BIBLIOTECA DE AUTORES CRISTIANOS Dedar a da de in t er é s na ci ο n al EDITA AUSPICIIS ET INSPIRATIONE PON­ TIFICIAE UNIVERSITATIS SALMANTICENSIS CUIUS DELEGATIO APUD B. A. C. IN HOC SALUTIS MILLESIMO NONGEN­ TESIMO QUINQUAGESIMO SEXTO ANNO, SIC EST constituta: PRAESES : Excmus. et Revmus. Dom. Dr. Fr. Franciscus Barbado Vie­ Ο. P., Episcopiis Salmanticensis, Magnusque Pontificiae Uni­ versitatis Cancellarius. jo, vicepraeses: Iimus. Dom. Dr. Laurentius Turrado, Magnificus. Rector R· P· Dr. Agapitus Sobradillo, O. F. M. C.. Decanus Facultatis Theologiae; Dom. Dr. Lambertus de EcheverrIa, Decanus Facultatis luris; Dom. Dr. Bernardus Rincôn, Decanus Facultatis Philosophiae; R. P. Dr. Iosephus Jimenez, Decanus Facultatis Humanitatum Classicarum; R. P. Dr. Albertus Colun­ ga, Ο. P., Cathedraticus Scripturarum Sacrarum; R. P. Dr. Bernardinus Llorca, S. I., Cathedraticus Historiae Ecclesiasticae. vocales: scriba sive sEcretarius : Dom. Dr. Aloysius Sala Balust, Pro­ fessor LA EDITORIAL CATOL1CA, S. A. MATRITI · MCMLVI AP. 466 PATRES SOCIETATIS IESU FACULTATUM THEOLOGICARUM IN HISPANIA PROFESSORES Sacrae Theologiae Summa luxta Constitutionem Apostoiicam “Deus scientiarum Dominus” IV EDITIO TERTIA I Sacrae Theologiae Summa INTEGRUM OPUS QUATUOR VOLUMINIBUS CON.'TAl. Vol. I. Introductio in Theologiam. De vera religione. De Ecclesia Christi. De sacra Scriptura. Vol. IL De Deo uno et trino. De Deo creante et elevante. Vol. III. De Verbo incarnato. Mariologia. De gratia. De virtutibus infusis. Vol. IV. De sacramentis. De novissimis. i Sacrae Theologiae Summa IV sacramentis. De novissimis AUCTORIBUS P. IOSEPHO A. DE ALDAMA, S.I. >N PONTIFICIA UNIVERSITATE SALMANTICRNSI PROFESSORE P. SEVERINO GONZALEZ, S.I. (f) P. FRANCISCO A P. SOLA, S.I. TN FAC. THEOLOGICA CASTROCTAVIAXENSI PROFESSORE P. IOSEPHO F. SAGÜES, S.I. IX FAC. THEOLOGICA ONIENSI PROFESSORE EDITIO TERTIA BIBLIOTECA DE AUTORES CRISTIANOS MATRITI · MCMLVI NI Hl U. OBSTAT: Dr. Aloysius Marcos, Censor. IMPRIMI POTEST: Emmanuel Olleros, S. 1., Praep. Prov. Tolet. IMPRIMATUR: •j· Iosephus Maria, Ep. aux. et Vic. gral. Matriti, 20 octobris 1956. Rivadeneyra, S. A.—Paseo de Onésimo Redondo, 26.—Madrid. Dal Vaticano, li 24 Aprilis 1554 diSuaSantita Μ. 320544 Rev*.me Domine, Quae volumina, “Sacrae Theologiae Summa" inscripta, Augusto Pontifici dono recens misisti, tuo ceterorumque huius operis auctorum nomine, non una de causa a Sanctitate Sua libenter sunt excepta. In primis siquidem Beatissimus Pater magni pependit alacritatem vestram in illis pertractandis disciplinis, in quibus innitatur oportet recta aptaque sacerdotii candida­ torum Institutio ©t conformatio· Ao praeterea non sine pecu­ liari animi oblectamento Ipse animadvertit, vos in hoc con­ dendo opere, non minus eruditionis copia quam eloquii perspi­ cuitate praestanti, eo praesertim contendisse, ut pontificia documenta, recentiora potissimum, in sua luce ponerentur, eoruraque ductu ad iustam ducerentur trutinam rationes omnes quas, ad sacrae Theologiae studia quod attinet, nostra induxit aetas. Fore igitur omnino confidit Sanctitas Sua ut olerioi, hoc sacrae Theologiae pabulo a vobis praebito innutriti, "so­ lidam illam doctrinam a maioribus traditam et communiter ab Ecclesia receptam sectentur, devitantes profanas vooum novita­ tes et falsi nominis scientiam" (Codex Juris Canonici, can.129). Quamobrom ad hoc iter, quod iniistls, persequendum paterno vos adhortatuo animo, Romanus Ponti fex et de munere grates agit, et caelestium munerum auspicem Apostolicarc vobis vestrisque alumnis Benedictionem peramanter in Domino impertit. Interea qua par est observantia me profiteor tibi addictissimum RcV.mo Patri P. Joachim Salaverri, S.J, In Facultate Theologica studiorum Universitatis Connillensis Professore INDEX GENERALIS Pag. Notae theologicae adhibitae ................................................... Sigla et breviationes ................................................................... TRACTATUS 3 5 I Theoria generalis sacramentorum Introductio ..................................................................................... 11 lllIlUOGRAPHIA GENERALIS ................................................................................. 13 ('ai’UT I.—De exsistentiasacramentorum ............................. 14 Thesis 1. Septem sunt sacramenta Novae Legis proprie dicta ...................................... 14 Scholion. Sacramenta non omnia sunt paria ................. 21 ΐ Μ’ΐ τ II,—De essentia sacramentorum ................................... 22 Thesis 2. Sacramentum est in genere signi symbolici, metanhysice coalescens ex ritu sensibilis et ex signi­ ficatione gratiae ; est autem signum practicum ...... 22 Scholion 1. De relatione inter significationem et effec­ tionem in sacramento ................................................... 28 Scholion 2. Dc sacramentis Veteris Legis .................. 29 Scholion 3. De sacramentis legis naturae ..................... 32 Thesis 3. Signum sacramentale physice coalescit rebus tanquam materia et verbis tanquam forma .............. 32 (Mit III.—De causalitate sacramentorum ....................... 39 Ailicuius I.—De effectu generali sacramentorum ................... 39 Thesis 4. Sacramenta Novae Legis conferunt gratiam. 39 Thesis 5. Gratia sacramentalis nihil aliud est nisi ipsa gratia sanctificans, quatenus ut per tale sacramentum collata, annexum habet ius ad specialia auxilia divina, quae fini illius sacramenti correspondent ...................... 43 Scholion. De sacramentis vivorum et mortuorum ........ 47 Ailicuius IL—De effectu speciali qudncndam sacramentorum. 47 i hesis 6. Baptismus, confirmatio et ordo imprimunt characterem in anima ........................................ 47 Scholion 1. De munere characteris ................................ 53 Scholion 2. De natura physica characteris .................. 55 XII INPEX GF.NEKAI.I5 Pag. Articulus III.—De modo efficientiae sacramentalis ................. 56 Thesis 7. Sacramenta Novae Legis non ponentibus obicem gratiam conferunt ex opere operato .......... 56 Scholion 1. De mensura gratiae sacramentalis .......... 62 Scliolion 2. De sacramento valido et informi ........ 63 Articulus IV.—De natura intima causalitatis sacramentorum... 64 Thesis 8. Sacramenta Novae Legis sunt causae stricte dictae, sed instrumentales ........................................... 64 Thesis 9. Sacramenta Novae Legis sunt causae imme­ diatae gratiae ...... 68 Thesis 10. Sacramenta Novae Legis non sunt causae gratiae physicae, sed morales .................................... 70 Scholion. De nova quadam theoria pro causalitate sacra­ mentorum explicanda ................................................... 76 Caput IV.—De ministro sacramentorum ............................... 77 Articulus I.—De potestate ministri ............................................ 78 Thesis 11. Minister sacramentorum est vicarius Christi. 78 Scholion. De subiecto huius potestatis vicariae .............. 80 Articulus II.—De intentione ministri ....................................... 80 Thesis 12.—In ministris dum sacramenta conficiunt, re­ quiritur intentio saltem faciendi quod facit Ecclesia... 80 Scholion 1. De intentione requisita ................................ 87 Scholion 2. De intentione requisita in subiecto sacra­ menti ........................................................ ;...................... 87 Thesis 13. Intentio faciendi quod facit Ecclesia in mi­ nistro sacramentorum debet esse intentio faciendi ritum externum non sohim materialiter, sed etiam for­ maliter ut sacrum ........................................................ 87 Articulus III.—De fide et probitate ministri ............................. 91 Thesis 14. Valor sacramentorum non pendet per se a probitate ministri .......................................................... 91 Thesis 15. Valor sacramentorum non pendet per se a fide ministri .................................................................. 95 Caput V.—De auctore sacramentorum ............................ 103 Articulus I.—De facto institutionis sacramentorum per Christum 104 Thesis 16. Christus, secundum quod homo, omnia sa­ cramenta Novae Legis immediate instituit ............ 104 Articulus II.—De modo institutionis sacramentorum per Chris­ tum ............................................................................................ 108 Thesis 17. Non constat Christum instituisse omnia sa­ cramenta in specie immutabili ............................... 108 Scholion 1. De necessitate sacramentorum ................... 113 Scholion 2. De ritibus sacramentorum .......................... 114 Appendix.—De sacramentalibus ................................................... 115 INDEX GENERALIS XIII TRACTATUS II De sacramentis initiationis Christianae SEU de sacramentis baptismi et confirmationis Pag. Introductio generalis .................................................................. 119 LIBER I.—De sacramento baptismi ....................................... 120 Introductio ........ 120 Bibi.iographia generalis ................................................... 123 Caput I.—De institutione baptismi ....................................... 124 Thesis 1. Christus instituit baptismum ut ritum sacrum quo homines in Ecclesiam ingrederentur .................. 124 Scholion 1. Quando Christus baptismum instituit ...... 128 Scholion 2. De discrimine inter baptismum Christi et loannis ............................................................................ 130 Scholion 3. De baptismis sive purificationibus ludaeorum .................................................................................. 130 Thesis 2. Baptismus, a Christo institutus, est verum Novae Legis sacramentum .............................................. 132 Scholion. De figuris biblicis baptismi Christiani .............. 135 Caput II.—De essentia sacramenti baptismi ........................ 135 Thesis 3. Materia sacramenti baptismi est ablutio cor­ poris adhibita aqua naturali ; forma autem constituitur verbis quibus distincte exprimatur unitas et Trinitas divina .............................................................................. 135 Scholion 1. De modo faciendi ablutionem in baptismo. 142 Scholion 2. Benedictio aquae baptismatis ...................... 143 Scholion 3. De baptismo “in nomine lesti" .................. 144 Scholion 4. De formulis aequivalentibus ....................... 146 Caput III.·—Necessitas sacramenti baptismi ....................... 147 Thesis 4. Baptismus, post Evangc'.ii promulgationem, tam parvulis quam adultis, omnibus necessarius est ad salutem, necessitate medii ........................................... 147 Scholion. De necessitate baptismi pro pueris .................. 155 Thesis 5. Baptismus aquae suppleri potest voto baptismi vel etiam martyrio ....................................................... 160 Scholion 1. Qua ratione martyrium suum effectum ob­ tineat ..................................................................... 168 Scholion 2. Quomodo martyrium efficaciam obtineat... 168 Scholion 3. An valeat martyrium sine caritate ............ 169 Scholion 4. De baptismis fluminis, flaminis, sanguinis, inter se comparatis ........................................................ 169 Caput IV.—De subiecto et ministro baptismi ....................... 170 Scholion 1. Utrum angeli possint esse ministri baptismi. 174 Scholion 2. De baptisme pro mortuis ............................. 174 ΙΊΦΡΙΊΠΊΛΠ’··,··· Pag. Caput V.—De baptismi effectibus .......................................... 175 Scholioti. De baptismi initerabilitate ................................. 179 LIBER Π·—De sacramento confirmationis ........................... 184 Introductio ...................................................................................... 184 Bibi.iographia generalis .............................................................. 188 Caput I.—Exsistentia sacramenti confirmationis ............... 189 Thesis 1. Baptizatis ritus confirmationis confertur, qui est verum Novae Legis sacramentum ...................... 189 Scholion. De tempore institutionis sacramenti confirma­ tionis ............................................................................... 198 Caput II.—Essentia sacramenti confirmationis ................... 199 Thesis 2. Materia remota sacramenti confirmationis est chrisma ab episcopo benedictum ; materia vero proxi- . ma est impositio manus, quae in actu chrismandi fit... 199 Scholion. De forma confirmationis ............................... 206 Caput III- De ministro, subiecto et necessitate confirma­ tionis ................................................................................... 208 I. De ministro ............................................................................ 208 Thesis 3. Minister ordinarius confirmationis est solus episcopus, sed ex de'cgatione Romani Pontificis potest quilibet presbyter minister esse extraordinarius ... 208 Scholion. Quid facit Summus Pontifex facultatem con­ firmandi concedens simplici presbytero ................... 214 II. De subiecto et necessitate confirmationis ...................... 216 Caput IV.—De effectibus confirmationis .............................. 218 I. Confert gratiam et dona Spiritus Sancti ........................ 219 11. Imprimitur character .......................................................... 221 Scholion. De distinctione inter characterem baptismi et confirmationis .................................................................. 223 TRACTATUS III De sacramento unitatis Christianae SEU de sanctissima Eucharistia Introductio ..................................................................................... 227 Bibliographia generalis ............................................................... 229 LIBER I.—De origine seu institutione Eucharistiae ....... 230 Caput I.—De ipsa institutione Eucharistiae ..................... 230 Thesis 1. lesus Christus in Coena Corpus et Sangui­ nem suum sub speciebus panis et vini Apostolis ut sumerent tradidit ........................................................... 233 INDEX GENERALIS XV PaC. Thesis 2. Christus in ultima Coena Corpus et Sangui­ nem suum sub speciebus panis et vini Deo Patri ob­ tulit .................................................................................. 238 Scholion 1. De charactere paschali ultimae Coenae...... 243 Scholion 2. De plenitudine sacrificii Coenae ................ 244 Thesis 3. Christus in ultima Coena Apostolis eorumque successoribus mandatum et potestatem dedit conse­ crandi, offerendi et ministrandi Corpus et Sanguinem suum, prout Ipse fecerat ............................................ 245 Scholion. De celebratione Eucharistiae in primaeva communitate Christiana ................................................ 249 Caput II.—De promissione Eucharistiae .............................. 251 Thesis 4. Christus in sermone de pane vitae promisit quod in Coena adimplevit dando Apostolis suum Cor­ pus et Sanguinem ....................................................... 251 Scholion ................................................................................. 256 Thesis 5. Oblatio a Melchisedec facta fuit typus mys­ terii eucharistici ............................................................ 257 Scholion. 1. Sacerdos secundum ordinemMelchisedec... 264 Scholion 2. Agnus paschalis etMelchisedec .................... 265 Thesis 6. Eucharistia est oblatio illa, quam Dominus per Malachiam nomini suo, quod magnum futurum es- . set in gentibus, in omni loco mundam offerendam praedixit .......................................................................... 265 LIBER II.—De realitate mysterii eucharistici in Ecclesia. 271 Caput I.—De reali Christi praesentia in Eucharistia ....... 271 Articulus I.—De facio praesentiae rcalis .................................... 272 Thesis.7. In Eucharistia continetur vere, realiter et sub­ stantialiter Corpus et Sanguis una cum anima et divi­ nitate D.N.Iesu Christi, ac proinde totus Christus . 272 Scholion. Figura, imago, similitudo ............................... 284 Articulus II.—De actione qua fit praesentia realis seu de transsubslanliatione ................................. ... 285 I Factum transsubstantiationis ............ ................................. 285 Thesis 8. In Eucharistia non remanet substantia panis et vim una cum Corpore et Sanguine Christi, sed fit mirabilis illa et singularis conversio totius substantiae panis in Corpus et totius substantiae vini in Sangui­ nem ; quam quidem conversionem catholica Ecclesia aptissime transsubstantiationem appellat ..................... 285 Scholion. De quibusdam falsis explicationibus trans­ substantiationis ............................................................... 293 II De speciebus eucharisticis ......................... t.......... . 294 Thesis 9. In Eucharistia species panis et vini realiter obiectTvae manent, eaedem quae erant in substantia panis et vini ante consecrationem ; nunc autem manent sine ullo subiecto ................................................. 294 κνι INDEX GENERALIS PAC. Scliolion 1. De scholastica explicatione ......................... 299 Scholion 2. De activitate specierum ................................ 300 Scholion 3. De relatione inter species et Corpus Christi. 300 III. De natura transsubstantiationis ..................................... 301 Articulus III. De modo praesentiae realis ................................ 306 Thesis 10. Christus in Eucharistia est praesens totus sub utraque specie et totus sub qualibet earum parte, sive separatione facta, sive ante separationem ...... 307 Scholion 1. De formula “vi verborum et vi concomitantiae” ................................................................................ 309 Scholion 2. De praesentia sacramentali ......................... 310 Scholion 3. De praesentia Christi permanente in Eucha­ ristia ................................................................................ 312 Caput II.—De sacrificioeucharistico ......................................... 313 Articulus I.—De veritate sacrificiieucharistici ......................... 313 Thesis 11. In Missa offertur Deo verum et proprium sacrificium ..................................................................... 313 Articulus II.—De speciali natura sacrificii eucharistici .......... Thesis 12. Sacrificium Missae essentialiter est reprae­ sentatio ac renovatio sacrificii Crucis ..................... Scholion 1. De unitate sacrificii eucharistici et sacrifi­ cii Crucis ............. ........................................................... Scholion 2. De unitate sacrificii Missae et sacrificii Coenae ............................................................................... 319 320 322 323 Articulus III.—De victima et offerente sacrificii eucharistici... 323 Thesis 13. Victima sacrificii Missae est ipse Christus... 323 Scholion 1. De oblatione panis et vini ......................... 325 Scholion 2. De oblatione Ecclesiae et fidelium .......... 326 Thesis 14. Christus est principalis offerens in sacrificio Missae ......................................................................... ...... 327 Scholion 1. Quonam sensu Christus sit offerens princi­ palis in Missa................................................................. 329 Scholion 2. De Ecclesia offerente sacrificium Missae ... 331 Articulus IV.—De actione sacrificali sacrificii eucharistici ... 334 Thesis 15. Repraesentatio sacrificii Crucis in Missa for­ maliter habetur in consecratione utriusque speciei ; in ea ergo sola reponenda est essentialiter actio sacrifica­ lis huius sacrificii ............................................... .......... 334 Thesis 16. Actio sacrificalis sacrificii Missae in eo for­ maliter habetur, quod per geminam consecrationem in­ cruento modo cruenta Corporis et Sanguinis Christi separatio figuratur atque adeo eadem Crucis victima ab eodem principali offerente per distinctos illius mor­ tis indices offertur et immolatur ................................. 339 Scholion. De doctrina S.Thomae .................................... 350 INDEX GENERALIS XVII Pac. Articulus V.—De fine sacrificii eucharistici ............................. 351 Thesis 17. Missa est sacrificium latreuticum, eucharisticutn, propitiatorium et impetratorium ...................... 351 Scholion 1. De extensione fructuum Misae .................. 358 Scholion 2. De modo et ratione efficaciae in sacrificio Missae ................................................................................ j 358 Scholion 3. De valore infinito Missae .......................... 359 Caput III.—De sacramento Eucharistiae ............................... 360 Articulus I.—De exsistentia sacramenti Eucharistiae .............. 360 Thesis 18. Eucharistia est verum N.L. sacramentum permanens ...................................................................... 360 Scholion. De adoratione Christi in Eucharistia ........... 363 Articulus II.—De essentia sacramenti Eucharistiae .................. 363 Thesis 19. Sacramentum Eucharistiae essentialiter et intrinsece constat speciebus panis et vini cum verbis consecrationis moraliter permanentibus, atque Corpore et Sanguine Christi realiter praesentibus ................ 364 Scholion 1. De sacramento tantum, sacramento et re, re et non sacramento, in Eucharistia ......................... 366 Scholion 2. De unitate sacramenti Eucharistiae ........... 366 Scholion 3. De materia sacramenti Eucharistiae .......... 366 Scholion 4. De forma Eucharistiae ................................ 367 Articulus III.—De effectibus sacramenti Eucharistiae ............. 369 Thesis 20. Communio sacramentalis efficit unionem cum Christo, quatenus gratiam auget et caritatem ex­ citat, quibus illa unio perficitur ... 370 Scholion 1. De tempore quo hi effectus producuntur... 375 Scholion 2. De unione nostri corporis cum Christo in communione .................................................................... 375 Thesis 21. Per communionem sacramentalem a peccatis venialibus liberamur et a mortalibus praeservamur; nostra quoque concupiscentia minuitur ..................... 376 Scholion 1. Utrum Sacramentum Eucharistiae aliquan­ do producat gratiam primam .................................... 380 Scholion 2. De remissione poenarum, ut effectu sacra­ menti Eucharistiae ........................................................ 380 Thesis 22. Sacramentum Eucharistiae est sacramentalitcr illud suscipientibus pignus vitae aeternae ...... 381 Thesis 23. Ex communione sacramentali mutua unio membrorum Ecclesiae augetur .................................. 383 Scholion. De efectibus sacramenti Eucharistiae ut est sacramentum permanens .............................................. 386 Ailii ulus IV.—De necessitate sacramenti Eucharistiae .......... 387 Thesis 24. Sacramentum Eucharistiae non est necessa­ rium necessitate medii, neque in re neque in voto, ad salutem obtinendam; est autem necessarium necessi­ tate morali late dicta ad perseverandum diu in statu gratiae ............................................................................ 387 ■trii.uc.us ........................................................................................... 393 Ί^·-—'P*... mm TRACTATUS IV De sacramentis reparationis post lapsum SEU de paenitentia et de extrema unctione Pac. Introductio ..................................................................................... Bibliocraphia generals ................................................................. 397 398 LIBER I.—De sacramento paenitentiae ............................... 399 Introductio ...................................................................................... 399 Caput I.—De institutione sacramenti paenitentiae ........... 400 peccata, post baptismum commissa ............................. 401 Thesis 1. Christus Dominus communicavit apostolis eorumque successoribus potestatem vere remittendi peccata, post baptismum commissa ............................. 401 Scholion 1. De mente S.Augustini ................................. 412 Scholion 2. De mente veterum scholasticorum ........... 413 Articulus II.—De amplitudine potestatis remittendi peccata ... 414 Thesis 2. Potestas remittendi peccata, a Christo Eccle­ siae hierarchicae concessa, extenditur ad omnia pror­ sus peccata ..................................................................... 415 Thesis 3. Ecclesia nulli unquam delicto veniam negavit, propter eius gravitatem ............................................... 421 Scholion 1. De paenitentia publica et privata .............. 428 Scholion 2. Paenitentia privata ....................................... 429 Thesis 4. Ecclesia nunquam denegavit veniam ullis peccatoribus quos dispositos censebat ......................... 431 Articulus III.—De natura iudictali potestatis remittendi peccata 434 Thesis 5. Haec potestas, a Christo concessa, actu iudiciali exercenda est ....................................................... 435 Articulus IV.—De exsistentia sacramenti paenitentiae ............ 441 Thesis 6. Ergo exsistit sacramentum paenitentiae, a baptismo distinctum ...................................................... 441 Scholion. Vox “sacramentum”, quandonam de paeniten­ tia dicitur ....................................................................... 444 C?aput II.—De necessitate sacramenti paenitentiae ............ 444 Thesis 7. Ex Christi institutione, sacramentum paeni­ tentiae, in re vel in voto susceptum, est medium abso­ lute necessarium ad obtinendam remissionem pecca­ torum mortalium, post baptismum commissorum .. 445 Scholion. De discordia Scholasticorum veterum .......... 45? INPEX GENERAI. IS XIX Pag. Caput III.—De partibus sacramenti paenitentiae ............... 454 Articulus I.—De partibus in genere ........................................... 454 Thesis 8. Ad sacramentalem peccatorum remissionem requiruntur tres actus paenitentis, scilicet contritio, confessio et satisfactio; qui debent esse sensibiles et tanquam pars materialis ad constituendum intrinsece signum sacramenta’e concurrunt ............................... 455 Scholion. De impositione manus ..................................... 460 Thesis 9. Forma sacramenti paenitentiae in verbis ab­ solutionis reponenda est ............................................... 460 Scholion 1. De verbis requisitis ad formam absolutionis 461 Scholion 2. De sensu formae absolutionis ..................... 462 Thesis 10. Forma absolutionis debet esse formaliter indicativa, etsi materialiter possit esse deprecativa .... 462 Scholion. De modo quo forma proferri debet .............. 464 Articulus II.—De contritione ....................................................... 464 Thesis 11. Contritio est animi dolor ac detestatio de peccato commisso, cum proposito non peccandi de cetero ........................................ ..................................... 464 Thesis 12. Ad impetrandam veniam peccatorum fuit quovis tempore necessarius actus contritionis ......... 467 Scholion 1. De necessitate medii in contritione .......... 471 Scholion 2. Qualis contritio sit necessaria necessitate medii ................................................................................ 471 Thesis 13. Contritio, caritate perfecta, etiam extra sa­ cramentum re susceptum, semper iustificat .............. 472 Scholion 1. De modo quo iustificat tum contritio per­ fecta, tum votum sacramenti ..................................... 477 Scholion 2. De obiecto formali contritionis iustificantis. 478 Scholion 3. De intensitate contritionis .......................... 478 Scholion 4. De remissione poenae temporalis .............. 478 Thesis 14. Attritio, ex turpitudinis peccati considera­ tione vel ex gehennae et poenarum metu concepta, si voluntatem peccandi excludat cum spe veniae, donum Dei est ................................................................................ 479 Thesis 15. Attritio disponit proxime ad justificationem in sacramento paenitentiae obtinendam ..................... 484 Scholion. De sacramento paenitentiae valido et informi. 490 Articulus III.—De confessione ................................................... 490 Thesis 16. Ex Christi institutione necessaria est con­ fessio integra peccatorum mortalium ....................... 491 Scholion 1. De integritateconfessionis ........................... 500 Scholion 2. De confessionepeccatorum venialium ........ 501 Scholion 4. De utilitate confessionis frequentis pecca­ torum venialium ........................................................... 502 Aituulus IV. De satisfactione ................................................... 503 Thesis 17. In reconciliatione peccatoris per paeniten- SSUfiLA xx INDEX GENERALIS tiam, simul cum culpa et poena aeterna, non semper remittitur ipsa tota poena temporalis ............................ 503 Scholion. De modo concipiendi poenam temporalem ... 507 Thesis 18. Homo iustus potest Deo satisfacere in hac vita pro poena temporali ................ ........................... 507 Scholion 1. De condicionibus satisfactionis .................. 510 Scholion 2. De satisfactione cond:gna ........................... 511 Scholion 3. De satisfactione vicaria .............................. 511 Scholion 4. De satisfactione pro peccatisvenialibus ... 512 Thesis 19. Ideo, debent sacerdotes, pro qualitate crimi­ num et paenitentium facultate, sa’utares et convenien­ tes satisfactiones paenitentibus iniungere ................ 512 Scholion 1. De efficacia satisfactionis sacramentels... 514 Scho'ion 2. Num, praeter satisfactionem, impositam a confcssario, omnia bona opera subsequentia pacnitentis eleventur ad satisfaciendum ex opere operato ... 515 Scholion 3. De tempore adimplendi satisfactionem sacramentalem .............................................. ;.................. 515 Scholion 4. De interna disnositione necessaria ad im­ plendam satisfactionem sacramentalem .............,....... 515 Caput IV.—De ministro sacramenti paenitentiae ............... 516 Articulus I.—De potestate ordinis ....................................... 517 Thesis 20. Minister sacramenti paenitentiae est solus sacerdos .......................................................................... 517 Scholion 1. De diaconis ......................... .......................... 520 Scholion 2. De martyribus ....................... ........................ 521 Scholion 3. De laicis .......................................................... 522 Articulus II.—De potestate iurisdictionis .................................. 524 Thesis 21. Ut sacerdos valide absotlvat, ornari debet, non sola potestate ordinis, sed etiam potestate iurisdic­ tionis ............................................................................... 524 Scholion 1. De collatione potestatis iurisdictionis ...... 256 Scholion 2. Num quilibet sacerdos, vi potestatis ordi­ nis, habeat saltem iurisdictionem ad remittenda pecca­ ta venialia ......................................................................... 527 Scholion 3. De reservatione casuum ............................ 527 Caput V.—De effectibus sacramenti paenitentiae ............. 527 Thesis 22. Peccata semel remissa per sacramentum pae­ nitentiae, proprie et simpliciter, iam amplius non re­ deunt ............................................................................... 529 Conclusio ........................................................................................ 534 Appendix.—De indulgentiis ......................................................... 534 I. De conceptu indulgentiarum .......................................... 535 II. De exsistentia thesauri satisfactionum in Ecclesia .... 537 III. De potestate Ecclesiae ad dispensandum hunc thesau­ rum ................................................................................. 538 IV. De utilitate indulgentiarum ........................................... 539 V. De condicionibus indulgentiarum ................................. 539 XXI INDEX GENERALIS Pac. LIBER II.—De Extrema Unctione ............... 540 Bibliographia generalis .............................................................. 541 Caput I.— Exsistentia Extremae Unctionis .......................... 542 Thesis 1. Extrema Unctio est verum Novae Legis Sa­ cramentum ..................................................................... 542 Scholion 1. De valore textus S.Marci (6,13) ............... 559 Scholion 2. De institutione Extremae Unctionis .......... 560 Caput II.—De essentia Extremae Unctionis ....................... 561 Thesis 2. Materia Sacramenti Extremae Unctionis est unctio facta oleo benedicto ; forma vero consistit in verbis quibus deprecatio fit pro aegroto ................. 561 Caput IIT.— De effectibus Extremae Unctionis ................ 577 Thesis 3. Effectus primarius Extremae Unctionis est collatio gratiae habitualis cum gratiis actualibus ne­ cessariis ad salvandam animam alleviando aegro­ tum; effectus vero secundarii sunt abstersio peccato­ rum eorumque reliquiarum et condicionata salus cor­ poris ................................................................................. 577 Scholion 1. Conditiones ad remissionem peccatorum mortalium in Extrema Unctione ................ 583 Scholion 2. De momento in quo confertur gratia in hoc Sacramento ..................................................................... 584 Caput IV.—De subiecto et ministro Extremae Unctionis... 584 Thesis 4. Subiectum Extremae Unctionis est baptizatus adultus graviter aegrotans, qui aliquando saltem rationis usum habuerit ; minister vero est omnis et so­ lus sacerdos ................................................................... 584 Scholion 1. De numero sacerdotum in Extrema Unctio­ ne conficienda ................................................................. 590 Scholion 2. De Extrema Unctione apparenter mortuis. 590 Caput V.—De necessitate, iterabilitate, reviviscentia Ex­ tremae Unctionis .............................................................. 591 TRACTATUS V De sacramentis vitae socialis Christianae SEU de sacramentis Ordinis et Matrimonii I HIER I.—De sacramento Ordinis ....................................... Introductio ........................................................... 597 597 IIIIH.IOGRAPHIA GENERALIS ............................... 599 Caput I.—De exsistentia sacramenti ordinis ...................... 600 Ail iulus I.—De exsistentia sacramenti ordinis in generali ... 600 XXII INDEX GENEKALIS PAC. Thesis 1. Ordo est verum Novae Legis sacramentum... 600 Scholion. De sacerdotio omnium Christianorum ........ 612 Articulus II.—De ordinibus sacramentalibus ............................ 613 Thesis 2. Ordo presbyteratus habet veram et propriam rationem sacramenti ..................................................... 613 Scholion. De presbyteratu ex martyrio et confessione... 618 Thesis 3. Episcopatus est verum sacramentum Novae Legis .................................................................................. 621 Scholion 1. De distinctione inter episcopatum et presby­ teratum ........................................................................... 627 Scholion 2. De origine divina episcopatus ................... 631 Thesis 4. Diaconatus est verum sacramentum Novae Legis .................................................................................. 632 Scholion. De diaconissis et presbyterissis ..................... 644 Articulus III.—De ordinibus non sacramentalibus .................. 648 Thesis 5. Ordines diaconatu inferiores non sunt sacra­ mentum .................................................................... 648 Scholion 1. De numero sacramentorum ........................ 657 Scholion 2. De divisione ordinum in maiores et mi­ nores ............................................................................... 658 Scholion 3. De origine ordinum diaconatu inferiorum. '659 Scholion 4. Tonsura clericalis .......................................... 661 Scholion 5. De necessitate singulorum ordinum .......... 663 Caput II.—De essentia sacramenti ordinis ........................... 665 Articulus I.—De essentia sacramenti ordinis historice conside­ rata ......................................................................................... 665 Thesis 6. Unica materia sacramenti ordinis semper fuit episcopi manus impositio ............................................. 665 Articulus II.—De essentia sacramenti ordinis dogmatice consi­ derata ........................................................................... 677 Thesis 7. Materia sacramenti ordinis est sola manus impositio. Forma vero sunt verba, quibus effectus sacramentalis exprimitur ................................................ 677 Scholion 1. De forma sacramenti ordinis ..................... 684 Scholion 2. De impositione unius an duarum manuum. 685 Scholion 3. De tactu physico in impositione manuum... 688 Caput III.—De ministro et subiecto sacramenti ordinis ... 689 Articulus I. De ministro sacramenti ordinis ............................. 689 Thesis 8. Minister ordinarius sacramenti ordinis est so­ lus episcopus; presbyter vero, ex induito apostolico, potest esse minister dumtaxat ordinum non sacramentalium ............................................................................. 689 Scholion 1. Quot episcopi requiruntur ad consecratio­ nem episcopalem ...................... 696 Scholion 2. De ordinationibus factis ab· episcopis simoniacig ........................................................................ 697 INDEX GENERALIS XXIII P*C. Scholion 3. De ordinationibus anglicanis ...................... Articulus II.—De subiecto sacramenti ordinis .......................... Propositio 1. Sacram ordinationem valide recipit solus vir ................................................... Propositio 2. Nisi sit baptizatus nullus homo potest va­ lide sacros ordines recipere ........................................ Propositio 3. Omnis vir baptizatus est capax suscipien­ di ordines, nulla attenta aetatis ratione .................. Propositio 4. Ad licitam ordinationem quaedam requis;ta a CIC exiguntur ................................................... Scholion. De necessitate sacramenti ordinis .................. 699 701 701 702 704 705 707 Caput IV.—De sacramenti ordinis effectibus ................... 707 Articulus I.—De speciali gratia sacramenti ordinis ................. 708 Articulus II.—De charactere in sacramento ordinis ................. 710 Articulus III.—De potestate spirituali in sacramento ordinis collata ..................................................................................... 713 Scholion. De coelibatuecclesiastico .................................. 716 LIBER II.· De matrimonio ................................................. Introductio ...................................................................................... Bibltoc raphia generalis ............................................................... 719 719 721 Caput I.— Matrimonium in LegeNaturae ............................ 722 Articulus I.—De matrimonii institutione, sanctitate, necessitate. 724 Propositio 1. Deus matrimonium instituit in naturae humanae creatione, et positiva dispositione .............. 724 Propositio 2. Matrimonium est res honesta, eiusque sta­ tus bonus est atque laudabilis .................................... 727 Propositio 3. Nulli homini in concreto per se matrimo­ nium necessarium est ; at possunt esse adiuncta in qui­ bus reddatur moraliter necessarium ......................... 730 Articulus II.—De finibus matrimonii ........................................ 732 Pronositio 4. Matrimonii finis primarius est procreatio et educatio prolis ........................................................... 732 Propositio 5. Finis matrimonii secundarius est mutuum adiutorium et remedium concupiscentiae .................. 737 Articulus III.—De matrimonii proprietatibus ............................. 743 Propositio 6. Ex legitimo matrimonio oriuntur inter coniuges obligationes servandae et iura tuenda, ex qui­ bus vinculum matrimoniale exurgit ......................... 743 Propositio 7. Finis primarius et praesertim secundarius matrimonii postulat eius omnimodam perpetuitatem seu indissolubilitatem .................................................... 744 Propositio 8. Finis primarius et praesertim secundarius matrimonii postulat eius omnimodam unitatem ....... 747 Π?Γί :"Ui«a—---- — XXIV INDEX GENERALIS Pao. Propositio 9. Auctoritas per se ad matrimonium spec­ tans est auctoritas religiosa; et matrimonium ante adventum Christi fuit quoddam “sacramentum na­ turae” ............................................................................. 748 Caput II.—De matrimonio, sacramento Novae Legis ....... 751 Articulus I.—De exsistentia sacramenti matrimonii ................. 751 Thesis 1. Matrimonium inter Christianos est sacramen­ tum ................................................................................. 751 Scholion. Quo tempore matrimonii sacramentum insti­ tutum est .......................................................................... 767 Articulus II.—Deessentiasacramentimatrimonii ........................... 768 Thesis 2. Sacramentum matrimonii consistit essentiali­ ter in ipsomatrimonialicontractu ................................ 768 Corollarium 1. Matrimonium per procuratorem .......... 776 Corollarium 2. Matrimonium est sacramentum transiens et non permanens .......................................................... 776 Corollarium 3. Usus matrimonii non est de essentia sa­ cramenti .......................................................................... 777 Articulus III.—De materia, forma ac ministro sacramenti ma­ trimonii ........................................................................ 778 Articulus IV.—De indole sacramentali quorundam matrimo­ niorum ................................................................................... 781 Caput III.— De effectibus sacramenti matrimonii............... 784 Articulus I.—De matrimonii unitate sive unicitate ................. 785 Thesis 3. Vinculum matrimoniale ita exclusivutn est, ut inter christianos polygamia tum simultanea tum suc­ cessiva iure divino positivo irrita sit. De polyandria. 785 Scholion 1. Polygamia in Vetere Lege ......... .............. 793 Scholion 2. De secundis nuptiis ..................................... 795 Scholion 3. De restitutione unitatis matrimonii pro non baptizatis ........................................................................ 796 Articulus II.—De matrimonii indissolubilitate ......................... 797 I. De matrimonii indissolubilitate intrinseca ................... 797 Thesis 4. Vinculum matrimoniale est intrinsece indis­ solubile; nec per adulterium coniugis dissolvi potest... 797 II. De matrimonii indissolubilitate cxtrinseca ..................... 813 Assertum 1. Nulla humana potestas matrimonium legi­ timum solvere potest ................................................... 814 Assertum 2. Nulla humana potestas matrimonium ra­ tum et consummatum solvere potest ......................... 816 III. De solutione vinculi ......................................................... 819 A) De solutione vinculi per potestatem ecclesiasticam ...... 819 Assertum 3. Summus Pontifex, potestate vicaria, sol­ vere potest matrimonium ratum et non consummatum. 819 Assertum 4. Summus Pontifex, potestate vicaria, pot­ est solvere matrimonium eorum quorum alteruter tan- INDEX GENERAI.IS XXV PAC. turn est baptizatus, etiamsi matrimonium fuerit con­ summatum ................................................................... B) De solutione vinculi per aliquod factum .......................... Assertum 5. Matrimonium ratum et non consummatum solvitur per professionem sollemnem unius coniugis... Assertum 6. Matrimonium legitimum et consummatum potest dissolvi in favorem fidei ex privilegio Paulino. Articulus III.—De gratia sacramentali .................................... Scholion. De quasi-charactcre sacramenti -matrimonii... 822 824 824 827 829 833 Caput IV.·—De potestate in matrimonium Christianum ... 835 Articulus I.—De potestate ecclesiastica in matrimonium Chris­ tianum .................................................................................... 835 Thesis 5. Ecclesiae competit iure divino potestas sta­ tuendi impedimenta matrimonium Christianum diri­ mentia ............... 835 Articulus II.—De potestate civili in matrimonia Christiana ... 844 Thesis 6. Auctoritate civili nullo modo competit potes­ tas statuendi impedimenta dirimentia matrimonium Christianum ..................................................................... 844 Scholion 1. De potestate in matrimonia mixta ............. 851 Scholion 2. De potestate in matrimonia infidelium ...... 851 Scholion 3. De matrimonio civili .................................. 853 Appendix.—De excellentia matrimonii et praestantia virgini­ tatis .................................................................................... ■■· 855 TRACTATUS VI De novissimis Introductio ...................................................................................... Bibliographia generalis ............................................................. 861 864 LIBER I.—De novissimis hominis .......................................... Caput I.—De morte ................................................................... Articulus I.—De morte ut fine status viae ................................ Thesis 1. Tempus probationis hominis, seu status viae, morte finitur in statu naturae lapsac-reparatae ...... Corollarium 1. De momento ultimae decisionis ........... Corollarium 2. Meritum post mortem augeri nequit ... Scholion. De unicitate mortis ........................................... Xrticuhis II.—De itniversalitate mortis .................................... Scholion 1. De adiunctis ouibusdam mortis ................. Scholion 2. De Christiana observantia in catholicorum cadavera .......................................................................... 866 866 867 867 875 876 877 877 880 881 SÜJXM. XXVI I ll I INDEX GENERALIS ' ‘AG. Caput II.—De iudicio particulari eiusque exsecutione ....... 882 Thesis 2. Statim post mortem anima hominis procedit ant in caelum, vel prius in purgatorium si forte pur­ ganda sit, aut in infernum, et quidem definitive. Ergo indicium Dei particulare subit, quod mox exsecutioni mandatur ....................................................................... 882 Scholion 1. Ulteriores indicii particularis determinatio­ nes, quae sane non omnes sunt eiusdem certitudinis... 894 Scholion 2. De receptaculis animarum post mortem... 89S Caput III.—De beatitudine ...................................................... 896 Articulus I.—Dc essentiali beatitudinis obiecto ......................... 898 Thesis 3. Beatitudo supernaturalis essentialis obiectiva quoad animam est solus Deus .................................. 898 Scholion 1. Quomodo Deus s;t obiectum beatitudmis... 904 Scholion 2. Dc creaturis ut obiecto essentiali beatitudi­ nis prout eae sunt in Deo ........................................... 905 Scholion 3. De beatitudinc naturali ............................... 905 Articulus II.—De beatitudine formali essentiali ...................... 905 Thesis 4. Beatitudo forma’is essentialis et visionis et amoris et gaudii actibus physice constat ........ ;....... 905 Scholion 1. Dc extasi unitiva ......................................... 913 Scholion 2. De unione speciali beati cum persona Verbi. 913 Corollarium. Beati vident totum Deum ........................ 913 Articulus III.—De essentia beatitudinis formalis ..................... 914 Articulus IV.—De beatorum impeccabilitatc .................... 916 Thesis 5. Beati sunt de facto et dc iure impeccabiles... 916 Corollarium. Perfectissima integritas beati .................. 919 Scholion 1. De radice impeccabilitatis antecedentis in beatis ................................................................................. 919 Scholion 2. Neccssitantur beati ad id quod perfectius est? .................................................................................. 920 Articulus V.—De aeternitate beatitudinis .................. .'............. 920 Thesis 6. Beatitudo est aeterna dc facto ac dc iure ... 920 Scholion 1. In quibus elementis beatitudo sit aeterna... 925 Scholion 2. De securitate beatitudinis ............................ 925 Scholion 3. Qualis sit duratio beati ............................. 926 Articulus VI.—De beatitudinis inaequalitate ........................ 926 Thesis 7. Beatitudo est inaequalis pro meritorum diver­ sitate .................................................................. 926 Scholion. 1. De radice proxima inaequalitatis beatitudi­ nis ................................................................................... 932 Scholion 2. De identitate specifica visionis beatorum... 932 Scholion 3. De relatione gratiae ad gloriam ............. 932 Articulus VII.—De beatitudine accidentali in genere ............ 934 Articulus VIII.—De beatitudine accidentali in specie .......... 937 INDEX GENERALIS XXVII Ρλο. Caput IV.·—De inferno ............................................................... 942 Articulus I.—De exsistentia inferni ........................................... 943 Thesis 8. Decedentes in peccato gravi poenas vindicativas damni ct sensus in inferno subeunt post hanc vitam ................................................................................ 943 Articulus II.—De inferni duratione ............................................ 9S2 Thesis 9. Poenae inferni sunt aeternae ......................... 952 Scholion. Nemo damnatus in inferno a poena aeterna liberatur .......................................................................... 964 Articulus III.—Diversae quaestiones de poenis inferni .......... 965 Articulus IV.—De conditione spirituali damnatorum .............. 972 Scholion. Quoti sunt damnati? ........................................ 977 Articulus V.—De natura ignis inferni ........................................ 978 Thesis 10. Ignis inferni est non metaphoricus, sed pro­ prius .............................................................................. .·· 978 Scholion 1. De modo quo ignis materialis in spiritus agat ............................................. 989 Scholion 2. De loco inferni ............................................ 991 Scholion 3. Num omnes damnati sint in inferno .......... 991 Caput V.—De purgatorio ................................................... 992 Articulus I. De exsistentia purgatorii et de suffragiis .......... 993 Thesis 11. Animae iustorum decedentium cum maculis peccatorum poenis mundantur in purgatorio antequam caelum ingrediantur. At fidelium suffragiis iuvari pos­ sunt ............................................. 993 Articulus II.—Pariae quaestiones de poenis purgatorii .......... 1005 Articulus III.—De conditione morali animarum purgatorii....... 1010 Scholion. De satisfactione pro poena temporali in hac vita .................................................................................... 1014 Articulus IV.—De conditione suffragiorum ............................. 1014 Scholion 1. De loco purgatorii ........................................ 1016 Scholion 2. Quot animae purgatorium adeunt .............. 1017 Scholion 3. De modo praedicandi de purgatorio .......... 1017 Scholion 4. De studio iuvandi suffragiis animas purga­ torii .............. 1017 LIBER II.—De novissimis mundi ........................................... 1018 Caput I.—De secundo Christi adventu .................................. 1019 Caput II.—De carnis resurrectione ....................................... 1026 Articulus I.—De futura mortuorum resurrectione .................. 1026 Thesis 12. Ad secundum Christi adventum omnes ho­ mines resurgent cum iisdem corporibus quae in vita gestaverint ...................................................................... 1026 Articulus II.—De identitate corporis resurgentis ................... 1037 XXVIil INDEX GENERALIS ?AC. Articulus ΙΠ.—De dotibus corporis gloriosi ............................ 1040 Scholion 1. De respectu gratiae sanctificantis ad resur­ rectionem gloriosam ..................................................... 1044 Scholion 2. De perfectione corporis gloriosi ............... 1045 Scholion 3. De fruitione sensitiva apud beatos .......... 1045 Scholion 4. Beatitude corporis est essentialis an acci­ dentalis? ..................................................... 1046 Scholion 5. Augetur bcatitudo post corporis resurrec­ tionem? ........................... 1046 Scholion 6. Decorporedamnatorum .................................. 1047 Caput III.—De iudiciouniversali ............................................. ' Articulus I.—De exsistentia indicii universalis ......................... Thesis 13. In secundo Christi adventu indicabuntur om­ nes homines vivi et mortui ........................................ Articulus II.—De adiunctis indicii universalis .......................... 1048 1048 1048 1051 Caput IV.—De millenarismo ................................................... 1054 Thesis 14. Millenarismus omnis reiciendus est ............ 1054 Scholion. De felici statu Ecclesiae futuro ..................... 1059 Caput V.—De fine mundi materialis .................................. Scholion. Deconsummatione Corporis Mystici ........... Index locorumsacrae Scripturae ................................................ Index nominum ......................................................................... Index rerum ................................................................................... 1059 1061 1063 1073 1097 VOLUMEN IV Theoria generalis sacramentorum. De sacramentis initiationis christianae. De sacramento unitatis christianae. De sacramentis reparationis post lapsum. De sacramentis vitae socialis christianae. De novissimis. Auctoribus P.Iosepho A.de Aldama, S.I. in Pontificia Universitate Sabnanticensi professore; P.Severino Gonzalez, S.I. (f) P.Iosepho F.Sagüés, S.I. in Facultate Theologica Oniensi professore; P.Francisco a P.SolA, S.I. in Facultate Theologica Castroctavianensi professore. EDITIO TER'TIA NOTAE THEOLOGICAE in hac “Sacrae Theologiae Summa” adhibitae De fide divina: quae in verbo Dei scripto vel tradito con­ tinentur. Contraria, error in fide. De fide divina et catholica: quae in verbo Dei scripto vel tradito continentur et ab Ecclesia sive sollemni iudicio sive ordinario et universali magisterio tanquam divinitus revelata credenda proponuntur. Contraria, haeresis. De fide divina et catholica definita: quae in verbo Dei scripto vel tradito continentur et ab Ecclesia sollemni iudi­ cio, h.e. magisterio suo infallibili, modo extraordinario exer­ cito, sive in concilio oecumenico sive per Romanum Pontifi­ cem ex cathedra loquentem, tanquam divinitus revelata cre­ denda proponuntur. Contraria, haeresis· (N.B. Ut verae de­ finitiones considerantur etiam capita Tridentini et Vaticani). Fidei proxima : veritas quae unanimi fere consensu theolo­ gorum in verbo Dei scripto vel tradito continetur. Contraria, proxima errori in fide vel haeresi. De fide ecclesiastica: veritas non formaliter revelata, quae per magisterium ecclesiasticum infallibiliter proponitur. Con­ traria, error in fide ecclesiastica. (N.B. Qui fidem ecclesias­ ticam non admittunt, alii aliter talem veritatem notant.) Doctrina catholica: veritas quae in tota Ecclesia docetur, non tamen semper infallibiliter proponitur (v-c. ea quae Roma­ ni Pontifices expresse in encyclicis... docere volunt). Contra­ ria, error in doctrina catholica. Theologice certa: veritas quae in scholis theologicis certo agnoscitur tanquam necessario connexa cum revelatis; huiusmodi connexio potest esse sive virtualis sive praesuppositiva sive finalis. Contraria, error in theologia. 4 NOTAE THEOLOGICAE____ Doctrina ita tenenda, ut contraria sit temeraria: veritas proposita a Congregationibus romanis, quae tamen propositio speciali approbatione Romani Pontificis non gaudet. Communis et certa in theologia: quae communi theologo­ rum consensu in scholis ut bene fundata proponitur. Contra­ ria, falsa in theologia, temeraria. ’ Probabilis, tuta: per se liquet. SIGLA ET BREVIATIONES A AS ............................ \CO ............................ AtnCl .......................... AnalSacraTarrac ....... Aug .............................. Ant .............................. AnTh ................ .......... XrchHistDoctrLitMA.. ArchTG ....................... ASS ............................. K< ss ............................. Bibl ............................... HiblZeitschr ................ IhillLittEccl ................ BuIlThAncMéd .......... (',iv ............................... CE .................. . .................... t'icncTom ...................·· I'itNouv ....... ............... CivCatt ........................ Cl................................... EullatBrug ................... lull Franc ..................... [ollTheo! ..................... !) Si accuratius metaphysica compositio signi considere­ tur, apparet rem significantem de se indifferentem esse ad significandum hoc vel aliud (in signis arbitrariis et symbolicis); indifferentiam vero hanc tolli formaliter per significa­ tionem, quae illam rem coarctat 'ad hoc prae illo significan­ dum. Tdeo signum coalescit ex re significante tanquam ex materia vel subiecto, et ex significatione tanquam ex forma. Unde in sacramento ritus sensibilis se habet ad modum ma­ teriae vel subiecti, indifferentis de se ad significandam gra­ tiam (etiam supposita similitudine, quae ad significandam gra­ tiam non sufficit) ; significatio vero, quae accedit ex positiva institutione, se habet per modum formae, coarctantis ritum externum ad significandam gratiam prae qualibet alia re. Quae omnia valent de compositione metaphysica, seu de con­ sideratione sacramenti prout est signum gratiae. 22. Scholion 1. De relatione inter significationem et effectio­ nem in sacramento. Quia sacramentum est signum efficax sanctifi­ cationis, hanc internam sanctitatem animae et significat et efficit. Duplex ergo datur relatio sacramenti ad sanctificationem. Prima est in ordine signi, quatenus sanctificatio interna significatur per sacramentum ; seu quod idem est, quatenus ritus externus ducit nos in cognitionem interioris sanctificationis. Secunda est in ordine causalitatis, quatenus sanctificatio interna causatur per sacramentum ; seu quod idem est, quatenus ritus externus confert interiorem sanc­ tificationem. Magna autem differentia est inter has duas relationes ”, Prima enim, quae est in ordine signi, latius patet quam secunda. Quod quidem sic explicari potest. Vera sanctificatio in hac providen­ tia fit per gratiam sanctificantem ; ita tamen ut gratia haec, prout de facto datur in via, non sit adhuc plena et perfecta sanctificatio, sed inchoatio tantum illius plenae sanctificationis, quae dabitur in patria; spe enim salvi facti sumus (Rom 8,24). Hinc sacramentum significat non solum sanctificationem inchoatam gratiae, sed etiam sanctificationem perfectam gloriae ; hanc vero non efficit. Praeter­ ea. quia sanctificatio tota non est nisi applicatio singularis unius sanc­ tificationis totalis, quam Christus per passionem et mortem meruit, haec etiam per sacramentum significatur, cuius sacramentum est symbolum rememorativum ; sed iterum haec per sacramentum non efficitur. Cf. S.Th., 3 q.60 a.3. Ideo adagium illud “sacramenta 29 Nota utramque relationem hanc esse aliquo sensu causalem; prima sine dubio in linea causalitatis intentionalis, quae in omni signo, ut tali, affirmari debet; secundam a priori determinare non possumus in quanam linea causali­ tatis, de quo erit agendum postea. Hoc tamen observandum est, illam relationem secundam in ordine causalita'is non esse de ratione signi ut sic (dantur enim signa non practica), sed huic signo adiungi ad hoc ut efficiatur signum practicum. Cf. Lugo, Dc sacramentis in genere disp.l s.3 n.25ss. C.2. ESSENTIA METAPHYSICA. TH.2 N.21-23 29 efficiunt quod significant'” de gratia intclligi debet; non tamen ita, ut eadem sit sacramentorum et significatio et effectio". Quapropter reicienda est ex hac parte recentior theoria “praesen­ tiae mysteriorum” (Mysteriengegemvart), a quibusdam monachis Momasterii 'Sanctae Mariae ad Lacum, praesertim ab O.Casei, pro­ pugnata ; saltem in quantum in hoc adagio fundari intenditur. luxta hanc theoriam totum mysterium nostrae salutis (Christi nativitas, passio, mors, resurrectio) in singulis sacramentis, maxime in Eucha­ ristia, non solum significatur, sed praesens sistitur sub velamine symbolorum. Quae praesentia mysteriosa est. Non enim est nova historica reiteratio facti semel peracti, sed neque est nuda illius commemoratio. Invehunt enim novam quandam praesentiam, sacramentalem, spatium et tempus transcendentem, etsi symbolice in spatio et tempore fiat (metahistoricam 23. Scholion 2. De sacramentis Veteris Legis. In evolutione historica notionis “sacramenti” saepe sermo apud theologos fuit dc sacramentis non solum Novae, sed etiam Veteris Legis. Inde plura orta sunt problemata circa definitionem sacramenti. Si enim in Ve­ tere etiam Lege sacramenta erant, efformari poterit aliqua notio communis, quae in illis et in nostris verificetur. Sed investiganda quoque erit differentia specifica inter illa et nostra sacramenta. Unde tandem habebitur notio accurata sacramentorum Novae Legis. a) Fuisse in Vetere Lege quaedam sacramenta, supponitur in Conc.Tridentino sess.7 cn.2 (D 845) et antea in Florentino (D 711s 695). Et quidem plures erant ritus religiosi in Vetere Testamento, u Deo instituti, quibus sanctificatio 'quaedam efficiebatur, ut apparet maxime ex Levitico. lam vero, ex doctrina S.Pauli (1 Cor 10,11; Hebr 10,1), ritus illi vere significabant sanctificationem tempore messianico futuram. Quam doctrinam docent S.Iustinus (R 134), S.Au­ gustinus (R 1475 1646), S.Gregorius M. (R 2306), et exponit S.Thomas in 3 q.61 a.3. Quot et quaenam fuerint illa sacramenta, incertum est. Omnes theologi admittunt saltem circumcisionem fuisse sacramentum ; utpote quae erat signum foederis a Deo facti cum Abrahamo (Gen 17,1 Iss) et aggregationis ad populum electum, quam efficiebat (Gen 17,14); erat quoque signum gratiae futurae per baptismum (Coi 2,lis). Fuisse etiam circumcisionem in remedium peccati originalis, ac proinde aliquo modo effectivam gratiae, tenent communius theolo­ gi ”, quibusdam negantibus”. Sententia communior fundatur in doc­ trina S.Ambrosii ”, S.Augustini (R 1646 1875) ”, S.Fulgentii ”, S.Gre27 Cf. J B.Umbsrg, Sacramenta efficiunt quod significant : ZkathTh 54 (1930) 92-105. 28 Cf. Lercher-Dander. 10; Pius XII. EncycL "Mediator Dei”: AAS 39 (1947) 580. De tota hac theoria cf. Th.FilThaut, La théologie des mystères (Paris 1954); I.O&atibia, La presencia dc la obra redentora en el ntisterio dei culto (Vitoria 1954). 20 S.Th.. 3 q.70 a.4; SuJârez, In 3 q.71 disp.5 s.l n.15; Luco, Dc sacramen­ tis in genere disp.5 s.3; qui totam quaestionem late disputant. 30 S.Bellarminus, Dc sacramentis in genere 2,17; M.Cano, Relectio de sacra­ mentis in genere p.5; Vâzquiîz, In 1.2 disp.184 c.3; Estius, Absolutissima in omnes B.Pauli et septem catholicas Apostolonent epistolas, in Rom 4,11; Conlnck, In 3 q.73 a.6. Et hoc recentius probabilius esse putavit E.Ermoni, Circoncision: DTC 2,2525. 31 De Abraham 2,11.81: ML 14.495. 33 Cf. etiam Contra Iulianum 2,6: ML 44,686 eù saepe alias. 33 Epistola 17,31: ML 65.470s. 30 I.A. DË ΛΙ.ΡΑΜΑ, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I gorii M. ”, S.Isidori x. Quam Medio Aevo retinent S.Beda”, S.Bernardus”, Hugo Victorious ”, Magister Sententiarum3’, S.Bonaventura* 40, S.Thomas 3 q.70 a.4. Eadem sententia in Corpore luris Ca­ 39 38 nonici ex decretali Innocentii III (D 410) recepta est4142 . Alia esse in Vetere Testamento sacramenta praeter circumcisio­ nem, affirmant S.Thomas 1.2 q.102 a.5, Suarez ", Lugo43; et con­ formius videtur cum modo loquendi Florentini (D 695 711s) et Tridentini (D 845). Dicuntur ergo sacramenta Veteris Legis circumci­ sio, consecratio sacerdotalis, esus agni paschalis et panum propitia­ tionis, variae purificationes et expiationes. Quo autem modo his sa­ cramentis Veteris Legis sacramenta Novae Legis significabantur, exponit S.Thomas 1.2 q.102 a.5 ad 3. 24. b) Admissa igitur exsistentia sacramentorum in Vetere Le­ ge, haec explicantur etiam in genere signi rei sacrae, quatenus ali­ quam sanctitatem significabant, et fortasse etiam efficiebant. Ad quaestionem hanc solvendam, praemittendum est differentiam ali­ quam essentialem exsistere inter sacramenta Veteris Legis et sacra­ menta Novae Legis. Hanc differentiam docuit Conc.Tridentinum sess.7 cn.2 (D 845): “si quis dixerit, ea ipsa Novae Legis sacramen­ ta a sacramentis Antiquae Legis non differre nisi quia caeremoniae sunt aliae et alii ritus externi, anathema sit”. De sensu huius cano­ nis nota haec quae sequuntur. Inter errores propositos considerationi theologorum^ habebatur sextus de sacramentis in genere : “Statim post lapsum Adae fuisse sacramenta a Deo instituta, in quibus gratia daretur” “. Summa sententiarum a theologis expositarum de hoc articulo sic effertur in Actis inter articulos, quos theologi non damnandos sed silentio praetereundos censuerunt: “quibusdam theologis non videtur quod articulus iste sit damnandus sine aliqua declaratione, cum variae de eo opiniones sint apud scholasticos et statim post lapsum Adae ma­ trimonium fuerit sacramentum. Et cum semper fuerit morbus, non est dicendum quod Deus non adhibuerit semper medicinam. Et Noe datum est iris, Abrahae circumcisio, Moysi virga. Propterea magis censent silentio articulum praetereundum esse. Non desunt tamen qui asserant illum esse omnino damnandum ex mente Magistri Senten­ tiarum et aliorum Doctorum. Et gratia non esset danda ante adven­ tum datoris gratiae et sacramenta omnia sint a Christo instituta et sit iam damnatus in Florentino”Sententiae etiam Patrum variae fuerunt, aliquibus dicentibus articulum hunc omittendum esse quia de facto sacramentis V.L. dabatur gratia, aientibus aliis gratiam non dari in sacramentis V.L. ex opere operato, sed ex fide. In Actis col­ liguntur hae sententiae hac unica voce: “censuerunt omnes ut dam­ « 33 w 3T 38 39 40 41 42 43 « « Moralia 4 praef.3: ML 75.635. Quaestiones in P.Testamentum, in Gen 13,5s·: ML S3,242s. Hemilia 10 in Circumcisione Domini: ML 94.54. Tractatus de Passione Domini 2.2: ML 184,637. De sacramentis lib.l p.12 cp.2: ML 176,349. Sententiae 4 d.l n.6. In 4 d.l p.2 a.2 q.2. Cf. Ermoni, Circoncision: DTC 2,2519-2525. In 3 q.71 disp.5 s.2. Dc sacramentis in genere disp.l s.2 n.12. CTr 5,835. CTr 5,866. C.2. ESSENTIA METAPHYSICA. TH.2 N.23-24 31 netur, cum sit damnatus a Conc.Florentino” *. Hine in prima redactione canonum propositus est canon 2, cuius forma insinuata ïam fuerat ab episcopo Portuensi4’. Hic canon omnibus Patribus placuit, nisi quod duobus videbatur dicendum “non differre re ipsa”, uni “sed tantum quia” loco “nisi”, alii addendum “et non esse praestantiora” De sensu ergo canonis videtur dicendum : sacramenta Veteris Legis et sacramenta Novae Legis differunt plus quam ex mero ritu externo; ad’ minimum differunt quia illa non conferebant. gratiam ex opere operato, sicut haec conferunt; fortasse etiam quia simpli­ citer non conferebant gratiam ; in hoc nihil decisum est. Manet tamen explicatio Decreti pro Armenis in Conc.Florentino (D 695), iuxta quam sacramenta Veteris Legis non causabant gra­ tiam, sed eam solum per passionem Christi dandam esse figurabant; nostra vero sacramenta gratiam continent et conferunt. Et revera haec disputabantur inter theologos iam a saec.XII ", praecipue ratione circumcisionis. Hanc enim producere gratiam ex opere operato, saltem in pueris, defenderunt Summa Halensis, S.Bonaventura, Scotus, Durandus, Paludanus”; et in ipso Concilio Tridentino Generalis Minorum”. Hoc autem communius negatur cum S.Thoma in 3 q.70 a.4, Soto, Cano, Bellarmino, Vazquez, Suarez, Coninck Potest tamen quaestio esse magna ex. parte dc modo lo­ quendi. Sic S.Thomas, affirmans (3 q.70 a.4) gratiam non conferri ex virtute circumcisionis sed ex virtute fidei passionis Christi, qua­ tenus accipiens circumcisionem profitebatur per se vel per alium se suscipere talem fidem, plus certe affirmat quam efficaciam ex opere operantis; Lugo vero, tenens circumcisionem conferre gratiam ex opere operato, intelligit gratiam non esse datam intuitu solum ali­ cuius meriti, sed intuitu quoque operis externi”. Sic etiam Suarez” defendit circumcisionem non conferre gratiam simpliciter ex opere operato, sed interdum praeter opus operantis, ex beneficio speciali Dei in casu extremae necessitatis. Positis ergo his theologorum disputationibus, verba Decreti pro Armenis ita intelligenda esse videntur, ut doceant sacramenta Ve­ teris Legis gratiam non causare ex opere operato, quamvis occasione eorum propter professionem fidei in Christum venturum gratia obti­ neretur. In quo maximam habent et essentialem differentiam cum sacramentis Novae Legis. Haec enim veram sanctitatem et signifi­ cant et causant; illa vero sanctitatem legalem significabant et cau­ sabant, sed veram sanctitatem significabant tantum futuram in sa­ cramentis Novae Legis*6 Christo elevatum est ad producendam gratiam. Sed doctrina catholica completa de efficientia sacramenti complexa est. Primo quoad terminum illius efficientiae; om­ nia enim sacramenta Novae Legis gratiam conferunt, sed quaedam sunt quae alium praeterea effectum habeant, scilicet characterem. Deinde etiam quoad modum illius causalitatis ; sacramenta enim gratiam conferunt non quomodocumque, sed "ex opere operato”. Quibus addenda est ulterior theologorum investigatio de natura intima huius causalitatis sacrainentalis. Hinc nobis agendum erit: 1.® De effectu generali omnium sacramentorum. 2. ° De effectu speciali quorundam sacramentorum. 3. ® De modo efficientiae sacramentalis. 4.® De natura intima causalitatis sacramentorum. ARTICULUS De Thesis 4. I EFFECTU GENERALI omnium sacramentorum Sacramenta Novae Legis conferunt gratiam. I.EnnEkz, 262-272; Lbrcher-DanoEr, 30-33. S.Tit., 3 q.62 a.l; 36. Notiones. Conferunt, id est non tantum significant gratiam, sed collatio huius gratiae significatae aliquo vero sensu a sacramentis pendet. Nunc praescindimus a modo illius dependentiae, nec dicimus eam esse stricto sensu causalem. De his erit postea agendum. Gratiam, scilicet sanctificantem. Iterum hic affirmamus 40 I.A. DF, ALDAMA, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I tantum factum, praescindentes ab ulteriore quaestione, utrum gratia sacramentalis sit aliquo sensu diversa a gratia sancti­ ficante praecise sumpta. 37. Adversarii. Protestantes, ex falsa notione iustificationis per fidem fiducialem1. Ex quibus Lutherus tenuit sa­ cramenta esse signa promissionum divinarum, quibus fides fiducialis circa promissam iustificationem excitatur et robo­ ratur; justificatio vero huic soli fidei debetur. Similia tenuit Calvinus. Zwinglius vero consideravit sacramenta tanquam signa, quibus homo Ecclesiae demonstrat se esse militem Christi ; quo facto Ecclesia certior fit de fide illius hominis. Modernistae omnem sacramentorum effectum ad hoc coarctarunt, “ut in mentem, hominis revocent praesentiam Crea­ toris semper beneficam’’’ (D 2041). Sicut quaedam exsistunt voces, quae vim specialem habent ad determinatas notiones propagandas, sic sacramenta specialem vim habent ad excitan­ dum sensum religiosum (cf. D 2089). Habent enim sacra­ menta, iuxta ipsos, quandam efficaciam; sed mere psycholo­ gicam. 38. Doctrina Ecclesiae2. Benedictus Xll (D 539) notat inter errores quorundam Armenorum, quod in sacra­ mentis Novae Legis non detur gratia sanctificans. Hic tamen libellus non est documentum proprie pontificium ; potius Pon­ tifici oblatus fuit a quibusdam denuntiantibus errores Arme­ norum3. Sed doctrinam refert Ecclesiae Romanae in illo tem­ pore. Conc.Florentinum in Decreto pro Armenis (D 695) docet : sacramenta continent gratiam et ipsam digne suscipientibus conferunt. Leo X (D 741) damnavit errorem Lutheri, negantis doc­ trinam nostrae theseos. Conc.Trideniinum sess.7 cn.5-8 (D 848-851). Cf. praeter­ ea Prooemium sess.7 (D 843a) et Professionem fidei (D 996). Quia de canone 8 agetur postea, nota nunc quae sequuntur de sensu et historia aliorum canonum. a) In cn.5 (D 848) reicitur sententia Protestantium. Ca­ non ortus est ex errore 14 Protestantium theologis proposito: “sacramenta ob solam fidem nutriendam esse instituta” 1 Cf. EennErz, 6-17, ubi variorum auctorum sententiae uberius explicantur. 3 Ea tantum documenta consideramus, in quibus sermo est de omnibus sa­ cramentis. Plura addi possent de singulis, quae in eorum tractatibus afferentur. 3 Cf. X.le Bachelet, Benoît XII: DTC 2,696-704. * CTr 5,836. C.3 A.l. COLLATIO GRATIAE. TH.4 N.36'39 41 Quem errorem iudicarunt theologi iam antea fuisse damna­ tum et esse iterum damnandum 5* . b) Cn.6 (D 849) habet duas partes ; in prima proponitur doctrina catholica positive, in secunda reicitur alia explicatio protestantica. Prima pars orta est ex errore 4 prioris elen­ chi: “sacramenta Novae Legis non conferre gratiam, etiam non ponenti obicem” °. Hunc errorem iudicarunt theologi iam damnatum et damnandum 78 *; quod etiam Patribus placuit. Se­ cunda pars orta est ex articulis haereticorum additis a theo­ logis: “sacramenta esse tantum signa et notas nostrae profes­ sionis, seu etiam allegorias bonorum operum”s. De hoc ar­ ticulo plures Patres censuerunt damnandum esse cum damna­ retur sacramenta non conferre gratiam ’. Hinc canonis prima redactio : “si quis dixerit, sacramenta Novae Legis non con­ ferre gratiam, quam significant, aut gratiam ipsam rite et digne suscipientibus non conferre, quasi signa tantum externa sint acceptae per fidem gratiae vel iustitiae, et notae quaedam christianae professionis, quibus apud homines discernuntur fideles ab infidelibus, anathema sit”10. Patres voluerunt ut adderetur particula “non ponenti obicem”11. c) In cn.7 (D 850) docetur infallibilitas collationis gratiae in sacramentis. Ortus est canon ex errore 8 prioris elenchi: “non dari gratiam semper et omnibus, quantum est ex parte Dei, sed quando et ubi visum est a Deo” 1213 *. Patres censuerunt delendam esse ultimam particulam1B. Unde prima redactio ca­ nonis : “si quis dixerit, non dari gratiam in huiusmodi sacra­ mentis semper et omnibus, qui ea suscipiunt, quantum ex par­ te Dei est, sed aliquando tantum et aliquibus, anathema sit”1·*. Correctiones a Patribus factae : “per huiusmodi sacramenta”, “etiamsi ea rite suscipiant”; deleatur “tantum”15. Leo XIII (D 1963) : sacramenta et significant gratiam quam efficiunt, et efficiunt quam significant. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica definita. 39. Probatur ex sacra Scriptura. Singulis sacramentis tribuitur tanquam effectus collatio gratiae sanctificantis. Sic · CTr 5,963. « CTr 5.836. ’ CTr 5.863. 8 CTr 5.867. “ CTr 5.972. 10 CTr 5.984. « CTr 5,991. « CTr 5.836. 13 CTr 5,971. » CTr 5,984. 18 CTr 5,991. 42 I.Λ. DE ALDAMA, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I baptismo tribuitur sanctificatio, mundatio spiritualis (Eph 5,26), regeneratio et renovatio (Tit 3,5), regeneratio et introi­ tus, in regnum caelorum (Io 3,5). Confirmationi tribuitur col­ latio Spiritus Sancti (Act 8,17; 19,6). Eucharistiae tribuitur vita et unio cum Christo (Io 6,51-58). Paenitentiae tri­ buitur remissio peccatorum (Io 20,23). Extremae Unctioni tribuitur salus et remissio peccatorum (lac 5,14s). Ordini tri­ buitur gratia Dei (2 Tim 1,6). De matrimonio res non adeo patet, etsi textus S.Pauli ad Ephesios sine gratia probabilius non intelligitur. 40. Probatur ex traditione, a) Patres, loquentes de singulis sacramentis, connectunt cum illis collationem gratiae. Sic v.gr. de baptismo S.Theophylus Antiochenus (R 181), Tertullianus (R 303 362), S'.Chrysostomus (R 1179), S.Augustinus (R 1423). Similia possent dici de aliis sacra­ mentis, prout in tractatione particulari singulorum fusius ex­ ponetur. b) Speciali modo loquuntur Patres de collatione gratiae coniuncta cum impositione manuum. Sic v.gr. Tertullianus (R 304 362), S.Cyprianus (R 569 595), S.Basilius. (R 919), S.Ambrosius (R 1295), S.Hieronymus (R 1359). c) Patres loquuntur de collatione gratiae in sacramentis ex virtute Spiritus Sancti, quae est in illis. Sic v.gr. Tertul­ lianus (R 303), Novatianus (R 607), Aphraates (R 683), S.Cyrillus Hierosolymitanus (R 835), S.Basilius (R 947), S.Ambrosius (R 1282 1329), S.Augustinus (R 1423 1834), S.Cyrillus Alexandrinus (R 2110). d) S.Augustinus de omnibus sacramentis Novi Testa­ menti dicit ea “dare salutem” in oppositione ad sacramenta ATteris Testamenti, quae tantum promittebant Salvatorem (R 1475). Hinc nostra sacramenta sunt “virtute maiora, uti­ litate meliora” (R 1602). e~) Theologi saec.XII, occasione erroris Berengarii, cla­ rius loquuntur de collatione gratiae, quae est a sacramentis. Id tamen praecipue fit ab Hugone VieroRiNO, qui in ipsa definitione sacramenti includit quod sit “ex sanctificatione con­ tinens aliquam invisibilem et spiritualem gratiam... Debet enim omne sacramentum... habere sanctificationem, per quam illam contineat et efficax sit ad eandem sanctificandis confe­ rendam” 10. Similiter docet Summa Sententiarum, dum sacra­ mentum definit : “Visibilis forma invisibilis gratiae in eo coi-* ,e De sacramentis lib.l p.9 cp2: MI/ 176,317s. C.3 A.l. GRATIA SACRAMENTAL!S. TH.5 N.39-43 43 latae, quam scilicet confert ipsum sacramentum. Non enim est solummodo sacrae rei signum, sed etiam efficacia” 17. Tan­ dem Petrus Lombardus ipsum nomen causae introducit : “sa­ cramentum proprie dicitur, quod ita signum est gratiae Dei et invisibilis gratiae forma, ut ipsius imaginem gerat et causa exsistat”18. Ab hoc tempore omnes theologi loquuntur de col­ latione gratiae a sacramentis; immo ulterius hanc doctrinam evolvunt, ut postea videbimus18. 41. Ratio theologica probare nequit sacramenta con­ ferre gratiam. Sed, hac veritate semel supposita ex revelatione positiva, explicare potest convenientissimum fuisse ut gratia daretur hominibus per signa aliqua sensibilia, quae apprime respondent ipsorum hominum naturae. Fuisse etiam valde conveniens, ut in oeconomia gratiae et salutis supernaturalis, gratia non a solis actibus humanis penderet, sed facilius et securius donaretur. Thesis 5. Gratia sacramentalis nihil aliud est nisi ipsa gratia sanctificans, quatenus ut per tale sacramentum collata, annexum habet ius ad specialia auxilia divina, quae fini illius sacramenti correspondent. S.Th., 3 q.62 a.2; SuAriOz, In 3 q.62 disp.7 s.2; Lennerz, 273-281; Puig, 160-168. 42. Nexus. Diximus in thesi praecedenti, per sacramen­ ta conferri gratiam sanctificantem. Quia autem gratia sancti­ ficans confertur etiam sine sacramentis, quaeritur quaenam sit differentia inter utramque hanc gratiam. Praeterea gra­ tia, quae confertur a sacramentis, non ab uno sed a septem sacramentis diversis confertur. Videtur ergo esse aliqua dif­ ferentia inter gratias prout a diversis sacramentis datur ; secus enim sufficeret unicum sacramentum. Haec nunc explicanda sunt. 43. Notiones. Gratia sacram'êntalis, scilicet gratia quam sacramentum et significat et confert. Ipsa gratia sanctificans, seu gratia habitualis, quae in lustificatione datur cum virtutibus infusis, donis Spiritus Sancti et infusione ipsius Spiritus Sancti ad inhabitandam animam. 17 Summa Sententiarum tr.4 cp.l: MI, 176,117. 18 Sententiae 4 d.l n.2. 10 Inter scholasticos huius temporis tantum fuit specialis difficultas pro sa­ cramento matrimonii, quod putabant fuisse tantum in remedium concupiscentiae et ad conservandam gratiam, non ad illam dandam. Cf. Lennerz, 272. 44 I.Λ. I>E ALDAMA, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I Quatenus annexum habet ius. Sic explicatur quid dis­ criminet gratiam sacramentalem a gratia extrasacramentali. Quod proinde non est ipsa entitas gratiae, sed connexio cum gratiis actualibus, quae diversae sunt a gratiis connaturalibus statui gratiae ut sic1. Specialia auxilia divina habentur diversa in unoquo­ que sacramento (ut per tale sacramentum collata), et dignos­ cuntur ex fine uniuscuiusque. Scilicet gratia sacramentalis baptismi v.gr., est gratia sanctificans cum annexo iure ad hoc ut Deus baptizato concedat illas speciales gratias actuales, quae correspondent fini propter quem institutus est baptis­ mus. Haec autem auxilia dabuntur tempore opportuno, id est cum a fine sacramenti exigantur; ius vero ad illa est perma­ nens, prout radicatum in gratia habituali, et sic cum ipsa amittitur. Fini illius sacramenti. Nam unumquodque sacramentum finem peculiarem habet. Finis uniuscuiusque sacramenti ex­ plicatur a Conc.Florentino in Decreto pro Armenis (D 695). 44. Adversarii. Quidam veteres, iuxta S.Bonaventuram 2, tenuerunt gratiam sacramentalem addere supra gratiam sanctificantem communem, habitum specialem, realiter a gra­ tia distinctum. Quibus satis accedit recenter Billot, tenens gratiam sacramentalem “addere super gratiam communiter dictam dispositiones quasdam habituales plus minusve imminutivas concupiscentiae in variis et multiplicibus ramificationibus eius”34 . Iuxta alios theologos, gratia sacramentalis addit gratiae communi actualia auxilia ad effectum proprium sacramenti. Sic Caietanus, Soto, Gonet·*. 1 Quamvis terminologia non eadem est nec semper firma invenitur apud omnes ' theologos, idem sentire videntur auctores qui loquuntur dc speciali modo aut formalitate gratiae communis, ut Ioannes a S.Thoma (Dc sactamen­ tis disp.24 a.2), Saem anti censes (Dc sacramentis tr.22 disp.4 dub.9). Sic Billuart (De sacramentis in conrmfuni diss.3 a.5) scribit: “Gratia sacramcntalis est novus modus intrinsecus perfectionis, seu specialis vigor gratiae com­ muniter dictae superadditus, cum ordine seu exigentia et iure ad auxilium actuale suo tempore conferendum”. 2 In 4 d.l n.l a.un. q.6 (ed. Quaracchi 4,27). 8 De Ecclesiae sacramentis 1,95. 4 Caietanus, In 3 q.62 a.2; Soto, In 4 d.l q.3 a.2; Gonxt, Clypcus theolo­ giae thomisticae t.5 disp.5 a.6; alii. Nota tamen nihil aliud fortasse intendere hos auctores nisi quod in thesi dicimus, etsi videantur -loqui de auxiliis actua­ libus, non de iure ad ipsa. Sic v.gr. Suârex (In 3 q.62 disp.7 s.3 n.5), iuxta quem gratia sacramentalis est “ipsamet gratia communis, quatenus per tale sa­ cramentum datur et ordinatur ad talem finem et quatenus sub ea ratione illi respondet ac debetur ex divina institutione tale auxilium” (quae est nostra sententia), thesim ita ponit: "Gratia sacramentalis addit supra gratiam virtu­ tum et donorum aliquod speciale auxilium gratiae ordinatum ad proprium finem sacramenti.” Eodem modo Lugo (De sacramentis in genere disp.4 s.3 n.19). qui explicat gratiam sacramentalem* ex gratia habituali “cum speciali titulo et C.3 A.l. GRATIA SACRAMENTALIS. TH.5 43-47 45 45. Doctrina Ecclesiae. Pius XI (D 2237) hac utitur sententia in explicanda gratia sacramentali matrimonii. Valor theologicus. Longe communior et probabilior. 46. Argumentum, a) Gratia sacramentalis aliquid ad­ dit supra gratiam communem. Atqui non addit novum habi­ tum, neque sola auxilia divina actualia. Ergo novum titulum seu ius ad illa auxilia habenda. Mai. Gratia sacramentalis confertur a sacramento. Ergo aliquam relationem essentialem dicit ad illud, quam gratia extrasacramentalis non dicit. Ergo non est sola gratia com­ munis, sed aliquid addit supra illam. Min. Novus habitus (de quo ceterum nihil est in fontibus revelationis) esset superfluus; per alios enim habitus infusos habetur quidquid per hunc obtineri posset. Auxilia divina ac­ tualia sola, id est sine novo titulo vel iure ad illa, non apparet quomodo possint dici collata per sacramentum ; nulla enim est obiectiva ratio cur huic sacramento potius tribuantur quam aliis operibus. t) Gratia sacramentalis nequit esse eadem in singulis sa­ cramentis, sed pro unoquoque debet esse diversa. Atqui hae^ diversitas nequit explicari nisi ex titulo et iure ad auxilia di­ vina, quae unicuique sacramento conveniant. Ergo gratia sa­ cramentalis explicatur ex illis iuribus gratiae sanctificanti su­ peradditis. Mai. Si gratia sacramentalis esset eadem in singulis sa­ cramentis, sacramenta in quantum sunt signa practica gra­ tiae non essent plura, sed unum. Plura enim sunt sacramenta, quia unumquodque eorum diversum finem habet, quem obti­ nere debet in quantum est hoc determinatum signum practicum et non aliud. Min. Omnis gratia sacramentalis explicatur, ut probavi­ mus, ex titulo et iure ad specialia auxilia actualia. Ergo diffe­ rentia inter diversas gratias sacramentales ex differentia in­ ter illos titulos vel iura explicanda est5. 47. Corollarium. Ita bene intelligitur sacramenta con­ ferre gratiam quam significant. Unumquodque enim sacra­ mentum gratiam diversam significat. Sic baptismus signifi­ cat gratiam regenerativam ; confirmatio gratiam roborativam ; iure ad auxilia divina”, thcsim ita statuit: ‘‘gratiam sacramentalem super gra­ tiam habitualem addere solum specialia auxilia divina ad aliquos actus”. 6 Dc gratia sacramentali, cf. E.Neveut, La grâce sacramentelle: DivThom (Pi) 38 (1935) 249-285; Brazzarola, La natura della gracia sacramentale nella dottrina di S.Tommasso (Grottaferrata 1941). 46 Ι.Λ. DE ALDAMA, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I Eucharistia gratiam nutritivam ; paenitentia gratiam resuscitativam; extrema unctio gratiam sanativam; ordo gratiam potestativam in membra Corporis Mystici ; matrimonium gra­ tiam membrorum eiusdem Corporis Mystici reproductivam. 48. Obiectiones. 1. Gratia quaelibet, etiam extrasacramentalis, confert ius ad omnia auxilia divina, quae ad bene agendum re­ quiruntur. Ergo in hoc non differt gratia sacramentalis a gratia communi. Dist. antec. Gratia quaelibet confert ad auxilia divina ius generice et universaliter, conc. antec.; gratia quaelibet confert ius speciatim secundum diversas necessitates et opportunitates, subdist.: confert illud ius ex extrinseca tantum providentia Dei, conc. antec.; confert illud ius ex ipsa obiectiva realitate, nego antec. Pariter dist. cons. Gratia sacramentalis non differt a gratia communi in iure generico ad auxilia divina, conc. cons.; non differt in iure speciali, subdist.: quod ex mera providentia Dei habetur, conc. cons.; quod habetur ex realitate obiectiva sacramenti, nego cons. Status gratiae fert sccum generale aliquod ius ad gratias neces­ sarias ad bene agendum. Id valet etiam in sententia quae tenet auxi­ lium speciale ad perseverandum esse diversum a summa gratiarum actualium, quae statui gratiae connaturaliter debentur·, quatenus Deus specialem providentiam habet de his qui filii Ipsius sunt. Ille titulus generalis fit particularis urgente praecepto vel gravi tentatione ; sed, ut diximus, fundatur in sola providentia Dei et secum fert auxilium quod saepe non est nisi remote sufficiens. Ius autem quod confert gratia sacramentalis est speciale ad illa auxilia, quae fini uniuscuiusque sacramenti conveniunt, et confertur vi ipsius sa­ cramenti ex opere operato, atque, ut videtur, est semper saltem pro­ xime sufficiens’. Unde auxilium hoc et securius atque abundantius datur et facilius obtinetur. 2. Ius ad auxilia divina, quod a gratia sacramentali daretur, vel esset ad auxilia efficacia, vel ad auxilia sufficientia. Atqui neutrum dici potest. Ergo gratia sacramentalis nequit explicari per iura ad specialia auxilia. Min. Non est ius ad auxilia efficacia; quia tunc recipiens sacramentum iam non peccaret unquam. Non est ius ad auxilia sufficientia; quia illud iam habetur etiam sine sacramento. Ad mai. do tertium: est ius ad auxilia, quae aliquando erunt efficacia, aliquando mere sufficientia; hoc enim non pendet a gratia sacramentali, sed ab aliis principiis. Ad probationem minoris dist. Nequit esse ius ad auxilia efficacia, id est quae semper sint effica­ cia, conc. ex adiccta ratione ; nequit esse ius ad auxilia, quae ali­ quando sint efficacia, nego. Hoc etiam sensu nego quod nequeat esse ius ad auxilia sufficientia. Et probationem huius asserti dist. Auxi­ lium sufficiens iam habetur sine sacramento semper et pro tota uni­ versalitate actuum bonorum, nego; possunt haberi absolute aliqua « Cf. SThS 3’.3,60. 7 Putat quidem A.VermEERSch (Annotationes ad IStir.vH. "Casti Connubii" : Per 20. [1931] 50). auxilium illud posse esse etiam quandoque remote suffi­ ciens; idque ideo quia Pius XI in textu citato (D 2237) loquatur de gratia sacramentali concedente ius ad auxilium gratiae actualis impetrandum cum urgeat praeceptum. Sed putamus verbum “impetrare” ibi non usurpari pro impetratione stricte dicta, sed pro generali obtentione auxilii. Cf. PuiC, 165 nota 17. c.3 λ.2. character, th. 6 n.47-51 47 auxilia, subdist.: sive proxime sive remote sufficientia, conc."; pro­ xime sufficientia, iterum dist.: quae cientur ex providentia Dei, conc.; quae dentur ex ipsa obiectiva realitate sacramenti, ac proinde securius, abundantius et facilius, nego. 49. Scholion. De sacramentis vivorum et mortuorum. Ex di­ versa gratia significata per diversa sacramenta facile colligitur ali­ qua sacramenta conferre gratiam primam, alia gratiam secundam ; illa enim per se supponunt in anima privationem gratiae sanctifican­ tis, haec autem gratiam in anima supponunt eamque augent. Sacra­ menta ergo quae per se et primario conferunt gratiam primam, di­ cuntur sacramenta mortuorum; sacramenta, quae per se et primario conferunt gratiam secundam, dicuntur sacramenta vivorum. Quaeri­ tur vero a theologis, utrum sacramenta possint conferre gratiam illam, ad quam per se et primario non sunt ordinata. Et quidem quod sacramenta mortuorum possint conferre gratiam secundam cum subiectum illa recipiens iam est in statu gratiae, certum est. Quod autem sacramenta vivorum possint aliquando conferre gratiam pri­ mam, valde disputatur inter theologos, sed probabilius affirmandum videtur ’. ARTICULUS II De effectu speciali quorundam sacramentorum 50. Praeter collationem gratiae, quae omnibus sacramen­ tis tribuitur, alius effectus tantum de aliquibus sacramentis affirmandus est ex doctrina Ecclesiae. Hic effectus vocatur character sacramentalis, qui producitur a baptismo, confirma­ tione et ordine. De illo nunc agimus, investigantes primum eius exsisten­ tiam, deinde eius naturam. Thesis 6. Baptismus, confirmatio et ordo imprimunt characterem in anima. S.Th., 3 q.63 a.Ss; Lennerz, 282-317; LerchEr-Dander, 36-41; Puig, 188-199. 51. Notiones. Character definitur a Conc.Tridentino (D 852): “signum quoddam spirituale et indelebile”. Dicitur signum, scilicet aliquid distinguens et fideles ab infidelibus et fideles inter se. Character vi vocis (a χαράσσειν, insculpere) est nota impressa seu incisa in aliqua re, v.gr. in moneta ; quae potest esse vel ^scriptura quaedam aut figura linealis, vel ima­ go aut configuratio alicuius (sic usurpatur in Hebr 1,3); ex nota illa impressa discriminantur entia inter se. Spirituale 8 Cf. De Eucharistia n.277 et th.24. 9 Cf. Puic, 178-187- I A. DE ALDAMA, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I 48 dicitur in Oppositione ad materiale, sive sit physicum vel mo­ rale, absolutum vel relativum ; a quo nunc praescindimus. Indelebile, saltem de facto et in hac vita. Imprimunt, id est efficiunt seu causant. In anima, id est in parte spirituali hominis, praescindendo ab ulteriore quaestione de subiecto immediato characteris (utrum scilicet sit substantia animae, an eius facultates). 52. Adversarii. Protestantes. Quorum Citf.mnitius di­ xit characterem inventum fuisse ab Innocentio III. Doctrina Ecclesiae, a) Ante Conc.Tridentinum. Inno­ III (D 411) proponit doctrinam de charactere, non ut novam, sed ut communiter admissam. Eodem modo scri­ bit Gregorius IX1 : “respondemus quod eos, qui extra tem­ pora statuta sacros ordines receperunt, characterem non est dubium recepisse”. COne.Florentinum in Decreto pro Armenis (D 695) defini­ tionem characteris dat, quam postea desumpsit Tridentinum. b) Cone.Tridentinum sess.7 cn.9 (D 852). De sensu et historia canonis haec sunt dicenda : Origo canonis habetur in errore nono prioris elenchi : “in nullo sacramentorum imprimi characterem, sed rem fictitiam esse”’2. Inter theologos, “qui­ dam optarunt hunc articulum non damnari simpliciter ut hae­ reticum, sed amplexendam contrariam partem veluti probabi­ liorem. Alii asseruerunt, illum damnandum ut haereticum, et quod sit damnatus...”3* Patres in hac diversitate sententiarunt “censuerunt damnandum uti proponitur, et quod expri­ matur quod iri illis tribus imprimitur : baptismo, confirmatione et ordine” *. Prima redactio canonis: “si quis dixerit, in tribus sacramentis, baptismo scilicet confirmatione et ordine, non imprimi characterem in anima, hoc est signum quoddam spi­ rituale et indelebile, ratione cuius ea iterari non possunt, ana­ thema sit” s. Patribus placuit haec redactio, nisi quod vo­ luerunt ut non diceretur “ratione cuius”; nam ut aliquis eorum adnotavit, “illa non est ratio quare sacramenta illa non reite­ rantur” 6. Hinc facta est haec mutatio in secunda canonis redactione. De charactere in Tridentino cf. etiam sess.23 cp.4 (D 960) et cn.4 (D 964). Nota tam in Decreto pro Armenis quam in sess.7 tridenticentius 1 2 2 2 » • CIC CTr CTr CTr CTr CTr 3X111 (ed.Friedberg 2,124). 5,836. 5,865. 5,971. 5,984. 5,987. c.3 a.2. character, th. 6 n.51-54 49 na, aliquam exprimi connexionem inter characterem et initerabilitatem sacramentorum ; de qua tamen habenda sunt prae oculis ea quae modo diximus in explicatione canonis. Sed in professione fidei tridentina (D 996; cf. etiam D 1470), (servata doctrina de initerabilitate, nihil dicitur expresse de charactere. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica definita. 53. Argumentum. Exsistentia characteris expresse et constanter affirmatur per plura saecula ante Conc.Tridenti­ num, eadem sufficienter exposita apparet in S.Augustino, im­ plicite supponitur in doctrina et in praxi Patrum anteriorum, et; insinuari videtur in sacra Scriptura. Atqui doctrina talibus ornata notis nequit non esse revelata. Ergo ex revelatione con­ stat exsistentia characteris. Min. Nulla alia ratio dari potest constantiae et universali­ tatis horum factorum, nisi quod illa doctrina connectatur cum revelatione. 54. Mai. a) Exsistentia characteris expresse et con­ stanter affirmatur per plura saecula ante Tridentinum. Medio saec.XII iam recurrit sermo de charactere cum agitur de bap­ tismo. Sic Rufinus (ca. 1157-1159) loquitur de charactere militiae Christianae, qui imprimitur in baptismo 7. Circa finem illius saeculi Alanus de Insulis 8 loquitur de charactere baptismi et Petrus Cantor 9*de charactere baptismi, confir­ mationis et ordinis, tamquam de re apud theologos nota. Ipse Petrus Cantor connexionem statuit inter characterem et initerabilitatem sacramenti. In fine saec.XII vel initio saec.XIII Praepositinus loquitur de signaculo™, et Robertus Curtonus de charactere sive signaculo11 ; qui etiam elementa alicuius theoriae de natura characteris iam habet. Eodem tempore cha­ racterem uniuscuiusque sacramenti explicat Gulfelmus Altissiodorens.is 12 ; GuliELMUS Parisiensis dicit in doctrina de charactere iam consensisse doctores13* . Cuius consensus indicia ’ Summa ad c.97 C I q.l. Petrus Lombardus utitur voce “character” (Sen­ tentia 4 d.6 et 24); sed videtur loqui de ritu externo, qui fit iuxta praescripta a Christo. Cf. S.Th., In 4 d.24 q.l a.l q.2 ad 1. 8 De articulis catholicae fidei 4,5: ML 210,614. ° Summa de sacramentis (apud F.Brommer, Dic Lchrc vom sakramentalem Charaktcr in der Scholastik bis Thomas von Aquin inklusive [Paderborn 1908] 15). 30 Apud Brommer, 14s. 11 Apud Brommer, 16s. 12 Summa lib.4 tr.3; cf. Brommer, 48-69. 13 De sacramento baptismi 3. De charactere ordinis loquitur cp.7. Ipse etiam connectit cum charactere initerabilitatem sacramenti. 50 I.A. DE AI.DAMA. THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I clara afferunt verba citata Innocentii III (D 411) et Gregorii IX, quae iam in Decretalibus huius Pontificis (ca.12301234) suscipiuntur. Medio saec.XIII duae circumferentur definitiones charac­ teris: “definitio Dionysii” (“signum sanctum communionis fi­ dei et sanctae ordinationis, accedenti datum ab hierarcha”) quae tamen nullibi in operibus Ps.Dionysii invenitur14 ; et “definitio magistralis” (“distinctio a charactere aeterno impres­ sa animae rationali secundum imaginem configurans trinita­ tem creatam Trinitati creanti et recreanti, et distinguens a non configuratis secundum statum fidei”) “, quae a S.Alberto M. et a S.Thoma late explicatur in locis citatisie. Ab hoc tem­ pore doctrina de exsistentia characteris sacramentalis est omni­ no communis apud theologos, et constanter per tria saecula perseverat usque ad Conc.Tridentinum. 55. b) Haec doctrina sufficienter proponitur a S.Augus­ Ipse enim, maxime in controversia cum Donatistis, ag­ noscit aliquem effectum sacramentorum, qui a gratia et infu­ sione Spiritus Sancti distinctus est (R 1621 1625 1636); qui manet in anima, etiam amissa gratia (R 1621 1637 1867); et est ratio cur sacramentum apostatae vel in haeresi recep­ tum, in huius reconciliatione non iteretur (R 1617 1619 1621). Hunc effectum vocat signaculum 1718 , characterem dominicum (“et vos oves Christi estis, characterem dominicum portatis in sacramento quod accepistis”16 )1S, ad modum signi quod ovibus, vel notae quae militibus imprimitur ad eos dignoscendos (R 1619 1713). Hunc characterem certo docet imprimi in bap­ tismo (R 1617 1620) et ordine (R 1617 1620 1642); probabi­ lius etiam in confirmatione (R 1647). Nota denique S.Augustinum doctrinam de initerabilitate horum sacramentorum tra­ dere tanquam pertinentem ad fidem Ecclesiae (R 1623). tino. 56. c) Exsistentia characteris supponitur implicite in doctrina Patrum praecedentium. Sic saec.IP : S.Ambrosius lo­ quitur de “spiritali signaculo”, quo “in corde signamur” (R 1282 1330 1337). S.Chrysostomus: in baptismo “obsigna­ ris. Quemadmodum enim nota J σφραγίς ) quaedam militibus, “ C£. S.Albertus M., In 4 d6 a.4; S,Thomas, In 4 d.4 q.l a.2 q.l; Scotus, In 4 d.6 q.9. 16 Cf. Brommer, 69-77. ’· In Swnrma recurrit utraque definitio; et quidem introducitur prima his verbis: "a quibusdam character sic definitur” (3 q.63 a.2 dif.3); secunda vero his verbis: “quidam sic definiunt characterem” (3 q.63 a.3). 17 Epistola 185,23: ML 33.803. 18 Epistola 173,3: ML 33,754. Cf. Sermo ad Caesariensis Ecclesiae plebem 2: ML 43,691s. c.3 λ.2. character, th. 6 n.54-56 51 ita fidelibus quoque Spiritus imponitur. Quo fit, ut si ordinem deserueris, perspicuus omnibus fias. ludaei enim signi loco circumcisionem habebant, nos autem pignus Spiritus”18. S.Gregorius Nyssenus: “Animam minime illuminatam et re­ generationis gratia non ornatam, nescio an angeli suscipiant, postquam fuerit a corpore separata. Quomodo enim cum non sit obsignata, nec ullum ferat signum sui Domini?”19 2021 S.Gregorius Naziancenus dicit baptismum vocari sigillum “quia conservatio est ac dominationis obsignatio”a. Fidelem per baptismum dicit esse signatum unctione et Spiritu, “quemad­ modum olim Israel nocturno illo cruore, qui primogenitos tuebatur...” Quod quidem magni momenti est pro securitate; “pecus enim signata non facile insidiis appetitur; quae autem minime signata est, a furibus facile capi potest”2223 . S.Basilius vocat baptismum “sigillum, quod nullo conatu frangi potest” (R 968),23. S.Cyrillus Hierosolymitanus loquitur eodem modo de “signaculo sancto, indissolubili” baptismi, et de “sig­ naculo indelebili” 24, de “mystico signaculo” 25* , de “salutari et admirabili ■ sigillo, quod contremiscunt daemones et agnoscunt angeli” (R 808), de “signaculo communicationis Sancti Spiri­ tus” in baptismo 20, de “signaculo Dei”, quo efficimur “effigies signaculi, sanctificatio Dei” (R 847). luxta S.Athanasium, “sigillum signantis Christi effigiem servat, cuius qui signantur participes effecti, ad eam conformantur... Hoc autem modo signati, convenienter divinae naturae consortes reddimur” 27. S.Ephra'ëm: “Spiritus Sanctus oleo signum suum ovibus suis imprimit” (R 712). Saec.III·. S.Cyprianus loquitur de “signaculo dominico” in confirmatione (R 595). Quod idem dixerat Clemens Ale­ xandrinus 28. Tertullianus baptismum vocat “signacu­ lum” 29, “signaculum fidei”30 ; loquitur de “signaculo lava­ cri”31. Pro S.Hippolyto quoque baptismus est “signaculum a Christo datum fidelibus”, sicut signum bestiae quod Anti■christus suis asseclis dabit” 32. 19 20 21 23 23 21 25 28 27 28 29 30 31 33 In 2 Cor hom.7: MG 61,418. Adversus eos qui differunt baptismum : MG 46,423. Oratio 40,4: MG 36,363. Oratio 40,15: MG 36,378. Cf. etiam in eadem homilia n.4: MG 314,31. Procatechesis 16s: MG 33.359 366. Catecheses 1,2: MG 33.371. Catecheses 18.33: MG 33,1055. Epistola 1 ad Serapionem 23: MG 26,586. Quis dives salvetur 42: MG 9,647. De spectaculis 4: MI, 1,709. De spectaculis 28: MI, 1 734. Dc pudicitia- 9: MI, 2,998. De Antichristo 6: MG 10,734. 52 I.A. DE ΛΙ,ΡΑΜΑ, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I Saec.II·. Similem loquendi modum noverat Theodotus, baptismum vocans “sigillum”33 ; qui noverat etiam analogiam inter “sigillum veritatis”, quo stigmata Christi nobiscum por­ tamus, et imaginem numismatis atque signaculum anima­ lium 3435 *. Abercius in suo epitaphio loquitur de Christianis ro­ manis ut de populo “splendido sigillo insigni” (R 187). De “si­ gillo” est etiam sermo in Pastore Hermae (R 92) et in 2.a Clementis ss. Haec omnia, si simul considerentur, doctrinam implicitam, quamvis nondum satis evolutam, de charactere continent. 57. d) Eadem doctrina implicite continetur in praxi eiusdem temporis. Orta saec.IH magna controversia de rebap­ tizandis haereticis, omnes, qui in utramque partem disputa­ bant, baptismum validum non posse iterari 'agnoscebant, quod semper in tota controversia supponebatur. Quaestio tota erat utrum baptismus ab haereticis collatus, esset validus, necne (cf. R 593 592a). lam vero hoc factum supponit implicite doc­ trinam de charactere. Non enim solum in Conc.Tridentino, sed etiam in Florentino, in theologis, in S.Augustino, in aliis, ex­ sistentia characteris coniungitur cum initerabilitate sacramen­ ti 3e. Similia dicuntur etiam, in eadem controversia de confir­ matione et ordine. 58. e) Exsistentia characteris in sacra Scriptura insi­ nuatur. Citantur iam a Patribus et deinde a theologis Eph 1,13 (in quo et credentes signati estis Spiritu promissionis sancto) simul cum 4,30 (in quo signati estis in diem redemptionis) et 2 Cor 1,2Is (qui et signavit nos)37. Quae Patrum expositio despicienda non est, quamvis hi textus, prout in seipsisi sunt, hodie aliter exponantur. Scilicet 2 Cor l,21s de collatione muneris apostolici ; Eph 1,13 et 4,30 de Spiritu Sancto inhabi­ tante per gratiam38. 59. Ratio theologica. Baptismus, confirmatio et ordo sunt sacramenta, quibus christiani directe ad cultum Dei de­ 33 Excerpta, apud Clementem Alexandrinum 83: MG 9,695; Eglogac ex scrip­ turis propheticis, apud eundem, 12: MG 9,703. 3‘ Excerpta, 86: MG 9,698. 35 Ps.Clemens, 2.* epistola ad Corinthios 7.6; 8,6. 80 Coniunctionis factum asserimus, non naturam, quasi unica ratio initerabilitatis esset character; de quo non constat. 37 Cf. S.Athanasius, Epistola 1.» ad Serapionem 23: MG 23,583; S.Cyrillus Hierosolymitanus. Catecheses 17,35: MG 33,1010; S.Chrysostomus, In 2 Cor hom.4,7: MG 61.418; In Eph hom.2,1 : MG 62,18; S.Ambrosius, Dc Spiritu Sancto 6,78ss: ML 16,723. Cf. S.Th., 3 q.63 a.l; SuArEZ, In 3 q.63 a.l et a.3. 38 Cf. R.CornEly, Commentarius in epistolam ad Corinthios alteram3 49s; I.KnabEnbauer, Commentarius in epistolam ad Ephesios 54ss, c.3 λ.2. gratia sacramkntai.is. th .6 n.56-61 53 putantur. Atqui omnes, qui ad aliquod munus deputantur, so­ lent nota aliqua publica consignari. Ergo per haec tria sacra­ menta datur character. Mai. patet de ordine; per baptismum autem ingressi in Ecclesiam accipimus potestatem Dei colendi christiano et su­ pernatural! modo; per confirmationem vero accipimus potes­ tatem fidem et cultum Dei defendendi. Cf. S.Th., 3 q.72 a.5 38. 60. Obiectiones. 1. 'Sigillum et signaculum apud Patres intelligi potest de ipsa gratia vel de ipso sacramento. Ergo non de cha­ ractere. Dist. antec. Sigillum et signaculum apud Patres potest intelligi aliquando de gratia, conc. antec.; semper, nego antec. Saepe enim loquuntur de signaculo remanente in apostasia, recepto illicite ab haereticis, et similibus. Rursus dist. antec. Signaculum intelligi potest de ipso sacramento, quia causam designant pro effectu, conc. antec.; quia intelligunt loqui de sola causa, nego antec. Quod patet ideo quia loquuntur de signaculo perseverante, non transeunte sicut trans­ it sacramentum. 2. Character aut est sensibilis aut est inutilis. Atqui sensibilis non est. Ergo est inutilis. Mai. Character debet esse signum, quo distinguatur et discernatur ab aliis ille qui eo est munitus. Atqui haec praestare nequit nisi sit sensibilis. Ergo character aut est sen­ sibilis aut est inutilis. Nego mai. Et ad eius probationem nego suppositum, scilicet mu­ nus characteris esse tantum discriminativum, ut statim videbimus. Minorem prioris syllogismi dist. Character non est sensibilis per seipsum, conc, min.; non est sensibilis per sacramentum exterius re­ ceptum, nego min. Cf. 3 q.63 a.l ad 2. 61. Scholion 1. De munere characteris M. a) Character sacramentalis est signum distinctivum. SS.Patres, ut vidimus, characte­ rem designant tanquam notam propriam illius, qui ad Christum per­ tinet, sicut ex nota sensibiliter impressa discernitur cuius sit aliqua ovis (supra Theodotus, S.Gregorius Naziancenus, R 712 1713), sive cuinam regi militet aliquis miles (S.Augustinus, R 1619 1713), vel etiam sicut ex externa circumcisione sciebatur quisnam ad populum Dei pertineret (S.Chrysostomus), sive ex sanguine postibus apposito quaenam essent domus hebraeorum (S.Gregorius Naziancenus). Ubi primum exsistentia characteris a theologis determinata est, in ipsa eius definitione “magistrali” character designatur ut “distinguens a non configuratis secundum statum fidei”. Quod explicat Halensis: “per hoc [quia character assimilât Deo] distinguit ab his qui non sunt de grege, vel etiam distinctionem facit in eodem grege secun­ dum aliam et aliam rationem assimilandi” ". Quod item ulterius a39 41 40 39 Cf. Suâîîùz. In 3 q.63 disp.l n.6; Luco, De sacramentis in genere disp.6 s.l n.8s.l2ss. 40 Cf. Lennerîz, 319-336: B.Durst. Dc characteribus sacratncntaJibux: XenThom 2 (1925) 541-581; G von IIot.tum, Kon sakramentalem Charakter: ThGI 18 (1926) 687-692. 41 Summa p.4 q.8 m.8 a.l § 2. Similia habet S.Bonaventura, In 4 d.6 p.l a.un. q.2. 54 I.Λ. DE ΛΙ,ΙΙΑΜΛ, THEORIA GENERALISSACRAMENTORUM. I S.Bonaventura explicatur: “Tres sunt status fidei, scilicet genitae, roboratae et iam multiplicatae ; et secundum hoc attenditur triplex distinctio in populo, scilicet bonorum a malis [quae habetur per cha­ racterem baptismi, “quia ibi fides gignitur et homo ab Aegyptiis se­ paratur”], fortium ab infirmis [quae habetur per characterem con­ firmationis, “quia ibi fides roboratur et ut pugil inungitur homo ad praeliandum et ab infirmis discernitur’’], clericorum a laicis [quod habetur per characterem ordinis, quia ibi “homo ut sanctus ad mi­ nisterium templi a laicis separatur”]”". S.Thomas idem docet in 3 q.63 a.3 ad 3 ; q.72 a.S ad 1 ; quae iam docuerat In 4 d.4 q.l et a.2 q.2 ad 1 ". luxfa hanc communem theologorum doctrinam, de­ cretum por Armenis definit characterem sacramentalem “spirituale" quoddam signum a ceteris distinctivum” (D 965). 62. b) Character sacramentalis est signum assimilativum Del configurativum. Id etiam, insinuatum a Patribus, v.gr. a S.Cyrillo Hierosolymitano (R 847) et a S.Ambrosio (R 1282), expresse affirma­ bat definitio “magistralis” : “configurans trinitatem creatam Trinita­ ti creanti et recreanti”. In Summa Halensis haec configuratio inde habetur quod character disponit ad gratiam, quae est similitudo Dei42 44* 43 4. 7S.Bonaventura hanc assimilationem “per unius qualitatis imi­ tationem” sic explicat : “Magis proprie configurat tale signaculum Christo; unde cum Christus triplex habuerit officium, scilicet mi­ nistri in agendo, pugilis in patiendo, redemptoris in moriendo, tri­ plex fuit sacramentum, secundum quod homo Christo configuratur his tribus modis; unde tantum triplex est sacramentum, in quo fit characteris impressio. Nam baptismus configurat morienti et redi­ menti, unde consepelitur homo in mortem; confirmatio configurat patienti et pugnanti, ideo signum crucis fit in fronte; sed ordo con­ figurat ministranti et operanti”44. S.Thomas configurationem exponit ad sacerdotium Christi, cuius sacerdotii est character sacramentalis quaedam participatio (3 q.63 a.3 et 5) ; haec autem participatio ideo per characterem habetur, quia charactere signantur homines in quan­ tum ad cultum verum Deo dandum deputantur (3 q.63 a.l) et ad eum quandam spiritualem potentiam instrumentalem accipiunt (3 q.63 a.2) *>. 63. c) Character sacramentalis est signum gratiae. Relatio ali­ qua inter characterem et gratiam docetur a theologis iam ab initio. Gulielmus Parisiensis eam explicat ex eo quod character sit signum ad cuius praesentiam Deus concedit gratiam, fere sicut dispensator regius dona regis dat illi qui chartam sigillo regio signatam osten­ dit4'. Pro Gulielmo Altissiodorensi character est ultima praeparatio ad gratiam “. Alexander Halensis tenet characterem disponere ad 42 In 4 d.6 ρ·1 a un. q.4. Similia apud AiÆxandrum Hai.knskm, Summa p.4 q.8 m.8 a.l § 7. 43 Hugo a S.Caro distinxerat characterem discretionis, “qui datur in baptismo et in confirmatione roboratur, quo discernuntur Christiani a non Christianis” ct characterem excellentiae, “qui datur in ordine ministris Ecclesiae, qui alios debent excellere” (apud Brommer, 67 nota 2). 44 Summa p.4 q.8 m.8 a.l. 43 In 4 d.24 p.2 a.l q.2 ad 2. 44 Doctrinam hanc supponit Pius XI in Encycl. "Casti Connubii” (D 2238), loquens de vita Christiana in matrimonio vi gratiae sacramentalis. 47 De sacramento baptismi 3: Opera (ed.Parisiis 1624. 1,422). 43 Apud BrommEr, 60 nota 2; qui similia affert de Hugone a S.Caro. c.3 a.2. character, th.6 n.61-65 55 susceptionem gratiae et huius esse signum ", Quae est etiam sententia S.Thomae; qui tamen, cum in Commentario ad Sententias expresse dixisset characterem esse causam dispositivam gratiae (In 4 d.l a.l ad 4 et ad 5), in Summa tenet characterem disponere immediate et directe ad cultum divinum, et hinc remote et indirecte ad gratiam, quia ea quae sunt cultus divini idonee non fiunt nisi ab habentibus gratiam (3 q.63 a.4 ad 1). Quibus ultimis verbis de dispositione tan­ tum morali et remota sermo esse videtur. Ceterum haec quaestio sa­ tis connectitur cum quaestione de natura intima causalitatis gratiae in sacramentis. x 64. d) Character sacramentalis est res et sacramentum1*: Ita docet S.Thomas in 3 q.63 a.3 ad 2: “character sacramentalis est res respectu sacramenti exterioris, et est sacramentum respectu ultimi effectus”, scilicet gratiae quam significat. Cf. 3 q.66 a.l. Hic modus loquendi, qui primo dicebatur de Eucharistia’1, ipso iam saec.XH ad omnia sacramenta extenditur. Sic autem explicatur : "sacramen­ tum” dicitur id quod est signum seu significat ; “res” dicitur id quod significatur per sacramentum et ab eo dependet; “sacramentum tan­ tum” dicitur id quod significat et non significatur; “res tantum” id quod significatur et nullo modo significat ; “res et sacramentum” id quod significatur per “sacramentum tantum” et ab eo dependet, quod­ que ulterius significat et aliquo modo causât “rem tantum”. Sic ergo “sacramentum tantum” est ritus sensibilis, “res tantum” est gratia sacramentalis ; “res et sacramentum” diversimode dicitur in diversis sacramentis. In his vero sacramentis, quae imprimunt characterem, ipse character appellatur “res et sacramentum” ; in Eucharistia ita appellatur realis Christi praesentia; in matrimonio, ipsum vinculum conjugale. In paenitentia et extrema unctione appellatio haec dificillior est, nisi recurramus ad ornatum aliquem praevium gratiae, prout volunt illi theologi qui causalitatem dispositivam sacramen­ torum defendunt. Hunc ornatum noverat S.Thomas iunior (cf. In 4 d.l q.l a.4 sol.l) ; eius tamen non amplius meminit in Summa (cf. tamen 3 q.84 a.l ad 3) 65. Scholion 2. De natura physica characteris*3. Ά) Character sacramentalis non est tantum quaedam relatio rationis, per quam ex institutione vel pactione divina homo deputetur ad cultum Dei, ut voluit DurandusM; neque est quoddam ens tantum morale, ut tenuit Drouven”, dicens ita sentire canonistas communiter11”. Sed est quod­ dam ens physicum absolutum, fundans relationes quas character im­ portat ; quod ens convenienter dicitur esse qualitas. Sic sentiunt theologi communiter ”,*51 40 Summa p.4 q.8 m.8 a.l § 4. 00 Cf. Lerciier-DandEr, 59s. 51 Cf. Summa Sententiarum tr.6,3: ML 176,340; Petrus Lombardus, Senten­ tiae 4 d.8; Innocentius III (D 415). 82 Cf. B.T.ArcenuEU. La doctrine de saint Thomas d'Aquin sur le charactère sacramentel dans les Sentences: RevThom 12 (1929) 219-233; La doctrine du charactère sacramentel de la Somme: RevThom 12 (1929) 289-302; E-Doronzo, 318-338; I.BonETTI, “Res et sacramentum" nella concezione tomista dei sacra­ menti: DivThom (Pi) 29 (1952) 228-237. 83 Cf. Lennêrz, 337-345. M In 4 d.4 q.l. 65 De re sacramentaria lib.l q.5 § 3· M Cf. Van Espen, luris ecclesiastici universi p.2 tit.l cp.l. 07 Cf. SuXrEz, In 3 q.63 disp.ll s.2; qui tamen excedere videtur in qualificatione Durandi, quidquid contra Vâzquez teneat Luco, De sacramentis in genere 56 Ι.Λ. DE aldama, .theoria generalis sacramentorum, i b) De subiecto characteris, in quo sit haec qualitas, disputant theologi. Et quidem probabilius fortasse dici potest characterem non esse in tribus animae potentiis58, neque in voluntate50, neque in intel­ lectu "°, sed in substantia animae51. Ratio autem est, quod character directe et immediate non perficiat animam in ordine ad operatio­ nem, sed in ordine ad ornatum et sigillationem ipsius. c) Character sacramentalis est qualitas indelebilis in vita, ut Conc.Tridentinum definivit (D 852). Id ipsum valere in aeternum, est communis sententia theologorum. Quam S.Thomas (3 q.63 a.5) inde probat, quod character sacramentalis est quaedam participatio sacerdotii Christi ; cum autem hoc sacerdotium sit aeternum, sancti­ ficatio etiam, quae ex participatione eius habetur, aeterna dicenda est, si subiectum in aeternum maneat sicut anima de facto manet “. ARTICULUS III De modo efficientiae sacramentalis 66. Diximus sacramenta omnia gratiam conferre, quae­ dam etiam characterem sacramentalem. Modus autem, quo haec a sacramentis dependent in sua exsistentia, est omnino specialis. Haec enim conferunt sacramenta ex opere operato. Quod iam nobis explicandum est. Thesis 7. Sacramenta Novae Legis non ponentibus obi­ cem gratiam conferunt ex opere operato. S.Th., 3 q.62 a.36; LenxErz, 354-395; Lercmer-Dander. 48-54; Pvic, 103-123. 67. Notiones. Obex dicitur impedimentum, quod ab adulto suscipiente sacramentum offertur infusioni gratiae. In sacramentis vivorum obex est conscientia status peccati mor­ talis ; in sacramentis mortuorum est defectus internae paeni­ tentiae. Gratiam, scilicet sacramentalem. Sed nota eadem, quae de* 82 80 disp.6 s.2 n.19-23. In quanam vero qualitatis specie reponendus sit character, late disputatur a SuArez, ibid, s.3 et a Luco, ibid. s.3. 08 Sic HalE.nsis, Summa p.4 q.8 m.8 a.l § 3; S.Bonaventura, In 4 d.6 p.l a.un. q.3; S Albertus M., In 4 d.6 a.4 coi. ad 8 q.9. w Sic Scotus. In 4 d.6 q.ll. 80 Sic S.Th., 3 q.63 a.4 et plures thomistae apud Salas, In 1·2 tr.2 disp.8 s.3 n.70. Cf. etiam Lercher-Dander, 46. 61 Sic Bellarminus, De sacramentis in genere 2.19; SuXrez, In 3 q.63 disp.ll s.4 n.9; Luco, De sacramentis in genere disp.6 s.4 n.55. 82 De charactere, cf. Pourrat,.Ζ,α théologie sacramentaire 185-231; F.Gillmann, Der sakramcntale Charaktcr bei den Glossatorcn Rufinus, lohanncs Favcntinus, Sikard von Cremona, Huguccio und in der Glossa ordinaria des Dekrcts: Kath 90 (1910, I) 300-313; M.Jugie. La doctrine du caractère sacramentel dans Γ Eglise greco-russc: EchOr 31 (1928) 17-53; B.T.d’Argenlieu. La doctrine d'Albert le Grand sur le caractère sacramentel: RevThom 11 (1928) 295-311.479-496; Note sur deux définitions m'cdiévalcs du caractère sacramentel: RevThom 11 (1928) 271-275 c.3 a.3. gratia ex opere operato, th.7 n.65-68 57 gratia dicimus, valere pari modo de charactere, pro quo ta­ men obex nunquam poni potest; ideoque sacramentum vali­ dum, si hunc effectum producit, illum semper producit. Ex OPERE operato, scilicet non vi dispositionis subiectivae {ex opere operantis), sed vi ipsius sacramenti. Gratia enim datur quandoque ideo quia homo fecit aliquem actum qui illam merebatur, vel quo illam impetrabat; tunc ille actus subiective consideratur, prout a tali persona positus est, et vocatur opus operantis. Sed quandoque gratia datur ideo quia tale opus positum est, praescindendo a meritis subiectivis per­ sonarum quae in illud faciendum influxerunt ; tunc illud opus obiective consideratur et vocatur opus operatum. Unde dicimus sacramentum conferre gratiam quia tale opus est obiective, independenter a meritis suscipientis et ministri. Non tamen ne­ gamus requiri dispositiones aliquas in recipiente sacramen­ tum 1 ; sed dispositiones illae, prout sunt actus meritorii, non influunt in collationem huius gratiae de qua nunc agimus. 68. Doctrina Ecclesiae. Canc.Tridentinum sess.7 cn.6 (D 849) et 8 (D 851). In cn.6 definitur sacramenta non ponen­ tibus obicem gratiam conferre, paululum mutata formula De­ creti pro Armenis (D 695), ut pressius damnaretur error Lutheri (D 741). In cn.8 definitur sacramenta conferre gratiam ex opere operato. Cuius canonis historia et sensus sid determinari pos­ sunt. Ortus est canon ex 7 errore prioris elenchi theologis propositi : “sacramentis dari tantummodo gratiam credentibus sibi remitti peccata” 2, et ex errore 5 : “sacramenta numquam gratiam aut remissionem peccatorum dedisse, sed solam fidem sacramenti” 3*. De errore septimo censuerunt aliqui Patres “non damnandum esse sine aliqua declaratione, cum accedens ad sacramenta suscipienda credere debeat per ea sibi remitti pec­ cata, praesertim in baptismo et paenitentia” \ Pro errore quin­ to quidam Patres proposuerunt hanc formam: “per sacra­ mentum nunquam gratiam aut remissionem peccatorum datam fuisse, sed per solam fidem sacramenti” 5. Prima redactio ca­ nonis: “si quis dixerit, per ipsa sacramentorum opera nullo modo conferri gratiam, sed solam fidem divinae promissionis ad gratiam consequendam sufficere, anathema sit” °. Verba 1 3 3 « » « Cf. Mîlakchton, Apologia Confessionis Augustanae, a.13. CTr 5.936. CTr 5,836. CTr 5,971. CTr 5,971. CTr 5,984. 58 I.A. DE AI.DAMA, THEOSIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I “per ipsa sacramentorum, opera” erant verba Lutheri et ideo nonnullis Concilii Patribus placebant. Sed multis aliis displi­ cuerunt, qui varias formulas proposuerunt: “per ipsa sacra­ menta”, “per ipsa sacramenta tanquam instrumenta”, “per sacramenta ex opere operato”, “per usum sacramentorum”, “per opus operatum sacramentorum”, “ex vi, virtute ipsorum sacramentorum” 7 ; quibus omnibus formulis intendebant Pa­ tres validius affirmare collationem gratiae tribuendam esse ipsi ritui sacramentali. Hinc desumpta est in definitiva redactione canonis formula: “per ipsa sacramenta ex opere ope­ rato”. Quia sacramenta conferunt gratiam ex seipsis, non ex me­ ritis ministri aut suscipientis, dicuntur in cn.6 gratiam “con­ tinere”, desumpta formula immediate) ex Decreto pro Armenis (D 695). Valor dogmaticus. De fide divina et catholica definita. 69. Probatur ex sacra Scriptura. Ubi in Scriptura ser­ mo est de sacramentis, collatio gratiae non tribuitur actibus subiecti aut ministri, sed ipsi ritui vel Christo per ritum sacramentalem. Sic Io 3,5 : nisi quis renatus f uerit ex aqua et Spiri­ tu Sancto; Tit 3,5 : salvos nos fecit per lavacrum regeneratio­ nis; Eph 5,26: mundans lavacro aquae in verbo vitae; Act 2,38: baptizetur unusquisque vestrum... in remissionem pec­ catorum; cf. 1 Petr 3,20s. Act 8,17s: tunc imponebant manus super illos et accipiebant Spiritum Sanctum; cum vidisset autem Simon quia per impositionem manus Apostolorum dare­ tur Spiritus Sanctus...; cf. Act 8,17s. Io 6,55s: qui manducat meam carnem et bibit meum sanguinem habet vitam aeter­ nam...; caro enim mea vere est cibus, et sanguis meus vere est potus. 2 Tim 1,6: ut resuscites gratiam Dei, quae est in te per impositionem manuum mearum. Ex alia autem parte dispositio quidem subiecti adulti in Scriptura supponitur; sed ipsi nun­ quam tribuitur collatio gratiae: cf. Act 2,38; 8,36s. 70. Probatur ex traditione. «) SS.Patres collationem gratiae tribuunt sacramento adhibitis particulis causalibus. Sic Theophylus Antiochenus (R 181), Novatianus (R 607), S.C'hrysostomus (R 1179), S.Augustinus (R 1834). b) Vim quandam sanctificantem affirmant esse in sacra­ mento ex Spiritu Sancto. Sic Tertullianus (R 303), Aphraates (R 683), S.Cyrillus Hierosolymitanus (R 842), S.Ba’ CTr 5,991. c.3 λ.3. gratia ex opere operato, th.7 n.68-70 59 (R 947), S.Ambrosius (R 1282), S.Augustinus (R 1423). c) Hint aquam baptismi comparant utero Virginis ex virtute ab Spiritu Sancto indita. Sic S.Ambrosius 8, S.Leo Magnus 9. d) Rem totam explicant variis comparationibus, quae col­ lationem gratiae cum ipso ritu sacramentali connectunt. Sic S.Cyrillus Hierosolymitanus (R 835), S.Cyrillus Ale­ xandrinus (R 2110). é) Theologi posteriores hanc doctrinam ulterius expli­ cant, adhibita formula ex opere operato. Huius formulae pri­ ma delineatio habetur in Petro Pictavpensi (f 1205) sic scri­ bente: “illa [ablutio exterior] est opus alicuius, aut baptizantis aut baptizati. Si est ergo baptizantis et est ex caritate, ergo baptismo illo meretur baptizans. Similiter meretur baptizatione, ut baptizatio dicitur actio illius qui baptizat, quae est aliud opus quam baptismus, quia est opus operans, sed baptismus est opus operatum, ut ita liceat loqui” 10* . Eadem formula uti­ tur illo tempore Innocentius III loquens de Eucharistia: “quamvis opus operans aliquando sit immundum [ex iniquo sacerdote], semper tamen opus operatum est mundum”u. Eodem modo loquendi utuntur Praepositinus, Stephanus Langton, Gulielmus Altissiodorensis, Alexander HalEnsis, S.Bonaventura, S.Thomas, Scotus, Durandus12* , maxi­ me agentes de distinctione inter sacramenta) Veteris et Novae Legis. Formula ipsa “ex opere operato”, fere prout illam nunc usurpamus, apparet in S.Alberto M.: “bona vita ex opere operante operatur salutem, sacramentum autem ex opere operatof’1S. Eam adhibet etiam Gabriel Biel, iuxta quem sacra­ menta Veteris Legis non contulerunt gratiam “ex vi sacra­ silius 8 De mysteriis 9,59: ML 16,409s. B Sermo in nativitatem Domini 4,3: ML 54,206; Sermo in nativitatem Domini 5,5: ML 54,211. 10 Sententiae 5,6: ML 211,1235. Petrus Pictaviensis videtur hiq novam ap­ plicationem facere formulae iam exsistentis in theologia. Ipse enim alibi (Sententiae 1,16: ML 211,863) scribit: “Opera operata, ut dici solet, non opera ope­ rantia”, quod applicat passioni Christi, quae in se est opus operatum, etsi prout a ludaeis peracta sit eorum opus operans. u De sacro altaris mysterio 3.6: ML 217,844. 12 Textus Praepositini legitur apud F.Gillmann, Zur Sakramentenlchre des Wilh. von Auxerre (Würzburg 1918) 10; textus Stephani Langton apud eun­ dem auctorem, Taufe ini Namen Icsu oder im Namen Christif (Mainz 1913) 17 nota 4; textus Gulielmi Altissiodorensis apud Strake, Die Sakramentenlchre des Wilh. von Auxerre (Paderborn 1917) 15 nota 3; Alexander HalEnsis. Summa p.4 q.3 m.3 a.l; S-Bonaventura, In, 4 d 1 p.l a.un. q.5; S.Th., In 4 d.l q.l a.5 q.l sol.; Scotus, In 4 d.l q.5; Durandus, In 4 d.l q.5. S.Thomas in Summa non meminit huius formulae. 28 In 4 d.l a.5; cf. ctiam ibid, a .2 ad 11. 60 I.A. DF. ALPAMA, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I menti, sive ex opere operato”, sed tantum "ex opere operante, sive per modum meriti ex suscipientis devotione, dum procèsserunt ex fide et caritate”M. Ex quibus omnibus patet sensus huius formulae in theolo­ gis antetridentinis. Opus operatum intelligitur sensu passivo pro opere quod efficitur (ipsum signum sacramentale) ; opus operans intelligitur sensu activo pro actu bono ac meritorio illius qui opus efficit (actio peragendi vel suscipiendi sacra­ mentum) 15. 71. Probatur ex praxi Ecclesiae. Parvuli baptizantur ita quidem, ut censeantur gratiam in baptismo recipere. Atqui haec collatio gratiae operi operantis tribui nequit. Ergo gratia sacramentalis confertur ex opere operato. Mai. Constat ex multiplici declaratione Ecclesiae: Conc. Carthagincnse cn.2 (D 102), Innocentius III (D 410), Pro­ fessio fidei Waldensium (D 424), Conc.Viennense (D 482), Conc.Plorentinum (D 712), Conc.l'ridentinum (D 791s). Min. Collatio gratiae nequit tribui operi operantis ipsius baptizati, qui capax actus humani non est ; nec tribuitur operi operantis baptizantis, in quo actus moraliter bonus non re­ quiritur ad valorem. 72. Obiectiones. 1. Sacra Scriptura justificationem tribuit fi­ dei (Act 15,9; Rom 3,22-30 ; 4; 5,1; 9,30; 1 Cor 15,1s; Gal 2,16; 3,8.11.24; Phil 3,9; Hebr 10,38). Ergo operi operantis. Dist. antec. Sacra Scriptura justificationem tribuit soli fidei, nego antec.; tribuit’ justificationem fidei simul cum ritu sacramentali. subdist.: ita ut eam eodem modo utrique tribuat, nego antec.; ita ut diverso modo tribuat, conc. antec. Sacra Scriptiira tribuit iustificationem etiam signo sacramentali, ut vidimus in probatione theseos; et quidem ita tribuit iustificatio­ nem signo sacramentali, ut gratia propter ipsum conferatur. Cum autem loquitur de iustificationc ex fide, eidem fidei tribuit iustifi­ cationem non ut efficienti sed ut disponenti subiectum ad eam ; ut disponenti vero non se sola, sed simul cum aliis actibus, etsi ipsa potius designetur utpote fundamentum et radix iustificationis ”. 2. In sacra Scriptura iustificatio tribuitur soli fidei (Rom 3,28; Eph 2,8s; cf. Io 3,15; 1 Io 5,1; Act 10,43; 13,39). Ergo gratia non habetur ex opere operato. Dist. antec. In Scriptura tribuitur iustificatio soli fidei exclusis operibus Veteris Legis et operibus quae iustificationem de condigno mercantur, conc. antec.; tribuitur soli fidei, exclusis sacramentis, nego antec., ut in thesi positive probatum est. 3. Sed in Scriptura tribuitur fidei iustificatio eodem modo ac sacramento. Nam Scriptura 'eisdem utitur particulis causalibus in* 10 u In 4 d.l q.3. ϊβ Cf. A.Michel. Opus operans, opus operantis: DTC 11,1084-1087. 10 Cf. SThS 32,III 151-165. c.3 a.3. gratia ex operf. operato, th.7 n.70-74 61 utroque casu: compara Io 3,5 et Rom 5,1; Tit 3,5 et Rom 3,22; Eph 5,26 et Act 6,9. Dist. assertum. In Scriptura tribuitur iustificatio fidei ct sacra­ mento eodem modo, id est ut verae causae, conc.; id est ut causae in eodem genere causalitatis, nego. Fides enim in tantum est causa iustificationis, in quantum subtectum disponit ad illam. Sed etiam haec causalitas dispositiva non talis est ut exigat infusionem gra­ tiae; fides enim peccatoris non meretur de condigno iustificationem. Est ergo talis dispositio, quae impedimenta tollat simulque cum aliis actibus praeparatoriis eam de congruo mereatur per sacramentum obtinendam. 73. 4. Cum Scriptura loquitur de fide et de sacramentis simul, iustificationem tribuit fidei, non sacramentis. Ergo gratia in sacra­ mentis non datur ex opere operato. Antec. a) In Mc 16,16 dicitur: qui crediderit et baptizatus fue­ rit, salvus erit; qui vero non crediderit, condemnabitur. Unde sic : defectus fidei est sufficiens ratio damnationis. Ergo fides est suffi­ ciens causa salutis. Ergo cum nominantur fides et baptismus, soli fidei tribuitur iustificatio. b) In Eph 5,26 dicitur: mundans lavacro aquae in verbo vitae. Unde sic: mundatio tribuitur verbo vitae. Atqui verbum vitae est verbum praedicatum, cui corrcspondet fides. Ergo mundatio tribuitur fidei, c) In 1 Petr 3,21 dicitur: salvos facit baptisma..., conscientiae bonae interrogatio in Deum per resurrec­ tionem lesu Christi. Unde sic: salus tribuitur fidei in resurrectio­ nem Christi. Ergo non baptismo ex opere operato. Nego antec. Et ad singulas probationes respondeo : a) Conc. antec. et nego primum cons.; quod inde non sequitur. Ubi enim duo necessaria sunt ad obtinendum aliquem effectum, etiamsi unum requiratur tamquam causa et aliud tamquam condicio sine qua non, ex defectu alterutrius (etiam illius quod tantum est condicio) sequitur absentia effectus ; sed ex positione alterutrius non sequitur positio effectus, cum necessario debeat adesse illud elemen­ tum quod est vere causa. b) Trans, mai. Nego min. “Verbum vitae” probabilius est ipsa forma baptismi. Quod si quis contenderet intelligendum esse de ver­ bo praedicato, adhuc in textu nihil diceretur de subiectiva fide susci­ pientis, sed de fide obiectiva. c) Dist. antec. 'Salus tribuitur fidei subiectivae in resurrectionem Christi, nego antec.; tribuitur ipsi resurrectioni, subdist.: in quan­ tum donanti vim sanctificativam ipsi baptismo, conc. antec.; in seipsa consideratae, nego antec. 74. 5. S.Augustinus tribuit vim sanctificantem fidei subiectivae, non baptismo ex opere operato. Explicat enim virtutem sanctifican­ di habere aquam ex verbo ; sed ex verbo “non quia dicitur sed quia creditur” (R 1834). Nego assertum. Probationem dist. Verbum habere efficaciam "quia creditur” designat fidem subiectivam sive baptizantis, sive baptizati, nego; designat fidem obiectivam quam verbum significat (quod proin­ de non est eSicax ex solo sono materiali), conc. Ibi non agi de fide subiectiva baptizati, inde patet quia hanc doctrinam in eodem con­ textu extendit S.Augustinus ad parvulum nondum valentem crede­ re. Non autem agi de fide subiectiva baptizantis, patet ex constante 62 LA. DE ALDAMA, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I doctrina S.Augustini contra Donatistas de ministro sacramentorum. Cf. S.Th., 3 q.60 a.7 ad 1 ”. 6. Affirmare de rebus materialibus collationem gratiae ex opere operato, est illis vim magicam tribuere. Ergo sacramenta non con­ ferunt gratiam ex opere operato18. Nego antec. Magia est tribuere rebus effectum ipsis improportionatum independenter a voluntate Dei, qui sic voluntatem hominis facere cogaturw. Nihil tale in sacramento. 7. Si sacramenta sunt efficacia ex opere operato, Deus ligatur sacramentis ad dandam gratiam. Atqui hoc dici nequit. Ergo sacra­ menta non sunt efficacia ex opere operato. Dist. mai. Deus sacramentis ad dandam gratiam ligatur necessi­ tate consequente liberum Ipsius decretum, conc. mai.; necessitate antecedente illud decretum, nego mai. Contradist. min. 8. Sacramentum essentialiter est signum. Atqui signum causât excitando cogitationem. Ergo sacramentum causât gratiam excitan­ do cogitationem, id est fidem. Dist. mai. Sacramentum est essentialiter signum speculativum, nego mai.; est signum practicum, conc. mai. Contradist. min. Sig­ num speculativum causât excitando cogitationem, conc. min.; signum practicum, nego min. 75. Scholion 1. De mensura gratiae sacramentalis™. Cum gra­ tia in sacramentis detur ex opere operato, videri posset quantitatem gratiae sacramentalis dari semper et pro omnibus eandem ; est enim idem sacramentum. Communis tamen et certa sententia est, gratiam sacramentalem dari maiorem vel minorem secundum diversam dis­ positionem subiecti suscipientis sacramentum. Non quidem ideo quia haec dispositio de se mereatur gratiam ”, sed ex libera determina­ tione Dei, ordinantis dare gratiam sacramentalem ex opere operato secundum hanc legem dispositionis subiecti. Sic Conc.Tridentinum sess.6 cp.7 (D 799) docet homines recipere gratiam sacramentalem “secundum mensuram, quam Spiritus Sanctus partitur singulis prout vult, et secundum propriam cuiusque dispositionem et cooperatio­ nem”. Cf. S.Th., 3 q.69 a.8. Huius vero ordinationis seu legis divi­ nae hae congruentiae apte afferuntur: “Primo, quia ad suavem Dei providentiam et sapientem ac iustissimam distributionem pertinet, ut melius disposito maior gratia conferatur. Secundo fuit hoc expe­ diens, ut homines excitarentur ad recipienda sacramenta cum maiori devotione et reverentia, saltem propter spem maioris fructus. Ter­ tio, quia causae naturales melius operantur circa passum melius dis­ positum ; decuit ergo ut causae gratuitae (ut sic dicam) eandem pro­ portionem observent” ”.*10 ” Aliter tamen EHocedez, La conception augustinienne du sacrement dans le Tractatus SO in loannem: RcchScRel 9 (1919) 1-29. 18 Cf. Calvinus, Antidatant Conc.Tridentini ad sess.7 cn.5. 10 Cf. F .Bouvier, Magie et Magisme: DAFC 3,61-74. 20 Cf. Lennerz, 396ss; Lercher-DandeR, 55. 21 Si subiectum ita dispositum sit iustus, sine dubio meretur gratiam etiam de condigno; hoc tamen non habet formatter ex co quod illis actibus sese disponat ad gratiam in sacramento recipiendam, sed aliunde,, scilicet ex eo quod illi actus sunt meritorii. Unde in illo casu datur duplex augmentum gratiae: aliud ex opere operato propter sacramentum, aliud ex opere operantis propter valorem meritorium actus. Sed sola prima ex illis gratiis est sacramentalis. 23 Cf. Suarez, In 3 q.62 disp.7 s.5 n.5; Luco, De sacramentis in genere disp.9 s.2. c.3 a.4. causalitas, n.74-77 63 76. Scholion 2. De sacramento valido et informi, a) Sacra­ mentum validum dicitur quod secundum omnia essentialia elementa confectum et susceptum est, cum debitis scilicet materia, forma, in­ tentione, ministro et subiecto. Si in susceptione illius sacramenti nullus a suscipiente apponatur obex, sacramentum illud non solum validum est, sed etiam gratiam confert ex opere operato; est proin­ de fructuosum. Si vero obex apponitur, sacramentum est infructuo­ sum et informe, id est non est caritate et gratia formatum.. Hunc ultimum casum esse possibilem, constat gcneratim, quamvis non cla­ rum sit de sacramento paenitentiae. b) Posito ergo illo casu, quaeritur utrum suscipiens sacramentum validum sed informe, maneat semper sine gratia cui obicem posuit, an forte remoto obice (seu recedente fictione, id est defectu dispo­ sitionis necessariae), conferatur ipsi gratia sacramentalis vi sacra­ menti olim suscepti. Hanc reviviscentiam sacramenti admittunt theo­ logi communiter, etsi non de omnibus sacramentis eodem modo. Pro baptismo enim res certa est; ac similiter pro confirmatione et ordi­ ne. Pro extrema unctione et matrimonio idem probabilius videtur. Pro paenitentia quaestio est valde dubia. Dc Eucharistia generatim negatur. c) Facto reviviscentiae, saltem quorumdam sacramentorum, ad­ misso, alia omnino quaestio est quomodo explicetur ; de quo postea n.89. Quae quaestio pendet a diversis theologorum sententiis circa naturam intimam causalitatis sacramentorum”. ARTICULUS IV Dii NATURA INTIMA CAUSALITATIS SACRAMENTORUM 77. Postquam vidimus per sacramenta omnia gratiam conferri, per quaedam etiam characterem, tnodumque huius collationis esse ex ipso sacramento, non ex valore meritorio actionis, seu quod idem, est esse ex opere operato, inquiren­ dum intimius est in naturam huius collationis. Videbimus sa­ cramenta revera esse causas stricte dictas, sed instrumentales. Hinc novo facto gressu quaeremus in quonam causandi ordi­ ne collocanda sint sacramenta. 23 Cf. S.Tii., 3 q.69 a.10; Suarez, In 3 q.62 disp.8 s.3; q.69 disp 28 s-6; Kuco, Dc sacramentis in genere disp.9 s.3 et 6; A.Haynal, Dc reviv scentia sacramentorum fictione recedente : Ang 4 (1927) 51-80 203-223.382-405. Pro evo­ lutione historica, cf. Von SchatlEr, Die Lehre von der Wirksamkeit der Sakramente ex opere operato in ihrer Entwicklung innerhalb der Scholastik und ihrer Bedeutung fiir die christliche Heilslehre (München* 1860) ; Pourrat, 84-184. 64 I.A. DE ALDAMA, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I Thesis 8. Sacramenta Novae Legis sunt causae stricte dictae, sed instrumentales. S.Th., 3 q.62 a.l,3s; LBxnERZ, 424-446; Lkrcher-DandKr, 48.52s. 78. Notiones. Causa est principium per se influens esse in aliud 1, seu principium influxu suo determinans exsisten­ tiam alius. Agimus in thesi de causa efficiente, quae definitur: principium actione sua influens esse in aliud 2, seu actione sua determinans exsistentiam alius. Causa stricte dicta dicitur per oppositionem ad condi­ cionem; quae est praerequisitum aliquod actionis, quod tamen nullum habet influxum in effectum et nullam virtutem eundem producendi. Dicitur sine qua non, illa condicio quae absolute requiritur, ita ut sine illa effectus non producatur. Quod ergo effectus producatur, ex causa est; quod vero non produca­ tur, potest esse ex causa vel ex condicione. Causa stricte dicta opponitur etiam occasioni; quae est ali­ quid quod ex se non requiritur ut causa effectum producat (hinc differt a condicione), sed eius causalitatem faciliorem reddit. Instrumentales causae dicuntur per oppositionem ad principales. Causa principalis est illa, quae operatur per virtu­ tem suae formae, cui effectum assimilât. Causa instrumentons est illa, quae operatur per virtutem causae principalis, cui assi­ milai effectum, non sibi. Cf. S.Th., 3 q. 62 a.l. Affirmamus ergo sacramenta non esse tantum occasiones ad quarum praesentiam Deus producat gratiam; neque esse tantum condiciones sine quibus Deus illam non producat; sed ipsa sacramenta causaliter influere in productionem gratiae; non quidem causalitate principali (quae Deo est tribuenda), sed instrumentali, prout scilicet a Deo moventur et elevantur ut ad illam effectionem concurrant. 79. Adversarii. Saec.XII apud plures theologos senten­ tia invaluit, tenens sacramenta esse “vasa gratiae”; unde pro­ prie ipsa non causabant gratiam, sed gratia, quae in eis conti­ nebatur, salutem conferebat. Sic Hugo VicroRiNUS, Praepo1 Cf. Suarez, Disputationes Metaphysicae disp.12 s.2 n.4. In hac definitione “verba per se influens” distinguunt causam ab aliis, quae quodammodo concur­ runt ad effectum; “influens” vero sumitur pro “conferens” seu “communicans”. 2 Suarez (Disputationes Metaphysicae disp.17 s.l) definit causam efficien­ tem: “principium per se, extrinsecum, a quo primo est actio vel effectio rei”. c.3 λ.4. causalitas stricta, th.8 n.78-80 Γ65 siTiNUS, Gulielmus Altissiodorensis. Postea etiam Hen­ ri eus Gandavënsis s. Saec.XIII, XIV et XV alii theologi videntur tenuisse, sa­ cramenta esse causas gratiae propter assistentiam divinae vir­ tutis eam producentis infallibiliter cum ponitur sacramentum; Deus enim se adstriilxit ad dandam gratiam omni suscipienti sacramentum. Hinc sacramentum vocabant causam “extenso nomine causae”, vel etiam “causam sine qua non”. Quae om­ nia videntur nihil aliud dicere nisi quod sacramenta sint con­ diciones, non vere causae. Res tamen non est certa. Possunt enim hi auctores ita intelligi, ut loquantur de vera causalitate morali, quatenus positio sacramenti sit vera ratio propter quam solus Deus producat gratiam. Quo sensu negarent sacramenta esse causas physicas, et hanc notionem “extendendam” esse dicerent, scilicet ad causas morales. Quod sane probabilius de auctoribus scholae franciscanae affirmatur. Sic Gulielmus Parisiensis, S.Bonaventura, Richardus Fishacre, Hugo Argentoratensis, Scotus, Petrus de Alliaco, Durandus, Nominales *. 80. Doctrina Ecclesiae, a) Formula ordinaria in do­ cumentis Ecclesiae fuit sacramenta conferre gratiam (D 410 695 792 849 851 898 927 971 996 1470), vel dare gratiam 3 Hugo Victorinus. Dc sacramentis lib.l p.9 cp.2: ML 176.317. Praepositiapud M.GiErEns. Dc causalitate sacramentorum... textus scho'asticorum principaliorum (Romae 1035) 24; Gulielmus Altissiodorensis. apud ClERENS, 27ss; Henricus GandavEnsis. Quodlbctum 4 q 37. Henricus tamen Gandavcnsis theoriam hanc paululum immutat, quia intelligit “vasa gratiae in quantum continent eum. qui est fons et origo, a quo emanat gratia ut est in eis”. Ex formulis ab auctoribus huius sententiae adhibitis, permansit in theologia poste­ riore formula “sacramenta continent gratiam”, qua deinde usum est Florenti­ num (D 605) et ex co Tridentinum (D 849). De his auctoribus, cf. H.Weisweh.Er. Die Wirksamkeit der Sacramento nach Hugo von St.Viktor (Freiburg 1932); Avan Hove. Doctrina Guliclmi Altissiodorensis de causalitate sacra­ mentorum: DivThom(Pi) 33 (lO30) 305-"'42; B XibErta. Una t^orla dimcnticata sulla causalità dei sacramenti: Div’Thom(Pi) 42 (1939) 513-528; L di Fonzo. Appunti in torno ad “una tcoria dimenticata sulla causalità dei sacra­ menti di Enrico di Gand: DivThom (Pi) 43 (1040) 223-256. 4 Gulielmus Parisiensis. De sacrantento baptismi Is; S.Bonaventura. In 4 d.l p.l a.un. q.4, ubi tamen anceps manet sicut In 3 d 40 dub.3; sed in Brcviloquio p.6 cp.l securius Ioqu:tur (cf W.La'»pEn Dc causalitate sa crânien to­ rum iuxta scholam franciscanam [Romae 1035] 34s); Richardus Fishacre, In 4 d 1 (cf. H D.Simonin et G.Meerssermann. Dc sacramentorum efficientia apud theologos Ord'n s 1229-1276 [Romae 1O36] 16ss): Hugo Argentoraten­ sis. Compendium theologiae 6.4 (cf. Simonin-Meerssemann. 53); Scotus. In 4 d.l q.2 n 5 q 5; Petrus de Alliaco. In 4 d 1 q.l a-1 conci 3; Durandus. In 4 d 1 o N n 20; G.Occam. In 4 d 1 q.l 2.°; G.Biel. In 4 d-1 q 1 a 2 cnncl 7 ς'militer Gulielmus Guarra. In 4 d.l (cf Lampen, 37-45) et Richardus a Me­ diavilla In 4 d 1 a.4 q 2 (cf Lampen. 33-36). De vero sensu horum auctorum cf. A O’Neill. La causalité sacramentelle d’après le Docteur Subtil: EtFranc 30 (1913) 141ss; R M.Hueber. The doctrine of Ven.John Duns Scotus concerning the causality of the Sacraments: FrancStud 4 (1927) 9-38; P.Remy. La causa­ lité des sacrements d’après saint Bonaventure : EtFranc 42 (1930) 324-339; W.Lampen. Dc causalitate sacrantcntorum iuxta S.Bonaventuram : /\nt 7 (1932) 77-86; Fc.M.HenquinET, Dc causalitate sacramentorum iuxta codicem autogra­ phum S.Bonaventurac: Ant 8 (1933) 377-424. nus. tçowîM jy 3 66 I.A. DE AT.DAMA. THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I (D 539 850). Haeci verba generaliora sunt et per se de condi­ cione sine qua non, intelligi etiam possent. b) In Conc.Tridentino scss.6 cp.7 (D 799) baptismus vo­ catur “causa instrumentalis” gratiae ; et quidem in aliquo con­ textu qui totus supponere videtur schema causarum scholas­ ticum. Debetne dici doctrinam tridentinam intelligendam esse de causalitate stricte dicta? Revera Concilium, loquens de causalitate sacramentorum, hos adhibet terminos qui ab om­ nibus theologis illius temporis adhibebantur, etiam ab his qui fortasse non admittebant sacramenta esse causas stricte dic­ tas. Illi autem non solum utebantur voce “causa”, sed etiam formula “causa instrumentalis” et “causai sine qua non”. Sic v.gr. Scotus: “Dico breviter quod omnis dispositio necessitans ad formam, quae non est ratio receptivi, potest dici quo­ dammodo causa activa sive causa' instrumentalis respectu for­ mae ; ipsum autem sacramentum, sive susceptio sacramenti, est talis dispositio; ergo... potest dici quodammodo causa activa vel instrumentalis respectu gratiae” 5. Durandus: Sacramenta “sunt causa sine qua non confertur gratia, quia ex divina or­ dinatione sic fit, quod recipiens sacramentum recipit gratiam, nisi ponat obicem, et recipit gratiam non a sacramento sed a Deo” 6. In his textibus apparet loquendi modus multorum theologorum illius temporis, secundum quem notio quaedam latior causae applicatur sacramentis. Undei verba Concilii ita intelligi debent, ut doctrina horum auctorum salvetur. Sed quia putamus hos theologos revera non negasse causalitatem stricte dictam in sacramentis, sed solum causalitatem physi­ cam, probabilius nobis videtur Concilium loqui de causalitate stricte dicta, sive (secundum nostram hodiernam terminologiam) physica sit, sive moralis aut intentionalis ; a qua quaes­ tione Concilium certo praescindit. c) Similia dicenda sunt de vocibus “effectus” (D 696-701 896 909), “efficacia” (D 896), “vis” (D 876 896), “virtus” (D 872) sacramentorum7. Valor theologicus. certa mens Tridentini. Communis et certa; non enim est 81. Probatur ex sacra Scriptura. Collatio gratiae in sacramentis effertur particulis “per” (Tit 3,5; 1 Petr 3,20s; Act 9,17 ; 1 Tim 4,14; 2 Tim 1,6), “ex” (Io 3,5s) et dativo ina In 4 d.l q.5. e In 4 d.l q.14. 7 Cf. Pourrat, 160-166; D.Iturrioz, La definiciôn del Concilio de TrctfQ sobre la causalidad de los sacramcntos (Madrid 1951). c.3 a.4. causai.itas stricta, th.8 n.80-83 67 strumentali (Eph 5,26). Atqui talis modus loquendi, si in com­ plexu sumatur, veram causalitatem significat. Ergo sacramen­ ta sunt verae causae. Minorent intelligimus de aliqua vera causalitate, sive sit physica, sive sit moralis. Et hoc sensu eam putamus probabi­ liorem. Ille enim modus loquendi per se insinuat veram causa­ litatem, maxime si non semel per transennam usurpatur, sed multoties et multipliciter. Quod si in contrarium opponatur casus fidei, cui etiam tribuitur1 iustificatio, id aperte concedi­ mus; fides enim aliquam veram causalitatem exercet in iustificationem, quam meretur non quidem de condigno sed certe de congruo. 82. Probatur ex traditione. SS.Patres in designanda causalitate sacramentorum utuntur similibus particulis ac sacra Scriptura. Sic v.gr. : per aquam et lavacrum (S.Theophylus Antiochenus: R 181), ex aquis (Novatianus: R 6G7). Com­ parant actionem aquae baptismalis cum actione matris gene­ rantis: “eodem momento et mortui et nati estis, iliaque unda salutaris et sepulcrum vobis et mater effecta est” (S.Cyrillus Hierosolymitanus 8*). Dicunt aquas vim sanctificandi habere postquam sanctificatae sunt a Spiritu Sancto (Tertullianus : R 303) ; aquam producere animas sanctificatas (S.Chrysostomus °) ; oleum post sanctificationem excellenter operari (S.Gregorius Nyssenus: R 1062); fere sicut uterus Virginis ex praesentia Spiritus Sancti (S.Ambrosius 1011 , S.Lko M. “) ; quia sic vis aquae transformatur sicut aqua ex admoto igne (S.Cyrillus Alexandrinus: R 2110); quo sensu intelligendum est Spiritum Sanctum praesentem in aquis operari (Aphraates: R 683; S.Basilius: R 947; S.Ambrosius: R 1282 1329; S.Augustinus : R 1423). Hae omnes locutiones Patrum valde suadent ritum sacramentalem esse causam stricte dictam 12_ 83. Probatur ex consensu theologorum, d) Post ConciTridentinum theologi vix non omnes defendunt sacra­ menta esse causas gratiae stricte dictas; quod tanquam veri­ tatem admissam et omnino tenendam, ideo quia cum revela­ tione eam connecti putant, explicare conantur suis systemati­ bus et theoriis. Atqui talis consensus doctrinam hanc certam 8 Catecheses mystaùogicae 2,4: MG 33,1079. u In Io hom.26,1: MG 59,153. 10 De Mysteriis 9,59: ML 16.409s. 11 Sermo in nativitatem Domini 4,3; 5,5: ML 54,206.211. 12 Cf. LennSRZ, 445, qui tamen nimis extenuare videtur verba Patrum. 68 Ι.Λ. DE At.DAMA, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I reddit. Ergo sacramenta sunt causae stricte dictae. Patet autem ex eodem consensu probari sacramenta esse causas instrumen­ tales; in hoc enim sensu loquuntur theologi de vera causalitate sacramentorum. Mai. Legantur quaedam theologorum affirmationes. SuÂrez1314 : “Multi et graves theologi negant, sacramenta efficere 15 gratiam per veram et physicam efficientiam. Quoniam vero fides docet, sacramenta esse causas et instrumenta gratiae, quamvis hi auctores in praedicta propositione negativa con­ veniant, in explicanda hac affirmativa, quam negare non pos­ sunt, multum inter se dissentiunt”. Lennerz: “Licet priores theologi magna ex parte veram causalitatem, sacramento non tribuerint, post saec.XVI vero praevaluit sententia veram cau­ salitatem affirmans, eaque hodie videtur dici posse commu­ nis” **. Minges: “Omnes consentiunt sacramenta esse causas gratiae efficientes instrumentales”10. Puic: “Post Concilium Tridentinum iam non amplius dicuntur Novae Legis sacra­ menta non esse causae stricto sensu” 10. Ajjarzuza: ‘ Quod sa­ cramenta Novae Legis sint causae instrumentales gratiae, est doctrina omnino certa, quae ab omnibus theologis sustine­ tur” b) Sunt autem causae instrumentales: S.Th., 3 q.62 a.l. Thesis 9. Sacramenta Novae Legis sunt causae immedia­ tae gratiae. LSNNRftz, 424-446; Lkrcher-DandSr, 52ss. 84. Nexus. Ex dictis scimus sacramenta vere causare gratiam. Nunc ulterius procedentes, determinamus sacramen­ ta ita causare gratiam, ut formaliter nihil praevium ipsi gra­ tiae producant. Notiones. Causae immediatae gratiae. Id est sacra­ menta, prout dicuntur causae gratiae, nullum alium effectum producunt qui sit praevius ipsi gratiae. Inde adhuc non di­ citur actionem sacramentalem terminari physice ad ipsam gra­ tiam; sed tantum dicitur nullum alium effectum interponi, quamvis fortasse alia causa interponatur inter sacramentum et gratiam. 13 In 3 q.62 disp.9 s.2 n.7. 14 Lennerz, 446. Scribit quidem alibi idem auctor: “apud theologos posttridentinos, si non communis, certo praevalens sententia est, sacramenta non esse condiciones tantum, sed vere causas respectu gratiae” (LENNERZ, 421); sed no­ mina omisit auctorum aliter sentientium. 15 Compendium theologiae dogmaticae 232. 13 Puig, 124. 1T Manuale theologiae dogmaticae 3,77. c.3 λ.4. causalitas immediata. th.9 n.83-83 69 85. Adversarii. A saec.XIII fuerunt multi theologi, qui defenderent actionem efficientem sacramentorum terminari immediate ad characterem vel ornatum quendam animae quae sic disponebatur ad infusionem gratiae. Haec sententia, quae videtur primo proposita ab Alexandro HadEnsi \ admissa deinde fuit a Petro a Tarantasia 12*4, a S.Alberto M.8, a S.Thoma*; et post ipsum a theologis thomistis antetridentinis communius 5*. Haec sententia vocatur theoria causalitatis physicae dispositivae. Alio sensu propugnatum est sacramenta esse causas gra­ tiae tantum mediate a P.Billot. Iuxta quem sacramenta cau­ sant immediate titulum quemdam iuridicum, qui praevius est gratiae. Hic titulus, qua talis, non est forma aliqua physica, sed aliquid morale seu iuridicum (etsi aliquando coïncidât cum entitate aliqua physica, scilicet cum charactere) ; est ergo for­ ma intentionalis. Unde fit per ordinationem intellectus, qua notificatur exterius intentio interna. Sacramentum notificat 1 Summa p 4 q.5 m.3 a.5. 2 In 4 <1.1 a.6. 8 In 4 d.l B a.6 q.2 ad 1. 4 Certo in Commentario ad Sententias 4 d.l a.4. Disputatur utrum postea mutaverit sententiam. Et revera in quaestionibus De Ver. q.27 a.4 et a.7 (cf. etiam De Pol. q.3 a.4 ad 8) eadem idea subesse videtur. Sed in Summa 3 q.62, sicut in Quodl.12 q.9 a.14 nihil dicitur de causalitate sacramentorum dispositiva ad gratiam. Unde saltem mutatio in terminologia admittenda est. Immo probabilius etiam in ipsa doctrina Vix enim capitur, quomodo S.Doctor nihil dixerit de causalitate dispositiva loquens data opera de sacramentorum' causali­ tate, cum probe sciret hanc sententiam haberi in scholis, immo et ab ipso fuisse propugnatam, nisi putaret sufficienter explicari causalitatem sacramentorum per causalitatem physicam instrumentaient, quae ad ipsam gratiam terminetur. Multo autem minus admittendum videtur, S.Thomam in Summa tenuisse causalitatem aliquam sacramentorum moralem aut iuridicam, quamvis et hoc affirmatum est. Pro tota hac quaestione historica, quam primus Caietanus suscitasse videtur, cf. E.Neveu, De causalitate sacramentorum iuxta D.Thomam et quendam re­ centem theologum: DivThom (Pi) 5 (1904) 9-36; E-Billot, In articulum P.Ne­ veu circa causalitaluvi sacramentorum animadversiones : DivThom (Pi) 5 (1904) 179-184; E.Neveu, De causalitate sacramentorum. Responsum animadversionibus R. P.Billot, S.I.: DivThom(Pi) 5 (1904) 297ss; R.ALRicciakdelli, Dc causalitatc sacramentorum iuxta S.Th&riam et R.P.Billot: DivThom (Pi) 5 (1904) 525-542; A.Unterleidner, Controverse thomiste: l’effet immédiat des sacrements: Rev Aug (1908) 193s; J.StuflER, Bemcrkungen sur Lehre des hl.Thomas über die virtus instrumentales : ZkathTh 42 (1918) 719-762; M.Tuyaerts, Utrum S. Thomas causalitatem sacramentorum respectu gratiae mere dispositivam umquam docuerit: Ang 8 (1931) 149-186; H.BouESsè, La causalité efficiente ins­ trumentale dc l'hum'anité du Christ et des sacrements chrétiens: RevThom 17 (1934) 370-393; M.GierEns, Zur Lehre des hl.Thomas über die Kausaliiat der Sakramcnten: Schol 9 (1934) 321-345; E.Gômez, La causalidad de los sacramontas de la Ley Nucva, segi'tn Santo Tomâs: DivThom (Pi) 40 (1937) 56-68; E.Neveu. La pensée de saint Thomas sur la causalité des sacrements dc la Nouvelle Loi: DivThom (Pi) 40 (1937) 266-269; F.DiEkamp, Katholischc Dogmatik 3,36-39; A.Michel, Sacrements : DTC 14.581-586; J.Roïc Gironei.i.a. jQué opiniôn tuvo Santo Tomâs sobre la causalidad de los sacramentosf : EstEcl 16 (1942) 351-374. 5 Sic HervaEus Natalis, In 4 d.l q.l § 1; Petrus de Palude. In 4 d.l q.l; FerrariEnsis. In Summam contra Gentes 4.57; Capreolus, Defensiones theolo­ gicae D.Thomae Aquinatis 4 d.1-3 q.l a.l. Recenter adhuc hanc sententiam de­ fendit C.Gonthier, De la causalité des sacrements: Et 58 (1893,1) 213-238. 471-498. 70 LA. DË ALDAMA, THËORlA CËNËRALIS SACRAMENTORUM. I decretum divinum sanctificandi hunc hominem, et simul hoc decretum efficaciter applicat, illum hominem efficaciter ordi­ nat ad gratiam et causai in eo titulum iuridicum qui infusio­ nem gratiae a Deo exigit. Talis est causalitas signi practici. Hanc sententiam sequuntur Van Noort, Bellevue, De Smet, Richard, Van Hove, Lehmkuhl, Lennerz®, Abârzuza; et in eandem inclinat Lercher-Dander * 7. Haec sententia vocatur theoria causalitatis intentionalis. 86. Valor theologicus. Probabilior. Argumentum, a) Sacramentum non efficit immediate dispositionem physicam gratiae. Talis dispositio inutiliter in­ troducitur. Si enim sacramentum valet ad producendam dis­ positionem physicam gratiae, eodem modo poterit immediate producere gratiam. Praeterea gratis fingitur haec dispositio a sacramento producenda: primo in sacramentis non impri­ mentibus characterem; deinde etiam in his quae characterem imprimunt, nam character nequit dici aut quod ex sua natura exigat gratiam, aut quod ex natura gratiae exigatur ante eam 8. b) Sacramentum non efficit immediate titulum iuridicum. Primo quia talis titulus nullibi invenitur in fontibus revela­ tionis. Deinde quia quod per titulum obtinetur, eodem modo obtinetur sine illo : ipsa enim actio Christi, quae est sacramen­ tum, immediate exigit collationem gratiae huic homini8. Thesis 10. Sacramenta Novae Legis non sunt causae gra­ tiae physicae, sed morales. Lennerz, 447-474; LerchEr-Dander, 62-65; Puic, 125-150. 87. Nexus. Duo hucusque determinavimus: sacramen­ tum vere esse causam gratiae, idque nihil praevium ipsi gra­ tiae producens. Quaerimus iam in quonam ordine versetur haec causalitas. * Lennerz, 432 rem non omnino eodem modo explicat, et totus est in affir­ mando titulum iuridicum, qui a sacramentis immediate producatur. In eius theoria nexus causalis inter sacramentum et gratiam omnino melius salvatur; inter sacramentum enim et titulum iuridicum affirmat nexum causalitatis effi­ cientis, et inter titulum et gratiae infusionem nexum etiam causalitatis effi­ cientis, non mere dispositivae. 7 L·Billot, De Ecclesiae sacramentis 1,114-141; Van Noort, De sacramen­ tis 1,57s; Bellevue, La grace sacramentelle (Paris 1900) 66s; De SmET, De sacramentis in genere 38ss; Richard, La causalité instrumentale, physique, morale, intentionclle : RevNeoSch (1900) 5-31.266-269; Van Hove, La doctrine du miracle chez saint Thomas (Wetcren 1927) 148-159; A.Lehmkuhl. Theolo­ gia Moralis 2,7; F.X.ab Abârzuza, Manuale theologiae dogmaticae 3,85-88; Lercher-DandEr, 66-68. 8 Cf. Suarez, In 3 q.62 disp.9 s i n.3. • De theoria causalitatis intentionalis, cf. A.Maltha, De causalitate intentionali sacramentorwnt animadversiones quaedam: Ang 15 (1938) 337-366. c.3 a.4. causalitas moralis, th.10 n.85-88 71 Notiones. Causa physica dicitur causa, quae sua reali actione seu influxu physico producit effectum etiam physicum. Causa moralis dicitur causa, quae effectum physicum non immediate producit, sed influxu morali efficaciter inducit aliam causam physicam ut illum producat1. Quia in tota nostra quaestione agitur de explicando modo, quo sacramentum causet gratiam, quae est aliquid physicum, causa moralis non consideranda est nisi in quantum connectitur cum causa physica ut ille effectus (gratia in casu) ab utraque causa efficiatur, diverso tamen modo causalitatis, ut patet. Ex his quae diximus in thesi 8.a, sacramentum intelligitur causa moralis, non principalis sed instrumentalis. Est autem causa moraljs instrumentalis causa, quae bonitate aut dignitate, non propria sed) ab alio altiore accepta, inducit causam physi­ cam ad agendum. 88. Adversarii. Caietanus, qui primus videtur hanc explicationem expresso modo proposuisse, contendens eam esse sententiam S.Thomae saltem in Summa Theologica'2. Haec sententia vocatur theoria causalitatis physicae perfectivae, in oppositione ad causalitatem physicam dispositivam, de qua diximus in thesi praecedenti. Eandem sequuntur, praeter omnes fere thomistas posttridentinos, plures alii auctores, ut Bellarmixus, Suarez, Valentia, Ripalda et alii3. Inter hos tamen auctores adhuc duplex tendentia distinguitur; prout, iuxta principia alibi stabilita, elevationem, quae in sacramen­ to ad efficiendam physice gratiam requiritur, concipiant tanquam intrinsecam ipsi sacramento ex qualitate fluente seu motione virtuosa transeunter communicata (Thomistae), vel tanquam extrinsecam ipsi sacramento ex supernatural! con­ cursu Dei ad actionem sacramentalem efficiendam (Suarez). Valor theologicus. Probabilior. 1 Aliquando negatur causam efficientem posse esse moralem, et dicitur om­ nem causalitatem moralem reduci ad causalitatem finis; cf. F.X.ab Abarzuza Manuale Theologiae Dogmaticae 73. Sed differentia inter utramque causalita­ tem omnino retinenda est. Finis enim, inter alia, movet ut eius ipsius bonitas obtineatur vel efficiatur; causa vero moralis, ut aliud ab ea distinctum effi­ ciatur. 2 In 3 q.62 a.l; diximus supra hanc probabilius fuisse mentem S.Thomae. 3 S.Bellarminus, De sacramentis in genere 2,11; Suarez, In 3 q.62 disp.9 s.2; Valentia, Commentaria theologica 4 disp.3 q.3 p.l; Ripalda, De ente su· />rrnaturali disp.40 s-3 n.13; BuccEroni, Commentarius dc sacramentorum' eausalitate (Parisiis 1884); A.d’AlES, Dc baptismo et confirmatione 131-135; I.H.Os­ wald. Dic dogmatische Lehre von den hl.Sakramentcn 1.68-74; F.DiEkamp, Katholische Dogmatik 3.35-44. De Caietano. cf. Μ.ILLaurent. La causalité sa· < ramentaire d*après le Commentaire de Caictan sur les Sentences : RevScPhTh v’Q (19J1) 77182. De speciali sententia M.J.Sçheeben, cf. ^ERCH^RtDand^R, 65· 72 I.A. DE ALDAMA, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I 89. Argumentum. l.° Sacramenta non sunt causae physicae gratiae. Theoria haec habet difficultates inextricabi­ les, sine positiva ratione omnino cogente ad illas admittendas. Ergo tenenda non est. a) Habet difficultates inextricabiles: Sacramentum est compositum aliquod morale, constans ex partibus physicis ali­ quanto tempore separatis inter se. Vis ergo physica agendi nequit tribui composito qua tali, quia non est ens physicum ; cuinam ergo tribuitur? materiae? formae? cuinam parti for­ mae? Praeterea sacramentum esset quandoque instrumentum physicum agens ubi physice non est ; v.gr. in casu matrimo­ nii contracti inter absentes per procuratorem. Nec amplius res explicatur, ex eo quod causa principalis sit physice praesens simul et instrumento et effectui, scilicet Deus praesens ritui sacramentali et’ gratiae quae confertur absenti. Sic enim non­ dum explicatur quomodo gratia influxu physico procedat ab instrumento physice absente. Rursus non explicatur reviviscentia sacramentorum4. Reviviscentia enim supponit gratiam physice produci quando ritus sacramentalis non exsistit. Ad solvendam hanc difficul­ tatem, aliqui tenuerunt pro reviviscentia admittendam esse causalitatem moralem at tunc facilius admittitur pro omni casu. Alii distinxerunt inter sacramenta quae characterem imprimunt, et alia. Quoad prima sacramenta ipse character sacramentalis, utpote effectus sacramenti, continet virtualiter ipsum sacramentum ; et inde ex hac virtute sacramenti in ipso manente, physice producit gratiam. In aliis sacramentis, aut reviviscendam negant °, aut tenent hanc eandem virtutem sa­ cramenti remanere in quadam physica modificatione volunta­ tis, quae ex sacramento valido in ipsa consequitur 7. At vix intelligitur quaenam sit illa virtus sacramenti permanens, cum virtus activa sacramentalis tota quanta sit fluens. Alii* * denique explicationem tentarunt ex natura speciali characte­ ris baptismalis, qui est potentia passiva validae susceptionis 4 Cf. A.Michel, Reviviscence des sacrements: T)TC 13.2618-2629. 8 Cf. Gonet. Dc sacramentis disp.3 a.3 § 2. Id ipsum iam dixerat Suârez, In 3 q.62 disp.9 s.2 n.20. • Cf. Salmanticenses, De sacramentis in conrnfuni disp.4 dub.6 n.91. ’ Cf. IoannES a S.Thoma, In 3 q.62 disp.24 a.l n.264ss. • Fr.Marîn-Sola, Proponitur nova solutio ad conciliandam causalitatem physi­ cam sacramentorum cum eorum reviviscentia: DivTliom (Fr) 3 (1925) 49-63. Similiter A.Haynal. Dc reviviscentia sacramentorum fictione recedente: Ang 4 (1927) 51-80.203-223.382-405. Cf. etiam F.VansteenberghE, in RevScRel 7 (1927) 736s; S.Corrà, Teoria della seconda reviviscenda: ScuoÇatt 81 (1953) C.3 A.4. CAL'SAttTAS MORAtJS. ŸM.10 N.89-91 73 omnium sacramentorum. Quia vero potentia per suum actum modificatur, character baptismalis modificatur per receptio­ nem omnis sacramenti validi. Haec modificatio nihil aliud est nisi “res et sacramentum” (in confirmatione et ordine est character sacramentalis ; in matrimonio est relatio inter coniuges exsurgens ex vinculo matrimoniali ; in extrema unc­ tione est spiritualis unctio, id est positiva sublatio inhabilitatis ad actus gloriae et gratiae). Haec physica modificatio est instrumentum ad producendam physice gratiam in revi­ viscentia. At difficulter capitur quomodo character confirma­ tionis et ordinis sint modificationes characteris baptismalis per modum actus modificantis potentiam passivam. Multo minus capitur hoc in illa relatione inter coniuges. Si supponitur sacramentum agere per elevationem intrin­ secam ex qualitate fluente recepta, difficultas augetur. Debet enim explicari quomodo qualitas spiritualis, etiamsi sit vialis, in subiecto. non spirituali recipi possit. 90. b) Nulla est positiva ratio cogens ad has difficulta­ tes admittendas. Modus enim loquendi sacrae Scripturae, etsi probabilius (ut diximus) inferat strictam causalitatem, certo non infert causalitatem physicam ; cum similis loquendi modus adhibeatur in Scriptura pro fide (cf. supra n.72), cuius influ­ xus non est physicus sed moralis. Quoad SS.Patres, quidam sane citari possunt qui sancti­ ficationem aliquam ipsius ritus sensibilis admittant, et ideo vim sanctificandi eidem tribuant. Ii tamen plures non sunt. Cetera autem quae Patres dicunt, desumpta comparatione ex rebus physicis physice causantibus, nimis urgenda non sunt. Agitur enim de comparationibus ad explicandam veram cau­ salitatem ; quae nullo aptiore modo explicari potest quam ex analogia cum causalitate physica et materiali, quae omnibus rudioribus maxime catechizandis, omnino clarior est. 91. 2.° Sacramenta sunt causae morales gratiae, a) Hanc sententiam causalitatis moralis primum proposuerunt M.Cano et M. de Ledesma, eam fortasse a Vitoria mutuantes9. Ean­ dem explicationem defendunt Vazquez, Lugo, Tournely, ® Sic de Cano affirmat VAzquez, In 3 disp.132 cp.5 η.74. Quodsi theologi, de quibus diximus supra n.79, nomen causae ad sacramenta extendentes revera nihil aliud voluerunt negare nisi causalitatem physicam, ut probabilius puta­ mus, in illis habebitur quaedam praeformatio huius theoriae causalitatis mora­ lis. Quae utique, in Norninalistis satis vitiata perseverans, a Francisco Vitoria Parisiis accepta, ab cius deinde discipulis perpolita fuerit. In hac evolutione consideranda est etiam sententia, quam de sacramentorum causalitate exposuit D.Soto; de qua cf. A.F.Feliziani, L,a causalità dei sacramenti in Domenico Soto: Ang 16 (1939) 50-58.148-194. 74 Ι.Λ. DE AEDAMA, THEORtA GENERALIS SACRAMENTORUM, I Wirceburgu'nsjîs 10. Quam denuo perpolivit recentius Car­ dinalis Franzelin, in eo maxime insistens quod sacramenta sunt moraliter actiones Christi, fructum Passionis applican­ tis. Ipsum sequuti .sunt multi, ut Pesch, Lahousse, Sasse, Puig u. b) Sententiam causalitatis moralis ita intelligimus. Chris­ tus Redemptor gratiam suo redemptivo sacrificio omnibus hominibus meruit; ita tamen ut applicatio illius redemptionis unicuique in particulari adhuc fieri deberet, sicque gratia sin­ gulis donaretur. Haec applicatio et collatio gratiae illoi modo fieri debebat quem Christus Redemptor eligeret et institue­ ret. Instituit ergo de facto ut fieret per sacramenta. Sacramen­ ta autem sunt actiones moraliter Christi, quae a ministris no­ mine Christi fiunt, ut postea videbimus. Per illa Christus ma­ nifestat efficaciter suam voluntatem ut huic homini confera­ tur haec determinata gratia. Propter hanc Christi voluntatem Deus producit physice gratiam in illo homine. Sic* baptismus est obiectiva voluntas Christi volentis efficaciter ut baptizato detur gratia regenerativa et incorporativa corpori suo mystico et praeterea character deputationis ad cultum ; confirmatio est obiectiva Christi voluntas, volentis ut confirmato detur gratia roborans et constituens illum in militem Christi, et praeterea character deputationis ad defendendam religionem; paenitentia est obiectiva voluntas Christi, volentis ut paenitenti conferatur gratia resuscitans illum a morte peccati per­ sonalis; extrema unctio est obiectiva voluntas Christi, volen­ tis ut aegroto tribuatur gratia allevians eum in anima et in oorpore; ordo est obiectiva voluntas Christi, volentis ut ordi­ nato detur gratia constituens idoneum ministrum Eius, et praeterea character deputans ad hoc ministerium et potesta­ tem ; matrimonium est obiectiva voluntas Christi, volentis ut coniugibus gratia conferatur reddens illos idoneos progenito­ res novorum membrorum Corporis Mystici. In Eucharistia non tam adest voluntas Christi quam ipse Dominus realiter praesens, cuius influxus etiam physicus in productionem gra­ tiae admitti potest (cf. differentiam insinuatam in Conc.Tridentino sess.13 cp.3: D 876). ie M.Cano, Rclectio de sacramentis in genere p.4; M.de Ledesma. In 4 q.3 a.l (cf. Gierens, 106ss); Vazquez, In 3 disp.132 cp.S; Lugo, Dc sacramentis in genere disp.4 s.4; Tournely, De sacramentis q.3 a.2; WirceburgEnsEs, De sa­ cramentis in genere diss.l cp.2 a.2. 14 J.B.Franzelin, De sacramentis in genere th.10; C-Pesch, De sacramen­ tis in genere prop.12; J.B.Sasse, Institutiones theologicae de sacramentis 54-69; Puig, 137-150. c.3 a.4. causalitas moralis, th.10 n.91-93 75 92. c) Probatwr ergo haec sententia: In flla nulla admit­ tenda est entitas, sive physica sive iuridica, quae non sit in fontibus revelationis. Deinde ipsa nititur in veritate traditio­ nal!, secundum quam constat sacramenta esse actiones mora­ liter Christi. Praeterea bene coniungit duo stadia redemptio­ nis, cuius applicationem et dispensationem fructuum ipsi Re­ demptori tribuit. Rursus bene explicat reviviscentiam ; actio­ ne enim sacramentali physice transeunte, manet tamen ipsa moraliter donec suum obtineat effectum, Deum inducens ad productionem gratiae ubi primum obex removeatur. Praeterea sacramentum in hac explicatione bene dicitur signum gratiae efficax; quia obiective! significat voluntatem Christi, cum qua infallibiliter connectitur collatio gratiae, si obex non exsistat. Tandem explicatur verus nexus causalis inter sacramentum et gratiam ; Deus enim vere vult collationem gratiae esse prop­ ter voluntatem Christi, cuius signum est ipsum sacramentum. Qui sane influxus est instrumentalis, quia Christus ritum sensibilem elevat ut efficaciter significet suam voluntatem, sicque producat moraliter gratiam. Est ergo sacramentum in­ strumentum Christi Redemptoris ad applicationem fructuum Redemptionis 12. 93. Obiectiones. 1. Causa moralis debet movere causam phy­ sicam ad operandum. Atqui sacramenta nequeunt movere Deum, qui physice efficeret gratiam. Ergo sacramenta nequeunt esse causae morales. Dist. mai. Causa moralis debet movere causam physicam ad ope­ randum, ita ut revera effectus causae physicae sit propter causam moralem, conc. mai.; ita ut causa physica mutetur in se ipsa ex influxu causae moralis, subdist.: si agatur de causa physica creata, conc. mai.; si agatur de Deo, nego mai. Contradist. min. Sacramenta nequeunt movere Deum, id est nequeunt Ipsum mutare, conc. min.; id est nequeunt efficere ut gratia efficiatur propVer sacramenta, nego min. Scilicet hic sicut in pluribus aliis rebus, Deus non vult hoc propter hoc, sed vult hoc esse propter hoc. 2. Sed idem haberetur si sacramenta essent tantum condiciones sine quibus non daretur gratia. Ergo in hac theoria non salvatur vera causalitas sacramentorum. Nego antec. Si sacramenta tantum essent condiciones, Deus non produceret gratiam quia sacramentum hoc exigeret, sed simpliciter posito sacramento Deus produceret gratiam. Scilicet gratia producta ibi esset post sacramentum positum, non propter illud. 3. Instrumentum debet esse medium inter causam principalem et effectum. Atqui in hac theoria sacramenta non sunt media inter n Pro evolutione historica totius quaestionis, cf. Reinhold, Dic Strcifraye Uber die physische oder -moralische Wirksanfkcit der Sakramente (Sttugart 1899). Cf. etiam D.Bertetto, Nota sulla. causalité sacramentaria presso i cattolici moderni (Torino 1950). 76 I.A. DE ALDAMA, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I Deum et gratiam. Ergo in hac theoria sacramenta non sunt instru­ menta gratiae. Resp. 1." Cone. moi. Trans, min., sed nego suppositum. 'Sacra­ menta enim proprie sunt instrumenta Christi. Resp. 2’ Cone. mai. Nego min. Deus enim per Christum applicat nobis fructus Redemptionis, conferens gratiam. Ipse autem Christus id efficit per sacramentum, significans efficaciter voluntatem ut no­ bis detur gratia a Deo. 4. In hac theoria causalitas sacramentorum et causalitas sacri­ ficii sunt eaedem. Atqui hae duae causalitates differre debent. Ergo haec theoria non est admittenda. Dist. mai. In hac theoria causalitas sacramentorum et causalitas sacrificii sunt eaedem, id est utraque est moralis, cone, mai.; sunt eaedem, id est etiam intra limites causalitatis moralis nullo modo differunt, nego mai. Contradist. min. Hae duae causalitates differ­ re debent, id est intra limites causalitatis moralis debent habere es­ sentialem aliquam differentiam, cone, min.; id est non possunt esse causalitates morales, nego min. Finis primarius sacrificii est honor Dei, ex quo ceteri secundario consequuntur; finis autem primarius sacramenti est sanctificatio ho­ minis. Ideo sacrificium offert Deo voluntatem Christi Ipsum infini­ to modo honorantis; sed sacramentum offert Deo voluntatem Chris­ ti volentis gratiam determinatam determinato homini dari. Unde intra limites causalitatis moralis, hae duae causalitates omnino dif­ ferunt. 94. Scholion. De nova qfiadam theoria pro eausalitate sacra­ mentorum explicanda, a) Proposita est recenter theoria, cuius fun­ damentum est, causalitatem gratiae non esse necessario eandem in omnibus sacramentis. Cum enim operari sequatur esse et natura uniuscuiusque sacramenti diversa sit, potius investigandum erit a posteriori in unoquoque sacramento qualis peculiari eius naturae causalitas proportionetur. Natura autem diversa uniuscuiusque sa­ cramenti determinanda erit ex diverso officio quod complet in acti­ vitate Corporis Christi Mystici. Alia ergo sacramenta constituunt permanenter subiectum in di­ verso modo essendi, ideoque et operandi intra Corpus Mysticum ; pro quo exigitur praevia possessio vitae supernaturalis, quae illius Corporis est propria. Talia sunt baptismus, confirmatio, ordo et ma­ trimonium. Quorum causalitas gratiae et mediata et intentionalis defenditur. Efficiunt enim immediate illum permanentem modum essendi, qui ordinis intentionalis est, quique intentionaliter exigit in­ fusionem gratiae. Alia sunt sacramenta, scilicet paenitentia et Eucharistia, nullam praeviam realitatem efficientia, quae gratiam exigat, sed ipsam gra­ tiam Immediate producentia. At diversimode. Nam in Eucharistia ipse Christus praesens gratiam producit physice instrumentaliter ; in paenitentia vero absolutio iudicialis habet efficientiam quandam iuridicam ipsius gratiae. Tandem extrema unctio, quae nec in prima sacramentorum spe­ cie nec in secunda proprie invenitur, habet causalitatem immediatam moralem per modum permanentis cuiusdam Christi deprecationis ”. 31 Cf. A.TemiRo. La cattsalidad de los Sacramcntos y cl Cuerpo Mlstico (Burgos 1945); jEs idcntica o diversa Ia especie de causolidad en los distin- c.4. minister, n.93-95 77 b) Haec quidem theoria illud magnum commodum habet, quod gratiam sacramentalem uniuscuiusque sacramenti sub lumine Cor­ poris Mystici Christi considerat, ad cuius intimam activitatem et vitam sine dubio pertinet. Sed nimis attendit ad diversitates singulorum sacramentorum. Quo posito, vi axiomatis “operari sequitur esse”, concludit ad diver­ sos modos causalitatis. Revera unumquodque sacramentum habet ali­ quid speciale eo quod sit tale sacramentum, et non aliud. Secus non essent septem sacramenta, sed unum tantum Hinc est etiam quod effectus uniuscuiusque sacramenti sit talis, et non alius fef supra n 47). Tmmo considerari possunt nonnullae similitudines, quibus ali­ qua sacramenta magis inter se assimilentur quam cum aliis sacra­ mentis; sic v.gr. baptismus et confirmatio similem habent composi­ tionem moralem rei physicae cum verbis, et magis differunt a pae­ nitentia. quae diverso modo componitur. Attamen, etiam positis his diversitatibus, sacramenta omnia in hoc coincidunt quod sint significationes obiectivae voluntatis effica­ cis Christi ut huic homini haec gratia conferatur. Si ergo in hoc coincidunt, consideranda nobis sunt sacramenta in hoc suo esse com­ muni. non in esse uniuscuiusque. S:nsmla enim sacramenta illud esse commune participant, sicut individua participant esse speciei, vel species participant esse generis. In hac ergo consideratione sa­ cramentorum. quae propria est huius nostri tractatus quaeque ratio­ ni sacramentorum essentialis est. non accidentalis, operari sequitur esse. Unde dabitur etiam aliquis modus operandi, in quo sacramenta omnia conveniant, quodque respondeat, rationi illi communi et essen­ tiali sacramentorum. Quod nisi consideretur, habebimus fortasse causalitatem specialem huius vel alius sacramenti sed non cattsalitatem sacramenti ut sic. Operatur ergo sacramentum ut sic. per mo­ dum causae moralis, iit diximus, significando objective voluntatem efficacem Christi in distributione gratiae sanctificantis ex opere ope­ rato. Quod vero haec Christi voluntas sensibilis fiat hoc vel illo ritu, de materiali se habet in ratione formali et essentiali sacramenti ut sic. CAPUT IV De ministro sacramentorum 95. Ex his. quae hucusque diximus, apparet quomodo sa­ cramentum sit signum sensibile symbolicum gratiae, non ut­ cumque sed practicum. Sed sacramentum est signum quoddam rituale, ad cultum pertinens religionis christianae : unde nihil mirum quod non possit a quopiam perfici, sed a determinato ministro cultus. Hoc ergo iam nunc investigamus : qualis de­ beat esse sacramentorum minister. Et primo quidem minister sacramentorum non agit nisi tos Sacramcntos?: RcvEspT 10 (1950) 491-515; La diversa causalidad de los Sacramcntos: RevEspT 12 (1952) 219-226. 78 I.A. DE AI.DAMA, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I ut instrumentum Christi ; requiritur proinde ut habeat potes­ tatem ministerialem ad sacramentum peragendum. Sed ex doctrina Ecclesiae haec potestas de facto exerceri nequit nisi ab illo qui intentionem habeat eandem exercendi ; aliter revera non ageret in virtute et potestate Christi. E contrario, iuxta ipsam doctrinam! Ecclesiae, talis potes­ tas exerceri potest etiam ab illo qui nec statum gratiae ha­ beat, nec sit fidelis. Haec in sequentibus exponemus. ARTICULUS DE Thesis 11. POTESTATE I MINISTRI Minister sacramentorum est vicarius Christi. LennErz. 103-110; T/Ercher-Dandur, 81-86; Xaverius cramentis in ffencrc 140-143. ab AbârzUza, De sa­ 96. Notiones. Minister sacramentorum dicitur homo qui conficit sacramentum. Conficit autem sacramentum ille qui. formam materiae applicans, ritum sensibilem perficit. Quia sacramenta sunt actiones, conficiens sacramentum est etiam conferens sacramentum, quatenus illud applicat subiecto recipienti. Excipitur tamen Eucharistia, quae est sacramen­ tum permanens ; in quo proinde formaliter distinguitur mi­ nister conficiens et minister conferens: ille ritum sensibilem perficit sacramenti in fieri (transubstantiationem), hic sacra­ mentum applicat in usu (communione). Quae in, hac thesi di­ cimus! valent etiam de ministro conficiente Eucharistiam. Vicarius dicitur qui agit vice alterius. Eius actus physicë ab ipso peragitur: in ordine vero morali ac iuridico censetur et vere est actus illius, cuius vices gerit. Ut hoc fieri possit, requiritur ut vicarius non agat propria potestate, sed potes­ tate alius. Haeci est potestas vicaria, ad quam non sufficit quod sit potestas accepta ab alio, neque quod exerceatur ex mandato alius, sed necesse est ut actus induat valorem mora­ lem alius, cuius potestate fit, ideoque vere dici possit actus illius. Sic v.gr. legatus regius habet potestatem vicariam, eiusque actus, quos ut legatus facit, sunt iuridice actus regis, cuius legatione fungitur. 97. Doctrina Ecclesiae. Cone.Florentinum in Decreto pro Armenis (D 698) docet de Eucharistia : “sacerdos in per­ sona Christi loquens hoc conficit sacramentum”. e.4 A.l. potëstàs miS’IStrî. th.11 n.95-100 79 Cone.Tridentinum sess.14 cp.5 (D 899) docet Christum sacerdotes reliquisse “sui Ipsius vicarios” pro sacramento paenitentiae. Pius XII : “In omni actione liturgica una cum Ecclesia praesens adest divinus eius Conditor ; praesens adest Christus in sacramentis virtute sua... Utique retinendum est, sacra­ menta altarisque sacrificium intimam habere in semetipsis virtutem, utpote quae sint ipsius Christi actiones, quae divini Capitis gratiam in Mystici membra transmittant atque dif­ fundant” *. Valor dogmaticus. Doctrina catholica. 98. Probatur ex sacra Scriptura. Eph 5,25s: Christus dilexit Ecclesiam et seipsum tradidit pro ea ut illam sancti­ ficaret, mundans lavacro aquae in verbo vitae. In his verbis actio baptizandi tribuitur Christo. Unde sic: baptismus ita fit a ministro ut possit revera dici Christum baptizare. Atqui hoc dici nequit nisi minister baptizet ut vicarius Christi. Ergo minister baptismi est vicarius Christi. 99. Probatur ex traditione, a) Haec doctrina expres­ se proponitur a S.Augustino in controversia contra Donatistas. “Hic [ChristusI est qui baptizat in Spiritu Sancto; nec sicut Petilianus dicit, iam baptizare cessavit, sed adhuc id agit, non ministerio corporis sed invisibili opere maiestatis” 2. Haec ideo habentur, quia actus baptizandi censetur actus Christi: “Petrus baptizet, hic est qui baptizat; Paulus bap­ tizet, hic est qui baptizat ; ludas baptizet, hic est qui bapti­ zat” 3. Sacramentum ergo conficit et minister humanus et Christus: hic potestate propria, ille potestate vicaria (R 1810). Similibus verbis utitur S.Ambrosius (R 1280). b) Hanc doctrinam videt S.Thomas inclusam in illa alia: sacramenta sunt instrumenta. Instrumentum enim non agit virtute propria, sed virtute causae principalis, in quantum ab ipsa movetur et elevatur. Et ideo effectus ab instrumento per­ actus tribuitur causae principali. “Quia minister in sacramen­ tis instrumentaliter operatur, non agit in virtute propria, sed in virtute Christi” (3 q.64 a.9; cf. a.5 ad 1 ; In 4 d.5 q.2 a.2 sol.2 et 3; C.Gent 4,76). 100. Obiectio. Si actiones sacramentales essent moraliter ac­ tiones Christi, Christus dicendus esset contrahere matrimonium. Sed • Encycl. "Mediator Dei": AAS 39 (1947) 528.533. ’ Contra litteras Petiliani 3,49,59: ML 43,379. ’ Zn Io evangehum 5,7: ML 35,1428. i.A. de aldama, theoria ceneralis sacramentorum. i 80 hoc est absurdum. Ergo actiones sacramentales non sunt moraliter actiones Christi. Dist. niai. Si actiones sacramentales materialiter sumptae essent actiones Christi, Christus dicendus esset contrahere matrimonium, conc. mai.; si actiones sacramentales sunt actiones Christi tantum formaliter sumptae, nego mai. Conc. min. Pariter dist. cons. Actio sacramentalis est actio Christi solummodo in quantum est actio qua ponitur signum efficax gratiae, ut tale. In casu proposito contra­ hentes matrimonium efficiunt consensum et ideo contrahunt matri­ monium ; sed ille consensus elevatus est a Christo ut sit etiam sig­ num efficax gratiae, et ut tale est vere actio moraliter Christi, seu contrahentium nomine Christi. 101. Scholion. De subiecto huius potestatis vicariae. Haec vi­ caria potestas, ut patet, non datur nisi in his, quibus Christus eam voluit communicare. Quod quidem pro singulis sacramentis deter­ minandum est; neque id determinare, est huius loci. Sed in genere retinendum est, ex doctrina Ecclesiae contra Protestantes4, hanc po­ testatem non esse in omnibus Christianis; unde consequitur non quemlibet Christianum posse valide conficere quodlibet sacramentum. Hoc definitum est a Conc.Tridentino sess.7 cn.10 (D 853), cuius talis fuit origo: Undecimus error prioris elenchi sic se habebat: “omnes Christianos cuiusvis sexus habere parem potestatem in verbo et sacramento ministrando” °. Theologi Concilii censuerunt hunc ar­ ticulum iam antea fuisse damnatum et esse iterum damnandum"; quod Patribus placuit. Unde prima redactio canonis: “si quis dixe­ rit, Christianos omnes in verbo et omnibus sacramentis conficiendis et administrandis parem habere potestatem, anathema sit’”. Plures Patres voluerunt ut omitterentur voces “conficiendis” et "parem"; prima quia superflua erat"; secunda quia, ut videtur, quandam ge­ nerabat ambiguitatem, cum sensus sit non omnes Christianos habere potestatem, scilicet eam quae ad valide ministrandum sacramentum requiritur. Sensus ergo canonis est, non omnes christianos posse va­ lide ministrare sacramentum, eo quod non omnes habeant requisitam potestatem; seu quod idem est, ad constituendum aliquem ministrum sacramentorum necessariam esse specialem potestatem, quae non ha­ betur ex eo solum quod aliquis sit christianus. ARTICULUS II De intentione ministri Thesis 12. In ministris, dum sacramenta conficiunt, re­ quiritur intentio saltem faciendi quod facit Ecclesia. S.Th., 3 q.64 a.7; LennErz, 115-173; Lercher-Dander, 92ss; Puig, 72-83. 102. Notiones. Dum sacramenta conficiunt, id est cum signum sacramentale efficiunt; seu cum perficiunt ac‘ • • ’ • Cf. CTr 5,836. CTr 5.836. CTr 5,863. CTr 5,984. CTr 5,989. C.4 a,2. iNTENïto miniStrl th.12 n.100-104 81 tionem sacramentalem, quam diximus esse actionem vicariam Christi. Intentio est actus deliberatus voluntatis, quo quis aliquid agere vel omittere vult. Unde actio sacramentalis non est mere actus hominis, sed vere actus humanus. Faciendi quod facit Ecclesia, scilicet ritum illum fa­ ciendi, qui in Ecclesia habetur. Haec intentio intelligitur ge­ neralis, vel in confuso; quamvis minister fortasse nesciat quid illud tandem sit. Requiritur, scilicet est necessaria ut simpliciter habeatur sacramentum. Unde si illa intentio desit, etiam stante signo sensibili cura debita materia et forma, non adest sacramen­ tum. Saltem dicitur quia haec intentio ad minimum requiritur ; non tamen excluduntur aliae altiores intentiones in ministro. 103. Adversarii. Lutherus, ex theoria iustificationis per solam fidem fiducialem, tenuit paenitentem vere esse ab­ solutum si se absolutum credat, etiamsi sacerdos non serio sed ioco absolveret \ Calvinus ex eadem ratione doctrinam tridentinam de intentione irrisit1 2. 104. Doctrina Ecclesiae. Innocentius III in Profes­ sione fidei Waldensium (D 424) loquitur de necessaria fideli intentione conficientis Eucharistiam. Conc.Constantiense (D 672), exigens a Wicleffitis et Hussitis ut credant probitatem ministri non influere in validita­ tem sacramenti, supponit requiri intentionem “faciendi quod facit Ecclesia”. Conc.Florentinum in Decreto pro Armenis (D 695) idem docet requiri ut sacramenta perficiantur. Leo X damnavit errorem Lutheri (D 752). Cf. Conc.Tridentinum sess.14 cp.6 (D 902) et cn.9 (D 919). Nota tamen neque Lutherum ipsum in responsione ad Pontificem, neque primos theologos controversistas, hanc doctrinam speciatim considerasse ; sed totos fuisse in efficacia quae fidei fiduciali tribuebatur. Talis ergo videtur esse praecipuus sensus huius damnationis3* . Conc.Tridentinum sess.7 cn.ll (D 854), cuius haec est historia et sensus. Error 13 theologis propositus talis erat: 1 Sermo de poenitentia: Opera (cd.Weimar) 1,323; cf. Dc Captivitate babyIonica: ib. 6,570s. 3 Acta Synodi Tridcntinae cum Antidoto, ad sess 7 cn.ll: Corpus Reforma­ torum 35.946s ’ Cf. G.Rambaldi, L’oggetto delVintensionc sacrasnentale nei teologi dei se­ cali XVI e XVII (Romae 1944) 24-36. 82 t.A. 1)Ë ALDANA, fHÉâftiA GÉNÉRAL! S SACiiAMËNÏORÜÀt. î “intentionem ministrorum non requiri, nihilque agere in sa­ cramentis” 4. Ambiguitas, quae posset esse in quaestione de intentione requisita, statim apparuit; et ideo sic referunt Acta sententias theologorum : “quoniam intentio ministrorum (ut aliqui asserunt) non est simpliciter necessaria, sed tantum quod intendant facere quod Ecclesia intendit, ideo cuperent hunc articulum damnari cum aliqua declaratione. Ceteri theo­ logi censent hunc articulum omnino damnandum et iam dam­ natum” 5. Ambiguitas illa, nedum sublata, maior apparet in sententiis Patrum: “quidam dixerunt quod damnaretur ut iacet, alii quod dicatur nullam intentionem ministrorum esse necessariam ; sed deleantur illa verba nihilque agere in sacra­ mentis, quia in veritate nihil agit in sacramentis” e. Optimo consilio in prima canonis redactione introducta fuit formula traditionalis : “si quis dixerit, in ministris, dum sacramenta conficiunt et conferunt, non requiri intentionem faciendi quod facit Ecclesia, anathema sit” 7. Et haec redactio placuit, nisi quod plures voluerunt ut adderetur particula saltem8*; cuius additionis ratio haec fuisse videtur: intentionem illam deter­ minatam esse eam quae ad minimum requirebatur °. His ergo positis, cum inter theologos illius temporis defenderetur du­ plex sententia, quarum una tenebat sufficere in sacramentis illam intentionem quae in externa positione ritus sensibilis continetur et exprimitur, formula intentio faciendi quod facit Ecclesia maiorem intentionem non exigit quam quae ab illis theologis exigebatur. Damnantur tantum Novatores, pro qui­ bus intentio nullatenus erat necessaria 10. 105. Alexander λ7!!! anno 1690 damnavit propositio­ nem : “Valet baptismus collatus a ministro, qui omnem ritum externum formamque baptizandi observat, intus vero in corde suo apud se resolvit: non intendo quod facit Ecclesia” (D 1318). Doctrinam huius propositionis propugnaverat in Bel­ gio F.Farvacques iam ab anno 1671 in publicis disputationibup, deinde etiam anno 1680 in aliquo suo opusculo11. Quo etiam tempore illa doctrina ab aliis quoque suscepta est. Farvacques ergo exigebat in ministro notitiam saltem confusam « CTr 5,836. » CTr 5,866. • CTr 5.971. ’ CTr 5.984. « CTr 5,991. • CTr 5,987.. 10 Cf. Rambaldi, L'oggctto deU’intcnsionc 40-61. 11 Opusculum in quo de sacramentis Novae Legis gencratim agitur (Leodici Eburorum 1680). c4 λ.2. intentio ministri, th.12 n.104-106 83 voluntatis Ecclesiae intendentis per illum ritum conferre ali­ quod sacramentum, et praetere? -•^luntatem seriam et non iocularem faciendi illum ritum. Se 1 his positis, etiamsi nul­ lam intra se. intentionem haberet, dicebat sacramentum con­ fici. Putabat enim legatum, qui externa caeremonia regem honoraret, etiamsi nullam haberet intentionem eum honoran­ di, honorem revera regi tribuere ; et similiter facientem con­ tractum. qui externas contractus formalitates poneret, etiam­ si se interne obligare noluerit, contractum revera effecisse. Et idem dicebat de ministro sacramentorum ; qui proinde in eius doctrina! revera intentionem non habebat12. Sensus ergo propositionis damnatae est iterum exigere intentionem qualem docuerat Tridentinum : addens praeterea ad illam non suffi­ cere meram positionem ritus externi. Scilicet ritus externus serio' positus ordinarie connectitur cum intentione illum per­ agendi ; sed non absolute et necessario, cum possit illa inten­ tio positive excludi, vel simpliciter non poni1S. Leo XTTI (D 1966) invalidas declaravit ordinationes anglicanas etiam ex defectu intentionis necessariae ut fiat sa­ cramentum ll. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica definita. 106. Probatur ex praescriptione. Ante Conc.Tridentinum per tria saecula et amplius necessitas intentionis in mi­ nistro sacramentorum habetur in explicita et universali pro­ fessione sine ulla dubitatione aut controversia, etiam cognitis difficultatibus quae ex hac doctrina pro aliis quaestionibus exsurgunt. Atqui hoc factum probat necessitatem intentionis pertinere ad doctrinam revelatam. Ergo ex revelatione requi­ ritur intentio in ministro sacramentorum. Mai. d) Quaestio de necessitate intentionis in ministro sacramentorum non incipit explicite agitari nisi saec.XII cum theologia sacramentaria scienti fice coepta est elaborari. Quaes­ tio in concreto ponitur de iis, qui mimice seu iocose bapti­ zantur, utrum verum sacramentum baptismi recipiant. Sic iam ab Hugonf, Victorino15, qui intentionem omnino requi12 Farvacques. OpuscuJtim cp.6 q.4. Nota Farvacques suam quaestionem in­ cipere exigendo non solum intentionem, sed etiam intentionem internam (cf. ib. q.2); rem tamen ita evolvit ut ipsam veram intentionem destruat. 13 Cf. G.Raatbai.di, La “intentio externa" di Fr.Farvacques z Greg 27 (1946) 444-457. 14 Cf. J.Bittremieux. De intentione ministri in sacramentorum administratione iuxta ecclesiam anqlicanam: EpbThLov 15 (1038) 103s. 13 De sacramentis lib 2 p6 cp.13: ML 176 458. Optime ipse declarat: “Π"'filium meum forte ad balnea tuleram. Veni ad aquam, non ut baptizarem, sed ut balnearem; non ut sacramentum darem, sed1 ut sordes abluerem vel carnem foverem. Posui parvulum meum in aquam, sed quia volui ut bene cresceret 84 I.A. DE ALDAMA, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I rit, contrarium putans esse ridiculum. Eandem sententiam profitentur Summa Sententiarum, Sententiae Divinitatis, PE­ TRUS Lombardus, et omnes alii theologi saec.XH ie, praeter Robertum Pullum, Gandulphum cum sua schola, et Rolandum Bandinelli1T. &) Ab initio saec.XIII est plenus et universalis consen­ sus. Formula ipsa “intentio faciendi quod facit Ecclesia” iam habetur circa annum 1231 in GuliELMO Altissiodorensi, qui eam ita explicat “ut sumamus verbum confuse, id est si in­ tendit facere quod consuevit Ecclesia” ,s. Quae formula ab hoç tempore a theologis constanter retinetur* 10. Ita magni Doctores huius saeculi Alexander Halensis, S. Bon a ventura, S.Albertus M., S.Thomas20. Idemque tenent ceteri theologi, ut Hervaeus Natalis, Richardus a Mediavilla, Scotus, Petrus de Palude, Thomas Argentinas, Aureolus, Du­ randus, Baconthorp, Βγει,, Sylvester Prierias, Hadria­ nus, Caietanus 21. c) Difficultates, quae ex necessaria ministri intentione oriebantur, statim apparuerunt theologis; qui in earum solu­ tione diversas vias inierunt, ita tamen ut necessitatem inten­ tionis salvarent. Sic in difficultate orta ex ministro, qui non credit baptismum esse sacramentum aut dare gratiam, vel sim­ pliciter non admittit Ecclesiam ; dicentes sufficere intentio­ nem dicendi et agendi quae ab aliis geruntur (Petrus Lom­ bardus), vel intentionem baptizandi ut baptismus conferat quidquid conferre possit (Innocentius IV), vel intentionem faciendi quod facit Ecclesia, quod intendens, quamvis princi­ et prodesset, dixi forte sicut dixissem in manducando et bibendo, sicut in aran­ do· et seminando sive aliud quodcumque «agendo dixissem, dixi: in nomine Pa­ tris et Filii et Spiritus Sancti. Tu venis et dicis mihi, quod baptizatus est filius meus. Eco balneatum.· scio, bapt’zatum nescio”. ie Summa Sententiarum tr.6 cp.9: ML 176.135; Sententiae Divinitatis (ed.GEyer) 131; Petrus Lombardus. Sententiae 4 d.6 cp.5; d 13 cp.l. Cf. F Gii.i.mann, Diei Notwendigkeit der Intention auf Seiten des Spenders und des Entpfangcrs der Sakramente nach den Ansehauungen der Fruhscholastik (Mainz 1016). 17 Robertus Pullus. Sententiae 5 15: ML 186.841s; Rolandus. Sententiae (cd GiElt) 206. Pro tota hac quaestione historica, cf. A.M.Landgraf. Beitrage der Frühscholastik sur Terminologie der allgemcincn Sakramcntenlehrc : DivThom (Fr) 29 (1951) 10-34. 18 Sumnin Aurea lib 4 q.7. 10 Innocentius IV (In quinque Deeretaliumi libros, in c.2 X ITT 42) negat requiri intentionem faciendi quod facit Ecclesia quia illam non in confuso et generali modo sumit; exigit enim ut minister intendat baptizare. 30 Alexander Halensis Summa p4 q.8 m.3 a.l; S Ron aventura, In 4 d.6 p 2 a 2 q.l: S. Albertus M.. In 4 d6 ail; S Th., 3 π 64 a 8-10 21 Hervaeus Natalis. In 4 d.6 q.3: Richardus a Medtavtlla. In 4 d 6 a.2 q.2; Scotus In 4 d 6 q.5; Petrus de Palude. In 4 d.6 q 2; Thomas Arc.entïnas. In 4 d.5 q.l; Aureolus. In 4 d.5 q.l a.l; Durandus. In 4 d 6 q.2; Ra­ nas. In 4 d.5 q.l; Aureolus. In 4 d.6 q.l a.2; Sylvester Prierias. Summa v. Baptismus a.3 q.12; Hadrianus. Quaestiones de baptismo: in 4 Sententiarum (Romae 1522) fol.18; Caietanus. In 3 q.64 a.8. Horum theologorum, sicut et praecedentium, textus utiliter collegit Lennerîz, 115-141. c.4 λ.2. intentio ministri, th.12 n.106-108 85 paliter non intendat effectum, intendit tamen ex consequenti (S. Bonaventura) ; cf. S.Th., 3 q.64 a.9 ad 1. Similiter in difficultate orta ex occulta intentione ministri, de cuius rcalitate constare non poterit, unde neque constabit de sacramento valido nec de salute suscipientis ; ad quam difficultatem sol­ vendam alii simpliciter tenuerunt, supposita debita diligentia, Deum supplere pro salute illius qui de facto ex defectu inten­ tionis non fuerit baptizatus (Alexander Halensis, S.Bonaventura), alii in ipsa verborum prolatione sufficienter con­ stare de intentione mentali (S.Albertus M., Hervaeus Na­ talis, Durandus) ; cf. S.Th., 3 q.64 a.8 ad 2. Min. d) Consensus ille in his adiunctis probat inten­ tionem ministri revera esse necessariam ; secus Ecclesia erra­ ret in re pertinente ad fidem, et quidem in re maxime necessa­ ria pro salute hominum. (?) Veritas illa nequit haberi nisi ex revelatione ; pendet enim a libera voluntate Christi sic instituentis sacramenta, cum potuisset ea aliter instituere. 107. Ratio theologica, d) Homo perficiens sacra­ menta potest agere vel proprio nomine vel nomine Christi, prout ipse velit. Ergo ut agat praecise nomine Christi debet hoc positive velle, ac proinde habere intentionem sic agendi. Atqui sacramentum non conficit nisi agens nomine Christi et ut vicarius Eius. Ergo homo non conficit sacramentum nisi habeat intentionem agendi nomine Christi et ut vicarius Eius. b') Id quod facit Ecclesia in confectione sacramentorum nihil aliud est nisi quod a Christo institutum est. Atqui a Christo institutum est sacramentum tanquam actio vicaria Ip­ sius. Ergo id quod facit Ecclesia est sacramentum tanquam âctio vicaria Christi. Ergo si minister intendat in confuso facere qtiod facit Ecclesia, eo ipso habet sufficientem inten­ tionem agendi ut vicarius Christi. Cf. S.Th., 3 q.64 a.822. 108. Obiectiones. 1. luxta S.Chrysostomum (R 1169) minis­ ter sacramentorum tantum linguam commodat, manum porrigit. At­ qui haec possunt fieri sine intentione. Ergo iuxta S.Chrysostomum intentio non est necessaria in ministro. Dist. mai. luxta S.Chrysostomum minister sacramentorum lin­ guam commodat et manum porrigit tanquam instrumentum anima­ tum et actu humano, conc. mai.: tanquam instrumentum inanima­ tum, nego mai. Contradist. min. Sine intentione possunt haec fieri tanquam per instrumentum inanimatum, conc. min.; tanquam per a Pro evolutione historica, cf. Hahn, Die Lettre von den Sakranicnten in ihrer gcschichtlichen Enhvickilitng inncrhalb dcr abendtandischen Kirche bis eutn Conzil von Trient (Breslau 1864) 218-232; Pourrat, 316-361; A.TkouvEnik, Intention: DTC 7,2268-2280. 86 I.A. DE ALDAMA, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I instrumentum animatum et actu humano, nego min. Unicum quod S.Chrysostomus vult excludere illis verbis est necessitas probitatis in ministro, ut ex sequentibus patet. 2. S.Augustinus (R 1834) dicit: “accedit verbum ad elementum, et fit sacramentum”. Ergo nihil aliud requiritur. Ergo intentio non est necessaria. Dist. antec. Ex S.Augustino accedit verbum ad elementum et eo ipso fit sacramentum, id est inde habet sacramentum vim sanctificativam, conc. antec.; id est sacramentum in suo esse iam completum est, subdist.; si verbum est verum verbum humano modo prolatum conc. antec.; si verbum est merus sonus syllabarum, nego antec. Pa­ riter dist. primam cons. Nihil aliud requiritur tanquam elementum sanctificans, conc. cons.; nihil aliud requiritur tanquam elementum perficiens, subdist.: nihil aliud praeter verbum humano modo pro­ latum, conc. cons.; nihil aliud praeter verbum quocumque modo pro­ latum, nego cons. 3. S.Augustinus dicit valere baptismum, qui a ministro fallaci­ ter confertur23. Ergo supponit intentionem non requiri. Dist. antec. Dicit valere baptismum, qui a ministro fallaciter con­ fertur. id est a ministro baptismum interius irridente sed serio vo­ lente facere ritum Ecclesiae, conc. antec.; id est a ministro nec ri­ tum Ecclesiae serio facere intendente, nego antec. Pariter dist. cons. Supponit non requiri intentionem, si admitteret valorem baptismi a ministro non intendente serio ritum Ecclesiae facere, conc. cons.; si hoc non admittit, nego cons. Multum disputatur de vero sensu huius textus SAugustini. Alii tenent ministrum fallacem ibi intelligendum esse de haeretico, ac proinde in textu nihil agi de intentione “. Alii putant ministrum fallacem intelligendum esse de ministro, qui ritum Ecclesiae exter­ num serio conficere vult, cum tamen non credat illum ritum ad ali­ quid inservire. Et haec sententia probabilior videtur. Ideo ibidem non audet S.Augustinus quidquam definire de valore baptismi mi­ mice collati. Ceterum in toto textu dicit expresse S.Augustinus se loqui probabiliter tantum, sine praeiudicio diligentioris inquisitionis vel maioris auctoritatis. 109. 4. Baptismus iocose collatus aliquando ut validus est ha­ bitus. Ergo tunc intentio ministri non censebatur necessaria. Antec. Rufinus narrat Athanasium puerum, cum aliis pueris iocose episco­ pum agentem, baptizasse catechumenum ; quem postea Alexander, episcopus, re diligenter examinata, valide baptizatum esse definivit3”. Nego antec. Ad probationem dico totam illam historiam falsam videri, cum Athanasius, natus anno 295, vel ipso primo anno ponti­ ficatus Alexandri (312) decimum septimum aetatis annum ageret. Ea vero quae illa historia narrantur, multo minorem aetatem omnino exigunt. 5. Sacramenta sunt signa. Atqui confectio signi est independens ab intentione conficientis illud. Ergo sacramentum independens est ab intentione ministri. a De baptismo 7,55.101s: ML, 43,242s. Textus integer affertur a Lenxerz. 160s. * Cf. FranzEt.in, De sacramentis in genere th.16 sch.2; PESC II, De sacramen­ tis tn genere 284. 33 Cf. Pourrai, 332-336. C.4 a.2. intentio interna. th.13 n.108-11 1 87 Dist, mai. Sacramentum est signum efficax, conc. mai.; est sig­ num tantum significans, nego mai. Contradist. min. Confectio signi tantum significantis est independens ab intentione conficientis, trans, min.; confectio signi efficacis est independens ab intentione conficien­ tis illud, subdist.: si ita voluit institutor signi, trans, min.; si aliter voluit, nego min. 6. Si sacramentum nequit esse efficax sine intentione ministri minister tribuit illi suam efficaciam. Atqui minister non tribuit ef­ ficaciam sacramento. Ergo sacramentum potest esse efficax sine in­ tentione ministri. Dist. mai. Si sacramentum nequit esse efficax sine intentione mi­ nistri ideo quia sine illa signum gratiae iam plene constitutum non­ dum haberet efficaciam, tunc minister tribueret sacramento suam efficaciam, conc. mai.; si non posset esse efficax ideo quia sine in­ tentione nondum habetur signum gratiae efficax prout a Christo fuit institutum, nego mai. Conc. min. Pariter dist. cons. Intentio ministri requiritur ut simpliciter sit hoc signum gratiae a Christo institutum, non ut illud sit efficax. 7. Signum sacramentale coalescit ex materia et forma tantum. Atqui materia et forma possunt poni sine intentione. Ergo signum sacramentale haberi potest sine intentione ministri. Dist. mai. Signum sacramentale coalescit ex materia, et forma humano modo prolata, conc. mai.; ex materia et forma quocumque modo prolata, nego mai. Contradist. min. Materia et forma possunt poni quocumque modo sine intentione ministri, conc. min.; possunt poni humano modo sine illa intentione, nego min. 110. Scholion 1. De intentione requisita. Intentio ministri mul­ tiplex esse potest, nec eadem requiritur in singulis sacramentis. Ul­ terior tamen huius intentionis determinatio pertinet ad theologiam-* moralem. Scholion 2. De intentione requisita in subiecto sacramenti. Etiam in suscipiente sacramentum requiritur intentio illud suscipien­ di, quae feratur non solum in ritum mere externum, sed aliquo modo in sacramentalitatem ipsius. Hoc tamen non est absolute ne­ cessarium pro omnibus sacramentis et semper; non enim requiritur in infantibus. Neque ratio necessitatis huius intentionis videtur esse sacramentum ipsum in se consideratum, sed generalior quaedam ra­ tio, iuxta quam Deus bona sua non obtrudit hominibus *. Thesis 13. Intentio faciendi quod facit Ecclesia in mi­ nistro sacramentorum debet esse intentio faciendi ri­ tum externum non solum materialiter, sed etiam for­ maliter ut sacrum. LennErz, 115-173; Lerciier-Dander, 95-103; Puig, 84-100. 111. Nexus. Posita necessitate intentionis in ministro, quaeritur de obiccto illius intentionis. Responsum quidem est obiectum, quod ad minimum requiritur, esse hoc : facere quod * Cf. LERCHEb-DandEb, 118ss. 88 LA. DP. At. DAM A, THEORÎA CEN'ÉRALIS SACRAMÉtiïÔRÜM. î facit Ecclesia. Quia tamen Ecclesia facit ritum externum, qui praeterea est sacer, sacramentalis, et gratiae productivus, ul­ terius determinandum est, quaenam. ex iis rationibus forma­ libus ad minimum requiratur ad valorem. 112. Notiones. Intentio faciendi quod facit Eccle­ illa scilicet quam diximus esse necessariam in ministro sacramentorum. Debet esse, scilicet requiritur ut habeat hoc obiectum. Materialiter intenditur ritus externus, cum intentio fer­ tur tantum in actionem externam faciendam (id est in appli­ cationem debitae formae ad debitam materiam). Obiectum huius intentionis est id quod Ecclesia facit. Haec solet voca­ ri intentio externa12. Formaltter ut sacer intenditur ritus externus, cum in­ tentio fertur in formalitatem religiosam illius ritus, qualis ab Ecclesia fit. Obiectum huius intentionis est id quod Ecclesia intendit. Haec vocatur intentio interna. Dicimus requiri intentionem internam; seu ritum externum se solo non esse sufficienter determinatum in esse sacramentali, ac proinde esse ulterius· determinandum per intentionem ministri. Ita ut quod adhuc poterat esse profanum (etiamsi serio sit factum), fiat sacrum per intentionem ministri, vo­ lentis facere id quod Ecclesia per illum ritum facere intendit. sia, 113. Adversarii, a) Medio Aevo fuerunt aliqui theo­ logi, qui admittebant sufficere in ministro illam intentionem, quae sufficienter exprimitur per ipsa verba formaes. Sic Aureolus s. Haec sententia perdurat usque ad saec.XVI, quo tempore eam defendit v.gr. Sylvester Prierias: “Non re­ quiritur intentio mentalis, sed sufficit expressio intentionis per verba ab Ecclesia instituta” *. b) Tempore Conc.Tridentini Catarinus et Salmerôn, 1 Omnis intentio, utpote actus voluntatis, est subieetive interna. Appellatur vero externa vel interna in hac quaestione objective, prout eius obiectum sit ali­ quid externum aut aliquid internum: ipse ritus sensibilis, vel eius sacramentalitas. 2 Huius opinionis meminerunt Alexander Hai.Ensis, Summa p.4 q.8 m.6 a.3; S. Bonaventura, In 4 d.6 p.2 a.2 q.l ad 5; Petrus de Palude, In 4 d.6 q.2; Antonius de Asti. Summa lib.4 tit.5 a.3; Hervæus Natalis, In 4 d.6 q.3; Durandus. In 4 d.6 q.2, qui hac occasione tcrminologiam definit: "Scien­ dum est. quod duplex est intentio, una interior et mentalis, alia exterior et vocalis, quae consistit in verbis ab Ecclesia institutis’’; Hadrianus, Quaestiones de sacramentis in 4 Sententiarum (Romae 1522) fol.18. Eandem opinionem commemorat S.Tn , 3 q.64 a.8 ad 2, ubi eam videtur approbare. Et quidem ita intellexerunt S.Thomam, locis citatis, Hadrianus, Summa Astensis et Sum­ ma Sylvestrina (v. Baptismus a 3 q.12), Caietano postea (Zn 3 q.64 a.8) S.Doctorem defendente. 2 In 4 d.5 q.l a.l. ♦ Summa Sylvestrina v. Baptismum a.3 q.12. c.4 a.2. intentiô interna, th.13 n.111-115 89 qui sessioni septimae tridentinae interfuerunt, non quidem de­ fendunt sufficere intentionem faciendi ritum externum, sed requiri intentionem faciendi sacramentum. Sed quia ritus est in se sacer et ut talis determinatur sufficienter a forma sa­ cra, seria positio ritus externi probat, iuxta ipsos, ministrum intendere sacramentum facere, id est facere quod facit Ecdesia, quae hoc per illum ritum intendit 5* . c) Saec.XVII Pasqualigo, Stribonio et Contenson te­ nuerunt sufficere intentionem serio faciendi ritum, qui in Ec­ clesia est sacramentum et tale esse cognoscitur a ministro ®. d) Saec.XVIIl eandem sententiam defendunt JUENiNj Drouin et SERRY7, qui quandoque durioribus formulis utun­ tur 8. Valor theologicus. Communior et probabilior. 114. Argumentum. A tempore Conc.Tridentini senten­ tia Catarini ita impugnatur a theologis, ut semper maior pars eorum illam negaverit; immo nemo illam iam defendit. Atqui hoc probat requiri intentionem internam. Ergo intentio fa­ ciendi quod facit Ecclesia debet esse interna, seu respiciens ritum ut sacrum. 115. Ratio theologica. Ritus externus, etiam serio po­ situs, non ita est determinatus a Christo ut non possit non esse sacramentalis. Ergo ab intentione ministri ulterius de­ terminandus est. Atqui nequit ulterius determinari nisi inten­ datur ritus formaliter ut sacer est et sacramentalis. Ergo ut ritus sit revera sacramentalis requiritur intentio ministri, qua ipsum velit formaliter ut sacrum et sacramentalem. 8 CatarINUS, De intentione ministri (Romae 1552) fol.205; Sai.merôn, Com­ mentarii in omnes B.Pauli epistolas lib.l p.3 disp.2. Cf. Rambai.di, L'oggctto deIVintensio ne 65-94, qui diligentem et accuratissimam investigationem insti­ tuit. examinatis etiam omnibus aliis scriptis Catarini, quae in hac quaestione citari non solent. 8 Z.PASQUALlGO, Sacra Moralis doctrina de statu super naturali humanae na­ turae disp.72s 3ss (Venctiis 1650); M.Stribonio. Panthalitia lib.4 de sacramen­ tis in genere disp. 1 cp.5ss (Parisiis 1620); V.Contenson, Theologia mentis ct cordis 3 lib.l 1 p.l diss.2 append. De his auctoribus, cf. Rambai.di, L'oggctto dclVintensione 119-132 ’ G.Juenin, Institutiones theologicae 7 diss.l q.6 cp.2; H.Serry, Vindiciae Vindiciarum Ambrosii Catarini cp.5; H.R.Drouin, De re sacramentaria lib.l q.7 cp.3. 8 Haec sententia intentionis externae omnino distinguenda est a sententia, quam Farvacques defendit; ideoque non possumus hic adhibere damnationem Alexandri VIII de qua diximus in thesi praecedenti n.104. Differentia inter utramque sententiam in eo maxime est. quod fautores intentionis externae om­ nino exigant veram intentionem ministri ultra meram positionem seriam ritus externi; haec positio ritus est pro ipsis argumentum certum intentionis ministri. E contra Farvacques reapse positionem externam ritus a yera intentione mi­ nistri separabat, admisso quodam extrinsecismo qui possibilitatem ritus externi sine ulla intentione concedebat. Cf. Ramba&di, La “intentio ffferiw” di Fr.Fqr· VWptes: Greg 27 (1946) 456. 90 Ι.Λ. DE ALDAMA, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I 116. Obiectiones. 1. Ad sacramentum sufficit intentio facien­ di quod facit Ecclesia. Atqui Ecclesia facit ritum sacrum. Ergo suf­ ficit intentio faciendi ritum sacrum. Cone. mai. Dist. min. Ecclesia facit ritum sacrum ut sacrum, conc. min.; aliter, nego min. Pariter dist. cons. Sufficit intentio fa­ ciendi quod facit Ecclesia, id est formaliter prout illum facit Ec­ clesia, conc. cons.; sufficit intentio faciendi quod facit Ecclesia, id est ritum sacrum materialiter sumptum, nego cons. 2. Ritus sacer etiam ut sacramentalis sufficienter determinatur per formam. Ergo posita forma, non requiritur alia intentio mi­ nistri. Dist. antec. Ritus sacer sufficienter determinatur per formam etiam ut sacramentalis, id est ut signum, conc. antec.; ut sacramen­ talis, id est ut actio vicaria Christi, nego antec. Pariter dist. cons. 3. In ministro haeretico aut infideli deest intentio interna. Ergo si haec requiritur, sacramentum ab ipsis collatum erit semper inva­ lidum. Atqui non est invalidum. Ergo intentio interna non requiritur. Dist. antec. In ministro haeretico aut infideli deest intentio in­ terna, id est deesse potest, conc. antec.; id est, semper et necessario deest, nego antec. Pariter dist. cons. Si intentio interna requiritur, sacramentum ab ipsis collatum semper esset invalidum, si haec in­ tentio in illis semper et necessario deesset, conc. cons.; si non sem­ per deest, nego cons. Nulla est difficultas quod infidelis habeat intentionem faciendi illum ritum prout a suscipiente petitur et fit ab Ecclesia ; neque quod haereticus intendat ritum prout a vera Ecclesia intenditur. Ceterum saepe erit invalidum sacramentum, quia revera non detur talis in­ tentio in ministro; aut saltem de hoc saepe constare non poterit. 117. 4. Si requiritur intentio interna, nunquam possemus esse certi de sacramento valide recepto. Atqui possumus. Ergo intentio interna non requiritur. Dist. antec. Nunquam possemus esse certi certitudine metaphy­ sica aut physica, conc. mai., certitudine morali, nego mai. Contradist. min. 5. S.Thomas propter hanc ultimam difficultatem negat requiri intentionem internam: 3 q.64 a.8 ad 2. Nego S.Thomam negare intentionem internam, quamvis nonnulli, ut diximus, hoc affirmaverint. Verba S.Thomae sunt: “et ideo alii melius dicunt, quod minister Christi agit in persona totius Ecclesiae, cuius minister est; in verbis autem, quae profert, exprimitur inten­ tio Ecclesiae, quae sufficit ad perfectionem sacramenti, nisi contraritm exterius exprimatur ex narte m:T’;s*rt , e| recipientis sacramen­ tum". Ibi non agitur de intentione requisita ad sacramentum, sed dc modo quo nobis constare potest sufficiente certitudine de habita intentione, ac proinde de valore sacramenti. S.Thomas enim expres­ se requirit intentionem conferendi sacramentum, seu internam: 3 q.64 a.10’. 6. Baptizati, qui solummodo intendunt contrahere matrimonium, eo ipso conficiunt sacramentum. Atqui hi non habent intentionem internam. Ergo intentio interna non requiritur. Dist. mai. Baptizati sic contrahentes eo ipso conficiunt sacramen’ Cf. Luco, Dc ^aeramentis in genere disp.S ç.4. C.4 Λ.3. PROBITAS MINISTRI. TH.14 N.116-119 91 tum, quia ex institutione Christi contractus matrimonialis validus inter baptizatos plene determinatus est ut sit semper sacramentum, conc. mai.; quia non requiratur talis ulterior determinatio signi ex­ terni in nullo sacramento, nego mai. Conc. min. Pariter dist. cons. Non requiritur intentio interna ex ratione sacramenti, nego cons.; non requiritur ex speciali ratione matrimonii, conc. cons. Alii tamen aliter respondent ”. ARTICULUS III De Fide et probitate ministri Thesis 14. Valor sacramentorum non pendet per se a probitate ministri. S.Th., 3 q.64 a.5; LennErz, 174-261; Lercher-Dander. 104-108; Puic, 57-70. 118. Notiones. Valor sacramentorum, scilicet quod sacramentum sit validum, seu vere confici possit. Probitas intelligitur in concreto status gratiae. Non pendet. Etiamsi minister careat illa probitate, seu sit in statu peccati mortalis, adhuc sacramentum ab ipso con­ fectum potest esse validum. Per se,, seu formaliter non influit probitas ministri in va­ lorem sacramenti. Potest tamen influere per accidens, si pec­ catum ministri versetur circa materiam vel fqrmam essentia­ liter mutandam, aut circa necessariam intentionem non ponen­ dam. Unde dicimus potestatem ministerialem seu vicariam ad sacramentum valide conficiendum posse inveniri aequo modo in iusto et in peccatore. 119. Adversarii. Saec.V Donatistae, tenentes baptis­ mum et ordinem non posse conferri a ministro schismatico \ Saec.XIlI-XIV eundem errorem renovarunt Waldenses et Fraticelli (D 488), iuxta quos sacramenta a ministro pec­ catore collata sunt invalida; deinde WlCLBFF, qui tenuit sa­ cerdotem in statu peccati mortalis non conficere sacramentum (D 584) *123. Saec.XVI Anabaptistae, tenentes malum ministrum non conferre sacramentum. 10 Cf. Lennerz, 171; Lercher-Dander, 103 obicc.9. 1 Cf. A.Palanque, L’affaire donatistc in Fliche-Martin, Histoire de ) Convcnientissimum fuisse ut valor sacramenti non penderet a fide ministri. Primo quidem quia fides ministri multoties potest esse occulta, unde sacramentum exponeretur magnis anxietatibus. Deinde quia sic clarius monstratur sa­ cramentum esse opus ipsius Christi, qui est supremus et verus sanctificator hominum. « Epistola 72: ME 3,1083-1090. c.4 a.3. pipes ministri, th.IS n.133-136 ‘101 135. Obiectiones. 1. Sacramenta data sunt soli Ecclesiae ca­ tholicae. Ergo qui extra ipsam est, nequit esse eorum minister. Dist. antec. Data sunt soli Ecclesiae catholicae administranda vel ab ipsa immediate vel cum essentiali subordinatione erga ipsam, conc. antec.; data sunt Ecclesiae catholicae ab ipsa sola necessario administranda, nego antec. Minister haereticus vel infidelis per intentionem, qua vult sacra­ mentum prout ab Ecclesia fit et intenditur, sese subordinat Ecclesiae catholicae in administrationc illius sacramenti ; ipsi enim conformatur in intentione. Ideoque sacramentum ab ipso collatum est verum sa­ cramentum catholicum. Hinc S.Augustinus : “Christiana sane in vo­ bis sacramenta cognosco... Prorsus agnoscit in vobis Ecclesia cuncta quae sua sunt ; nec ideo non sunt cius, quia et apud vos inveniantur. Apud vos quippe aliena sunt” ”, 2. Qui falsam habet fidem de Deo non consecrat baptizatum Deo vero. Atqui multi haeretici habent fidem falsam de Deo. Ergo bap­ tizatum Deo vero non consecrant. Atqui baptismus, in quo baptizatus non consecratur vero Deo, nequit esse validus. Ergo multi hae­ retici nequeunt valide baptizare. Dist. mai. Qui falsam habet fidem de Deo potest non consecrare baptizatum Deo vero, conc. mai.; necessario eum non consecrat Deo vero, nego mai. Conc. min. Pariter dist. cons. Qui falsam habent fidem de Deo, possunt non consecrare baptizatum Deo vero, conc. cons.; necessario eum non consecrant, nego cons. 3. Plures Patres invalidum putaverunt baptismum haereticorum, qui. errabant circa Trinitatem. Sic S.Athanasius, S.Basilius, S.Cyrillus Hierosolymitanus; Optatus Milevitanus omnium haereticorum baptismum invalidum habere videtur”. Dist. assertum. Illi Patres invalidum putaverunt baptismum illo­ rum haereticorum, eo quod essent haeretici, nego; eo quod putarent eorum haeresim influere aut in formam mutandam aut in intentio­ nem vitiandam, conc. Ad textus citatos dicendum est, praxim revera variam fuisse illo tempore in Oriente. Sic testantur non solum citata testimonia, sed efiam cn.7 Conc.Laodicaeni ” et suppositions cn.7 Conc.Constantinopolitani I”, qui praxim orientalem saec.V testatur. Huius in praxi varietatis meminit S.Epiphanius : “Alii, qui audaciores viden­ tur ex catholicorum partibus, privata sibi factione conflata, praeter Ecclesiae consuetudinem ac citra generalis concilii decretum, eos qui ab Arianis ad suas partes transeunt, iterum baptizare nihil verentur; cum nondum ea res, ut dixi, universalis synodi iudicio decisa sit” 136. 4. In reconciliatione haereticorum fiebat impositio manus et accipiebant Spiritum Sanctum. Atqui hoc significat confirmatio­ nem haereticorum non fuisse habitam ut validam. Ergo saltem ad confirmationem requiritur fides ministri. 55 Contra Cresconium Donatistam 2,10: ML 43,473. 36 S.Athanasius. Oratio 2.a contra Arianos 42s: MG 26.235-240: Epistola l.n ad Serapionem 30: MG 26.597s: S.Basilius, Epistola 1* canonica 1: MG 32, 663-667; Epistola 199,47: MG 32,729; S.Cyrillus Hierosolymitanus. Procatcchcsis 7: MG 33.436 (cf. etiam Constitutiones Apostolicae 6,15: ed.FuNK 337); S.Optatus. De schismate Donatistarum 1,1 Is. ” Msi 2.565. 28 Msi 3,563. » Expositio fidei 13: MG 42,807. 102 la. DK aîdama, theoria generalis sacramentorum, i Cone. mai. Nego min. Ibi enim non agitur de confirmatione. Fac­ tum, cui alluditur, constat his fere testimoniis: S.Stephanus 1 (D 46), Conc.Arelatense I (D 53), Conc.Nicaenum I (D 55), S.Basilius ”, Conc.Laodicaenum cn.7sl, S.Siricius (D 88), Innocentius I (L) 94), S.Leo M. ”, Timotheus Constantinopolitanus ”, S.Gregorius Ai. (D 249), S.Theodorus Studita M. Concedendum est hunc ritum impositionis manus, cum invocatio­ ne Spiritus 'Sancti et in Oriente etiam cum unctione, simillimum esse ritui confirmationis; sed nullo modo constat fuisse veram confirma­ tionem. Ad hoc enim mera rituum similitudo non sufficit. Immo con­ trarium probabilius dicitur, etiam historice, cum constet ex multis documentis finem illius impositionis manus fuisse conferre Spiritum Sanctum “ut reconciliatos mundaret”, qui non est finis confirmatio­ nis. Concedi tamen potest, ex similitudine magna rituum, quandam irrepsisse quandoque confusionem in aliquibus ®. 137. 5. S.Innocentius 1 de clericis conversis ab Arianismo scri­ bit : “Quoniam cum a catholica fide eorum auctores desciscerent, perfectionem Spiritus, quam acceperant, amiserunt ; nec dare Eius plenitudinem possunt, quae maxime in ordinationibus operatur, quam per impietatis suae perfidiam potius quam fidem dixerim, perdide­ runt" ”. Ergo S.Innocentius putabat eorum ordinationem validam non fuisse. Nego cons. Ibi tantum dicitur eos non esse recipiendos in clerum, ut clericalem exerceant potestatem. Aliud enim est eos de facto non habere potestatem sacerdotalem, aliud illos eandem non posse exer­ cere ex prohibitione Ecclesiae 6. Pelagius I consecrationem episcopalem Paulin! schismatici ab haeretico factam censuit esse invalidam®. Respondeo Pelagium alibi admisisse illas ordinationes. Unde tex­ tus explicatur ex tendentia impediendi efformationem communita­ tum schismaticarum ”, 7. Clerici venientes de haeresi saepe reordinati sunt. Ergo ordo collatus ab haeretico censebatur invalidus. Antec. loannes Scholas­ ticus Patriarcha Constantinopolitanus (565-577) clericos monophysitas reordinavit"; Theodorus, legatus Vitaliani papae in Anglia, Ceaddam reordinavit “ ; tempore S.Leonis IX quidam episcopi or­ dinationes a simoniacis (quos ut haereticos habebant) receptas ite­ raverunt “. 30 Epistola I." canonica 1: MG 32.670. 31 Msi 2,565; cf. etiam falsum cn 7 Conc.Constantinopolitani I: Msi 3,563, 32 Epistola ad Nicctmt 6s: ML 54.1138s. 53 De receptione haereticorum : MG 86.14. 33 Epistolae lib.l n.40: MG 99,1051. 35 De hac re multum disputatum est. Cf. F.Dolcer, Das Sakrament der Eirmung, historischdogmatisch dargcslellt (Wien 1906); L-Saltet. Les réordinations (Paris 1907); P.Galtier, Absolution ou Confirmat ion P: RechScRel 5 (1914) 201-235.339-394.507-544; Imposition des mains: DTC 7.1397-1480; LCoptens, L'imposition des mains et les rites connexes (Wetteren 1925) 387-392. 33 Epistola 24,4: ML 20,549. 31 Cf Lennerz. 209. 33 Cf. Lennerz, 221. 30 Cf. Saltet, Les réordinations 83; Lennerz, 223. « Cf. Saltet, Les réordinations 52ss. 41 Cf. Saltet, Les réordinations 85-101. 43 Ita affirmat S.Petrus Damianus, Liber gratissimus : ML 145,99. Ipsum S.Leoncm IX id fecisse non probatur, nec S,Petrus Damianus (Actus Mcdiola. C.5. AUCTOR SACRAMENTORUM. N.136-138 103 Trans, antec. Dist. cons. Ordo ab haeretico collatus ab aliquo vel ab aliquibus paucis censebatur invalidus, trans, cons.; ab Ecclesia talis censebatur, nego cons. Casus loannis Scholastici posset esse suspectus, quia narratur ab aliquo monophysita. Casus Theodori dubius manet, cum nesciamus propter quam rationem Theodorus consuerit invalidas fuisse ordina­ tiones acceptas a Brittonibus vel ab haereticis. Nonnullos episcopos sacc.XI reordinasse simoniacos, admitti potest ex magna confusione idearum tunc temporis orta; quae etiam in theologis et canonistis apparet* 43. Horum autem perfectus consensus habetur iam a saec.XIII. CAPUT V De auctore sacramentorum 138. Sacramentum ex tam probatis constat esse signum sensibile symbolicum et efficax gratiae ; rituale etiam et cultuale, ita ut revera sit actus supremi cultoris Dei, Christi lesu. Sed vidimus sacramenta non esse signa mera naturalia; hinc nec significare possunt gratiam, nec eam multo minus causare nisi efficaciter in signa gratiae practica instituta sint. Haec institutio duplex est. Prima, qua efficaciter decernitur ut determinatus ritus sensibilis, qui iam ex se erat quodammo­ do symbolicus, revera significet gratiam; sic additur rei sig­ nificanti ipsa significatio, sine qua signum intelligi nequit; unde instituitur ritum in signum. Secunda institutio est, qua efficaciter decernitur ut symbolum illud sensibile, gratiam iam significans, revera gratiam efficiat; sic additur signo iam con­ stituto efficacia, sine qua signum practicum intelligi nequit ; unde instituitur signum in signum practicum. Utraque institutio fit a Christo Domino, totius sanctifica­ tionis thesaurum, utpote suae Redemptionis fructum, adminis­ trante. Disputari tamen potest de modo quo Christus illam institutionem fecerit. De his ergo nunc agimus. nensis: ML 145,93) aliud diccrc videtur nisi Leonem institutionem canonicam dedisse illis simoniacc ordinatis. Cf Lennerz,' 228. 43 Dc hac confusione et ulterioribus quaestionibus speculativis inde exortis, cf. Lennijrz, 230-235. I.A. DE ALDAMA, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I 104 ARTICULUS De I facto institutionis sacramentorum per Christum Thesis 16. Christus, secundum quod homo, omnia sacra­ menta Novae Legis immediate instituit. S.Tir., 3 q.64 a.2s; I.ENSBRZ, 475-515; LKRChkr-Dander, 71-76; Puic, 44-55. 139. Notiones. Christus secundum quod homo, scili­ cet Christus voluntate sua humana. Triplex distinguenda est potestas quoad sanctificationem hominum : a) Potestas auctoritatis: est potestas suprema et independens cuiuscumque sanctificationis. Haec competit soli Deo. Secundum hanc potestatem dicitur Deus, vel Christus secun­ dum quod est Deus, sacramenta instituisse ; videlicet tanquam causa principalis, a qua ultimatim habeant sacramenta quod sint signa efficacia gratiae. b) Potestas excellentiae (seu ministerii principalis); est potestas a Deo communicata Humanitati Christi, hypostatice unitae cum Verbo. Haec competit Christo. Secundum hanc potestatem dicitur Christus secundum quod est homo sacra­ menta instituisse ; videlicet tanquam causa instrumentalis coniuncta Divinitati, a qua proxime habent sacramenta quod sint signa efficacia gratiae. c) Potestas ministerii : est potestas a Christo homine ali­ cui communicata, tanquam vicario Eius. Haec cuilibet com­ petere potest, cui nempe a Christo communicetur. Secundum hanc potestatem quaeri potest, utrum Apostoli vel Ecclesia nomine Christi sacramentum aliquod instituerint \ Instituit sacramenta, scilicet determinavit efficaciter ex­ sistentiam sacramentorum. Conceptus institutoris sacramento­ rum haec duo comprehendit : ut exsistere faciat et signum significans gratiam, et signum conferens gratiam. Primum exi­ git ut institutor decernat quaenam sint gratiae significandae, et vim eas significandi signis sensibilibus imponat. Secundum exigit ut institutor illis signis, quae iam significant gratiam, vim tribuat eandem conferendi. Haec tria dicimus fecisse Christum, quoad omnia sacramenta, voluntate sua humana. Immediate, scilicet directe per se, non per alium, fecit Christus haec tria quae diximus. Huic immediationi non ob1 Triplicem hanc potestatem agnoscit S.Th., 3 q.64 a.3s; cf. Suarez, disp.47 §4. (1.22 b\ 3 C.5 A.l. INSTITUTIO IMMEDIATA, TH.16 N.130-14Û 105 stat, quod Christus alicui commiserit facultatem ritum exter­ num accuratius determinandi ; ita tamen ut ille ritus debuerit habere significationem et efficaciam ab ipso Christo iam prae­ finitas. In hoc enim casu Christus revera per se et directe decrevisset gratiam significandam, imposuisset ritui significa­ tionem eique vim sanctificandi tribuisset2. 140. Adversarii. Protestantes negaruut sacramenta ha­ bere originem divinam aut a Christo. “Confirmatio et extrema unctio sunt ritus accepti a patribus ; propterea non est inutile, hos ritus discernere a superioribus [a baptismo, absolutione, Eucharistia], qui habent expressum mandatum Dei et cla­ ram promissionem gratiae”3. “Reliqua sacramenta [praeter baptismum et coenam dominicam! caeremoniae potius sunt; nihil enim initiant in Ecclesia Dei. Unde non immerito loco moventur; non enim a Deo instituta sunt, ut aliquid eis in Ecclesia initiemus” *. Modernistae tenuerunt sacramenta a Christo nonnisi me­ diate fuisse instituta, sicut et ipsam Ecclesiam. Cf. D 20392051 2088. Scotus et multi Scotistae negarunt Christum secundum quod est homo instituisse sacramenta, quatenus non admitte­ bant Christum potuisse humana sua voluntate coniungere infallibiliter efficaciam gratiae cum determinato signo sensibili electo a sua humana voluntate. Sic etiam Biel b. 2 Disputatum est a theologis quid requiratur ad hoc ut aliquis vere possit dici institutor sacramenti. Supponunt enim Deum potuisse alicui tribuere potes­ tatem designandi materiam vel formam alicuius sacramenti. Quo in casu, alii tenent id non sufficere ut ille censeatur institutor sacramenti; sic inter alios Scotus (In 4 d.l q.3 a.2), Durandus (In 4 d.2 q.l). Biel (In 4 d.2 a.3 dub.2) et VXzquez (In 3 disp.135 cp.2). Alii e contrario tenent id revera sufficere; sic inter alios Suarez (In 3 q 64 disp.12 s.2) et Luco (Dc sacramentis in genere disp.7 s.2 n.24); cf. S.Th., 3 q.64 a.4. Hac occasione accurate distinguit Luco (l.c. n.29-36), quid requiratur ut aliquis vere censeatur institutor sacramenti, statuitque ea fere quae in textu dicimus. Cf etiam dc hac re, J.P.HarEN, Chris­ tus secundwd quad homo instituit sacramenta: ThSt 7 (1946) 189-212. 3 Mélanchton, Apologia Confessionis Augustanae a.13: Corpus Reformatorum 27,286s. 4 Zwinglius, Dc vera et falsa religione: Opera 3,231. 6 Scotus. In 4 d.l q.3; Hieronymus a Montefortino, In 3 q.64 a.3; Frassen. Scotus Academicus 10 disp. proocm a.2; G.Biel. In 4 d.l q.2 dub 2. Scotus admittit et Christum secundum quod est Deus omnia sacramenta instituisse, et Christum secundum quod est homo causam fuisse meritoriam efficaciae sacramen­ torum. Plures antiquiores theologi ita loquuntur, ut videantur negare quaedam sacramenta instituta esse immediate a Christo. Ipsi autem, quamvis obscure lo­ quantur ex defectu terminologiae et sufficientis evolutionis problematis, potius agunt de determinatione materiae ct formae uniuscuiusque signi sacramenta­ lis. Cf. L.Guillaume. Dc institutione sacramentorum ct spcciatim confirmationis iuxta Alexandrum llalcnscm, OF.M-: Ant 2 (1927) 437-468; J.BittrEmieux, L’institution des sacrements d'après Alexandre de Halès: EphThLov 9 (1932) 234-251; L'institution des sacrodents d’après saint Bonaventure: EtFranc 35 (1933) 129-152.225-240.337-365; H.Baril, La doctrine de saint Bonaventure sur l’institution des sacrements (Montreal 1954); Fr.Scholz, Die Lehre von der Einsctzung der Sakranicntc nach Alexander von Hales (Breslau 1940). Praecipuos textus horum auctorum collegit Lennerz, 483-498. 106 IA. DE ΛΓ.ΡΛΜΛ, TllEORIA GENET AM S SACRAMENTORUM. I 141. Doctrina Ecclesiae. Conc.Tridentinum sess.7 cn.l (D 844) ; “si quis dixerit, sacramenta Novae Legis non fuisse omnia a lesu Christo Domino Nostro instituta..., anathema sit”. Hic canon ortum habuit in primo ex articulis quos theo­ logi addiderunt priori elencho errorum Protestantium: “Om­ nia sacramenta non esse a Christo instituta” ®. Priori redac­ tion! canonis tantum addita sunt verba “Domino Nostro”. Hoc ergo canone damnatur sententia protestantica, quae ori­ ginem divinam quorundam sacramentorum negabat ; non ta­ men damnatur ulla doctrina theologorum. Hinc definitur in canone nullum esse sacramentum, quod non sit a Christo insti­ tutum, saltem secundum quod Christus est Deus; de Christo institutore secundum quod est homo, nihil dicitur. Ex alia parte sensus canonis extenditur ad institutionem immediatam omnium sacramentorum a Christo. Hoc enim Protestantes re­ apse negabant (quamvis hac voce non uterentur) ; quod aliun­ de ab omnibus theologis illius temporis defendebatur. Ceterum hanc immediatam institutionem expresse Christo tribuit Con­ cilium quoad Eucharistiam sess.13 cp.l et 2 (D 874s); quoad paenitentiam sess.14 cp.l et cn.l (D 894 911); quoad extre­ mam unctionem sess.14 cp.l et cn.l (D 908 926); quoad or­ dinem sess.23 cp.l et cn.3 (D 957 963); quoad matrimonium sess.24 cn.l (D 971 ; cf. 969) 7. Hoc proinde sensu intclligenda etiam est professio fidei tridentina (D 996; cf. 1470). S.Pius X damnavit errores Modernistarum (D 2039-2051 2088). Valor dogmaticus. Institutio immediata omnium sacra­ mentorum a Christo, est de fide divina et catholica definita. Institutio a Christo secundum quod homo, est sententia com­ munior et probabilior. 142. Probatur ex sacra Scriptura, a) Christum insti­ tuisse immediate baptismum (Mt 28,19), Eucharistiam ac or­ dinem (1 Cor 11,23-26), et paenitentiam (Io 20,22s), docetur expresse in Scriptura. De aliorum institutione immediata nihil in ipsa docetur. • CTr 5.867. T Cf. M.wj BaEts, Quelle question le Concile dc Trente a entendu trancher touchant l’institution des sacrements par le Christ: RevThom 14 (1906) 31-47; W.Hoch. Die An fange dcr Firmung im Lichte dcr Trientcr Konzilsverhand-ïungen: TliQschr 94 (1912) 428-452; F.Cavallera, Le décret du Concile de Trente sur les sacrements en général: BullUttEccl 6 (1914) 407-417; J.BittrEmieux, La doctrine de saint Bonaventure et le Concile de Trente: EtFranc 35 (1923) 225-240. C.5 A.l. INSTITUTIO IMMEDIATA. TH.16 N.141-144 107 δ) Sed ex una parte constat ex Scriptura Christum ha­ buisse potestatem omnia alia sacramenta instituendi, utpote cui data sit potestas universalis, qua utitur ad instituendum baptismum (Mt 28,18s): ex alia parte Apostoli in Scriptura exhibentur tantum ut ministri et dispensatores mysteriorum Dei (1 Cor 4,1). Ergo suadetur omnia sacramenta immediate fuisse instituta a Christo 8*. c) Ubi posset fortasse suspicari aliquem Apostolum in­ stituisse aliquod sacramentum (Tac 5,14), scimus certo illum textum non posse sic intelligi, sed S.Iacobum in illo solum promulgasse sacramentum a Christo institutum (D 908). 143. Probatur ex traditione, a) Patres loquuntur de institutione immediata plurium sacramentorum a Christo, et e contrario omnino silent de aliqua institutione ab Ecclesia facta. S.Justinus (R 135), Ortgënes (R 500), S.Ephraem (R 707s), S.Ambrosius (R 1297). Expresse affirmant Chris­ tum esse auctorem sacramentorum: S.Augustinus (R 1419). Docent sacramenta profluxisse ex latere Christi mortui: S.Augustinus (R 1814). b) Theologi, ubi primum quaestio de institutione om­ nium sacramentorum expresse ponitur ®, statim affirmant im­ mediatam institutionem a Christo, quamvis deinde in ulte­ rioribus quaestionis determinationibus valde inter se diffe­ rant 1011 . 144. Ratio theologica, o) Christus est institutor im­ mediatus Ecclesiae. Ergo elementa essentialia Ecclesiae per Seipsum constituere debuit. Atqui inter elementa Ecclesiae es­ sentialia sunt sacramenta, non solum in genere sed etiam in concreto. Ergo Christus immediate instituit omnia sacramenta. V) Institutio sacramentorum pertinet ad opus redemptorium Christi. Atqui Christus Redemptionem peregit secundum quod homo, id est actibus suae humanae naturae. Ergo etiam sacramenta instituit secundum quod homo. Mai. Institutio sacramentorum non est nisi determina­ tio modi, quo homines fructum Redemptionis participare pos­ sunt. Ergo pertinet ad opus redemptivum Christi, non qui­ dem in eius primo stadio gratiae merendae, sed in secundo gratiae applicandae u. 8 Suârkz, Tn 3 q.64 disp .12 s.l n.4. 8 Primus, qui eam expresse posuisse videtur, est Alexander Halensis, Summa p.4 q.l m.3 a.4; q.S m.2. w Vide quae diximus supra n.140 nota 5. 11 De tota quaestione, cf. Pouerat, 268-315. 108 LA. DE ALDAMA, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I 145. Obiectio. Deus in opere sibi proprio, quale est productio gratiae, nequit subcsse creaturae. Atqui subcsset humanitati Christi, si Christus secundum quod homo instituisset sacramenta.. Ergo Chris­ tus secundum quod homo non instituit sacramenta “. Dist. mai. Deus nequit subesse creaturae independenter ab Ipso agenti, conc. mai.; creaturae agenti ex potestate ab Ipso concessa, nego mai. Contradist. min. Deus subessct humanitati Christi, agenti ex potestate ab Ipso concessa, conc. min.; agenti ex potestate independente a Deo, nego min. Christus secundum quod homo instituit sacramenta non per potestatem auctoritatis, sed per potestatem ex­ cellentiae. ARTICULUS II De modo institutionis sacramentorum per Christum 146. Vidimus Christum instituisse sacramenta eo saltem sensu, quod et gratias sacramentales determinaverit et vim easdem significandi aliquibus signis imposuerit, et virtutem sanctificandi eisdem signis indiderit. Sic ergo Christus saltem constituit ritum in signum significans et conferens gratiam. Sed ulterius quaeri potest, utrum haec Christi immediata institutio usque ad determinationem ipsius ritus sensibilis per­ venerit. Et sane quod ipsa res significans fuerit aliquo modo a Christo determinata, est clarum. Sed quaerimus quosdam limi­ tes haec determinatio habuerit. Cum enim ritus coalescat ex materia et forma, quaeri potest utrum Christus materiam et formam uniuscuittsque sacramenti determinaverit. Thesis 17. Non constat Christum instituisse omnia sa­ cramenta in specie immutabili. LSNnSRZ, 516-532; LerchEr-Dander, 77-80; Puio, 55. 147. Notiones. Non constat, id est non probatur, seu nullum habetur argumentum cogens pro affirmanda institu­ tione omnium sacramentorum in specie immutabili ab ipso Christo. Thesis proinde est tantum negativa. Instituisse in specie, scilicet partes essentiales ritus sa­ cramentalis, materiam et formam, determinasse, quales hodie ad valorem sacramentorum requiruntur; v.gr. pro confirma­ tione, chrismatio et verba determinata. Haec institutio in spe­ cie opponitur institutioni in genere, qua scilicet ritus sacra­ mentalis determinatur ab institutore (a Christo) tantum in communi, ut ritus; (coalescens ex aliqua parte minus determiu Scoius, In 4 d.2 q.l. c.S λ 2. modus institutionis, th.17 n.145-148 109 nata et alia parte magis determinata aliamque determinante) significatis hanc vel illam gratiam in concreto; quin amplius determinetur quisnam sit ille ritus; v.gr. pro confirmatione aliquis ritus, qui ex se sit aptus ad significandam collationem Spiritus Sancti, quicumque ille sit. Tn hoc secundo casu requi­ ritur ut institutor immediatus sacramenti det alicui (Ecclesiae vel Apostolis) potestatem accuratius determinandi illum ritum in specie; v.gr. pro confirmatione impositionem manus, vel unctionem. In specie immutabili dicitur institutio sacramentorum, si ita a Christo institutore determinatae sint materia et forma, ut hae immutabiliter servari debeant secundum communem aestimationem hominum ; v.gr. maneant semper vinum, sive album sive rubrum ; panis, sive azymus sive fermentatus ; ablu­ tio, sive immersio sive infusio sive aspersio; quae omnes non sunt mutationes essentiales secundum communem aestimatio­ nem hominum. Opponitur institutioni in specie mutabili, iuxta quam Christus ita dicitur determinasse materiam et formam, ut Ecclesiae potestatem dederit eandem accuratius determi­ nandi vel etiam ulterius augendi novis elementis essentialibus, dummodo maneat semper quod Christus instituerit ; v.gr. si Christus pro confirmatione instituerit impositionem manus, et deinde Ecclesia (ex potestate a Christo accepta) determinave­ rit chrismationem. 14^. Problema exsurgit ex hac consideratione: Ex una parte Ecclesia necuit mutare “substantiam” sacramentorum, scilicet id quod a Christo tanouam essentiale pro unoouoque sacramento constitutum est. Ex alia parte historice videntur multae fuisse mutationes in materia et forma, quae ad valo­ rem sacramentorum pertinent. .Sic “baptismus per immersio­ nem, infusionem, aspersionem; forma baptismi trinitaria, et baptismus in nomine lesu vel in nomine Christi (quem multi theologi saltem pro temporibus Apostolorum validum et in usu fuisse putaverunt) ; confirmatio per solam manus imposi­ tionem, vel per unctionem chrismate factam, vel impositio manus chrismantis; variae formae confirmationis; in SS.Eu­ charistia panis azymus, panis fermentatus ; in paenitentia, verba absolutionis deprecativa, indicativa; in extrema unctio­ ne oleum benedictum ab episcopo, a simplici sacerdote ; collatio ordinum per solam impositionem manuum (uti apud Graecos), vel per solam traditionem instrumentorum (ut aliqui theologi 110 I.A. DE AI.DAMA, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I putant), vel per utrumque simul (ut alii theologi credant)”1. A priori dicendum est, vel has mutationes de facto non fuisse (id est historice non probari easdem aliquando habitas esse ut de valore sacramentorum) ; vel eas non nértinere ad sacramentorum substantiam, prout a Christo fuir constituta. Hinc quaeritur: qualis sit haec substantia sacramentorum a Christo determinata. 149. Sententiae. Prima tenet Christurd instituisse om­ nia sacramenta in specie immutabili. In hac/sententia admit­ tuntur quaedam mutationes : sed tales quae materiam et for­ mam, iam a Christo constitutas, secundum moralem hominum aestimationem non mutent essentialiter. Substantia sacramenti intelligitur materia et forma in specie (non in individuo) a Christo determinatae. Sic Toledo, Suarez, S.Bellarminus, Vazquez. S.Alphonsus M.a de Ligorio, Franzelin, Pesch, Sassb, alii plures*. Secunda sententia tenet Christum instituisse omnia sacra­ menta in specie immutabili ; sed ita ut dederit Ecclesiae po­ testatem apponendi condiciones valoris ex parte ipsius ritus, quibus ipsa materia et forma non mutentur, sed effectum non habeant nisi accedat condicio illa sine qua non ; v.gr. pro con­ firmatione Christus instituit impositionem manus, Ecclesia ad­ didit chrismationem ; illa manet etiam nunc unica materia essentialis confirmationis, haec non est nisi condicio valoris. In hac sententia substantia sacramentorum intelligitur materia et 'forma in specie â Christo determinatae. Sic Umberg ·. Tertia sententia tenet Christum instituisse sacramenta in specie mutabili. In hac sententia admittuntur mutationes, quae ad valorem sacramentorum pertinent, quibus tamen ab Ecclesia non tollatur id quod a Christo institutum fuit circa materiam et formam, sed illud accuratius determinetur et evolvatur. Substantia sacramenti intelligitur id quod a Christo circa materiam et formam institutum est. Sic F.Schmid; similiter De Smet4. Quarta sententia tenet Christum non omnia sacramenta in-*2 ’ Lennerz. 517. 2 Toledo, In 3 q.64 a.2: Süârez. In 3 q.64 disp.12 s.l; disn.2 s.3; S.Bellarminus. De sacramentis in genere 1.21; Vazquez. In 3 d?sp 129 cp.5; S.Alphonsus M m de Ligorio. Theologia Moralis lib.2 n.12; Franzelin, De sa­ cramentis in genere th.5: Pesch, Dc sacramentis in genere 222; SassE. th.22; De Augustinis. De sacramentis th.13; Tepe. De sacramentis in genere 23s. ’ Systema sacramentarium 33-42. Exemplum ponitur in testamento, cuius sub­ stantia est unice expressio voluntatis testatoris, sed lex civilis potest ponere condiciones essentiales, ut illa voluntas valorem habeat in actu secundo. ♦ Schmid. Die Gcwalt der Kirchc bcziiglich der Sakramcntc : ZkathTh 32 (1908) 43-54.254^288; Di Smet, De sacramentis 9Qss. C.5 A.2. MODUS INSTITUTIONIS. TH.l? N.148-151 111 stituisSe in specie, sed aliqua tantum in genere. Christus signa sacram^ntalia aliquomodo determinavit ; non autem semper in specie.,Dedit autem Apostolis et Ecclesiae potestatem ma­ teriam et 'formam determinandi quando ab Ipso hae defini­ tae non fuèrant. In hac sententia admittuntur mutationes in materia et forma, in quantum hae a Christo determinatae non fuerunt. Substantia sacramenti intelligitur significatio eius, et in ipsa re significante quidquid a Christo institutum fuit. Sic v.gr. substantia confirmationis est significatio collationis Spiritus Sancti et talis materia et forma, in qua actio aliqua et quaedam'verba illam collationem significent; sed Eccle­ sia potuit actionem determinare, ut fuerit aliquando impositio manus et aliquando chrismatio. Haec mutatio non pertinet ad substantiam sacramenti. De unoquoque sacramento deinde investigandum est, utrum institutum sit a Christo in specie, an tantum in genere. Sic Lugo, Arriaga, Salmanticenses, Gonet, Billuart, Wirceburgenses, Hurter, Billot, Van Noort 5. 150. Dicimus institutionem in specie immutabili omnium sacramentorum a Christo, non probarie. Inde nondum sequi­ tur institutio in genere ; poterit enim esse institutio in specie mutabili ; vel etiam in specie immutabili, si nova afferantur argumenta quae rem omnino evincant. Valor theologicus. Sententia probabilior. 151. Argumentum, a) Pius XII in recenti Constitu­ tione Apostolica “Sacramentum Ordinis” supponit aliquid pos­ se pertinere ad valorem in materia ritus sacramentalis, quod a; Christo non sit institutum, quod ab Ecclesia sit determina­ tum, quodque ut tale mutabile sit. Atqui haec suppositio pro­ bat possibilitatem institutionis genericae aliquorum sacramen­ torum non esse exclusam ex mente Ecclesiae. Ergo non constat Christum instituisse omnia sacramenta in specie im­ mutabili. Mai. Affirmat Pontifex, Ecclesiam Romanam semper ha­ buisse ut validas Graecorum ordinationes, quae factae fuerant sine traditione instrumentorum; et Conc.Florentinum non iussisse Graecis ut mutarent ritum essentialem ordinationis, vel4 • Lugo, Dc sacramentis in genere disp.7 s.2 n.2-37; Arriaga. Dc sacrantentis in genere disp.6; Salmanticenses, Cursus theologiae moralis, tr. de sacramentis in genere cp.4 n.48; Wirceburgenses, De sacrament.s in genere; Hurter, De sacramentis in genere 207; Billot, De Ecclesiae sacramentis 1,35.171; Van Noort, Dc sacramentis 1,101. 4 Sic etiam Lennerz, 516-532. 112 TA. DS AI,DAMA, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM, t ut traditionem instrumentorum superadderent. “Quibus col­ ligitur, etiam secundum mentem ipsius Conc.Florenti/i, tradi­ tionem instrumentorum non ex ipsius D.N.Iesu Christi volun­ tate ad substantiam et ad validitatem huius sacranynti requiri. Quod si ex Ecclesiae voluntate et praescripto eadem aliquan­ do fuerit necessaria, ad valorem quoque, omnes/norunt Eccle­ siam quod statuit etiam mutare et abrogare yalere”Unde traditio instrumentorum non fuit instituta a Ehristo tanquam materia sacramenti ordinis; possibile est ut aliquando consti­ tuta fuerit ab Ecclesia ut necessaria ad valorem; est proinde aliquid mutabile. Min. Verum est Pontificem ibi loqui tantum hypothe­ tice. Sed optime admonet Hürth: “Qui modus loquendi sup­ ponit : secundum indicium Ecclesiae sacramentorum per Chris­ tum institutionem in genere hucusque non esse probatam im­ possibilem ; nam simpliciter impossibilium vel omnino certo non exsistentium, Ecclesia in suis documentis rationem habere non solet” *8. 152. b) Documenta Ecclesiae, quae in contrarium affe­ runtur, rem non evincunt: Clemens IV (D 570m) quaerit a catholico Armenorum: “Si credidisti et adhuc credis, Romanum Pontificem circa administrationem sacramentorum Ecclesiae, salvis semper illis, quae sunt de integritate et necessitate sacramentorum, posse diversos ritus ecclesiarum Christi tolerare et etiam concedere ut serventur”. In hoc quidem textu dicitur esse aliqua, circa quae Romanus Pontifex nihil potest; eaque esse, quae perti­ nent ad integritatem et necessitatem sacramentorum. Sed quid pertineat ad illam integritatem et necessitatem, non explicatur. Cone.Tridentinum sess.21 cp.2 (D 931) declarat: “hanc po­ testatem perpetuo in Ecclesia fuisse, ut in sacramentorum dispensatione, salva illorum substantia, ea statueret vel mu­ taret, quae... magis expedire iudicaret”. Hic potestas Eccle­ siae circa sacramenta coarctatur ad ea, quae non pertinent ad substantiam sacramentorum. Sed quaerendum est; quid intelligatur in textu “substantia sacramentorum”. De qua re mul­ tum disputatum est. Alii tenent, substantiam sacramentorum ibi intelligendam esse concrete pro materia et forma, secundum communem hominum aestimationem. Alii dicunt, esse intelli­ gendam concrete quidem pro materia et forma, sed in quan­ ’ AAS 40 (1948) 5 8 Commentarius in Consi. Apost. "Sacramentum Ordinis": Per 37 (1948) 13. C.5 λ.2. modus institutionis, th.17 n. 151-153 113 tum hae institutae sunt a Christo. Alii denique defendunt intelligendaixi esse de compositione signi metaphysica, quatenus substantia habeatur primo in significatione, deinde etiam se­ cundum quondam limites in ipsa re significante, prout haec duo a Christo sunt definita9. Sed nunc habemus authenticam declarationem Ecclesiae: “Cum... Ecclesiae nulla competat po­ testas in substantiam sacramentorum, id est in ea, quae, tes­ tibus divinae revelationis fontibus, ipse Christus Dominus in signo sacramentali servanda statuit” 10. Unde neque ex illo textu Concilii aliquid concludi potest pro institutione speci­ fica. S.Pws X (D 2147a) damnat sententiam, “quae tenet apud Graecos verba consecratoria effectum non sortiri nisi iam pro­ lata illa oratione, quam epiclesim vocant”, quaeque ab Eccle­ sia est instituta, non a Christo; “cum compertum sit, Eccle­ siae minime/ competere ius circa ipsam substantiam sacramen­ torum quidpiam innovandi”. In hoc textu negatur Ecclesiae potestas aliquid constituendi quod valorem mutet elementorum essentialium a Christo institutorum. Hinc videtur excludi so­ lutio “condicionum valoris”. Rursus in textu vocantur substan­ tia sacramentorum elementa essentialia a Christo constituta. Sed non dicitur quaenam sint illa elementa. Unde possibilitas institutionis genericae non est exclusa. Ergo non constat, Christum omnia sacramenta instituisse in specie immutabili 'l. 153. Scholion 1. De necessitate sacramentorum. Necessitatem sacramentorum sic effert Conc.Tridentinum sess.7 cn.4 (D 847): “Si quis dixerit, sacramenta Novae Legis non esse ad salutem necessa­ ria, sed superflua, et sine eis aut eorum voto per solam fidem homi­ nes a Deo gratiam justificationis adipisci, licet omnia singulis neces­ saria non sint, anathema sit”. Ad habendam plenam intelligentiam huius canonis, haec notanda sunt de historia ipsius : a) Secundus error Protestantium, propositus iudicio theologo­ rum, talis erat: "Sacramenta non esse necessaria, et sine eis ac • Cf. H LennERZ, Salva illorum substantia: Greg 3 (1022) 358-410; J.R.UmDic Bcdcutune/ der tridcntinischc, "salva illorum substantia”: ZkathTb 48 (1024) 161-105; Λ d’Alès. Salva illonûn substantia: EphThl.ov 1 (1924) -i 7->04; PuiG, 55; ΙΊ Dondaine, Substantia sacramentorum: RevScPhTh 29 (1940) 218243; A.Poyer. A propos du "salva illorum substantia” : DivThom (Pi) 56 (1953) 38-66; Nouveaux propos sur le "salva illorutrt substant a” : ib. 57 (1954) 3-24. 10 Pius XII, Const. A post "Sacramentum Ordinis”: AAS 40 (1948) 5 n Dc tota quaestione, cf. HarEnt, I.a part de l’Eglise dans la détermination du rite sacramental: Et 72 (1897) 315-336; HuguENY, L'institution des sacre­ ments: RevScPhTh 8 (1914) 236-257; J.B.Umberg, Zur Gewalt der Kirchc Uber die Sakramente: Kath 95 (1915.11) 25-40; G.Sola. jlnstituyd Jcsucristo en especie todos los sacramentos?: RevEcl 18 (1926) 522-525; A.Michel, Sacre­ ments: DTC 14 536-577; I).Van den Eynde, Dc modo institutionis sacramento­ rum.: Ant 27 (1952) 3-10. berg. 114 t.A. CË At.ÙAMA, fHËORÎA ÔËNËRAtlS SACRAMËOTOROM. eorum voto, per solam fidem, homines a Deo gratiam /adipisci” ”. Ibi iam apparet origo canonis et prior eius pars, proponens necessi­ tatem generalem sacramentorum in oppositione ad theoriam protcstanticam iustificationis per solam fidem fiducialemf b) Post disputationes theologorum, articulus hic effertur inter illos, qui multis theologis non videbantur damnandi sine aliqua de­ claratione: “Nonnulli censent non esse damnandu/i hunc articulum prout iacet, sed cum additione, ut dicatur non /esse necessaria in Ecclesia; quia singula sacramenta singulis necessaria non sunt. Alii vellent omnino damnari, cum iam damnatus sit...” “ Apparet' hic iam novum elementum, quod recurrit in secunda parte canonis, sci­ licet restrictio illius necessitatis quatenus non omnia sacramenta sin­ gulis hominibus necessaria sunt. Sed simul 'apparet aliquid aliud, quod deinde disputatum fuit, scilicet particula illa “in Ecclesia” ; iuxta quam sensus canonis fuisset potius necessitas socialis tantum, non necessitas individualis sacramentorum. c) Patres censuerunt articulum illum simpliciter esse damnan­ dum, et proposuerunt ut diceretur : “necessaria ad salutem homi­ num” **. Quae particula iterum dabat canoni sensum potius necessi­ tatis individualis. Multi praeterea censuerunt verba “in Ecclesia” addenda non esse. d) Addita tamen sunt in prima redactione canonis : “Si quis di­ xerit, huiusmodi sacramenta non esse in Ecclesia ad salutem ne­ cessaria, sed superflua, et sine eis aut eorum voto, per solam fidem, homines a Deo gratiam iustificationis adipisci, anathema sit” “. Ul­ tima pars canonis, quae iam proposita fuerat a theologis, nondum apparet; imtno et habentur verba illa “in Ecclesia”. Quod utrumque ambiguitatem haud parvam dat huic primae redaction! canonis. Hinc censurae. Patrum variae fuerunt maxime circa particulam “in Ec­ clesia” et circa vocem “iustificationis” “. e) Ad tollendam omnino ambiguitatem, praelati theologi, quibus commissa fuerat nova rcdactio canonum, censuerunt delendam esse particulam "in Ecclesia”, addendum esse in fine “licet non omnia sin­ gulis necessaria” sint, et substituendum “Novae Legis” pro “huius­ modi” ”. Talis autem nova redactio omnibus Patribus placuit et defi­ nita est. 154. Scholion 2. De ritibus sacramentorum·. Conc.Tridentinum sess.7 cn.13 (D 856) agit de potestate ministri quoad ritus administrationis sacramentorum. Ortum habuit hic canon ex errore protestantico : “Quemvis pastorem habere potestatem formas sacramento­ rum prolongandi et abbreviandi pro arbitrio suo, et mutandi” ”. Prima rcdactio canonis : “si quis dixerit, communes sanctae Roma­ nae Ecclesiae ritus, in solemni sacramentorum administratione adhi­ beri consuetos, aut contemni aut sine peccato a sacerdotibus omitti aut in novos alios per quoscumque ecclesiarum pastores mutari posu » « “ “ « “ cTr CTr CTr CTr CTr CTr CTr 5.835. 5.865. 5.971. 5.984. 5.991. 5.992. 5.836. appendix, sacramentalia. n.153-155 115 se, anathctpa sit” ”. Hie error non erat novus in Ecclesia. Sic v.gr. inter errores Wicleffitarum et Hussitarum habetur similis error (D 665). Definitio tridentina perseveravit etiam in professione fidei (D 996). APPENDIX De sacramenta li bus 155. Cum conceptu et realitate sacramentorum cohaerent sacramentalia. Sacramentalia duplicis generis sunt: d) Ritus, quos in’ sacramentorum administratione Ecclesia observat ; V) Alii ri­ tus, qui extra sacramentorum administrationem a fidelibus ad pios usus adhibentur. Sacramentalia presse sumpta intelliguntur hoc secundo sen­ su, et definiuntur·, signa sacra, ab Ecclesia adhiberi solita, ad fidelibus fructus impetrationis ecclesiasticae impetrandos. Haec definitio intelligenda est per similitudinem cum sacra­ mentis. Sunt enim sacramentalia etiam signa sacra ; non tamen a Christo, sed ab Ecclesia instituta. Quae consideranda sunt tanquam obiectiva voluntas Ecclesiae, simili modo quo sacra­ menta sunt obiectiva Christi voluntas. Et tandem sicut per hanc significationem efficacis voluntatis Christi Deus producit gra­ tiam in sacramentis, sic per illam voluntatem Ecclesiae impe­ trantis pro suis filiis Deus producit effectus sacramentalium. Numerus sacramentalium valde varius est. Sed reduci so­ let ad sex genera : orans (oratio dominica et ceterae preces pu­ blicae), tinctus (aqua benedicta et variae unctiones), edens (manducatio alimentorum benedictorum), confessus (confessio generalis in sacra communione, in Missa, in Officio divino), dans (eleemosyna), benedicens (benedictiones variae). Tamen oratio dominica et eleemosyna vix inter sacramentalia enume­ randae videntur. Effectus sacramentalium non est gratia sanctificans. Quem­ nam vero effectum unumquodque habeat, ex eorum natura intelligi debet. Sacramentalia ergo habent vim expellendi dae­ mones, vim scilicet non physicam sed moralem ; liberant etiam a peccatis et poenis peccatorum, scilicet a peccatis venialibus et poenis temporalibus, excitando in fidelibus bonos motus compunctionis ; impetrant a Deo bona temporalia. Efficacia haeç sacramentalium non est ex opere operato, » CTr 5,984. 116 I.A. DE ALDAMA, THEORIA GENERALIS SACRAMENTORUM. I sed neque ex opere operantis, quasi eorum efficacia sit eadem quam habent bona opera fidelium. Efficacia sacramentalium habetur ex eo quod sint petitiones Ecclesiae, quae/utpote Deo acceptissimae, speciali modo efficaces sunt; non tamen habent effectum infallibiliter. Efficacia ergo sacramentalium est qua­ si ex opere operato, seu ex opere operantis Ecclesiae \ 1 Cf. Pbsch, De sacramentis in genere 328-346; SassK, Institutiones theolo­ gicae de sacramentis Ecclesiae 1,191-195; A.Michel, Sàcramcntaux : DTC 14, 465-482; Doronzo, 539-560. TRACTATUS II De sacramentis initiationis christianae SEU De baptismo et de confirmatione Auctore P.Francisco a P.Solâ, S.I. introductio generalis De sacramentis in specie, singillatim Quamvis singula sacramenta in ratione signi inter se con­ veniant, multaque communia habeant ; nihilominus etiam mul­ tum inter se discrepant ut non possint sub unico tractatu om­ nia et singula comprehendi. Propterea, postquam generaliora et omnibus sacramentis communia disputata sunt, necesse est ut ad singula sacramenta singillatim spectanda transitus fiat. Cum vero iam in praecedenti tractatione quaestiones non­ nullae sint absolutae, eaedem repetendae non erunt, vel non nisi breviter attingendae. In eis, igitur, praecipue incumbe­ mus, in quibus vel specialis difficultas, vel peculiaris unius­ cuiusque sacramenti natura, peculiarem demonstrationem exi­ gere videbuntur. Sacramenta, praeterea, ad vitam christianam practicam spectant, et suapte natura praescriptionibus iuridicis, morali­ bus et liturgicis subsunt. Quapropter non nisi quae ad theolo­ giam dogmaticam pertinent, ceteris ad proprias disciplinas amandatis, nostrae considerationi subicientur. LIBER I De sacramento baptismi INTRODUCTIO 1. In N.T. occurit frequenter nomen βάπτισμα (Mt 3,7 ; 21,5 etc.) et βαπτισμός (Mc 7,4; Hebr 6,2; 9,10), quod a verbo βάπτω (Lc 16,24; Io 13,26; Apoc 19,13) derivat, cuius forma frequentativa βαπτίζω est magis usitata (Mt 3,6.11.13s.16 etc.)1. Occurrit etiam aliquando vox βαπτιστής (Mt 3,1 ; 11,ls ; Mc 6,25 ; 8,28 ; Lc 7,33 ; 9,19), quae ad loannem Praecursorem Christi refertur. Verbum βαπτίζω iam ab auctoribus profanis adhibitum 2 significat immergo, lavo; sed potest etiam habere sensum metaphoricum et significare malis obruor, i>t mala vel bona im­ mergor, etc. Uterque sensus invenitur in N.T. : Pharisaeus autem coe­ pit... dicere, quare .non baptizatus ESSET ante prandium (Lc 11,38; cf. Mc 7,4); Baptismo autem habeo baptizari, et quo­ modo coarctor usque dum perficiatur (Lc 2,50; cf. Mc 10,38) ; Ego BAPTiZAVi vos aqua, ille vero baptizavit vos Spiritu Sancto (Mc 1,8; cf. Mt 3,11; Lc 3,16; Io 1,33). 2. Sed praecipue adhibetur ad significandum ritum quem­ dam lotionis sacrae connexionem habentem cum remissione peccatorum. Hic ritus tripliciter apparet: d) a loanne Baptista adhibitus (Mt 3 passim) ; b) a discipulis Christi pariter adhibitus (Io 3,32 ; 4,2) ; c) a Christo Domino institutus (Mt 28,19)®. Praeter verbum βαπτίζω saepe invenitur etiam verbum substantivum, quod apparet sub formis βαπτισμός, βάπτισμα, 1 Omnes loci Novi Testamenti in quibus voces βάτυτίσμα, βαπτισμός βαπτίζείν, etc., inveniuntur collegit D’Alès; De Baptismo et Confirmatione, p.VIs (Paris 1927); DBS 1.852s. * Cf. G. Kittel2, Theologischcs Wortcrbuch. sum Ncuen Tcstanfcnt l,527ss (Stuttgart 1949); DAValter Bauer-4, Gricchisch-Dcutsches Wortcrbuch (Ber­ lin 1950) 1.239SS. ’ F.ZorEll, Lexicon graccum N.T. coi.208-211 (Paris 1931); Kittel, Lc.: J.Bellamy: DTC 2,167. L. 1. INTRODUCTIO. N. 1-4 121 quibus pariter respondent voces latinae baptismus, baptisma, in Vulgata recensione. Significatio vocis eadem etiam est at­ que forma verbalis* 4. 1 3. A Sanctis Patribus diversis nominibus baptismus de­ signatur : a) Ab Îius materia vocatur lavacrum, sacramentum aquae, aqua vitae, fons vitae, fons salutis, etc.5* b) Ab eius forma appellatur Sacramentum Trinitatis, Sa­ cramentum fidei, etc. ® c) Ab eius effectibus dicitur: lavacrum regenerationis, rcnascentia spiritualis, genitalis unda, lavacrum re­ novationis, novum natale, sacramentum vitae novae, sacramentum salutis aeternae, obsignatio fidei, si­ gillum Trinitatis, sigillum Domini, sig. fidei, sig. aquae, sig. regenerationis, sig. infrangibile, illumi­ natio, sepultura hominis in Christo, etc. T 4. A primis christianismi saeculis doctrina catholica de baptismo invariabilis semper ac fixa permansit, quamvis non semper eodem modo proposita fuerit. Patres, tum graeci tum latini, Apostolorum gressus pre­ mentes, baptismum tradunt tanquam lavacrum animam mun­ dans, medium infusionis Spiritus Sancti in hominem, sacra­ mentum regenerationis et ingressum in Ecclesiam; haereticis opponunt efficaciam ex opere operato et initerabilitatem ex charactere quem imprimit 8. Saeculis sequentibus theologi, praesertim scholastici, sicut in genere totam theologiam, ita doctrinam de baptismo ela­ borarunt, quibusdam quaestionibus elucidatis, praesertim vero determinarunt effectus huius sacramenti. Dubia, si quae sunt orta, pertinebant potius ad praxim 4 Pro significatione locutionum baptizare in Christo, in Christum, etc., cf. H. Lennerîz, De Sacramento Baptismi (Roma 1942) 1; ZorEll, O.C., 210; E.René y Orô: βαπτίξειν (έσΟαι) είς τι να εις όνομα τίνος: Anal SacraTarrac 1 (1925) 115-143. 8 Clemens Alex., Strom. 1.6: MG 8,281; Didaché 7,1: ed.I'uNK, 1,16-18; S.Cyprianus, Epist. 73,11: ML 3.1116; Tertullianus, Dc Baptismo 1: ML 1,1187. 8 S.Augustinus, Scrm. 269,2: ML 38,1235; Tertullianus, De Poenitentia 6: ML 1.1239. 1 Tit 3,5; Rom 6.4; Hebr 6,4; 10.32; S.Hilarius, In Ps.63 11: ML 9 412; De Trinitate 12.56: ML 10.472; Clemens Alex., Strom. 4,25: MG 8.1369; Ter­ tullianus, De Bapt. 420: ML 1,1204.1224; S.Iustinus. Apologia 1 61: MG 6.420; S.Augustinus. Contr. Cresc. 2,13.16: ML 43.476; Epist. 88.9: ML 33 307; Ps.Dyonisius, De Eccl. hierarch. 2,1.2: MG 2,392; Eusebius, Hist. Ecci. 3 23: MG 20,260; S.Basilius, Advers. Eunom. 3,5: MG 29,665; Dc Bapt. homil.13,4,5: MG 31,432-433; S.Ioannes Chrysostomus, In 2 Cor. homil.3.7: MG 61.418; Ad illuminat, cat.l: MG 49,225; S.Cyrillus Hier., Catech. 3.4: MG 33,432; Catech» I, 2: MG 33,372. Cf. etiam G.BarEille: PTC ?,179. Cf. PUS 1,$64.871. 8 PTC 2,200.206, 122 f.solX, de sacramentis initiationis Christianae, ii quam ad doctrinam ; ideo mirum non est doctrinam de bap­ tismo fuisse in pacifica possessione in catholica Ecclesia, donec Protestantes serio eam impugnaverunt. 5. Reformatores doctrinam baptismi penitus everterunt, quamvis apparenter eius sacramentalitatem admittere diceban­ tur. Nam, praeter quam quod veram sacramenti notionem eiciunt, Lutherus characterem baptismalem negavit et asse­ ruit baptismum non esse nisi quoddam foedus inter Deum et neophytum °. Zwingi.ius reputat baptismum tanquam ritum initiationis, quo fidelis militiae Christi se adscribit, declarat se eius discipulum esse velle et populo Dei aggregatur10. Se­ cundum Calvinum baptisma est aliquid amplius quam mera initiatio, est insuper legatio quaedam divina et tanquam tessera qua baptizatus ostendit suam cum Christo crucifixionem 11. Anabaptistae baptismum habent pro lavacro simplici sine ulla interna efficientia; est symbolum sive ritus symbolicum quo homines ingrediuntur in quandam perfectiorem societatem 12. Ecclesia anglicana non magis fidelis fuit antiquae tradi­ tioni, et paulatim antiquam baptismi notionem relaxavit. Neo-Lutherani voluerunt baptismi valorem revindicare sed solummodo ei effectum tribuerunt cuiusdam spiritualis unio­ nis cum Christo et publicae professionis fidei in Trinitatem 13. Rationalistae recurrunt ad evolutionem dogmaticam ex ri­ tibus purificationis ludaeorum. Prima Christianorum commu­ nitas sub influxu loannis baptismi ritum baptismalem accepit ad significandam vitae puritatem, quam aggredi volebat. Cum vero “divinizatio” Christi a christianis perfecta est, baptismus fuit ritus initiationis et symbolum unionis cum Christo, qui baptizari voluerat. Multum tamen inter se rationalistarum opi­ niones circa evolutionem baptismi discrepant ; dum enim aliqui (Holzmann, Hetmüller, Dietrich...) influxum paulinum admittunt; alii (Loisv, Bousset, Reitzenstein...) hunc in­ fluxum penitus reiciunt14. Moderniores Protestantes non minus discordes apparent. De controversia inter Karl Barth et Oscar Cullmann age­ mus postea, de subiecto baptismi tractantes (n.87). 8 Sermo de Baptismo, Luther’s Werke 2,724-737. . w De vera et falsa religione 3,229. 11 Opera Omnia 45.822. 12 Corpus Reformatorum 3,197. 13 A .H. Strong, Systematic Theology vol.3. 14 Summam harum opinionum vide apud V.Iacono. II battesimo nella dottrina di S-Paolo 15-28; DSB 1,877-886, BIBLIOGRAPH I A GENERALIS N.B. Agunt de baptismo fere omnes theologi in commentariis in 4 Sent, et in 3 S.Thomae; tum etiam illi, inter modernos, qui de Sacramentis in genere et in specie tractant, ut SassE, LahoüSSE, Otten, Puig de Ι.Λ B., Lercher... CorblET, I., Histoire dogmatique, liturgique et archéologique du sa­ crement de Baptême 2 vol. (Paris 1881). Koch, W., Die Taufe in N.T.' (Münster 1921). SpAcil, Th., Doctrina theologiae Orientis separati de Sacramento Baptismi: Orientalia Christiana (Roma 1926). D’AlES, A., Prima lineamenta tractatus dogmatici de Baptismo et Confirmatione (Paris 1927). — Baptême et Confirmation (Paris 1927). LENonnyer, L., Notre Baptême d’après S.Paul (Paris 1930). Iacono, V.. II battesimo nella dottrina di S.Paolo (Roma 1935). Walter, E., Zu den Herrlichkeiten der Taufe (1940). MontAnchez, J., Los sacramentos en general. Bautismo. Confirmaciôn (Buenos Aires 1941). Lennerz, H., De Sacramento Baptismi (Roma 1942). Doronzo, E., Tractatus Dogmatici de Baptismo et Confirmatione (Milwaukee 1947). CAPUT I De institutione baptismi Thesis 1. Christus instituit baptismum ut ritum sacrum quo homines in Ecclesiam ingrederentur. LexnERZ, n.7-9. 6. Nexus. Incipientes tractationem de baptismo, pri­ mum occurrit quaestio de eius institutione et usu sacro in Ecclesia, in quam fideles per ipsum recipiuntur. Nondum in­ tendimus materiam ipsius et formam determinare, neque eius probare sacramentalitatem, sed solummodo divinam eius ori­ ginem demonstrare. 7. Notiones. Ritus sacer est caeremonia quaedam reli­ giosa a competente auctoritate peracta. Utpote res sacra ad cultum publicum pertinens, perfici debet a persona compe­ tente, quae non erit nisi auctoritas religiosa, vel etiam quae­ libet persona potestate, sive implicite sive explicite delegata, gaudens. Ecclesia intelligitur coetus fidelium in societate a Christo condita degentium. Baptismus sive baptisma, ut ritus sacer, est lotio cum aqua sub illis caeremoniis quae ab Ecclesia praescribuntur. Ex iis aliae essentiales sunt, aliae accidentales; haec, ab Ec­ clesia decursu temporis decreta, possunt omitti cum necessi­ tas urgeat, illae, a Christo statutae, nunquam, sine periculo nullitatis, praeteriri possunt. 8. Adversarii. Proprii huius theseos adversarii non in­ veniuntur, nisi illi qui baptismi necessitatem negant, prout in sequentibus thesibus videbimus. 9. Doctrina Ecclesiae. Concilium Valcntinum III, cn.5 : “Item firmissime tenendum credimus, quod omnis mul- L.l c.l. exsistentia baptismi, th.1 n.6-11 125 titudo fidelium ex aqua et Spiritu Sancto regenerata, ac per hoc veraciter Ecclesiae incorporata../’ (D 324). Concilium Florentinum in Instructione ad Armenos : “Pri­ mum omnium Sacramentorum locum tenet baptisma, quod vitae spiritualis ianua est: per ipsum enim membra Christi ac de corpore efficimur Ecclesiae” (D 696). Concilium Tridentinum, sessione 14, cp.2: “Constat cer­ te baptismi ministrum indicem esse non oportere, cum Ec­ clesia in neminem indicium exerceat, qui· non prius in ipsam per baptismi ianuam fuerit ingressus” (D 895). Idem Conci­ lium similem docet doctrinam ubi asserit homines, etiam par­ vulos, semel baptizatos subici Ecclesiae praeceptis (D 864 870). Pius XII in Encyclica “Mystici Corporis”'. “Baptismum quoque (Christus) designabat, quo credituri Ecclesiae Corpori inseruntur” 1 ; saepius idem docet. 10. Valor dogmaticus. tholica definita. Thesis est de fide divina et ca­ 11. Probatur ex sacra Scriptura. 1. Io 3,5 : Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto non potest introire in regnum Dei. Explicatio textus2*4'. luxta textum graecum esset: Nisi quis natus fuerit ex aqua et Spiritu non potest introire in regnum Dei (vel : non potest videre regnum caelo­ rum). Renatus vel natus ad rem idem est; respondet enim ad secundam nativitatem, prout superius dixerat Christus: Nisi quis natus [Vulg. = renatus] fuerit denuo non potest videre regnum Dei (v.3). Ergo nasci ex aqua et Spiritu Sancto idem est ac nasci denuo γεννηθήναι άνωθεν. Haec autem locutio duplicem patitur interpretationem : άνωθεν = υψωθεν, desursum ; άνωθεν = αύθις, denuo. 1) Pro priori interpretatione potest adduci : a) contextus ; agitur enim de nativitate spirituali, sive caelesti, quae etiam ad caelorum regnum spectat; b) convenit etiam usus frequens similis locutionis in ipso S.Ioanne: 5,31; 19,11; 19,23; simul cum doctrina ioannea de nativitate filiorum Dei (1,1.13; 8,23.47, etc.); 1 AAS 35 (1943) 204-205; cf. etiam 201. 2 Possunt conferri commentaristae in h.l., praesertim Knabenbauer. Etiam P.van 1MSCHOOT, Baptême d'eau et Baptême d'Esprit : EphThLov 13 (1936) 653-666; L. Mur illo. Haurietis aquas in gaudio de fontibus Salvatoris : VerDom 4 (1924) 169-175; J.Havet, Les Sacrements et le rôle de ΓEsprit Saint d'après Isidore de Sevilla: EphThLov 16 (1939) 32-93. 126 r.sor.Â, dë sacëaaîentis initiaTîonîs ctîRisTtAhÆ. il c) interpretatio Patrum A postal icorum3 et graecorum post Origenem 4 ; et inter modernos Lagrange *45*aliorumque. 2) In favorem significationis denuo adducitur: a) ipse textus; nam Nicodemus intellexit de renascentia: Quomodo potest homo nasci cum sit senex? Numquid potest in ven­ trem matris suae iterato (δεύτερον) introire et renasci [gr. = nasci] ? (v.4). Dominus autem non corrigit locutionem sed explicat: nisi quis renatus fuerit ex aqua... Non mireris quia dixi tibi: oportet vos nasci denuo (v.5-7); &) lexici graeci solent hanc significationem admittere 8 ; c) generalis est etiam haec interpretatio apud Patres 7 et commentatores antiquos et modernos 8. Haec secunda interpretatio praeferenda est, quae tamen non opponitur ad priorem, quia nova vel secunda generatio est spiritualis. Ex aqua et Spiritu Sancto. Omissio ex aqua in uno co­ dice tantum, valorem nullum habet. Ergo omnino retinenda est lectio. In graeco omittitur sancto, sed sensus non mutatur. Nam πνεύμα est spiritus per oppositionem ad carnem: Quod natum est ex carne, caro est, et quod natum est ex spiritu, spiritus est (v.6). Idem dixerat lôannes 1,12-14, multisque aliis locis tum in Evangelic tum in Epistolis. Introire in regnum Dei vel regnum caelorum (ut plures codices graeci habent) refertur ad gloriam caelestem tanquam finem ultimum sive terminum hominis, sed inchoative ad Ec­ clesiam Christi, quae vocatur saepe regnum Dei. 12. His positis arguimus: \'erba Christi ostendunt Nicodemo necessitatem a) suscipiendi ritum sacrum, b~) ad in­ grediendum in Ecclesiam. Ergo. Prob. antec. a) Agitur de ritu sacro; quia sermo est de renascentia spirituali ; et quidem quae debet perfici ex aqua ; scilicet, ritu aliquo sacro cuius materia sive materiale elemen­ tum erit aqua. *2 Clem 14.2: Funk, 1,200-202; Pastor Hermae, Hand. 9,11; 11,5,8.20: ed. Funk. 1.498.506.510. 4 S.Athanasius. De Incarnat. 8: MG 26.996: ancipites haerent Origenes et S.Joannes Chrysostomus, Homii. 24: MG 59,146. • Evangile scion Saint Jean (1925) 74-76 nota. 4 F.Zorell, Lexicon graecum N.T. 130; G.Kittel, Thcologischcs Worterbuch sum Ncucn Testament 1,378; D.W.Bauer, Griechisch-Deutsches Wôrtcrbuch 1, vox άνωθεν. ’ S.Justinus. Apologia 1,61: MG 6,420; S.IrenaEus, Adv. Haeres. 1.21,1.2: MG 7,657. et alibi; Tertullianus. De Baptismo 13: ML 1.1215; S.Cyprianus, Ad Donatum 4: ML (Epist. 1.4) 4,200: CV 3.3-11; S.Methodius, Conv. 8,6: MG 18,148; S.Basilius, De Spiritu Sancto 15.35: MG 32,128; S.Gregorius Naîz , Orat. 39.1.2: MG 36,386; S.Augustinus, Enchiridion 51: ML 40,256; De pccc. mer. et remis. 2,27.43: ML 44,177. • V.gr. Knabenbauer, Corluy, in h.l. Ι,.Ι C.l. EXSISTENTIA BAPTISMI. TH.l N.ll-14 127 Prob. antec. b) Regnum Dei directe est gloria aeterna, sed ad illam non pervenitur nisi per ingressum in Ecclesiam Christi °, ideo Ecclesia vocatur etiam a Christo “regnum Dei” 10. 13. 2. Mt 28,19: Docete omnes gentes baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Ergo baptismus institutus est a Christo tanquam aliquid necessarium ad in­ grediendum in suam Ecclesiam. Nam in primis sermo est de conversione hominum ; etenim Christus mittit Apostolos ad praedicandum ita ut sibi discipulos faciant: “docete”, [μαθη­ τεύσανε = facite discipulos] ; nisi homines susceperint baptis­ mum non poterunt esse Christi discipuli. Praeterea cum haec praecipit Christus Apostolis, dat eis potestatem necessariam: data est mihi omnis potestas in caelo et in terra. Euntes ergo, docete... (v.18s); et, ut dicit S.Marcus in loco parallelo qui crediderit et baptizatus fuerit, salvus erit (Mc 16,16). 14. 3. Mt 3,11: Ego quidem baptizo vos in aqua in poenitentiam: qui autem post me venturus est... ipse vos baptizabit in Spiritu Sancto et igni. Mc 1,8: Ego baptizo vos aqua, ille vero baptizabit vos Spiritu Sancto (cf. Lc 3,16; Act 11,16). His verbis praenuntiavit loannes Baptista Mes­ siam instituturum etiam alium baptismum, qui erit similis illi quem ipse loannes ministrabat, sed non omnino idem. Nam baptismus ipsius erat in paenitentiam et in aqua tantum, bap­ tisma vero Messiae futurum erat in Spiritu Sancto. His bap­ tisma de quo loannes loquitur est baptismus quem Christus (Messias) praenuntiat Nicodemo “in aqua et Spiritu Sancto”. Quod vero Baptista non loquatur de aqua, cum ritum a Chris­ to instituendum praenuntiat, pendet ab intentione quam ha­ bet contraponendi utrumque baptismum, et ideo in suo bap­ tismo non considerat nisi elementum materiale et efficaciam, scilicet, aquam et paenitentiam internam ; dum in baptismo Christi attendendum est potius ad effectum internum: iustificationem per purificationem (ignis) Spiritus Sancti. Iam vero, quae hoc loco praenuntiat S.loannes referuntur eviden­ ter ad baptismum quem Christus instituit de facto. Ergo est ille ritus sacer necessarius ad ingrediendum in Ecclesiam Christi. • Cf. L,.de Grandmaison. Jésuchrist. Sa personne, son message, ses preuves (Paris). 10 Salaverrt. De Ecclesia: Sacrae Theologiae Summa 1.37.53-63; P.Pous, Ewnqelwn Req ni Pci: VerDom 5 (1925) 193-199 textum Io 3,5 in p.190, 128 F.SOLÂ, DE SACRAMENTIS INITIATIONIS CHRISTIANAE. II 15. 4. Apostoli, oinnes qui ad Christianam vitam conver­ ti volebant, baptizabant. Ita fecit Petrus, die Pentecostes, ag­ gregans ad Ecclesiam tria millia hominum (Act 2,37-41) et postea cum Centurionem Cornelium eiusque familiam con­ vertit (Act 10,44-48); ita fecit Philippus, qui Samaritanos baptizavit (Act 8,12-16); Saulus conversus baptizatus est (Act 9,10-18), etc. Et huiusmodi praxis baptizandi neoconversos est constans et universalis in primaeva Ecclesia, et quidem ut ab Apostolis procedens, ut videre est in Actibus Apostolo­ rum et S.Pauli. Atqui hoc non fecissent neque docuissent Apostoli nisi a Christo mandatum accepissent ita sese geren­ di, seu, quod idem est, nisi baptismus esset a Christo prae­ ceptus (nam se ipsos non institutores, sed dispensatores sa­ cramentorum proclamant: 1 Cor 4,1). Ergo revera baptismus a Christo institutus est ad ingrediendum in suam Ecclesiam. 16. 5. Gal 3,25-26 : Omnes filii Dei. estis per fidem, quae est in Christo lesu. Quicumque enim in Christo baptizati es­ tis, Christum induistis11 (cf. etiam 1 Cor 12,12). Secundum S.Paulum, indui -Christum, idem est atque sequi Christum, discipulum esse Christi, etc. ; hoc autem supponit pertinere ad Christi Ecclesiam. Ergo si per baptismum christiani pertinent ad Ecclesiam Christi, signum est hunc ritum institutum esse ad ingrediendum in Ecclesiam. 17. Probatur ex traditione. Non est necesse afferre textus in favorem huius theseos. Nam ex thesibus sequenti­ bus clarius apparebit quomodo Sancti Patres thesim praesen­ tem affirmaverint12. Nam revera nunquam dubitatum est de institutione Baptismi a Christo, neque de eius necessitate ad ingrediendum in Ecclesiam. 18. Ratio theologica. Ecclesia est societas visibilis. At­ qui in omni societate visibili (praesertim religiosa) solet esse aliquis ritus externus (saltem late sumptus) ad manifestan­ dam admissionem et ingressum in illa societate. Ergo oporte­ bat ut etiam Christus, instituens societatem visibilem religio­ sam, decerneret aliquem ritum externum, quo manifestaretur ingressus in suam societatem. 19. Scholion 1. Quando Christus baptismum instituit? Diver­ simode respondetur: a) S.Thomas : “Tunc videtur aliquod sacramentum institui quan­ 11 De hoc loco, cf. V.Iacono, II battesimo ne Ha dottrina di S.Paolo 39-44; Lagrange. EpUrc aux Galatas in h.l. w Plurcs textus affert H.Lennei&, De Baptismo 15-25. L.l C.l. EXSISTENTIA BAPTISMI. TH.l N.15-19 129 do accipit virtutem producendi suum effectum. Hanc autem virtutem accepit baptismus, quando Christus est baptizatus. Unde tunc vere baptismus institutus fuit, quantum ad ipsum sacramentum” °. Quae S.Tbomae aborumque theologorum sententia”, ita intelligenda est’ ut velit significare baptismum esse quasi obumbratum ex materia (aqua) et forma (praesentia SSmae.Trinitatis) in baptismo Christi, non autem iam tunc institutum esse quoad suam virtutem et signi­ ficationem sacramentalem “. b) Estius “ aliiqne pauci reponunt baptismi institutionem in ser­ mone Christi cum Nicodemo. Non tamen theologi hanc sententiam admittunt ; quia non videtur probabile tam magnum sacramentum fuisse institutum in colloquio privato et secreto. c) Institutio facta est post passionem Christi, quando iussit Apo­ stolos doCere omnes gentes baptizantes in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Ita Halensis” aliique non multi”. Innituntur in aliquibus SS.Patribus, qui, ut Tertullianus”, rationem dant ex eo quod sacramenta supponant passionem Christi iam peractam. At ra­ tio non valet ; nam Christus optime potuit ex praevisis meritis sa­ cramenta ante passionem stabilire, imo etiam et conferre, sicut de facto fecit in ultima coena eucharistiam Apostolis tradendo. d) Tandem maior theologorum pars ponit institutionem baptis­ mi ante passionem Christi ; de momento autem determinando non una est sententia. Scotus, ex eo quod discipuli Christi baptizarent (Io 3,26 ; 4,2) eruit : “Convincitur ergo tempus institutionis fuisse ante illud tempus quo discipuli Christi bantizabant, licet praecise hora institutionis non legatur in evangelic” ”. Et haec sententia est magis admissa a theologis, de qua ait Suarez: "Aliqui moderni cen­ sent hoc esse dogma fidei ; non tamen ita censeo... solum est haec sententia probabilior et Scripturis conformior et communis theolo­ gorum” ”, e) S.Thomas iam alias dixerat : “Multiplex fuit baptismi insti­ tutio ”, Fuit enim primo institutus quantum ad materiam in baptis­ mo Christi... Et aliquo modo fuit forma praefigurata per praesen­ tiam trium personarum in signo visibili... Et similiter fructus bap­ tismi ibi praefiguratus est, quia caeli aperti sunt super eum. Sed ne­ cessitas eius fuit declarata Io 3,5... Sed usus fuit inchoatus quando misit discipulos ad praedicandum et baptizandum, ut patet Mt 10. Sed efficaciam habuit ex passione Christi tantum quantum ad ulti­ mum effectum, qui est apertio ianuae. Sed divulgatio eius quantum ad omnes nationes praecepta fuit Mt ult.19, ubi dixit : Euntes docete omnes gentes” ”. Simili modo loquitur S.Bonaventura : “Notandum ” 3 q.66 a.2. 11 Inter modernos hanc sententiam defendit M.Daffaka, O.P., De Sacramen­ tis et dc novissimis (1944) 243-246; Dokonzo, l.c., 30-34. 16 Suarez, Dc Sacramentis d.19 s.2 n.4. M In 4 dist.3 s. 11. 17 In 4 q.12 membr.3 a.l; cf. Summam p.4 q.8 mcmbr.2 a.3. 18 M.Cano, De locis theologicis 1.8 c.5, qui plures alios citat. w De Baptismo 11: ML 1.1212; S.Ioannes Chrysostomus, Homil 29 in loannem 1: MG 59.170. 20 In 4 dist.3 q.4. ” De Sacramentis d.19 s 1 n.4. 22 Hanc synthesim. quam S.Thomas proposuit, acceptat A.PioLanti: ‘Omne? opiniones aliquod veri continent, veritas plena fortasse in synthesi deprehendi­ tur... quae quidem interpretatio auctoritate S.Thomae roboratur” (De Sacramen­ tis2 129s). 23 In 4 dist.3 q.l a.5 sol.2. TflOhOGÎA ÏY 5 130 i’.soiJa, de sacramentis initiationis Christianae, ii quod Dominus baptismi sacramentum primo insinuavit instituendum, secundo instituit, .tertio confirmavit institutum” M. Insinuationem in­ venit seraphicus Doctor in baptismo Christi et in colloquio cum Nicodemo, institutionem in baptismo ab Apostolis mandato Christi per­ acto ante passionem ; confirmationem, tum in aqua ex latere Christi mortui profluente, tum in commendatione ad Apostolos ante Ascen­ sionem, de qua Mt 28,19 a. 20. Scholion 2. De discrimine inter baptismum Christi et loan­ nis. Praecipuum discrimen consistit in sacramentalitate baptismi Christi, qua baptismus loannis carebat ; non enim erat nisi quoddam sacramentale ad baptismum Christi disponens31. Ipse loannes iam animadvertebat : Ego quidem baptizo vos aqua in poenitentiam : qui autem post me venturus est, fortior me est...; ipse vos baptizabit in Spiritu Sancto et igni (Mt 3,11). Ubi sufficien­ ter ostendebat baptismum ipsius non conferre gratiam ex opere ope­ rato, sed ex opere operantis, quatenus disponebat per humilitatem ad contritionem; ideo appellabatur “baptismus in paenitentiam”. Bap­ tisma autem Christi est in remissionem peccatorum (Act 2,38), ef­ fectum producens ex opere operato. Ideo S.Paulus ephesinos, quos accepisse baptismum dumtaxat loannis invenit, baptizavit baptismo lesu (Act 19,3-5). Protestantes, et postea rationalistae, contendebant baptismum Christi non fuisse nisi quandam evolutionem vel quasi repetitionem baptismi loannis, adeo ut inter utrumque baptismum nihil veri dis­ criminis intercederet. At. Concilium Tridentinum contra Novatores definivit: “Si quis dixerit baptismum loannis eandem vim habuisse cum baptismo Christi, A.S.” (D 857) ”, 21. Scholion 3. De baptismis sive purificationibus ludaeorum. Rationalistae, evolutionem dogmaticam quaerentes, intendunt de­ monstrare exsistentiam baptismi inter Christianos ex influxu iudaxo. Ideo afferunt, tanquam originem baptismi christiani, diversos bap­ tismos sive purificationes quae penes hebraeos in usu fuerunt. Fue­ runt' quidem "semper apud ludaeos, atque etiam a Moyse praescrip­ tae18, plures purificationes legales. At rationalistae influxum specia­ lem in nostrum baptismum vident in sequentibus: in ablutionibus sive purificationibus legalibus ; in baptismo proselytorum ; in lavacro esseniorum ; et in baptismo loannis. De hoc ultimo iam scholio an­ teriori egimus; nunc breviter de aliis. 22. A. Purificationes legales. Ad duas species reduci possunt : a) Illae quibus Levitae segregabantur a populo ad constituen­ dam classem sacerdotalem (Num 8,6) et quibus etiam quasi sancti fiebant (Lev 11,14; cf. textum hebraicum). Sed hae purificationes non constituebant ritum initiationis, neque consecrationis (consecra­ tio enim fiebat per impositionem manus sacerdotum: Num 8,10), ac nihil erant aliud quam praeparationes sive dispositiones. b) Aliae purificationes omnibus iudaeis communes erant; et re-27 *26 28 ™ In 4 (list. 3 p.2 a.l ql. 20 Singularis est sententia Aphraatis institutionem baptismatis in ultima Cocna reponentis: R 690; Demonstr. 12,10. 26 3 q.38 a.l ad 1. 27 Cf. S.Robertum Bellarmino, De Baptismo c.19. 28 V.X.KoRTLEiTNER, Archacoloyia biblica (1917) 355. L.l C.l. EXSISTENTIA BAPTISMI. TH.l N.19-24 131 ferebantur ad munditiem legalem, amissam propter contaminatio­ nem ex delicto sive peccatis contractam. Sic qui tetigerat cadaver immundus erat (Num 19,11), etc. Ut patet tales purificationes non respiciebant ad statum interio­ rem animae sed solummodo ad puritatem externam, quae a lege re­ quirebatur. Quamvis immundus excludebatur a participatione cultus externi ct a societate iudaica, nihilominus nullam supponebatur ha­ bere internam maculam si non purificabatur, nisi purificatione ex contemptu legis omitteret, vel impuritas ex delicto vel peccato gravi oriretur. Sed in hoc casu immunditia interna proveniebat ex peccato non ex omissione purificationis. 23. B. Baptismus proselytorum. Secundum consuetudinem iudaicam saeculo I servatam, proselyti, qui ex gentibus ad iudaismum convertebantur, si homines erant, praeter circumcisionem, lavacro sive baptismate purificari debebant; mulieribus vero non nisi lava­ crum sive baptismus praescribebatur Et adeo praevaluit usus bap­ tismi proselytorum, ut in fine saec.I haberetur tanquam verus et praecipuus initiationis ritus, transcurata etiam ipsa circumcisione”. Quamvis proselyti, baptizati hoc ritu iudaico, aliquando vocaren­ tur “neonati”, haec tamen renascentia nullo modo comparari potest cum spirituali renascentia Christiana. Nam apud iudaeos non ageba­ tur nisi de inscriptione legali in populum electum. Etsi vero conver­ sione ad iudaismum, expleta circumcisione vel actu aequivalenti, pec­ catum originale remittebatur (nisi iam remissum fuisset), attamen, cum de adultis agebatur, effectus obtinebatur ex opere operantis, non vero ex opere operato. Neque haec efficacia baptismo, sed cir­ cumcisioni vel actui fidei et caritati tribuenda erat. 24. C. Baptismus esseniorum. Essenii, ex iudaismo provenientes, puriorem vitam profitebantur’*. Ab ortu solis ad meridiem laboribus agricolis incumbebant ; et ante prandium solemni sive rituali lavacro mundabantur. Post prandium ad laborandum iterum pergebant. Prae­ ter hoc solemne baptisma alias purificationes sive lotiones partiales vel totales faciebant, ut cum, v.gr., quis ab alieno sive sectae ignoto tangebatur. Novitii huiusmodi quotidianis purificationibus subiciebantur, at­ tamen. ad purificationem perfectissimam, quae aqua puriori fiebat, et qua sectae adscript! utebantur, non admittebantur, nisi duobus annis post eorum admissionem in communitatem. Cum esseni ad populum iudaicum pertinerent hae lotiones non videntur alium habere valorem, quam illae a iudaeis adhibitae, nisi quod esseni maiori cura et diligentia purificationem legalem requi­ rebant ”, ® W.Brandt, Die jiidischen Baptismcn : Beihef. z.Zeitschr.f.Alttestamcntliche Wissenchaft 18 (1910) 57-62. 30 Flavius Iosephus. Antiquitates 12,5,1. ” H.Cerfaux. Le Baptême des Esséniens: RechScRel 19 (1929) 248-265; W.Brant. l.c„ 64-69; V-Ermoni, L'esscnismc: RevQuestHist 40 (1906) 5-27; Ch’.Bugge, Zum Essaencrproblc'ni: ZNTWiss (1913) 145-174. 32 Pro tota hac quaestione potest consuli J.Thomas, Le mouvement Baptist en Palestine ct Syrie (150 av.J.C-306 a.C.) (Louvain 1936); et recensionem huius libri a W.Goossens: EphThLov 14 (1937) 467-476. Bihliographiam copiosam magnamque eruditionem habet C.M.Edsman, Le baptême de feu (Upsala 1940), sed doctrina, quam sustinet, est fere rationalista; cl. A. est protesttfntismo de­ ditus. 132 F.SOI.Â, UK sacramentis initiationis christianae. II Thesis 2. Baptismus, a Christo institutus, est verum No­ vae Legis sacramentum. S.Th., 3 q.66 a.Is; SuârEz, d.19 s.ls; Pssch, 348; 131-138; Len.nerz, 89-94; Doronzo, 19-27. Otten, 264s; Lercher’, 25. Nexus. Demonstratum est Christum instituisse ri­ tum sacrum ad ingrediendum in suam Ecclesiam, huncque ritum esse baptismum. Nunc ostendendum est Christum bap­ tismum constituisse tanquam verum sacramentum. Sacramentalitatem baptismi vix negarunt adversarii ulli ; imo etiam Protestantes non negarunt baptismum esse sacramentum. Qua­ re Patres Concilii Tridentini non iudicarunt necessarium de eius speciali sacramentalitate tractare nec quidquam definire, nisi quod iam in canone 1 de Sacramentis in genere dictum erat. Attamen nostris diebus, et inter Protestantes posterio­ res, baptismus ut sacramentum reiectus est. Ideo stabilienda nunc est haec thesis. 26. Notiones. Baptismus est ablutio aquae sub expres­ sa Trinitatis invocatione ad regenerationem spiritualem ho­ minis. Diversis nominibus designatur in fontibus, prout su­ pra dictum est (n.3) : lavacrum aquae in verbo vilae (Eph 5,26); lavacrum regenerationis et renovationis Spiritus Sanc­ ti (Tit 3,5) ; sepultura in Christo (Rom 6,4) ; etc.* 1 Sacramentum Novae Legis eo sensu intelligitur de quo in tractatu, anteriori agitur. Intelligimus, ergo, sacramentum siensu stricto, seu signum sensibile ac symbolicum efficax gratiae a Christo institutum. 27. Adversarii. Praeter aliquos haereticos antiquos, ad­ versantur thesi Protestantes liberales, Modernistae et Unitarii, iuxta quos baptismus non est nisi ritus externus nec ne­ cessarius. Rationalistae et Modernistae baptismum Christia­ norum explicare intendunt per evolutionem dogmatico-historicam cuius initium in baptismo loannis inveniri autumant (D 2040 2043). Simili modo sensit Loisy 2. 28. Doctrina Ecclesiae. Concilium Florentinum : “Pri­ mum omnium Sacramentorum locum tenet baptisma” (D 696). Concilium Veronense·. “Universos qui de sacramento Cor­ poris et Sanguinis Domini nostri lesu Christi, vel de baptisKittel, Theologische Wortcrbuch sum Neuen Testament 1.527-520; Griechisch-Deutsches Wortcrbuch 1.239-241. De diversis baptismi de­ finitionibus, cf. Exc. Dom. Lanuc.raf, Die Eriihscholastische Definition der Taufe: Greg 27 (1946) 200-219.353-383. 1 L’Evangile et ΓEglise. 1 Cf. G W.Bauer, L.l c.l. exsistentia baptismi, th.2 n.25-30 133 mate... vel reliquis ecclesiasticis sacramentis aliter sentire aut docere non metuunt, quam sacrosancta romana Ecclesia prae­ dicat et observat... vinculo perpetui anathematis innodamus” (D 402). Concilia Lateranense IV (D 430), Lugdunense II (D 465) et Tridentinum (D 844) recensent baptismum inter sa­ cramenta Ecclesiae, quae sunt septem et tantum septem. Prae­ terea in ipso Concilio Tridentino in cn. de sacramento bap­ tismi, praesertim 1,2 et 3: “Si quis dicit in Ecclesia romana... non esse veram de baptismi sacramento doctrinam, A. S.” (D 857ss). CIC cn. 737,1: Baptismus, sacramentorum ianua ac fun­ damentum... 29. Valor dogmaticus. tholica definita. Thesis est de fide divina et ca­ 30. Probatur ex sacra Scriptura. Sacramentum No­ vae Legis est signum sensibile ac symbolicum efficax gratiae perenniter institutum a Christo. Atqui huiusmodi apparet bap­ tismus secundum textus Novi Testamenti. Ergo Baptismus est verum Novae Legis sacramentum. Maior constat ex definitione Sacramenti. Minor probatur: a) Est signum sensibile; nam ritus, de quo egimus in thesi anteriori, est vere sensibilis, siquidem consistit in usu aquae, et quidem adhibitis verbis sensibilibus (ut videbitur in thesi de materia et forma baptismi), sicut faciebant Apostoli, et ipse Christus instituerat (Io 3,5; Mt 28,19; Mc 16,16; Act 8,36) ; b) Est symbolicum, quia per aquam cum verbis adhibitis, significatur mundities animae, quae a peccatis mundanda est ; per hoc lavacrum significatur mundities quam habere debent internam illi qui ad Christi Ecclesiam pertinere velint3 4*8; c) Est efficax gratiae, nam ideo contraponitur baptismo loannis, qui erat solum in paenitentiam, id est, ad excitandam contritionem de peccatis commissis, qua contritione deleban­ tur peccata. Baptismus vero a Christo institutus ipse pecca­ ta emundat, cum sit mundatio in Spiritu Sancto, id est, per gratiam ■*. 3 De symbolismo aquae in Novo Testamento, L.Murillo, Haurietis aquas in gaudio dc fontibus Salvatoris: VerDom 4 (1924) 169-175, praesertim p,170s 4 In tractatu de Sacramentis in genere, cum probatur sacramenta gratiam conferre ex opere operato, solet adduci praecise sacramentum baptismi, ideoque hoc loco minus immorandum est. Cf. J.HavKt, Les sacrements et le rôle de l'Esprit Saint d'après Isidore de Sevilla: EphThLov 16 (1939) 32-93; P.van Imschoot, Baptême d'eau et baptènte d'Esprit Saint: EphThLov 16 (1936) 134 F.SOI.Â, DE SACRAMENTIS INITIATIONIS CHRISTIANAE. II d) Institutio est perennis sive pro omni tempore. Et­ enim, ex una parte Ecclesia Christi perseverare debet usque ad consummationem saeculi (Mt 28,20), et ex alia parte omnes homines qui in Ecclesiam ingredi velint, necessario debent baptismum recipere. 31. Probatur ex traditione. Si aliquod est sacramen­ tum de, quo, iuxta doctrinam Patrum, dubitare nefas est, tale erit baptismus. Imo vero, doctrina, sacramentaria saepe inni­ titur in his quae Patres de baptismo affirmant. Sic effectus gratiae ex opere operato, reviviscentia sacramenti, initerabilitas, etc. Neque obiter tantum de baptismo tractarunt, sed in­ tegros ediderunt libras: Tertullianus56 , S.Ambrosius ®, S.Pacianus 7, S.Maximus Taurinensis 8* , etc. Inter Orientales Dionysius Alex. °, S.Basilius 1011 , S.Cyrillus Hier. 12 S.Gregorius Naz. “b, S.Gregorius Nyss. 13, etc.14 Praeser­ tim vero saeculo IV S.Augustinus 15*naturam sacramentalitatis baptismi mirifice descripsit et vindicavit contra Donatistas et Pelagianos. 32. Obiectiones. 1. Io 3,5 non necessario intelligi debet de baptismo per aquam, quia etiam dicit baptismum debere esse in Spiritu Sancto, quapropter tantum intenditur significari renascentia spiritualis. Nego antec. et cius probationem dist. Ita requiritur Spiritus Sanc­ tus ut non requiratur etiam aqua, nego; ita requiritur ut sine illo regeneratio non detur, conc. Renasci ex aqua et Spiritu Sancto sig­ nificat aquam esse materiam remotam baptismi quae ad ablutionem inservit; ablutio autem corporalis significat ablutionem spiritualem animae, quae per Spiritum Sanctum sive per gratiam fit. 2. Inst. Aqua debet hoc loco sumi metaphorice, siquidem loannes Baptista dixit de baptismo Christi: ipse baptizabit vos in Spiritu Sancto ct igni (Mt 3,11). Atqui ignis sumitur metaphorice. Ergo etiam aqua. Nego assertum et probationem. Nam baptizare igni, id est, lava­ re igni (πυρί) vel lavare aliquid igne, est certe locutio metaphorica, ut per se patet ; non autem baptizare seu lavare aliquid aqua “. 653-666, cum ampla bibliographia; I.. Murillo. Haurietis aquas in gaudio de fontibus Salvatoris: VerDom 4 (1924) 169-175. 6 De Baptismo : MT. l,1197ss. 8 De Mysteriis: ML 16.389ss. 7 De Baptismo: ML 13.1089ss. 8 Dc Baptismo tr.3: ML 56.771SS. ’ Epist. 1: MG 10.1313-1316 70 Epist. ad Amphil. 199: MG 32,128ss. 11 Catecheses : MG 33.369ss. 12 Oratio 40: MG 36,360ss. 13 Oratio catechctica magna: MG 45,9ss. w Ampliorem bibliographiam v. in indice Patrologiae Latinae, et BarkillE: DTC 2,218-219. ■3 Serm. ad competentes 56-59.212-215.294: ML 38,377.1058 1335; De Bap. tisina contra Donatistas : MI/ 43, etc. ,e Aliqui moderni protestantes in hac doctrina Calvinum sequuntur, sed ab aliis protestantibus generatim refutantur. Cf. D’Alès. De Baptismo et Confir­ matione 18, qui citat B.Weiss, T-Zahn, A.von Stromberg. L.l C.2. ESSENTIA BAPTISMI. TH.3 n.30-34 135 3. Baptismus Christi non est nisi baptismus loannis; nam non constat Ipsum voluisse instituere novum baptismum, et Ipse voluit baptizari baptismo loannis. Nego assertum eiusque probationem. Etenim probatum est in thesi praecedenti Christum verum ritum instituisse baptismalem, di­ versum a baptismo loannis; baptismum enim loannis erat tantum ad paenitcntiam, dum baptismus Christi est ad remissionem pecca­ torum et ingressum in eius Ecclesiam. 33. Scholion. De figuris biblicis baptismi Christiani. In Vetere Testamento fuerunt aliquae figurae baptismi a Christo instituti, prout Apostoli, Patres et Theologi explicant. Praecipuae eiusmodi figu­ rae sunt : 1. S.Petrus baptismum praefiguratum invenit in arca Noe in qua salvi facti sunt a diluvio Noe et filii (Gen 7). Ex hac figura Patres vocarunt baptismum plancam sive tabulam in naufragio ". 2. Circumcisio. Potius quam figura baptismi fuit ritus suppletorius pro baptismo futuro, quatenus erat medium ad remittendum peccatum originale ; aliter tamen atque in baptismo Christi fit ” 3. Transitus maris Rubri et columna dirigens populum per de­ sertum (Ex 13,21). S.Paulus 1 Cor 1-2. Ita etiam S.Basilius ”, S.Augustinus”, necnon theologi posteriores”. 4. Aqua e saxo a Moyse educta: 1 Cor 10,4; Origenes” aliique Patres. 5. Manna, probatica piscina, aqua fluens e latere Christi, mun­ datio Naaman™. CAPUT II De essentia sacramenti baptismi Thesis 3. Materia sacramenti baptismi est ablutio corpo­ ris adhibita aqua naturali ; forma autem constituitur verbis quibus distincte exprimatur unitas et Trinitas divina. S.Th., 3 q.66 a.3s.7s; SuAr^z. d.20 s.l ; S.Bellarmino, De Bafit. c.2; Puic de B.. 208-227; LerchEr3, 141-150; D’AlES, 30-59; LennErIz, 9-42; Doroxzo, 37-77. la 34. Nexus. In omni sacramento materia et forma per­ ficitur eius essentia (D 895) ; quare etiam in sacramento bap­ tismi materia et forma determinanda est, si scire cupimus* 21731 Tertullianus, De Paenitentia. 12,9: ML, 1,1247. 3 q.70 a.2. De Spiritu Sancto 14-15: MG 32.121-124. Sermo 352.3; 363.2: ML 39.1551.1635. Sic S.Thomas, 3 q.90 a.l ad 2; et alii paene multi. In los hom.4,1: MG 12,842. 23 Plura vide apud L'Al.KS, l.c. 24-26; Bellamy: DTC 2.168, qui affert loca in quibus auctores vident a prophetis praenuntiatum baptisma. P.Lundberg, La typologie baptismale dans l'ancienne Eglise (Upsala-Leipzig. 1942). 17 » « =» 21 136 F.SOI.Â, DE SACRAMENTIS INITIATIONIS CHRISTIANAE. II essentiam huius sacramenti. Materia autem esse potest remo­ ta et proxima; de utraque agemus quatenus ad ablutionem (materiam proximam) aqua naturalis requiritur (materia re­ mota). De materia licita, de modo abluendi, de ipsis verbis qui­ bus forma proferenda est, aliisque similibus, agi solet in theo­ logia morali ; de his igitur supersedebimus, relatis tantummo­ do in scholiis quae necessaria videbuntur et cum theologia dogmatica magis consona. 35. Notiones. Materia est pars sacramenti determina­ bilis per verba, quibus forma exprimitur, et quae sensum sive usum materiae determinant. Sic aqua ad multos usus inser­ vire potest, v.gr. ad refrigerandum ; verbis autem indicatur ad abluendum adhiberi. Forma vero est illud quo determinatur sensus sive usus materiae (cf. dicta in tractatu superiori). Materia remota, sive ex qua sacramentum baptismi con­ ficitur, est aqua naturalis ; forma vero est prolatio verborum quibus exprimitur unicitas et trinitas Dei simulque indicatur ratio ob quam aqua effunditur super personam quae sacra­ mentum suscipit. Interea praescindimus a quaestione an ali­ quando valuerit baptismus collatus alia forma qua non ex­ primeretur determinate trinitas et unitas divina 1 ; etenim nunc certo alia forma invalida esset. Ablutio significat materiam proximam, id est, actionem qua aqua in baptizandum infunditur. Neque nostra intentio est interea determinare modum quo nunc aqua infundi debet ; scilicet, praescindimus a forma rituali qua administratio sa­ cramenti baptismi perficitur. Aqua naturalis intelligitur vera aqua per oppositionem ad aquas artificiales 23 , vel ad aquam sensu metaphorico, prout Calvinus volebat, intellectam. Forma, ut dictum est, intelligitur pars determinans, seu quae specifice designat usum ad quem aqua baptismi adhibetur. Haec forma, ex voluntate Christi, debet esse talis quae suis verbis exprimat, explicite et determinate, non vero implicite vel indeterminate, Unitatem et Trinitatem divinam ; sic non valeret forma: Ego te baptizo in nomine Trinitatis (forma explicita sed indeterminata). Forma in Rituali Romano prae­ scripta haec est. N. ego te baptizo in nomine Patris et Filii et 1 Num requiratur ad validitatem formula expressis et iisdem verbis, quae in Evangelio exstant et in Rituali Romano habentur, nunc vix quisquam exigit. Pos­ sent adhiberi verba aequivalentia, ut dicemus in scholio 4. 3 Aqua mediis chimicis ex hydrogenio et oxigenio rite confecta, est vera aqua naturalis et ad baptismum apta. Cf. I'erreres-Mondrîa, Thço^oqia Moralij 2,288, 3.°; Catcchismum Tridenfinum 2,2.7. I..1 c.2. essentia baptismi, th.3 n.34-37 137 Spiritus Sancti. De validitate aliarum formularum, cf. schol.4, n.47-49. 36. Adversarii. Antiqui aliqui, ut Gnostici et Mani­ chaei3, reputantes aquam materiam deteriorem et a principio mali procedentem, negabant baptismum administrari debere aqua naturali, sed verba Io 3,5 interpretabantur de aqua sen­ su metaphorico. His accesserunt Cathari et Albigenses, quos decuti sunt inter modernos quakeri, sed quatenus baptismum habent pro ritu mere iudaico. Aliqui innixi in Mt 3,11, arbi­ trabantur adhibendum esse ignem 3 4. Alii tandem alias mate­ rias adhibuerunt5* . Eutherus admisit in casu necessitatis “quidquid balnei nomine nuncupari potest” esse aptum ad sacramentum bap­ tismi ®. Quoad formam, fuerunt in antiquitate haeretici Gnostici7, Sabelliani et qui vocabantur Paulinistaz, Eunomiani, Priscillianistae, aliique haeretici in doctrina trinitaria errantes, qui aut omiserunt aut perverterunt formam trinitariam in administratione baptismi; Montanistae addebant in formula nomen Montani8. S.Damasus I memorat quosdam haereticos qui baptizabant in nomine Angelorum et Archangelorum (D 82). De baptismo in nomine lesu vel Christi, cf. n.47. Luth'ERUS, Zwinglius, Uniiarii, aliaeque Protestantium sectae formam baptismi vel mutarunt, vel mutari permittunt °. 37. Doctrina Ecclesiae. Constans fuit Ecclesiae doc­ trina circa materiam et formam baptismi, quae apparet in diversis decretis et responsionibus occasione errorum adver­ sariorum. Sic Pelagius ad Episcopum Volaterranum, Gau­ dentium, respondebat: “Multi sunt qui in nomine Christi so­ lummodo... se asserunt baptizari. Evangelicum vero praecep­ 3 S.Irenaeus, Adversus Haeres. 1,21,4: MG 7,666; S.Epiphanius, Haereses 34: MG 41,620; S.Augustinus, De Haeres. 46: ML 42.38; Tertullianus citat etiam haereticos quos caianos et qu.ntilianos appellat: De Baptismo 1: ML ! 1306; Auctor de Rcbaptis. c.16: CV 3,3.89; Calvinus. last, rei christ. 17; cf. D’Alès, De Baptismo et Conf»rntatione 34,4. 4 Cf. Auct. de Rebapt. c.16: CV 3 3.89; Baptême par le feu: DTC 5,355-360; C.M.Edsman, Le baptême de feu (Upsala 1940). e Adhibuerunt arenam illi quos refert Ioannes Moschus, Leimon, 166: MG 87,3045; vel oleum cum aqua, prout refert S.IrenaEus. / c.; alii in casu necessi­ tatis usi sunt saliva, vino, cerevisia, etc. (cf. D 412,447). c Colloq. Sympos. c.17. 7 Teste S.Irenaeo, Haeres. 1.21,3: MG 7,661; ThEodoretus, Haeret, fab. 1,9: MG 83.360, ait hanc formulam adhiberi: “In nomine incognoscibilis Patris om­ nium, in veritate matre cunctorum, in descendente in lesum, in unitate et re­ demptione et societate potentiarum” 8 Corpus Inscrip. Latinarum 8,2272; A.de LabriollE, Sources de Γ histoire du Montanisme 195: DTC 2,182s. • Lutherus, De Captivitate Babyl.; Zwinglius, Dc vera et falsa religione; etc. Plura v. in Nouvelles Religieuses (1924) 239s. 138 F.SOI.Â, DE SACRAMENTIS INITIATIONIS CHRISTIANAE. II tum ipso Domino et Salvatore nostro lesu Christo tradente nos admonet, in nomine Trinitatis... sanctum baptismum uni­ cuique tribuere” (D 229). Gregorius M. ad Leandrum, Epi­ scopum Hispalcnsem, dicit posse baptismum administrari una vel trina immersione1011 . Alexander III : “Si quis sane puerum ter in aqua immer­ serit in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, Amen ; et non dixerit: “ego baptizo te in nomine Patris et Filii et Spiri­ tus Sancti, Amen”, non est puer baptizatus” (D 398)S1. Innocentius III a Thoria, Archiepiscopo Nidrosiensi in­ terrogatus, utrum validum esset baptisma saliva collatum quon­ dam propter caritatem aquae, respondit : “Respondemus quod, cum in baptismo duo semper, videlicet verbum et elementum, necessario requirantur, iuxta quod de verbo Veritas ait: Eun­ tes in mundum, etc., eadem dicat de elemento: Nisi quis, etc., dubitare non debes, illos verum non habere baptismum, in quibus non solum utrumque praedictorum, sed eorum alterum est omissum” (D 412). Gregorius IX pariter interrogatus de liceitate baptismi ad­ hibita cerevisia pro aqua, ait ad Sigurdum, Archiepiscopum etiam Nidrosiensem: "Tibi tenore praesentium respondemus: quod, cum secundum doctrinam evangelicam oporteat ex aqua et Spiritu Sancto renasci, non debent reputari rite baptizati, qui in cerevisia baptizantur” (D 447). Concilium Viennense : “Ad hoc baptisma unicum baptizatos omnes in Christo regenerans est, sicut unus Deus et fides unica ab omnibus fideliter confitendum, quod celebratum in aqua in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti credimus esse tam adultis quam parvulis communiter perfectura remedium ad salutem” (D 482). Concilium Florentinum in instructione ad Armenos: “Ma­ teria huius sacramenti est aqua vera et naturalis ; nec refert frigida sit an calida. Forma autem est : Ego te baptizo in no­ mine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Non tamen negamus quod per illa verba: Baptizatur talis servus Christi in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, vel : Baptizatur manibus meis talis in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, verum per­ cipiatur baptisma; quoniam cum principalis causa, ex qua baptismus virtutem habet, sit Sancta Trinitas,, instrumentalis 10 Epist. 43: ML 77,497. 11 I. Mori nus (.Disc. Pacnit. 8.16,21) et F.FarvacquES putaverunt aliquando fuis­ se validum baptismum collatum sub forma ab Alexandro III damnata, sed talis opinio damnata iterum fuit ab Alexandro VIII (I> 1318). De hac re cf. Lercher-Umberg, De Baptisino 149. T..1 C.2. ESSENTIA BAPTISMI. TH.3 N.37-40 139 autem sit minister, qui tradit exterius sacramentum ; si ex­ primatur actus, qui per ipsum exercetur ministrum, cum Sanc­ tae Trinitatis invocatione, perficitur sacramentum” (D 696). Etiam contra errores Armenorum Benedictus XII (D 542). Concilium Tridentinum contra Protestantes declarat aquam intelligendam esse sensu proprio et non metaphorico (D 858) ; Leo XIII12 permittit in casu morbi usus aquae cum hydrargyro bichlorato corrosivo (D 1977). 38. Valor dogmaticus. Thesis est de fide divina et ca­ tholica definita. 39. Probatur prima pars·. Materia baptismi est ablutio, adhibita aqua naturali. Probatur ex sacra Scriptura. 1. Io 3,5 : nisi quis rena­ tus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto, non potest introire m reg­ num Dei. Atqui hic agitur de baptismo (ut supra ostendimus) et expresse asseritur usus aquae, ut patet. Ergo. 2. Idem insinuatur in Mt 28,19 et Mc 16,16, cum Chris­ tus simpliciter commendat ut baptizent in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. lam vero “baptizare” intelligi debet eo modo quo iudaei ordinario loquendi usu verbum usurpa­ bant, scilicet, pro lavare sive mundare aqua. 3. Etiam Apostoli apparent in sola aqua baptizantes : Act 8,36; 10,47; et ad aquam alludentes ubi de baptismo agitur, tum expressis verbis (Tit 3,5 ; Eph 5,26), tum in comparatio­ nibus sive figuris biblicis usurpatis (1 Cor 10,2; 1 Petr 3,20) (cf. supra n.33). 40. Probatur ex traditione. lam inde ab initio chris­ tianismi non nisi aqua adhibetur tanquam materia sacramenti baptismi, et quidem per ablutionem, quae fieri solebat immer­ sione simplici vel trina, tum etiam infusione, prout postea videbimusJ3. Antiquissimum documentum (quod potius ad liturgiam pertinet), Didache, expressis verbis de aqua quaes­ tionem inducens, ait: “De baptismo autem, sic baptizate: haec omnia postquam antea dixistis, baptizate in nomine Patris et Filii, et Spiritus Sancti, in aqua viva. Si autem non habes aquam vivam, in alia aqua baptiza; si non potest in frigida, in calida. Si autem neutram habes, effunde in caput ter aquam in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti” (R 4). Nec per­ mittit usum alicuius alius rei, sed solam aquam adhibendam esse dicit, quomodocumque haec aqua inveniatur. “ Deer. S.Officii 21 aug. 1901: ASS 34 (1900-1901) 319, « Cf. R 302 307 703; ind. sistem.461s. 140 F.SOLÂ, DE SACRAMENTIS INITIATIONIS CHRISTIANAE. Π Pastor Hermae per synecdochen, ipsum baptisma appellat aquam : “Priusquam homo nomen filii Dei portaverit, mortuus est; cum autem acceperit sigillum, deponit mortalitatem et resumit vitam. Signum ergo est aqua ; in aquam igitur de­ scendunt mortui et ascendunt vivi” (D 92). Eodem modo S.Iustinus explicans liturgiam baptismi, ait : “Deinde eo ducuntur [baptizandi] a nobis ubi aqua est, et eodem regenerationis modo regenerantur quo et ipsi sumus regenerati. Nam in nomine parentis universorum ac Domini Dei, ac Salvatoris nostri lesu Christi, et Spiritus Sancti, la­ vacrum. in aqua tunc suscipiunt... Hanc autem huius rei ra­ tionem ab Apostolis accepimus” (R 126). Nec aliter alii Patres de baptismi aqua loquuntur, ut cum baptismum comparant cum tabula e naufragio liberante, cum aqua quam hebraei transierunt in mari Rubro, vel quae de latere Christi profluxit, etc. 41. Probatur secunda pars'. Forma baptismi consistit in verbis quibus unitas et trinitas divina distincte exprimitur. Probatur ex sacra Scriptura. Mt 28,1914 dicit Dominus apostolis: Docete omnes gentes', baptizantes eos in nomine Pa­ tris et Filii et Spiritus Sancti. Christus, igitur, Ipse docet formulam qua baptismus administrari debet. Atqui formula sive verba constituunt formam sacramenti, ut constat ex prae­ notandis. Ergo his verbis debet constare forma baptismalis. Praeterea haec verba distincte exprimunt unitatem et trini­ tatem divinarum Personarum, cum enim dicunt in nomine (singulari numero) unitas designatur ; cum vero tres seperatim Personae nominantur, Trinitas intelligitur. Si, itaque, Chris­ tus determinavit formam in baptismo adhibendam, non licet ab ea recedere; nam quae Christus instituit mutari non pos­ sunt. Ergo forma debet habere expressionem Trinitatis et unitatis Divinae, et quidem distincte significatam.42 * 42. Probatur ex traditione. Ut in priori parte osten­ dunt testimonia traditionis, Patres non solum aquam in baptis­ mo adhibendam tradunt, sed etiam determinant formam, quae est eadem quam Christus praecepit15. Ita Didache (R 4), S.Iustinus (R 126), Pastor Hermae (R 92); quibus adiungi possunt : Canones Hippolyti: “singulis vicibus [quibus catechume---------\ M Discussionem huius loci habet D’AlSs. De Baptismo et Confirmatione 50B-54. “ R ind. system.464; D’AlSS, l.c. 52s. L.1 C.2. ESSENTIA BAPTISMI. TH.3 n.40-44 141 nus inungitur] dicit presbyter : Ego te baptizo in nomine Pa­ tris et Filii et Spiritus Sancti” ie. Tertullianus “Mandans, ut tingerent in Patrem et Fi­ lium et Spiritum Sanctum, non in unum ; nam nec semel, sed ter ad singula nomina in singulas personas mergitamur” 17. S.Ambrosius : “Nisi baptizatus fuerit in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, remissionem non potest accipere pec­ catorum nec spiritualis gratiae munus haurire” 18. Estque res adeo manifesta ut S.Augustinus asserere po­ tuerit: “Quis nesciat non esse baptismum Christi si verba evangelica, quibus symbolum constat, illic defuerint? Sed faciliu^ inveniuntur haeretici, qui non baptizent, quam qui non verbis istis baptizent” ie. Eodem modo, omnes ritus baptismales, sive in Liturgia occidentali, sive etiam in orientali, adhibent formam a Christo statutam 20. 43. Ratio theologica. “Baptismus per suam formam consecratur, secundum illud Eph 5 : Mundans eam lavacro aquae in verbo vitae; et Augustinus dicit in libro de unico baptismo, quod baptismus verbis evangelicis consecratur. Est autem eius duplex causa: una quidem principalis a qua virtu­ tem habet ; quae est Sancta Trinitas ; alia autem instrumentalis scilicet, minister qui tradit exterius sacramentum, et ideo oportet in forma baptismi de utraque fieri mentionem: minister autem tàngitur cum dicitur : Ego te baptizo ; causa autem prin­ cipalis, cum dicitur: In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti ; unde haec est conveniens forma baptismi : Ego te bap­ tizo in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti”21.44 44. Obiectiones. 1. loanncs dixit se baptizare in aqua, Chris­ tum vero baptizaturum Spiritu Sancto et igni (Mt 3,11). Ergo ma­ teria baptismi Christi non est aqua. Dist. antec. S.Ioannes Baptista his verbis volebat contraponere effectum sui baptismi ad effectum baptismi Christi, conc. antec.; volebat contraponere materiam utriusque baptismi, nego antec. Re­ vera verba S.Ioannis Baptistae ostendunt effectum baptismi Christi esse per se spiritualem, quatenus directe remittit peccata; dum bap­ tismus ab ipso collatus est baptismus aquae, id est, non directe ef­ fectum spiritualem producit, sed tantum in quantum disponit ad contritionem vel caritatem. Hoc modo explicatur Act 1,5; 11,15 (cf. n.20). w ” 18 19 » ** Canon 132: ed.AcHEi.is, 97. Adversus Prax. 26: ML 2.190. De Mysteriis 4.20: ML 16,394. De Baptismo contra Donat. 6,25,47: ML 43,214. Puniet: DACL 2,251-346. 3 q>66 a.5. i , 142 F.SOLA, DE SACRAMENTIS INITIATIONIS CHRISTIANAE. II 2. Ad exprimendum effectum spiritualem quem baptismus pro­ ducit, sufficit ut actio abluendi determinetur. Ergo non est necesse ut formula trinitaria adhibeatur. Trans, antec. Nego conseq. Non, enim, arguimus ex necessitate significandi effectum sacramcntalcm (quem ultro concedimus suffi­ cienter significari verbis “ego te baptizo”) sed ex verbis Christi de­ terminantis formam. 3. Apostoli baptizabant in “nomine lesu”. Ergo forma trinitaria non est de essentia baptismi. Quid significet “baptizare in nomine lesu” dicetur in scholio (n.47) ". 4. S.Bernardus ait : “Sine praeiudicio sanis sapientis, ego vero hunc baptizatum puto [scilicet, baptizatum sub hac formula: baptizo te in nomine Dei et sanctae ac verae crucis]... legimus enim in Actibus Apostolorum non modo in nomine Patris et Filii et Spiri­ tus Sancti, verum et in nomine Domini lesu Christi aliquos baptizatos” M. Ergo non requiritur forma trinitaria. Cone, antec. Nego conseq. Scilicet admittimus verba esse S.Bernardi (quamvis aliqui dubitare velint), sed negamus inde eius aucto­ ritatem in hac re singulari posse inducere ad veram conclusionem. 45. Scholion 1. De modo faciendi ablutionem in baptismo. Constat primis temporibus Ecclesiae generatim baptismum adminis­ tratum fuisse per immersionemImo, vox ipsa βαπτίζειν immerge­ re significat. Ideo dubium esse poterit an baptismus alio modo colla­ tus validus sit, necne. a) Didache iam commendabat : "De baptismo autem sic baptiza­ te: baec omnia postquam antea dixistis, baptizate in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti in aqua viva. Sin autem non habes aquam vivam, in alia aqua baptiza; si non potes in frigida, in calida. Sin autem neutram habes, effunde in caput ter aquam in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti” (R 4). Aqua viva intelligitur aqua in flu­ mine, in mari, vel alio loco ubi currit aqua ; alia aqua quae non sit viva, erit aqua in balneo aut piscina, aut loco simili posita. Si neu­ tra habeatur, scilicet, si baptizandus non potest immergi in aquam poterit baptismum recipere per infusionem. Novatianus aegrotans baptismum recepit in lectulo (R 547) ; S.Cyprianus doctrinam generalem tradit pro his casibus, asserens negan­ dam non esse misericordiam divinam his qui tantum per infusio­ nem baptizari possunt5”; et in actis martyrum, vitis sanctorum aliis­ que documentis constat talem praxim in usu antiquissimo fuisse ”. Neque exempla desunt baptismi per aspersionem administrati, ut probabiliter fecerunt apostoli die Pentecostes cum tria millia homi­ num baptizati sunt (Act 2,41). Ladislaus Jagcllon Poloniae rex, s.XIV per aspersionem a longinquo multitudinem baptizari fecit. Cf. Cy­ prian. R 590.22 22 Aliqui auctores distinguunt inter formam adhibitam ab Apostolis ante ascen­ sionem Domini et post ascensionem (cf. Lercher 154 ob.3); sod talis distinctio non facit ad rem, nam praecise agitur de forma adhibita post ascensionem. » Epist. 403: ML 182,560. M Act 8,36; Rom 6,3-4; et Patres saepissime: DTC 2,185s. a Epist. 76,12: ML 3,1147; CSEL (epist. 69) 3.2.760. M Teste Eusebio, Hist. Eccles. 6,43: MG 20,623; Martène citat S.Laurentium in carcere baptizasse S.Romanum; similia habentur de aliis, ut in actibus $.Baççhi: De antiquis Ecclesiae ritibus 1 c.l a.14 n.5. L.l c.2. essentia BapWsMî. ïh.3 n.44-46 143 Verum etiam est in antiquitate Christiana baptismum per immer­ sionem exigi, adeo ut clinici sive grabatorii (ut vocabantur qui bap­ tismum per infusionem acceperant) aliquando a sacerdotio arceren­ tur ”. Sed etiam in his casibus baptismus ut certo validus habeba­ tur, nec iteratio permittebatur b) Etiam in antiquitate Christiana Irina immersio sive trina aquae infusio fiebat”, ita ut S.Basilius hunc ritum “ex traditione Aposto­ lorum” receptum esse dixerit ”. Attamen non reputabatur ritus ne­ cessarius ad essentiam sacramenti, ut patet ex declaratione S.Gregorii Magni ad S.Leandrum hispalensem approbantis hispamcam consuetudinem omittendi trinam immersionem, ne viderentur eun­ dem ritum cum arianis adhibere31 *30*. Inter auctores posteriores solus Alcuinus 33 autumavit essentialem trinam immersionem, dum S.Tho­ mas eam solummodo ad liceitatem sub gravi requirebat33; Scotus34 vero, Petrum Lombardum * secutus, simplicem vel trinam immer­ sionem sive etiam infusionem secundum diversas locorum consue­ tudines licitam esse malebat. c) Itaque quod ad evolutionem ritus baptismalis spectat, haec cum sufficienti probabilitate stabiliri possunt: Usque ad sacculum IV baptismus administratus est per immersionem totalem, salvo casu necessitatis. A sacculo IV ad VIII immersio partialis in baptisterio fiebat, adhibita simul infusione aquae; a saeculo VII ad XI pueri immergebantur totaliter in pelvi vel in scypho, quoad adultos vero, qui propter corporis magnitudinem in pelvim immergi non pote­ rant “, diversus erat mos et usus ; et hoc quidem per totum medium aevum. Immersio puerorum, verticalis esse solebat; a sacculo ve­ ro XI ad XIII immersio erat horizontalis semper atque adhibebatur, tam pro pueris quam pro adultis (ad modum balnei); sacculis XIIIXIV immersio tum totalis, tum partialis, tum etiam infusio indiscriminatim fiebat pro locorum more. Postea vero saeculis XV-XVI frequens infusio, rara immersio erat ; dum tandem saeculo XVII vix immersio in usu invenitur, eaque solum conservata fuit in riti­ bus ambrosiano et mozarabico atque in aliquibus sectis. Sed iam saeculo XIX infusio fere unice praevaluit, etiam in illis sectis ”. 46. Scholion 2. Benedictio aquae baptismalis. Rituale Roma­ num praescribit : “Aqua solemnis baptismi sit eo anno benedicta in x Concilium Caesar, c.12: Msi 2,541; Kch 388. x Cum S.Cornelius dc Novatiano ait: “in ipso quo iaccbat lectulo perfusus baptismum suscepit, xi tamen huiuscemodi baptismum susccp>:sc dicendus est" (R 547), non significat se dubitasse dc validitate baptismi, propter modum quo fuit administratus, sed propter dispositionem recipientis. Addit, enim: “Sed neque postquam liberatus est morbo reliqua percepit, quae iuxta ecclesiasticam regulam percipi debent”. V.I Puig on is B.. 218. Graeci schismatici aliquando videntur exigere ad validitatem triplicem immersionem (SrAcir.. Doctrina theo­ logiae Orientis separati de Sacramento Baptismi: OrCh 6,12). Cf. M.JueiE: DAFC 2 369s. ® D’'daché 3.7; ed.Fuxx. 16-18; Tertullianus, Adversus Prax. 26: ML 2,189. Cf. D’Ai.Es. l.c. 40 schol.IV. 30 R 954. Item Tertullianus. De Corona 3s: ML 2.98s; S.Hyeronimus, Dialog, contra Lucifer. 8: ML 23.163s; Pelagius I: D 222. ” Epist. 43 (ML 77,497s) recitata in Concilio Toletano IV (ann.633), cap.6: Msi 10.618. 33 Epist. 90 et 130: ML 100,289.342. « 3 q.66 a.8. In 4 dist.3 q.2. “ 4 Sent, d.3 q.2: ML 192,1092. 38 W.Strabo. Dc rebus Eccles. 26: MIL 114.959s. ” M.CorblET, Histoire du Sacrement du Baptême (1881) 248s. 144 IÎ-.SOI.X, DE SACRAMENTIS INITIATIONIS CHRISTIANAE, η pervigilio Paschatis vel Pentecostes, quae in fonte mundo nitida et pura diligenter conservetur” (2 Til' 1,5). Haec benedictio, quae iam in antiquitate habebatur”, non est necessaria, quamvis aliqui Patres aliquando videantur eam tanquam ad essentiam sacramenti require­ re*. Sed huiusmodi Patres sumunt vocem “baptismum” pro toto ritu baptismal!. Ceterum, scimus fuisse in usu baptisma in fluvio, in mari, in “aqua viva” (R 4), quae aquae non poterant hanc habe­ re benedictionem. Lex ecclesiastica praecipit benedictionem aquae baptismalis, ut videtur, fortasse sub gravi, minime vero ad validitatem. Praeterea, haec praescriptio respicit ad baptismum solemnem, non autem ad privatum. Ast, si fieri potest, conveniens est ut etiam in his casibus adhibeatur aqua ad baptismum destinata, vel benedicta. 47. Scholion 3. De baptismo “in nomine lesu". Act 2,38; 8,12.16; 10,48; 19,5; et alibi Apostoli dicuntur baptizare in nomine lesu, in nomine Domini; unde magni theologi medii aevi autuma­ runt Apostolos per privilegium a Christo acceptum, potuisse bapti­ zare in nomine lesu loco adhibendi formulam trinitariam “. Hoc confirmabant ex testimonio S.Ambrosii35 *4142 *4, 4Nicolai I ad bulgaros (D 335), et cuiusdam textus S.Basilii “. Verum in primis statuendum est : Baptismus in tali forma colla­ tus post Apostolos nunquam fuit validus ; ita patet ex tota traditio­ ne Ecclesiae et ex documentis allatis in thesi. Neque in praxim talis ritus adhiberi potest, quia in his quae ad sacramentorum validitatem spectant, non licet opinione probabili uti (D 1151). Quaeritur, igitur, an re vera Apostoli baptizarent sub hac for­ mula: “Ego te baptizo in nomine lesu”, vel “Ego te baptizo in no­ mine Domini”. Nihil certum definitum est, ideo licet opinari validi­ tatem huius formulae pro Apostolis. Sed rationes, propter quas hanc probabilitatem auctores admittebant, non sunt omnino convincentes, et inter modernos vix quisquam talem probabilitatem iam admittit. Antiqui theologi, porpter hos textus Actuum Apostolorum, ad­ mittebant plus minus baptismum in nomine lesu esse validum nisi formula trinitaria relinqueretur ex contemptu vel propter errorem dogmaticum4’; Scholastici antiqui solum concedebant Apostolis usum huius formulae, et quidem ex privilegio, vel ex speciali revelatione 35 S.Basilius, De Spiritu Sancto 27: MG 32,191; ct cf.. libros liturgicos anti­ quos. * Pourrai1, La théologie sacramcntale S3. *° Multum de hac quaestione scriptum est: Harduinus, Dc baptismo quaestio triplex: De baptismo pro mortuis, Dc baptismo in vino, De baptismo in no­ mine Christi (Parisiis 1687); Gillmann, Taufe **im Namcn lesu” oder ‘*.m Namen Christi”? (Mainz 1913); C.de ClErq, A propos de la formule dc Baptême “in nomine lesu”: Collectanea Mechlinensia 5 (1931) 313-318; M.de Ionghe, Le baptême au nom dc Jésus d'après les Actes des Apôtres: EphThLov 10 (1933) 647-653: DTC 2,271-273. In manualibus de Sacramento Baptismi, saepè. H. Lennerz, 43-47; I.Puic de la Bellacasa. 222-229; H.Dondaine. La forme du Baptême selon Caictan: RevScPhTh (1940) 331s. Doronzo. 67-72. 41 De Spiritu Sancto 1.3,39-45: ML 16,742s. De hoc textu scripserunt, prae­ ter auctores in superiori nota citatos. O.Fali.ER, Dic Taufe im Name lesu bci Ambrosius: 75 Jahre Stella Matutina. Fetschrit (Feldkirch) 1,139-150; I.Puig de la Bellacasa, El Bautismo en cl nombre de Jesus segun S.Ambrosio: Las Ciencias 6 (1940) 707-716; DTC 2,184. 42 De Spiritu Sancto 12,28: MG 32,116 (R 945). De hoc textu agit etiam I. Puig de la Bellacasa, l.c. 714s. 44 S.Albertus Magnus, In 4 dist.3 a.2 q.5 ; S.Bonaventura, In 4 d.3 a.2 q.2. L.l C.2. ESSENTÎA BAfTiSMt. TH.3 N.46-48 145 ipsis facta"; rationem vero dabat S.Thomas: ut “nomen Christi, quod erat odiosum iudaeis et gentilibus, honorabile redderetur per hoc quod ad eius invocationem Spiritus Sanctus dabatur in baptis­ mo” “. Pristinam sententiam renovare voluit Caietanus, sed Pius V eam in editione Romana operum expungi iussit. 48, Saeculo XVI alia interpretatio proposita est : “Baptizare in nomine lesu” est locutio quae contraponit baptismum Christi ad baptismum loanms ',J: nec exprimit praecise formulam in administratione baptismi adhibitam. Haec interpretatio praevaluit, et mo­ derni fere omnes eam tenent. In hunc sensum interpretantur verba S.Ambrosii et Nicolai I. Hic, scribens ad Bulgaros ait: “A quodam iudaeo, nescitis utrum christiano an pagano, multos in patria vestra baptizatos asseritis, et quid de his sit agendum consulitis. Et pro­ fecto, si in nomine Sanctae Trinitatis vel tantum in nomine Christi, sicut in Actibus Apostolorum legimus, baptizati sunt (unum quippe idemque est, ut sanctus exponit Ambrosius), constat eos non esse denuo baptizandos” " (D 335). Hoc loco “baptizare in nomine lesu”, vel “in nomine Sanctae Trinitatis” evidenter potius refertur ad in­ tentionem baptizantis quam ad formulam adhibitam. Quod vero ad­ ducat auctoritatem S.Ambrosii ad ostendendum idem esse baptizare in nomine lesu atque in nomine Sanctissimae Trinitatis, magis con­ firmat explicationem datam ; nam S.Ambrosius non agit de formula, quae proferenda est a baptizante, sed de professione fidei, quam ante baptismum proferebant baptizandi ; ait enim : "Ergo isti [Ephesini de quibus Act 19,2] quia nec in Christi nomine, nec cum fide Spiritus Sancti baptizati fuerant, non potuerunt accipere baptismatis sacramentum. Baptizati itaque sunt in nomine lesu Christi: nec ite­ ratum est in eis baptisma, sed novatum, unum enim baptisma (Eph 4,5). Ubi autem non est plenum baptismatis sacramentum, nec prin­ cipium, vel species aliqua baptismatis aestimatur. Plenum autem est, si Patrem et Filium Spiritumque Sanctum fatearis. Si unum neges, totum subrues. Et quemadmodum si unum in sermone comprehen­ das, aut Patrem, aut Filium, aut Spiritum Sanctum; fide autem nec Patrem, nec Filium, nec Spiritum Sanctum abneges, plenum est fidei sacramentum : ita etiam, quamvis et Patrem, et Filium, et Spiritum Sanctum dicas, et aut Patris, aut Filii, aut Spiritus Sancti minuas potestatem, vacuum est omne mysterium. Denique et illi ipsi qui dixerant: Nec si Spiritus Sanctus sit audivimus, baptizati sunt postea in nomine Domini lesu Christi (Act 19,5). Et hoc abundavit ad gra­ tiam ; quia iam Spiritum Sanctum, Paulo praedicante, cognoverant. Nec contrarium debet videri, quia quamvis etiam postea tacitum sit de Spiritu, tamen creditum est ; et quod verbo tacitum fuerat, ex44 Cf. JouchE. Le Bdptfme au nom de Jésus d’après tes Actes des Apôtres: EphThLov 10 (1935) 647-653, qui sequitur sententiam S.Thomae. « 3 q.66 a.6 ad 1. 40 Ita magni theologi saec.XVI: M.Cano. De locis theologicis 6.8 ad 7; Suârez, De Sacramentis d.21 s.3; S.Robertus Bellarmino. De Baptismo c.3; et cornmentaristae Scripturae. Huic sententiae repugnavit Card. Orsi : De Baptismo in nomine lesu Christi (Mediolani 1733); Vindiciae dissertationis De Baptismo in nomine Christi (Florentiae 1738). 47 De hoc difficili textu Nicolai I scripserunt, inter alios: Hadrianus VI (nondum Pontifex), Quaestiones de Sacramentis in IV librum Sententiarum (Romae 1522) fol.XI; SuArbz, De Sacramentis d.21 s.3; Wirceburcenses, 9 182.47; Ch.Pesch, 389; Pute de ea Bexxacasa, De Sacramentis 229; Lennbrz, De Baptismo 46s; DTC 2,272s. 146 l'.SOr.A, DE SACRAMËNÏtS ÎNITIATÎONtS CttRISl'tAS'AE. ît pressum est fide. Cum, enim, dicitur: in nomine Domini nostri lesu Christi, per unitatem nominis impletum mysterium est: nec a Chris­ ti baptismate Spiritus separatur; quia loannes in paenitentia baptizavit, Christus in Spiritu” ". Iam vero, evidenter haec S.Ambrosii verba non possunt referri ad formulam baptismalcm, quia secus etiam valeret baptisma collatum in nomine Spiritus Sancti esse va­ lidum; quod quidem inauditum est; prosequitur, enim: “Nunc con­ sideremus, utrum quemadmodum in Christi nomine plenum esse le­ gimus baptismatis sacramentum ; ita etiam Sancto tantum Spiritu nuncupato, nihil desit ad mysterii plenitudinem. Rationem sequa­ mur; quia qui unum dixerit, Trinitatem significavit. Si Christum dicas, et Deum Patrem, a quo unctus est Filius, et ipsum qui unctus est Filius, et Spiritum sanctum quo unctus est, designasti. Scriptum est enim : Hunc lesum a Nazareth, quem unxit Deus Spiritu sancto (Act 10,38). Et si Patrem dicas, et Filium eius et Spiritum oris eius pariter indicasti ; si tamen id etiam corde comprehendas. Et si Spi­ ritum dicas, et Deum Patrem a quo procedit Spiritus; et Filium, quia Filii quoque est Spiritus, nuncupasti. Unde ut rationi copuletur auctoritas: in Spiritu quoque recte nos baptizare posse Scriptura indicat, dicente Domino : Vos autem baptizabimini in Spiritu sancto (Act 1,5). Et alibi Apostolus ait: Omnes enim in ipso corpore, in unum Spiritum baptizati sumus (1 Cor 12,13). Unum opus, quia unum mysterium : unum baptisma, quia mors una pro mundo : uni­ tas ergo operationis, unitas praedicationis quae non potest separa­ ri”". Itaque argumentatio S.Ambrosii haec est: talis est unitas Per­ sonarum divinarum ut separari, salva fide, non possint. Si, igitur, tu catechumenus baptizandus, profers fidem in Patrem iam in illa professione includis et Filium ct Spiritum Sanctum, quin mentio­ nem specialem de tribus personis agas. Non est sermo de forma baptismi, sed de intentione cordis baptizandi : “Si tamen id etiam corde comprehendas”, scilicet, si unitatem et trinitatem fatearis. 49 Scholion 4. De formulis aeqùivalentibus. a) Documenta adeo exigunt expressionem trium divinarum Personarum earumque unitatem in formula baptismi, ut omnino invalidae habendae sint illae formulae quae unitatem vel distinctionem Personarum non exprimant. Itaque ut prorsus invalidae habentur hae formae: Ego te baptizo in nomine Trinitatis; ego te baptizo in nominibus Patris et Filii et Spiritus Sancti ; ego te baptizo in nomine divinarum per­ sonarum, etc. Dubiae sunt expressiones huiustnodi : Ego te baptizo in nomine Patris et in nomine Filii ct in nomine Spiritus Sancti; vel: in no­ mine Ingeniti, et Geniti et Paracliti ; et aliae similes. Quia etiamsi speculative sint validae, attamen ex auctoritate theologorum contra­ rium asserentium, non possunt simpliciter adhiberi ; et ideo baptis­ mus, his formulis collatus, posset sub condicione iterari, quamvis stricta obligatio iterationis urgere non videtur. b) In forma baptismi debet etiam aliquo modo exprimi subiectum baptismi et actio baptizandi, et quidem sub periculo invaliditatis si alterutrum omittatur. Suarez dicit hoc esse “conclusionem de fi­ de” ”, Certo constat ex documentis pontificiis Alexandri III (D 398), w De Spiritu Sancto 1,3: ML 16,743. 40 Dc Spiritu Sancto 1,3: ML 16,744. w De Sacramentis d.21 s.l n.l. L.l C.3. NECESSITAS BAPTISMI. TH.4 N.48-51 147 Alexandri VIII (D 1317) et Eugenii IV (D 696); ex quibus patet non valere neque unquam validum fuisse sacramentum collatum sine in­ dicatione : Ego te baptizo51. In ritualibus et libris liturgicis antic: s semper invenitur formu­ la, quae baec exprimit. Occidentales adhibent semper verba Christi (Mt 28,19) ; Orientales, praesertim graeci, proferunt : “Bapfizatus sis, servus Dei, in nomine Patris...” Quae formula licita quidem est (D 696). Huius rei rationem S.Thomas52 ex necessitate determinandi sig­ nificationem usus aquae ad signum sacramentale, desumit. CAPUT III Necessitas sacramenti baptismi 50. Nexus. In Vetere Lege via ad salutem diversa erat pro diversis hominum condicionibus: ludaeis praescripta erat quaedam quasi inscriptio in populum electum, quae pro mas­ culis circumcisione fiebat ; ethnicis vero actus aliquis fidei cum caritate imperabatur. Omnibus via ad salutem per actus pro­ prios ex opere operantis et gratia Dei, patebat ; parvulis autem salus esse poterat in fide parentum. Nova autem Lex novum mediorum genus statuit, et, ut dictum est, baptismus est medium a Christo institutum ad ingrediendum in Ecclesiam ab Ipso conditam. Iam vero, ut in Theologia fundamentali ostenditur, Ecclesia catholica est ad salutem necessaria; unde necessario sequitur baptismum esse etiam necessarium ad vi­ tam aeternam obtinendam. Sed necessitas potest diversos gra­ dus habere, ex quo naturam huius necessitatis investigare debemus. Thesis 4. Baptismus, post Evangelii promulgationem, tam parvulis quam adultis, omnibus necessarius est ad salutem, necessitate medii. S.Th., 3 q.68 a.l; SuArBz. d.27 s.l n.3; Pescu. 190-194; OttBN, 295-306; PuiG la B., 230-244; Lknnerz, 120-144; Dorokzo, 104-134. 51. Notiones. Tam parvulis quam adultis; scilicet tum iis qui aliquando saltem usum rationis habuerunt, tum etiam iis qui ad rationis usum nondum pervenerunt, baptis­ mus necessarius est. Interea praescindimus a non natis, sive iis qui in materno claustro moriuntur. 61 De hac re ampliorem sermonem facit LennERZ, nn.56-65. ® 3 q.66 a.5 ad 2. 148 f.solA, de sacramentis initiationis Christianae, ii Necessitas medii opponitur necessitati praecepti, et di­ citur de illis auxiliis sine quibus aliquid haberi non potest. Tale, igitur, medium adeo necessarium est, ut eo etiam incul­ pabiliter omisso, effectus obtineri non possit1. Necessitas medii potest esse absoluta (v.gr. gratia ad supernaturaliter operandum), et hypothetica, si medium est a Deo tanquam necessario stabilitum, sed ex natura sua non necessario cum effectu coniungitur. Huiusmodi est baptismus. Ubi agitur de necessitate praecepti, non obligantur nisi qui praecepti capaces sunt, et hic et nunc coguntur; excusat autem ignorantia invincibilis, impossibilitas physica vel mo­ ralis, et alia huiusmodi. A necessitate vero medii nemo dispen­ satur. Si vero necessitas medii non est absoluta, sed relativa dumtaxat, sive hypothetica, in adiunctis quidem ordinariis medium illud necessarium ponendum est, in adiunctis vero extraordinariis Deus providit alio modo suppletorio vel ex­ traordinario seu aequivalenti. Itaque dicimus baptismum esse medium in adiunctis ordinariis necessarium et sine quo salus obtineri non potest; in quibusdam vero adiunctis, in thesi sequenti determinandis, Deus alio medio baptismum supplen­ dum statuit, non tamen omnino a baptismo independenter. 52. Post promulgationem legis evangelicae. Homines ad legem non obligantur, nisi lex eis legitime fuerit promul­ gata ; promulgatio autem legis non singulis necessario facienda est. Itaque ad hoc ut omnes homines ad legem baptismi ser­ vandam teneantur, requiritur ut lex evangelica omnibus in genere, promulgata dicenda sit. An de facto talis promulgatio hic et nunc detur, ad rem nostram non facit. Quare, si alicubi, vel pro casu aliquo particulari, lex evangelica promulgata nondum aestimatur, ibi ad legem baptismi non tenerentur. Ch.Pesch putat “secundum communem theologorum senten­ tiam iam per multa saecula promulgationem factam esse pro toto orbe terrarum”2. D’Alès'autem animadvertit: “Nunc autem communius distinguunt [theologi] condicionem adul­ torum et infantium. Adultos negant salvos esse posse sine fide implicita Redemptoris; ad infantes quod attinet, statuunt in unaquaque regione antiqua auxilia tum demum abolita esse cum in illa regione promulgatio evangelii potuit censeri moraliter facta. Unde sequitur in illis regionibus quae adhuc carent promulgatione Evangelii, nullam intervenisse de infantibus 1 Cf. J A.nr, Αι.πλμλ, La necesidad de mcd‘C en la escoldstica fostridentina: ArchTG 8 (1945) 57-84. * Praelectiones Dogmaticae VI, 417, T..1 C.3. NECESSITAS BAPTISMI. TH.4 N.51-54 149 mutationem : non enim videtur pertinere ad Dei benignitatem ut condicio illorum infantium per adventum Domini facta sit peior” 34. Verba haec “post Evangelii promulgationem” desumpta sunt ex Concilio Tridentino, cp.4 de iustificatione : “Quae quidem translatio [a statu peccati ad statum gratiae] post Evangelium promulgatum, sine lavacro regenerationis aut eius voto fieri non potest” (D 796). 53. Adversarii. In antiquitate Christiana fuerunt aliqui haeretici (Calani, Manichaei) *, qui baptismi necessitatem ne­ gabant. Pelagiani exigebant baptismum ex necessitate prae­ cepti ad ingrediendum in regnum caelorum, et nullam necessi­ tatem ad vitam aeternam obtinendam 5. Novatores non unam de baptismo habent sententiam : Sociniani, Unitarii et Zwingliani necessitatem simpliciter negant; Lutherani et Calvinistae admittunt quidem necessitatem praecepti, sed non medii, siquidem concedunt in quibusdam adiunctis specialibus posse salvationem obtineri sine baptismo, per dispensationem divi­ nam. Protestantes liberales et Modernistae (D 2042-2043) nul­ lam omnino necessitatem requirunt. Ceterum tota doctrina protestantica innixa in iustificatione ex sola fide, debet reicere necessitatem sacramentorum ®. Pro pueris Cai etanus exceptionem posuit, prout in scholio videbitur. 54. Doctrina Ecclesiae. Documenta superius allata de baptismi sacramentalitate non solum naturam baptismi statuunt, sed etiam necessitatem vel asserunt, vel supponunt. In specie sint : Concilium Carthaginense a Zosimo approbatum : “Placuit ut quicumque parvulos recentes ab utero matris baptizandos negat... A.S.” (D 102). CaelESTinus I: “Tum parvuli, tum iuvenes indigent sa­ cramento regenerationis” (D 140) : Innocentius II (Concilio Later. IV) damnavit ut haereticos et ab Ecclesia expulit eos qui baptismum puerorum negabant (D 367). Simili modo Innocentius III damnavit etiam eos qui dicebant inutiliter 3 De Baptismo ct Confirmatione 142s. 4 Quos citat Tertullianus. Dc Baptismo 1: ML 1,1197; tum etiam S.Augus­ Haereses 46: ML 42.38. * S.Augustinus, Serm. 294: ML 38,1335-1348; Contra luliament 3,3,8: ML 44,705. * S.Robertus Bellarmino, De Baptismo c.4, ubi doctrinam Wicleffii refutat. Cf. Otten, 297. De doctrina protestantica videre est C.Crivelli, Directorio Protestante de la America latina (1933) 15. tinus. 150 F.SOlA, DE SACRAMENTIS INITIATIONIS CHRISTIANAE. II baptismum pueris conferri (D 410) ; et in Professione fidei Wcddensibus praescripta exigit ut admittant infantium bap­ tisma (D 424. cf. etiam 430). Clemens V in Consilio Viennensi contra loannem Olivi (D 482), Eugen lus IV in Concilio Florentino in instructione ad Armenos (D 696) et decreto pro lacobitis (D 712), non modo defendunt necessitatem baptismi etiam pro pueris, sed expresse dicunt illis alio modo subveniri non posse, et ideo oportere ut quam primum commode fieri posset baptizentur, quamvis non necessario statim baptizandi sint, nisi instet periculum mortis. 55. Concilium Tridentinum in decreto de iustificatione iam indirecte de baptismo egerat affirmando iustificationem sine lavacro regenerationis obtineri non posse (D 796) ; et paulo post, eodem decreto, iterum affirmavit necessitatem baptismi cum dixit illum esse causam instrumentalem justifi­ cationis (D 799). At ubi perventum est ad discussionem de ipso sacramento baptismi, theologi damnandam proposuerunt hanc propositionem : “Pueras in uteris maternis per invocationem Trinitatis et benedictionem salvari”. Multis discussionibus hic articulus ansam dedit; et quamvis Patres hanc sententiam generatim non admittebant nihilominus maluerunt ab illa abs­ tinere, ne Caietanus catholicus damnaretur (haec enim erat ipsius sententia). Imo neque expresse de parvulis loqui vo­ luerunt, neque determinare an baptismus necessarius esset ne­ cessitate medii, an tantum praecepti. Itaque, reiecta illa pro­ positione et quaestione de baptismo nonnatorum, Synodus consideravit solum in genere necessitatem pro omnibus et sta­ tuit sequentes canones: Cn.5: “Si quis dixerit baptismum liberum esse, hoc est non necessarium ad salutem, A.S.” (D 861). Cn.12: “Si quis dixerit, neminem esse baptizandum nisi ea aetate, qua Christus baptizatus est, vel in, ipso mortis articulo, A. S.” (D 868). Cn.13: “Si quis dixerit, parvulos, eo quod actum credendi non habent, suscepto baptisma inter fide­ les putandos non esse, ac propterea, cum ad annos discretio­ nis pervenerint, esse rebaptizandos, aut praestare omitti eorum baptisma, quam eos non actu proprio credentes bapti­ zari in sola fide Ecclesiae, A. S.” (D 869). Cn.14: “Si quis dixerit, huiusmodi parvulos baptizatos, cum adoleverint, in­ terrogandos esse an ratum habere velint, quod patrini eorum nomine dum baptizarentur, polliciti sunt, et ubi se nolle re­ sponderint, suo esse arbitrio relinquendos nec alia interim poe­ L.l C.3. NECESSITAS BAM'tSMt. TH.4 N.54-S6 151 na ad christianam vitam cogendos nisi ut ab Eucharistiae aliorumque sacramentorum perceptione arceantur, donec re­ sipiscant, A.S.” (D 870)17. Haec consonant cum his quae in decreto super peccato originali, idem Concilium declaraverat asserens parvulos baptizandos esse ad remissionem peccato­ rum obtinendam (D 791). Postea, sessione XIV, de sacra­ mento Paenitentiae ait: “Est autem hoc sacramentum Paenitentiae lapsis post baptismum ad salutem necessarium, ut non­ dum regeneratis ipse baptismus” (D 895). Ex quibus apparet clare mentem Concilii esse determinare absolutam baptismi necessitatem, quamvis non expresse dicat esse necessitatem medii. Benedictus XIV in professione fidei Orientalibus prae­ scribit: “Item baptismum esse necessarium ad salutem, ac proinde, si mortis periculum immineat, mox sine ulla dila­ tione conferendum esse, et a quocumque et quandocumque sub debita materia et forma et intentione collatum esse validum” (D 1470). S.Pius X Modernistarum doctrinam de evolutio­ ne baptismi damnat quod eius necessitatem negent (D 2042) et quod usum pro pueris renuant (D 2043). Pius XII in allocutione ad membra Conventus “Unione Cattolica Italiana Ostetriche” : “Si quod hucusque diximus, de­ fensionem et curam vitae naturalis respicit, tanto magis vale­ re debet de supernatural! vita, quam modo natus infans baptis­ mate accipit. In praesenti enim rerum oeconomia, nullum aliud est medium ad hanc vitam puero, adhuc rationis experti, com­ municandam. Et tamen status gratiae in momento mortis, ab­ solute necessarius est ad salutem ; sine hoc, possibile non est pervenire ad felicitatem supernaturalem, ad visionem Dei bea­ tificam. Actus quidem amoris sufficere potest adulto ad gra­ tiam sanctificante»^ consequendam et baptismum supplere.; at necdum genitae proli vel modo natae haec via non patet”. (29 oct. Î951) 7 b,s. Tandem CIC cn.737 appellat baptismum ianuam sacra­ mentorum, dicitque esse omnibus in re vel in voto necessarium. 56. Valor dogmaticus. tholica definita8. Thesis est de fide divina et ca­ 7 Hic canon directe contra Erasmum dirigitur, qui, etiamsi admittebat ne­ cessitatem baptismi, nihilominus iudicabat pueros non esse baptizandos antequam ad annos discretionis pervenerint, ut possint libere religionem amplecti. Tbia AAS 43 (1951) 841. Versio latina (exceptis aliquibus, quae nos minus eleganter, sed magis ad litteram vertimus) invenitur in PerMorCanUt 40 (1951) 358-359, a P.Springhetti, confecta. 8 Ita tenent: Lercher3, 170; Otten, 332;. M.Daffara, 300; A.Piolanti. De Sacramentis 137. Aliqui auctores distinguunt: si attenditur ad necessitatem medii, 152 t'.S01,Â, DE SACRaMËNTIS tNtïÎATÎONtS CHRtSÏIANAE. tt 57. Probatur ex sacra Scriptura. Ιο 3,5 proponit bap­ tismum tanquam medium sine quo salus obtineri non potest. Atqui talis est necessitas medii. Ergo. Prob. mai. Christus usus est forma negativa, et conse­ quenter sine ulla exceptione asserit: Nisi quis renatus /ueri/ ex aqua et Spiritu Sancto, non potest introire in regnum Dei. Hic contraponitur regeneratio ad generationem ; et sicut omnes sine exceptione possibili, generantur, ita etiam sine excep­ tione regenerari debent ut vitam ingrediantur aeternam; haec autem regeneratio proponitur per solum baptismum. Nota. Ut patet textus agit de generatione et regeneratione, et ut supra animadvertimus, praescindemus ab infantibus in utero materno morientibus, de quibus Tridentinum silere vo­ luit “quia non videtur pertinere ad baptismum” 8. Generatio autem per se non est idem atque nativitas, ac proinde pueri non nati possunt includi in generali affirmatione Christi. Post­ ea de his agemus in scholio (n.63-65). 58. Probatur ex traditione. Iam diximus in thesi pri­ ma Patres affirmare baptismum esse ingressum necessarium in Ecclesiam, extra quam salus esse non potest. Ideo textus pro illa thesi agentes ad rem nostram nunc etiam faciunt. Exemplo sint aliqua testimonia: Tertullianus ait: “Prae­ scribitur nemini sine baptismo competere salutem, ex illa ma­ xima pronuntiatione Domini: Nisi natus ex aqua quis sit, non habet vitam” 10. Origenes: “Quaecumque anima in carne nascitur, iniqui­ tatis et peccati sorde polluitur... Addi his etiam illud potest, ut requiratur quid causae sit, cum baptisma Ecclesiae pro re­ missione peccatorum detur, secundum Ecclesiae observantiam etiam parvulis baptismum dari; cum utique si nihil esset in parvulis quod ad remissionem deberet et indulgentiam pertine­ re, gratia baptismi superflua videretur” xl. S.Cyrillus Hierosol. : “Si quis baptisma non recipiat, sathesis est de fide catholica (F.Dander, Summarium Theologiae dogmaticae. De Sacramentis Christi 1,39), saltem certum theologice (Pvig de la Bellacasa, 234) vel contraria est temeraria (Dobonzo, 108); si vero ad necessitatem· simpli­ citer, de fide definita. Ratio huius distinctionis petunt hi auctores ex eo quod Concilium Tridentinum noluerit Caietanum damnare. De mente Tridentini. cf. P.HorgEr, Concilii Tridentini dc necessitate baptismi doctrina in decreto de iustificatione (sess.VI) : Ant 17 (1942) 193-222.253-268: DTC 2,296-328. ° Cf. J.B.Umberg, Kajetanus auf dem Trienter Konsil: ZkathTh 39 (1915) 452-464. 18 De Baptismo 12: ML 1,1213; R 306. »» In Levit, hom.8,3: MG 12,496; R 496. L.l C.3. NECESSITAS BAPTISMI. TII.4 N.57-60 153 lutem non habet, solis martyribus exceptis, qui etiam sine aqua regnum recipiunt”12. S.IoannES Chrys. : “Luge infideles, luge eos qui nihil ab infidelibus differunt, qui sine illuminatione, sine signaculo de­ cesserunt ; hi vere lamentis digni hi lacrimis ; extra regiam sunt cum damnatis, cum perversis. Arnen, enim, dico vobis, nisi quis natus fuerit ex aqua et Spiritu, non introibit in reg­ num caelorum” 1S. S.Ambrosius: “ludaeus et graecus, quicumque crediderit, debet scire se circumcidere a peccatis ut possit salvus fieri... ; quia nemo ascendit in regnum caelorum nisi per sacramentum baptismatis... Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto, non potest introire in regnum Dei. Utique nullum excipit, non infantem, non aliqua praeventum necessitate. Habeant tamen illam opertam poenarum immunitatem, nescio an habeant regni honorem”* 14. 13 59. Et praesertim S.Augustinus, qui agens contra Pelagianos saepissime baptismi necessitatem, etiam pro pueris, testatur: “Quisquis dixerit quod in Christo vivificabuntur etiam parvuli, qui sine sacramenti eius participatione de vita exeunt, hic profecto contra Apostoli praedicationem venit, et totam condemnat Ecclesiam, ubi propterea cum baptizandis parvulis festinatur et curritur, quia sine dubio creditur aliter eos in Christo vivificari omnino non posse” 10. “Optime punici Christiani baptismum ipsum nihil aliud quam salutem... vocant. Unde nisi ex antiqua, ut existimo, et apostolica traditione, qua Ecclesiae Christi insitum tenent, praeter baptismum... non solum ad regnum Dei, sed nec ad salutem et vitam aeternam posse quemquam hominum perve­ nire? Hoc enim et Scriptura testatur”10. 60. Ex his aliisque innumeris textibus constat ex testimo­ nio Patrum baptismum : a) necessarium esse ad salutem, quia: 1. extra Ecclesiam salus esse non potest, et baptismus est ianua Ecclesiae; 2. verba Christi (Io 3,5) universalissime et sine excep­ tione sumenda sunt: « Catech. 3.10: MG 33.440; R 811. 13 In Epist. ad Philip, hom.3.4: MG 62,203; R 1206. 14 De Abraham 2,11,79.84: ML 14,494.497; etiam Dc obitu Palent. cons. 51: ML 16,1374. 15 Epist. 166,7,21: ML 33.730. ,e Dc peccat, merit, et remiss. 1,24.34: MLI 44,128; etiam Serin. 294:1 ML 38.1336ss; Dc Baptising 4,22,29: ML 43.173; Dc anima et çiuf origine 4,11,16; ML 44.533- 154 E.SOI.Â, DE SACRAMENTIS INITIATIONIS CHRISTIANAE. II 3. baptismus est regeneratio spiritualis, et sine hac rege­ neratione nemo potest ad vitam aetornam venire; 4. baptismus est ad peccatum originale delendum insti­ tutus ; a peccato autem originali, nemo, ne puer quidem, ex­ cipitur. b) necessarium necessitate medii, quia: 1. regeneratio spi­ ritualis est tam necessaria quam generatio naturalis; 2. etiam pueri baptizandi sunt, si volunt salvari ; nec sunt capaces praecepti ; 3. talis est doctrina universalis Ecclesiae (S.Augustinus). 61. Ratio theologica. Innititur verbis Io 3,5. Sicut ad vitam carnalem requiritur medium aliquod, quod est genera­ tio ; ita ad vitam spiritualem requiritur medium aliquod, quod est regeneratio. Et sicut generatio est medium sine quo vita corporalis non datur, ita et regeneratio est medium sine quo non potest haberi vita spiritualis. Tale medium est baptisma, quod proinde erit medium, necessitate medii necessarium ad salutem. 62. Obiectiones. 1. Io 3,5 nimis probat; quia secus etiam Eucharistia esset necessaria necessitate medii ad salutem ; quia Chris­ tus dixit: Nisi manducaveritis carnem Filii hominis... (Io 6,53). At­ qui Eucharistia non est necessaria necessitate medii. Ergo. Nego mai. eiusque probationis nego paritatem. Nam ex ipsa for­ ma grammaticali apparet discrimen. Nam loquens lesus ad Nicodemum, generaliter de quibuscumque natis, dicit : Nisi quis renatus fuerit; ubi nulla est distinctio, ne quidem ex contextu, inter pueros ct adultos, neque exceptio aliqua permittitur. In sermone autem eucha­ ristico Christus loquitur ad adultos, quos urget: Nisi manducaveri­ tis... Praeterea in subiecta materia etiam disparitas est magna: na­ tivitas ct renascentia ad quoslibet spectat, scilicet, ad omnes qui propter peccatum originale nasci debeant ad vitam supernaturalem ; dum manducare carnem non potest referri v.gr. ad lactantes. Tum, denique, manducatio spiritualis, de qua agitur in promissione Eucha­ ristiae, non potest pertinere nisi ad eum qui iam habeat vitam spi­ ritualem et eam amittere vel labefactare valeat, scilicet, adultus ”. 2. Iuxta S.Paulum (1 Cor 7,14) filii Christianorum sunt iam sanctificati in parentibus. Ergo non indigent baptismo. Dist. antec. Sunt sanctificati sanctitate interna, nego antec.; sanc­ titate externa, conc. antec. Filii matrimonii christiani iam habent quandam quasi destinationem legalem ad Ecclesiam, utpote fructum coniugii sacramentalis, et quatenus parentes christiani obligationem habent educandi prolem secundum leges Ecclesiae. Hoc sensu ha­ bent quandam sanctitatem externam, legalem sive remotam, qua quasi incipiunt avocari a potestate daemonis et disponuntur ad ve1T 3 q.73 a.3. Cf. D’Alès, De Baptismo ct Confirmatione HOs; S-Avcustw NVM: R 1716§, L.l C.3. NECESSITAS BAPTISMI. TH.4 N.60-63 155 ram sanctitatem internam et intrinsecam, quatenus illis facilius red­ ditur receptio baptismi et adquisitio fidei 3. Quod est necessarium necessitate medii non potest aliis mediis obtineri. Atqui salus aeterna potest obtineri per martyrium vel etiam per caritatem. Ergo. Dist. mai. Non . potest obtineri aliis mediis independentibus ab illo medio, conc. mai.; dependentibus ab illo, nego mai. Contradist. min. Martyrium et carifas iustificant independenter a baptismo, nego min.; dependenter ab illo, subdist.: quasi baptismus ipse iustificaret in 'hoc casu, nego; quatenus caritas requirit votum baptismi et in martyrio adultus non potest renuere baptismum, conc. De martyrio et caritate quatenus supplent baptismum, statim agemus. Hic notare sufficiat: Martyrium se habet ad modum privilegii et effectum con­ sequitur quasi ex opere operato ; quare si de pueris agitur, omnino supplet baptismum et independenter ab ipso (sed est casus privile­ gii) ; si de adultis agitur, supponitur saltem attritio et generale desi­ derium amandi Deum, in quo amore involvitur desiderium faciendi quidquid Deus praeceperit ad salutem ; quare etiam quodammodo includitur baptismus ; nec vix intelligitur martyrium christianum nisi in illo adulto qui sciat quid religio Christiana sit, saltem in con­ fuso, ac proinde vult ponere media necessaria. Si talis adultus ex­ cluderet positive voluntatem non peccandi, non esset vere martyr. Caritas includit, saltem implicite, votum baptismi, et tantum in adul­ tis esse potest. 4. Deus vult omnes homines salvari, parvulis non exceptis. At­ qui multi parvuli baptismum accipere non possunt. Ergo saltem pro iis pueris baptismus non est necessarius. Dist. mai. Voluntas salvifica Dei se extendit etiam ad parvulos, voluntate universali, conc.; voluntate singulari, subdist.: ita ut debeat providere remedio aliquo, quo omnes parvuli possint salvari, conc.; ita ut debeat providere ut singuli parvuli sine tali remedio non mo­ riantur, nego. Vita aeterna cum fruitione visionis beatificae est do­ num Dei gratuitum et indebitum, quapropter nulla fit iniuria alicui si Deus obtentionem salutis aeternae relinquit quandoque oeconomiae generali rerum, quamvis ex hac ordinationi, sine ulla cu'pa indivi­ dual!, aliquis in concreto tali salute privetur. Cum praeterea parvuli habeant peccatum originale, non possunt visionem beatificam obti­ nere; sed neque tale peccatum est personale, ac proinde non pu­ niuntur poenis positivis, sed tantum privativis scilicet carentia vi­ sionis intuitivae Dei ”. 63. Scholion. De necessitate baptismi pro pueris. In thesi as­ serimus baptismum necessarium esse necessitate medii ad salutem etiam infantibus. Fuerunt tamen aliqui catholici, qui sustinuerunt in quibusdam adiunctis pueros posse habere aliquod substitutivum baptismi. In primis distinguendum accurate est inter necessitatem prove­ nientem ex sufficienti promulgatione Evangelii, et ex ipsa natura rei. Si disputatur an Evangelium fuerit sufficienter promulgatum, ,s J.Bovek, Las Epistolas dc S.Pablo (1940) 1.195. w De limbo puerorum agitur in tr. de Deo Elevante; cf. J.F.SAC.üis. Dc Deo Creante ct Elevante in hac Svm-ma t.2,1021. Potest etiam, consuli DTC 2,366-378; D'Ai.Ès, l.c. 155-158 cum ampla documentatione patristica. De vo­ luntate salvifica Dei universali agitur in tractatu de Deo Uno; cf. J.M.Dai.mau, De Deo uno et trino in hac Summa t.2,230-235, specialiter pro parvulis n.231. 156 Ë.SOtÂ, DË SACËAMÉNT1S ÎNiTlATiONtS CMËlSTtARAE. tî ita ut omnes prorsus homines teneantur ad baptismum, quaestio alio loco dilucidanda erit. Hic supponimus Evangelium esse iam sufficien­ ter promulgatum, vel saltem loquimur de illis locis in quibus Evan­ gelium sufficienter promulgatum est. Pro adultis baptismus suppleri potest caritate sive voto baptismi, et martyrio. Pueri autem qui non sunt voti seu desiderii capaces, non habent aliud medium nisi baptismum aquae vel martyrium. Unde quaestio cum illis catholicis est de ponenda vel reicienda dispositio­ ne particulari Dei pro pueris sine baptismo decedentibus. Neque lo­ quimur de casu aliquo particulari (Deus, enim, potest, prout velit, salutem aeternam concedere sine Sacramentis), sed quaerimus an lex aliqua generalis detur in favorem infantium20. 64. 1. Diversae sententiae, a) Antiquiores casum generatim con­ siderabant attendentes ad necessitatem intentionis in ministro; si enim minister baptismi non habuisset intentionem baptizandi, adul­ tis quidem remedium aderat, scilicet, votum baptismi, infantibus vero, si in talibus adiunctis morerentur, salus esse nulla posset. Ideo re­ spondebant: “Respondeo sine praeiudicio, quod in casu isto, pie stfpponi potest quod Summus Sacerdos supplebit’’21; “pium est crede­ re, quod Summus Sacerdos suppleat; si tamen non faciat, iuste facit” n. b) Inde assurgentes ad generaliorem ordinem, quaerebant hi theologi quid accideret pueris quibus baptismus nullo modo admi­ nistrari potuisset. Pro hoc casu Durandus putavit legem aliquam esse specialiter a Deo latam subveniendi his infantibus, qui fortasse sal­ varentur ex orationibus parentum Similiter opinati sunt Gerson °* et Amort ”, Biel dicit Deum revelasse remedium ad salutem quod in Ecclesia manifestetur, et talia sunt sacramenta; sed pro his qui nondum in lucem prodierunt, sibi remedium reservasse20. c) Caietanus hanc proponebat opinionem: “non irrationabiliter occurrit dicendum, quod in casu necessitatis ad salutem puerorum sufficere videtur baptismus in voto parentum: praecipue cum aliquo exteriori signo” " ; quod asserebat innixus in auctoritate S.Gregorii, 20 De tota hac quaestione egerunt praecipue: W.Stockums, Das Los der ohne die Taufc sterbende Kinder (1922); A.Landgraf, Kindcrtaufe und Glaube in der Friihscholastik : Greg 9 (1928) 337-372.497-543. Ampliorem bibliographiam recentem invenies in NouvRevTh 71 (1949) 588 Note de la Redaction. J.N. Walty, Controverses au sujet du Baptême des enfants: RevScRel 36 (1952) 52-70. j.-C. Didier, Un cas typique dc développement du dogme: A propos du baptême des enfants: MélScRcl 9 (1952) 191-213; A.Michel, Enfants Morts sans Baptême (Paris 1952), ubi inveniuntur quae in L’Ami du Clergé 19221954 ediderat, et postea 1956, 49-59: Nouvelles remarques. Inter plures elucubrationcs his quatuor postremis annis editas, speciatim memorandae sunt: Deeming, 1st their [infants] baptism really necessary ? : The Clergy Review (1954-1955. passim); Gumbel. Unbaptised Infants may they be saved?: The Dowside Review (1954) 342-368; W.A. Van Roo, Infants Dying without Baptism. A survay of recent literature and determination of the state of question: Greg 35 (1954) 406-473; D.-LGreESTOCk, En torno al problema de los niüos que mueren sin bautismo : Salmanticensis 2 (1955) 245-264; N.L6PEz MartînEz, El màs allé de los niüos (Burgos 1955); A.Winklofer, Dos Los der ungestauft verstorbenen Kinder: MünchTheolZcit 7 (1956) 45-60. 21 Alexander Halensis. Summa Theol. 4 q.8 membr.3 a.1.1. 22 S.Bonaventura, In 4 d.6 p.2 a.2 q.l; Durandus, In 4 d.6 q.2; H.Natalis, In 4 d.6 q.3. 23 In 4 d.6 q.l. 21 Sermo de Nativ. Virg. 3 cons.2. 26 Theologia Moralis (Innsbruck 1758) 2,120ss. » In 4 d.4 q.2 dub.2. 27 Commentar. in Summa S.Thomae in 3 q.68 a.2 et 11. t.l c.l nécessitas BApftsMi. th.4 n.63-65 157 in impossibilitate alius meclii, in bonitate Dei, in meliori oeconomia Novae Legis, et in auctoritate S.Bernardi id negare non audentis. d) Klee ” supponebat tales infantes speciali Dei illuminatione donari in instanti mortis, qua possunt elicere actum caritatis et bap­ tismum desiderare. Haec doctrina in initio aliquibus non displicuit, et in Cathechismo dioecesis Luxcmburgensis ” tanquam probabilis in­ serta est. e) Schell” admittit mortem horum infantium considerari debe­ re tanquam martyrium in expiationem peccati Adami, per associa­ tionem cum morte piaculari Christi. f) Bianchi “ aliquid simile proposuit, sed pro casu in quo mater acceptaret mortem filii nomine ipsius. g) Recenter novam theoriam proposuit Boudes ®. Omnes homi­ nes lege solidaritatis sive unionis moralis cum Adamo peccaverunt, sed etiam a Christo redempti, cum Christo solidaritatem habent. Fieri potest ut pueri huiusmodi extra hanc solidaritatem manere de­ beant? Etiam animae horum puerorum unientur cum corporibus suis ; unde derivatur hoc donum si propter peccatum originale pri­ vati sunt a donis ab Adamo amissis? Effectus martyrii ex opere operato in pueris solum potest explicari ex solidaritate cum Christo ; cur non potest esse etiam aliquod medium generale supplens bap­ tismum? h) Aliam theoriam recentissime proposuit L.LaurengeCbl* : luxta S.Thomam cum puer “usum rationis habere inceperit... primum quod tunc homini cogitandum occurrit, est deliberare de seipso, et si quidem se ipsum ordinaverit ad debitum finem per gratiam con­ sequitur remissionem originalis peccati; si vero non ordinet seipsum ad debitum finem... peccabit mortaliter”... Iam vero, pueri qui decedunt sine baptismo nullum adhuc actum moralem nec intellec­ tualem effecerunt; ideo cum moriuntur Deus illis concedit gratiam “sanantem” qua libere ordinare se possint ad finem ultimum. Si id faciunt, remittitur eis peccatum originale, et beatitudinem obtinent; si secus, damnantur in infernum. Sic salvatur voluntas Dei salvan­ di omnes omnino homines. 65. 2. Crisis sententiarum, a) Antiqui illi scholastici solutionem proponunt dubitando non affirmando; plures alii reiciebant possibi­ litatem salvationis sine baptismo, et solvebant casum appellando ad valorem baptismi ex intentione Ecclesiae. Unde pueri, qui baptiza­ bantur a ministro, intentionem baptizandi non habente, validum bap­ tismum recipiebant, quia supplebat Ecclesia”. b) Ad legem generalem quam pie supponunt vel supponi posse permittunt Durandus, Gerson, Biel et Amort, respondent theologi non licere leges seu decreta divina supponere nisi expresse constet, 23 H.KlEE. Katholischc Dogmatik 3.158. 20 Ed. (1879) 228; cf. H.Lennerz. De Baptismo 144. 30 H.Scheli.. Katholischc Dogmatik 3,479s. ” Dc remedio aeternae salutis pro parvulis in utero clausis sine baptismate morient;bus (Venetiis 1768). 22 E.Boudes, Réflexions sur la solidarité des hommes avec le Christ: NouvRevTli 71 (1949) 589-605. «S·»· L.Laurence. S.M.. Esquisse d'une étude sur la sort des enfants morts sans baptême: AnTh 12 (1952) 145-186. “»·’ 1.2 q.89 a.6 c. " Ita v.gr. S.Th., 3 q.64 a.8. 158 F.SOCA, DE SACRAMENTIS INITIATIONIS CHRISTIANAE. II cum e contrario habeatur lex generalissima et universalissima quae omnem excludit exceptionem. Has sententias refutat Suarez ”, c) Sententiam Caietani voluerunt damnare theologi minores in Concilio Tridentino et nonnulli Patres ■. Caietanum defenderunt Franciscus Romeus et Seripandus. Sed denique articulus damnans hanc opinionem reiectus est “quia non videtur pertinere ad baptis­ mum”. Sententia Concilii non erat in favorem Caietani, sed tamen certum est Concilium non damnasse expresse illum auctorem ”. At­ tamen, considerando declarationes Patrum et Eugenii IV in decreto pro lacobitis (D 712), eruitur non posse asseri ulla probabilitate legem aliquam universalem exsistere, propter quam infantes non baptizati salventur per invocationem Trinitatis a parentibus factam. Talis doctrina est falsa. Durius hanc Caietani sententiam reiciebat D.Soto : “Quod sit aliud ordinarium remedium [pro pueris non na­ tis] divinitus institutum, manifesta haeretis est"11; Toletus vero aiebat : "Quantum ego puto non potest excusari a temeritate et er­ rore in fide’’”; et Suarez: “ut minimum est temeraria et errori pro­ xima””. Nec minus rigidi generatim apparent moderni*1, qui ta­ men aliquando distinguunt inter infantes natos et non-natos; pro na­ tis exigunt baptismum, pro aliis non audent tanto rigore procede­ re ", Sed revera rationes non sunt nisi sentimentales. d) Doctrina a Klee proposita est omnino gratuita, neque conci­ pitur quomodo in actu separationis animae a corpore illuminari pos­ sit ; nisi haec illuminatio fiat paulo antequam a corpore separetur, separatio enim consistit in indivisibili, adeo ut anima in corpore sit vel extra corpus. Itaque requiritur ut fiat illuminatio per verum miraculum, dum anima in corpore est. Etenim infans in utero ma­ terno non potest ullum actum intellectualem exercere; iam vero talia miracula de lege generali patrata, reicienda sunt, nisi expresse constet. Similem doctrinam proponit Pacios Lopez "· e) Falsum etiam est suppositum H.Schell. Nam mors puerorum non est in expiationem peccati Adami, sicut mors Christi, sed, ut summum, ut poena peccati unicuique proprii. Ideoque nullo modo potest cum martyrio comparari. Hanc sententiam iam praeoccupa­ verat 'Soto : “Si fingerent [adversarii] quod gratiam susciperent in illo puncto mortis, ut est gratia quae martyribus impenditur plenis­ simae remissionis, temeraria esset assertio, quod parvulus, non occi­ sus pro Christo, per fortuitam mortem, absque aliquo actu proprio. 34 De Sacramentis d.27 s.2 n.6. 35 Cf. P.Horger, Concilii Tridcntini de necessitate baptismi doctrina in de­ creto de testificatione (sess.VI)·. Ant 17 (1942) praesertim p.304-308. 35 Cf. Pali.avicini, Historia Concilii Tridcntini 9,8,2-4. 37 In 4 dist.5 q.unic a.2. 88 In 3 q.68 a.2. * De Baptismo d.27 a.3. 40 Sint in exemplum: Ch.Pesch, Praclect. Dogmat. 6,415s: “Opinio Caietani et aliorum... admitti nequit” (recenset etiam sententias antiquorum); D’Alès, De Baptismo et Confirmatione 152: “Plane constat huiusmodi pueros excludi a caelo et a visione Dei intuitiva”; Van Noort, Dc sacramentis 1,222 adhaeret sententiae S.Augustini asserentis: “Noli dicere...”; Otten. p.304. reicit opinio­ nes has tamquam vanas et futiles; A.Piolanti. Dc Sacramentis 143: “Doctri­ na... nunc sola regnans tenet pueros ante baptismum' morte correptos hinc vi­ sione beatifica privari”; M.Daffara, De Sacramentis et de Novissintis 310, re­ fellit sententias Caietani aliorumque tamquam contrarias sacrae Scripturae, Patribus, Conciliis et doctoribus, et tamquam fundamento carentes. 41 Lerch er3, 175. 4,b A.Pacios LôpEZ, La suerte de los niiios mucrtos sin bautismo: RevEspTeol 14 (1954) 41-58. Ι,.Ι C.3. NECESSITAS BAPTISMI. TH.4 N.65 159 vel sacramento extrinsecus adhibito, abstergeretur originali culpa" e. Nec valet dicere, ut affirmat Schell, “principem mortis persequi Christum in quovis infante, quem occidit” ; nam hoc gratis asseri­ tur; non enim hi pueri occiduntur a daemone. Recte, igitur, S.Congregatio Indicis respuit doctrinam a Schell propositam tanquam audaciorem et temerarium loquendi modum", et aliqua ipsius opera in indicem librorum prohibitorum relata sunt. f) Pari ratione omni caret fundamento opinio P.Bianchi ; nam si ipsa puerorum mors non potest in se ipsa expiatoria considerari, non apparet quomodo talem eam reddere possit intentio matris. g) Boudes potius interrogat quam exponit. In lege solidaritatis “ cum Christo vult invenire fundamentum ad salvandos pueros non baptizatos, sed haec lex non adeo patet, ut vult Boudes. S.Paulus in locis obiectis, praesertim Eph 1,9-10 agit de recapitulatione omnium rerum in Christo, de redemptione omnium, etc. ; sed ex hoc non sequitur necessarium esse ut omnes omnino, pro quibus Christus mortuus est, salventur, si aliunde constat salutem a Christo acceptam debere singulis applicari mediis ab ipso stabilitis. Itaque rationes propositae tantum valent aliquam inducere congruentiam, contra quam, tamen, perstat principium generale a Christo stabili­ tum et ab Ecclesia sancitum : Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto, non potest introire in regnum Dei. Iterum recorde­ mur quaestionem : non quaerimus quid Deus facere possit, si vult ; sed quid statutum sit tanquam lex generalis, de qua certo constet. h) Gratis asseritur gratia illa sanans, quam Laurenge proponit. Praeterea debet admitti, in hac hypothesi, morte non finiri statum viae. Tum etiam debent extorqueri textus Conc.Lateran. (D 464) et Conc.Florentini (D 693), quos A. non esse de fide contendit. 3. Obirctiones generales, quae contra necessitatem baptismi pro his pueris proponuntur, ad haec reduci possunt : a) Voluntas salvifica Dei salvari non potest, si non providit lege aliqua generali pro salute horum puerorum. Resp. Nego assertum. Nam haec difficultas iam soluta est in tra&tatu de Deo uno, ubi agitur de voluntate salvifica Dei (v. su­ pra n. 62, 4). b) Doctrina de limbo puerorum non est certa. Ergo non potest esse certum baptismum esse necessarium pro his pueris. Resp. Trans, antec., nego cons. Nam si certo constat pueros sine baptismo non posse salvari, secundaria est quaestio de limbo, sive dc loco ubi servantur ; sicut secundarium est determinare naturam poe­ nae sensus in inferno, cum de fide sit infernum exsistere et poenam sensus” ibi dari. Transmisimus antec., quia etsi de limbo plures sunt quaestiones, eius exsistentia certo tenenda est, quamvis non sit doctrina de fide definita. 4. Contra has obiectioncs, et alias similes, haec certo tenenda sunt, quae ad solvendam quaestionem multum iuvant et ostendunt qualiter opinari debeamus si vplumus Ecclesiae sensum habere: a) Fere nihil inservit distinguere inter pueros in utero et extra uterum mortuos, cum paenes illos nullum sit remedium personale ad 43 De natura et gratia 2,10. 43 Decretum S.Officii, 15 decembr. 1898. 44 EJ.Hqcedkz, Notre solidarité en J.Ç. cl en Adam: Grcg 13 (1932) 373*404, 160____ F.SO1.A, DE SACRAMENTIS INITIATIONIS CHRISTIANAE. II salutem; nec Magisterium Ecclesiae unquam talem distinctionem ad­ hibuerit. b) Peccatum originale ab omnibus contrahitur, ne pueris quidem exceptis. c) Morte finitur status viae ; nec intelligi potest momentum inter vitam et mortem in quo illuminatio specialis habeatur. d) Nemo habet ius ad gratiam. Imo vero, donum perseverantiae est omnino gratuitum sicut ipsa praedestinatio; illud Deus elargitur quibus et quomodo vult. 5. Et haec quidem dicta sunt de lege aliqua generali ; pro casibus, enim, particularibus et ad modum exceptionis, Deus pro sua liber­ rima voluntate, potest, quomodocumque velit, parvulis subvenire ne pereant. At de his casibus non constat .* Quare gravissimis S-Augustini, in quaestione de peccato origina­ li Doctoris insignis, standum videtur: “Noli credere, nec dicere, nec docere infantes antequam baptizantur morte praeventos pervenire posse ad originalium indulgentiam peccatorum, si vis esse catho­ licus” Λ. Thesis 5. Baptismus aquae suppleri potest voto baptismi vel etiam martyrio. S.Tn., 3 q.68 a.2; q.66 a.lis; SuarEz, d.27 s.2 d.29 s.2s; Pesch. 418-431; Puic de la B., 245-254 (solum agit dc martyrio); Lercher3, 177-185; Doronzo, 188-237. 66. Nexus. Etsi baptismus, aquae est necessarius neces­ sitate medii ad salutem non tamen desunt alia media ad hanc salutem obtinendam ; sed non independenter ab ipso sacramen­ to. Huiusmodi sunt votum baptismi pro adultis, et martyrium pro omnibus. Ideo baptismus aquae dicitur necessarius in re vel in voto. Tres, igitur, distinguuntur baptismi species: flumi­ nis, flaminis, sanguinis. 67. Notiones. Votum sive desiderium baptismi potest esse explicitum vel implicitum. Explicitum erit in casu quo, v.gr. catechumenus, baptismum sincere et vehementer deside­ rans, moritur antequam de facto baptizetur. Implicitum ha­ betur cum includitur in actu caritatis cum generali desiderio faciendi quidquid Deus praecipiat ad salutem. Cum, igitur, baptismus sit a Deo statutus ut medium necessarium ad sa­ lutem, et tamen fieri potest ut multi homines hunc baptismum recipere non valeant (sive ex impedimento physico, sive ex ignorantia invencibili), ideo adulti, qui sunt voti capaces, bap­ tismum supplere possunt voto seu actu caritatis. Hoc in casu votum baptismi obtinet effectum principalem, scilicet collatio­ 45 Dc his quaestionibus, praeter bibliographiam supra citatam et NouvRevTIi 71 (1949) 589, possunt conferri: Sfrondati, Nodus praedestinationis resolutus (Romae 1936). * &ç Qtfintf ef çiuj origine 3,9,12; ΜΙγ 44,516. ι,.Ι c.3. necessitas baptismi, th.5 n.65-68 161 nem gratiae cum remissione peccatorum; non tamen necessa­ rio debet remittere totum reatum poenae neque omnia peccata venialia. Potest tamen plus minus hos effectus producere secundum subiecti dispositionem et intensitatem caritatis. Cha­ racterem certe non imprimit, ac proinde semper remanet obli­ gatio suscipiendi baptismum in re. Ut patet aditum ad alia sacramenta non aperit. Pueri non sunt voti vel caritatis capa­ ces, et ideo illis haec via praeclusa est, et non restat ad, salu­ tem nisi baptismus aquae vel martyrium. Votum baptismi debet cum actu caritatis coniungi, quia haeo est medium necessarium ad iustificationem sine sacra­ mento (cf. tr. de Paenitentia th.12-13), seu ex opere operan­ tis. Actus vero caritatis supponit voluntatem ponendi media necessaria ad salutem, ideo includit votum explicitum vel im­ plicitum baptismi, et non iustificat independenter ab hoc voto; non, igitur, sunt duae viae (baptismus et caritas), sed una : baptismus in re vel in voto. 68. Martyrium1 est perpessio .letalis cruciatus in odium fidei, vel ob virtutis Christianae exercitium, inflicti et patien­ ter tolerati. Requiruntur, igitur, tres condiciones: a) cruciatus debet esse letalis, quamvis de facto mors non sequatur, vel Deus miraculose mortem impediat; b) debet infligi in odium fidei vel exercitium virtutis, v.gr. ad custodiendam purita­ tem, ut Sta.Maria Goretti, vel ad tuenda Ecclesiae iura, se­ cretum confessionis, etc., ut de multis martyribus legitur; quare non est martyr qui ob motiva politica vel alia de causa occiditur; c) mors' patienter debet tolerari: ideo morientes in bello, etiam iusto, martyres dici nequeunt, neque eos Eccle­ sia ut tales veneratur 2. Martyrium supplet effectus omnes baptismi quoad colla­ tionem gratiae et remissionem plenam peccatorum ; non vero quoad characterem et quoad alios effectus, scilicet, quoad in­ gressum in Ecclesiam militantem et ius ad cetera sacramenta 1 De martyrio iam actum est in tractatu de Revelatione Christiana (1,11,730735); hic tantum agemus dc his quae ad rem nostram spectant. 2 Ecclesia, pari ratione, reprobat eos qui sponte ad tribunal accedunt et iudices provocant. Huiusmodi fideles, saepe postea, debiles fuerunt. (Cf. Mar­ tyrium Polycarpi, 4: ed.FuxK, 318 martyres lugdunenses, etc.) Itaque rcicit cos qui destruebant idola, evertebant templa pagana... et hac- de causa occisi sunt; quia in his occasionibus ratio mortis poterat esse politica vel simplicité) criminalis, non vero religiosa proprie dicta, quamvis illi fideles bona intentione egerint. Non desunt auctores (Billuart. Mendive, Beraza, etc.) qui martyres considerant milites in bello religioso morientes. Idem videtur, saltem theoretice, exponere S.Thomas In 4 d.49 q5 a.3 q.a2 ad 11. Cf. de hac re M.Rackl, Dic Anschauungcn der katholischen Théologien über das Martyrium des Soldatentodes: DivTh(Fr) (1921) 55-76.113-151 : ThRev (1917) 461; D.J.Saunders, S.I., The Supernatural value of a soldier's death: ThSt 6 (1945) 35-50. TÎOLPGfA IV 6 162 t'.soi.a, de sacramentis initiationis Christianae, ii suscipienda. Ideo martyr qui post passionem non moritur, debet baptismum aquae recipere, secus nullum aliud sacra­ mentum recipero potest nec membrum erit Ecclesiae. Martyrium supplet baptismum per modum privilegii, non per modum institutionis a Christo ; nam martyrium supponit persecutorem Ecclesiae3. 69. Adversarii. Quidam haeretici affirmarunt “nullum adultum posse salvari si' absque baptismo reipsa suscepto mo­ riatur, quantumvis desiderio ipsius flagraverit, et per eum non steterit, quominus fuerit ablutus” *. Baius docuit etiam caritatem non semper esse coniunctam cum peccatorum re­ missione (D 103 1033 1069ss). Contra secundam partem adversarii vix sunt5, nisi pauci theologi, qui de modo quo martyrium effectum obtinet dispu­ tant; de quibus in scholio agemus. 70. Doctrina Ecclesiae. Pro voto baptismi Innocen­ Π ad Episcopum Cremonensem, interrogantem de Pres­ bytero sine baptismo defuncto, respondit non debere anxium esse, quia “in sanctae matris Ecclesiae fide et Christi nominis confessione perseveravit” (D 388) ; et auctoritatem adducit SS.Ambrosii et Augustini. Item Innocentius III (D 413) de quodam iudaeo, qui se ipsum in mortis periculo baptizaverat, dicit baptismum quidem invalidum fuisse, attamen si ille in bona fide decessit “ad caelestem patriam protinus evolasset, propter sacramenti fidem, etsi non propter fidei sacramentum”. Concilium Tridentinum agit de voto baptismi occasione justificationis, quam dicit, post promulgatum Evangelium, ob­ tineri non posse sine baptismo “vel eius voto” (D 796) ®. S.Pius V damnavit propositiones Baii supra memoratas (D 1032s 1069ss), ex quibus deducitur caritatem perfectam in non baptizatis non remittere peccata. Pro martyrio non habentur documenta ecclesiastica; nec mirum est, quia agitur de re incunctanter recepta. Concilium Tridentinum, neque in discussione de iustificatione, neque de Sacramentis Ecclesiae de martyrio quidquam dixit ; quia Con­ cilium agebat de mediis ordinariis quibus iustilicatio obtinetius 3 E Hochdez, Le concept du m'artyre: NouvRevTh (1928) 21-200, praesertim 178-188. 4 Cf. S.Bernardus, Epist. 77: ML 182.1036; SuXrkz, De Sacramentis d.27 s.2.1. 5 S.RobERTUS BEli.armino citat Kemnitz et Illyricum ut veros adversarios (De Baptismo 1,6); negaverunt martyrium valere pro infantibus A.Halensis, Àrmachanus et Hadrianus, teste SuÂREz (Dc Sacramentis d.29 s.1.2). fl Cf P HorgER. Concilii Trident.ni de necessitate baptismi doctrina, in de-r Çrçto de iustificatione: Ant 17 (1942) 183-222.268.5Q2, L.l C.3. NECESSITAS BAPTISMI. TH.5 n.68-72 163 tur, non de privilegiis. Indirecte valerent illa documenta litur­ gies et praxis orandi ad martyres. Innocentius III refert verba S.Augustini, quam ad sanc­ tos omnes canonizatos extendit: “Cum sacrae Scripturae dicat auctoritas quod iniuriam facit martyri, qui orat pro martyre, idem est ratione consimili de sanctis aliis censendum, qui ora­ tionibus nostris non indigent...” 6*a. 71. Valor dogmaticus. Prima pars est proxima fidei Altera pars est theologice certa. 72. Probatur prima pars ex sacra Scriptura. 1. Ex Scriptura constat (ut videbitur in tr. de Paenitentia th. 13) con­ tritionem caritate perfectam peccatorem cum Deo reconciliare, seu delere peccata mortalia. Ergo etiam peccatum originale, si adsit. Ergo contritio perfecta caritate supplet baptismum. Probatur prima consequentia: Nam peccata mortalia sunt per­ sonalia et merentur poenam damni et sensus aeternam; pec­ catum vero originale non est personale nec inducit poenam sensus aeternam, sed tantum carentiam visionis Dei, neque est obiectum paenitentiae. 2. Probari etiam potest (saltem addita interpretatione tra­ ditionis) ex Act 10,44-43 ubi refertur conversio centurionis Cornelii, qui antequam baptizaretur iam accepit Spiritum Sanctum: Adhuc loquente Petro... cecidit Spiritus Sanctus su­ per omnes... Time respondit Petrus: Numquid aquam quis prohibere potest ut non baptizentur hi, qui Spiritum Sanctum acceperunt sicut et nos? Effectus Spiritus Sancti fuerat charismaticus; sed hoc non impedit quominus vere accepissent iustificationem, nam dicitur ή δωρεά τοϋ άγιου πνεύματος (ν.45), et S.Petrus affirmat esse idem atque ipsi (Apostoli) acce­ perant (v.47). Postea vero ipse Petrus insistit coram aliis Apostolis explicans quomodo gentiles fuerint baptizati, quia prius quam eos baptizaret, iam cecidit Spiritus Sanctus super eos sicut 'et in nos in initio (11,15), scilicet, die Pentecostes. Imo vero, cum Petrus in visione accepisset invitationem man­ ducandi cibos communes et renuisset, Deus illi dixit: quae Deus mundavit, tu ne commune dixeris (11,9). Cornelium vere sanctificatum fuisse ante baptismum referunt S.Cyprianus et S.Augustinus 8. β· Epist. cum Marthac : ML 214,1122. T Aliqui auctores vocant thesim theologice certam, ita ut contraria sit saltem temeraria, sed doctrina Tridentini est plane clara (D 796). 8 S.Cyprianus. De Rcbaptism. 5: ML 3,1187; S.Augustinus, De Baptismo 4,21-28: ML 43,172. 164 F.SOL'Â, DE SACRAMENTIS INITIATIONIS CHRISTIANAE. Il 3. Suadetur etiam ex Mt 3,11 ; Mc 1,8; Lc 3,16; Io 1,33; 3,8; Act 1,5, etc., quibus locis actio baptismalis tribuitur Spi­ ritui Sancto, qui est spiritus amoris et dilectionis. 73. Probatur ex traditione. Expressis verbis thesim primus fortasse proposuit S.Ambrosius agens de Valentinia­ no II catechumeno : “Sed audio vos dolere quod non acceperit sacramenta baptismatis. Dicite mihi, quid aliud in vobis est, nisi voluntas nisi petitio? Atqui etiam dudum hoc voti habuit, ut, antequam in Italiam venisset, initiaretur, et proxime bap­ tizari se a me velle significavit, eti ideo prae ceteris causis me accersendum putavit. Non habet ergo gratiam quam desidera­ vit? Non habet quam poposcit? Certe, quia poposcit, accepit. Et unde illud est: lustus quacumque morte praeventus fuerit, anima eius in requie erit? (Sap 4,7). Solve, igitur, Pater Sancte, munus servo tuo... Solve ergo servo tuo munus gra­ tiae tuae, quam ille nunquam negavit, qui ante diem mortis templorum privilegia denegavit, his urgentibus quos revereri posset. Astabat virorum caterva gentilium, supplicabat se­ natus: non metuebat hominibus displicere, ut tibi soli placeret in Christo. Qui habuit Spiritum tuum, quomodo non accepit gratiam tuam?” * S.Augustinus * 10*ait praeferendum esse catechumenum ca­ tholicum haeretico baptizato; imo etiam catholico malo; nec ideo iniuriam fieri baptismo. Et in confirmationem huius as­ serti adducit exemplum Cornelii centurionis (Act 10,44-48) Etiam desiderium baptismi supplere sacramentum in re sus­ ceptum deducit ex verbis Christi ad latronem in cruce morientem: “Baptismi sane vicem aliquando implere passionem, de latrone illo, cui non baptizato dictum est: Hodie mecum eris in paradiso (Lc 23,43), non leve documentum beatus Cypria­ nus assumit. Quod etiam atque etiam considerans invenio non tantum passionem pro nomine Christi, id quod ex baptismo deerat posse supplere, sed etiam fidem conversionemque cor­ dis, si forte ad celebrandum mysterium baptismi in angustiis temporum succurri non potest. Sed tunc impletur invisibili­ ter, cum ministerium baptismi non contemptus religionis, sed articulus necessitatis excludit”12. • De obitu Valentiniani consolatio n.51-52: ML 16.1435-1436. 10 S.Augustinum aliquandiu durius locutum esse aliqui existimarunt (cf. A.Piolanti, De Sacramentis 139 nota); sed, ut videtur, in obiectis locis potius Sanctus Doctor necessitatem dispositionis internae extollit ad hoc ut verum baptismi votum dici queat. Loca obiccta collegit Ch.Pbscm. Compendium Theo­ logiae Dogmaticae 4 n.75. « De Baptismo 4,21.28: ML 43,172. « De Baptismo 4,22,29: ML 43,173. t.l c.3. necessitas baptismi. th.S n.72-75 165 Hac SS.Ambrosii et Augustini auctoritate suffultus S.Blrbaptismum in voto supplere posse baptismum aquae fatetur, dummodo “aquam non contemptus, sed sola prohibeat impossibilitas’’*34 38. 35 Ad doctrinam Patrum plane intelligendam, recte animad­ vertit D’Alès: “Quaestio late patet, si quidem agitur de via salutis quae sola patuit ac patet innumeris hominibus, bap­ tismi aqua destitutis, longe maiori parti humani generis. Quod Patres intellexerunt. Cum autem accessus ad Deum duas re­ quirat praeparationes, unam intellectus per fidem, alteram voluntatis per caritatem, Patres plerique magis attenderunt praeparationem irttellectus, quae natura prior est, iuxta Hebr 11. Non tamen neglexerunt praeparationem voluntatis; iam apud Patres antiquos, apparent semina doctrinae, quae ab Ambrosio et Augustino ad maturitatem perducetur” 14. nardus 74. Ratio theologica. Theologi15 omnes in hac re con­ sentiunt, teste Suarez1®. S.Thomas rationem dat: “Sacramen­ tum baptismi dupliciter potest alicui deesse: uno modo et re et voto; quod contingit illis, qui nec baptizantur, nec bapti­ zari volunt... et ideo hi, quibus hoc modo deest baptismus, salutem consequi non possunt... Alio modo potest sacramen­ tum baptismi alicui deesse re, sed non voto; sicut cum aliquis baptizari desiderat, sed aliquo casu praevenitur morte, ante­ quam baptismum suscipiat; et talis sine baptismo actuali sa­ lutem consequi potest propter desiderium baptismi, quod pro­ cedit ex fide per dilectionem operante, per quam Deus interius hominem sanctificat, cuius potentia sacramentis visibilibus non alligatur”1T. 75. Probatur secunda pars ex sacra Scriptura. Pa­ tientibus persecutionem propter iustitiam promittit -Christus ingressum in regnum caelorum (Mt 5,10); qui tradiderit ani­ mam propter Christum salvabit eam (Mt 10,39; 16,25; Mc 8,35) ; Ipse confitebitur coram Patre eos qui eum confessi fue­ rint ante tribunalia vel coram hominibus (Mt 10,33) ; marty­ res in Apocalypsi apparent habentes specialem gloriam (Apoc 7,14; 6,9-11). Iam vero, his textibus agitur de martyrio; nam Christus promittit retributionem certam et quasi immediatam M Epist. 77 ad Hugoncm, 8: ML 182,1036. 34 Dc Baptismo et Confirmatione 147. 35 Doctrinam theologorum explanat Lercher3, 178, et De Smet, De sacra­ mentis in genere n.259. ,e Dc Baptismo d.27 s.2 n.2. n 3 q.68 a.2. 166 F.SOL'A, DE SACRAMENTIS INITIATIONIS CHRISTIANAE. It his qui pro ipso vitam ponant; ponere vero vitam est idem atque mori. Praeterea implicite promittitur remissio pecca­ torum; nam promittitur regnum caelorum seu vita aeterna quae obtineri nequit sine peccatorum remissione. Quod vero non agatur de solis Christianis, seu de iam baptizatis, patet uni­ versalitate verborum Christi ; et quidem fieri potest, ac de fac­ to non semel accidit, catechumenum in discrimine vitae fuisse in testimonium fidei antequam ad baptismum recipiendum per­ venisset. Ergo in casibus allatis martyrium delet peccata, ergo etiam peccatum originale ac supplet baptismum. Tum etiam hi textus Scripturae valorem habent praeser­ tim ex Traditione, quae in illis videt absolutam promissionem a Christo martyribus factam ingrediendi statim post mortem ad regnum caelorum 18*. 76. Probatur ex traditione. 1. Omnes Patres10, iam inde ab initio christianismi, martyrii excellentiam exaltant, et martyres summis laudibus et honoribus afferunt. S.Ignatius damnatus ad feras, romanos vehementer orat ut pro ipso in­ tercedere nolint, ne privetur gratia et privilegio martyrii : ‘Ob­ secro vos, ne intempestivam mihi benevolentiam exhibeatis. Sinite me ferarum cibum esse, per quas Deum consequi licet. Frumentum sum Dei et per ferarum dentes molor, ut purus panis Christi inveniar... Si patiar, libertus fiam lesu Christi et in ipso resurgam liber. Nunc vinctus disco nihil concupis­ cere” 2“. In Martyrio S.Polycarpi ostendit auctor desiderium celebrandi festum diem anniversarii gloriosi triumphi21 ; ita etiam laudantur martyres in Pastore Hermae2223 , a S.IrenaEO123, et generatim in actibus martyrum et contionibus in eorum honorem. His locis agitur de martyribus Christianis baptizatis; at ex modo loquendi ostenditur singularis efficacia martyrii in se ipso spectati. Sed praeterea textus abundantes sunt in quibus sermo est de martyribus nondum baptizatis. Sint in exemplum : Tertullianus (R 309), Origenes (R 493), S.Cyprianus (R 598) qui affirmant duas esse peccatorum remissiones: bap­ tismum et passionem sive martyrium. S.Cyrillus Hier, ait: “Si quis baptisma non recipiat, salutem non habet, solis mar­ 18 S.Augustinus, Dc Civitate Dei 13,7: ML 41,381; S.Cyprianus, Dc Rebapt. 11: ML 3,1196; Origenes, Exhortât, ad niartyr. 30: MG 11,599; In Levit. hom.2.4: MG 12,417; Comment, in Matth. 16,6: MG 13.1383. ω Plures textus in LenneRz, De Sacramento Baptismi 153-160. 20 Ad Romanos 4 praesertim 2-6: ed.PuNK, 1,256-258. 2’ Martyrium Polycarpi 18,3: ed.FuNK, 1,336. 22 pis. 3,1,9; 21; Simii. 9,28.1-8; ed.FuNK, 1,432-434.624-626. 23 Adversus Haeres. 3,16,4: MG 7,924. i..l c.3. necessitas baptismi, th.5 n.75-79 167 tyribus exceptis, qui etiam sine aqua regnum recipiunt” (R 811). Melito Sàrdensis s‘, S.Hippolytus 2r’, S.Fulgen­ tius (R 2269) aliique plures vel asserunt simpliciter marty­ rium baptismum supplere, vel etiam ipsum baptismum supe­ rare. Nec de solis baptizatis sed de quibuslibet martyribus est celebris illa S.Augustini sententia: “Habet ecclesiastica dis­ ciplina quod fideles noverunt, cum martyres eo loco recitan­ tur ad altare Dei, ubi non pro ipsis oretur ; pro ceteris autem commemoratis defunctis oratur. Iniuria est enim pro martyre orare, cuius nos debemus orationibus commendare” 2 TSRIUWANV?, De Baptism. 8; ML 1,1207, t.2 C.2. ESSENTIA dÔÎlÿlRMAÏlÔNÎS. TÎI.â N.ljô-lià iam èxplicitam praebent Canones Hippolyti : “Benedicimus tibi, om­ nipotens Domine Deus, quia hos dignos reddidisti, qui iterum re­ nascerentur, et’ super quos Spiritum Sanctum tuum effundis ut iam uniti sint corpori ecclesiae nunquam separandi operibus alienis. Da potius quibus iam dedisti remissionem peccatorum, etiam arrham regni tui per Dominum Nostrum lesum Christum” In primi libris ritualibus, ut Sacramentario dicto gregoriano in formula confirma­ tionis mentio fit de donis Spiritus Sancti : “Omnipotens sempiterne Deus, qui regenerare dignatus es hos famulos tuos ex aqua et Spiritu Sancto, quique dedisti eis remissionem omnium peccatorum, emitte in eo septiformem Spiritum Sanctum paraclitum de caelis, Spiritum sapientiae et intellectus, Spiritum consilii et fortitudinis, Spiritum scientiae et pietatis: adimple eos Spiritu timoris tui”* 33. Brevissima 30 est formula Sacramentarii Gelasiani : “Signum Christi in vitam aeter­ nam” Propinquior est formulae florentinae illa quae proponitur in altero Sacramentario Gregoriano : "Consigna eos signo crucis Christi, in vitam propitiatus aeternam” *. 133. Ecclesiae orientales solebant etiam magnam exhibere va­ rietatem formarum. Sufficiat has citare: “Signaculum doni Spiritus Sancti” σφραγίς δωρεάς πνεύματος αγίου (forma Graeca); "Ungendo ungo te in Deo omnipotente, in Christo lesu et in Spiritu Sancto ut sis operarius habens fidem perfectam et vas ipsi gratum” “. lacobitae : “Chrismate sancto, suavitate odoris Christi, signaculo verae fidei, complemento dono Spiritus Sancti, signatur N. in nomine Pa­ tris et Filii et Spiritus Sancti”3'. Tota haec formularum varietas debet semper in aliquibus cohae­ rere, scilicet, in designando fine chrismationis seu effectus sacra­ menti confirmationis. Iam vero effectus possunt etiam explicite vel implicite exprimi: "'Signo te signo Christi”, potest significare facere aliquem militem Christi, et sub hac significatione includitur robur seu virtus quam sacramentum hoc confert. Et aliquid simile dice­ retur de aliis formulis. Unde formulae, quae ad confirmationem adhibeantur, per se et ad validitatem non necessario requiritur ut invocationem Spiritus Sancti contineant (et hoc certum est), sed probabilius sufficit ut ali­ quem ex confirmationis effectibus exprimantæ. 33 Canones 137s. 33 Sacramentarium Gregorianum: MI, 78,90. 84 Sacramentarium Gelasianum 1,44: MI, 74.1112. 33 Sacramentarium Gregorianum: MI, 78,90, est secunda pars formulae an­ terioris. 30 Testamentum D.N. lesu Christi. E<1.Rahmannt. 131. 33 Plures formulae inveniuntur in DTC 31,1042-1046, et Doronzo l.c„ 31!*· 324. 33 Cf. Umberc, De Sacramentis 1.317-321. 208 i-'.soi.Â, de sacramentis initiationis chrisïianaE. ii CAPUT III De ministro, subiecto et necessitate confirmationis I. De ministro Thesis 3. Minister ordinarius confirmationis est solus episcopus, sed ex delegatione Romani Pontificis pot­ est quilibet presbyter minister esse extraordinarius. S.Th., 3 q.72 a.11; SuarKz. <1.36 s.l; Pesch, 543-553; Ottes. 421-428; I’uic B., 292-306; D’Ales, 211-218; Lercher-Umberg, 265-273; Lennerz, 158-204. de la 134. Nexus. In omnibus sacramentis magni momenti est quaestio de ministro, sed speciali quadam ratione cum agi­ tur de confirmatione, prout videbitur. Etenim simplices pres­ byteri sine speciali facultate ab Apostolica Sede concessa va­ lide confirmare nequeunt. At illa facultate Summus Pontifex nullam exercet potestatem ordinis; confirmatio vero pertinet ad potestatem ordinis. Praeterea tota haec quaestio etiam con­ nexa est cum illa de distinctione inter episcopos et presby­ teros in ratione potestatis ordinis, de qua sermo erit in trac­ tatu de Ordine (n.39s). Interea praescindemus ab hac discus­ sione, et thesim dogmatice proponemus. 135. Notiones. Minister ordinarius ille est qui hire proprio, sive ex munere sive ex dignitate, sacramentum con­ firmationis administrare potest. Minister extraordinarius ille est qui ex delegatione tantum id facere potest. Delegatio pro simplici sacerdote re­ servatur unice Summo Pontifici ; aliquae delegationes conce­ duntur a iure communi (cardinalibus etiamsi non sint episcopi, abbatibus vel praelatis nullius, praefectibus apostolicis). Re­ center concessa est factultas etiam parochis, quibusdam appo­ sitis condicionibus. Sacerdos sine hac speciali delegatione confirmans, invalide ageret. 136. Adversarii. Quidam presbyteri in Sardinia (D 98), Photius 1 eiusque asseclae asseruerunt potestatem confir­ mandi ad simplicem sacerdotem pertinere. Wicleffitae et Hussitae (D 608 661) attribuerunt avaritiae Summi Ponti fi1 Deslandes, Le Prêtre oriental ministre de la Confirmation: EchOr (1930) 5. i„2 c.3. minister confirmationis. th.3 n.134-137 209 cis et episcoporum quod simplici sacerdoti non permitteretur confirmare. Inter catholicos Armachanus 2 cum paucis aliis putaverunt simplices presbyteros posse potestate propria et ordinaria confirmare valide, quamvis illicite. Nullo pacto posse simplicem sacerdotem esse ministrum extraordinarium confirmationis tenuerunt aliqui pauci catho­ lici, inter quos Hugo Victorinus3, Durandus4, Adrianus 5 et Estius °. 137. Doctrina Ecclesiae. Concilium Toletanum (a.400) prohibet presbyteris sine consensu episcopi confirmare; et statuit : “Episcopum sane certum est omni tempore licere chrisma conficere, sine conscientia autem episcopi nihil pe­ nitus faciendum ; statutum vero est diaconum non chrisma­ re, sed presbyterum absente episcopo, praesente vero si ab ipso fuerit praeceptum”7. Innocentius I i “De consignandis vero infantibus mani­ festum est, non ab alio quam ab episcopo fieri licere. Nam presbyteri, licet secundi sint sacerdotes, pontificatus tamen apicem non habent” (D 98). S.Gregorius I Magnus: “Pervenit quoque ad nos quos­ dam scandalizatos fuisse, quod presbyteros chrisma tangere eos, qui baptizati sunt, prohibuimus. Et nos quidem secundum usum veterem Ecclesiae nostrae fecimus ; sed si omnino hac de re aliqui contristantur ubi episcopi desunt, ut presbyteri et in frontibus baptizatos chrismate tangere debeant concedi­ mus” (D 2294). Tum Innocentius III affirmat solis episcopis competere confirmare (D 419), idque repetit ipse in professione fidei praescripta Waldensibus (D 424). Idem sentiunt Innocen­ tius IV circa errores Graecorum (D 449 al. 3040) ao Conci­ lium Lugdunense II (D 465). Clemens VI ad Catholicon Armenorum (D 572-574) et Concilium Florentinum in Instruc­ tione ad Armenos (D 697) expresse notant ministrum ordina­ rium confirmationis esse episcopum, posse tamen sedem Apostolicam facultatem simplici presbytero concedere. Et Martinus V damnavit hunc errorem Wicleff: “Confirmatio iuvenum... reservantur Papae et episcopis propter cupiditatem lucri temporalis et honoris” (D 608). 3 ’ * e e » Quacst. Armen. 11,14. Cf. Dolger, Das Sakrament der Firtnung 119e. Hugo Victorinus, De Sacramentis 2,7,2. In 4 d 7 q.3 et 4. In 4 d.7 q.4 a.3. In 4 d.7 q.3 a.21.22. Msi 3,997e. 210 P.SOr.A, DU SACKAMÉNÏlS iNIHATlONtSCHRISÏtANAE. II 138. In Concilio Tridentino actum est de ministro con­ firmationis in sessione VI (a. 1547), in qua proponebatu/ca­ non 4 sub hac simplici forma: ‘‘Minister confirmationis est solus episcopus” Sed aliqui episcopi opposuerunt Concilium Toletanum et S.Gregorium Magnum (in locis supra memora­ tis). Similiter adduxerunt verba Concilii Florentini, iuxta quae potest etiam simplex presbyter esse minister extraordi­ narius ; et cum synodo florentina citabant Alexandrum Halensem, Turrecrematam, Nicolaum de Tudeschis (Ep. Panormi­ tanum), necnon Papam Melchiadem (in Pseudo-decretali). Quare hi episcopi desiderabant ut definiretur formula flo­ rentina, scilicet, episcopum esse ministrum ordinarium. Transmissa iterum, ad theologos formula, retinuerunt plus minus canones ut tacebant, sed relate ad ministrum posue­ runt redactioncm florentinam. Quae tamen adhuc aliquibus Patribus non placuit, volebant, enim, ut constaret episcopos esse solos ministros confirmationis. Ideo alii aliter interpre­ tabantur concessionem S.Gregorii Magni; dicebant, enim, Summum Pontificem in illo casu sacerdotes illos constituisse episcopos (episcopus Bossae), vel non permisisse, sed dissi­ mulasse ad vitandum scandalum (archiepiscopus Lancianii), vel tolerasse hanc praxim pro casu illo (episcopus Pacensis), vel Summum Pontificem errasse in illa concessione (Episco­ pus Acciensis, qui suam opinionem submittebat Concilio). Novas proposuerunt Patres formulas: Episcopus Lancianensis hanc proponebat: “Sii quis dixerit simplicem sacerdo­ tem esse etiam ministrum confirmationis et negaverit ad so­ lum episcopum hoc munus pertinere: A.S.” Episcopo Salutiarum (Saluzzo) haec alia forma placebat: “Si quis dixerit non modo episcopum sed quemlibet sacerdotem esse minis­ trum confirmationis: A.S.”” His omnibus iam Patres omnino pertessi, decreverunt redeundum esse ad formulam florenti­ nam, et omnes acquieverunt. Itaque post tam longam dispu­ tationem ventum est ad definitivam redactionem, in qua theo­ logi, ut morem gererent Patribus addiderunt formulae florentinae particulam solum : “Si quis dixerit, sanctae confir­ mationis ordinarium ministrum non esse solum episcopum, sed quemvis simplicem sacerdotem: A.S.” (D 873). Postea in sessione XXIII, agentes de Hierarchia eccle­ siastica, iterum discussiones fuerunt circa facultatem quam simplices sacerdotes habent erga sacramenta, et Patres reiece3 Cf. A.Mostaza, EI Ministro extraordinario de Ia Confirmation cn Trcnto: RevEspTeol 2 (1942) 471-519; praesertim 472. I..2 C.3. MINISTER CONFIRMATIONIS. TH.3 N.138-139 211 runt hanc primam redactionem canonis 5 (postea en.7) : “Si quis gradus ordinis in Ecclesia esse negaverit, aut dixerit om­ nes sacerdotes eiusdem seii paris se jurisdictionis et aucto­ ritatis, atque ideo quemlibet sacerdotem posse omnes christianos ab omnibus peccatis solvere, aut quibuscumque fidelibus omnia sacramenta ministrare...: A.S.” 8 Emendationes pro­ positae respiciebant ad sacramenta confirmationis et ordinis, quae nolebant Patres ut.dicerentur esse sacerdotis simpliciter. Post longas discussiones et diversas redactiones, tandem ad­ missa est haec formula: “Si quis dixerit, episcopos non esse presbyteris superiores, vel non habere potestatem confirman­ di et ordinandi ; vel eam, quam habent, illis esse cum presby­ teris communem: A.S.” (D 767. Cf. 960). Postea plures sunt declarationes Benedicti XIV (D 1458), Pii X (D 2147a), Pii XI10, Pii XII concedentes in diversis occasionibus facultatem simplicibus presbyteris confirmandi. Hanc potestatem Pius XII generalem fecit parochis pro casu necessitatis, in suis paroeciis, et sub debitis condicionibus praescriptis; attamen expresse monet: “Definitae doctrinae est, solum episcopum esse ordinarium confirmationis minis­ trum : proindeque Apostolica Sedes iugiter sedulo studuit ut huius sacramenti collatio episcopo, tanquam ius et officium ipsi proprium, quantum fieri potuisset, reservaretur”lx. Valor dogmaticus. Prima pars est de fide divina et catholica definita. Secunda pars est saltem certissima. 139. Probatur prima pars. E.r sacra Scriptura. Act 8,12-20 (cf. etiam 19,1-6), Philippus diaconus, qui baptizaverat in Samaria non potuit confirmare, sed ad hoc missi sunt apostoli Petrus et loannes. Eodem pacto tantum apostolus Paulus apparet confirmans eos qui putabantur baptizatos et ideo exspectabant adventum apostoli sive episcopi. Ergo de facto tantum episcopi apparent confirmantes. Iam vero ex hoc facto inducunt SS.Patres et magisterium ecclesiasticum ad solos episcopos pertinere potestatem confirmandi12. Sic, v.gr., Innocentius III: “Cum ceteras unctiones simplex sacerdos vel presbyter valeat exhibere, hanc [confirmationis] non nisi « CTr 6 (1950) 309.312-316 10 30 april 1020: AAS 21 (1929) 555. 11 AAS 38 (1946) 350s. Postea. 18 dee. 1947, potestatem dedit omnibus ordi­ nariis locorum a Congregatione de Propaganda Fide dependentibus, ut Sedis Apostolicae induito, valerent omnibus sacerdotibus sibi subditis curamque ani­ marum gerentibus, facultatem sacram confirmationem fidelibus in mortis pe­ riculo constitutis valide ministrandi... (AAS (1948] 41). u Ut patet argumentum fundamentum sumit ex sacra. Scriptura, at tQtUS Y3· lor peqdet ex interpretatione Magisterii Çççlesiae et Patrum. 212 F.SOI.Â, DE SACRAMENTIS INITIATIONIS CHRISTIANAE- II summus sacerdos, id est, episcopus, debet conferre, quia de solis apostolis legitur, quorum vicarii sunt episcopi, quod per manus impositionem Spiritum Sanctum dabant” (D 419). Et ad hanc eandem rationem, alludentes videlicet ad Actus Apo­ stolorum, recurrunt Concilium Florentinum (D 697), Triden­ tinum (960) et plures alii auctores. 140. Probatur ex traditione. Traditio constans Eccle­ siae est etiam, confirmationem a solis episcopis iure proprio conferri posse; et quidem Patres innituntur saepe in textu allato ex Act. Apost. Ita S.Cyprianus (R 595), Firmilianus13* , S.Hieronymus (R 1359), S.Ioannes Chrysostomus Aliquando vel simpliciter episcopus confirmare dicitur, ut fa­ cit S.Hippolytus 15* , et S.Cornelius I (R 547). Et praecise agendo do confirmatione protulit S.Hieronymus haec verba : “Exigis ubi scriptum sit? In Actibus Apostolorum. Etiamsi Scripturae auctoritas non subesset totius orbis in hac parte oonsensus instar praecepti obtineret. Nam et multa alia, quae per traditionem in Ecclesia observantur, auctoritatem sibi scriptae legis usurpaverunt” ie. 141. Probatur secunda pars. Ex delegatione simplex presbyter potest esse minister confirmationis. 1. Praxis Ec­ clesiae per plura saecula perdurans in materia sacramentaria, quae spectat ad validitatem sacramenti, non potest errare. At­ qui iam a pluribus saeculis simplicibus sacerdotibus concedi­ tur aliquando fiacultas confirmandi. Ergo presbyteri possunt esse ministri extraordinarii confirmationis. Iam supra memorata sunt documenta S.Gr'Egorii Magni, Concilii Toletani, Florentini, etc. His accedunt concessiones factae a Nicolao IV, Ioanne; XXII, Leone X, Adriano VI, Benedicto XIV... Postea concessiones frequentiores fiunt17, usque dum CIC iam praescripsit presbyteros esse ministros extraordinarios et hanc facultatem concessit Pius XII ad omnes parochos ; et in Decreto S.Congregationis de Discipli­ na animadvertitur: “Necessitate bonoque fidelium id flagitan­ te, non semel Apostolica Sedes passim indulgere compulsa est, ut episcopo... simplex sacerdos in aliqua ecclesiastica dig­ nitate constitutus, sufficeretur tanquam administer extraor» F.pist. 75 ad Cypr. 7s: CSEL 3.814s. M In Act. Apost. Horn. 18.3: MG 60,144. Plures textus in Indice R 479. 10 Tradit. Apostol. Ed.Gregory Dix 1,37-29. w Dialog, contra Lucifer. 8: ML 23,163. n Pro hac quaestione, DolgEr, Das Sakrament der Firmung 128; W.Onclix, L’ Administration du Sacrement de la Confirmation en cas de danger de mort; EpbThLov 25 (1949) 332,355. t.2 c.3. minister confirmationis, th.3 n.139-143 213 datarius huius sacramenti; qui congrua pompa eius administrationem perageret, praemonitis semper fidelibus Episcopum esse exclusivum ordinarium ministrum huiusce sacramenti illudque ab eo sacerdote conferri ex Apostolicae Sedis facultate, prout complura pontificia indulta loculenter ostendunt”18. 142. 2. Tum etiam demonstratur ex praxi Graecorum, iam saltem a saeculo IV, quae praxis incepisse videtur tem­ pore quo, propter multitudinem baptizandorum, simplicibus presbyteris munus baptizandi generale concessum est. Quam­ vis vero nonnulli theologi talem praxim. oppugnarent, tamen in colloquiis et conciliis pro unione, nunquam in dubium revo­ catus est valor confirmationis a presbyteris graecis collatae. Quod vero potestas delegandi sit dumtaxat penes Sum­ mum Pontificem, constat ex omnibus fere documentis supra memoratis; in specie, expresse ex Benedicto XII (D 543), Clemente VI (D 573), Comc.Constantiensi (D 608), Floren­ tino (97), Benedicto XIV (D 1458), Pio XII. Etiam patet ex ipsa discussione quam· theologi latini cum Graecis habue­ runt circa originem facultatis qua simplices sacerdotes Graeci confirmabant. Ipsi appellabant ad auctoritatem Martini Pon­ tificis10; non vero ad suos episcopos. Et de facto theologi latini admiserunt saltem tacitam facultatem exsistere, quate­ nus Sedes Apostolica, id sciens, noluit Graecos turbare in hac re. 143. Obiectiones. 1. In Oriente solent presbyteri simplices confirmare. Ergo saltem ibi ministri ordinarii sunt simplices pres­ byteri. Dist. antec. Solent confirmare ex induito saltem tacito Sedis Apostolicae, conc. antec.; vi solius ordinationis presbyterialis, nego antec. Ut nuper dictum est, ipsi orientales dicebant se habere licen­ tiam a Papa Martino (γ 655) ; sed quidquid sit de hac facultate, cer­ tum est quod Benedictus XII scribebat ad Catholicon Armenorum recensens inter errores illud quod quidam dicant “quod sacramen­ tum confirmationis... si valet aliquid, ipse (Catholicon Armenorum) dedit licentiam presbyteris suis, ut idem sacramentum conferant” (D 543). 2. Patres, ut S.Ioannes Chrysostomus et S.Hierônymus affir­ mant episcopos a presbyteris non differre nisi potestate ordinandi. Ergo non differunt in administranda confirmatione. Trans, antec. Nego conseq. Transmittimus antecedens, quia pos­ set etiam distingui: Non differunt nisi potestate ordinis, quatenus est unica potestas quam non possunt habere simplices sacerdotes, trans.; quatenus nulla alia potestas sit episcoporum propria, quae possit presbyteris communicari, nego. Quod attinet ad discrimen in­ 18 Decretum S.Congreg. de Sacram. 14 sept. 1946: AAS 38 (1946) 351. “ D’AtÈs, De Baptismo et Confirmatione 314$, 214 f.soLÂ. de sacramentis initiationis christianae. π ter episcopos et simplices sacerdotes dicemus in tractatu de ordine; ibique exponentur textus S.Chrysostomi et S.Hieronymi ab obiciente adducti. Nunc sufficiat animadvertere pro solutione ad difficulta­ tem, hos Patres saltem loqui de potestate quae solius episcopi est ratione ordinationis sive potestatis ordinariae; unde tantum deduci­ tur presbyteros non posse esse ministros ordinarios confirmationis, minime vero eos non posse etiam esse ministros extraordinarios. 3. Contra argumentum ex Scriptura allatum. Philippus, de quo sermo est in argumento, erat diaconus et non sacerdos. Ergo argu­ mentum nihil probat. Nam ratio propter quam requirebatur aliquis Apostolus non erat propter necessitatem episcopi, sed fortasse ex defectu sacerdotis. Conc. antec. et nego consequentiam et suppositum, scilicet nos arguere ex sola exegesi textus. Nos ex Scriptura eruimus factum, scilicet semper (non solum in casu Philippi cum Samaritanis) atque invenitur ritus confirmationis apparet aliquis episcopus illum exer­ cens, nunquam simplex presbyter. Et ex hoc facto 'Sancti Patres eruunt non nisi episcopum esse ministrum confirmationis. 144. Scholion. Quid facit Summus Pontifex facultatem confir­ mandi concedens simplici presbytero. Duplex quaestio oritur ex fac­ to quod episcopi sint ministri ordinarii confirmationis et presbyteri non sint nisi extraordinarii: a) an episcopi sint ministri ordinarii confirmationis iure divino, an iure ecclesiastico; b) quaenam sit po­ testas quae conceditur a Summo Pontifice simplici presbytero cum ei facultas datur confirmandi : potestas iurisdictionis, an potestas ordinis? Responsio ad primam quaestionem pertinet ad tractatum de or­ dine, ubi agemus de distinctione inter episcopos et presbyteros ra­ tione ordinationis. Ad alteram interrogationem breviter respon­ demus. Quod attinet ad Summum Pontificem, nulla est difficultas : om­ nes concedunt Summum Pontificem conferentem potestatem confir­ mandi, exercere potestatem iurisdictionis, et ideo posset hanc fa­ cultatem concedere Summus Pontifex electus qui nondum esset sacerdos constitutus; haberet enim in se potestatem iurisdictionis sed nondum potestatem ordinis, nisi postquam fuisset ordinatus sacerdos. Quaestio itaque est de ipso exercitio confirmandi ex parte presbyteri; scilicet: presbyter confirmans ex delegatione, exercet ac­ tum iurisdictionis an actum ordinis, seu utitur potestate iurisdictio­ nis an ordinis? Ratio interrogationis provenit ex eo quod difficile apparet prima fronte quomodo potestas ordinis non possit ordinarie exerceri (si sacerdotes vi ordinationis, possunt confirmare) ; vel quae potestas ordinis detur ex solo decreto sive induito apostolico (si po­ testas confirmandi non datur in ordinatione); vel quomodo Summus Pontifex, nondum sacerdos posset communicare potestatem ordinis quam non haberent simplices presbyteri. Ideo solutiones plures da­ tae sunt. Praecipuae sunt sequentes. 145. 1. Presbyter confirmans exercet potestatem iurisdictionis. Ita in voto ad quemdam casum in Congregatione Concilii decissum : “Siquidem episcopi sacramentum confirmationis conferunt ex potes­ tate ordinis, alii simplices sacerdotes ex potestate iurisdictionis a I..2 C.3 MINISTER CONEIRMAÏtONTS. TH.3 N.143-147 215 Summo Pontifice delegatae” Et cohaeret cum doctrina Cardina­ lis D’Annibale51, quem citat memorata responsio55. Haec sententia vix hodie sustinetur; nam non apparet cur tantum presbyter et non alius, v.gr., diaconus, possit esse minister extraordinarius confirma­ tionis; nec explicatur cur episcopus electus, et nondum consecratus, invalide, sine induito apostolico confirmat. 146. 2. Aliqui theologi, ut Dolger53, Baisicensent vi ordi­ nationis sacerdotalis presbyterum habere potestatem confirmandi, quae tamen potestas impeditur quoad exercitium ex prohibitione Summi Pontificis. Itaque cum Summus Pontifex alicui sacerdoti facultatem confirmandi concedit, ei non dat novam potestatem, sed tantum tollit prohibitionem seu impedimentum quod invalidum red­ debat exercitium potestatis. Haec sententia potest habere fortasse in suum favorem verba illa Benedicti XIV: “Ceterum quidquid sit dc hac difficili et valde implexa controversia omnibus inconfesso est, irritam nunc fore confirmationem a simplici presbytero latino ex sola episcopi delegatione collatam, quia Sedes Apostolica id ittris sibi unice reservavit” °. Sed, ut recte animadvertit Lennerz, “modus quo conferri solet a Summo Pontifice potestas confirmandi, non tam videtur indicare ablationem impedimenti (aliquid negativi) sed po­ tius collationem alicuius potestatis (aliquid positivi)”M. Praeterea in hac sententia supponi debet Summum Pontificem habere faculta­ tem invalidum reddendi, ex ablatione potestatis ordinis, aliquem ac­ tum vi potestatis ordinis positum ; secus non apparet cur possit red­ dere invalidam confirmationem a simplici sacerdote collatam, et non Missam ab eodem sacerdote apostata vel ordinationem ab episcopo haeretico aut schismatico confectam. Hanc sententiam Lercher5' fal­ sam appellat. At nihilominus huic sententiae recentiores nonnulli fa­ vere videntur, ut A.Mostaza 147. 3. Tertiam opinionem proponit Suarez58: Christus potuit determinare ut sacerdoti simplici, ex vi suae ordinationis, non detur potestas proxima ad conferendam confirmationem, sed tantum re­ mota, quae per delegationem Summi Pontificis posset proxima red­ di ; episcopus vero per consecrationem accipit hanc potestatem pro­ ximam. Quod etiam Suarez explicat per characterem sacerdotalem et episcopalem : videlicet, character sacerdotalis, ex voluntate Chris­ ti, constituit hominem ministrum Christi ad actus sacramentales exercendos, non tamen omnes, sed quos Christus determinavit. Sic consecratio episcopalis, quasi extendit characterem sacerdotalem ad34 *3831 20 ConfrreK.Concilii. 11 dec. 1897. 31 Card.D'Hannibai.r. 3 n.282. 33 Analecta Ecclesiastica 6 (18981 107. 33 Das Sakramcnt der Firmung 206-222. 34 C.Baisi. In Ministro straprdinario degli ordini sacramentali p.136. Hic * auctor defendit “che per la valida amministrazione deeli ordini [idem, valet de Confirmatione) si richiede anche un potcre di giurisdizione, per un complesso di motivi” (p.155). In hunc sensum debet sine dubio explicari potestas ligata ad confirmandum, quam supponit habere presbyteros vi ordinationis sacer­ dotalis (p. 136). 33 De Synodo dioccesana 1.7 c.8 n.7: D 1458 nota. 30 De Sacramento Confirmationis n.203 33 LhrchEr. Institutiones Theologiae dogmaticae 4 (1920) 301. In ed.3.B, Lercher-UmbUrc aliquantulum mitius loquitur: "minus placet"... (n.273). a* A.Mostaza Rodrîcusz. EI problema dei ministro extraordinario de la Confirntacidn (Salamanca 1952) p.374. 38 De Sacramentis d.36 s.2. 216 E.SOI.Â, DE SACRAMENTIS INITIATIONIS CHRISTIANAE. tt_________ actus sacramentales confirmandi ct ordinandi ; et siquidem charac­ ter, ita extensus, est inamissibilis, ubicumque episcopus confirmet, id valide faciet. Summus Pontifex potest, ex facultate a Christo accepta, extendere ambitum characteris sacerdotalis simplici sacer­ doti, sine consecratione, ac tunc sacerdos poterit valide confirmare, sed intra ambitum dumtaxat pontificiae concessionis. Haec sententia, quatenus explicat quomodo potestas confirmandi sit potestas ordinis, quomodo sacerdos sine delegatione pontificia invalide confirmet, et quomodo delegatio a Summo Pontifice ad va­ liditatem sit necessaria, est doctrina ab omnibus fere theologis mo­ dernis admissa, qui eam, plus minus mutatam, tradunt ”, 148. 4. Nova theoria proponitur a Straub”, quam sequitur Lercher-Umberg ”, iuxta quem Summus Pontifex in conferenda facul­ tate confirmandi simplici presbytero, utitur quidem potestate jurisdic­ tionis, ast non confert presbytero ipsam potestatem confirmandi, sed ius ad hoc ut Deus illi hanc potestatem conferat, quam Deus decre­ vit legitime designato dare. Valorem huius theoriae probare intendit ex comparatione cum primatu, qui debetur novo Summo Pontifici legitime electo. Attamen non videtur haec.sententia dirimere quaes­ tionem, quia adhuc potest manere difficultas, scilicet, cur ius non possit conferri non sacerdoti. II. De subiecto et necessitate confirmationis. 149. Quae ad haec spectant, praecipue tractantur in Theo­ logia morali ; in praesentiarum haec dixisse sufficiat. 1. Sublectum™ confirmationis est omnis homo baptizatus ct nondum confirmatus. Nec requiritur ut adultus sit, nam etiam infantibus conceditur confirmatio33, quamvis Ecclesia commendat ut, nisi necessitas urgeat, confirmationis admi­ nistratio ad septimum circiter aetatis annum differatur ®4. Pri­ mis Ecclesiae saeculis confirmatio statim post baptismum con­ ferebatur etiamsi de infantibus ageretur. Si confirmationem suscipiens est adultus, praeter intentio28 De hac re, cf. Dolger. Das Sakranxent dcr Firmung 206-222; Lehmkuhl. Zur Frage über den Priester ais ausscrordcnliche Spender des sakrmn'entes der Firmung: ZkathTh 6 (1882) 561-573; Gili.mann, Zur Lehre dcr Scholastiker vom Spender der Firmung una des Weihcsakramentes ; I.Brinktrine, Dcr cinfachc Priester ais Spender der hl Firmung: DivTh (Fr) 7 (1929) 301-314. Praecipue vero Suarez, Dc Sacramentis 1 d.36; S.Bei.larmino, De Sacramento Confirmationis c.12. 30 A.Straub, De Ecclesia Christi (1912) 2,688. » N.273. ® Quaestiones singulares invenientur apud probatos auctores theologiae mo­ ralis; nro quaestione theologica, D’Axis, 218-225, qui plurcs citat Patres et documenta Ecclesiae. ” Benedictus XIV: D 1458: CIC 788; Pius XII, Decretum S.Congregatio­ nis dc Sacramentis, 16 sept. 1946: AAS 38 (1946) 352. In Hispania mos fuit per plura saecula usque ad paucos abhinc annos, confirmandi infantes non mul­ to tempore post baptismum. Hic mos servari adhuc potest, sed Sedes Apostolica desiderat ut non administretur confirmatio nisi post convenientem catcchesim ante primam communionem: AAS 24 (1932) 271-272. »* CIC 788. I..2 C.3 SUBIECT. ET NECESSITAS CONFIRMATIONIS. N.147-150 217 nem saltem habitualem implicitam, requiritur ut in statu gra­ tiae inveniatur; agitur, enim, de sacramento vivorum. Si vero cum obice recipitur sacramentum, obice remoto, sacramentum reviviscit. 150. 2. CIC cn.787 ait: “Quanquam hoc sacramentum non est de necessitate medii ad salutem, nemini tamen licet, oblata occasione, illud negligere”. Et Catechismus Romanus: ‘’Docendum est, inquit, hoc sacramentum huiusmodi necessi­ tatem non habere, ut sine eo salvus quis esse non possit. Quanquam vero necessarium non est, a nemine tamen praeter­ mitti debet, sed potius1 maxime cavendum est, ne in re sancti­ tatis plena, per quam nobis divina natura tam large impertitur, aliqua negligentia committatur; quod enim omnibus commu­ niter ad sanctificationem Deus proposuit, ab omnibus etiam summo studio expendendum est”35. Decretum S.Congrega­ tionis de Disciplina proposuit: “Licet explorati iuris sit con­ firmationem ad animarum salutem de necessitate medii non requiri, ob eius tamen praecellentiam et ampla, quae secum fert, praeclara dona, omni ope est adnitendum parochis ceterisque pastoribus ut Christianorum nemo, data occasione, tam excellens salutiferae Redemptionis mysterium negligat”3®. Mens itaque Ecclesiae circa necessitatem confirmationis sufficienter clara apparet. Nihilominus theologi discrepant in determinanda ulterius necessitate huius sacramenti. Lercher-Umberg37* imponit necessitatem tum medii tum praecepti, et quidem ex lege non modo ecclesiastica, verum divina. Attamen praeceptum ecclesiasticum non ponitur prae­ cise sub gravi, sed talis “obligatio... est saltem levis” 3S. Tum necessitas medii hoc loco intelligitur speciali modo, videlicet, “commensuratur necessitati finis, qui mediantibus sacramenti effectibus, et libera confirmati cooperatione, ex voluntate Christi, necessario obtinendus est, et sine confirmationis auxi­ liis obtineri nequit” 3B. Quae omnia probat cl. auctor ex verbis Conciliorum, Sanctorum Patrum et Scripturae Sacrae; tum etiam ex lure Canonico, quod exigit confirmationem in futu­ ris religiosis, clericis, patrinis confirmationis 40, etc. Sed hoc, ut summum, ostendit Ecclesiam imponere receptionem con­ firmationis pro aliquibus officiis seu statibus, in quibus gra­ » M 87 » » 40 P.2 c.3 n.16. 14 sept. 1946: .‘VAS 38 (1946) 350. Lercher-Umberg, n.256. Id., n.257. Id., n.256. ÇJÇ 544,1; 974,1,1; 795.1-«» 218 F.SOI.A, DE SACRAMENTIS INITIATIONIS CHRISTIANAE. II tiae speciales huius sacramenti necessariae praevidentur, non autem praeceptum stricte dictum pro omnibus fidelibus. Ne­ que Constitutio Benedicti XIV, Etsi Pastoralis, invocari pot­ est pro· praecepto ecclesiastico ; nam cum dicat Summus Pon­ tifex “monendi sunt [ italo-graeci ] ab ordinario locorum, eos gravis peccati reatu teneri, si cum possunt ad confirmationem accedere, illam renuunt ac negligunt”43 ; haec verba intelligi recte possunt de peccato gravi quod committerent si ex con­ temptu sacramenti, opportunitatem illud accipiendi praeter­ mitterent 42. Concilium Arelatense (a.314) can.8: “De afris, quod pro­ pria lege sua utuntur, ut rebaptizant, placuit, ut si ad Eccle­ siam aliquis de haeresi venerit, interrogent eum symbolum, et si perviderint eum in Patre et Filio et Spiritu Sancto esse baptizatur», manus ei tantum imponatur, ut accipiat Spiritum Sanctum. Quod si interrogatus non responderit hanc Trini­ tatem, baptizetur” (D 53). Quod ex aliis Benedicti XIV verbis patet: “Certum est adulta iam aetate homines vel in, re vel saltem in voto debere necessitate praecepti confirmari, quod etiam inter Dei prae­ cepta numeratur, aut cum bello a tyrannis contra fideles in­ fertur, vel cum daemonis fraude de religione anxii sollicitique graviter iactamur, vel tandem cum in ultimum vitae discri­ men adducimur. Tunc autem Ecclesiae praeceptum dicitur, cum quis rationis usu praeditus, si episcopus huius sacramen­ ti minister praesto sit, nulla legitima causa ad illud suscipien­ dum impediatur. Ita ferme universi theologi sentiunt” 43. Ut patet Summus Pontifex loquitur de casibus in quibus specia­ les gratiae ad fidem confitendam vel defendendam necessa­ riae sunt. CAPUT IV De effectibus confirmationis 151. Concilium Florentinum his verbis effectus confir­ mationis exprimit : “Effectus autem huius sacramenti est, quia in eo datur Spiritus Sanctus ad robur, sicut datus est Apo­ stolis in die Pentecostes, ut videlicet christianus audacter Christi confiteatur nomen” (D 697). Apostolis autem Chris41 26 maii 1742: Magnunt B tiliarium Romanteni 16,96. 42 Apprime de hac re, Layman, Opera Muralia 1.5 t.3 c.5. ficçlcsiastiççe2 (Romae 17$Q) 30. Î..2 C.4. EmcïUS CONÎIRMAÏtONIS. n.1’0-153 219 tus promiserat Spiritum Sanctum ut fideles esse possent in confitenda fide: Et convcscens praecepit eis ab lerosolymis ne discederent, sed exspectarent promissionem Patris, quam audistis, inquit, per os meum..., accipietis virtutem (δ^αμιν) supervenientis Spiritus Sancti in vos, ei eritis mihi testes in lerusalem et in omni ludaea et Samaria'et usque ad ultimum terrae (Act 1,4.8). I. Confert gratiam et dona Spiritus Sancti. 152. Apostoli praedicant necessitatem baptismi ad hoc ut credentes possint accipere Spiritum Sanctum. Poenitentiam, inquit [Pctri/j], agite, et baptizetur unusquisque vestrum... et accipietis donum Spiritus Sancti (Act 2,38). Samaritanis, a Philippo baptizatis, mittuntur Petrus et loannes, qui cum ve­ nissent oraverunt pro ipsis ut acciperent Spiritum Sanctum: nondum, enim, in quemquam illorum venerat, sed baptizati tantum erant in nomine Domini lesu. Tunc imponentes ma­ nus super illos, accipiebant Spiritum Sanctum, (Act 8,15-17). Eodem modo, Ephesi, baptizatis quibusdam discipulis, qui non nisi loannis baptismum receperant, cum imposuisset illis ma­ nus Paulus, venit Spiritus Sanctus super eos, et loquebantur linguis et prophetabant (Act 17,7). Ex his locis sacrae Scripturae, multisque aliis (v.gr. 1 Cor 12,13; 2 Cor 1,21-22; Io 4,13; 7,37; Act 2,17.33, etc.), tum etiam ex testimoniis Sanctorum Patrum, apparet ritus confir­ mationis tanquam conferens Spiritum Sanctum, et quidem tanquam complementum baptismi*. Ideo Patres expresse hoc sacramentum appellarunt baptismi complementum12, perfec­ tionem 3, consummationem4*; quae appellationes eo tendunt “ut vel baptismi effectus per confirmationis sacramentum ad maiorem perfectionem adduci adeoque compleri consummarique dicantur” s. 153. Gratia, igitur, quam confirmatio confert, est com­ pletiva baptismi ; propter quod theologi naturam huius gra­ tiae explicantes, aiunt illam constituere confirmatum militem 1 Potest utiliter conferri LEnnEtcz, 9-56; Dolger, Das Sakramcnt der Firmung; C.Rucir, Confirmation dans la Sainte Ecriture: DTC 3,980-999: G.Bareille. Confirmation d'après les Pères Grecs et Latins: DTC 3,1051-1056. 2 Origenes, Dc Principiis: MG 11,147; cf. Denzinger, Rit. Orient. 1,249s 3 Conc Uliberitanum. en.38, ed.Bruns, 1.7.12; Aphraates: R 695; Auctor de Sacramentis: R 1337; S.Cyrillus Alex.: MG 74,49. 4 S.Cyprianus: R. 595; Ps.Dyonisius, De Eccles. Hierarch. 2,8: MG 3,404. 6 J B.UmbErg, Confirmatione baptismus "perficitur": EphThl^ov (1924) 505517. F.SOlA, DE SACRAMENTIS tNtTÏAÏtONÎS CHklSÎIANAE. tl 210 Christi. Baptismo homo ingreditur in populum Christi, fitque christianus; confirmatione ingreditur in militiam sive exerci­ tum Christi regis. Itaque: a) Est gratia secunda, seu datur augmentum gratiae; sup­ ponit, enim, gratiam primam in baptismo receptam, quam complet ; ideoque est sacramentum vivorum. b) Datur ad robur animae, et quidem ut fidem intrepide profiteri et defendere valeat. Significatur his verbis natura huius gratiae, quae confertur ad fidem defendendam et pro­ fitendam in adiunctis tum ordinariis tum extraordinariis; et non modo ad defensionem passivam fidei, ut cum v.gr. chris­ tianus ante tribunal sistit, vel tormentis agitur ; sed etiam acti­ vam, scilicet, cum pugnare debet in ordinariis vel specialibus adiunctis, positive fidem defendendo vel eandem fidem pro­ pagando. c) Cum auxiliis specialibus suo tempore conferendis. Non semper et ubique fides in discrimen ponitur, ac proinde generatim ad conservandam fidem illa gratiae adiumenta ge­ neralia sufficient, quae Deus nunquam negat. Sed cum tentationes vel pericula erunt maiora vel extraordinaria, sacra­ mentum confirmationis ius dat ad convenientia auxilia obti­ nenda. d) Conformat animam cum Christo. “Qui confirmatio­ nem accipiunt, quae est sacramentum plenitudinis gratiae, Christo conformantur, in quantum a primo instanti suae con­ ceptionis fuit plenus gratiae et veritatis” e. “Vitam spiritua­ lem homo accipit per baptismum, qui est spiritualis regene­ ratio ; in confirmatione autem accipit quasi quandam perfectam aetatem spiritualis vitae”7. “Ergo hoc sacramentum datur ad quandam excellentiam, non quidem unius hominis ad alium, sicut sacramentum ordinis, sed hominis ad seipsum ; sicut idem perfectus vir exsistens habet excellentiam ad se pue­ rum” ®. Et haec perfectio, seu con formitas cum Christo per­ fecto, procurari ab omnibus debet; ideoque “etiam, morituris hoc sacramentum dandum est, ut in resurrectione perfecti ap­ pareant... Unde etiam pueri confirmati decedentes maiorem gloriam consequuntur, sicut et hic maiorem obtinent gra­ tiam” ”. e) Cum gratia sanctificante confert etiam dona Spiritus Sancti. Nam haec pertinent ad armaturam militis Christi.* 8 8 T 8 • 3 3 3 3 q.72 q.72 q.72 q.72 a.l a.l a.8 a.8 ad 4. c. c. ad 4. 1..2 C.4. KFÎECTUS CONHrMATIONIS. N.1S3-1S4 221 S.Ambrosius ait : “Accepistis signaculum spirituale, spiritum sapientiae et intellectus, spiritum consilii atque virtutis, spi­ ritum cognitionis atque pietatis, spiritum sancti timoris; et serva quod accepisti’’10. Similiter S.AugustinusM, et Liber Ordinum ecclesiae Wisigothicae et Mozarabicae 12, qui expla­ nant sensum septem donorum Spiritus Sancti confirmatis col­ latorum, Haec tamen donorum; collatio non est nisi quaedam ampliatio ipsorum donorum, quae in baptismo iam cum cari­ tate data fuerant13. II. Imprimitur character 154. Iam in tractatu de Sacramentis in communi proba­ tum est confirmatione imprimi characterem. Nunc tantum de natura specifica huius characteris14 breviter agemus. Sicut gratia confirmationis auget et complet gratiam in baptismo receptam, ita confirmationis character perficit cha­ racterem baptisnii. Itaque: d) Character in baptismo est signum distinctivum fide­ lium ab infidelibus; character vero confirmationis distinguit spiritualiter provectos ab his quibus dicitur: sicut modo ge­ niti infantes (1 Petr 2,2)15. Est etenim confirmatio sacra­ mentum perfectionis spiritualis. Modalitas igitur characteris erit hanc perfectionem signare et suo sigillo muniri. b) In baptismo character ianuam aperit Ecclesiae et ad sacramentorum, praesertim Eucharistiae, receptionem ordina­ tur 10 ; sed haec potentia, quae in sacramento baptismi est po­ tius passiva quam activa, in confirmatione e contrario est potius activa quam passiva, ut postea dicemus; nam charac­ tere confirmationis anima perficitur in sua capacitate ad sa­ cramenta suscipienda. Imo vero, vi characteris et virtute sa­ cramenti confirmationis, anima debet esse disposita ad plures gratias, quae ipsi necessariae erunt ad fidem defendendam ; De Myst. 7.42: ML 16,402. Tract. 15,2: cd.Morin, p.58. Ed.FÉROTiN, 34.36s. I.DU Guibert, Theologia Spiritualis ascctica et mystica* (1939) 139 η.145; Umberg vero videtur velle probare dona non nisi in confirmatione conferri: Confirmatione baptismus "Perficitur": EphThLov (1924) 505. 14 De charactere confirmationis, praeter auctores qui de sacramentis in ge­ nere agunt cf. L.Audet. Notre' participation au sacerdoce du Christ: étude sur le charactère sacramental: LavThPh (1944) 9-46; (1945) 110-135, praesertim p.125-130; F.Brommer, Die Lchrc vom sakramcntalcm Character in der Scholastik bis Thomas von Aquin inklusive (Forschungen zur christl. Littcratur-und Dogmengeschichte, 8,2); A.CroEgaert, Baptême, Confirmation, Eucharistie, sa­ crements dc “initat ion chrétienne"4 p.253-268. 3 q.72 a.5 ad 1. *· Cf. tr. de Baptismo n.97. » u 12 13 222 V.SOLÂ. DÉ SACfcAMliNÏtS IXtïtAïtONtSCHUtSÏÎAKAË. tt quapropter augetur capacitas et potentia receptiva, quae est quasi exigitiva '17. c) Character baptismatis hominem membrum Christi fa-, cit; character confirmationis eum militem Christi regis con­ stituit. “Sacramentum, quo spirituale robur regenerato confer­ tur, eum quodammodo constituit pro fide Christi propugna­ torem. Et quia pugnantes sub aliquo principe eius insignia deferunt, hi qui confirmationis sacramentum suscipiunt, signo Christi insigniuntur... Qui hoc sacramentum suscipiunt ad spiritualem militiam quodammodo videntur adscript!” 18. Hoc charactere confirmatus assimilatur Christo auctori fidei et consummatori (Hebr 12,2). Itaque virtute huius maioris par­ ticipationis in militia Christi, character confirmationis auget potentiam receptivam animae relate ad omnes gratias sacramentales et extrasacramentales suscipiendas; quia non modo debent Christiani confirmati suam fidem alere, sed novum ha­ bere robur ut “Ecclesiam Matrem et quam ab ea acceperunt fidem strenue tueantur ac defendant”19. Ideo potentia haec non est mere passiva, sed potius ac­ tiva, et quidem vere activa, quia “confirmatus accipit potes­ tatem publice fidem Christi verbis profitendi, quasi ex offi­ cio”Imo, iuxta Sasse, “character baptismalis modum ha­ bet potentiae passivae; dum character confirmationis poten­ tiae activae assimilatur” 21. Si, enim, quasi ex officio compe­ tit confirmato fidem Christi defendere, et non modo passive defendere, sed active, luctando, confitendo, propagando illam, iam apparet animam multis gratiis indigere, sine quibus ro­ bur, constantiam, fortitudinem minime haberet. d) Confirmationis charactere, confirmatus particeps fit illius sacerdotalis dignitatis, regiae et propheticae, quae Christi militi competit. Id saepe extollunt SS.Patres, ut Tertullia­ nus 22, S.Ambrosius 2S, Pseudo-Ambrosius 21, S.Augustinus 25, S.Leo Magnus 20 et alii plures 27. e) Tandem charactere confirmationis Christianus parti­ cipationem habet in apostolatu, seu, ut nostris diebus dicitur, 11 « » 30 » 32 23 21 » 2)5 22 3 q.65 a.3; q.63 a. 6 c. CG 4.60. Pius XII. Encyti. “Mysi. Corp."·. AAS 35 (1943) 201. 3 q.72 a.5 ad 2; item In 4 d.7 q.2 a.l sol.l'ad 3. 1,282. Dc Baptismo 7: ML 1,1206. Dc Myst. 6.30: MI, 16,398. Tract. 3: ML 57,777. Dc Civitate Dei 20,10: ML 41,725. De Nativ. Dom. sermo 4: ML 45,149. Quos citat Lerchcr-Umberg, Otten, Pesch, etc. I..2 C.4. EFFECTUS CONFIRMATIONIS. N154-155 223 in Actione Catholica. Nam ex una| parte Actio Catholica sup­ ponit et exigit in suis membris virtutes activas pugnandi pro tuenda fide et illa propaganda; ex alia parte apostolatus est applicatio sive exercitium harum virtutum. Tum etiam Actio Catholica vult et supponit participationem ad hierarchiam per adhaesionem ad ipsam et traditionem totalem ad servitium Ecclesiae. Hoc autem est quod character confirmationis con­ fert: plenitudinem huius participationis ad munera sacra, praesertim ad tuenda Ecclesiae iura et fide dilatanda ; quae non nisi cum unione ad hierarchiam haberi possunt2S. 155. Scholion. De distinctione inter characterem baptismi et confirmationis. “Dubitari potest an character confirmationis sit nova qualitas omnino in re distincta a charactere baptismati, vel solum sit quidam modus, vel perfectio eius, sicut gratia confirmationis ad baptismalem gratiam comparatur. Videtur, enim, hoc posterius suf­ ficere, quia hoc satis est, ut vera sint omnia, quae de hoc charactere docent Concilia et theologi, et est consentaneum institutioni huius sacramenti ; dicitur enim esse quaedam baptismi perfectio : ergo et character cius solum erit quaedam perfectio characteris baptismalis; et hoc sufficit ut dicatur imprimere characterem, sicut dicitur con­ ferre gratiam, solum quia perficit gratiam baptismalem”. “Hic modus dicendi posset defendi sine errore in fide; veritas autem est, characterem confirmationis esse qualitatem realem omni­ no distinctam a charactere baptismi” ”, Non omnes theologi tam as­ severanter hanc distinctionem inter utrumque characterem tueren­ tur, sed communis sententia est utrumque characterem esse realiter distinctum, quamvis character confirmationis dicatur perfectio vel etiam extensio characteris baptismalis; non tamen eo modo quasi ageretur de uno solo charactere ad plura per confirmationem ter­ minante w. '^’S.Sauras, Fundàntento sacramental de la Acciôn Catôlica*: RevEspT 3 (1943) 129-158, speciatim p.147-158; I/.Audet, Notre participation au sacerdoce du Christ: étude sur le caractère sacramental : LavThPh 1 (1944-1945) 9-47.110130. particulari modo 129-130; L, Civardi, Manual dc Acciôn Catôlica 1.3; Emm. Card .Villeneuve, Fondante nt thcologique du rôle des laïques dans l’apostolat: Semaine religieuse de Quebec, 1944; H.GasniER, La Grâce de nia Confirmation (1946) p.113-127; A.CroegaErt, Baptême, Confirmation, Eucharistie p.268. 29 Suarez, Dc Sacramentis d 34 s.l n.2. 30 Sasse, Dc Sacramentis 1,282 TRACTATUS III De Sacramento unitatis christianae SEU De sanctissima Eucharistia Auctore P.Iosepho A.de Aldama, S.I. wocoeU iv i IN'IRODUCTIÔ 1. Quid de excellentia venerabilis Mysterii Altaris sentiat Ecclesia, optime scripsit Leo XIII in Encycl. Mirat caritatis anno 1902: “Tam magnum et virtute omni affluens Sacra­ mentum nemo satis unquam, proinde ac dignum est, nec lo­ quendo laudaverit, nec venerando coluerit. Ipsum sive pie mediteris, sive rite adores, sive eo magis pure sancteque perci­ pias, tanquam centrum existimandum est, in quo Christiana vita, quanta usquam est, insistit; ceteri quicumque habentur pietatis modi demum in id ipsum conducunt et desinunt... Ip­ sum denique est vehit anima Ecclesiae, ad quod ipsa sacerdo­ talis gratiae amplitudo per varios ordinum gradus dirigitur. Indidemque haurit Ecclesia omnem virtutem suam et gloriam, omnia divinorum charismatum ornamenta, bona omnia... Et uberrimam quidem salutis copiam non singulis modo sed uni­ versis hominibus paratam, hoc habet augustissimum myste­ rium, ut est sacrificium...; quo nihil esse Deo honorabilius, nihil iucundius potest. Nam divina est, quae immolatur hos­ tia; per ipsam igitur tantum augustae Trinitati tribuimus ho­ noris, quantum dignitas Eius immensa postulat; infinitum quoque pretio et suavitate munus exhibemus Patri, Unigeni­ tum suum; eo fit ut benignitati Eius non modo agamus gra­ tiam, sed plane referamus” 1. Est ergo mysterium Eucharistiae anima vitae Christianae, ■centrum totius cultus liturgici in Ecclesia. 2. Sed inde apparet uberrima multiplicitas quaestionum, quae in hoc venerabili mysterio investigari debent. Habet enim in se et rationem sacrificii et rationem sacramenti. Haec vero ratio sacramenti ita habetur in Eucharistia, ut in pluribus val­ de differat a ceteris sacramentis ; est enim sacramentum per­ manens. Accedit quod in hoc sacramento non sohim gratia producitur, sed etiam auctor gratiae substantialiter continetur et donatur. Quin immo, quae a Christo Domino sive in Coena 1 Encycl. “Mirae Caritatis”: ASS 34,650ss. 228 l.A. DE AI.DAMA, DÉ SS.EUCHARISTIA. Î1I sive in cruce semel peracta sunt\ haec ipsa miro et arctissimo .vinculo cum mysterio Eucharistiae cohaerent. Hi ergo omnes aspectus investigandi sunt. 3. Ut igitur nostram tam complexam tractationem ad quandam unitatem intimam redigamus, investigabimus pri­ mum ipsam originem seu institutionem Eucharistiae; quae omnino in Coena Domini ponenda est. Christus Dominus in Coena et panem ac vinum in Corpus ac Sanguinem suum transsubstantiavit, et Corpus ac Sanguinem suum sub specie­ bus panis ac vini Apostolis tradidit manducanda, et eadem suo Patri obtulit in sacrificium. Haec autem omnia ita Christus Dominus peregit, ut tina eademque actione et panem ac vinum in suum Corpus ac Sanguinem transsubstantiaverit, et ipsa traderet Apostolis manducanda, et Patri suo offerret in sacri­ ficium. Sed praeterea hanc suam mirificam actionem, qua omnes hos effectus semel produxit, voluit in Ecclesia permanere us­ que ad finem saeculorum. Hinc ergo datur in Ecclesia actio quaedam mirabilis, cuius effectus est et panem ac vinum in Corpus ac Sanguinem Christi transsubstantiare, et hoc Cor­ pus ac Sanguinem sub speciebus panis ac vini Deo offerre; actio ergo consecrativa simul est sacrificalis. Effectus vero illius actionis ex ipso Christo ordinatur in spiritale alimen­ tum fidelium; quae quidem manducatio iterum simul est et participatio in sacrificio peracto et applicatio alicuius signi sensibilis producentis gratiam, seu usus sacramenti. Sic tam mire omnia cohaerent in consecratione.' Hinc divisio nostri tractatus: Liber I. De origine seu institutione mysterii Eucha­ ristici. Liber II. De realitate mysterii Eucharistici in Ecclesia: Caput I. De praesentia Christi reali in Eucharistia. Caput IL De sacrificio Eucharistico. Caput III. De sacramento Eucharistiae. BIBLIOGRAPHE A GENERALIS Alastruey, G., Tractatus de sanctissima Eucharistia (Vallisoleti 1949). D’Alès, A., Sanctissima Eucharistia (Paris 1929). Doronzo, E·, De Eucharistia (Milwaukee 1948). De la Taille, M., Mysterium fidei (Parisiis 1931). Filograssi, I., De sanctissima Eucharistia (Romae 1947). Lercher-Danuer, De sanctissima Eucharistia. In editione 3." operis L.LerchKR, Institutiones Theologiae Dogmaticae (Oeniponte 1948) t.IV/2. Puig de la Bellacasa, I., De sacramentis2 (Barcelona 1948). Sasse, I.B., Institutiones theologicae de sacramentis Ecclesiae I (Friburgi Br. 1897). LIBER 1 De origine seu institutione Eucharistiae CAPUT I De ipsa institutione Eucharistiae 4. Quaestio de origine Eucharistiae valde agitatur a Ra­ tionalistic recentioribus et Modernistis. Pro his omnibus Eucharistia, prout in Ecclesia nunc habetur, non fuit directe instituta a Christo. Qua affirmatione semel posita, duo maxi­ me ipsis explicanda sunt. Primum est, qualis fuerit vera signi­ ficatio ultimae: Coenae a Christo Domino peractae ; secundum est, quomodo haec Coena per historicam evolutionem deve­ nerit in hodiernam Eucharistiam. Ad haec explicanda theoriae et systemata in infinitum multiplicata sunt atque in dies multi­ plicantur. Quorum systematum generalia lineamenta haec fere sunt : 5. a) In explicatione Coenae a Christo Domino peractae ■ triplex datur auctorum tendentia. Prima tendentia est pure synibblica. luxta quam, Coena est realis quaedam comparatio, seu parabola, significans amorem Christi erga discipulos, maxime in fractione panis (Goetz, Haup, Goguel, Clemen), aut etiam mortem Christi violen­ tam (Jülicher, Weizsàcker). Secunda tendentia est synibolico-dynamica. luxta quam Coena non solum significabat, sed quodammodo etiam efficie­ bat, aut sanctificationem esus et potus in discipulis Christi propter Eius praesentiam promissam (Harnack), aut frater­ nam caritatem inter Christi discipulos (Hoffmann, Seville, Heitmüller, Brandt, Wellhausen), aut novum foedus in­ ter Deum et suum populum constituendum (Holtzmann, Katenbusch), aut ultimam Christi voluntatem salvificam (Dibelius). Tertia denique tendentia est eschatologica. luxta quam I..1 C.1. INSTITUTIO EUCHARISTIAE. N.4-7 231 Coena fuit allusio et quasi anticipatio coenae. messianicae, seu caelestis, iamiam adventantis (Spitta, Andersen, Loisy). 6. b) Transformationem huius Coenae in nostram Eu­ charistiam sic explicant. Initio exsistebant coenae Christiano­ rum, in quibus fiebat “fractio panis” in memoriam ultimae Coenae Christi et in signum fraternitatis christianae. Ibi non­ dum aderat commemoratio passionis aut fides in praesentiam realem Christi. Sed in epistolis paulinis iam apparet evolutio. Iam mutata est (fortasse ab ipso Paulo) coena illa communis in coenam sacramentalem ; et iam attribuitur eius institutio Christo morienti, resurgenti, Seque in cibum donanti. Evolutio peragitur sub influxu religionum hellenisticarum, maxime re­ ligionum mysteriorum. Sed iterum explicationes concretae sunt diversissimae. Alii tenent Paulum, cognitis mysteriis eleusynis, introdu­ xisse coenas sacras in communitate Christiana, eisque aptasse narrationem ultimae Coenae (.Gadner, Loisy). Alii, affirmato1 facto universali harum coenarum religio­ sarum in hellenismo, tenent non posse amplius determinari fontes, quibus Paulus usus est (Heitmüller, Goguel). 7. Aliis tandem visum est has explicationes non sufficere ; unde quaesierunt nova elementa solutionum. Sic Wetter pu­ tat aspectum “mysteriosum” Eucharistiae bene explicari ex syncretismo hellenico; sed aspectum sacrificalem provenire ex evolutione alicuius ritus iudaici, scilicet oblationis cibo­ rum pro coena. Iluiq oblationi, quae initio fiebat a christianis divitibus et postea ab omnibus christianis, additae sunt preces et ritus sacri, qui mixti cum charactere mysterioso coenae christianae, per naturalem evolutionem devenerunt oblatio sa­ crificalis. LiETZ.mann vero rem sic explicat. Initio habetur duplex forma celebrationis eucharisticae : alexandrina et romana. Forma alexandrina (quae appareil in Anaphora Serapionis et antea in Didaehe'), provenit ex ecclesiis palaestinensibus ; in his coena Christiana nullum habebat vinculum historicum cum ultima Coena Christi, sed cum prandiis ordinariis Christi cum discipulis, addita spe eschatologica ; eratque coena vulgaris, in qua panis frangebatur cum aliqua benedictione; postea vero, ex influxu hellenismi, habita est paulatim ut coena sacrifica­ lis, in qua manducabatur panis sacer. Forma romana (quae apparet in Traditione Apostolica Hippolyti et antea in l Cor) 232 LA. DE AI.DAMA. DE SS.EUCHARISTIA. Ill provenit ex ecclesiis paulinis ; in his coena Christiana relatio­ nem historicam habebat cum ultima Coena Christi (quae fuit tantum symbolum futurae passionis), atque inde hausit suum characterem memorialem mortis Christi ; postea ex influxu hellenismi habita est ut convivium sacrificale, in quo per mandu­ cationem physicam fiebat participatio mystica cum Christo. Haec forma paulina, sensim modificata per elementa iudaica, facta est generalis extra Aegyptum. 8. c) luxta cultores scholae historicae formarum, narra­ tio ultimae Coenae Christi creata est a communitate Christia­ na ex necessitate explicandi coenam eucharisticam. Narratio illa primitiva continebat tantum verba Christi : “hoc est Cor­ pus meum” (nondum “quod pro vobis tradetur”, additum post­ ea a Paulo), “hic calix novum Testamentum est in meo san­ guine” (nondum “quod pro vobis effundetur”) et “quoties­ cumque... veniat”. Unde coena eucharistica primitiva erat symbolum unionis fidelium cum Christo, tam validum ut Christus dicere posset: “Hoc est Corpum meum”. Cetera ele­ menta addita sunt postea ex influxu hellenismi (Dibelius). Loisy recenter tenuit pericopam ad Corinthios non esse authenticam, sed pertinere ad ulteriorem evolutionem myste­ rii christiani. anteriorem quidem S.Iustino et redaction! evangeliorum synopticorum, sed posteriorem ipsi Paulo et aetati apostolicae. Sic coena primitiva, quae erat vulgare symbolum unionis (propter idem alimentum participatum in communi ab omnibus et propter sensum praesentiae spiritualis Christi ven­ turi), facta est primo symbolum religiosum (“mysterium”) spei et unitatis christianae in Christo (sic in Didache'), et dein­ de symbolum religiosum commemorans et communicans mor­ tem reparatricem (sic in 1 Cor)1. 9. In oppositione ad omnes has theoriasi rationalistarum et modernistarum perpetua doctrina Ecclesiae haec est: Chris­ tus Dominus in Coena “Corpus et Sanguinem suum sub spe­ ciebus panis et vini Deo Patri obtulit, ac sub earumdem rerum symbolis Apostolis ut sumerent tradidit; et eisdem eorumque in sacerdotio successoribus ut offerrent praecepit” (Cone. Trid., sess.22 cp.l : D 938). Tria in his verbis continentur:1 1 Cf. C.Ruch, Eucharistie: DTC 5,1024-1031; 'W.Goossens, Les origines dc Γ Eucharistie, sacrement et sacrifice (Louvain 1931) ; de quo libro, cf. F.M.Braun. Les origines de F Eucharistie, sacrement et sacrifice: EphThLov 8 (1931) 618629. Vide etiam J.Coppens, Eucharistie: DBS 2.1146-1167; F Carpino. Evolu­ tions di sistemi suile origini dell’Eucaristia: ScuoC^tt 63 (19.}5) 296T312. L.l c.l. FRAÉàiiNrtA UEAi.is in coena. th.! n.7-12 2^3 a) Christus in Coena sub speciebus panis et vini dedit Apostolis suum Corpus et Sanguinem. b) Ipsum suum Corpus et Sanguinem sub eisdem specie­ bus Patri suo obtulit. c) Praecepit ut in Ecclesia perpetuo fieret id quod Ipse fecerat. Quae in totidem thesibus investigabimus. Thesis 1. lesus Christus in Coena Corpus et Sanguinem suum sub speciebus panis et vini Apostolis ut sume­ rent » tradidit. Fii.ograssi, 18-36. 10. Notiones. In Coena, scilicet cum dixit Apostolis: “accipite et comedite, hoc est Corpus meum ; bibite ex eo om­ nes, hic est enim Sanguis meus”. Corpus et Sanguinem suum tradidit. Vere et realiter de­ dit eis suum Corpus et Sanguinem. Proinde dicimus verba illa intelligenda esse sensu proprio et reali, non symbolico aut parabolico. Nihil tamen in hac thesi1 dicimus de ulterioribus quaestio­ nibus: num substantia panis et vini conservata sit simul cum Corpore et Sanguine Christi, necne; num species reales panis et vini remanserint. In hac thesi “sub speciebus panis et vini” significat tantum: tradendo Apostolis id quod prius erat pa­ nis et vinum. 11. Adversarii. 1) In genere omnes qui negant in sa­ cra Eucharistia dari verum Corpus et Sanguinem Christi, de quibus postea erit agendum. 2) Speciatim Ratimalistae recentiores, nihil admittentes in Coena dominica nisi vulgarem coenam cum promissione praesentiae spiritualis Christi apud suos, vel symbolicam allusionem ad mortem Christi aut ad coenam caelestem 2. 12. Doctrina Ecclesiae. Concilium Tridentinum sess. 13 cp.l : “Post panis vinique benedictionem Se suum ipsius Corpus illis praebere ac suum Sanguinem disertis ac perspi­ cuis verbis testatus est” (D 874). Sess.13 cp.3: "Nondum Eucharistiam de manu Domini Apostoli susceperant, cum vere tamen ipse affirmaret Corpus suum esse, quod praebebat” (D 876). Sess.13 cp.14: “Quoniam autem Christus redemptor 3 Vide supra n.S. 234 IA. DE At.DAMA, DE SS.EÜCHÂRÎSÏIA. Ill________ noster* Corpus suum id, quod sub specie panis offerebat, vere esse dixit...” (D 877). Sess.21 cp.l : “Nam etsi Christus Do­ minus in ultima Coena venerabile hoc Sacramentum in panis et vini speciebus instituit et Apostolis tradidit...” (D 930). Si­ militer in sess.21 cp.3 (D 932) et sess.22 cp.l (D 938). Quibus in verbis Ecclesia docet: a) Christum in Coena dedisse Apostolis 'suum Corpus et Sanguinem ; b) id contineri in verbis ipsius Christi prout ab Evangelistis et a S.Paulo conservata sunt; c) haec verba sic semper a Patribus et ab Ecclesia fuis­ se intellecta nec aliter proinde intelligi posse. Commemoranda etiam est propositio 45 Modernistarum, a S.Pio X damnata (D 2045). Valor dogmaticus. De fide divina et catholica definita. 13. Probatur ex sacra Scriptura. Mt 26,26s; Mc 14, 22s; Le 22,19s; 1 Cor 11,23-29. Praenotandum. Harum quatuor narrationum ordo chronologicus compositionis videtur esse: 1 Cor, Mt, Mc, Lc. Si autem inter se comparentur, duplicem saltem diversam tradi­ tionem referunt: 1 Cor-Lc et Mt-Mc. Diximus “saltem”, quia non obstantibus similitudinibus inter 1 Cor et Lc, hic ultimus aliqua propria habet, quae fontem independentem designare videntur. In recensione Lc traditio versuum 17-20 non est eadem in omnibus codicibus. Textus longior, qui est textus alexandrinus et receptus, habetur in bmnibus codicibus graecis, praeter D, et in pluribus latinis. 'Sed. in codice D et in pluribus codi­ cibus latinis atque in versionibus syris habetur textus brevior, qui tamen non uno modo exhibetur in singulis his codicibus. In codice enim D et in quibusdam latinis omittuntur vers.l9b et 20; e contra, in versione peshita omittuntur vers. 17 et 18; tandem in versionibus syrcur et syrsyn mutatur ordo ver­ suum (16-19-17-18), ita tamen ut in syrsyn ex duobus versibus 18 et 20 unus fiat. Textus longior, unicus et constans, retinen­ dus est ; cum in textu breviori multiplex conatus appareat simplificationis et adaptationis3. ’ Cf. C.Ruch: DTC 5,1063-1065.1073-1077; M.I.LagrangE, O.P., Evangile selon S.Luc 22,19s; J.Coppens, Les origines de VEucharistie d'après les livres du Nouveau Testament: EphThLov 11 (1934) 54s. Ex dictis apparet nullum habere fundamentuni obiectivum hypothesim quorundam rationalistarum, iuxta quam Christus in Coena tantum dedit Apostolis panem, non vinum (cf. DTC 5,1078s). L.l C.l. PRAESENTIA REAI.IS IN COENA. TH 1 N.12-15 235 Ceterum pro hac thesi diversitates in quatuor narrationi­ bus nullae sunt quoad panem (nisi additio Mt φάγετε); quoad calicem duo sunt modi loquendi : τούτο έστιν τδ αίμα μου τής διαθήκης (Mt-Mc). τούτο τδ ποτήριον, ή καινή διαθήκη, έν τω αϊματϊ μου (Le). » » » » » » έστίν έν τω έμω αίματι (1 Cor). In secunda formula sensus est : hic calix, in meo sanguine (id est, continens» meum sanguinem) est novum testamentum ; seu hic calix est novum testamentum, eo quod continet meum sanguinem. Quod idem exprimit prima formula : hic est san­ guis meus, novum testamentum. Hinc omnes formulae conti­ nent affirmationem sanguinis Christi. 14. Argumentum. Christus, dicens Se dare Apostolis suum Corpus et Sanguinem, loquebatur de vero et proprio Cor­ pore et Sanguine. Atqui illa verba non essent vera si non de­ disset eis vere suum Corpus et Sanguinem. Ergo Christus Cor­ pus suum' et Sanguinem vere dedit Apostolis. Mai. Corpus, quod dat Apostolis, est ipsum Corpus quod tradetur ad Crucem ; Sanguis, quem dat, est ipse Sanguis qui fundetur in Cruce. Min. Verba illa Christi nequeunt intelligi sensu metaphorico. Ergo intelligi debent sensu proprio. Atqui in sensu pro­ prio vera non essent, si Christus non dedisset Apostolis vere suum Corpus et Sanguinem. Ergo. Antecedens hoc: Verba Christi nequeunt intelligi sensu metaphorico ex natura rei (quia panis non est signum natu­ rale pro corpore, nec vinum pro sanguine), aut ex usu re­ cepto (quia non datur talis usus), aut ex praevia monitione (quia non fuit). Ergo nullo modo intelligi possunt metapho­ rice. 15. Probatur ex traditione, a) Persuasio Ecclesiae ab antiquitate Christiana de obiectiva realitate horum verborum Christi patet ex documentis plurimis, quorum plura recurrent in sequentibus thesibus. Ut nonnulla afferantur etiam nunc, habemus: Saec.II-III, S.Irenaeum (R 240 232), Tertullia­ num (343) ■*, S.Cyprianum (R 581); cf. etiam 582ss. Sacc.Il7** Tertullianum non negare realitatem Corporis Christi, patet cx contextu; totus enim est in probando figuras V.T. impletas esse in N.T. Linde inepte diceret Christum instituisse aliam figuram sui Corporis. Cf. etiam R 337, ubi ex veritate Corporis Christi in communione demonstrat veritatem Corporis Christi in Cruce. Vide etiam R 362. Hinc textus citatus legi debet: hoc. id est figura Corporis mei. est Corpus meum. Haec constructio, quamvis dura fortasse videatur, non semel occurrit in Tertulliano. Cf. A.d’Alès, La théologie de Tertullien 364 nota. 236 I.A. DE ALDAMA, DE SS.EUCHARISTIA. Ill V, in Ecclesia alexandrina S.Athanasium 5, S.Cyrillum (R 2101) ; in Ecclesia palaestinensi S.Cyrillum Hierosolymi­ tanum ®, S.Epiphanium (1084) ; in Ecclesia antiochena S.Chrysostomum (R 1179), Theodorum Mopsuestenum (R 1035), Macarium Magnetem (R 2166); in Ecclesia syra Aphraatem (R 689), S.Ephraem (R 707s), Iacobum Sarugensem6 7; in Ecclesia romana S.Hieronymum 8 ; in Ecclesia Mediolanensi S.Ambrosium 9*; in Ecclesia Brixiensi S.Gau­ dentium’°; in Ecclesia africana S.Augustinum (R 1464)11 ; in Ecclesia gallicana Ps.Eusebium Emissenum 12. Saec.VIIVIII’, S.Isidorum Hispalensem 13, Anastasium Sinaitam 14*, Petrum Laodicaenum 1B, S.Ioannem Damascenum (R 2371). In his textibus urgetur necessitas et obligatio credendi Christo loquenti, expresse docetur veritas locutionis Ipsius, etiam cum PP. loquuntur sub disciplina arcani (S.Epiphanius, S.Augustinus), tollitur omnis ambiguitas et omne du­ bium. 16. Z>) Idem colligitur saec.IX ex controversia eucharis­ tica. Controversia haec, inter Paschasium Radbertum ex una parte et Rabanum Maurum atque Ratramnum ex alia, prae­ cipue erat de relatione inter Corpus Christi in Eucharistia et Corpus Christi in caelo. Sed omnes coincidunt in affirmanda veritate verborum Christi in Coena. Sic Paschasius RadberTus: “Neque ita dixit cum fregit et dedit eis panem: hoc est vel in hoc mysterio est virtus vel figura Corporis mei ; sed ait non ficte : hoc est Corpus meum” ’°. Ratramnus : “Si ergo nihil est hic permutatum, non est aliud quam antea fuit. Est autem aliud, quoniam panis Corpus et vinum Sanguis Christi facta sunt. Sic enim Ipse dicit: accipite...”17 Rabanus Mau­ rus: “Sed revera quemadmodum nequaquam tunc in Coena sua passus est, quando primitus ex pane et vino dignatus est 6 Epist. 4 paschalis: MG 26.1379. « Catechesis 22 2: MG 33 1079. Cf. R 844. T Cf. Sasse De sacramentis 1 355. « Epist 120 ad Hcbid'am 2: ML 22.986. 0 De mysteriis 9 54: ML 16.407 Cf etiam R 1340 (textus integer in ML 16 4441. L’ber de Sacramentis probah'l’US est S.Ambrosii; cf. BullTbAncMéd 5 3°3-39S; in contrarium autem F A Montgomery Kîtchcok. Venerius Bishop of Milan probable author of the "De Sacramentis”: Hermathcma 70 (1947) 22-38: 71 (19481 10.35. 19 S^rmo 2 do Erodo I ML 20-850. 11 Cf. et»am Enarrationes in- PsaJmos in Ps.33 enarr.2 n.2: ML 36,308. 12 Romilia 5 de Paschatc: ML 67 1052s “ Dc ecclesiasticis officiis 1.18,1: ML 83,754. 14 Viae dux 23: MG 89.298. 18 Tn Me 14.22: MG 86 3326. « Expositio in Mt 25.26: ML 120.890. ,T De Corpore et Sanguine Domini 13: ML 121.133. Ι,.Γ C.l. PRAESENTIA REALIS IN COENA. TH.l N.15-18 237 verum Corpus et Sanguinem suum creare, consecrare et disci­ pulis suis dare...”18 Unde: Tota aetate patristica, sive in Oriente sive in Occi­ dente, etiam in diversissimis locis : et iterum postea, etiam du­ rante prima controversia eucharistica Medii Aevi, persuasio universalis in Ecclesia fuit verba Christi in ultima Coena, tra­ dentis Apostolis suum Corpus et Sanguinem, intelligenda esse sensu proprio. Patet idem dicendum esse de saeculis posterio­ ribus Medii Aevi. Ideo Concilium Tridentinum dicere potuit haec verba Christi propriam illam et apertissimam significa­ tionem prae se ferre, secundum quam a Patribus intellecta sunt, quaeque est iuxta universum sensum Ecclesiae (D 874). 17. Obiectiones. 1. In Scriptura saepe adhibetur verbum “est" pro “significat” (Gen 41,26; Dan 4,17; Mt 13,38s ; Gal 4,24). Ergo etiam hic ita intelligendum est. Dist. antec. Cum tropus innotescere potest ex natura rei aut ex declaratione loquentis, conc. antec.; secus, nego antec. In exemplis citatis tropus satis innotescit ex ipsa natura rei. Agifur enim de explicatione a'icuius somnii symbolic! (Gen et' Dan), aut alicuius parabolae (Mt), aut alicuius allegoriae, quae expresse affirmatur (Gal). In his autem verbum “est” nequit intelligi ex ipso contextu nisi pro "significat·”. 2. In verbis Christi allatis in probatione theseos plura occurrunt, quae sensu tropico sumenda sunt necessario (calix, testamentum, effunditur). Ergo tota narratio similiter est intelligenda. Dist. antec. Quae satis constant ex natura rei et ex contextu nar­ rationis. conc. antec.; secus, nego antec. Tropi illi adhibiti in conse­ cratione calicis sunt clari et intclligibiles ; sed in consecratione pa­ nis essent penitus inintelliqibiles et obscurissimi. 3. Christus aramaice loouens non adhibuit vocem “est”, sed pro­ babilius “ecce”. Ergo ex illa arguere non licet. Dist. antec. Ita ut unicus sensus locutionis adhibitae optime red­ datur verbo “est”, conc. antec.; secus, nego antec. 4. Sed Apostoli iam erant praemoniti a Christo, ut Eius verba bene intelligerent, in sermone eucharistico Io 6.52 (panis, quem ego dabo, caro mea est pro mundi vita). Ergo verba intelligenda sunt sensu tropico. Dist. antec. Apostoli erant a Christo praemoniti. Se illis datu­ rum carnem suam in cibum, conc. antec.; erant praemoniti Se illis daturum carnem suam sub speciebus panis materialis, nego antec. 18. 5. Verbum “hoc” quando a Christo profertur, designat pa­ nem. Atqui panis revera non est Corpus Christi. Ergo vel propositio est falsa, vel debet intelligi tropice ex ipsa natura rei. Variae dantur solutiones huic classicae difficultati. Dicimus ergo pronomen “hoc” prout a Christo profertur designare corpus, quod adhuc non est physice praesens, est tamen praesens in mente et in­ tentione loquentis quia iam ei apparet ut statim futurum. Unde ne­ gatur maior. Minor sine dubio concedi debet. Patet’ etiam sic pro­ ** Epist. 2 ad Egilem 6·. MT/ 112,1516s. 238 T.A. DE ALDAMA, DE SS.EUCHARISTIA. Ill positionem nullo modo esse falsam ; quod accidit jn omnibus pro­ positionibus practicis. Sed neque est tautologica. Nam corpus in subiecto sumitur relate ad species (corpus illud quod erit sub spe­ ciebus), in praedicato autem sumitur prout est in se. Sic ergo sen­ sus est': Hoc, scilicet corpus illud quod erit statim sub speciebus, est non amplius panis (ut generatim est), sed Corpus meum ”. Thesis 2. Christus in ultima Coena Corpus et Sangui­ nem suum sub speciebus panis et vini Deo Patri ob­ tulit. FlLOGRÀSSl, 218. 19. Notiones. Obtulit: fecit actionem stricte sacrifi­ calem, seu fecit verum sacrificium. Sacrificium est specialis actus cultus externi, quo res ali­ qua sensibilis per aliquam sui immutationem Deo legitime traditur ad ostendendam agnitionem supremae Eius maiestatis. Explico: a) Cultus est testimonium de excellentia alterius cum submissione erga eum. Virtus, quae inclinat hominem ad de­ bitum cultum Deo dandum, est religio. Sacrificium ergo est actus externus et publicus virtutis religionis; et quidem est praecipuus actus huius virtutis. b) Externus dicitur actus cultus, quo manifestatur per aliquod signum sensibile agnitio interna excellentiae alterius. c) Res aliqua· sensibilis. Actus externi cultus perficiun­ tur vel actionibus (v.gr. genuflexione, oratione vocali), vel adhibita re aliqua permanente, quae Deo exhibetur vel traditur (offertur). d) Per aliquam sui immutationem. Quia res Deo non ideo traditur ut in Ipsius dominium incipiat esse, debet ali­ quid fieri in ipsa re, quo significetur rem Deo consecrari et ab usibus profanis separari. Talis immutatio potest esse vel mere consecrativa (immutatio in melius), vel destructiva (im­ mutatio in peius). Disputatur a theologis, utrum de essentia sacrificii sit, quod actio sit destructiva. Ab hoc nunc1 prae­ scindimus. e) Ad ostendendam agnitionem... Sacrificium est in ge­ nere signi. Signum autem coalescit ex duobus: ex materia et ex forma. Materia est ipsa res quae offertur, quaeque conside­ ratur vel prout antecedit actionem sacrificalem (materia re­ mota; v.gr. animal vivum), vel prout iam immutata per eam (materia proxima ; v.gr. animal iam oblatum). Forma est acw Cf. ΤοιΛΡΟ, In 3 q.78 a.S concl.3,4. t.l C.l. SACRIFICIUM IN COENA. TH.2 N.18-22 239 tio immutativa rei oblatae. Significatio vero huius signi, quod est sacrificium, esi externa manifestatio internae nostrae ag­ nitionis .excellentiae divinae. Haec significatio non convenit actioni sacrificali ex natura rei ; ideo requiritur institutio, quae in ordine naturali posset fieri ab homine, sed in ordine super­ natural! fit ab ipso Deo. Ideo dicitur in definitione “legitime”. 20. Ex dictis patet sacrificium differre: d) ab adoratione, quae est actus internus cultus; Z>) a ceteris actibus externis cultus, quia fit mediante aliqua re permanente; c) a meris oblationibus, quia fit per aliquam rei immu­ tationem. Dicimus ergo Christum in.ultima Coena obtulisse Patri ve­ rum sacrificium ; id est actionem, qua Christus panem et vi­ num in suum Corpus et .Sanguinem convertit, fuisse oblatio­ nem stricte sacrificalem. Quia vero nunc disputandum non est de intima natura sacrificii, sufficit nobis ostendere in hac thesi, Christum in Coena fecisse actionem, quae non minus sacrificalis est, quam sacrificium Crucis aut sacrificia Veteris Testamenti ; quaecumque tandem sit vera relatio inter haec omnia sacrificia exsistens. 21. Adversarii. Praeter auctores, quos citavimus su­ pra1, characterem sacrificalem ultimae Coenae negavit Wie­ land, catholicus. luxta ipsum, nihil est in N.Testamento quod significet sacrificium factum esse in Coena. Verba, quae id postulare videntur, intelligenda sunt de sacrificio Crucis. Coe­ na fuit tantum convivium cum actione gratiarum in Corpore et Sanguine Christi realiter praesentis, respiciente sacrificium futurum Crucis. Primus S.Irenaeus introduxit doctrinam de sacrificio eucharistico 2. In Concilio Tridentino nonnulli theologi negarunt charac­ terem sacrificalem Coenae, vel de eo dubitarunt. 22. Doctrina Ecclesiae. Habetur praecipue in Tridentinoi se,ss.22 c.l (D 938). Ut de mente Concilii sufficienter constet, damus lineamenta quaedam circa historiam huius doc­ trinae in decreto tridentino3. 1 Vide auctores citatos n.5. 2 Cf. J.CoppEns, Eucharistic: DBS 2,1151s. Ecclesia damnavit opera Fr. Wieland: cf. AAS’3 (1911) 41s. * Cf. J.Rivière, Messe ou Concile de Trente: DTC 10,1113-1132; A.Mi­ chel, Les décrets du Concile de Trente: HefelE-Leclercq, Histoire des Con­ ciles 10,1 (Paris 1938) 425-445; M.Alonso, S.I., El sacrificio cucaristico de la ultima cena del Sefior, segun cl Concilio Tridentino (Madrid 1929) 83-244; J.Armijos, S.I., La inmolaciôn del sacrificio cucaristico, segun cl Concilio Tri­ dentino y cl dccrcto conciliar (Quito 1942) 104-209. 240 I.A. DE AI.DAMA. UE SS.KUCHÀRIST1A. Ill a) lam anno 1552, in discussione articulorum haeretico­ rum. disputarunt Patres, utrum Christus in Coena obtulerit sacrificium, affirmante maiore eorum parte contra nonnullos negantes. Hinc in primo decreti schemate (anno 1552) diceba­ tur: “huius etiam sacerdotii munere tunc Christus Dominus functus est, cum Se suo Patri sub sensibilibus panis et vini signis in ultima coena obtulit...” 4 b~) Res quidem perfecta non fuit in secunda Concilii congregatione. Sed anno 1562 denuo collecti sunt haeretico­ rum articuli ut examinarentur. Quibus a theologis discussis, die 6 augusti proponitur novum schema decreti, in quo nihil de charactere sacrificali Coenae dicebatur: “Illud [Missae sa­ crificium] Christum Dominum instituisse tenendum est, cum in novissima coena panem et vinum in suum Corpus et San­ guinem convertens, sub earumdem rerum symbolis Seipsum sumendum ac1 offerendum Apostolis tradidit, ac praecepit di­ cens : hoc facite in meam commemorationem” 5*. In discussione huius schematis (11-27 augusti) suscitata est quaestio de valore sacrificali Coenae, longe maiore Patrum numero affir­ mante et desiderante ut haec doctrina in schemate insereretur ; quorum multi id tenebant praescindendo ab ulteriore declara­ tione circa valorem propitiatorium illius sacrificii Christi. Fuerunt tamen nonnulli qui contradicerent, plures qui de hac materia a theologis prius disputari cuperent. c) Die 5 septembris proponitur schema reformatum °, in quo desiderium Patrum sic explebatur: “Ut Se sacerdotem se­ cundum ordinem Melchisedech in aeternum constitutum osten­ deret, et dilectae suae sponsae Ecclesiae visibile (ut hominum natura exigit) relinqueret sacrificium, quo cruentum illud se­ mel in Cruce peragendum repraesentaretur Eiusque memoria in finem usque saeculi permaneret atque illius salutaris virtus in remissionem eorum, quae a nobis quotidie committuntur, peccatorum applicaretur: in Coena novissima, qua nocte tra­ debatur, Corpus et Sanguinem suum sub speciebus panis et vini Deo Patri obtulit, ac sub earumdem rerum symbolis Apostolis (qùos tunc novi Testamenti sacerdotes constitue­ bat) ut sumerent tradidit...” 7* Novum schema generatim pla4 Le Ρ1.ΛΤ 4,386. » CTr 8.751. β De variis schematibus hoc tempore confectis, cf. Armijos, La inmolaciôn... 119-185. ’ CTr 8,909s. In schemate reformato dicebatur: “Patri obtulit, ut quidem Patrum sententia est” (cf. Armijos, o.c. 133.160). Haec verba, quae addita videntur ad emolliendam assertionem, a legatis sublata sunt ante quam schema Patribus proponeretur (cf. CTr 8,915 nota 2). L.l c.l. SACkiiictuM in coena. ΊΉ.2 n.22-25 241 cuit, nonnullis repugnantibus8. Hinc ulterius non facta est nisi correctio stilistica. 23. Constat ergo Concilii voluntatem fuisse, docere expresse characterem sacrificalem ultimae Coenae ; et quidem il­ lum dogmatice definire. Haec voluntas dogmatice definiendi constat ex archiepiscopo Granatensi8, ex Salmeron *1011 *1, 3ex Car­ dinale Hosio, legato **. Hinc a theologis statim notatum est tanquam de fide, Christum in Coena sacrificium obtulisse. Sit Toledo anno 1565 l=, Cardinalis Alanus anno· 15741S* , Thomas de Chaves anno 1575 14, etc. Valor dogmaticus. et catholica definita 1S. Unde thesis videtur de fide divina 24. Probatur ex sacra Scriptura. Mt 26,26ss; Mc 14, 22s; Le 22,19s ; 1 Cor 11,23-29. Praenotandum. Differentiae, quae ad nos nunc perti­ nent, in quatuor his narrationibus, hae sunt : a) In pane: τδ ύπέρ ύμών διδόμενου (Le) τδ ύπέρ ύμών (1 Cor) Mt-Mc omittunt. b) In calice: τούτο τδ ποτήριον, ή καινή ΟιαΟήκη [έστίν] έν τώ αϊματί μου (Lc-1 Cor), τδ ύπέρ ύμώυ έκχυννόμενον (Le). τούτο έστιν τδ αΐμά μου, τής διαθήκης, (Mt-Mc) τδ περί πολλών έκχυννόμενον εις άφεσιν αμαρτιών (Mt) τδ έκχυννόμενον ύπέρ πολλών (Mc). De authentia harum omnium locutionum nulla est seria du­ bitatio 10. 25. Argumentum. In pluribus his locutionibus sermo est de vero sacrificio. Atqui non solum de sacrificio in cruce per­ • CTr 8.912-915. 5 CTr 8.954. 10 Coiffent arii in evangelicam historiam 9 tr.28 p.215; cf. tr.27 p.198. 11 Cf. Braunsbercer. B.Petri Canisii, SI., epistula et acta 5 139. ” Tractatus de sacrificio trenfendo Missae, controv.3 (ed.Paris) 4.332. Dc tempore, quo hae lectiones habitae sunt. cf. L.Gômez Heli.în. S.I.. Toledo lec­ tor de filosofia y teologia en cl Colegio Romano: ArchTG 3 (1940) 16. 13 Opus aureum de sacrament.s in génère, de eucharistiae sacramento, de sacrificio eucharistiae (Duaci 1603) 543 11 Summa sacramentorum Ecclesiae (Salmanticae 1575) 80. u P.Emmanuel Cuervo, O.P. (Los tcôlogos dc la escudo salmantina en las discusioncs dei Concilio dc Trento sobre cl sacrificio dc la Cena [Salaman­ ca 1948) 45s; vel ctiam CiencTom 74 [1948] 215s) contendit Concilium non definivisse characterem sacrificalem ultimae Coenae iliumque proinde non esse de fide catholica sed tantum proximum fidei. Cf. etiam The Irish Eccl. Record 42.656; et EphThLov 22 (1946) 42 nt.22. ,fl Cf. difficultates, quae a criticis afferuntur, in Coppens, Eucharistie: DBS 2,1178. 242 t.A. DE At.DAMA, DH SS.EUCHARÎSTIA. Ilf agendo, sed de sacrificio quod tunc perficitur. Ergo hae narrationesi docent Christum in Coena obtulisse verum sacrifi­ cium. Mai. o) Corpus non solum datur Apostolis, sed datur pro (υπέρ) Apostolis; Sanguis effunditur pro (ύπέρ, περί) ip­ sis, pro multis. Atqui hic modus loquendi designat verum sa­ crificium. Ergo. Min. haec: cf. Rom 8,32; Tit 2,14; Gal 2,20; quae coincidunt cum Mt 20,28; Mc 10,45 ; 1 Tim 2,6; et cum Rom 5,8; 1 Thess 5,10; Gal 3,13; 2 Cor 5,14.15.21. b) Sanguis Christi effunditur “in remissionem peccato­ rum” ; quod item significat actionem sacrificalem. Cf. Rom 3,25; Hebr 13,12; 9,11-14. c) Coniunctio huius effusionis Sanguinis cum novo foe­ dere designat etiam sacrificium. Quod maxime patet ex com­ paratione cum Ex 24,8; cf. Hebr 9,15-22x7. Min. a) διδόμενου, έκχυννόμενον sunt participia praesentis, quae non usurpantur ad designandam actionem futuram ; praesertim cum verbum a quo pendent est etiam in praesen­ ti (έστίν). b) Si verbum έκχυννόμενον (Lc), ut multi, putant, coniungendum est cum ποτήριον, non cum αί'ματι, argumentum pro charactere sacrificali ipsius Coenae validius fit ; sic enim cla­ rius designaretur effusio sanguinis prout in calice contenti. Attamen res dubia est, cum possit coniunctio aliter fieri, etiam grammaticaliter17 18*. N.B. Ex solis verbis Scripturae citatis argumentum om­ nino cogens fieri non posse videturie. 26. Probatur ex traditione20. α) A Patribus dicitur Christus in Coena Seipsum immolasse: Hesychius Hieroso­ lymitanus 21, Eutychius Constantinopolitanus Z>) Seip­ sum obtulisse: S.Cyprianus (R 581), Procopiusc) Docuis­ se nos quo modo deberemus sacrificare: S.Irenaeus (R 232), 17 Διαθήκη significat proprie foedus, non testamentum, ut quidam rationalistae voluerunt. Cf. C.Rucn, Messe dans ifEcrit ure: DTC IO.SIOss; L, G.da Fonseca, Διαθήκη foedus an testamentum?: Bibi S (1927) 31-50.161-181.290319.418-441; 9 (1928) 26-40.143-160. 18 De hoc argumento, cf. C.Rucn, Messe: DTC 10,806-818, ubi plurcs aliae considerationes afferuntur. 10 Cf. SuArez, Dc Eucharistia disp.74 s.2 n.5. Nec in Tridentino id ullo modo definitum fuit. Ubi non solum arguebatur praeterea ex traditione, sed etiam ex figura Melchisedec (quae secus in Christo non fuisset adimpleta), ex praecepto faciendi quod Ipse fecerat, etc. 30 In Concilio Tridentino plura allata sunt antiqua testimonia, de quibus, cf. Alonso, EI sacrificio cucaristico... 245-274. 21 In Leviticum 1,4: MG 93,821. 23 Sermo de paschate et de sacrosancta Eucharistia 2: MG 86,2391. » In Exodum 2: MG 86,2391. L.l C.l. SACRIFICIUM IN COENA. TH.2 N.25-28 243 S.Leo Magnus2·*, S.Isidorus 2°. d) Sacrificium obtulisse sicut Melchisedech : S.Cyprianus (R 581), Eusebius Caesariensis (R 671), S.Hieronymus (R 1390 Theodoretus Cyrensis2®, Arnobius27, e) Typum sacrificii agni paschalis implevisse: S.Gregqrius Nyssenus (R 1063), Theophilus Alexandri­ nus 28. Mentem liturgiae refert antiphona: “Sacerdos in aeter­ num, Christus Dominus, secundum ordinem Melchisedech panem et vinum obtulit”. 27. Obiectiones. 1. S.Paulus dicit Christum seipsum semel obtulisse (Hebr 7,27). Atqui hoc factum est in Cruce. Ergo in Cocna non Scse obtulit**. Dist. niai. Seipsum semel obtulisse oblatione cruenta et perfecta, conc. niai.; etiam incruenta, quae relationem essentialem ad cruen­ tam haberet, nego mai. Contradist. min. In Cruce facta est quaelibet oblatio Christi, nego min.; facta est oblatio incruenta ad oblationem cruentam essentialiter habens relationem, conc. min. M 2. S.Paulus dicit Christum unica oblatione consummasse sanctificatos (Hebr 10,14). Atqui haec fuit oblatio Crucis. Ergo in Coena non fuit oblatio sanctificativa hominum31. Dist. mai. Consummasse sanctificatos unica oblatione cruenta et perfecta, conc. mai.; sive cruenta sive incruenta, et perfecta seu ad illam essentialem relationem habente, nego mai. Contradist. min. Oblatio Crucis fuit oblatio cruenta et perfecta, conc. min.; fuit obla­ tio incruenta et ad cruentam essentialem relationem habens, ne­ go min. “ 3. Si in Coena fecit Christus sacrificium pro nobis, ergo ante sacrificium Crucis iam facta fuerat redemptio. Atqui hoc falsum est. Ergo Christus in Coena sacrificium non fecit33. Dist. mai. Si fecisset sacrificium plene independens a sacrificio Crucis, conc. mai.; si fecit sacrificium essentialem relationem habens ad sacrificium Crucis, subdist.: iam facta fuerat redemptio inchoa­ tive, conc. mai.; perfecte, nego mai. Contradist. min. Falsum est ante sacrificium Crucis factam fuisse redemptionem inchoative, nego min.; factam fuisse redemptionem perfecte, conc. min. Pariter dist. cons. Christus in Coena non fecit sacrificium plene independens a sacrificio Crucis, conc. cons.; non fecit sacrificium essentialem ha­ bens relationem ad sacrificium Crucis, nego cons.“ 28. Scholion 1. De charactere paschali ultimae Coenae. Quae­ ritur utrum Coena a Christo facta cum Apostolis, in qua Eucharis­ tiam instituit, fuerit revera Coena paschalis. Hoc negatum est a plu-51 51 23 23 27 28 » » « « «· Sermo 7 de Passione 3: ML 54.332. De ecclesiasticis officiis 1.18: ML 83,754. In Ps 109. 4: MG 80 1771. Commentarium in Ps 109: ML 53 496. Hot».10 in mysticam Coenam: MG 77,1023. Cf. CTr 8.756.772. Cf. CTr 8.769. Cf. CTr 8.756.772. Cf. CTr 8.769. Cf. CTr 8,757.764.766s. M Cf. CTr 8,762,769.771,774. 244 I.A. DE AI.DAMA, DE SS.EÜCHARISTIA. HI ribus rationalises, ab aliquibus etiam catho’icis. luxta quos fuir tan­ tum coena aliqua fraterna, quae in pervigilio festi fiebat cum spe­ ciali ritu sanctificationis (qiddoush), benedicendo non solum panem et vinum, ut semper, sed etiam secundum calicem, et addendo pre­ ces peculiares. Duo hic distinguenda sunt. Primum est, utrum Coena Christi fuerit de facto coena paschalis; aliud est, quando fuerit celebrata. Ultima haec quaestio chronologica non est hic agitanda In prima quaestione omnino affirmandum est Coenam Domini fuisse revera paschalem. Discipuli ex mandato Christi paraverunt coenam pas­ chalem (Mt 26.17ss; Mc 14,12-16; Lc 22 7-13), quam lesus cum ipsis celebravit (Mt' 26.20; Mc 14.17: Lc 22.14), exprimens suum deside­ rium eandem celebrandi (Lc 22,15). S.Paulus idem sufficienter desig­ nat, cum ex una parte dicit Coenam fuisse in nocte qua Christus tradebatur (1 Cor 11.23) et ex alia parte Christum vocat “pascha nostrum" (1 Cor 5,7). In hoc etiam sensu loquitur Tridentinum sess.22 cp.l ; “celebrato veteri Pascha..., novum instituit Pascha” (D 938) “. 29. Scholion 2. De plenitudine sacrificii Coenae. Relatio es­ sentialis inter sacrificium Coenae et sacrificium Crucis est clara. Haec tamen relatio ita ab aliquibus theologis exposita fuit, ut utrum­ que sacrificium non efformet nisi unicum sacrificium plenum, ex utroque scilicet coalescens. Sic P. De la Taille”, et qui cum sequun­ tur in sententia de essentia sacrificii missae. luxta ipsos sacri­ ficium integratur proprie ex duobus: oblatione et immolatione. Neque oblatio sola, neque sola immolatio sufficit ad statum victimae conferendum; sed requiritur utraque. Oblatio autem, quae requiri­ tur, non est quaelibet oblatio, sed ritualis; id est sensibiliter ac ex­ terne manifestata. Iam vero in Cruce evidenter habetur immolatio victimae; sed ibi nullo modo apparet ritualis ob'atio. Haec oblatio ritualis facta est in Coena. Coena ergo per se sola non est sacrifi­ cium ; sed tantum prout eius oblatio consummatur per immolatio­ nem Crucis. Adest igitur numerica unitas in sacrificio Domini ; quod quidem liturgice offertur in Coena et continuatur per totam pas­ sionem usque ad mortem Crucis. Haec theoria salvat characterem sacrificalem Coenae, et ideo est catholica. Minus tamen consona est cum doctrina Concilii Triden­ tini sess.22 cp.l (D 938) : “etsi semel Seipsum in ara Crucis, morte intercedente, Deo Patri oblaturus erat... in Coena novissima... Cor­ pus et Sanguinem suum sub speciebus panis et vini Deo Patri ob­ tulit" 53 Cf. ,T -Leal. S.I.. EI d*a de ta ultima Cena dei Serior ets el Cardenal To­ ledo: ArchTG 7 (1944) 125-186. M Cf. T Coppens. Eucharistie : PBS 2 1172-1174; I.acranc.E Evangile selon S.Marc (Paris 1929) 354-363; W.GoossENS. Les origines de 1’Eucharistie par­ te 2 cp.2 a 1. De novo areumento pronosito a Goossens, cf. Braun, Les ori­ gines de l'F.ucharist-'e: FpbTbLov 8 (1931) 623s. ” V er. Mysterium fidei 101* B Cf. T.EPix, L'idée du sacrifice dc la Messe (Paris 1°26) 688-697: T.Pute ne la Brllacasa. La esoncia del sacrificio de la Misa: ErtEel 8 (1929) 363380; 10 (1031) 65-96 385-406 538-553: 11 (1932) 95-103, ubi habetur prae oculis praecipua b;b1iogranhia. Cf. etiam M.Alonso, S I . Et sacrificio eucarlst'co dc la Ultima Cena dei Seiior, segftn los tedloaos: EstEcl 11 (1932) 14.5-166.323368.461-483; 12 (1933) 33-63.177-198.449-472; A ZiCROSSt, L’uniti fra Cena c Passione alia hire della "Res et signum" dei sacrificio cucaristico : DivThop» (Pi) 55 (1952) 358-374. L.l C.l. INSTITUTIO EUCHARISTIAE. TH.3 N.28-33 245 Thesis 3. Christus in ultima Coena Apostolis eorumque successoribus mandatum et potestatem dedit con­ secrandi, offerendi et ministrandi Corpus et Sangui­ nem suum, prout Ipse fecerat. Alastruey, 15-23. 30. Nexus. Probavimus in thesibus praecedentibus, Christum in ultima Coena convertisse panem et vinum in Cor­ pus et Sanguinem suum, eadem dedisse Apostolis in cibum et potum, simulque eadem actione fecisse Patri suo verum et proprium sacrificium proprii Corporis et Sanguinis sub spe­ ciebus panis et vini. Nunc addimus Christum voluisse et iussisse ut haec tria permanenter in Ecclesia peragerentur. Unde evidenter sequitur institutio divina mysterii eucharistici in Ecclesia. 31. Notiones. Mandatum. Immediate et directe iussit Apostolis ut haec, quae Ipse fecerat, ab ipsis quoque peren­ niter fierent. Sic ergo instituebat novum aliquod sacrificium, cuius materia proxima esset Corpus et Sanguis Ipsius sub speciebus panis et vini, quodque essentialem haberet relatio­ nem ad sacrificium Crucis. Potestatem. Quia nequit dari sacrificium sine sacerdote, simul instituebat novum sacerdotium et Apostolos constitue­ bat sacerdotes. Quorum potestas extenderetur non solum ad sacrificium offerendum, sed etiam ad panem et vinum trans­ mutanda in Corpus et Sanguinem Christi ; hoc enim necessa­ rium erat ut illud sacrificium Corporis et Sanguinis Christi sub speciebus panis et vini, prout Ipse instituebat, offerri posset. Tandem potestas Apostolorum et successorum esset etiam ad Corpus et Sanguinem Domini fidelibus danda in ci­ bum et potum, tanquam consectarium illius sacrificii. Hinc sequitur Christum in Coena instituisse immediate mysterium Eucharistiae et ut sacrificium et ut sacramentum. 32. Adversarii. Omnes supra commemorati1’, hoc ma­ xime negantes, scilicet Christum voluisse repetitionem ultimae Coenae fieri perpetuo in Ecclesia ; seu. quod idem est, Chris­ tum directe et immediate instituisse Eucharistiam. 33. Doctrina Ecclesiae. Habetur in Tridentino sess.22 cp.l (D 938): “In Coena novissima... Corpus et Sanguinem suum sub speciebus panis et vini Deo Patri obtulit ac sub 1 Vide auctores citatos n.5-8. Τ.Λ. DE ALDAMA. DE SS.EÜCHARISTIA. III 246 earumdem rerum symbolis Apostolis (quos tunc Novi Testa­ menti sacerdotes constituebat) ut sumerent, tradidit, et eisdem eorumque in sacerdotio successoribus, ut oifferrent, praecepit per haec verba : hoc facite in meam commemorationem”. Dein­ de! in eadem sess.22 cn.2 (D 949) : “Si quis dixerit, illis ver­ bis : hoc facite in meam commemorationem, Christum non in­ stituisse Apostolos sacerdotes, aut non ordinasse ut ipsi aliique sacerdotes offerrent Corpus et Sanguinem suum, anathema sit”. Similiter sess.23 cp.l (D 957) et cn.l (D 961); sess.13 cp.l (D 874) et cp.2 (D 875). In quibus verbis continetur: d) Christum! instituisse Eucharistiam in Coena et ut sa­ crificium (sess.22 et 23), et ut sacramentum! (sess.13); b) hoc contineri in- verbis : hoc facite in meam commemo­ rationem (sess.22). Nota tamen Patribus Tridentinis in prae­ paratione huius sess.22 clarius patuisse quod Christus in Coe­ na instituerit Eucharistiam tanquam verum sacrificium, quam quod Ipse in Coena vere sacrificaverit. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica definita. 34. Probatur ex sacra Scriptura. 1 Cor ll,24s; Lc 22,19. Praenotandum. Verba, quae continent mandatum iteran­ di perpetuo mysterium eucharisticum, inveniuntur tantum in 1 Cor et Lc ct quidem sic: a) In pane : τοϋτο ποιείτε εις τήν έμήν άνάμνησιν (1 Cor-Lc). ά) In calice: τοϋτο ποιείτε όσάκις έάν πίνητε, είς τήν έμήν άνάμνησιν (1 Cor). Authenticitas horum verborum negatur a pluribus rationalistis ; nulla tamen est obiectiva ratio huius negationis2. 35. Argumentum. Christus iubet Apostolis, ut faciant in memoriam Sui id ipsum quod Ipse fecerat in Coena. Atqui Ipse consecraverat panem et vinum iri suum. Corpus et San­ guinem, sacrificium obtulerat sui Corporis et Sanguinis sub speciebus panis et vini, atque ea sub iisdem speciebus Aposto­ lis dederat sumenda. Ergo Christus haec tria perpetuo per­ agenda iubet Apostolis in Sui memoriam. Mai. d) Τοϋτο significat totum id quod praecedit, sive verba sive facta. Άνάμνησις significat “memoriale”, id est, id quo quis memoriam alicuius rei vel personae renovat, cum aliquo affectu. b) Ita intelligit verba S.Paulus in vers.26-29. Cum au3 Cf. Ruch, Eucharistie: DTC 5.1091-1094. τ,.1 c.l. iNsTtwrio KtJCHARtSTîAÉ. th.3 n.33-36 247 tem hoc refert, non propriam invenit theoriam, sed expres­ se affirmat doctrinam hanc esse notam in praedicatione Chris­ tiana (“quod et tradidi vobis”, vers.23) et originem ducere ab' ipso Christo (“ego enim accepi a Domino”, vers.23), quocum­ que tandem modo hoc ultimum intelligatur3. c) Talem esse verum sensum horum verborum, definivit Ecclesia (D 949). Non ergo est liberum pro theologo id affir­ mare vel negare. 36. Probatur ex traditione, a) Testimonia liturgica. .Sollemne est in liturgiis connexionem historicam stabilire in­ ter celebrationem ultimae Coenae et exsistentiam mysterii eucharistici in Ecclesia. En aliqua exempla: Missale Romanum : “Ipse tibi, quaesumus, Domine sancte, Pater omnipotens, aeterne Deus, sacrificium nostrum reddat acceptum, qui discipulis suis in Sui commemorationem hoc fieri hodierna traditione monstravit, lesus Christus...”4 “Hanc igitur oblationem..., quam Tibi offerimus ob diem, in qua Dominus noster lesus Christus tradidit discipulis suis Corporis et Sanguinis mysteria celebranda...” 56 Sacramcntarium Gelasianum: affert utramque illam ora­ tionem ®. Sacramentarium Gregorianum: utramque etiam affert 7. Liturgia Mozarabica vetus: “Sacramenta haec, quae hodie passurus instituit, non ad indicium sed a remedium vobis per­ cipienda concedat...”8* Liber Mozarabicus Sacramentorum: “Illa ineffabili pieta­ te, qua olim passionis tuae tempore Coenam cum discipulis convivatus, panem benedicens ac frangens, Corporis tui sa­ cramenta in memoriam Tui per saecula faciendum discipulis dedisti mandendum : hos super sacratissimam mensam pro­ positionum panes, eadem qua tunc benedictione perlustra...” 8 Missale Gallicanum Retiis: “Hanc igitur oblationem, quam Tibi offerimus ob diem ieiunii Coenae Dominicae, in qua Do­ minus noster lesus Christus, Filius tuus, in Novo Testamento sacrificandi ritum instituit, dum panem ac vinum (quod Mei3 Duplex datur modus intelligcndi verbum παρέλαβον. Alii tenent S.Paulum hanc doctrinam habuisse ex revelatione immediata a Domino. Alii, fortasse melius, ex traditione. Cf. Ai.i.o, Première cpUre aux Corinthiens exc.XJI; Ruch, Eucharistie: DTC 5,1084s. 4 Ecria V in Coena Domini, orat, secreta. 8 Feria V in Coena Domini, canon. 6 Cf. Wilson, 67-69. T Cf Muratori, Opere (Arezzo 1773) 13,II,576s. 8 Feria V in Coena Domini, benedictio. • Feria V in Coena Dentini, Qui pridie: ed.Férotin 239. 2Ί8 t.A. tai ALilAMA. te; SS.HUCHARtSTlA. tlî chisedec in praefiguratione futuri mysterii sacerdos obtulerat) in sacramento sui Corporis et Sanguinis transformavit... 10 Similia habentur in liturgiis orientalibus. 37. b) Testimonia Patrum. ■ Habentur ab initio aetatis patristicae. Sic S.Iustinus originem-nostrae Eucharistiae in eo invenit, quod “Apostoli in commentariis suis, quae vocan­ tur evangelia, ita sibi mandasse lesum tradiderunt: Eum sci­ licet accepto pane, cum gratias egisset, dixisse : hoc facite in meam commemorationem” (R 128; cf. etiam R 135). S.Ire­ naeus dicit Christum in Coena novam docuisse oblationem, “quam Ecclesia ab Apostolis accipiens, in universo mundo of­ fert Deo” (R 232). luxta Tertullianum, Eucharistiae sacra­ mentum est “mandatum a Domino” (R 367). S.Cyprianus te­ net Christum obtulisse Seipsum sacrificium Patri et hoc fieri in Sui memoriam praecepisse (R 584), unde deducit quid sa­ cerdos facere debeat. Adamantius, ex doctrina omnibus nota et admissa, sic arguit: “Si vero [Christus], ut isti aiunt, carne et sanguine carebat, cuius tandem carnis aut cuius corporis aut cuius sanguinis imagines panem et poculum dedit, et praece­ pit discipulis per haec Sui memoriam facere?”11 Ex saec.lP-P citari possunt plurimi. Sic Eusebius Caesa­ riensis docet: “Itaque post omnia quasi mirabilem quandam victimam sacrificiumque eximium Patri suo operatus pro nos­ tra omnium salute obtulit, eiusque rei memoriam, ut nos ipsi Deo pro sacrificio offerremus, instituit”12. S.Ephraem ex­ plicat verba Christi: “Quando congregabimini in nomine meo in ecclesia ubique locorum, facite quod feci, in mei memoriam: manducate Corpus meum et bibite Sanguinem meum, testa­ mentum novum et vetus” (R 708). S.Ambrosius dicit non hu­ mani sed divini esse muneris sacramentum quod accipimus, ab Eo prolatum, qui benedixit fidei patrem Abraham13. S. Hie­ ronymus, postquam dicit Christo: “Quo modo Melchisedech, rex Salem, obtulit panem et vinum, sic et Tu offeres Corpus tuum et Sanguinem, verum panem et verum vinum”, addit: “Iste Melchisedech ista mysteria, quae habemus, dedit no­ bis” 14. luxta S.Chrysostomum, oblatio “eadem est quam Christus dedit discipulis et quam nunc sacerdotes faciunt?’ (R 1207). Pro S.Cyrillo Alexandrino actio Christi in Coena exhibet nobis “typum orationis Eius, quam proferre debere­ 10 11 u M « Cf. Murator i, Opere 13,111,541s. De recta in Deum fide 5,6: MG 11,1839. Demonstratio evangelica 1.10: MG 22,89. De mysteriis 8,46: ML 16,404. In Ps 109: ML 26,1165. t.l c.l. institutio eucharistiae, th.3 n.36-39 249 mus quotiescumque mystici et vivifici muneris gratiam obla­ turi essemus, quod reapse facere solemus”15* . Theodoretus 17 Cyrensis docet “nos non aliud sacrificium offerre, sed illius unius et salutaris memoriam peragere ; hoc enim praecepit ipse Dominus” ie. luxta S.Leonem M., “cum in Caiphae atrio trac­ taretur quo modo Christus posset occidi, Ille, Corporis et San­ guinis sui ordinans sacramentum docebat qualis Deo hostia deberet offerri” 1T. Unde tum ex testimonio veterum liturgiarum, tum ex dic­ tis Patrum antiquiorum constat in Ecclesia fuisse persuasio­ nem, Christum in ultima Coena instituisse mysterium eucharisticum; idque praecise ex verbis quibus iussit: hoc facite in meam commemorationem. 38. Corollarium. Ex praecedenti mandato Christi iam a priori patet Eucharistiam nunquam potuisse deesse in Ec­ clesia. Mandatum enim hoc, in quo instituebatur et sacrifi­ cium et sacerdotium in Ecclesia Christi, sine dubio pertinebat ad constitutiva essentialia novae societatis religiosae a Christo fundatae. Haec autem constitutiva perenniter immutata perse­ verare debent. Hinc pro theologo iam sufficienter constat di­ vina origo Eucharistiae contra Rationalistas et Modernistas. Videbimus deinde in scholio, id etiam historice probari posse. 39. Scholion. De celebratione Eucharistiae in primaeva com­ munitate Christiana. Inter verba Christi iubentis celebrare ' myste­ rium cucharisticum in Sui memoriam, et generalem persuasionem Patrum et liturgiarum se de facto illud divinum mandatum adim­ plere in celebratione Eucharistiae, dantur testimonia immediata, qui­ bus historice constat illam fuisse celebratam de facto iam ab initio in communitatibus christianis. Hoc nunc ostendemus. a) Facta. Celebratur Eucharistia Hierosolymis: Act 2,42-47. “Fractio panis” (vers.42) videtur significare Eucharistiam. Christia­ ni dicuntur perseverare (assidue se exercere) in his, per quae a ce­ teris distinguuntur: discere doctrinam Apostolorum, unionem fra­ ternam conservare, Eucharistiam participare quae illam unionem consummat, determinatas preces fundere. Minus patet, utrum “frac­ tio panis" versus 46 designet etiam Eucharistiam ; sola enim illa for­ mula non sufficit18* Quod si etiam in versu 46 ageretur de Eucha­ ristia, appareret iam haec in connexione cum agapis, ut deinceps de facto apparuit ”. Celebratur etiam in Troade circa annum 58: Act 20,7-11. Die do­ minica discipuli conveniunt in unum (est σύναξις), et quidem ad 15 In Lc 22,19: MG 72.907. « In Hcbr 8.4: MG 82,735. 17 Sermo 7 de Passione: ML 54.332. 18 Sic “fractio panis” in Lc 24.35 ct in Act 27,35 non videtur eam designare. Cf. Ruch. Eucharistie: DTC 5,1060.1065· » Cf. Ruch, Eucharistic: DTC 5,1066ssj Messe dans l’Çcriïurç: DTC 10.827, 250 I.A. DE AI.DAMA, DE SS.EUCHARISTIA. Ill "fractionem panis” peragendam. Actus, qui commemorantur, sunt : praedicatio apostolica, fractio panis, communio20. Celebratur Corinthiis: 1 Cor 11,17-34; 10,16-22. S.Paulus loqui­ tur de “cocna dominica”. Haec, iure vel iniuria, apud Corinthios constabat ex agape et Eucharistia. Eucharistiam ibi adesse, vidimus in thesibus praecedentibus, ubi textum epistolae ad Corinthios exa­ minavimus. Ceterum S.Paulus expresse signat connexionem histo­ ricam cum ultima Coena et institutione Eucharistiae, mediante man­ dato Domini21. 40. Celebratur in Syria circa annum 100-150: Didaché cp.9.10.14s (R 6-9). Haec capita intelligcnda sunt de una cademque re, ita ut in cp,14s sermo sit de obligatione celebrandi Eucharistiam, et in cp.9s de modo liturgico id peragendi. In cp.14 nominantur σύναξις, fractio panis et gratiarum actio; in quibus per­ agitur sacrificium mundum, exigens proinde internam animi prae­ parationem. Haec fiunt a liturgis. De eadem fractione panis sermo est in cp.9. Complexus horum rituum vocatur "Eucharistia"; qua voce etiam designatur id quod ibi manducatur et bibitur (cp.9), quodque sanctum est. Evidenter agitur de cibo et potu sacrificii. Formulae capitum 9s videntur esse pro communitate, non pro litur­ gis ; hinc omissio consecrationis. In his omnibus apparet non solum permanentia Eucharistiae in Ecclesia, sed etiam eius character sa­ crificalis Celebratur in Asia Minore circa annum 110; S.Ignatius in epist’, ad Ephesios 20,2 (R 43), ad Trallianos 2,3 (R 48), ad Philadelphenses 4 (R 56), ad Smyrnaeos 7,1 et 8,Is (R 64s). Christiani conve­ niunt ad celebrandam Eucharistiam, quod etiam vocatur celebrare agapen. In hac Eucharistia datur panis et calix. Fit “fractio panis” cum precibus. Et Eucharistia ipsa est caro et Sanguis Christi. Ce­ lebratur a specialibus liturgis (inter quos diaconi vocantur ministri mysteriorum) ; et quidem super altare, utpote verum sacrificium. Ef­ fectus Eucharistiae est sanctificatio animae22. Celebratur communiter a Christianis medio saec. II: S.Iustinus in I Apologia 65 s (R 128s) et in Dialogo cum Tryphone 41 (R 135). Descriptio coenae eucharisticae est clara, cfiam cum insertione ver­ borum institutionis et mandato iterationis. Elementum sacrificale ap­ paret in Dialogo cum Tryphone'". Quae ergo elementa Eucharistiae essentialia a Christo instituta vidimus, eadem historice apparent iam ab initio. 41. b) Modus celebrationis. Ritus, ut patet, non unus fuit ab initio in omnibus ecclesiis. Quaestio hic spcciatim memoranda est de agapis. Quaeritur scilicet utrum Eucharistia celebraretur inter coenandum, seu ante vel post agapen, sicut Christus ipse fecerat in Coena paschali. Id videtur affirmandum de primaeva communitate hierosolymitana (Act 2,42-46), melius vero negatur de Eucharistiae celebratione in 20 Cf. Rucit, Eucharistie: DTC 5.1059s.. -·' Cf. Reçu. Eucharistie: DTC 5.1044-1059; Messe: DTC 10.829-834. x' Cf. Rucit, Messe: DTC 10 865-882. Probabilius videtur capita IX et X agere etiam de Eucharistia; quod tamen valde disputatum est. Cf. in contra­ rium. H.EecuSRCO, Messe: DACE 11,539-556; '-° Cf. Rvcit, Messe: DTC 10.888-894. 9' Çf. Rvcn, Messe: DTC 10,895-907. Γ,.1 C.2. PROMISSIO ËUCHAR1SÏ1AK. th.4 n.39-44 251 Troade ab Apostolo (Act 20,7-11). Sed omnino affirmandum est de ecclesia Corinthiaca (1 Cor 11). Ibi tamen adhuc quaestio est, utrum id in illa ecclesia iure fieret.·, an ex aliquo abusu quem S.Paulus in epistola damnat. Utraque haec theoria a catholicis defenditur. Pro­ babilior videtur prima explicatio, iuxta quam abusus ab Apostolo damnatus non erat celebratio Eucharistiae in agape, sed modus in­ ordinatus a Corinthiis paulatim introductus”. CAPUT II De promissione Eucharistiae 42. Cum quaestione de originibus Eucharistiae connectitur intime eius promissio a Deo facta. Quam quidem conside­ rare possumus tum in Vetere, tum in Novo Testamento; et sane tum in verbis expressis, tum in symbolis vel typis. Sed quia materia haec abundantissima est, ea tantum dabimus quae maioris momenti videbuntur. Thesis 4. Christus in sermone de pane vitae promisit quod in Coena adimplevit dando Apostolis suum Cor­ pus et Sanguinem. Filograssi, 5-18; Puig, 196-205; C.Ruch, Eucharistic d’après la sainte Ecriture: DTC 5,989-1024; Tu.Philips, Die Verhcissung der hi.Eucharistie nach Joannes. Einc exegctische Studie (Paderborn 1722); Cori.uy, SPccilcgiutn dogmaticum» 2,361-364. 43. Notiones. Sermo de pane vitae, scilicet Ιο 6,22-71. Promisit quod adimplevit in Coena, scilicet Se daturum proprium Corpus in cibum et proprium Sanguinem in potum ; non tamen, dicimus Christum in illa promissione expresse di­ xisse omnia quae in Coena de facto fecit. Sic non solum nihil dixit de sacrificio, sed neque de modo quo suam Carnem datu­ rus est in cibum, sub speciebus, etc. Affirmamus ergo tantum, verba Christi in Io 6, in quibus loquitur de sua Carne manducanda et de suo Sanguine biben­ do in futurum, intelligenda esse sensu proprio, non sensu me­ taphorice. Sensus metaphoricus esset, si manducatio haec intelligeretur de Christo habendo intra nos per fidem in Ipsum ; quod vocari solet manducatio spiritualis. 44. Adversarii. Protestantes, iuxta quos Christus vo­ cat Se panem vivum tantum metaphorice, et in toto illo ser­ mone loquitur solum de manducatione spirituali. 25 Cf. Ruch, Messe: DTC 10,848-852; Ali.0, Première E pitre aux Corinhicns exc.X. 252 LA. DE ALDAMA. DE SS.EUCHARÎSTtA. ill Plures Patres Tridentini similia dicebant ex ratione pole­ mica. Ut scilicet facilius responderent haereticis hussitis, qui ex sermone hoc probare volebant necessitatem communionis sub utraque specie1. Nonnulli quoque theologi etiam post Concilium Tridenti­ num, a quo tempore talis explicatio in dies magis disparuit inter catholicos 2. 45. Doctrina Ecclesiae. 1. Concilium Tridentinum sess.21 cp.l (D 930). De historia huius textus nota in Conci­ lio magnam fuisse varietatem in exponendo hoc capite Io 6. Revera tamen maior theologorum pars intelligebat illud caput aut de sola manducatione sacramentali, aut de spirituali et sacramentali simul. In primo schemate decreti dicebatur: “Sed neque illa verba Domini: Nisi manducaveritis..., ita accipi de­ bent, ut ipsis utraque species laicis praecipiatur. Nam, quam­ vis, multos graecos et latinos Patres sequendo, concedendum sit verba illius capitis ad Eucharistiae sacramentum pertinere, non tamen ex praedictis verbis colligi potest panem mandu­ candum et calicem bibendum Dominum praecepisse...” 3*Plu­ ribus Patribus visum est nimis asseveranter ea dicta fuisse. Hinc in secundo schemate dicebatur: “Sed neque sermone illo Domini apud Io 6 recte colligitur utriusque speciei communio­ nem a Domino praeceptam esse. Namque qui dixit...”·1 Unde informa definitiva additum fuit: “Utcumque iuxta varias...” Concilium ergo nihil dicit de sensu verborum lo 6; declarat tantum, in quacumque hypothesi, etiam si admittatur sensus eucharisticus et realis, ex illis verbis non posse concludi in­ stitutionem divinam communionis sub utraque specie °. 2. Eeo XIII in Encycl. “"Mirae caritatis’’ sensum eucharisticum Io 6 aperte docuit ®. Valor theologicus. 46. Communis et certa. Probatur ex ipsis verbis. Praenotandum 78. Duae 1 De Caictano alnsque ab his Patribus allegatis, cf. J.Tapia, Et sentido cucartstico del cap 6 del Evangeilo de San Juan cn /o.ç teôlogos postridentinos: ArchTG 6 (1943) 12-20. 3 Cf. Tapia, El sentido cucaristico... 26-33. « CTr 8.653s. « CTr 8,688. 8 Pro historia verborum Tridentini, cf. F.CavallEra, L’interprétation du chapitre 6 dc Saint Jean. Une controverse exégetique au- Concile dc Trente: RevHistEccl 10 (1909) 687-709; S.Franke, Interpretatio Ιο 6,54 in primo tem­ poris spatio Concilii Tridentini: CollTheol 17 (1936) 424-431; J.Tapia, EI sen­ tido eucarlstico... 11-25. 8 ASS 34,642-647. T De forma litteraria externa, cf. P Gaêchter, Die Form der eucharistischcn Rede Jesu: ZkathTh (1935) 419-441. De authenticitate quorundam versuum, L.l c.2. promissio eucharistiae. TH.4 n.44-47 253 sunt praecipuae' interpretationes catholicorum, luxta aliquos totus sermo dividitur in duas partes ; quarum prima (35-47) agit de manducatione spirituali per iidem, secunda (48-60) de manducatione reali et eucharistica, seu sacramentali. luxta alios totus sermo agit de Eucharistia sensu proprio. Quaestio haec non est de sensu eucharistico capitis 6 (qui ab omnibus admittitur), sed de eius unitate litteraria. Pro argumentatione nostra haec unitas indifferens est, cum nobis sufficiat ut sen­ sus eucharisticus in secunda parte retineatur. Sed unitas litte­ raria totius sermonis omnino commendatur. Quod quidem sic ostenditur : o) Christus vult dare panem multo praestantiorem quam panis ab Ipso multiplicatus ; ad cuius altissimi cibi intelligentiam requiritur magna fides (vers.26-29). b) Audito hoc ciba mirabili, ludaei cogitant de alio cibo miro ipsis a Moyse, magno propheta, dato. Hancque allusionem ad manna arripit lesus, ut ludaeos ad cognitionem novi panisJ adducat. Erit enim sicut manna a Moyse datum; sed multo praestantior. Manna erat cibus caelestis et erat cibus vivificans; utrumque habebit excellentius panis suus (vers. 30-34). c) Erit primum vere caelestis, seu e caelo descendens; non sicut manna. Sic designatur origo divina Christi (cum pa­ nis promissus sit Ipse) ; quae omnino credi debet, quamvis ludaeis id difficile videatur (vers.35-47). CTr 8,751. ‘ CTr 8,909s. I..1 C.2. SACRIFICIUM MIXCHISEUEC. TH.5 N.54-55 Valor dogmaticus. tholica. 259 Hinc thesis videtur esse doctrina ca 55. Probatur ex sacra Scriptura. Gen 14,18s 5. Plura hic sunt per partes consideranda. 1) Melchisedec sacrificavit panem et vinum. o) In ipso textu dicitur Melchisedec sacerdos Dei Altissimi. Proprium autem sacerdoti est sacrificare. Unde sequitur ipsum aliquando sacrificasse. b) In ipso tamen textu non dicitur ipsum sacrificasse. Verbum “proferens” (potius “protulit”) de se non habet sen­ sum sacrificalem, sed significat tantum “eduxit foras”, “de­ prompsit”. Verba quae adduntur (et ipse sacerdos Dei Altissimï) sunt propositio circumstantialis et explicativa, quae me­ lius unitur cum antecedentibus, ut habetur in Vulgata et in interpunctione masorethica ; immo et ipsa versio septuagintaviralis non est ab hoc sensu aliena6. Unde sensus erit: pro­ tulit panem et vinum, quia erat sacerdos Dei Altissimi7. Vel fortasse dici potest propositionem illam esse explicativam utriusque actionis. c) Sed textus supponit sacrificium Melchisedec etiam ad­ missa coniunctione verborum et ipse sacerdos Dei Altisssimi cum sequentibus. Antiqui enim frequenter coniungebant con­ vivia cum oblationibus et sacrificiis. Quod valet etiam de po­ pulo israelitico (cf. Gen 31,54; 1 Sam 9,13). In nostro casu agebatur praeterea de insigni victoria celebranda, ob quam gratiae agendae erant Deo: quod fecit Melchisedec ritu sa­ cerdotali. Tandem Melchisedec iniit pactum cum Abraham ; foedus vero semper sollemnitate aliqua religiosa firmabatur. Unde convivium a Melchisedec oblatum Abrahamo et sociis eius, fuit verum convivium sacrum, cuius dapes, prius obla­ tae Deo, deinde inter convivas distribuebantur. Textus ergo supponit sacrificium Melchisedec ex tota natura actionis quam narrat. Hinc traditio exegetica non solum Christiana, sed etiam iudaica, quae textum de sacrificio exponit, verum habet fun­ damentum in ipso. ° J.E.ColEran, The sacrifice of Melchisedec: ThSt 1 (1940) 27-36; Ρ.ΠΕϊDas Buch Genesis (Bonn 1930) 222 excursus; R.Galdos, Jesucristo, sacerdote cterno sègun el orden de Melquisedec: MiscCom 2 (1942) 35-53; G.M.Perreli.a, II "sacrificio di Melchisedec"·. Paid 16 (1937 II) 265-268; G.M.PerrElla, Ancora sui sacrificio di Melchisedec : PalCI 17 (1938) 220s. • Ipsam usurpantes S.Chrysostomus (MG 53 336) et TheodorEtus (MG 80,172), coniungunt tamcn verba cum. praecedentibus; agnoscunt quippe in par­ ticula δε sensum causalem. ’ Censet tamen Vaccari (VerDom 18 [1938] 210s) praeferendam esse in casu unionem cum sequentibus. nisch, 260 I.A. DE ALDAMA, DE SS.EUCHARISTIA. Ill Habemus ergo Melchisedec sacerdotem panem et vinum obtulisse Deo in sacrificium. 56. 2) Melchisedec fuit typus mysterii eucharistici. a) Primo quidem in ipso sacrificio. Ex ipsa revelatione scimus Melchisedec fuisse typum Christi in sacerdotio. Hoc patet ex Ps 109,4 (qui certe messianicus est, ex Mt 22,43s) et ex Hebr 5,6-10; 7,1-228. Typus autem fuit sacerdotii Chris­ ti in ipso sacrificio. Christus enim dicitur sacerdos “secundum ordinem Melchisedec” in oppositione ad sacerdotium secun­ dum ordinem Aaron (Hebr 7,1). Atqui diversi ordines sacer­ dotii differunt in sacrificio, utpote quod specificum est sacer­ dotii. Ergo Melchisedec est typus Christi etiam in hoc quod sacrificaverit panem et vinum. Patet autem Christum non ob­ tulisse panem et vinum nisi in mysterio eucharistico, in quo sub speciebus panis et vini obtulit suum Corpus et Sanguinem. &) Deinde in ipso convivio oblato Abrahamo. Melchise­ dec dedisse Abrahamo et sociis eius panem et vinum, dicitur expresse in aliquibus codicibus graecis. Et quamvis nonnulli theologi id admittere noluerint (arbitrantes sic excludi sacri­ ficium a Melchisedec Deo oblatum, quod sane, ut vidimus, non obtinet), tamen affirmandum est hoc esse christianae an­ tiquitatis documentis sufficienter confirmatum°. Quia vero panis et vinum a Melchisedec Abrahamo prolata, iam prius Deo oblata fuerant in sacrificium, admittendus est character sacer huius panis et vini atque manducationis eorum. Hinc af­ firmatur intrinseca connexio inter oblationem Deo factam et prolationem panis et vini Abrahamo. Ergo, si Melchisedec est typus Christi in offerendo pane et vino, est quoque typus Eius in proferendo sanctificatum panem et vinum tanquam alimen­ tum fessis ac reducibus de victoria ; id est in proferendo suo Corpore et Sanguine Apostolis ut manducarent. Ceterum haec omnia magis patebunt ex traditione. 57. Probatur ex traditione10, a) Patres affirmant 8 Cf G.Piazzt, La figura di Melchisedec ncll’Epistola agli Ebrci: ScuoCatt 63 (1935) 417-432; F.J. Jérome, Das geschichtlichc Melchiscdcc-Bild und seine Bcdeutung ini Hebraerbricfe (Strassburg 1917). • Cf. Vaccari: VerDom 18 (1938) 211-214, qui hoc putat certum esse. Iam ante scripserat TolETUs: “Melchisedec panem et vinum, quae protulit, dedisse in refectionem Abrahae et iis qui cum ipso erant, nemo ex catholicis dubitat” (Tractatus de Melchisedec 10,30: ArchTG 3 [1940] 131). Similiter S.RobErtus Bellarminus: “Nos non negamus data illa fuisse in refectionem Abrahae et sociis eius, sed dicimus prius fuisse Deo oblata et consecrata et tum data ho­ minibus ut de sacrificio participarent” (Controversiae dc sacramento Eucharis­ tiae 5,6). 10 Cf. G.Bardy. Mdchisédec dans la tradition patristique : RevBibl 35 (1926) 496-509; 36 (1927) 25-45; R.Galbos, Mclquiscdcc en la patristicat: EstEcl 19 (1945) 221-246;/ F.Asensio, EI recucrdo dc Mclquiscdcc en Sudres: EstEcl 22 L.1 C.2. SACRIFICIUM MELCHISEDEC. TH.5 U.55-57 261 Melchisedec fecisse verum sacrificium in pane et vino, ideoque fuisse typum Christi. Sic S.Cyprianus, explicans Chris­ tum esse sacerdotem secundum ordinem Melchisedec quia “sa­ crificium Deo Patri obtulit, et obtulit hoc idem quod Melchi­ sedec obtulerat, id est panem et vinum, suum scilicet Corpus et Sanguinem” (R 581). Similiter Eusebius Caesariensis (R 671), S.Ambrosius (“cognovimus sacramentorum istorum figuram Abrahae temporibus praecessisse, quando obtulit sa­ crificium sanctus Melchisedec”)u. S.HiEronymus explicat etiam “ordinem Melchisedec” ita: “Mysterium nostrum in ver­ bo ordinis significatur: nequaquam per Aaron irrationalibus victimis immolandis, sed oblato pane et vino, id est Corpore et Sanguine Domini lesu” Iuxta S.Augustinum, in Melchise­ dec “primum apparuit sacrificium, quod nunc a Christianis offertur Deo toto orbe terrarum”*11 13*; quod sane et ipse Chris­ tus obtulit, nam “Ipse est etiam sacerdos noster in aeternum secundum ordinem Melchisedec, qui Seipsum obtulit holocaus­ tum pro peccatis nostris, et eius sacrificii similitudinem cele­ brandam in suae passionis memoriam commendavit, et illud quod Melchisedec obtulit iam per totum orbem terrarum in Christi Ecclesia videamus offerri” M. Isidorus Pelusiota af­ firmat: “Melchisedec, panibus ac vino sacerdotis munus obiens, per quae divinorum mysteriorum typum adumbra­ bat” 15* . S.Cyrillus Alexandrinus, explicans quomodo Mel­ chisedec fuerit figura Christi, ait: “Ipsum etiam sacerdotii modum in exemplum rei manifeste ob oculos ponit, panes enim et vinum obtulit Melchisedec” 1β. Consonat Primasius: “In cuius ordine sacerdotii Christus factus est sacerdos, non temporalis sed aeternus, nec offerens victimas legales sed instar illius panem et vinum, Carnem videlicet et Sanguinem suum” 17*. S.Hteronymus, alludens ad scriptores praecedentes a se lectos (Origenem, Hippolytum, Irena'Eum, Eusebium Caesariensem, Eusebium Emissenum, Apollinarem, Eus(1948) 407-417. Optime collegit traditionem patristicamJ TolETUS, Tractatus dc Melchisedec: ArchTG 3 (1940) 118-149. 11 De sacramentis 5,1: ML 16,465. Cf. ibid. 4,3,12 (ML 16.458): ‘Obtulit ergo Melchisedec panem et vinum. Quis est Melchisedec? Sine matre, sine» pa­ tre... Sine matre natus est Dei Filius...; et iterum sine patre natus est...” Eadem idea recurrit in libro De mysteriis 8.45s: ML 16.421. 13 Liber hebraicarum quaestionum in Genesim 14.18: ML 23.1011. Cf. Ep:st. 46 ad Mareellam (ML 22,484): “Qui [Melchisedec] iam tunc in typo Christi panem et vinum obtulit, et mysterium Christianum in Salvatoris Sanguine et Corpore dedicavit”. » De Civitate Dei 16.22: ML 41.500. M De diversis quaestionibus 83 q.61 : ML 40,49. 10 Epist. 931: MG 78.422. M Glaphyra in Genesim 2, de Abraham et Melchisedec 9: MG 41,106. " In epist. ad Hebraeos 5,5s: ML 68,716. 262 T. A. DE Al.DAMA, DE SS.EUCH ARISTI A. III THATIUM Antiochenum), dicit: “Ordinem eius multis modis interpretantur... Quod... neque panis et sanguinis victimas immolaverit et brutorum animalium exta susceperit, sed pane et vino, simplici et puro sacrificio Christi dedicaverit sacra­ mentum” 18. 58. b) Patres affirmant Melchisedec dedisse Abrahamo et sociis eius panem et vinum, ideoque etiam typum fuisse Christi, dantis Apostolis suum Corpus et Sanguinem. Ita S.Epiphanius : “Melchisedec illi occurrit ac panes ipsi vi­ numque deprompsit, sacramenta praefigurando significans, fi-t guras Corporis Domini, ipso Domino nostro dicente: Ego sum panis vivus” 19. S.Chrysostomus : “Vide quomodo per honorem in patriarcham collatum mysterium aliquod nobis insinuatur. Protulit enim panem et vinum. Videns typum, co­ gita et veritatem; et admirare divinae Scripturae vim, quomo­ do superioribus saeculis et ab initio futura praesignificavit” 20. Item Ps.Chrysostomus : “Et quare dixit secundum ordinem Melchisedec? Et propter sacramenta, quod ille quoque panem et vinum Abrahae obtulerit, et quod hoc sacerdotium sit a lege liberum...” 21 S.Hieronymus : “Ipse, qui dixit, qui manduca­ verit carnes meas et biberit sanguinem meum, secundum or­ dinem Melchisedec tradidit nobis sacramentum suum” 22. Cassiodorus: “Cui enim potest veraciter et evidenter aptari [sci­ licet verba Tu es sacerdos in aeternum...] nisi Domino Salva­ tori, qui Corpus et Sanguinem suum in panis ac vini eroga­ tione salutariter consecravit ?”23* 59. c) Utrumque unica formula aliquando coniungunt Patres. Sic Clemens Alexandrinus: “Melchisedec, ex Sa­ lem sacerdos Dei Altissimi, qui vinum et panem sancti ficatum dedit nutrimentum, in typum Eucharistiae” E4. S.Augustinus : “Inde Melchisedec, prolato sacramento mensae dominicae, no­ vit aeternum Eius sacerdotium figurare” 2S. Theodoretus : “Invenimus Melchisedec sacerdotem et regem esse (figura, igi­ tur erat et veri sacerdotis et regis), et afferentem non sacrifiw Epist. 73 ad Evangelum 3: ML 16.458. Cf. etiam S.Isidorum HispalEnsem, Allegoriae P.Testamenti 19: ML 83,104. Ceterum res tam clara est. ut potuerit scribere auctor protestanticus rccentior G.Wuttke (Melchisedec der Priester· kdnig von Salem. Eine Studie sur Gcschichte der Exegcse [Giessen 1921] 58): “Dass Gen 14,18 von einem sacrificium des Melchisedec die Rede ist, wurde Gemeingut dcr Exegesc”. ™ Panarion haer.55: MG 41.982. 30 In Genesim horn 35.5: MG 53,328. « In Ps 109,8: MG 55.276s. 22 Tractatus in Psalmos 109: Anecdota Mare^solana 3,2,201. 33 Expositio in Psalterium 109,5: ML 70,797 31 Stromata 4,25: MG 8,1371. » Epist. 177,12: ML 33,769. 1.1 C.2. SACRIFICIUM MELCHISEDEC. TH.5 N.57-61 263 eia ratione carentia, sed panem et vinum ; haec enim Abrahae obtulit quando proprii sacerdotii exemplar in lumbis Abrahae secundum spiritum praevidisset”26. “Typum gerebat [Melchi­ sedec] sacerdotii dominici ; ideoque et Abrahae panes et vinum vicissim dedit, ut qui fortasse solitus erat Deo omnium talia offerre ; oportebat enim et in hoc typum patefieri” 2r. S.Ioannes Damascenus: “Abrahamum... Melchisedec excepit. Men­ sa illa mensam hanc mysticam designabat; quemadmodum sacerdos ille veri sacerdotis Christi figuram et imaginem ge­ rebat” 2S. 60. d) Consonat Ljturgia. Sic in Canone Missae dicitur: “Accepta habere, sicut accepta habere dignatus es munera pue­ ri tui iusti Abel, et sacrificium patriarchae nostri Abrahae, et quod tibi obtulit summus sacerdos tuus Melchisedec, sanctum sacrificium immaculatam hostiam”.29. Et in vesperis Ssmi.Cor­ poris Christi : “Sacerdos in aeternum Christus Dominus se­ cundum ordinem Melchisedec panem et vinum obtulit”. Simi­ lia habentur in liturgia Ambrosiana, feria V in Coena Domi­ ni : “Hanc igitur oblationem, quam Tibi offerimus ob diem ieiunii Coenae dominicae, in qua D.N.Iesus Christus Filius tuus in N.T. sacrificandi ritum instituit, dum panem et vinum, quod Melchisedec in praefigurationem futuri mysterii sacer­ dos obtulerat, in sacramentum sui CorpSfiis·· et Sanguinis trans­ formavit celebrandum... ”30 Mentio Melchisedec recurrit quo­ que in Libro mozarabico sacramentorurn 31, in Sacramentario Leoniano32, etc. -r-t ;» r··· 61. Obiectio. Ratio propter quam Melchisedec fuit, typus Christi explicatur expresse in epistola ad Hebraeos cp.7. Atqui ibi nihil dicitur dc mysterio eucharistico. Ergo oblatio Melchisedec nihil habet commune cum mysterio eucharistico. Dist. niai. Explicatur expresse et iuxta omnes suos aspectus, nego mai.; explicatur expresse iuxta eos aspectus, qui ad intentum Apotoli conducebant, conc. mai. Cone. min. Pariter dist. cons. Nihil ha­ beret commune cum mysterio eucharistico si in epistola ad Hebraeos explicaretur typologia Melchisedec secundum omnes suos aspectus, Interpretatio in Psalmos 109,4: MG 80,1771. Quaestiones in Genesim cp.14 interr.64: MG 80,171. 28 De fide orthodoxa 4,13: MG 94.1150. Vide etiam textum S.Hieronymi (.Breviarium in Psahnos 109: ML 26,1235): “Quomodo enim Melchisedec, rex Salem, obtulit panem et vinum, sic et Tu offeres Corpus tuum et Sanguinem, verum panem et vinum verum. Iste Melchisedec ista mysteria quae habemus, dedit nobis. Ipse est qui dixit: qui manducaverit meam Carnem et biberit meum Sanguinem. Secumdum ordinem Melchisedec tradidit nobis sacramentum suum". ® De hypothesi a Baumstark prolata, iuxta quam originaliter in hoc textu Canonis abesset vox “summus", cf. J.AJungmann, Missarum sollemnia 1,66 nt.6 (Wien 1948). 90 Assemani, Codices liturgici 4,1. 91 I'érotin, 262. 93 Mvratori, 1,470. I.A. DE ALDAMA. DE SS.EUCHARISTIA. Ill 264 conc. cons.; si explicatur secundum aliquos tantum, qui ad inten­ tum auctoris laciebant, nego cons. Scilicet, ut ait Toletus, intentum S.Pauli fuit “ostendere contra iudaeos sacerdotium legis cessaturum adventu Christi, et consequen­ ter legem ipsam ; idque probat, quia Christus futurus erat sacerdos secundum ordinem Melchisedec in aeternum; igitur sacerdotium Aaron cessare debuit et transferri in sacerdotium secundum Melchi­ sedec, quod diversum erat ab Aaronico, eo quod illud non erat se­ cundum legis mandatum, hoc vero sic. Hoc satis erat Paulo ad suum intentum, nec necesse illi erat differentiam oblationis propo­ nere, cum sacerdotia ipsa docuerit et probaverit fuisse diversa" **. 62. Scholion 1. Sacerdos secundum ordinem Melchisedec. Rec­ te monet Toletus ** non esse idem, Melchisedec esse typum seu figu­ ram Christi, et Christum esse sacerdotem secundum ordinem Mel­ chisedec. σ) Melchisedec quidem fuit typus seu figura Christi in multis. Plura explicuit S.Paulus in citato loco epistolae ad Hebraeos. Haec et alia deinde exposuerunt SS.Patres. Omnia colliguntur breviter a Toleto™. Melchisedec dicitur typus seu figura Christi: 1) In persona: quia sine patre, sine matre, sine genealogia (Hebr 7,3). 2) In nomine : quia rex iustitiae dictus (Hebr 7,2). 3) In regia dignitate : quia rex, et quidem rex pacis (Hebr 7,2). 4) In sacerdotio: quia sacerdos Dei Altissimi (Hebr 7,3). 5) In sacerdotii qualitate: quia non fuit unctus oleo sensibili, nec sacerdos secundum carnalem generationem, nec tempo­ rale habens sacerdotium (Eusebius, S.Epiphanius...). 6) In oblatione: quia obtulit panem et' vinum. b) Christus autem dicitur sacerdos secundum ordinem Melchi­ sedec, pressius loquendo, non ex omnibus his rationibus, sed primo “quia non fuit Eius sacerdotium secundum legis veteris institutio­ nem et mandatum, sed secundum Dei virtutem, seu ex divinitate ipsa carni unita, per quam sacerdotium obtinuit aeternitatem et perpetui­ tatem... In quo Melchisedec quandam figuram et similitudinem Eius habuit, qui sacerdos ante legem, nec legis ritibus institutus, nec car­ nali successione, sed Dei institutione factus” Deinde Christi sacer­ dotium fuit etiam secundum ordinem Melchisedec quantum ad ipsam oblationem, quia in panis et vini speciebus suam Carnem et Sangui­ nem obtulit. Postremo tandem, quia etiam fessis et reducibus ex bello sub eisdem speciebus eadem Deo prius oblata dat in nutri­ mentum. c) Cum hac quaestione connectitur alia, quae multum disputata fuit in Conc.Tridentino occasione citati decreti. Scilicet, utrum sa­ crificium quod Christus in Cruce obtulit, fuerit etiam secundum or­ dinem Melchisedec, necne. Et quidem dicendum videtur Christum Se obtulisse in Cruce eo sacerdotio quod Ipse habebat ; sacerdotium vero Ipsius erat secundum ordinem Melchisedec. Ergo non poterat agere ut sacerdos nisi secundum illum ordinem. Aliud est quod ali­ quando ageret secundum ordinem Melchisedec sub omni aspectu 33 31 31 " Tractatus Tractatus Tractatus Tractatus deMelchisedec 14.56: ArcliTG deMelchisedec 13,47: ArchTG deMelchisedec 12: ArchTG 3 deMelchisedec 13.50: ArchTG 3 (1940) 146. 3 (1940) 141s. (1940) 136-140. 3 (1940) 142« L.l C.2. SACRIFICIUM MAI.ACHIAE. TH.6 N.61-65 265 antea explicato, et aliquando non sub omni aspectu. Nec tamen inde consequitur Christum revera et plene dici potuisse sacerdotem se­ cundum ordinem Melchisedec etiamsi Ipse non sacrificaverit in Coe­ na sub speciebus panis et vini. Plena enim et perfecta idea illius ordinis oblationem in pane et vino continebat. 63. Scholion 2. Agnus paschalis et Melchisedec. Quia etiam agnus paschalis est figura Christi in Eucharistia, S.Thomas determi­ nat utrum ille an potius Melchisedec sit potior figura mysterii eucha­ ristici : “Respondeo dicendum, quod in hoc sacramento tria conside­ rare possumus : scilicet id quod est sacramentum tantum (scilicet panis et vinum), et id quod est res et sacramentum (scilicet Corpus Christi verum), et quod est res tantum (scilicet effectus huius sa­ cramenti). Quantum igitur ad id quod est sacramentum tantum, po­ tissima figura fuit huius sacramenti oblatio Melchisedec, qui obtulit panem et vinum. Quantum autem ad ipsum Christum passum, qui continetur in hoc sacramento, figura eius fuerunt omnia sacrificia Veteris Testamenti ; et praecipue sacrificium expiationis, quod erat solemnissimum. Quantum autem ad effectum, fuit praecipua eius figu­ ra manna, quod habebat in se omnis saporis suavitatem (ut dicitur Sap 16), sicut ct gratia huius sacramenti quantum ad omnia reficit mentem. Sed agnus paschalis quantum ad haec tria figurabat hoc sacramentum. Quantum enim ad primum, quia manducabatur cum panibus azymis (secundum illud Ex 12, edent carnes et azymos pa­ nes). Quantum vero ad secundum, quia immolabatur ab omni mul­ titudine filiorum Israel quartadecima luna: quod fuit figura passio­ nis Christi, qui propter innocentiam dicitur agnus. Quantum vero ad effectum, quia per sanguinem agni paschalis protecti sunt filii Israel a devastante angelo et educti de aegyptiaca servitute. Et quan­ tum ad hoc ponitur praecipua figura huius sacramenti agnus pascha­ lis: quia secundum omnia ipsum repraesentat”. (3 q.73 a.6). Thesis 6. Eucharistia est oblatio illa, quam Dominus per Malachiam nomini suo, quod magnum futurum esset in gentibus, in omni loco mundam offerendam prae­ dixit. Puig, 480-487; S.Bellarminus, De sacramento Eucharistiae 5,10; E.Tobac. Malachie: DTC 9,1749-1753; B.Mariani, De sacrificio a Malachia praedicto: Ant 9 (1934) 193-242.361-382.451-474. 64. Notiones. Oblatio per Malachiam praedicta ha­ betur in Mal 1,1 Os. Eucharistia est oblatio illa, scilicet per illam oblatio­ nem praefigurabatur ex intentione divina Eucharistia ; et qui­ dem sub ratione sacrificii, prout vidimus eam celebratam fuis­ se a Christo in Coena atque institutam ab Ipso in Ecclesia. 65. Adversarii. Rabbini generatim et quidam Rationalistae tenuerunt in hoc textu agi de cultu veri Dei apud Tudaeos, qui erant in diaspora. I.Λ. UK AI.UAMA, UE SS.EUCHARISTIA. Ill 266 Hodierni Rationalistae generatim tenent variis modis, post Theodorum MopsuEstenum 1 et Arias Montanum, in textu agi de cultu veri Dei, licet ignoti, oblato a gentibus dum ali­ quem deum supremum colere intendebant. Protestantes tenuerunt agi in textu de cultu veri Dei apud christianos, sed tantum de sacrificio spirituali et improprie dicto, scilicet de laudibus, precibus, bonis operibus. 66. Doctrina Ecclesiae. Habetur in Tridentino sess.22 cp.l (D 939). Theologi Concilii, inter argumenta traditionalia ad probandum Missam esse verum sacrificium contra Protes­ tantes, ab initio usi sunt textu Malachiae. Hinc in primo sche­ mate decreti dicebatur: “Et cum in eo sacrificio contineatur ipse qui est agnus immaculatus, et ab Ecclesia, cuius preces mundae sunt, offeratur, ideo hanc oblationem eam esse dicit sancta Synodus una cum sanctis Patribus, quam Dominus per Malachiam suo nomini, quod magnum futurum esset in gen­ tibus, in omni loco mundam offerendam esse praedixit”2. Schema reformatum 3 in hac parte fere coincidit cum doctrina definita. Ubi notandum est, oblationem non amplius dici mun­ dam ratione victimae aut ratione Ecclesiae precantis, sed ra­ tione ipsius oblationis quae ab offerentibus inquinari nequeat. Valor dogmaticus. Thesis dicenda est doctrina catho­ lica. Neque enim de fide esse videtur, quia affertur a Concilio inter argumenta ad probandam veritatem sacrificii Missae, quam per se intendebat. Probatur ex sacra Scriptura. Mal l,10s4. Prae­ Post prooemium (1,15), pars prima prophetiae (1,6-2,9) reprehendit sacerdotes; quia, obliti honoris Deo de­ biti, offerunt sacrificia polluta et immunda (1,6-9). Illa sacri­ ficia Deo placere nequeunt. Eorum loco offertur sacrificium purum tempore messianico in universo mundo (l,10s). Inter­ ea scelus sacerdotum divina maledictione punietur (1,12-2,4), cum revera sacerdotes a vera sacerdotali specie defecerint (2,5-9). In hoc contextu, vers.10 inducitur Deus quasi exoptans in indignatione sua ut aliquis ostia templi clauderet et altare non 67. notandum. 1 In Malachiam 1,11: MG 66.606. 3 CTr 8,751. 3 CTr 8,910. * Cf. KnabexbauEr-Hagen, Commentarius in Prophetas minores 2 (Paris 1923) 519-534; J.Zingeri.e, Deitrage cur Erkldrung der Prophetic des Malachias (1,11) über das ncutestamentlichc Offer: ZkathTh 50 (1881) 499-526; A.Herran?.. EI Profcta Malaquias y el sacrificio dc nuestros altares: EstBibl 2 (1930) 67-73; 3 (1931) 94-122. I..1 C.2. SACRIFICIUM MAI.ACHIAE. TH.6 N.65-69 267 incenderet frustra, id est sine utilitate quia Deus indignatus sic placari amplius non potest. Hoc quippe melius esset quam offerre Domino hostias pollutas. Ideo Deus non amplius sese complacet in eis et nullum eorum sacrificium suscipere vult. Cessabunt igitur illa sacrificia, tempore scilicet messianico (vers.11), ut in toto orbe Dei maiestas plene agnoscatur Eique offeratur sacrificium mundum. Dicitur ergo in textu nostro : “in omni loco suffitur (id est, adoletur incensum) et offertur nomini meo, et quidem oblatio munda” B. 68. Argumentum. In hoc textu praedicitur pro tempore messianico verum quoddam sacrificium, et quidem incruentum. Atqui tale sacrificium aliud esse nequit nisi Eucharistia. Ergo Malachia praedixit oblationem eucharisticam. Mai. a) Agitur de tempore messianico. Dicitur enim Dei maiestas in toto orbe a gentibus universim agnosci ; quod a Prophetis constanter tribuitur tempore messianico (Is 49,6; 60,9; 66,19; Am 9,12; Mich 4,2; Ps 21,28...). Deinde, quia illud sacrificium offertur in omni loco, appa­ ret iam cessasse legem mosaicam, iuxta quam non licebat sa­ crificare nisi in loco designato a Deo. Praeterea dicitur a gentibus oblationem fieri mundam; quod supponit sanctitatem extensam esse etiam ad gentes, sic­ ut pro tempore messianico praedictum fuerat. Tandem vaticinium nequit intelligi de iudaeis in diaspora versantibus, cum neque tunc temporis essent ipsi ubique gen­ tium, neque ita· explicentur verba vaticinii dicentis ab ipsis gentibus (non ab aliis qui sint inter gentes) nomen Dei agnos­ ci ; similiter intelligi nequit de cultu veri Dei, licet ignoti, quem gentes, supremum aliquod numen adorantes, de facto colerent, cum talis oblatio revera munda dici non posset, ne­ que per eam revera Deo vero cultus daretur prout Ipsi de­ betur. 69. b) Agitur de vero sacrificio. Adhibentur verba, quae Scriptura usurpat pro sacrificiis designandis. “Offertur” dicitur eodem modo eodemque vocabulo vers.7 de sacrificio panum; vers.8 de sacrificiis cruentis; item 2,12 et 3,3 sensu stricte sacrificali. Idem dicendum est de verbo “oblatio” (Minhah), quod nunquam in Scriptura, ubi de divinitate sermo est, usurpatur 8 De critica textus, cf. A.Van HoonakEER, Les douze petits prophètes (Pa­ ris 1908) 711s, ct KnabHnbauER. 522s. 268 I.A. DE aedama, de ss.eucharistia. Ill in sensu metaphorico aut analogico; multo autem minus sine aliqua determinatione, uti dicitur “sacrificium laudis”... Praeterea ex contextu patet opponi sacrificiis visibilibus et externis, sed pollutis, iudaeorum, sacrificium mundum, uti­ que eodem modo visibile et externum, temporis messianici ; contra illa sacrificia, quae polluta erant ex defectibus materiae oblatae et ipsorum offerentium, nova oblatio munda erit ob excellentiam materiae, quae a sacerdotibus nunquam vitiari poterit. c) Agitur de sacrificio incruento. Minhah iuxta omnes est vox propria ad designandum sacrificium incruentum (cf. Lev 2,lss; 6,13; 7,9; Num 15,4...), fertum. Nota vero cum Minhah fere semper incensum coniungi (Lev 2,1.15; 6,15; 24,7...). 70. Min. d) Eucharistia, prout a Christo in Coena ce­ lebrata et instituta, est revera sacrificium temporis messianici ; quod per totum orbem inter gentes et a gentibus offertur Deo vero; non sane in determinato loco, sed ubique terrarum. Per illud infinitus honor Deo tribuitur, Deique nomen magnum agnoscitur. Est oblatio munda, victimam sanctissimam continens, quae­ que nulla indignitate offerentium inquinari potest. Est sacrificium incruentum ; et quatenus sub speciebus pa­ nis et vini oblatum, similitudinem habet cum fertis Veteris Testamenti, quae facta ex farina, polenta aut libis cum oleo, sale et ture, in altari offerebantur. b) Nullum aliud est tale sacrificium, ut patet. 71. Probatur ex traditione, a) Iam in Didaché ha­ betur allusio ad Mal 1,11, cum sermo est de Eucharistia (R 8). b) In apologiis contra ludaeos classicum est argumentum desumptum ex hac prophetia: Sic S.Iustinus (R 135). Simili­ ter S.Chrysostomuse. Uberius S.Augustinus: “Hoc sacrifi­ cium per sacerdotium Christi secundum ordinem Melchisedec, cum in omni loco a solis ortu usque ad occasum Deo iam vi­ deamus offerri, sacrificium autem Iudaeorum, quibus dictum est non est mihi voluntas in vobis nec accipiam de manibus vestris munus, cessasse negare non possunt, quid adhuc ex­ spectant alium Christum?”7 Multo antea S.Cyprianus 8. c Adversus ludaeos 5,12: MG 48,902 7 De Civitate Dei 18,34,3: ML 41,594. Cf. Adversus ludaeos 9,13 (R 1977); Enarrationes in Psalmos 106,13:· ML 37.1427. * Testimonia adversus IvdQWf L16; ML 4,714s. I..1 C.2. SACRIFICIUM MAI.ACHIAE. TH.6 N.69-71 269 c) Patres dicunt oblatione Malachiae praedictam fuis­ se oblationem eucharisticam. S.TrEna'EUS, loquens de oblatio­ ne Corporis et Sanguinis Christi, quam Ecclesia ab Apostolis accipiens in universo mundo offert Deo, dicit eam praesignificatam fuisse per Malachiam (R 232). Eusebius, citato textu Malachiae, pergit: “Sacrificamus igitur Deo altissimo sacri­ ficium laudis ; sacrificamus Deo plenum et horrorem afferens et sacrosanctum sacrificium ; sacrificamus novo more, secun­ dum Novum Testamentum, hostiam mundam... Igitur et sa­ crificamus et incendimus, alias quidem memoriam illius magni sacrificii, secundum ea quae ab Ipso tradita sunt mysteria ce­ lebrantes et gratias Deo pro salute nostra agentes..., alias nosipsos totos Ei consecrantes, Eiusque pontifici ipsi utique ver­ bo, corpore, animoque dicantes”8. S.Chrysostomus: “Vide quam luculenter quamque dilucide mysticam interpretatus est mensam, incruentum sacrificium”10. S.Hieronymus, Mala­ chiam commentans, dicit in omni loco offerri oblationem mun­ dam, “ut in caeremoniis Christianorum” ”, Theodoretus Cyrensis : “Et divinus Malachias aperte nos his verbis pietatem docuit, quae ubique nunc obtinent... Victimarum quidem ra­ tione carentium caedes cessavit: solus autem immaculatus ag­ nus sacrificatur”12. S.Damascenus : “Hoc purum illud et in­ cruentum sacrificium, quod ab ortu solis usque ad occasum Sibi oblatum iri Dominus per prophetam dixit”13. d) Pulchre S.Augustinus prophetiam hanc cum prophe­ tia Melchisedec coniungit, non solum in locis modo citatis, sed etiam in hoc: “Iste [Israel secundum spiritum] immolat Deo sacrificium laudis, non secundum ordinem Aaron, sed secun­ dum ordinem Melchisedec... Noverunt qui legunt, quid protu­ lerit Melchisedec quando benedixit Abraham ; et si iam sunt participes eius, vident tale sacrificium offerri Deo toto orbe terrarum... Mutavit quippe sacerdotium secundum ordinem Aaron. Unde alius propheta dicit ad eum, qui carnaliter est Israel: non est mihi voluntas... Ecce quod est secundum ordi­ nem Aaron. Cur autem hoc non accipiat, addit et dicit: quia ab ortu solis... Ecce quod est secundum ordinem Melchise­ dec” Ί4. • Demonstratio evangelica 1,10: MG 22,91-94. Cf. 1,6: MG 22,59s. 10 In Ps 95,2: MG 55,622s. 31 In Malachiam 1,11: ML 25,1551. Cf. In Ezechielcm 7,21,25: ML 25,207. 13 In Malachiam 1,11: MG 81.1967. 33 De fide orthodoxa 4,13: MG 94,1150s. 34 Contra adversarium legis et frofhctarum 1,20.39: ML 42.626s. 270 I.Λ DE A1.DAMA, DE SS.EUCHAU1ST1A. III 72. Obiectiones. 1. Tertullianus intelligit oblationem mun­ dam Malachiae “simplicem orationem de conscientia pura” Ergo non de Eucharistia. Tertullianus in eodem libro scribit: “In omni loco sacrificium nomini meo offertur et sacrificium mundum, gloriae scilicet relatio et benedictio et laus hymni ; quae omnia cum in te quoque de prehendantur et signaculum frontium, et' ecclesiarum sacramenta, et munditiem sacrificiorum, debes iam erumpere ut dicas Spiritum Creatoris tuo Christo prophetasse” “. In quibus verbis allusio ad Eucharistiam videtur clara. 2. S.Cyrillus Alexandrinus, commentons Malachiam, scribit: “Praenuntiat... sacrificium mundum et incruentum nomini suo obhv· tum iri, sacerdotibus... cum diligentia et bonitate et sanctimonia in­ censorum spiritualium suaveolentiam offerre satagentibus, fidem sci­ licet spem et caritatem et honestamenta bonorum operum” ". Ergo iuxta S.Cyrillum agitur in textu de sacrificio analogice sumpto, non de sacrificio proprie et stricte sumpto. S.Cyrllus pergit in loco citato·: “Ita constituto scilicet Christi sacrificio caelesti et vivifico, per quod destructà est mors et caro ista terrena et corruptioni obnoxia, incorruptionem induitur”. Sci­ licet docet S.Cyrillus agi in textu de cultu spirituali virtutum et bonorum operum ; sed ad hoc ulterius addi sacrificium Christi, quod spirituale etiam et caeleste est ac praeterea dat vitam mundo. No­ tandum est PP.Graecos legisse in versione LXX “suffimentum” (θυμίαμα) pro “suffitur” ; ideoque saepe locutos esse in hoc textu exponendo de orationibus et precibus, seu de sacrificio analogice sumpto. Sed ita hoc fecerunt, ut per voces sequentes verum sacri­ ficium stricte dictum intelligerent. Optime rem totam complectitur Eusebius in textu supra citato: “Igitur· et sacrificamus (Ούομεν) et incendimus (Ουμιώμεν)”. Similiter Theodoretus in textu etiam citato: “Solus immaculatus agnus sacrificatur, qui tollit peccatum mundi ; et, tanquam aliquod signum virtutis, odoratum incensum." 15 Adversus Marcioncm 4.1: ML 2,391. Cf. etiam Adversus ludacos S: ML 2,646s. M Adversus Marcionem 3.22: ML 2.38Is. n In Malachiam 1.12: MG 72,298. Cf. etiam De adoratione in spiritu et1 ve­ ritate 2: MG 68.223-226. LIBER H De realitate mysterii eucharistici in Ecclesia 73. Vidimus Christum in Coena complevisse actionem aliquam sacram, quae fuit simul et transmutatio panis et vini in suum Corpus et Sanguinem, et oblatio eiusdem Corporis et Sanguinis Deo in verum sacrificium. Sed praeterea, ut vi­ dimus, Christus voluit ut haec eadem actio sacra perduraret in Ecclesia usque ad finem saeculorum ; sicque adimplevit et priorem suam promissionem et antiquas prophetias de novo cultu instaurando in tempore messianico. Hinc immediate sequitur exsistere in Ecclesia talem actio­ nem sacram ex institutione Christi (cum potestate ministeriali necessaria ad illam efficiendam) ; atque inde exsistere Cor­ pus et Sanguinem Christi sub speciebus panis et vini, quod of­ fertur in sacrificium Deo et quod sumitur a fidelibus in spiri­ tuale alimentum. Haec nunc investigare debemus quo modo dentur in Ecclesia. Fundamentum vero totius tractationis est praesentia realis Christi sub speciebus panis et vini. Neque enim sacrificium Corporis et Sanguinis Christi offerri posset, si non adessent illud Corpus et ille Sanguis realiter sub speciebus ; et mandu­ cari idem Christi Corpus aut eius Sanguis nequiret, nisi revera Christus ibidem esset realiter praesens. Hinc ordo nostrae tractationis. CAPUT I De reali Christi praesentia in Eucharistia 74. Doctrina Ecclesiae de reali Christi praesentia in Eu­ charistia optime proponitur a Concilio Tridentino, maxime in sess.13 cn.1-4. Cuius doctrinae haec sunt puncta praecipua: a) Christus in Eucharistia continetur vere, realiter et substantialiter (cn.l). 272 I.Λ UE AtUAMA, UE SS.EUCHARISTIA. Ill b) Christus in Eucharistia est praesens sub solis specie­ bus panis et vini, substantia enim panis et vini non remanet (cn.2). c) Unde Christus fit praesens in Eucharistia per actio­ nem, quae recte vocatur transsubstantiatio (cn.2). d) Christus totus est praesens in Eucharistia sub unaqua­ que specie et sub singulis partibus uniuscuiusque speciei (cn.3). e) Haec Christi praesentia in Eucharistia est permanens (cn.4). In quibus punctis tria praecipue docentur de praesentia Christi eucharistica: primum est ipsum factum praesentiae realis; secundum est actio qua fit praesentia realis (scilicet transsubstantiatio), cuius effectus praeterea est ut dispareat substantia panis et vini, remanentibus tantum speciebus ; ter­ tium est modus specialis huius praesentiae realis, in qua scili­ cet Christus est totus in singulis speciebus earumque partibus, et quidem permanentes Haec singula tractabimus modo. ARTICULUS De I facto praesentiae realis Thesis 7. In Eucharistia continetur vere, realiter et sub­ stantialiter Corpus et Sanguis una cum anima et di­ vinitate D.N.Iesu Christi, ac proinde totus Christus. S.Th., 3 q.75 a.l; SuârEz, In 3 q.75 disp.46; Puig, 320-346; Alastruey, 78-110; Filocrassi, 36-84; Lkrcher-DandKr, 279-293. 75. Notiones. In Eucharistia, scilicet sub speciebus panis et vini, postquam panis et vinum consecrata sunt. Prae­ scindimus hic a quaestione, num ibi etiam habeatur substan­ tia panis et vini, et num species, quae sensibiliter apparent, revera adsint. Continetur, scilicet praesens est ; quocumque tandem modo sit praesens, de quo nihil dicimus in hac thesi. VERE, seu non tantum in signo; realiter, seu non in figura; substantialiter, seu non tantum in virtute aut dynamice. Totus Christus: omnia elementa quae Christum iam a mortuis suscitatum constituunt. I..2 C.1 A.l. PRAESENTIA REALIS. TH.7 N.74-77 273 76. Adversarii. 1. Saec.XI BerEngarius. Iuxta eum, /Christus est praesens in Eucharistia vere, sed spiritaliter /seu intelligibilitei^quatenus sacramentum visibile intelligitur esse similitudo veri Corporis Christi. In communione Chris­ tus accipitur cogitatione, non ore. Potest autem dici Christus praesens etiam corporaliter, quatenus in humana Christi na­ tura spiritaliter praesente habitat natura divina corporaliter \ 2. Saec.XII-XIII Berengariani posteriores, iuxta quos Christus est praesens in Eucharistia non essentialiter nec vere, sed sacramentaliter tantum et in significatione. Potest dici vere praesens, quatenus vere significatur, sicut dicitur vitis vera123*. Negabant etiam praesentiam realem Cathari et Al­ bigenses. 3. Saec.XIV-XV quidam Armeni, admittentes praesen­ tiam tantum in similitudine et in figura: cf. D 544s. WiclEFF, iuxta quem Christus in Eucharistia non est vere in sua praesentia corporali, identice, realiter, essentialiter, substantialiter aut corporaliter; sed tantum figurative et tro­ pice, sacramentaliter et virtualiter. Scilicet sic loannes fuit fi­ gurative Elias et non personaliter, sicut panis figurative est Corpus Christi. Unde dicitur “hoc est Corpus meum”, sicuti dicitur “loannes est Elias”. Hic modus cogitandi sequitur sim­ pliciter doctrinam Berengarii *. Huss habet eandem conceptionem wicleffianam. 77. 4. Saec.XVI Protestantes, praeter Lutherum (qui praesentiam realem semper admisit, quamvis non permanen­ tem) et Lutheranos. Saeramentarii scilicet (Carlostadius, Zwinglius, Oecolampadius)/tenebant Christum esse in Eucharistia tantum in figura/seu metaphorice. Eucharistia enim est tantum sacramentum, signum, symbolum seu memo­ riale Christi^Communio fit per fidem in Christum. Similia, sed aliquantulum attenuata, dixit Bucceruî/Calvinus tenuit Christum esse praesentem in Eucharistia non tantum in signo aut in figura, sed per specialem quandam virtutem, quae ex 1 LCRamîrEz, La controversia eucarîstica de! s.XI. Bcrengario de Tours a la lus de sus contempordncos (Bogotâ 1940) 99-124. 2 Cf. RamîrKZ, 125-135. 3 Hoc documentum nihil aliud est nisi catalogus errorum Armenorum, a duobus Episcopis Romano Pontifici delatus; nullum igitur alium valorem habet. Ecclesia Armena in Concilio celebrato anno 1345 his accusationibus respondit (cf. Msi 25.1185-1270). Post hanc responsionem quaedam adhuc clarius expli­ cari voluit Romanus Pontifex (D 570-574); quaedam vero insufficienter respon­ sa fuisse affirmavit (D 574a). Cf. X.LE Bachelet, Benoit XII: DTC 2,696704. • Cf. E.MangEnot, Eucharistic du XIII· siècle au XV· siècle: DTC 5,1320-1324. 274 LA. DE AI,DAMA. DE SS.EUCHARIST1A. III Corpore Christi in caelis exsistente ad terram usque defluit, vi cuius qui manducat Eucharistiam redditur per fidem par­ ticeps Corporis ChristiXErrorcm Calvinianum tenuerunt etiam Anglicani, praeter Rifualistas B. 5. Sacc.XlX-XX omnes Rationalistae et Modernistae ne­ gant praesentiam realem, ut patet. 78. Doctrina Ecclesiae. 1. Ante Concilium Tridenti­ num. a) Contra Berengarium Concilium Romanum anni 1079 (D 355). Formula haec, cuius origo habetur in alia formula romana anni 1059 (quam Berengarius subscripsit et postea retractavit) et in formula anni 1063, haec docet: in Eucharis­ tia est verum Corpus et verus Sanguis Christi; idem Corpus in Cruce oblatum et idem Sanguis de latere effusus; idque proprie et vere, id est non solum spiritualiter seu intelligibiliter °. Z>) Innocentius! Ill (D 414) damnat Berengarianos pos­ teriores T. c) Innocentius III contra errorem Catharorum, Albigensium et quorundam Waldensium (D 424)6 78. Similiter Conc.Lateranense IR (D 430). d) Clemens VI contra errores Armenorum (D 574a). Praescindendo a quaestione disputata de possibili definitione ex cathedra in hoc documento 8, ibi saltem continetur fides Ec­ clesiae Romanae, quae Armenis credenda imponitur. e) Contra Wicleff et IIuss Concilium Constantiense (D 583 666). Damnatio Wicleffii multiplex fuit. In Synodo Londinensi (anno 1382) propositio “quod Christus non sit in sacramento altaris identice, vere et realiter in propria praesen­ tia corporali” damnata est ut haeretica. In alio Synodo Lon­ dinensi (anno 1397) propositio “sicut loannes fuit figurative Elias...” damnatur item ut haeretica. Propositiones 45 (D 581625) damnatae sunt primum ab Universitate Pragensi (an­ no 1403). Desumuntur ex libris Wicleffii ; 24 primae damna6 Cf. L.Godefjroy, Eucharistie d'après le Concile dc Trente: DTC 5,13401343. e De multiplici damnatione Berengarii, cf. Ramîrez, La controversia cucaristica 57-98. 7 Cf. Ramirez, 132-135. Distinctio numeri 415 desumitur ex Summa Senten­ tiarum (MI, 176.140: cf. Magister Sententiarum 4 d.8). Sed iam prius, ut videtur, adest in tractatu Gregor π Bergomensis, Dc Corporis et Sanguinis Do­ mini veritate (cf. Ramirez. 133s). 8 Professio fidei Durando dc Osca et AValdensibus praescripta continet capi­ ta doctrinae praecipua contra errores illius temporis, quamvis hi a Durando et sociis eius non defenderentur; nam horum doctrina ut orthodoxa habita est ab eodem Innocentio III (MI, 215,1510). ° Cf. EstEcl 6 (1927) 97ss. L.2 C.l A.l. PRAESENTIA REAMS. TH.7 n.77-79 275 tae iam erant in prima Synodo Londinensi. Damnantur postea a Conc.Constantiensi (anno 1415) in sess.8; quae damnatio confirmata fuit a Martino V in Bulla ‘‘Inter cunctas” (an­ no 1418). Quamvis Concilium non tulerit sententiam particu­ larem de singulis illis propositionibus (cf. D 661), tamen illa tertia propositio (D 583) ab omnibus theologis quali ficatoribus in Concilio et antea habita fuit ut haeretica10. 79. 2. In Concilio Tridentino sess.13. Praesentia realis definitur expresse in cn.l et in correspondent! cp.l ; sup­ ponitur in tota sessione (cn.2.3.4; cp.3.4.8). a) Sensus canonis primi (D 883). Primus haereticorum error theologis propositus erat : “in Eucharistia non esse reve­ ra Corpus, et Sanguinem D.N.Iesu Christi, sed tantum ut in signo sicut vinum dicitur esse in circulo ante tabernam” ”, qui dicebatur esse error Zwinglii, Oecolampadii et Sacramentariorum. Eadem formula manet in primo et in secundo schemate decreti, propositis examini Patrum. In quorum disputationibus idem videtur fuisse “revera, realiter, vere, vere et realiter”. Post has disputationes canon reformatus fuit sic: “Si quis dixerit in sanctissimo Eucharistiae sacramento non contineri vere et realiter et substantialiter Corpus et Sanguinem una cum anima et divinitate D.N.Iesu Christi, ac proinde totum Christum ; sed tantummodo esse ut in signo vel figura aut vir­ tute, sit anathema” ”, Vox “in virtute” addita est “ut clarius positiones haereticorum damnarentur”. Pline videtur dicen­ dum, Concilium voluisse imprimis extollere realitatem prae­ sentiae Christi ; scilicet Christum esse praesentem secundum suam substantiam (non secundum virtutem tantum), et esse praesentem vere et realiter (non solum ut in signo vel in fi­ gura). Quibus determinationibus et formulis distinctius dam­ nantur Sacramentarii (vere et realiter, id est non in signo et in figura) et Calvinistae (substantialiter, id est non in virtute). b) Sensus capitis primi (D 874). Capita in hac sessione composita sunt post redactionem et discussionem canonum, ad complendam expositionem fidei catholicae. Primum caput do­ cet praesentiam realem “vere, realiter et substantialiter”, ut primus canon; quam praesentiam vocat deinde sacramentalem. Sed praeterea Concilium docet in hoc capite originem Eu10 Cf. E.Mangbnot, Eucharistie du XIII· siècle au XKe siècle: DTC 5,132134; F.Jansen, Eucharistiques (Accidents) : DTC 5,1399-1413; A.Baudrillart, Constance (concile de) : DTC 3,1213-1217» Aci complementum doctrinae cf. D 717f. 11 CTr 5,869; cf. 6,124.155.166. 12 ThEïnEr, 1,520. 276 I A. DE AT.DAMA, DE SS.EUCHARISTIA. Ill charistiae et sensum verborum institutionis; de quibus omni­ bus iam egimus supra 80. 3. Post Concilium Tridentinum. a) In professio­ ne fidei tridentina (D 997) eadem verba canonis primi repe­ tuntur; item in professione fidei Maronitis praescripta (D 1469). b) Pius XII nostris diebus damnavit doctrinam recentem, iuxta quam “realis Christi praesentia in sanctissima Eucharis­ tia ad quendam symbolismum reducatur, quatenus consecra­ tae species nonnisi signa efficacia sint spiritualis praesentiae Christi eiusque intimae coniunctionis cum fidelibus, membris in Corpore Mystica” u. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica. 81. Probatur ex sacra Scriptura. Thesis duplici via probari potest. Prima est indirecta, scilicet ex iam probatis. Christus enim in ultima Coena erat praesens sub speciebus pa­ nis et vini postquam Ipse protulit verba consecrationis. Iam vero Christus voluit et iussit, ut vidimus, ut id ipsum perage­ retur perpetuo in Ecclesia. Haec autem voluntas et hoc man­ datum Christi necessario fuit efficax, cum agatur de aliqua re quae pertinet ad constitutionem Ecclesiae. Exsistit ergo in Ecclesia Christus sub speciebus panis et vini realiter praesens. Cum autem nullibi esse possit ita praesens praeter quam in Eucharistia, ergo Christus in Eucharistia est realiter prae­ sens. Secunda via est directa et desumitur ex 1 Cor cp.10 et 1115. 82. 1 Cor 10,14-22. a) Praenotandum. Agitur de ido­ lothytis seu de edendis carnibus, quae idolis sacrificatae fue­ rant (8,1-11,1). In hac sectione epistolae, ad solvendum ca­ sum conscientiae, primum adducit Apostolus principia solutio­ nis (8,1-13); deinde affert motiva ut acceptent solutionem practicam quam ipse tradit (9,14-10,13); tandem praescribit modum agendi (10,14-11,1). In hac ultima parte tria praescri­ bit: primum, non licet uti epulis sacrificalibus gentium (10,1422) ; secundum, licet comedere quidquid venditur in macello (10,23-26) ; tertium, licet comedere quidquid invitatis a gena Cf. L.Godefboy, Eucharistie d'après le Concile de Trente: DTC 5,13261336.1340-1346. » Encycl. "Humani generis": D 3018 (in recentissima 28.· editione). » Cf; Allô, Première épitre aux Corinthiens in commentario horum locorum et in exc.XII; C.Rvch, Eucharistie d'après fa sainte Ecriture: DTC 5,10441059. 1,2 C.1 A.l. PRAESENTIA REAMS. TH.7 N.79-83 277 tilibus apponitur, nisi sequatur scandalum alicuius (10,27-30). Textus noster invenitur in prima harum praescriptionum. Apostolus in illo praescribit severe ut abstineant ab idolo­ latria, id est ab habenda parte in epulis sacrificalibus gentium (10,14-22). Affert autem motivum fundamentale: christiani habent alium cibum et alium potum. Ille cibus et ille potus nihil aliud sunt nisi Corpus et Sanguis Christi. Qui ergo com­ munionem habet cum Corpore et Sanguine Domini (commu­ nio enim habetur cum victimis et mediantibus ipsis cum Deo ex manducatione victimarum), quomodo habebunt etiam com­ munionem cum daemoniis? Praeterea tolleretur illa unitas, quae viget inter christianos quia habent eundem panem. Haec unitas, de qua in vers. 17, dupliciter exponitur ab exegetis. Aliifnam nos in nostra multitudine sumus unus panis, unum corpus, quia omnes participamus unius eiusdemque panis. Alii : quia unus est panis, ideo nos, etsi multi, unum tantum corpus sumus, nam omnes unius eiusdemque panis participamus. Haec secunda expositio aptior videtur. b) Argumentum. Christiani, eo quod determinatum pa­ nem et vinum sumunt, participant Corpus et Sanguinem Chris­ ti sensu proprio. Atqui hoc esse non potest nisi Christus in Eucharistia sit realiter praesens. Ergo Christus est realiter praesens in Eucharistia. Mai. Participatio illa efficit unitatem Ecclesiae eo quod panis est numerice unus idemque (τοϋ ένύς άρτου). Atqui talis unitas numerica haberi nequit nisi ex identitate Corporis Christi indivisibilis. Ergo. 83. 1 Cor 11,27-32. a) Praenotandum. Agit Aposto­ lus de defectibus quos committunt Corinthii in epulis Chris­ tianorum ad quas conveniunt (11,17-34). Quos defectus unita­ tis et concordiae describit et reprehendit (11,17-22). Affert autem motivum supremum ex Eucharistia, cuius institutionem narrat (11,23-26), ut inde deducat quo modo sit sancte tractan­ da (11,27-32). Quoad textum ipsum nota : “hunc” in vers.27 non habetur in graeco, sed evidenter supponitur; est enim panis de quo vers.2â et 23s (cf. etiam 10,20). “Reus erit” (ένοχος), id est accusabitur de violato Corpore et Sanguine Domini. “Probet seipsum (δοκιμαζέτω), id est instituat examen propriae dis­ positionis internae (cf. 2 Cor 13,5). “Et sic” (ούτως) id est postquam hanc propriam dispositionem'convenientem cognos­ cat. “Indigne” non videtur esse in originali, sed optime refert IA DE ALDAMA. DE SS.EUCHARISTIA. III 278 sensum : qui non distinxit inter Corpus Christi et alium pa­ nem communem (“non diiudicans”) ac proinde non praestitit honorem illi Corpori debitum, ideo cum manducat et bibit ac­ cipit propriae damnationis sententiam. ά) Argumbntum. Panis, quem sumunt christiani, est pa­ nis a Christo consecratus in ultima Coena, et vinum, quod bi­ bunt, est vinum ibidem consecratum; hinc (ώστε) qui indigne sumunt hunc panem et hoc vinum accusantur de violatis Cor­ pore et Sanguine Domini ; quia sumere indigne nihil aliud est quam non attendere ad realitatem Corporis Domini. Atqui haec omnia supponunt Christum in Eucharistia esse realiter prae­ sentem. Ergo. 84. Probatur ex traditione. Etiam in hoc argumento procedi potest via indirecta, ex probatis antea, similiter ac in argumento Scripturae. Sed praeterea habetur argumentum di­ rectum luculentissimum prout gravitas materiae exigit. Fidem enim Ecclesiae de praesentia reali Christi in Eucharistia evi­ denter testantur: 1) consensus Patrum per totam aetatem patristicam ; 2) omnes vel antiquissimae liturgiae; 3) alia do­ cumenta antiqua ; 4) controversiae eucharisticae Medii Aevi. Pauca de singulis his capitibus. 85. 1. SS. Patres™. a) Inter PP.A postolicos habemus: Didaché* (R 6s) ; ubi calix et panis fractus, qui dicuntur “eucharistia”, intelligi ne­ queunt sine historica connexione cum evangelica et paulina narratione. Eucharistia exigit moralem dispositionem (cf. 1 Cor), dicitur “spiritualis cibus et potus”, dans vitam aeter­ nam (cf. Io 6)17. S.Ignatius ad Smyrnaeos (R 64) ; ubi veri­ tas Corporis Christi in Eucharistia apparet ex oppositione ad doctrinam DOcetarum. Et ad Philadelphenses (R 56) ; ubi nisi agatur de vera carne Christi argumentum pro unione nullum est. Z>) Inter Apologetas habemus S.Iustinum (R 128), ar­ guentem ex veritate Incarnationis ad veritatem Corporis Chris­ ti in Eucharistia. c) Inter alios PP.Antenicaenas habemus S.Iretestem pro Ecclesiis Asiae Minoris, Galliarum et Ro­ mae (R 249), qui ex veritate Corporis Christi in Eucharis- 86. naiîum, 10 Cf. G.Bareii.lk, Eucharistie d’après les Pères: DTC 5,1121-1183. n Cf. J.Quasten. Monumenta Eucharistica et lituryica vetustissima (Florilcgium Patristicum, fasc 7 pars 1 p.8-13). ubi habetur bibltographia. Cf. tamcn in contrarium H.Leclercq. Messe: DACL 11,539-552. L.2 C.l A.l. PRAESENTIA rEaeis. TH.7 N.83-87 279 tia (tanquam ex re nota) arguit ad veritatem Incarnationis (cf. etiam R 234), Pro Ecclesia Romana citandus est etiam S.Hippolytus scribens: “Suscipimus Corpus Eius; et Eius Sanguis est pignus vitae aeternae cuicumque humiliter ad eum accedit” 18. Pro Ecclesia Alexandrina adest Clemens Alexandrinus dicens: “Aliunde ergo audi Salvatorem... Ego nutritius tuus ; dans meipsum panem, quem nemo qui gustaverit adhuc mortis periculum accipiet; dans quotidie potum immortalita­ tis” 1920 . Origenes in eadem Ecclesia dicit curam, quam Chris­ tiani habebant etiam de micis panis censecrati (R 490) ; et do­ cet veritatem Corporis Christi in Eucharistia in oppositione ad figuras eius (R 491). Consonat in eadem Ecclesia S.Diony­ sius: “Audientem enim Eucharistiam et respondentem cum ceteris Amen, et mensae assistentem, et extendentem manus ad susceptionem cibi sacri, et hunc excipientem, et Corporis ac Sanguinis Domini N.Iesu Christi longo tempore partici­ pantem, hunc ego iterum renovare non ausim”B0. Pro Ecclesia Africana est citandus in primis Tertullia­ nus, qui aperte docet praesentiam realem in Eucharistia. Dicit enim: “Caro Corpore et Sanguine vescitur, ut et anima de Deo saginetur” (R 362) ; saepe loquitur de “Corpore Domini” accipiendo et etiam reservando (R 310 368), “cuius aliquid de­ cuti in terram anxie patimur” (R 367), etc. Textus qui videntui contrarium dicere, quasi teneant agi de “figura” Corporis Christi (R 343), vel panem “repraesentare” aut “censeri” Cor­ pus Christi (R 333), revera id non dicunt. Attendendus enim est specialis modus loquendi Tertulliani in his sicut in aliis quaestionibus. “Figuram” dicit tanquam antiquum symbolum Corporis Christi (scilicet panem), nunc illud vere continens. “Repraesentare” autem est reddere praesentem, monstrare. “Censeri” vero nihil est nisi “esse” 21. In eadem Ecclesia Afri­ cana S.Cyprianus loquitur de vi, quae infertur Corpori Christi a male communicantibus (R 551), et citat obvio modo Io 6 (R 559). 87. d) Ex Patribus saeculi IV citandi sunt: pro Eccle­ sia Romana, Ambrosiaster scribens: “Quia enim morte Do,8 Fragmenta in Genesim 38,19 (ed.Berlin 1936). Cf. In Proverbia 9,1-5 (cd.Lagarde, 199). De tota quaestione, cf. A.d’Alès, La théologie de saint Hippolyte (Paris 1906) 147-150. 19 Quis dives salvetur 23: MG 9,627. 20 Scilicet noluit rebaptizare baptizatum ab haereticis Epistola ad Sixtutn (apud Eusebium. Historia Ecclesiastica 7,9: MG 20,656). 21 Cf. DTC 5,1131s; A.d'Alês, La théologie de Tertullien (Paris 1905) 356-359. 280 I.A. DE ALOAMA, 1>E SS.EUCHARIST1A. Ill mini liberati sumus, huius rei memores in edendo et potando Carnem et Sanguinem quae pro nobis oblata sunt, significa­ mus N. Test, in his consecuti, quod est nova lex” ®*. S.HiE­ ronymus, laudans Exuperium episcopum qui omnia erogabat pauperibus, addit : “Nihil illo ditius qui Corpus Domini canisr tro vimineo, Sanguinem portat in vitro” æ. In aliis quoque Italiae Ecclesiis habemus testimonia. Sic S.Ambrosius : “Christus mihi cibus, Christus mihi potus; Caro Dei cibus meus, et Dei Sanguis potus est mihi... Christus mihi quotidie ministratur”24. Et S.Gaudentius: “Ipse igitur naturarum creator et Dominus qui producit de terra panem, de pane rur­ sus, quia et potest et promisit, efficit proprium Corpus; et qui de aqua vinum fecit, facit et de vino Sanguinem suum” 2S*. In Ecclesia Galliarum S.Hilarius Pictaviensis (R 870). In Ecclesia hispana Gregorius Illiberitanus, verba Tertul­ liani fere transcribens: “Caro Corpore ac Sanguine Christi vescitur et potatur, ut anima de Deo saginetur”Be. In Eccle­ sia Africana S.Optatus MilEvitanus: “Quid est enim alta­ re, nisi sedes Corporis et Sanguinis Christi” 27. Ecclesia Alexandrina plura nobis praestat testimonia. S.Athanasius (R 802). Macarius: “In Ecclesia offerendum esse panem et vinum, typum seu figuram Carnis Eius ac San­ guinis”28. Didymus: “Nos Eucharistiam celebramus omni an­ no, omni die, aut potius omni hora, participantes Corpus et Sanguinem Eius. Sciunt quid dico illi qui inventi sunt digni supremi et aeterni mysterii”29. Th'Eophilus: “Quae aedifi­ cavit sibi templum non manufactura Dei ac Patris, illa subsis­ tens Sapientia Corpus suum ut panem distribuit, et vivificum suum Sanguinem tanquam vinum propinat”30. Tota haec Theophili homilia legenda esset. Ecclesia Palaestinensis offert nobis testimonia Eusebii : “Nos autem novi foederis homines dominicis cunctis diebus pascha nostrum celebrantes, Servatoris Corpore semper satia­ mur, semper Sanguinem Agni participamus” 31. Plura habet = In 1 Cor 11.26: ML 17.256. » Epistola 125,20: ML 22,1085. 34 In Ps 118 sermo 18,26: ML 15,1461. Cf. Dc Sacramentis 4,419: ML 18,482 et 4,4,14 (R 1339); 4,4,23 (R 1340). Vide etiam ThKodoretum, Historia Ecclesiastica 5,18: MG 22,1231. 25 In Exodum serm.2: ML 20,855. 34 Tractatus Origenis \7 (ed.BATTiFFObAViLMART, 187s). 27 De schismate donatistarum 6,1: ML 11,1065. 28 Homilia 27Mx MG 34,706. » De Spiritu Sancto 3,21: MG 39.905. De Trinitate 2,14: MG 39,715. 30 In mysticam Coenam: MG 77,1018. De hac homilia, cf. RevHistEccl 33 (1937) 46-56. 31 De solemnitate paschali 7: MG 24,702. L.2 C.l A.l. PRAESENTIA REAMS. TH.7 N.87-88 281 S.Cyrillus Hierosolymitanus (R 840 842 844 845 846 848 850). In Ecclesia Antiochena eminet S.Chrysostomus (R 1192 1194 1195). Citandus quoque Macarius Magnes (R 2166)32* . In Ecclesiis Cappadociae S.Basilius (R 916), S.Gregorius Nyssenus (R 1062) et S.Gregorius Naziancenus: “Sed, ο Dei cultor sanctissime, ne cuncteris et orare et legatione fungi pro nobis, quando verbo Verbum attraxeris, quando incruenta sectione secaveris Corpus et Sanguinem dominicum, vocem adhibens pro gladio”83. In Ecclesia Syriae adsunt Aphraates (R 689), S.Ephraem (R 707s) et Cyrillonas: “Ille [Christus] est racemum, quod Seipsum in coenaculo trituravit, et Seipsum dedit discipulis in calice tanquam testamentum veritatis”34. 88. e) Ex PP. saeculi V citandi sunt : pro Ecclesia Ro­ mana S.Leo Magnus (R 2214). Pro aliis Ecclesiis Italiae S.Pe­ trus Chrysologus : “Tetigit vestimentum mulier et curata est et ab antiquo est absoluta languore. Miseri, qui quotidie Corpus Domini tractamus et sumimus, et a nostris vulneribus non curamur”35*. Pro Ecclesiis Galliarum Faustus Reiensis : “Sicut enim sine corporali sensu, praeterita vilitate deposita, subito nova indutus est dignitate, et sicut haec, quae in te Deus laesa curavit, infecta diluit, maculata detersit, non sunt oculis nec sensibus tuis credita: ita cum reverendo altari cae­ lestibus cibis satiandus accedis, sacrum Dei tui Corpus et Sanguinem respice, honora, mirare, mente continge, cordis manu suscipe et maxime haustu interiore assume”3e. In Ecclesia Africana eminet S.Augustinus, cuius testimo­ nia potius allegorica non tollunt eius fidem de veritate prae­ sentiae realis. Videndi sunt textus R 1519 1524 18153T. In Ecclesia Alexandrina habemus primum Isidorum Pe­ lusiotam: “Cum Deus et Salvator noster homo factus Spi­ ritum Sanctum divinam Trinitatem complere tradiderit atque in sancti baptismi invocatione una cum Patre et Filio tan­ quam a peccatis liberans numeretur, et in mystica coena com­ munem panem proprium ipsius incarnationis Corpus reddat, quid tu...”38 Deinde S.Cyrillum (R 2100s). In Ecclesia Antiochena Theodorus Mopsuestenus (R 32 « M »’ 88 ** « De formulis ambiguis, ad quasi alludit Macarius, vide postea in scholio. Epistola 171: MG 37,279-282. Homilia 2 dc Paschate. Scrnto 33‘:< ML 52,295. Homilia dc Corpore et Sanguine Christi 3: ML 30,272. Cf. G.Bareiixe, Eucharistie d'après les Pères: DTC 5.1173-1177. Epistola 109: MG 78,255. Ι.Λ. DE AI.DAMA, DE SS.EUCHARISTIA. Ill 282 113e)39; Theodoretus Cyrensis: “Quomodo fieri potest, ut nos et Domino communicemus per pretiosum Eius Corpus et Sanguinem, et rursus daemonibus per cibum idolis immola­ tum?”40 Similiter Epistola ad Caesarium (falso Chrysostomo tributa) : “Sicut enim antequam sanctilicatus est panis panem nominamus; divina autem illum sanctificante gratia, median­ te sacerdote, liberatus est quidem ab appellatione panis, dig­ nus habitus dominici Corporis appellatione..., et non duo cor­ pora sed unum Corpus Filii praedicamus, sic...”41 In Ecclesia Syriae Balaeus: “Ille [sacerdos] sumit pa­ nem, dat Corpus; sumit vinum, dat Sanguinem”4243 . In Eccle­ sia Armeniae Ioannes Mandakuni : “Nihil curatis sanctitatem Corporis et Sanguinis Christi, quae recepistis in tremendo al­ tari” «. /) Ex PP.saeculi VI citetur in primis Romae S.Gre­ Magnus: “Bonus pastor pro ovibus suis animam suam posuit, ut in sacramento nostro Corpus suum et Sanguinem verteret, ut oves, quas redemerat, carnis suae alimento satia­ ret” 44. In Galliis S.Caesarius Ar'Elatensis (R.2231). In Africa S.Fulgentius (R 2237). In Ecclesia Antiochena Eutychius: “Totum itaque sanctum Corpus pretiosumque Domini Sanguinem unusquisque sumit, etiamsi partem specierum ha­ rum tantummodo sumpserit; dividitur enim indivise in omni­ bus, quia intus Ipse immixtus est”45* . 89. gorius 90. g~) Ex PP. saeculorum VII-VIII Ecclesia Hispana offert nobis S.Isidorum : “Sacrificium autem, quod a Chris­ tianis Deo offertur, primum Christus Dominus noster et ma­ gister instituit, quando commendavit Apostolis Corpus et San­ guinem suum...”40 In Ecclesia Antiochena Maximus Confes­ sor: “Christus autem adveniens Pontifex futurorum bono­ rum, arcanam Sese hostiam immolans, cum Carne etiam San­ guinem iis tradidit, qui propter perfectionem animi sensus exercitatos habent ad discretionem boni et mali” 47. In Eccle­ sia Palaestinensi S.Sophronius: “Tunc enim hanc sacerdo­ tibus, dum vivificum et salutare Corpus et Sanguinem Dei ® Cf. tamen W.de Vries, Der “Nestorianismus” Theodorus voit Mopsuestia in seiner Sakramcntenlchrc : OrChrPer 7 (1941) 135-141. 40 In 1 Cor 10.21: MG 82,306« MG 52,578 43 In consecratione Ecclesiae. 43 De spectaculis 2. 44 In Evangelia hom.14,1: MI/ 76,1127. 45 De Paschale et dc sanctissima Eucharistia 2: MG 86.2394. 4C De ecclesiasticis officiis 1.18,1: MI/ 83.754. 4T Quaestiones ad Thalasium 36: MG 90,382. L.2 C.l A.l. PRAESENTIA REAMS. TH.7 N.88-93 283 distribuunt, allocutionem respondentes edicimus [scilicet, Amen], testimonium voce propria perhibentes, ac profitentes quod verum sit et vere dicatur quod ab illis nobis in spiritua­ lem escam et in remissionem peccatorum tribuitur” 4S. S.Ioannes Damascenus (R 2371). 91. 2. Liturgiae. Omnes vel antiquissimae liturgiae con­ tinent narrationem institutionis Eucharistiae in canone. Fre­ quenter habent invocationem Spiritus Sancti ut transmutet panem et vinum in Corpus et Sanguinem Christi. Adhibent in communione verba, quae Christum praesentem designant48 49. 3. Alia documenta antiqua. Plures dantur repraesenta­ tiones symbolicae (v.gr. fractionis panis) et nonnulla docu­ menta epigraphies (cf. R 187), quae fidem eucharisticam tes­ tantur 50. 92. 4. Controversiae eucharisticae Medii Aevi. Duae fuerunt in illo tempore controversiae circa Eucharistiam. In prima (saec.IX-X) agebatur de identitate inter Corpus Chris­ ti eucharisticum et Corpus Christi in caelo. Tam illi qui af­ firmabant identitatem (Paschasius Radbertus), quam illi qui negabant (Rabanus Maurus, Ratramnus), admittebant prae­ sentiam realem. Disputabant potius de modo illius praesentiae. In secunda controversia (saec.XI-XII), propter falsam no­ tionem conversionis Berengarius eiusque discipuli negabant praesentiam realem. Et ideo facta est violentissima reactio tum in multiplici damnatione conciliari, tum in pluribus scriptori­ bus catholicis (Adelmanus, Hugo, Asceeeinus, Durandus, Lanfrancus, Guitmondus, Bernoldus, etc.)5l. 93. Ratio theologica. Patet praesentiam realem Chris­ ti in Eucharistia ratione probari non posse. Eius autem con­ venientiam explicat S.Thomas 3 q.75 a.l ex perfectione no­ vae legis, quae figuris afferebat veritatem ; ex caritate Christi erga nos, cum amicitia velit gaudere praesentia amicorum ; ex perfectione fidei, quae est de his quae non videntur, et exer­ ceri debebat tuin erga Christi divinitatem (in Incarnatione), tum erga Eius humanitatem (in Eucharistia). Haec late et pul­ chre explanat Suarez, plura congerens argumenta huius multi­ plicis et summae convenientiae °2. 48 SS.Cyri et Ioannis miracula 38: MG 87,3567. Cf. H.Leclercq, Messe: DACL 11,513-774; praecipue 730-750. ® Cf. R.S.Bour. Eucharistie d'après les monuments de Γantiquité chrétienne: DTC 5,1183-1210. 01 Cf. F.VErnet, Eucharistie du IX* à la fin du XI* siècle: DTC 5,12071233. KIn 3 q.75 a.l disp.46 s.7. 284 LA. DE ΛΙ,ΟΑΜΛ, DE SS.EUCHARISTIA. HI 94. Scholion. Figura, imago, similitudo. In SS.Patribus non­ nulli inveniuntur textus difficiles, qui videntur realem praesentiam negare, nihil admittentes in Eucharistia nisi figuram aut similitudi­ nem Corporis Christi. De quibus textibus pauca addenda sunt. a) Tali dicendi modo utitur S.Cyrillus Hierosolymitanus: “Nam in figura (τύπω) panis, datur tibi Corpus; et in figura vini datur tibi Sanguis...” " Et Gelasius: “Et certe imago et similitudo Corporis et Sanguinis Christi in actione mysteriorum celebrantur”w. Simili­ ter loquuntur Eusebius, Macarius, S.Gregorius Naziancenus, Eutychius “. b) Hic loquendi modus desumitur ex jpsa Liturgia. Sic in Tra­ ditione Apostolica S.Hippolyti dicebatur: “Et tunc iam offeratur oblatio a diaconis episcopo, et gratias agat, panem quidem in exem­ plum (quod graecus dicit antitypum) Corporis, calicem vero mixtum propter antitypum (quod dicit graecus similitudinem) Sanguinis” ". Euchologium Serapionis : “Tibi obtulimus hunc panem, similitudi­ nem Corporis Unigeniti. Hic panis sancti Corporis est similitudo ; quoniam Deus lesus Christus in qua nocte...”5’ Similia habentur in Constitutionibus Apostolicis, in Liturgia Ambrosiana, in Anapho­ ra S.Basilii, in Liturgia Mozarabica55. r) In his textibus non negari praesentiam realem, inde iam constat, quod hi auctores alios habent textus claros, quorum aliqui citati sunt in thesi ; quod valet etiam de liturgiis. Immo in horum ipsorum textuum vel antecedentibus vel consequentibus saepe affir­ matur aperte praesentia realis. d) Explicationem harum formularum affert S.Damascenus (R 2371). Et revera panis et vinum dicuntur in illis textibus figura (τύπος), imago (είκών), similitudo (δμοίωμα) Corporis Christi ante con­ secrationem ; dicuntur etiam post consecrationem άντίτυπα Corporis Christi, quatenus respondent figurae praecedenti (nudo pani), ideoque nunc continent ipsum Corpus et 'Sanguinem. Unde citati textus, nedum negent, immo positive supponunt praesentiam realem. e) Hae tamen formulae, maxime in medio ambiente minus in­ clinato allegoriis, facile poterant male intelligi ; quod de facto vide­ tur aliquando accidisse, ut testatur Macarius Magnes (R 2166) Ideo Conc.Nicaenum II act.6" earum usum proscripsit* 51. “ Catecheses mystagogicae 4.3 (R 845). 51 De duabus naturis in Christo adversus Eutychen et Nestorium 14 (ed Thiel, 541s). “ Eusebius, Demonstratio euangelica '8 (MG 22,595): Macarius, Homilia 27.17 (MG 34,706); S Gregorius Naziancenus. Z» laudem sororis 18 (MG 35,810s); Eutychius. De paschale et de SS.Eucharistia 2 (MG 26,2394). Inter latinos, praeter Tertullianum antea citatum, cf. S.Hieronymus, Adversus lovinianum 2,5 (ML 23,304); S.AucusTinus, Enarrationes in Psalmos 3.1 (ML 36.73). ” Traditio Apostolica 73s (Florilegium Patristicum, 7 pars 1,32). m Euchologium Serapionis 13,3 (Florilegium Patristicum. 7 pars 1.61). ® S.Ambrosius, De sacramentis 4.5 (ML 16.444); Anaphora S.Basilii (MG 18.686); Liber Ordinum (cd.FÉROTiN, 322); Liber mosarabicus sacramentorum (ed.FÉROTIN, n.1440) w Periculum falsae intelligentiae clare apparet in Facundo Hermianbssi. Pro defensione trium Capitulorum 9,5 (MG 67.7625): "Sacramentum Corporis et Sanguinis Eius, quod est in pane et poculo consecrato. Corpus Eius et San­ guinem dicimus; non quod proprie Corpus Eius sit panis et poculum Sanguis, sed quod in se mysterium Corporis Eius Sanguinisque contineant". “ Cf. Hrd 4.370. ·’ De tota hac quaestione, cf. A.Wilmart, Transfigurare : BullAncLittArchChr 1 (1911) 280; J.Brinktrine. Dic transformatio (transfiguratio) Corporis et l2 C.l A.2. VERITAS TRANSSUBSTANTIATIONS, TH.8 N.94-97 285 95. Obiectiones. Praecipuae iam praeoccupatae sunt in thesi ei in scholio. Nota in genere, multos Patres allegoriis indulxisse, quin tamen ideo negarent praesentiam realem, ut vidimus. Eucha­ ristia enim continens Christum realiter praesentem sed invisibiliter sub speciebus, symbolum revera est et signum Corporis Christi olim pro nobis in Cruce oblati, necnon et Corporis Christi in caelo exsis­ tentis (est quippe nobis pignus gloriae), sed et ipsius Christi Sese invisibiliter unientis Corpore suo mystico. Hinc nihil mirum esse potest, quod Patres ad haec omnia quandoque alludant. ARTICULUS II De actione qua fit praesentia reams seu de transSUBSTANTIATIONE 96, Stabilita veritate praesentiae realis Christi in Euchari. '.ia, agimus iam de actione qua haec praesentia fiat. Haec autem actio est determinata quaedam conversio, quae vocatur transsubstantiatio. De ea primum stabiliendum est factum dog­ maticum, scilicet eius exsistentia et veritas. Sed cum inde se­ quatur de facto (quidquid sit de necessitate metaphysica) re­ manentia accidentium panis et vini transsubstantiatione perac­ ta, de hac quaestione deinde agendum est. Tandem quaeremus intimiorem explicationem huius mysterii. i. Factum transsubstantiationis Thesis 8. In Eucharistia non remanet substantia panis et vini una cum Corpore et Sanguine Christi, sed fit mirabilis illa et singularis conversio totius substantiae panis in Corpus et totius substantiae vini in Sangui­ nem; quam quidem conversionem catholica Ecclesia aptissime transsubstantiationem appellat. S.Th., 3 q.75 a.2-4; SuXrEz, In 3 q.75 disp.49 et 50; AlastruEy, 114-134; Puig, 348-365; Filograssi. 84-114; Lercher-Dander. 294-306 97. Notiones. Conversio est mutatio unius rei in aliam. Conversio est species quaedam mutationis. Mutatio est transi­ tus rei ab uno statu seu modo se habendi in alium. Mutatio dividitur in generationem (transitus rei ab statu negativo ad positivum), corruptionem (a positivo ad negati­ vum) et conversionem (a positivo in positivum). Hinc conSanguinis Christi in den altcn abcndJandischcn Liturgien: ThGl 8 (1916) 311313.* 286 Ι.Λ. PH ALDAMA, DE SS.EUC H ARISTIA. Ill versio requirit terminum posifivum a quo et terminum positi­ vum ad quem. Terminus in conversione distinguitur totalis (tota res quae desinit vel incipit) et formalis (id secundum quod res desinit vel incipit). Conversio requirit praeterea nexum inter desitionem unius et positionem alterius. Desitio unius est propter positionem alterius; seu ideo unum desinit esse quia aliud incipit esse. Utrum ad notionem conversionis requiratur praeterea ut aliquid termini totalis a quo permaneat, disputatur\ 98. Totius substantiae panis et vini... Scilicet termi­ nus totalis a quo sunt substantia et accidentia panis et vini, seu panis et vinum prout sunt in rerum natura. Terminus forma­ lis a qua est tota (et sola) substantia panis et vini. Terminus totalis ad quem est Corpus et Sanguis Christi sub speciebus panis et'vini. Terminus formalis ad quem est Corpus et San­ guis Christi. Mirabilis ET singularis conversio. Sic dicitur quia ter­ minus. formalis ad quem non incipit esse simpliciter, sed tan­ tum incipit esse novo modo. Et praeterea quia conversio fit totius substantiae· in totam substantiam ; unde est magis sub­ stantialis quam ceterae 'conversiones substantiales. Hinc voca­ tur transsubstantiatio. 99. Adversarii. Berengarius in negationem praesentiae realis devenit ex difficultate intelligendi conversionem eucharisticam. luxta ipsum, talis realis conversio est impossibilis, tum ex parte termini a quo, tum ex parte termini ad quem. Est tamen in Eucharistia aliqua “vera conversio”, sed per “con­ secrationem” ; id est substantia panis non destruitur, sed ma­ net in melius elevata. Haec conversio est “intelligibilis”, non “sensualis” (realis) ; quatenus dicitur panis converti in Cor­ pus Christi spiritaliter, eo quod intelligitur humana natura Christi in pane123. WiclEFF, iuxta suam conceptionem praesentiae Christi non realis sed figurati vae, pronum erat ut defenderet etiam sub­ stantiam panis! et vini remanere post consecrationem, sicut de facto docuit®. 1 Cf. SuXrEz, In 3 q.75 disp.50 s.2 n.16; Luco, Dc Eucharistia disp.7 n.8. De conversione, cf. Urraburu, Ontologia 246s; Cosmo logia 358. a Cf. Ramîrez, La controversia eucaristica 99-124. 3 Cf. E.MangEnot, Eucharistie du XIII0 siècle...' DTC 5,1320-1324. De Huss cf. P.De VooghT, Russ a-t-il enseigné la "remanentia substantiae panis post consecrationem”I : RcvScRcl 27 (1953) 257-273. I,.2 C.l Λ.2. VERITAS TRANSSUBSTANT1ATI0NIS. TH.8 n.97-100 287 Protestantes illi, qui praesentiam realem admittebant, ne­ gabant non solum verbum, sed etiam veritatem transsubstantiationis. Defendebant enim substantiam panis esse simul cum Corpore Christi in Eucharistia, quamvis relationem inter utramque substantiam coexsistentem nec omnes eodem modo nec semper clare explicuerunt. Lutherus proposuit theoriam ubiquitatis, iuxta quam natura humana Christi, utpote unita divinitati, est ubique, ac proinde etiam in substantia panis. Osiander defendit impanationem, seu unionem quandam hy­ postaticam inter humanitatem Christi et substantiam panis ; fere sicut unitur divinitas cum humanitate in Incarnatione 4. Nostris diebus quidam theologi contenderunt “transsubstantiationis doctrinam, utpote antiquata notione philosophica substantiae innixam”, emendandam esse 5. 100. Doctrina Ecclesiae. 1. Ante Concilium Triden­ tinum. a) Contra Berengarium S.Gregorius VII (D 355). Iam antea in synodo Rotomagensi (anno 1063) dictum fuerat : “In ipsa consecratione ineffabili potentia divinitatis converti na­ turam et substantiam panis in naturam et substantiam Carnis [Christi]... ; similiter vinum... vere et essentialiter converti in eum Sanguinem, qui per lancea militis... emanavit”. Postea vero in synodo Placentina (anno 1095) dictum est: “quod pa­ nis et vinum, cum in altari consecratur, non solum figurate sed etiam vere et essentialiter in Corpus et Sanguinem Domini convertantur”. Berengarius intellexit verba formulae romanae “substantialiter converti” in mente Ecclesiae significare desitionem substantiae panis et vini ac positionem Corporis et Sanguinis Christi, quamvis ipse conscienter ad alios sensus verba illa detorxerit ut suam salvaret haeresim6. b) Innocentius III (D 414 et 416). Ibi primum legitur in aliquo documento pontificio verbum “transsubstantiari”, quod simul cum voce “transsubstantiatio” iam erat in usu frequentissimo theologiae a medio saeculo XII7. 4 Theoria impanationis immerito tribuitur Berengario (cf. Ramîrez, 44). Aliis quoque auctoribus innominatis saec.XI-XII falso imputatur (cf. DTC 5,1286). Eandem theoriam sonant quidam textus Ruperti Tuitiensis, non solum in prioribus sed etiam in posterioribus- operibus (cf. In Ex 2.10: ML 167.617; In Io 6,52: ML 169.481) ; de cuius tamen orthodoxa mente dubitari nequit (cf. DTC 5.1286; 14,196-203). Similem doctrinam docuit loannes Quidort anno 1304, tenens hanc esse unam ex possibilibus explicationibus conversionis eucharisticae, cum iuxta ipsum doctrina transsubstantiationis non sit de fide (cf. II.WeisweilEr, Die Impanationslehre des Joannes Quidort: Schol 6 [1931] 161-195). r· Cf Encycl. “Humani generis”·. D 3018. 4 Cf. Ramîrez, La controversia eucaristica 78-98. T Primus hucusque notus in usu horum verborum videtur fuisse StEpuanus AugustodunEnsis. Tractatus dc Sacramento altaris 14 (ML 172,1293); aut Ro- 288 Ι.Λ. DE ALDAMA, DE SS.EUCHARIST1A. III c) Conc.Lateranense IV (D 430) utitur verbo “transsubstantiatis”. d) Conc.Lugdunense II in professione fidei Michaelis Palaeologi (D 465) dicitur “vere transsubstantiatur”. Haec professio fidei, quae est fere eadem formula a Clemente IV Constantinopolim missa, constat duabus partibus. Prima (ab initio usque ad “Haec est vera fides../’) coincidit cum sym­ bolo fidei Leonis IX (D 343-348). Secunda additur propter novos errores. Valor dogmaticus huius definitionis fidei, li­ cet a quibusdam impugnatus in Conc.Vaticano, indubius cer­ te est et a Patribus eiusdem Concilii agnitus .* * e) Contra Wicleff Conc.Constantiense (D 581) ®. Haec prima propositio a qualificatoribus et antea damnata est ut hae­ retica. f) Conc.Florentinum dat doctrinam Ecclesiae romanae in decreto pro Armenis (D 698) et in decreto pro lacobitis (D 715). 101. 2. Concilium Tridentinum sess.13 cn.2 et cp.4 (D 884 877). Error tertius, theologorum minorum examini propositus, fuit: “In Eucharistia esse quidem Corpus et San­ guinem D.N.Iesu Christi, sed simul cum substantia panis et vini, ita ut non sit transsubstantiatio”10, citato expresse Luthero. Haec fuit occasio canonis. a) In canone tria docentqr: disparet substantia panis et vini, quarum manent 'solum species ; hoc fit per conversionem substantiae in substantiam; haec conversio aptissime trans­ substantiatio appellatur. Quod non sufficiat admittere desitionem substantiae panis et vini, sed retinenda sit praeterea om­ nino veritas conversionis, immo et ipsum verbum transsubstantiationis, docetur a Pio VI contra Pistorienses (D 1529). Unde verbum “negaveritque” intelligendum est “negaveritve”. Tamen pro dogmate sufficit notio vulgaris conversionis, nec urgendae sunt omnes condiciones ulterioris alicuius elabora­ tionis scientificae ; cum constet Concilium in hac re noluisse dirimere quaestiones scholasticas11. b) In capite quarto, praeter ea quae sunt in canone, doBandinEllus circa annum 1140-1142 (GielT, Die Setitensen Rolands Bandinelli 231); aut forte HilbebErtus-Laverdensis, Sermo 93: ML 171,776. Cf. J.de Gheixinck, Eucharistie au XII· siècle en Occident: DTC 5,1287-1293. • Cf. V.Grumel, Lyon (II· Concile de): DTC 9.1384-1388. • De hoc Concilio vide supra n.78 e). • CTr 5,69. ” CTr 5,844. landus L,2 C.l Λ.2. VERITAS TRANSSUBSTANTIATIONIS. TH.8 N.I00-103 289 cetur fons huius doctrinae, qui habetur in verbis institutionis Eucharistiae. Cf. praeterea professionem fidei tridentinam (D 997). 3. Post Concilium Tridentinum memoranda est damnatio a Pio XII recentis erroris de necessaria emendatione doctri­ nae de transsubstantiatione 12. 102. Unde doctrina Ecclesiae haec est: a) Corpus et Sanguis Christi ita fiunt praesentia in Eu­ charistia, ut ibi non remaneat substantia panis et vini. b) Subsfantia panis et vini ideo non remanet quia con­ vertitur iri Corpus et Sanguinem Christi. c) Hinc Corpus et Sanguis Christi incipiunt esse prae­ sentia in Eucharistia vi alicuius verae conversionis, cuius duo extrema sunt panis et vinum ex una parte, Corpus et San­ guis Christi ex alia. d) Haec conversio aptissime transsubstantiatio appellatur ; sine dubio quia fit ex tota substantia panis et vini in totam substantiam Corporis et Sanguinis Christi. e) Haec doctrina colligitur ex veritate verborum institu­ tionis. Valor dogmaticus. Factum transsubstantiationis, scili­ cet desitio totius substantiae panis et vini et conversio eius in Corpus et Sanguinem Christi, est de fide divina et catholica definitum 13/ Vocem ipsam transsubstantiationis aptissimam esse ac retinendam, est doctrina catholica. 103. Probatur ex sacra Scriptura. Ex verbis “Hoc est Corpus meum” ; “Hic est calix Sanguinis mei”. a) Peracta consecratione non amplius est substantia pa­ nis et vini. Pronomen “hoc” (saltem cum enuntiatur praedi­ catum) debet designare tantum Corpus Christi. Atqui si ades­ set simul substantia panis non designaret tantum Corpus Christi. Ergo post verba pronuntiata non adest substantia panis. Mai. 1) Pronomen “hoc” debet designare Corpus Chris­ ti; secus non esset identitas inter subiectum et praedicatum, unde propositio non esset vera. 2) Pronomen “hoc” debet de­ signare tantum Corpus Christi :. Nam illud pronomen desig­ nat tantum substantiam sub accidentibus visibilibus contentam, 13 Suârkz, (In 3. q.75 disp.4 s.l n,5) iam notaverat, pertinere ad fidem ca­ tholicam non solum absentiam substantiae panis, sed ipsam conversionem. 13 Encycl. "Humani generis": D 3018. Cf. E.-J.Vandbnbvssche, La transsubs­ tantiation, vérité pacifiante: CongrinternEuc (1952) 1,217-221. teologîa iv 10 290 I.λ. DE AI.DAMA. DE SS.EUCHARISTIA. ITI nisi quando agitur de aliqua substantia ordinata ad aliam con­ tinendam ; hoc vero debet constare vel ex natura rei, vel ex usu communi, vel ex speciali praemonitione. Atqui substantia panis ex nullo capite ordinatur ad continendum Corpus Christi. Min. Si adesset substantia panis simul cum Corpore Christi, pronomen “hoc” designaret tantum substantiam pa­ nis; illa enim sola est quae correspondet illis accidentibus sensibilibus. Sic vere possumus dicere “hoc est vinum”, ostendendo vas plenum ; sed vere non possumus dicere “hoc est aurum”, os­ tendendo pomum in quo occulte inclusa ^sit moneta aurea ; in hoc ultima casu dicendum esset “hic est aurum”. 104. b) Totum hoc factum est vi alicuius conversionis. Ex modo quo describitur quid Christus in Coena egerit et dixerit, patet Christum aliquo vero sensu dedisse Apostolis id quod accepit in manibus. Atqui hoc verum non est, nisi habeatur nexus inter panem et vinum prout desinunt! esse et Corpus ac Sanguinem Christi prout incipiunt esse. Ergo datur talis nexus. Atqui hoc nihil aliud est, nisi unum conversum esse in aliud (unum desiisse ad hoc ut aliud inciperet esse). Ergo datur vera conversio. c) Vcrificantur omnes notae conversionis, etiam scientifice sumptae. Dantur duo termini positivi (panis et Corpus Christi) ; terminus a quo desinit in ratione substantiae totalis (disparet tota substantia panis) et succedit altera substantia totalis (tota substantia Corporis Christi) ; exsistit nexus inti­ mus inter desitionem unius et positionem alterius (stante ve­ ritate verborum, ideo\ desinit substantia panis quia ponitur Corpus Christi sub speciebus; cum ex veritate verborum, ut vidimus, Corpus Christi debeat esse sub accidentibus visibili­ bus ut unica substantia) ; remanet aliquid commune termini a quo totalis et termini ad quem totalis (species panis et vini). 105. Nota argumentationem totam fieri ex veritate ver­ borum “hoc est Corpus meum”, “hic est calix Sanguinis mei” ; scilicet nisi admittatur transsubstantiatio veritas verborum Christi salvari nequit. In hoc sensu dicit Tridentinum: “quo­ niam Christus... Corpus suum, id quod sub specie panis of­ ferebat, vere esse dixit, ideo persuasum semper in Ecclesia Dei fuit...” (D 877). Dc valore huius argumenti ex verbis institutionis haec dicenda videntur: Tridentinum declaravit Ecclesiam semper vidisse doctrinam transsubstantiationis in 1..2 C.l A.2. VERITAS TRANSSUBSTANT1ATI0NIS. TH.8 n.103-106 291 verbis Christi, prout ab Ipso in Coena prolata sunt. Certum ergo est argumentum inde deductum, saltem addita hac Ec­ clesiae. interpretatione. Immo, ut videtur, etiam praescinden­ do ab ipsa. Hinc post Concilium Tridentinum defendi nequit sententia contraria, quae tribuitur Scoto, Durando et Nominalistis 14. 106. Probatur ex traditione, a) SS.Patres docent: 1) Substantiam panis et vini non amplius esse in Eucharistia post consecrationem. Sic S.Ambrosius (R 1333 1339s), S.Cae­ sarius (R 2231), S.Cyrillus Hierosolymitanus (R 848). 2) Panem et vinum fieri Corpus et Sanguinem Christi. Sic S.Irenaeus (R 249), Tertullianus (R 343), S.Athanasius (R 802), S.Cyrillus Hierosolymitanus (R 840 850), S.Gregorius Nyssenus (R 1062), S.Augustinus (R 1520). 3) Pa­ nem et vinum mutari, transmutari in Corpus et Sanguinem. Sic S.Cyrillus Hierosolymitanus (R 844), S.Gregorius Nyssenus (R 1035), S.Chrysostomus (R 1157), Theodorus Mopsuestenus (R 1113e), S.Cyrillus Alexandrinus (R 2101), S.Caesarius (R 2231). 4) Eandem doctrinam tradunt sub diversis comparationibus. Sic S.Damascenus (R 2371). Nota praeterea plura ex his dici in ipsa catechesi Christiana, tanquam quid pertinens ad fidem et doctrinam Ecclesiae de Eucharistia. Fuerunt sane quidam auctores in schola antiochena saec.V, qui ex occasione polemica minus recte videntur aliquando locuti de transsubstantiatione. Sic Theodoretus (R 2151). Ps.Chrysostomus in epistola ad Caesarium (R 1227) ; et qui eorum influxum subierunt, Gelasius15*17 et Ephraem Antioche­ nus ie. Hi omnes defendunt contra monophysitas veritatem naturae humanae Christi et persistentiam duarum naturarum in Eo. Analogiam sumunt ex Eucharistia, in qua post con­ secrationem habetur non solum Corpus Christi, sed etiam aliud elementum visibile. Hinc factum est, ut aliqui ex his auctoribus (Theodoretus, Ps.Chrysostomus), solliciti de sua impugnatione roboranda, hoc ultimum elementum vocaverint substantiam vel naturam panis. Sed textus Ephraem et Gelasii, quamvis obscuri, ab hac exaggeratione videntur alieni1T. 14 Cf. DTC 5,1305s. De vera sententia Scoti in hac re, cf. O’Neill, La preuve scripturaire de la transsubstantiation d’après le B.Duns Scot: EtFranc 44 (1932) 401-406. 13 De duabus naturis in Christo adversus Eutychen et Nestorium 14 (ed. Thiel. 541s). MG 103.980. 17 Cf. J.LebrETON, Le dogme de la transsubstantiation et la christologie antiochcnnc du V* siècle: Et 117 (1908) 477-497. 292 I.A. DE ALDAMA, DE SS.EUCHAR1ST1A. ill 107. b) Ex Liturgia. In omnibus liturgiis orientalibus a saec.V habetur epiclesis stricte dicta, in qua fit invocatio Spi­ ritus Sancti ut convertat panem et vinum in Corpus et San­ guinem Christi. Simile quid valet de liturgia mozarabica et gallicana in pluribus missis. Tandem in ipsa liturgia romana, aratio “quam oblationem” (sive sit epiclesis, sive non) eandem ideam, continet13. 108. Ratio theologica desumitur ex S.Th., 3 q.75 a.2. In Eucharistia est Corpus Christi realiter praesens. Atqui non potest esse praesens nisi ideo quia panis in ipsum con­ vertatur. Ergo debet dari talis conversio. Atqui rursus si da­ tur conversio, panis non remanet. Ergo. Min. Id quod iam exsistit, non incipit esse alicubi nisi aut per motum localem, aut per conversionem. Atqui Corpus Christi, iam exsistens in caelo, nequit esse praesens in Eucha­ ristia per motum localem. Ergo per conversionem. Min. subs. Quod in aliud convertitur, facta conversione iam non manet; hoc enim est converti in aliud. De valore huius argumenti et de eius sensu apud S.Thomam, disputatur *19. 109. Obiectiones. 1. Pronomen “hoc” potest designare tan­ tum Corpus Christi, etiamsi adsit simul substantia panis, quia potest ab hac praescindere. Ergo ex eo quod pronomen “hoc” designet tan­ tum Corpus Christi non sequitur abesse substantiam panis. Nego antec., quia pronomen “hoc” designat quidquid est sub vi­ sibilibus speciebus. 2. Pronomen “hoc” non designat accidentia panis, etiamsi adsint simul cum Corpore Christi. Ergo a pari non designat substantiam panis, etsi sit simul cum Corpore Christi. Nego paritatem, quia accidentia non sunt id quod designatur per pronomen, sed id sub quo designatur substantia; e contrario substan­ tia panis, si esset, omnino esset designabilis per pronomen, ideo quia est substantia. Sic cum dicimus “hoc est dulce”, pronomen non de.signat colorem aut quantitatem illius rei quae est dulcis, sed tan­ tum substantiam quae dicitur dulcis et est sub determinato colore et determinata quantitate. 3. Patres dicunt “panis fit Corpus Christi”. Ergo eodem modo possemus vere dicere “panis est Corpus Christi”. Ergo servatur identitas inter subtectum et praedicatum, etiamsi maneat substantia panis. Conc. antec. Nego primum cons. Res enim quae fit alia, in ter­ 38 Cf. F.Cabrol, Epiclèse: DACL 5,176. 19 Scilicet quaeritur a theologis, utrum metaphysice repugnet, praescindendo a verbis institutionis, Christum fieri praesentem in Eucharistia aliter quam per conversionem, ut videntur sonare verba S.Thomac. Cf. SuArez, In 3 q.75 disp.49 s.l; Alastruey, 144-147; B.Baur, Non potest aliter Corpus Christi in­ cipere esse dc novo t‘n hoc sacramento (Eucharistiae)' nisi per conversionem substantiae panis in Ipsum: DivThom (Pi) 37 (1934) 120-128. L.2 C.l A.2. VERITAS TRANSSUBSTANTIATIONIS. TH.8 N.107-111 293 mino illius motus desinit esse quod ante eundem motum erat. Sic cum dico “aqua frigida fit calida” in termino illius calefactionis aqua desinit esse frigida. Unde si panis fit Corpus Christi, desinit esse panis. Fatendum tamen est locutionem magis propriam esse non “panis fit Corpus”, sed “ex pane fit Corpus”, ut docet S.Th., 3 q.75 a.8 ad 1. Et' hic est verus sensus illius locutionis Patrum. 4. De essentia conversionis est ut manqat subiectum commune utrique termino. Atqui in transsubstantiatione non manet hoc subiec­ tum commune. Ergo transsubstantiatio non est vera conversio. Dist. mai. De essentia conversionis formalis (transformationis), conc. mai; de essentia cuiuscumque conversionis, subdis!.: est quod maneat aliquid commune, trans, mai.; quod maneat subiectum pro­ prie dictum, nego mai. Contradis!. min. Non manet subiectum com­ mune proprie dictum, conc. min.; nihil remanet commune, nego min. Pariter dist. cons. Non est vera conversio formalis, conc. cons.; non est vera conversio simpliciter, nego cons. 110. Scholion. De quibusdam falsis explicationibus transsubstantialionis. Antequam ingrediamur intimiorem explicationem transsubstantiationis, adnotandae sunt quaedam explicationes quae catho­ lice teneri nequeunt, quia non salvant ipsa elementa dogmatis iam probati. a) Explicatio Durandi. Conversio eucharistica, iuxta ipsum, ex­ plicatur ex eo quod, manente eadem materia, corrumpitur forma panis et vini, atque pro ipsa succedit forma Corporis et Sanguinis Christi. Haec theoria non salvat veritatem transsubstantiationis ; quia iuxta ipsam revera aliquid substantiae panis et vini non dispa­ ret. scilicet materia. Hinc saltem dicenda est error in fide”. b) Explicatio Rosminii. Sicut alimentum vere transsubstantiatur in nostram carnem et sanguinem quia fit terminus nostri prin­ cipii sentientis, ita panis et vinum ideo transsubstantiantur quia fiunt terminus principii sentientis Christi et a vita Ipsius sanctificantur (D 1919s). Haec theoria, a Leone XIH damnata, non salvat conver­ sionem totius substantiae panis et vini in Corpus et Sanguinem Christi. c) Explicatio Cartcsii. Sicut in transsubstantiatione alimenti par­ ticulae eaedem numero manent sed informantur ab anima, sic in Eucharistia panis et vinum dicuntur transsubstantiari quia particu­ lae panis et vini, eaedem numero remanentes, incipiunt miraculoso modo informari ab anima Christi. Patet in hac theoria substandam panis et vini remanere, contra dogma catholicum “. Hae omnes explicationes, aliquid panis conservantes, non viden­ tur componi posse cum doctrina tridentina: “manentibus dumtaxat speciebus”. Sententia antiqua ”, recenter iterum (licet ex diverso capite) proposita ”, iuxta quam cum substantia panis convertitur in Corpus Christi, remanet exsistentia panis, minus etiam consentanea eidem tridentinae definitioni videtur. 111. d) Explicatio P.Bayma. Quia formalis ratio substantiae est “in se esse” et actualiter non sustentari in alio, si alicui substan'x Cf. SuarBz. In 3 q.75 disp.49 s.3 n.6. 21 Cf. A.Chouj.t. Descartes: DTC 4.555-560. 22 Cf. SuAsbz. In 3 q.75 disp.49 s.4. 33 Cf. B.AugiKr, La transsubstantiation d'après RevScPhTh 17 (1928) 438s. saint Thomas d’Aquin: 294 I.A. DE ALDAMA, DE SS.EUCHARISTIA. Ill tiae haec ratio formalis tollatur, eo ipso desinit esse substantia. In Eucharistia ergo Christus substantialiter praesens sustentat natu­ ram panis et vini, quae eo ipso quod sustentatur in alio desinit esse substantia, quamvis nullam in re ipsa patiatur immutationem. Ma­ net igitur tota natura panis et vini, id est materia et forma; sed iam non est substantia. Potius dicendum est, naturam panis et vini in Eucharistia habere rationem supernaturalis accidentis. Haec theo­ ria vult servare definitionem tridentinam, “desinit esse substantia panis, manent tantum accidentia" ; eam tamen servat verbis, non re, cum revera maneat panis et vinum. Hinc iuxta doctrinam catholi­ cam tolerari nequit (D 1843ss). e) Explicatio PSanders. Retineri debet doctrina tridentina “ma­ nentibus dumtaxat speciebus”. Sed post consecrationem manet ma­ teria prima panis et vini cum accidentibus, et hoc compositum voca­ tur a Concilio “species”. Materia, sic determinata per accidentia, exigit informari a forma substantiali Christi. Quia tamen hoc esse non potest, suppletur haec informatio ideo quia “species” (id est ma­ teria panis et vini simul cum accidentibus) exsistunt iam per exsisten­ tiam Corporis Christi. Neque haec theoria, quae alia plura habet incommoda, doctrinam Tridentini salvat in re; quia iuxta illam doc­ trinam nihil panis remanet nisi sola accidentia; ergo neque eius materia *. II. DE SPECIEBUS EUCHARISTICIS 112. Concilium Tridentinum, cum docet totalem conver­ sionem substantiae panis et vini in Corpus et Sanguinem Christi, affirmat manere tamen species panis et vini. In qua quaestione nunc tractanda, tria elementa pertinent ad doctri­ nam Ecclesiae (uno vel alio modo) : specierum realitas obiecti­ va, remanentia earundem specierum, carentia cuiuscumque subiecti inhaesionis. Quibus positis, adhuc diversa solutionis tentamina examinari possunt. Thesis 9. In Eucharistia species panis et vini realiter obiectivae manent, eaedem quae erant in substantia panis et vini ante consecrationem; nunc autem ma­ nent sine ullo subiecto. S.Th.. 3 q.77 a.1-2; Suarez. In 3 q.77 disp.56; Alastruey. 148-161.232-241; Puig, 366-377; Filograssi, 114-133; LerchEr-Dander. 312-315. 113. Notiones. Species panis et vini sunt proprietates illae, quas nostri sensus percipiunt quibusque panis et vinum solent designari (color, odor, sapor, extensio). Realiter obiectiva®, scilicet revera exsistunt a parte rei ; non sunt tantum apparentia seu aliquid mere subiectivum in » Cf. EphThLov 8 (1931) 514ss. 1.2 cl λ.2. species eucharisticae. th.9 n.111-114 295 nostris sensibus a Deo vel a Corpore Christi peractum per solam subiectivam modificationem eorum. Manent eaedem, id est non solum habetur identitas in effectibus quos producunt, sed in ipsa sua entitate, quae est numero eadem quae erat ante consecrationem. Sine subiecto dicitur ideo quia hae species, seu acciden­ tia, non inhaerent ulli substantiae. Negamus ergo pro eis non solum substantiam panis et vini, sed quodlibet subiectum in­ haesionis. Hoc autem valet de toto complexu specierum; sola enim quantitas manet sine ullo subiecto absolute ; ceterae spe­ cies inhaerent quantitati. Tria ergo dicimus: a) Species panis et vini revera exsis­ tunt a parte rei post consecrationem ; Z?) nec sunt de novo pro­ ductae, sed sunt eaedem quae antea erant in pane et vino; c) remanent tamen nunc sine subiecto inhaesionis. Haec autem tria per modum unius probamus in thesi. 114. Adversarii. Historice adversarii oppugnaverunt primum exsistentiam accidentium sine subiecto, deinde eorum realitatem obiectivam, tertio eorum permanentiam identicam. Saec.XII in schola Abaelardi nonnulli tenuerunt acciden­ tia panis et vini post consecrationem manere in aere \ WiclEFF tenuit accidentia non manere sine subiecto post consecrationem. Sic consequenter ad suam negationem transsubstantiationis et praesentiae realis. Immo pro ipso talis ac­ cidentium exsistentia sine subiecto inhaesionis est impossibi­ lis, etiam de potentia Dei absoluta. Cartesiani nonnulli. In fine saec.XVH et in saec.XVHI plures theologi, iuxta placita Cartesianismi Eucharistiam ex­ plicare volentes, eoque ipso difficultatem maximam habentes ex cartesiana identitate inter essentiam corporis et actualem extensionem, in has duas tendentias abierunt, quas ipse Cartesius iam innuerat. Alii· scilicet tenuerunt species esse mere intentionales, sensationes videlicet subiectivas in nobis a Deo vel a Corpore Christi sic excitatas, ut nobis videantur per­ manere eaedem quae ante consecrationem aderant. Sic Maignan, Saguens, Najera inter Minimos. Alii vero tenuerunt particulas panis per consecrationem informari ab anima Chris­ ti, sicque fieri Corpus Christi, in quo proinde sunt species. Sic Desgabbets, Fouquet, Le Gallois inter Benedictinos ; Cally, Varigno, alii * 2. ’ Cf. I' Jansen, Eucharistiques (Accidents) : DTC 5,1377-1379.1382. 2 Cf. F.Jansen: DTC 5,1422-1444. 296 I.A. DE ALBANIA, DE SS.EUCHARISTIA. Ill Iuxta Tongiorgi S.I. et Palmieri S.I., species sunt phae­ nomena, non quidem pure subiectiva, sed obiectiva; non ta­ men sunt eaedem secundum entitatem ac prius erant, sed so­ lum quoad effectus. Sublata substantia panis, Deus facit ut in loco ubi prius ipsa erat intraque eosdem limites, resistentia habeatur eodem modo quo fiebat a substantia panis cum ade­ rat. Sic manent eadem phaenomena obiectiva (utpote a causa exsistente a parte rei et extra sensus). Patet autem identita­ tem hanc esse non entitativam, sed sensibilem3. Sanders novam conceptionem proposuit specierum. Spe­ cies, iuxta ipsum, sunt compositum quoddam ex materia pa­ nis (aut vini) et accidentibus. Accidentia determinant mate­ riam de se indeterminatam. Materia vero sic determinata per accidentia vere exigit informari a forma substantiali Christi. Haec exigentia revera non expletur (quia expleri nequit prop­ ter actualem statum gloriosum Corporis Christi) ; sed est ra­ tio cur materia panis exsistat per exsistentiam Christi et cur conservet sua accidentia4. 115. Doctrina Ecclesiae. Innocentius Ill, proponens doctrinam Ecclesiae Romanae, loquitur de speciebus (D 414), quae sunt visibiles (D 415), et eodem modo de accidentibus (D 416). Conc.Lateranense IV dicit Corpus et Sanguinem Christi sub speciebus panis et vini veraciter contineri (D 430) ; qui modus loquendi evidenter supponit species esse aliquid obiectivum. Conc.Constantiense damnat errorem Wicleffi (D 582). Propositio haec damnatur tanquam diversa a propositione 1.“ ; quod quidem ex doctrina ipsius Wicleffi et ex duabus cen­ suris theologorum Concilii historice certo probari potest. Tenenda ergo est catholice permanentia accidentium panis et vini sine subiecto. Non tamen constat ex ipso Concilio qua censura damnetur illa propositio (cf. D 661) ; quamvis ex damnationibus praecedentibus ipsius Wicleffi et ex citatis cen­ suris theologorum dicendum est eam damnari saltem ut er­ roneam. Plures theologi antiqui tenuerunt eam damnatam fuis­ se ut haereticam Conc.Tridentinum sess.13 cn.2 (D 884) dicit fieri transsubstantiationem “manentibus dumtaxat speciebus”. Species hae, quae remanent solae, nihil aliud sunt nisi accidentia sine 3 Cf. Filograssi, 124. * Cf. StCath (1924-25) 15-24; (1930-31) 149-168. 3 Cf. F.JansEn: DTC 5.1410-1413 i,.2 c.l a.2. species eucharisticae. th.9 n. 114-117 297 subiecto, quae erant in unanimi doctrina Ecclesiae a saec.XHI. De hoc non videtur posse historice dubitari. Permanentia spe­ cierum certo etiam docetur in illo canone. Non tamen certum est hoc ibi definiri, etsi rationes non desint quae id potius suadeant. Realitas obiectiva specierum supponitur semper in modo loquendi Concilii. Sic Corpus Christi exsistit sub specie pa­ nis (D 876), species habent partes, quae separari possunt (D 885), species sunt signa visibilia (D 938 in fine). Lf,o XIII scribit: “Hic [in Eucharistia] omnes naturae leges intermissae: tota substantia panis et vini in Corpus et Sanguinem Christi convertitur; panis et vini species, nulla re subiecta, divina virtute conservantur” ®. 116. Unde haec tria certo continentur in doctrina Eccle­ siae : d) Aliquid panis et vini objective adest post transsubstantiationem ; quod vocatur species, accidentia. Z>) Hoc certe est idern. quod antea pertinebat ad panem et vinum, ciuamvis non ad eorum substantiam, quae tota con­ versa est in Corpus et Sanguinem Christi. c) Manet autem sine subiecto, nulla re subjecta. Quid ulterius sint illae species, seu accidentia, et quomo­ do possint exsistere sine subiecto, non pertinet ad doctrinam Ecclesiae. Valor dogmaticus. Quia certo non constat Tridentinum voluisse definire permanentiam specierum, thesis nequit dici de fide· Potest ergo dici saltem doctrina catholica. In quan­ tum constare videtur propositionem Wicleffi damnari tanquam erroneam, exsistentia accidentium sine subiecto posset dici theologice certa. Patet tamen “accidentia” hic noii esse su­ menda in sensu, technico. 117. Probatur ex consensu theologorum. Talis con­ sensus, qui apparet in tota historia theologiae, habet tanquam radicem et fundamentum doctrinam Ecclesiae, primum de transsubstantiatione et deinde de ipsis accidentibus. a) Magni Doctores saec.XIH-XIV, sequentes Magistrum Sententiarum”, expresse docent uno ore accidentia panis et vini manere sine subiecto in Eucharistia; idque refutando hypothesim scholae Abaelardianae. Sic in Commentario Magistri S.Albertus, S.Thomas, S.Bonaventura, Scotus. • Encycl. “Mirae caritatis”: ASS 34,645. T Sententiae 4 dist. 12. 298 I.A. DE Al.DAMA, DE SS.EOCHARISTIA. Ill b) Nominalistae, habentes magnam difficultatem in ad­ mittenda distinctione reali quantitatis a substantia, proponunt theoriam specierum intentionalium (Hoi.cot, Petrus de Aj> liaço) ; non tamen audent illam defendere propter claram doctrinam Ecclesiae. c) Ubi primum apparet doctrina IVicleffi, theologi eam habent tanquam repugnantem determinationibus Ecclesiae. Haec vero doctrina, saepius reprobata a magisterio ecclesias­ tico, definitive damnatur a Conc.Constantiensi. d) Ab illo tempore usque ad Cartesium doctrina acciden­ tium remanentium sine subiecto, non solum defenditur a theo­ logis omnium scholarum tanquam connexa cum dogmate, sed generatim habetur ut de fide (TolEïus, Vadentia, Suarez, Becanus, Lugo, Vazquez, α/ίί). e) Tentamina explicationis a Cartesianis proposita, alia sane a ceteris theologis reiecta statim sunt quia non salvabant veritatem transsubstantiationis, sed alia tantum quia non sal­ vabant obiectivitatem specierum. Adeo ut nova systemata ad hanc tuendam, intra placita recentioris physicae, inventa sint (Tongiorgi, Palmieri). f) Sed haec quoque ultima systemata a theologis commu­ niter reiecta sunt, quia doctrinam Conc.Constantiensis et Tridentini, prout ex adiunctis historicis determinari potest, non sufficienter salvabant. Atqui haec omnia facta, per tot saecula, post tot difficul­ tates, etiam in mutata conceptione philosophica, luculenter pro­ bant cum dogmate connexam esse permanentiam obiectivam earum specierum sine subiecto. Nec enim talis et tanta tradi­ tio theologica aliter explicari posset. Constat ergo non solum adesse consensum theologorum, sed eundem esse consensum vere dogmaticum 8. 118. Obiectiones. 1. Posita thesi, admittenda essent acciden­ tia exsistentia sine subiecto inhacsionis. Atqui hoc admitti nequit. Ergo thesis est falsa. Dist. mai. Exsistentia sine exigentia subiecti inhaesionis, nego mai.; exsistentia sine actuali subiecto inhaesionis, subdist.: supernaturaliter, conc. mai.; naturaliter nego mai. Contradist. min. Ad­ mitti nequeunt accidentia sine exigentia subiecti inhaesionis, conc. min.; admitti nequeunt accidentia sine actuali subiecto inhaesionis, subdist.: naturaliter, conc. min.; supernaturaliter, nego min. 2. Atqui repugnat accidens sine actuali subiecto inhaesionis. Nam illud accidens deberet sustentari a Deo. Atqui a Deo nequit sustentari. Ergo repugnat tale accidens. 8 Hinc admitti nequit contraria sententia P.Palmi Eri, Institutiones Philoso­ phicae 2 (Romae 1875) 186. — i„2 c.l a.2. species eucharisticae. th.9 n.117-119 299 Dist. mai. Deberet sustentari a Deo in genere causae materialis, nego mai.; in genere causae efficientis, conc. mai. Contradist. min. Repugnat accidens sustentari a Deo in genere causae materialis, conc. min.; in genere causae efficientis, nego min. Scilicet Deus non potest esse subiectum inhaesionis pro illis accidentibus, quia tale subiectum modificatur ab accidentibus inhaerentibus, quod Deo im­ mutabili repugnat. Sed Deus, in alio genere causae, scilicet efficien­ ter, supplet id ipsum quod substantia faceret sustentando tanquam verum subiectum inhaesionis 3. Sed thesis supponit quantitatem distingui realiter a substan­ tia. Atqui hoc in moderna physica non probatur. Ergo thesis nunc admitti nequit. Conc. mai. Dist. min. Id est moderna physica non probat positive et evidenter distinctionem quantitatis a substantia, conc. vel trans, min.; id est moderna physica positive probat repugnare talem realem distinctionem, nego min. Pariter dist. cons. Admittenda non est thesis, si moderna physica nequit probare distinctionem illam realem, nego cons.; si moderna physica probaret positive non distingui rea­ liter, conc. cons, sed nego suppositum. Quidquid sit de physica sive recentiori sive antiqua, ex thesi nostra sequitur doctrinam certam Ecclesiae exigere realem distinctionem quantitatis a substantia. Hoc ergo posito, impossibile est ut vere unquam probetur a scientia physica repugnare vel non dari talem realem distinctionem. 119. Scholion 1. De scholastica explicatione. Vidimus in thesi quid tenendum sit ex doctrina Ecclesiae in quaestione de speciebus eucharisticis. Huius facti intimior explicatio libere investigari pot­ est, dummodo salva maneant elementa superius assignata. Optima explicatio invenitur in theoria scholastica accidentium absolutorum, luxta hanc theoriam species sunt aut quantitas aut qua­ litates. Hae qualitates immediate fundantur in quantitate in eaque sunt tanquam in subiecto inhaesionis. Quantitas vero, a substantia corpo­ rea distincta realiter, ab ipsa potest separari et per divinam virtu­ tem separata exsistere sine ullo subiecto inhaesionis. In transsubstantiatione ergo, deficiente substantia panis, eadem numero quan­ titas panis perseverat, supplente Deo causalitatem materialem sub­ stantiae (subiectum inhaesionis) per suam causalitatem efficientem. Quae quantitas, sic conservata, est quasi subiectum inhaesionis alio­ rum accidentium seu qualitatum *. Propositio autem Wicleffi dam­ nata non est aliter intelligcnda, cum constet sic eam intellexisse theologos Concilii Constantiensis : “hoc est falsum et erroneum et sapiens haeresim universaliter intellectum” “, id est si intelligatur de omnibus et singulis accidentibus, inter quae est certo quantitas manens sine subiecto inhaesionis. Haec tamen scholastica explicatio, quamvis optima sit et omnino retinenda, non imponitur ex doctrina Ecclesiae. Possunt enim esse aliae explicationes, quae aliter salvent illa tria elementa dogmatica. 'Sic exempli gratia theoria dynamica Card.Franzelin, iuxta quam post transsubstantiationem manet resistentia et attractio eadem quae erat antea in pane, tanquam actus transiens divinitus conservatus. Haec theoria laborat difficultate philosophica in explicanda permanentia ’ Cf. S.Th·, 3 q.77 a.2; Suarez, In 3 q.77 disp.56 s.2 et 3. 10 Cf. Vos der Hardi. Rerum Concilii Constantiensis 3,168. 300 LA. DE ALDAMA. DE SS.EUCHARISTIA. Ill actionis transeuntis sine subiecto ; sed theologice salvat quae salvan­ da sunt ”, 120. Scholion 2. De activitate specierum. Species consecratae eandem habent activitatem qua gaudebant ante consecrationem, ean­ dem subeunt alterationem et corruptionem, eodem modo nutriunt. Ad nutriendum vero corrumpi debent; ipsis autem corruptis Corpusque Christi non amplius continentibus, producitur connaturaliter eadem illa substantia quae sub eis producta fuisset si non facta esset transsubstantiatio “. 121. Scholion 3. De relatione inter species et Corpus Christi. luxta modum loquendi Ecclesiae, ut vidimus, Corpus Christi exsistit sub speciebus, continetur sub speciebus. Datur ergo relatio praesen­ tiae et continentiae. Patet negandam esse quamlibet unionem physi­ cam formalem, sive substantialem (quae repugnat inter substantiam et accidentia), sive accidentalem (quae supponeret, contra doctrinam Ecclesiae, accidentia esse in Corpore Christi tanquam in subiecto inhaesionis). Ideo Corpus Christi non frangitur, non atteritur den­ tibus, non masticatur. Hic ultimus dicendi modus videtur affirmari in professione fidei Berengarii anno 1059 in Concilio Romanols. Sed ibi agitur tantum de exprimenda reali praesentia Christi sine ulla possibili ambiguitate. Hinc quaedam expressiones nimis fortasse reales, quae tamen verum sensum habent. Sic illam formulam intel­ lexerunt coaetanei ”. Illa ergo praesentia et continentia Christi sub speciebus, videtur explicanda maxime ex quadam actione Corporis Christi, qua conser­ vat accidentia panis et vini supplendo sustentationem in genere cau­ sae efficientis. Sunt qui putent, id solum non sufficere; sed requiri praeterea quandam veluti alligationem Corporis Christi ad species, seu insolubilitatem intimae praesentiae; quae oritur ex vi quadam divinitus data speciebus ad trahendum secum intime Corpus Christi. Aliis tamen id non videtur esse necessarium “. Quomodo et quatenus mutationes specierum praedicari possint de Corpore Christi, vide apud Suarez ”. n Cf. G.Ftlocrassi, La rcaltà oggettiva dette specie eucaristichc seconda il Cardinal Franselin: Greg 18 (1937) 395-409. De relatione inter elementa dog­ matica et explicationem philosophicam, cf. J-Ternus. "Dogmatischc Physik” in der Lchrc wm Altarsacramcntf : Stimm (1937) 220-230; F.UxtErkirche, Zu cinigcn Problcmcn der Eucharisticlehre (Innsbruck 1938), de quo libro vide DivTh(Fr) 17 (1939) 238-250; P.Sedlmaver, Die Lchrc des hl.Thomas von den accidentia sine subiecto remanentia, untcrsucht auf ihren Einklang mil der aristotelischen Philosophie: DivTh(Fr) 12 (1934) 315-326; M.Oromî, EI Concilio de Trcnto y la tcoria substancia-accidcntes en la Eucaristla: VerVid 3 (1945) 3-45; Substanda y espccies en la Eucaristiac ibid., 11 (1953) 97-107; F.Selvacci. Il concetto di sostansa nd dogma cucaristico in rejasione alla fisica moderna: Greg 30 (1949) 7-45. B Cf. S.Th.. 3 q.77 a.3-8; Suarez, In 3 <\.77 disp.57; Alastruey, 241-252. ■’ ML 148,1425. Cf. exempli gratia Guitmunous AvErsanus, De Corporis et Sanguinis Chris­ ti veritate 1 : MT, 149,1432ss. Hoc ipsum testatur Ramîrez. La controversia cucaristica 69-78. 1S Cf. Luco. De Eucharistia disp.6 s.2; F.de Lanversin, Le concept de pré­ sence et quelques-unes de ses applications: RechScRel 23 (1933) 58-80; La présence eucharistique: RechScRel 23 (1933) 176-196; E.GutwEncEr, Die sakramentale Einheit cwischcn Christus und den cucharistischcn Gestalten : ZkathTh 74 (1952) 318-338. » In 3 q.75 disp.6 s.2. I..2 c.l a.2. natura transsubstantiationis. ,ν.119-123 III. 301 DE NATURA TRANSSUBSTANTIATIONIS 122. Ex doctrina Ecclesiae constat transsubstantiationem importare non solum praesentiam Corporis Christi et desitionem substantiae panis, sed praeterea etiam conversionem. Haec autem conversio nequit explicari sicut ceterae conversiones naturales, quae sunt conversiones formales; in quibus rema­ net subiectum et mutantur formae. In hac enim singulari con­ versione hoc speciale habetur, quod subiectum non remaneat, cum conversio sit substantialis, id est totius substantiae in to­ tam substantiam. Hinc specialis difficultas in explicanda trans­ substantiatione videtur ponenda maxime in necessario nexu inter terminum a quo et terminum ad quem. Accedit et nova difficultas ex eo quod in transsubstantiatione terminus ad quem iam praeexsistat ipsi conversioni, nec per ipsam sim­ pliciter fiat. Plurimae tentatae sunt solutiones, quarum tendentiae fun­ damentales ad has, quae sequuntur, reduci posse videntur. 123. I. Theoriae. 1. Theoria annihilationis. Substan­ tia panis annihilatur, et eius loco succedit sub iisdem accidenti­ bus Corpus Christi. Haec theoria, quae male tribuitur Scoto1, non servat conceptum conversionis. Nam sola suspensio actio­ nis -conservativae (in qua consistit annihilatio proprie dicta) non ordinatur ad positionem Corporis Christi; sine qua or­ dinatione non salvatur conversio. 2. Theoria re productionis. Sic exponitur a Suarez2: α) In transsubstantiatione datur aliqua actio realis, quae ver­ satur circa Corpus Christi, quatenus, per eam Corpus Christi constituitur sub speciebus. Haec actio revera influit de facto esse substantiale in Corpus Christi, et hinc est actio substan­ tialis ; quae nunc dicitur esse per modum conservationis, quia aliunde supponitur Corpus Christi iam alibi exsistens. Et in hunc modum posset dici illa actio sufficiens productio ter­ mini, si hic alibi non esset; nunc vero de facto solum habet rationem conservationis. Denique haec actio non est mutatio proprie dicta, sed solum actio seu realis dependentia. 5) Datur praeterea alia actio distincta, positiva et realis, qua accidentia panis a substantia separantur et per se consti­ 1 Dc Scoto ciusque vera sententia, cf. W.LampEn, La dottrina dclla transsubstansiacionc sccondo il B.Duns Scoto: StFranc 10 (1924) 127-132; Λ Velli­ co, Dc transsubstantiatione iuxta I.Duns Scot uni: Ant 5 (1930) 301-332; U.Storff, Dc natura transsubstantiationis iuxta IDuns Scotuin (Quaracchi 1936). 9 In 3 q.75 disp.50'. I.Λ. DE ALDAMA. DE SS.EUCHARISTIA. III 302 tuuntur. Haec actio per se primo efficit in accidentibus novum modum exsistendi per se, qui formaliter repugnat cum actuali inhaerentia et cum unione accidentium in subiecto. Et ideo ex vi huius actionis separantur haec accidentia a suo subiecto. Separatis autem accidentibus a substantia, haec ex natura rei naturaliter desinit esse ; quia tolluntur sic dispositiones neces­ sariae ad conservandam unionem formae cum materia ; et ideo statim solvitur illa unio et consequenter desinit esse forma substantialis quae a materia pendet ; et cum non introducatur nova forma, consequenter desinit esse materia, quae sine for­ ma esse non potest.· Haec autem desitio substantiae panis nuillo modo est annihilatio ; quia fit vi actionis positivae et physi­ cae, non per meram suspensionem concursus Dei. c) Inter utramque actionem datur connexio non physica, sed tantum ex institutione divina. Scilicet una ad alteram or­ dinatur et propter alteram fit ex intentione agentis ; quia ver­ ba non habent vim ad ponendum unum terminum, nisi expel­ lendo alium ; et quia non potest expelli alius terminus nisi per aliam actionem, ideo una non potest efficere nisi praemitten­ do aliam vel in ordine ad aliam. Et ideo agitur de vera con­ versione 3. Sic Lessius, Arriaga, Piccirelli, Franzeijn, Puig. 3. Theoria adductionis. Sic exponitur a S.Bellara) Panis in Eucharistia non annihilatur quia annihi­ latio terminatur ad nihil ; actio autem qua panis desinit esse, non terminatur ad nihil, sed ad Corpus Christi. b) Sed ad veram conversionem non requiritur ut termi­ nus ad quem de novo producatur ; satis est quod unus terminus alteri succedat, sive ille tunc producatur, sive aliunde adduca­ tur, sive alio modo fiat. Hinc in Eucharistia, quia Corpus Christi praeexsistit ante conversionem sed non sub speciebus, conversio tantum facit ut incipiat esse sub speciebus. c) Haec actio vocatur adductiva quia facit ut sine motu locali Corpus Christi, quod antea solum erat in caelo, sit iam etiam sub speciebus; non tantum per simplicem praesentiam sive coexsistentiam, sed etiam per unionem quandam, qualis est inter substantiam panis et accidentia, excepta inhaeren­ tia. d) Actio haec, ut est conversiva, recipitur in pane; ut est adductiva, in ipso Corpore Christi. Christus ergo in tantum 124. mino4: 3 Theoriam suarezianam accurate exponit M.OuEra. Sufires y Ia doctrina dc la transubstanciaciôn eucaristica: RazFe 138 (1948,11) 400-441. 4 Dc sacramento Eucharistiae lib.3 cp.18. 1.2 c.l a.2. natura transsubstantiations. n.123-126 303 non mutatur, in quantum nihil amittit; sed certe mutatur in quantum acquirit aliquid quod non habebat, scilicet esse sacramentale. Sic etiam iam antea Scotus et Toletus; Vazquez quo­ que, Pesch, Lercher. 125. 4. Theoria constitutionis Christi sub speciebus. Haec theoria non est nisi maior declaratio praecedentis, vjtato nomine adductionis. Sic exponitur a Cardinali Lugo ° : a) In transsubstantiatione datur unica actio, quae bene dicitur con­ stitutiva Christi sub speciebus, connotando desitionem substan­ tiae panis. b) Haec actio (quae, ut est conversio, habet pro termino formali Corpus Christi; ut tamen est productio, habet pro termino producere unionem Corporis Christi cum accidenti­ bus) e facit unionem Corporis Christi cum accidentibus. Quae unio duo importat. Primum est munus substantiale sustentan­ di accidentia in genere causae efficientis, non materialis ; et hoc est Corpus Christi substare accidentibus. Secundum est alligatio quaedam Corporis Christi ad accidentia ; quae est vis quaedam, qua accidentia divinitus possunt secuin trahere Cor­ pus Christi quocumque deferantur. c) Semel posito illo munere substantiali substandi acci­ dentibus, eo ipso ex natura rei desinit substantia panis, utpote quae privetur suo munere substantiali ; secus daretur duplex causalitas adaequata circa eundem effectum, quamvis esset in duplici genere causae. d) Unde vere datur conversio; quia desinit substantia pa­ nis ob positionem Corporis Christi sub iisdem accidentibus et in ordine ad idem munus substantiale, quod gerebat antea substantia panis. e) Non ergo datur annihilatio ; quia desitio substantiae panis non tendit ad nihil, sed ad aliquid, scilicet ad Corpus Christi in quod convertitur. Sic etiam recenter Manya t. 126. 5. Theoria simplicis conversionis. Sic exponitur a Billot8: a) Transsubstantiatio non est unius substantiae de­ 8 De sacramento Eucharistiae disp 7. • Nota unicam illam actionem, ut est conversio, esse substantialem quia ter­ minus formalis eius est substantia Corporis Christi; ut autem est productio, non esse cur vocetur substantialis. Est ergo conversio substantialis, sed non est actio substantialis; immo in sua entitate est omnino accidentalis. Cf. disp.7 s.8 n.129. 1 La transubstanciaciôn: RcvEspT 7 (1947) 245-264. 8 De SS.Eucharistiae sacram'cnto q.7S par.2. 304 Ι.Λ. DE aldama, DE SS.EUCHARISTIA. III structio et alterius subrogatio per reproductionis vel adductio­ nis viam ; sed est simplex actio, qua Deus (qui, ut auctor en­ tis, potest in totum ens) immediate mutat quidquid entitati-s est in substantia panis in id quod est entitatis in substantia Corporis Christi. b) Sublectum huius actionis est solum panis, nullo modo Christus, qui manet sine ulla mutatione. Christus nihil pati­ tur, nihil recipit, non replicatur; fit praesens ubi antea non erat, eo solo quod vi conversionis accidentia panis acquirunt habitum realem continendi Corpus Christi. c) Nihil' desinit esse via annihilationis, sed via proprie dictae conversionis unius substantiae individuae in individuam substantiam Corporis Christi. Haec theoria exponitur tanquam verus reditus ad ge­ nuinam mentem S.Thomae et magnorum Scholasticorum saec.XIII ”. Eandem sequuntur multi recentiores, ut De la Taille, D’Ales, Lebreton, Lepicier, Van Hove, Van Hoort, Alastruey, Filograssi, Garrigou-Lagrange, Piolanti* 10. 127. II. Nostra sententia. In re quidem difficillima, quid melius videatur breviter exponimus. a) Theoria conversionis videtur non exprimere nisi ip­ sum dogma transsubstantiationis, cuius explicationem quaeri­ mus; non tamen dare ulteriorem scholasticam inquisitionem. Respondent* per hanc theoriam omnino plus dici quam quod in dogmate enuntiatur, quia illa theoria expresse excludit annihilationem, adductionem et reproductionem ai. Hoc sine du­ bio verum est ; sed praecise quaeritur qualis sit illa actio conversiva, quam esse conversivam omnes admittimus, quaeque dicitur non esse reproductiva vel adductiva vel constitutiva sub speciebus. Id scilicet quaeritur, qualis sit nexus intrinse­ cus, propter quem, desinente substantia panis, ponatur Corpus Christi. 0 De mente S.Thomae. cf. A.Bassani, Dc transsubstantiation# ad mentem S.Thomae Aquinatis (Florentiae 1913); A.'Zychlinski , Sincera doctrina de conceptu transsubstantiationis iuxta principia S.Thomae Aquinatis: CiencTom-30 (1924) 28-65.222-224; I.Puiq de la Bellacasa, De transsubstantiatione secun­ dum S.Thomam (Barcinone 1926); B.AugiEr. La transsubstantiation .d’après, saint Thomas d’Aquin: RevScPhTh 17 (1928) 227-259; V.Cachia, De natura transsubstantiationis iuxta S.Thomam et Scotum (Romae 1929). De aliis scholasticis, cf. Püig de la Bellacasa in EstEcl 9 (1930) 566s. 10 M. de la Taille, Mysterium fidei cluc.50; A.d’ales. Dc Sanctissima Eucha­ ristia 78ss; A.M.Lepicier, Tractatus de SS.Eucharistia 172s; J.Lebreton, Eucharistie: DAFC 1,1581s; AJvan Hove, Tractatus de SS.Eucharistia 85-88; G.van Noort, De Eucharistia 344ss; G.Alastruey, 138-147; Filograssi, 133-152; R. Garri cou-Lagrange. De Eucharistia 83ss; A.Piolanti, De Sacramentis 65ss. n Cf. Filograssi, 157. (,.2 c.l λ.2. natura transsubstantiationis. n.126-129 305 Praeterea non satis intelligitur, quomodo Corpus Christi vi huius actionis incipiat esse ubi non erat, quin ad ipsum ullo modo terminetur talis actio. Hoc Christi Corpus inciperet ha­ bere novam relationem sine ullo novo fundamento. Tandem haec actio nihil ageret, nihil produceret; quod vi­ detur repugnare. Quod si dicitur hanc actionem nihil aliud facere nisi convertere, hoc est praecise quod quaeritur, quid sit unum in aliud convertere secundum totam substantiam. 128. b) Unicitas actionis videtur retinenda. In casu enim duplicis actionis, conversio proprie dicta minus explicatur. Praesertim si connexio inter utramque actionem sit tantum extrinseca ex mera intentione divina. c) Actio sine dubio terminatur ad Corpus Christi. Non utique quia Christus aliquid amittat, sed quia novum modum essendi acquirat, scilicet sub speciebus. Nec omnino dicendum est, id esse contra sententiam S.Thomae. Affirmat enim Sanc­ tus Doctor: “oportet hanc conversionem terminari ad Corpus Christi”, et ideo non est annihilatio (4 d.ll a.2); “substantia Corporis Christi, ad quam terminatur ista conversio, non sus­ cipit magis neque miniis” (3 q.75 a.7) ; “quia conversio panis directe terminatur ad substantiam Corporis Christi...” (3 q.76 a.3 ad 2) ; “conversio, quae fit in hoc sacramento, directe ter­ minatur ad substantiam Corporis Christi” (3 q.76 a.4). 129. d) Talis novus modus essendi Christi in Eucharis­ tia involvit aliquam novam habitudinem ad species; quae non est mera praesentia in illis, sed quasi continentia sub illis. Haec habitudo non inepte videtur explicari per munus sub­ stantiale sustentandi species in genere causae efficientis. Fit ergo Christus praesens habendo sine ullo motu locali quidquid per motum localem haberet; et praeterea Eius Corpori datur influxus effectivus in accidentia panis, quo influxu suppletur quoad illorum esse id quod antea fiebat a substantia panis in linea verae sustentationis et inhaerentiae. Haec fiunt ab actio­ ne transsubstantiativa. e) Sed quia his peractis substantia panis sub eisdem ac­ cidentibus esse non potest, disparet substantia panis vi unius eiusdemque actionis transsubstantiativae. Quae ideo est vera conversio, quia sub eisdem accidentibus transmutat substan­ tias; non per meram successionem substantiarum, sed per incompossibilitatem earum, causatam ab una sola actione. f) Haec mira et singularis actio, cuius intimam naturam penetrare non possumus, talis est in seipsa ut haec omnia per­ 306 I.A. DE AI.DAMA, DE SS.EUCHARIST1A. Ill agat vi sua intrinseca, nori ex mera intentione divina extrinseca. Talem vero esse naturam intrinsecam huius actionis ef­ ferunt nobis verba consecrationis ; quae, iuxta omnes, expri­ munt veram incompossibilitatem substantiae panis cum Cor­ pore Christi sub eisdem accidentibus. Quia autem illa verba non solum sunt vera, sed etiam sunt activa, revera causant talem incompossibilitatem. Nulla vero est ratio ut negetur verba illa hoc causare vi sua, prout instrumentaliter eJevantur a Deo12. 130. Dicitur contra fundamentum huius explicationis: sic substantia panis non est id quod in Corpus transit, sed id quod' per Corpus expellitur; ergo non datur vera conversio panis in Corpus Christi1S. Sed nego antecedens. Substantia panis est quod in Corpus Christi transit ideo quia posito Corpore ipsa desinit esse necessario. Sed dices iterum : sic datur annihilatio, substantiae panis. Respondeo substantiam panis non annihilari annihilatione pro­ prie dicta, quia; non desinit esse per actionem quae tendat in nihilum, sed per actionem quae tendit in constituendum Cor­ pus Christi sub eisdem accidentibus, sub quibus erat ipsa sub­ stantia panis. Ceterum potest admitti substantiam panis anni­ hilari annihilatione improprie dicta; quatenus vi actionis illius causatur talis essendi modus sub accidentibus, qui incompossibilis sit cum permanentia substantiae panis; et ideo Deus subtrahit suum influxum conservativum illius. ARTICULUS III De modo praesentiae reams 131. Postquam egimus de facto praesentiae realis et in­ vestigabimus actionem qua Christus fit praesens in Eucharis­ tia (quae est actio constituens Christum praesentem sub spe­ ciebus remanentibus illius substantiae panis et vini quae desi­ nit esse), quaerimus nunc qualis sit specialis modus huius singularis praesentiae. u Fortasse nihil aliud intendit Suarez. Ipse enim expresse dicit: “Tota haec necessitas fundata est in necessitate verborum [institutionis], cui eorum effica­ cia est accommodata; sunt enim verba practica, quae virtutem habent ut sese vera efficiant in simplicissimo significatione sua; et ad hoc fuit necessaria conversio substantialis” (In 3 q.50 s.8 n.5). Unde connexio non est mere ex­ terna, sed ex virtute quam ipsa verba practica habent. Si ergo dicit ad ra­ tionem conversionis non requiri ut connexio sit intrinseca, agit de potentia Dei absoluta. u Cf. Filograssi, 154. 1*2 C.l Λ.3. MODUS PRAESENTIAE REAMS. TH.10 N.129-133 307 Thesis 10. Christus in Eucharistia est praesens totus sub utraque specie et totus sub qualibet earum parte, sive separatione facta, sive ante separationem. S Th.. 3 q 76 a.1-3; SuXrEz. In 3 q.76 disp.51 et' 52; Puic, 393-414; Alas173-193; Filograssi, 167-172; Lercher-Dander, 316-319. truey, 132. Notiones. Totus Christus, scilicet Corpus et Sanguis Eius, una cum anima et divinitate. Totus Christus intelligitur totalitate essentiali et integral!, eo modo quod exsistit in momento consecrationis. Praesens sub speciebus dicitur aliquid esse dupliciter: a) vi verborum est praesens, omne id quod per verba conse­ crationis directe et immediate significatur et sine quo verba non essent vera ; b) vi concomitantiae est praesens quidquid per verba directe et immediate non significatur, sed realiter unitum est cum eo quod vi verborum ponitur. Attenditur ergo connexio in ipsa re. Dicimus totum Christum esse realiter praesentem, sive vi verborum, sive vi concomitantiae.’ Species dicuntur complexus ille accidentium sensibilium, quibus naturaliter panis et vinum designantur. Partes resultant ex fractione panis vel ex distributione Sanguinis in calice contenti. Ante separationem, cum partes formaliter nondum sint, intelliguntur designabiles in tota hos­ tia vel in calice. 133. Doctrina Ecclesiae. Conc.Constantiense (D 626) docet esse de fide “integrum Christi Corpus et Sanguinem” esse sub unaquaque specie. Cone.Florentinum in Decreto pro Armenis docet doctri­ nam Ecclesiae Romanae, scilicet “totum Christum” contineri sub unaquaque specie, immo et sub qualibet parte separata a pane et a vino consecratis (D 698). Conc.Tridentinum sess.13 cn.l (D 833) explicat quid intelligatur “totus Christus”. Quod amplius explicatur in cp.3 (D 876). Scilicet vi verborum, Corpus et Sanguis; vi natura­ lis connexionis et concomitantiae (videlicet ex unione substan­ tiali Christi viventis), Corpus et Anima sub specie vini, San­ guis et Anima sub specie panis ; vi unionis hypostaticae, Di­ vinitas sub utraque specie. Hoc ergo significat “totus et in­ teger Christus”. In eadem sessione cn.3 (D 885) definitur “totum Chris­ tum” contineri primum sub unaquaque specie; deinde etiam 308 I.Λ. DE ALDAMA, DE SS.EUCHARISTIA. Ill sub singulis partibus speciei, separatione facta. Hoc quoque explicatur amplius in cp.3 (D 786), quatenus docetur prae­ sentia Christi in singulis specierum partibus in genere, nihil expresse significando de separatione iam facta. Ita etiam di­ cebatur initio in canone citato; sed apposita est restrictio “se­ paratione facta” paucis diebus ante definitionem, ne proce­ deretur ultra id quod dixerat Florentinum, aut forte damna­ retur aliquis theologus catholicus ’. i* Totum et integrum Christum contineri sub unaquaque spe­ cie, docetur etiam a Concilio Tridentino in sess.21 cp.3 et cn.3 (D 932 936). 134. Valor dogmaticus. Totum Christum (Corpus, Sanguinem, Animam, Divinitatem) contineri sub unaquaque specie, est dc fide divina et catholica definita. Id etiam valet pro thesi “Christum totum contineri sub singulis partibus, se­ paratione facta”, id est cum partes formaliter habentur. Con­ tineri in eis etiam ante separationem (id est cum partes sunt tantum designabiles), est doctrina catholica ita certa ut con­ traria sit temeraria. Doctrina de continentia vi verborum et vi concomitantiae, quamvis aliquibus theologis visa est de fide, dicenda potius est explicatio, certa dogmatis, pertinens ad doc­ trinam catholicam, quaeque sine temeritate negari non· potest. 135. Probatur, a) Totus Christus sub unaquaque spe­ cie: Verba consecrationis panis non sunt vera, nisi per ipsa ponatur praesens Corpus Christi prout de facto exsistit tunc cum verba pronuntiantur. Atqui tunc Coipus Christi est uni­ tum Sanguini, Animae et Divinitati. Ergo sub specie panis haec omnia fiunt praesentia, seu fit praesens totus Christus. Mai. Secus non poneretur praesens idem numero Corpus Christi, sed aliud. Idem, ut patet, valet de consecratione ca­ licis. Hinc S.Paulus (1 Cor 11,27) dicit: quicumque mandu­ caverit panem hunc VEL biberit calicem Domini indigne, reus erit Corporis ET Sanguinis Domini, b) Totus Christus sub qualibet parte separata: Christus in Coena dedit Apostolis unicum calicem consecratum ; ab an­ tiquitate Christiana Patres commendant fidelibus curam dili­ gentem ne aliquid panis aut vidi decidat in terram (R 367 490...); dicunt similiter Patres dividi panem sine divisione Christi (R 707 806 2230) ; utrumque hoc habetur in liturgiis, maxime in liturgia romana, in qua praeterea canitur: “fracto demum sacramento—ne vacilles, sed memento—tantum esse 1 Cf. DTC 5,1352. l.2 c.l λ.3. modus praesentiae realis. th.10 n.133-137 309 sub fragmento—quantum toto tegitur”. Atqui haec probant persuasionem Ecclesiae, Christum esse praesentem eodem modo in partibus separatis ac erat in tota specie panis aut vini. c) Totus Christus sub qualibet parte non separata: Ibi est totus Christus ubi erat substantia panis. Atqui haec erat in singulis partibus ante separationem. Ergo etiam Christus totus. Praeterea si totus Christus, nondum praesens in singu­ lis partibus ante separationem, esset postea praesens in singu­ lis post separationem, ratio huius praesentiae esset alia quam verba consecrationis. Atqui verba consecrationis sunt unica ratio praesentiae realis. Ergo totus Christus est praesens sub qualibet parte non separata. 136. Obiectiones. 1. Si totus Christus est praesens sub una­ quaque specie, alterutra consecratio est inutilis. Ergo non est totus praesens. Dist. antec. Est inutilis, id est, non requiritur ad suscipiendum totum Christum, conc. antec.; non requiritur simpliciter, nego antec. Quod Christus fiat praesens non sub unica specie, sed sub duabus, non erat necessarium ad hoc ut fidelis communicans susciperet to­ tum Christum ; et ideo Ecclesia definivit validitatem communionis sub unica specie (D 626 930-937). Sed haec separatio specierum in consecratione habet alium valorem, ut agentes de sacrificio Missae eiusque essentia explicandum erit. 2. Quod totum est intra, nihil eius est extra. Atqui Christus to­ fus est intra speciem panis. Ergo nihil Eius est extra illam speciem. Ergo Christus non erit sub specie vini. Dist. niai. Nihil eius est extra negative (nihil eius est quod non sit intra), conc niai.; nihil eius est extra positive, nego mai. Conc. min. Pariter dist. primum cons. Nihil eius est extra speciem panis ne­ gative (id est ita ut non sit intra illam), conc. cons.; nihil eius est extra speciem panis positive (id est ita ut non sit sub specie vini), nego cons, 3. Si totus Christus esset praesens sub singulis partibus sepa­ ratis, Ipse separaretur a 'Seipso. Atqui hoc est absurdum. Ergo non est praesens. Dist. mai. Separaretur a Seipso, id est, una praesentia Ipsius se­ pararetur ab alia praesentia, conc. mai.; id est, entitas Eius separa­ retur a seipsa, nego mai. Contradist. min. Est absurdum entitatem Christi a seipsa separari, conc. min.; est absurdum Eius diversas praesentias separari ab invicem, nego min. Aliae difficultates, quae fieri solent, in sequentibus scholiis prae­ veniuntur. 137. Scholion 1. De formula “vi verborum et vi concomitantiae”. a) Quaeritur a theologis quomodo anima Christi habeatur prae­ sens vi concomitantiae, et non vi verborum. Corpus enim Christi, quod vi verborum praesens ponitur, est corpus humanum; corpus autem humanum non est tale nisi per animam, quae est unica for- 310 I.A. DF. AI.DAMA, DE SS.EUCHARISTIA. Ill ma corporis. Plures sunt solutiones, quae videri possunt apud Lu­ go’. Dici potest, “corpus” intelligi vulgari modo, prout dicitur homo componi ex anima ët corpore. Immo etiam in rigore scholastico "cor­ pus” formaliter significat tantum materiam cum aliqua forma corporeitatis, quin amplius determinetur, quamvis in casu nostro suppo­ nat pro materia cum forma rationali. Sic in triduo mortis Christi, si facta fuisset consecratio, vi verborum positum fuisset corpus eodem modo, etsi vi concomitantiae non posita fuisset anima, quae tunc temporis erat a corpore separata. b) Quaeritur etiam quomodo divinitas Christi habeatur in Eucha­ ristia tantum vi concomitantiae. Nam in formula consecrationis di­ citur Corpus “meum” ; cum autem unica sit in Christo persona di­ vina, illa vox “meum” hanc personam significare videtur ; ac proinde divinitas vi verborum erit. Sed considerandum est, in voce “meum” non includit divinitatem tanquam constitutivum essentiale aut inté­ grale, sed solum tanquam designationem possidentis. Quae difficul­ tas maior forte videbitur in sententia eorum, qui ponunt humanita­ tem Christi exsistere per exsistentiam Verbi. Sed etiam in hac sen­ tentia dici potest, vi verborum non significari nisi Corpus Christi exsistens per aliquam exsistentiam, quae non amplius determinatur qualis sit. c) Tandem addendum est, vi circuminsessionis, non solum Ver­ bum sed etiam Patrem et Spiritum Sanctum suo modo esse prae­ sentes sub utraque specie, cum tres divinae Personae identificentur realiter cum una eademque natura ’. 138. Scholion 2. De praesentia sacramentali. a) Christum in Eucharistia habere suam quantitatem, tenent' omnes theologi, excep­ tis Durando et Nominalistis. Quam doctrinam vocat Suarez theolo­ gice certam4. Ratio autem est, quia Corpus Christi in Eucharistia est idem ac in caelo ; nec potest carere his quae Ipsi intrinsece in­ haerent. Unde patet etiam quantitatem esse in Eucharistia per concomitantiam. b) Sed hinc ulterius quaeritur, quid praestet quantitas Corpori Christi in Eucharistia, cum certum sit eam non omnia praestare quae naturaliter in aliis corporibus inveniuntur; est enim Corpus Christi in Eucharistia totum in toto et totum in qualibet parte. In quo non una est theologorum sententia, iuxta diversum modum con­ cipiendi ipsam quantitatem. Qua in re, quia diversi sunt modi non sentiendi solum, sed etiam loquendi, ut vitentur confusiones haec fere dicenda sunt. 139. l.° Extensio dicit in genere extrapositionem partium integralium. Quae extrapositio duo maxime importare videtury-primum est, quod sint partes distinctae, et quidem inter se unitae^Lsecundum est, quod hae partes mutuo sese excludant in eodem spatio, ac sint impenetrabiles aliique corpori resistentes, quamdiu corpus non divi­ ditur. Primum quidem (quod vocant extensionem entitativam) habet corpus per suam ëntitatem, non per quantitatem. Sed adhuc hoc ul­ timum dupliciter cogitari potest : primo modo aptitudine tantum et 2 De sacramento Eucharistiae disp.8 s.4. 3 Cf. Suarez, In 3 q.76 disp.5 s.3-6; Luco, De sacramento Eucharistiae disp.8 s.4-6; Alastruey. 182-189; Filograssi. 154-166. * In 3 q.76 disp.51 s.2 n.5. De Durando cî..R.Masi, De quantitate Corporis Christi in SS.Eucharistia apud Durandum a S.Porciano : EDoc 4 (1951) 289-310. i„2 c.l a.3. modus praesentiae reams. th.10 n.137-141 311 potentia proxima, secundo modo in actu. Primum vocant extensio­ nem aptitudinalem in ordine ad locum; qtlae quidem est effectus primarius quantitatis, ideoque metaphysice inseparabilis a corpore quanto. Secundum vocant extensionem actualem in ordine ad locum; quae, utpote effectus secundarius quantitatis, a primo naturaliter consequitur, sed divinitus suspendi potest. His ergo positis, Corpus Christi in Eucharistia non habet partes suas intégrales (extensionem entitativam) a quantitate, sed a sua intrinseca entitate substantiali. Habet autem a quantitate extensio­ nem aptitudinalem, utpote ab illa absolute inseparabilem. Extensio­ ne vero actuali caret per virtutem divinam. Quod si quaeratur, utrum Corpus Christi in Eucharistia habeat suam figuram, distinguendum est. Alia enim est figura organica, quae provenit ex intrinseca compositione quantitatis ; alia est figura situalis aut localis, quae provenit ex extensione actuali. Christus ergo in Eucharistia habet figuram organicam, non vero situalem ’. 140. 2.° Est tamen alius modus totam rem concipiendi, iuxta quem extensio entitativa tribuitur substantiae corporeae a quantita­ te; substantia enim corporea ante quantitatem concipitur extra omne genus continui et extensi. A quantitate etiam essentialiter et prima­ rio tribuitur extensio actualis in ordine ad locum. Extensionem vero aptitudinalem nullam admittunt, praeter aptitudinem habendi quan­ titatem, quae aptitudo est in substantia materiali. Unde Corpus Christi in Eucharistia habet a quantitate et partes intégrales suas et dimensionem in longum, latum et profundum, et figuram suam naturalem, quam diximus situalem. Caret autem qua­ libet commensuratione ad species, quia hae non sunt superficies ambiens superficiem Corporis Christi, cum hoc sit totum in toto et totum in parte; unde nequit dici locatum”. Primus modus rem concipiendi praeferendus nobis videtur. 141. c) Haec specialis praesentia Corporis Christi in Eucharis­ tia dicitur a S.Thoma (3 q.76 a.3) esse per modum substantiae. Ha­ bet enim suum essendi modum substantia in se, distinctum a modo quo est sub quantitate et ex quantitate; scilicet tota in toto et tota in parte. Quod quidem in prima sententia supra memorata inde ha­ betur, quod substantia corporea, etiamsi habeat de se partes inté­ grales, illas tamen nondum habet extensas, ne quidem extensione aptitudinali. Unde dici potest esse ad modum spiritus, etsi plane non in omnibus. In secunda vero sententia hoc inde explicatur, quod substantia de se non habet partes intégrales ; unde non potest' esse nisi tota ubicumque sit. Praesentia ergo per modum substantiae ideo habetur in Eucharistia, quia vi verborum consecrationis ponitur tan­ tum substantia Corporis Christi, id est sine quantitate ; quae ponitur solum ex concomitantia. Unde substantia Corporis Christi, vel quia nondum habet partes intégrales, vel quia adhuc eas habet sine ulla extensione, servat suum proprium modum essendi; quantitas autem Corporis Christi habet in Eucharistia eundem modum praesentiae, 5 Cf. SuÀREz, in 3 q.75 disp.48 s.l n.21 et 25. De vera sententia P.Suarez disputatum est; cf. J.CaballEria, jAdmite Sudrcz cantidad sin extensidn actuali: EstEcl 13 (1934) 447-458. Pro quaestione philosophica, cf. Urraburu, Cosmologia 207ss. • Cf. Billot, De SS.Eucharistiae sacramento q.76 par.l; Filograssi, 172184. Pro quaestione philosophica, cf. P.Hoenen, Cosmologia lib.l cp.l a.2 par.2. 312 Ι.Λ. DE ALDANA, DE SS.EUCHARISTIA. Ill qui proprius est substantiae, quia non ponitur ratione sui, sed ra­ tione substantiae 142. d) Hinc sequitur Christum in Eucharistia exercere eos­ dem actus intellectus ac voluntatis, quos exercet in caelo; actus vero sensuum naturaliter exercere non posse, quia hi actus supponunt extensionem actualem. Utrum vero Christus in Eucharistia exerceat actus sensuum supernaturaliter, disputatur a theologis, nonnullis af­ firmantibus, ut videre est apud Franzelin’, cui id videtur pia et pro­ babilissima sententia, utpotc connexa cum dignitate sacratissimae hu­ manitatis et' cum fine sacramenti, quo Christus cum suis fidelibus commercium etiam corporale inire voluit. Quoad actus vero imma­ nentes Christi formaliter prout exsistentis in Eucharistia, in quan­ tum supponunt aliquam corpoream immutationem, nequeunt a Chris­ to exerceri naturaliter; sed exercentur sine dubio supernaturaliter. Christus in Eucharistia nihil potest pati ab agentibus physicis, qui exsistit per modum spiritus. Tandem nequit naturaliter videri oculo corporeo; et probabilius ne quidem supernaturaliter, quod tamen aliqui theologi affirmant'’. 143. e) Corpus Christi, quamvis sit totum in toto et totum in parte, etiam ante separationem, non tamen est' pluries in hostia, sicut anima non est pluries in corpore quod informat, etsi sit in toto et in singulis eius partibus ”, 144. /) Quia Corpus Christi in Eucharistia est idem numero quod est in caelo, dicendum est Corpus Christi replicari. Nota ta­ men, quidquid sit de diversis Scholasticorum sententiis circa possi­ bilitatem replicationis circumscriptivae, hanc opinandi diversitatem in nostro casu nihil officere. Hic enim datur replicatio mixta, cum Corpus Christi in caelo sit circumscriptive et in Eucharistia sit per modum spiritus aut per modum substantiae. Quod quidem repug­ nare nullo modo.ostendi potest”. 145. Scholion 3. De praesentia Christi permanente in Eucha­ ristia. Quaeri potest quinam sint termini temporales huius praesen­ tiae Christi in Eucharistia. Ecclesia definivit in Conc.Tridentino sess.13 cn.4 et cp.3 (D 886 876), Christum esse praesentem in Eucha­ ristia hon solum in usu, dum sumitur (ut quidam Protestantes vo­ lebant), sed statim post consecrationem. Quod est fundamentum spe­ cialis cultus latriae, qui Sanctissimo Sacramento in Ecclesia tribui­ tur (D 888s 878s) 'i Praesentem vero esse Christum usque ad cor­ ruptionem specierum, est sententia theologorum communis et cer­ ta ”, De apparitionibus Christi in Eucharistia et de miraculis, quae ’ Cf. SuarSZ, In 3 q.76 disp.52 s.2 n.8; Filocrassi, 184-187. 8 De Eucharistia th.ll. • Cf SuXrez, In 3 q.76 disp.53; Alastruey. 217-231. 10 De alio modo, quo affirmari posset Christum adesse pluries in Eucharis­ tia, ex diversa omnino ratione, cf. L.Baudiment, Notre Seigneur n'est il pré­ sent qu'une fois dans l'hostie?: RevApol (1937) 546-562. A.H.Maltha, Costnologica circa transsubstantiationem·: Ang 16 (1939) 305-334. 11 Dc quaestione philosophica, cf. Urrâburu, Cosmologia p.979-1001; HoenEN, Cosmologia lib.l cp.2 a.2 par.3. Circa totam quaestionem praesentiae sacramenta­ lis, cf. R.Masi, La tcoria suaresiana della presensa eucaristica (Roma 1952); de quo libro vide J.Hellîn, Sobre la ubicaciân en Suârcs y sobre su sistema mctafisico: RevEspT 7 (1947) 275-288. w Vide praeterea aliquas propositiones damnatas a Gregorio XI (D 578ss). 18 Cf. Suarez, In 3 q.76 disp.54. r,.2 c.2 λ.1. missa est sacrificium, th.11 n.141-147 313 in speciebus consecratis aliquando apparent, nota in genere in eis non videri Christum in se, nec Eius Carnem aut Sanguinem, sed tantum figuram et colorem carnis et sanguinis, inhaerentes ipsis spe­ ciebus sacramentalibus “. CAPUT II De sacrificio eucharistico 146. Posito fundamento necessario praesentiae Christi realis in Eucharistia, quae in Ecclesia fit ad. modum actionis a Christo in Coena factae atque de Eiusdem mandato, investi­ ganda nobis est ratio sacrificalis nostrae Eucharistiae. Haec sane habetur ex eadem Christi institutione, id ipsum in Coena facientis fierique praecipientis in Sui memoriam. Sed eius nunc realitatem, essentiam, finem amplius investigare debe­ mus, prae oculis semper habentes ea quae nos docet Ecclesia. Scilicet : a) Eucharistia nostra est verum ac proprium sacrificium. b) Est tamen speciale aliquod sacrificium, de cuius es­ sentia est repraesentationem esse ac perpetuationem sacrificii Crucis. Hinc resultat arcta coniunctio et quodam modo unitas sacrificii eucharistici cum sacrificio Crucis. c) Et quidem eadem est in utroque victima, idem offe­ rens. d) Sola est dissimilis offerendi ratio, seu actio sacrifi­ calis. e) fidem tandem sunt utriusque sacrificii fines \ Haec ergo sunt nobis nunc per partes examinanda. ARTICULUS I De VERITATE sacrificii eucharistici Thesis 11. In Missa offertur Deo verum et proprium sacrificium. S.Th.. 3 q.83 a.l ; Lercher-Dander. 334-345; Fii.ograssi. 218-243; Alas­ 337-349; Puig, 480-505. truey. 147. Notiones. Missa est actio illa sacra, in qua multis praecedentibus et sequentibus precibus'et caeremoniis, con­ ficitur Eucharistia per transsubstantiationem. Sic describimus 14 Cf. Suarez, In 3 q.76 disp.55. ’ Cf. Pius XII, Encycl. "Mediator Dei"'. AAS 39 (1947) 548ss. 314 LA. DF, AI.DAMA, DE SS.EUCHARISTIA. III Missam cum Bellarmino2. Neque enim nunc dari potest es­ sentialis eius definitio. Dicimus ergo in Missa offerri sacrificium, id est in illo complexu liturgico haberi aliquod vel aliqua elementa (quod sane nunc non determinamus), in quibus verificatur notio sa­ crificii. Missa, dicta de caeremoniis eucharisticis, primum designa­ vit dimissionem fidelium, post finitam caeremoniam, addita benedictione. Deinde Missa designavit ipsum officium Eucha­ ristiae. Plura alia nomina usurpata sunt ad hoc ipsum desig­ nandum, ut fractio panis, collecta, dominicum, actio3. 148. Sacrificium interea intelligimus, actum cultus ex­ terni qui eadem veritate et proprietate dici debet “sacrifi­ cium”, sicut sacrificia V.Testamenti et sacrificium.Crucis. Verum et proprium, id est non metaphoricum tantum. 149. Adversarii. Petrobrusiani, sic dicti a Petro de Bruis, ultimis decennis saec.XII, negarunt in Ecclesia vere offerri sacrificium Corporis et Sanguinis Domini ; dicentes illud sacrificium omnino nihil esse Deoque offerri non de­ bere 4. Wiceeff dicitur tenuisse: “non est fundatum in Evange­ lic quod Christus Missam ordinaverit” (D 585) 5. Protestantes, pro quibus Missa non est aliquod sacrificium Deo oblatum, sed tantum aliquod beneficium a Deo recep­ tum (testamentum). Sic iam Luth erus. Nullum iuxta ipsos datur sacrificium propitiatorium nisi mors Christi. Cum Patresl loquuntur de sacrificio in Eucharistia, intelligendi sunt de sacrificio laudis, scilicet de gratiarum actione. Sic MeEANChton. In genere Novatores valide pugnarunt contra Mis­ sam °. Characterem sacrificalem Missae negant etiam omnes illi Rationalistae, de quibus supra egimus n.5-8. 3 De Eucharistia 5,1. 3 Cf. A.Jungmann, Missarum sollemnia (Wien 1948) l,232ss. * Cf Petrus Venerabilis, Adversus Petrobrusianos haereticos: ML 189,722. De his, cf. F.Vernet, Bruys (Pierre dc) : DTC 2,1151-1156. In hunc sensum intelligendus est canon 23 Conc. Lateranensis II (D 367). 5 Circa hanc propositionem, cf. L.Cristxani (Wycliff: DTC 15,3604), iuxta quem non apparet locus in quo Wicleff negaverit characterem sacrificalem Missae aut eius institutionem a Christo. Unde concludit sensum propositionis fortasse fuisse, quod Christus non instituerit Missam cum illis orationibus et caeremoniis quae nunc in ea fiunt. e Cf. J.Rivière, La Misse durante le periode dc la Réforme ct du Concile de Trente: DTC 10,1085-1099; N.M.HalmER, Der litcrarischc Kampf Luthers und Melanchtons geyen das Opfcr der hciligcn Messe: DivTh(Fr) 21 (1943) 68-78. I..2 C.2 A. 1. MISSA EST SACRIFICIUM. TH.11 N.147-151 315 150. F .Wieland 7 haec fere stadia adinvenit in evolutio­ ne characteris sacrificalis nostrae Eucharistiae: d) Ante medium saec.II celebratio Eucharistiae non erat nisi convivium eucharisticum. Vocabatur autem sacrificium late dictum, quatenus per gratiarum actionem fiebat praesens Christus cum relatione ad sacrificium Crucis, fiebat enim in sui memoriam. Nihil ergo Deo proprie offerebatur, sed ac­ cipiebatur donum a Deo. A) Circa medium saec.II paulatim Eucharistia coepta est considerari tanquam oblatio a Christianis Deo facta, qua do­ num aliquod Deo praesentabatur, scilicet Corpus et Sanguis Christi. Hoc fit ex influxu Mysteriorum paganorum et Ve­ teris Testamenti. d) S.Irenaeus primus expresse loquitur de Eucharistia tanquam de dono, quod Deo a nobis offertur in sacrificium 8*. 151. Doctrina Ecclesiae. Concilium Tridentinum 8 : In prima Concilii convocatione theologi, post discussionem ar­ ticulorum ipsis propositorum, voluerunt ut adderetur, inter alia, etiam damnatio huius propositionis: “Eucharistiam non esse verum sacrificium”1011 . Sed haec quaestio a Legatis re­ missa est ut postea pro dignitate tractaretur. Et quidem in­ cepta est disputari mense iulio 1547. proposito hoc haeretico­ rum articulo: “Eucharistiam in Missa non esse sacrificium nec oblationem pro peccatis, sed tantum commemorationem sacrificii in Cruce peracti ; neque eam offerre,, esse opus bo­ num aut meritorium” xl. Usque ad finem anni 1551 in secunda Concilii convoca­ tione non sequitur haec de sacrificio Missae incepta tractatio. Tunc initio anni 1552 factum est primum aliquod schema de­ creti, de quo apud Patres disputari non potuit propter Con­ cilii suspensionem12. Tandem id tertia convocatione anno 1562 longo tempore disputatum est de sacrificio Missae a theologis et Patribus, pluribus conscriptis decreti schemati­ bus 13. Sic promulgatum tandem est decretum definitivum ses­ sionis 22, quod in quaestione nostra haec docet : 7 Der Vorireniiische Opferbcgriff (München 1909); Mensa und confessio (München 1906) Contra ipsum, cf. J.BrinktrinE, Der Messopferbegriff in der erstem swei Jahrhundertcn (Freiburg 1918). 8 Cf. J.Coppens, Eucharistie : DBS 2.1151s; Rucii, La Messe dans la sainte Ecriture: DTC 10.864s. 0 Cf. J.Rîvière. La Messe durant le période de la Réforme et du Concile de Trente: DTC 10.1112-1142. 10 CTr S.1008. 11 CTr 6,322; cf. ib.324. 12 Le Plat, 4,385-397. 13 Haec schemata videri possunt apud J.Armijos, La inmolaciôn del sacrifi­ cio eucaristico scgûn el Concilio Tridentino y el decreto conciliar (Quito 1942) 119-185. 316 I.A. DK ALBANIA, DK SS.EUCHARISTIA. HI In praeambido affirmat Eucharistiam esse verum et singu­ lare sacrificium, idque pertinere ad depositum fidei Christia­ nae (D 937a; cf. D 947). In cp.l (D 938s) docetur: d) Christus sacerdos secundum ordinem Melchisedec consummavit (perfecit) vetus sacrificium Leviticum. b) Christus Sacrificium obtulit in Cruce, c) Eius tamen sacerdotium perpetuandum erat, d) Unde ipse Christus visibile aliquod instituit sacrificium, quo illud primum reprae­ sentaretur et perpetuaretur, e} Haec institutio facta est quan­ do Christus in Coena obtulit suum Corpus !et Sanguinem sub speciebus panis et vini, et praecepit ut id, ipsum perpetuo fie­ ret in Ecclesia, f) Sic datur plena harmonia inter sacerdotium vetus et sacerdotium novum, sicut Christus primum celebra­ vit vetus Pascha et deinde novum Pascha instituit, g) Haec doctrina continetur ,in prophetia Malachiae, in epistola 1 Cor 10,21, in antiquis sacrificiis quae hoc sacrificium figurabant. Notanda est in hoc capite descriptio Missae quae fit a Con­ cilio : “immolatio Christi ab Ecclesia per sacerdotes sub signis visibilibus in memoriam passionis et mortis Eius”. In canone 1 (D 948) docetur “in Missa offerri verum et proprium sacrificium” ; in canone 2 (D 949) eius institutio a Christo in Coena ; in canone 3 (D 950), contra Protestantes, sacrificium Missae non esse tantum sacrificium laudis et gra­ tiarum actionis. Tandem quae docentur in reliquis capitibus et canonibus huius et sequentis sessionis omnino supponunt veritatem sacrificii Missae. Quod deinde sollemniter ponitur in professione fidei tridentina (D 997). De veritate sacrificii Missae vide etiam prop.45 Baii (D 1045). Opera F.Wieland in Indicem librorum prohibitorum relata sunt14. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica definita. 152. Probatur ex sacra Scriptura. Etiam haec thesis duplici via probari potest, ut supra n.81. Prima via est indi­ recta seu ex iam probatis, et quidem dupliciter. Primo qui­ dem ex thesibus 2.a et 3.a sic: Christus in Coena obtulit suum Corpus et Sanguinem sub speciebus panis et vini in sacri­ ficium et iussit ut hoc ipsum perpetuo fieret in Ecclesia. Ergo in Ecclesia offertur sacrificium Corporis et Sanguinis Christi sub speciebus panis et vini (haec enim Christi voluntas ne­ quit non esse efficax, cum agatur de re essentiali in constiAAS (1911) 41. t.2 C.2 A.l. MISSA EST SACRIFICIUM. TH.11 N.151-154 317 tutione Ecclesiae, scilicet de sacrificio visibili). Atqui tale sa­ crificium nullibi offertur si revera in Missa non offertur. Ergo in Missa offertur verum et proprium sacrificium. Se­ cundo autem probari potest etiam indirecte ex thesi 6.a sic: In Malachia promittitur efficaciter verum sacrificium mun­ dum, pro omni tempore et pro omni loco, quod quidem sa­ crificium iuxta expositionem Patrum est sacrificium cum Eucharistia coniunctum. Atqui tale sacrificium non offertur nisi offeratur in Missa. Ergo in Missa offertur verum et proprium sacrificium. 153. Secunda via est directa et desumitur ex 1 Cor 10,14-22. Praenotandum. Vide omnino quae diximus supra n.82. Argumentum. In hoc textu fit assimilatio inter coenam eucharisticam et epulas sacrificales. Atqui hoc supponit coe­ nam eucharisticam habere characterem sacrificalem. Ergo in celebratione Eucharistiae, seu in Missa, datur verum sacri­ ficium. Min. Secus rueret tota argumentatio Apostoli. Mai. α) Manducatio eucharistica assimilatur manducatio­ ni victimarum in sacrificiis iudaicis (Ουσία) et manducationi idolotytorum in sacrificiis gentilibus, b) Communicatio Cor­ poris et Sanguinis Christi assimilatur communicationi altaris apud iudaeos et communicationi daemoniorum apud gentiles ; haec autem communicatio fit immediate victimae, et ipsa me­ diante altari, atque ipso mediante Deo, cui sacrificatur victi­ ma in altari, c) Assimilantur altare iudaeorum (θυσιαστήριον), altare gentilium (τράπεζα δαιμόνιων) et altare Christianorum (τράπεζα κυρίου)15. 154. Probatur ex traditione, a) Ante S.Irenaeum : In Didaclié (R 8) Eucharistia vocatur sacrificium (Ουσία), quod praedictum fuerat per Malachiam. S.Clemens Romanus (R 19ss) loquitur de sacrificiis Christianorum, quae sacrificiis iudaicis succedunt. S.Iustinus (R 135) docet Eucharistiam figurari in oblatione similae et praenuntiari a Malachia; nos­ cit praeterea “sacrificia quae iussit lesus Christus fieri, hoc est in eucharistia panis et calicis, in omni loco fieri solita a Christianis”ie. b) S.Irenaeus (R 232) docet eodem modo et eodem sen15 Cf. Ruch, La Messe dans la sainte Ecriture: DTC 10,864-964. ,e Dialogus cum Thryphonc 117: MG 6.745. 318 Ι.Λ. DE ALDAMA, DE SS.EUCHARIST1A. Ill su Eucharistiam esse oblationem, praenuntiari a Malachia, succedere antiquis sacrificiis. c) Ceteri antenicaeni : Origenes tenet nos offerre Deo Eucharistiam sicut gentiles offerunt sacrificia daemonibus in gratiarum actionem17 ; mysterium eucharisticum esse vere propitiatorium sicut in veteri Lege aderant propitiatoria sa­ crificia18*. Iuxta Tertullianum communio est participatio sacrificii (R 301); Eucharistia est oblatio quam diabolus do­ cuit sequacibus Mithrae imitari in eorum sacrificiis (R 299)ie, S.Hippolytus in Traditione Apostolica describit modum obla­ tionis eucharisticae initio saec.HL20. S.Cyprianus (R 581584) docet Christum obtulisse in pane et vino sicut Melchise­ dec, nosque eodem modo sacrificare. d) Celeri Patres·. Liturgiam eucharisticam designant ter­ minis sacrificalibus. Sic S.Caesarius Naziancenus (R 806), S.Cyrillus Hieros. (R 851), S.Gregorius Naziancenus (R 1019), S.Ioannes Chrysostomus (R 1118 1183 1192 1222), S.Ambrosius (R 1260), S.Augustinus (R 1424), S.Fulgen­ tius (R 2270), S.Gregorius Magnus (R 2323). Eucharistiam dicunt esse novum pascha novique agni immolationem : S.Gre­ gorius Nyssenus (R 1063), S.Hieronymus (R 1390), S.Leo Magnus 21. Eucharistiam successisse sacrificiis V.Legis : S.Chrysostomus (R 1193), S.Augustinus (R 1866), S.Leo Magnus 22, S.Fulgentius (R 2270). In ea adimpletam esse figuram Melchisedec et prophetiam Malachiae: cf. supra n.57ss et 71. In ea repraesentari et renovari sacrificium Cru­ cis: S.Ambrosius (R 1270), S.Augustinus (R. 1604), S.Fulgentius (R 2270). e) Perpetua haec traditio apparet in omnibus Liturgiis, quae semper adhibent verba sacrificalia ut offerre, sacrifi­ cium, oblatio, immolatio23. 155. Ratio theologica. Nulla est religio, quae careat sa­ crificio visibili iterabili. Ergo etiam in religione Christiana oportebat ut tale esset sacrificium. Atqui in religione Chris­ tiana quodlibet sacrificium necessario erat oblatio unius hos­ tiae, Christi, utpote qui unicel Deum placare poterat. Ergo in 1T Contra Celsum 8,88: MG 11,1565. w In Lcviticum hom.9,10 ct hom.13.3: ,w Cf. eandem ideam apud S.Iustinum 30 Cf. Florilegium Patristicum 7,l,26ss. 31 Sermo 58,3: ML 54,353. 23 Sermo 59,7: ML 54,341. 23 Cf. pro antiquis liturgiis Florilegium gia Gallicana, Murator i, Liturgia rotnana videatur speciatim Canon Missae. MG 12.523-547. (R 128). Patristicum 7,1.30.44ss.61s; pro liturvetus 2.652.691s; pro liturgia romana t.,2 c.2 a.2. natura sacrificii eucharIstIcI· n.154-157 319 religione Christiana debebat esse sacrificium visibile et iterabi­ le, quo ipse Christus Deo offerretur; quod est sacrificium eucharisticum. 156. Obiectiones. 1. In N.Tcstamcnto cultui sacrificali Hie­ rosolymitano succedit cultus in spiritu et veritate (Io 4,21-24). Atqui sic excluditur sacrificium visibile. Ergo in N.T. non datur visibile sacrificium. Dist. mai. Cultus in spiritu, id est cultus mere internus, nego mai.; cultus in spiritu, id est cultus sincerus, qui etiam erit in ve­ ritate quatenus non amplius erit figura futurorum, sed in realitate praesenti, conc. mai. Contradict. min. Excluditur sacrificium visibile, si cultus N.T. erit cultus mere internus, conc. min.; ■ si erit cultus sincerus et in veritate exsistens, nego min. 2. Scriptores antiqui, maxime Apologetae, nulla admittunt sacri­ ficia in Ecclesia. Ergo Missa non est sacrificium. Dist. antec. Nulla admittunt sacrificia, quae offerantur Deo indi­ genti et ritu cruento, conc. antec.; nulla omnino sacrificia, nego antec. 3. Si Missa est sacrificium, Crucis sacrificium non fuit suffi­ ciens. Atqui fuit sufficientissimum. Ergo Missa non est sacrificium. Dist. mai. Si Missa esset sacrificium in quo. nova victima priori addita offerretur, Crucis sacrificium non esset sufficiens, conc. mai.; si est sacrificium in quo eadem victima nova oblatione offertur ad applicationem fructuum Crucis, nego mai. Conc. min. Pariter dist. cons. Missa non est sacrificium novae victimae, conc. cons.; non est sacrificium eandem victimam nova oblatione offerens, nego cons. Aliae obiectiones supra n.61 et 72. ARTICULUS De speciali II NATURA SACRIFICII EUCHARISTICI 157. Concilium Tridentinum dicit Christum reliquisse Ec­ clesiae visibile aliquod sacrificium, scilicet sacrificium eucha­ risticum, “quo cruentum illud semel in Cruce peragendum re­ praesentaretur eiusque memoria in finem usque saeculi per­ maneret” ; memoria nempe “transitus sui ex hoc mundo ad Pa­ trem, quando per sui sanguinis effusionem nos redemit eripuitque de potestate tenebrarum et in regnum suum transtu­ lit” (D 938). Quibus verbis sacrificium eucharisticum designa­ tur tanquam essentialem relationem habens ad: sacrificium Crucis. Quaerentibus ergo nobis quale sit hoc sacrificium, ab hac relatione incipiendum est, ut deinde ad eandem magis de­ finiendam secundum diversa eius elementa ulterius proceda­ mus. 320 I.Λ. DE ALDAMA, DE SS.EUCHARISTIA. Ill Thesis 12. Sacrificium Missae essentialiter est reprae­ sentatio ac renovatio sacrificii Crucis. Axastruey, 350-355; Filocrassi, 257s. 158. Notiones. Repraesentatio, scilicet obiectiva et realis, non mera recordatio subiectiva. Renovatio, scilicet non inanis quaedam et nuda comme­ moratio, sed vera et mirabilis, etsi incruenta et mystica, instau­ ratio sacrificii Crucis1. Essentialiter, scilicet essentia Missae, ut sacrificii, non habetur sine hac obiectiva repraesentatione et mystica reno­ vatione sacrificii Crucis. Sic enim voluit Christus hoc sacri­ ficium instituere. Hinc in sacrificio Missae duo consideranda sunt. Est enim in se sacrificium, et est simul repraesentatio obiectiva alius sacrificii. Ex prima consideratione est sacrificium absolutum; ex secunda vero est sacrificium relativum. Utrumque autem essentialiter habet; et quidem ita ut hae non sint duae res, sed duae formalitates. Qualis vero relatio intercedat inter has duas formalitates, non est hic determinandum, sed ad ulterio­ ra problemata! pertinet. 159. Adversarii. Commemorandi sunt Protestantes non ideo quia negarent Missam esse repraesentationem sacrificii Crucis, sed quia hanc repraesentationem ita concipiebant ut simpliciter destruerent characterem veri sacrificii in Missa. 160. Doctrina Ecclesiae. Habetur in Cone.Tridentino sess.22 cp.l (D 938); ubi docetur per Missam repraesentari sacrificium Crucis, idque fieri ex ipsa voluntate! Christi insti­ tuentis illam. Hanc repraesentationem non esse nudam com­ memorationem sacrificii in Cruce peracti, sed talem quae in seipsa sit verum et proprium' sacrificium, docetur expressius in cn.3 (D 950), consequenter ad doctrinam canonis 1 (D 948)2* . Leo XIII: Sacrificio Missae “supremum in Calvaria sa­ crificium admirabili modo renovatur” ®. Sacrificium Missae “mortis Ipsius non inanis quaedam nudaque commemoratio, sed vera et mirabilis, quanquam incruenta et mystica, renova­ tio est”4. “Illud sacrificium [Crucis] sacrificio eucharistico . ’ Cf. LEO XIII, Encycl. "Mirae caritatis": ASS 34 (1901-1902) 653. 2 Cf. E.JamovllE, Le sacrifice eucharistique au Concile de Trente : NouvRevTh 67 (1945) 1121-1139. ’ Encvcl. "Mirae caritatis”: ASS 34 (1901-1902) 645. « Ib. 653. 1.2 c.2 a.2, missae reeatiq ad crucem, th.12 n.158-161 321 continuatur... Quoniam enim sacrificalem ritum comitari in omne tempus religioni oportebat, divinissimum fuit Redemp­ toris consilium ut, sacrificium semel in Cruce consummatum, perpetuum et perenne fieret. Huius autem ratio perpetuitatis inest in sacratissima Eucharistia, quae non similitudinem ina­ nem memoriamve tantum rei affert, sed veritatem ipsam, quanquam specie dissimili” 5*. Pius XI : Cruentum Crucis sacrificium “sine temporis in­ termissione in nostris altaribus incruento modo renovatur” e. Pius XII : “Augustum igitur altaris sacrificium non mera est ac simplex lesu Christi cruciatuum ac mortis commemora­ tio, sed vera- ac propria sacrificatio, qua quidem per incruen­ tam immolationem Summus Sacerdos id egit, quod iam in Cruce fecit Semetipsum aeterno Patri hostiam offerens ac­ ceptissimam”. “Cum eucharisticum sacrificium cotidie illud [Crucis] repraesentet et innovet...”7 Valor dogmaticus. De fide divina et catholica definita. 161. Probatur ex sacra Scriptura, a) Christus in in­ stitutione sacrificii eucharistici iubet ut illud fiat in sui me­ moriam (άνάμνησις). Atqui haec memoria non est subiectiva quaedam recordatio, sed obiectiva et realis. Ergo sacrificium Missae essentialiter est repraesentatio et renovatio sacrificii Crucis. Min. Ita explicatur a S.Paulo 1 Cor 11,26. Scilicet semper ac participatis victimae huius sacrificii, annuntiatis mortem Domini ; sine dubio quia ipsum sacrificium victimae participatae est obiective et in se illius mortis repraesentatio. b) Christus instituit sacrificium eucharisticum, quod reproduceret sacrificium ab ipso in Coena oblatum. Atqui sa­ crificium Coenae essentialem relationem habebat in seipso ad sacrificium Crucis. Ergo etiam sacrificium eucharisticum ean­ dem relationem habet. Atqui eam habere nequit nisi sit in­ cruenta renovatio illius. Ergo sacrificium Missae est reprae­ sentatio sacrificii Crucis. Min. l.a In tantum datur sacrificium in Coena, in quan­ tum datur mystica effusio sanguinis (cf. supra n.25). Atqui talis mystica effusio intelligi nequit sine essentiali relatione ad effusionem realiter factam in Cruce. Ergo sacrificium Coenae habebat essentialem relationem ad Crucem. δ Epist. encycl. ad Episcopos Scotiae: ASS 31 (1898-1899) 12. e Encycl. “Misercntissimus Redemptor” : AAS 20 (1928) 170. ’ Encycl. "Mediator Dei”: AAS 39 (1947) 548.580. TKO’QQÎA IV 11 322 I.A. PE AI.DAMA. DE SS.EUCHARISTIA. Ill 'Min. subs. Essentialis relatio ad Coenam in sacrificio eucharistico debet esse mystica immolatio qualis immolatio realis Crucis ; debet enim esse talis rdatio quae servet ratio­ nem veri sacrificii. Ergo erit renovatio incruenta illius8· 162. Probatur ex traditione. SS.Patres dicunt sacrifi­ cium eucharisticum debere respondere passioni Domini: S.Cyprianus (R 582) ; esse veram memoriam mortis Christi propter identitatem victimae immolatae: S.Chrysostomus (R 1222) ; esse memoriam sacrificii Crucis, sicuti sacrificia vete­ ris Legis erant ipsius figura: S.Augustinus (R 1604) ; per ip­ sum annuntiari Christum pro nobis occisum : S.Fulgentius (R 2270); quia Eum iterum immolamus: S.Gregorius M. (2323). Plura afferentur adhuc in thesibus sequentibus. 163. Ratio theologica. In sacrificio eucharistico, ut vi­ debimus postea, eadem est numero victima, idem principalis of­ ferens ac in sacrificio Crucis, sola offerendi ratione mutata. Atqui sic sacrificium eucharisticum essentialiter repraesentat et renovat sacrificium Crucis. Ergo sacrificium Missae est renovatio Sacrificii Crucis. 164. Scholion 1. De unitate sacrificii eucharistici et sacrificii Crucis. Ex probata obiectiva repraesentatione sacrificii Crucis, quae essentialiter est in sacrificio eucharistico, quod est renovatio rt iteratio illius, sequitur aliquam esse essentialem Unitatem inter utrumque. Haec quidem unitas docetur a Conc.Tridentino (D 940) in hostia et in offerente principali. Ubi agitur, ut patet dc essentiali unitate. Nam etiam in his quaedam differentiae accidentales inveniri pos­ sunt. Sed idem Concilium docet esse aliquam essentialem differen­ tiam inter utrumque sacrificium, scilicet in ratione offerendi; quae in eo est, quod in Missa "idem ille Christus incruente immolatur, qui in ara Crucis semel Seipsum cruente obtulit”. Hinc sequitur, unitatem illam concipi non posse tanquam numericam, ad mentem theologorum qui defendunt “praesentiam mysterio­ rum” (Mysteriengegenwart) *. Quae omnia clariora fiunt ex doctrina in Encyclica "Mediador Dei” contenta. Quaeritur a theologis, utrum differentia illa essentialis in ratio­ ne offerendi talis sit ut appellari possit vere specifica differentia. Melius respondetur affirmative cum Suarez'*’; quia sacrificia speci­ fice differunt inter se quando differunt essentialiter in ipsa actione sacrificali externa. Alii tamen theologi aliter sentiunt “. s Cf. J.A. Jungmans’, Das Gedachtnis des Herrn in der Eucharistic : ThQschr 133 (1953) 387-399. 9 Cf. EJamoui.i.B, L'unité sacrificielle de la Cène, la Croix et l'riutel au Concile dc Trente: EphThLov 22 (1946) 34-69. 10 In 3 q.S3 disp.76 s.l n.4ss. 11 Çf. Auastruey, 358ss. De aliis differentiis accidentalibus, cf. i’t>. 560s, i..2 c.2 a.3 missae victima, th.13 n.161-168 323 165. Scholion 2. De unitate sacrificii Missae et sacrificii Coenae. Inter sacrificium Coenae et sacrificium Missae minor est dif­ ferentia, cum actio sacrificalis externa et visibilis sit essentialiter eadem permanentibus eisdem victima et offerente principali. Patet tamen inter utrumque sacrificium dari multiplicem differentiam ac­ cidentalem, et utrumque distingui numerice13. ARTICULUS De victima et III OFFERENTE sacrificii eucharistici 166. Tria elementa considerari possunt in sacrificio eu­ charistico, sicut in quolibet alio sacrificio: victima oblata, sa­ cerdos offerens, et ipsa oblatio. Quorum sane praecipuum elementum est ipsa oblatio, seu actio sacrificalis. De ipsa au­ tem speciatim agendum erit postea, quia in illa habetur essen­ tialis differentia inter hoc sacrificium et sacrificium Crucis. Ideo nunc de duobus aliis elementis agemus, in quibus identi­ tas adest utriusque sacrificii. Thesis 13. Victima sacrificii Missae est ipse Christus. Lercher-Dander, 354-361; Alastruey, 363-376. 167. Notiones. Victima est id quod offertur in sacri­ ficio, seu id quod in ipso immolatur. Dicitur etiam hostia sa­ crificii. Ipse Christus, id est victima Missae est eadem victima Crucis. Patet differentiam esse in eo, quod in Cruce oblatus est Christus passibilis et in specie propria ; at in Missa offertur ipse Christus iam impassibilis et in specie aliena, scilicet sub speciebus panis et vini. 168. Doctrina Ecclesiae. Conc.Lateranense IV (D 430) : ‘fidem ipse sacerdos est sacrificium, lesus Christus”. Conc.Tridentinum sess.22 haec docet: d) “Christus Cor­ pus et Sanguinem suum sub speciebus obtulit, ac sub earundem rerum symbolis Apostolis... eorumque in sacerdotio successoribus, ut offerrent praecepit” (cp.l : D 938) ; b) Chris­ tus “novum instituit Pascha, Seipsum ab Ecclesia; per sacer­ dotes sub signis visibilibus immolandum” (ib.) ; c) “Idem ille Christus continetur et incruente immolatur, qui in ara Crucis semel Seipsum cruente obtulit” (cp.2 : 940); d) “Una eademu Cf. Svarbz, In 3 q.83 disp.76 s.l n.2s. 324 t.A. DÛ ALÜAMA. DR SS.ËÜCHAR1STÎA. Ill que est hostia” in Missa et in Cruce (ib.) ; e) Sacerdotes of­ ferunt “Corpus et Sanguinem” Christi (cn.2: D 949). Iuxta sess.23 cp.l (D 957) offertur Corpus et Sanguis Christi. Idem habetur in cn.l (D 961). Unde idem est dicere in Missa victimam esse ipsum Chris­ tum, vel ipsum Christum sub speciebus panis et vini, vel Cor­ pus et Sanguinem Christi (utique sub speciebus). Pius XII: “Eadem, pari modo victima est, divinus nempe Redemptor, secundum humanam naturam suam et in Corpo­ ris Sanguinisque sui veritate” ’. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica definita. 169. Probatur ex sacra Scriptura, a) Victima sacrifi­ cii Christi in Coena fuit Corpus et Sanguis Eius, seu ipse Christus sub speciebus panis.et vini. Atqui in Missa offertur eadem victima ac in Coena. Ergo victima sacrificii Missae est ipsd Christus. Min. Quia Christus iussit id ipsum fieri quod Ipse fe­ cerat. bf 1 Cor 10,14-22: Qui participant in sacrificio eucharis­ tico participes sunt Corporis et Sanguinis Christi. Atqui hoc supponit victimam sacrificii eucharistici esse ipsum Christum. Ergo Christus est victima sacrificii eucharistici. 170. Probatur ex traditione, a) S.Cyprianus ex­ presse docet nos in Missa offerre id ipsum quod Christus obtulit in Coena, suum scilicet Corpus et Sanguinem (R 581584). b) Patres dicunt in Eucharistia Christum offerri : Origi­ nes1 2, S.Chrysostomus (R 1193 1222), S.Ambrosius (R 1260), S.Maximus3* ; Christum immolari: S.Chrysostomus (R 1118), S.Hieronymus ■*, S.Augustinus (R 1424), S.Gregorius M. (R 2323); Christum mactari: S.Cyrillus Hieros. (R 853), S.Chrysostomus (R 1183) ; Corpus et Sanguinem Domini esse hostiam huius sacrificii: S.Eeo M. 5; incruenta sectione se­ cari, vocem adhibendo pro gladio: S.Gregorius Naziancenus (R 1019). c) In Liturgia passim haec idea habetur, non solum in 1 Encycl. "Mediator Dei”: AAS 39 (1947) 548. Cf. etiam Pius XI in Encycl. "Quas primas": “Christus Sacerdos Se Ipse pro peccatis hostiam obtulit perpetuoque offert” (D 2195). 3 In Numeros hom.24,1: MG 12,757. 3 Sermo 78: ML 57,689s. < Epistola 21.26: ML 22.388. * Sermo 7 de passione: ML 54,332. t„2 c.2 a.3. missaé vîctima. ïü.13 n.168-173 325 Canone Missae, sed etiam in aliis orationibus, v-.gr. : “Eccle­ siae tuae, quaesumus, Domine, dona propitius intuere, quibus non iam aurum, thus et myrrha profertur sed quod eisdem muneribus declaratur, immolatur et sumitur, lesus Christus filius tuus...” ° 171. Ratio theologica. In N.Testamento unica victima sacrificalis est Christus (quod multipliciter docetur in episto­ la ad Hebraeos v.gr. 10,12; cf. 7,27; 9,12ss; 25-28; 10,19s). Atqui Eucharistia est verum sacrificium N.T. Ergo in ea vic­ tima est ipse Christus. 172. Obiectiones. 1. Victima sacrificii sensibilis debet etiam esse sensibilis. Atqui Christus in Eucharistia non est sensibilis. Ergo nequit esse victima huius sacrificii. Dist. niai. Debet esse sensibilis sive mediate sive immediate, conc. mai.; tantum et necessario immediate, nego mai. Contradist. min. Christus in Eucharistia non est immediate sensibilis, conc. min.; non est sensibilis neque mediate, nego min. Est enim sensibilis ratione verborum efficaciter practicorum atque ratione specierum Eius realem praesentiam demonstrantium. 2. Victima, quae in sacrificio offertur, praesupponitur adesse ante actionem sacrificalem. Atqui ante actionem sacrificalem non adest Christus in Eucharistia (actio enim sacrificalis est ipsa transsubstantiatio). Ergo Christus non est victima sacrificii eucharistici. Dist. mai. Victima praesupponitur adesse prius natura, conc. mai.; prius etiam tempore, subdist.: si actio sacrificalis esset tantum obla­ tiva et inunolativa, conc. mai.; si est simul constitutiva victimae tanqtiam praesentis, nego mai. Contradist. min. Non adest Christus in Eucharistia prius tempore, conc. min.; prius natura, subdist.: non adest ante actionem sacrificalem qua constitutivam Christi praesen­ tis, conc. min.; ante actionem sacrificalem qua oblativam et iinrnolativàm, nego min. 3. Illud est victima sacrificii, quod per actionem sacrificalem im­ mutatur. Atqui in Eucharistia per actionem sacrificalem immutatur panis et vinum, non Christus. Ergo victima sacrificii eucharistici est panis et vinum, non Christus. Dist. mai. Illud est victima sacrificii quod immutatur per actio­ nem sacrificalem materialiter sumptam, nego mai.; quod immutatur per actionem sacrificalem formaliter sumptam, subdist.: quod im­ mutatur sive physice sive mystice, conc. mai; necessario physice, nego mai. Contradist. min. Immutatur panis et vinum per actionem sacrificalem materialiter sumptam, conc. min.; per actionem sacri­ ficalem formaliter sumptam, nego min. Rursus, Christus non immu­ tatur per actionem sacrificalem formaliter sumptam physice, conc. min.; non immutatur mystice, nego min. 173. Scholion 1. De oblatione panis et vini. Panem et vinum aliquo modo offerri, videtur certum ex variis locutionibus liturgicis. Id tamen non ita intelligendum est, ut offeratur substantia paSccrcta in festo Epiphaniae. 326 t.A. UK ALDAMA, 1>E SS.EUCHARtSTlA. lit nis et vini tanquam materia ex qua transiens, quatenus destruitur in ipsa effectione sacrificii1; sed quia species sacramcntales panis et vini intrinsece pertinent ad rem oblatam in sacrificio. Unde hos­ tia adaequate non est tantum Christus nude sumptus, sed ut unum compositum sacramentale constituit cum speciebus‘. Hic dicendi modus videtur magis cohaerere cum recenti doctrina Ecclesiae in Bncyclica “Mediator Dei" 174. Scholion 2. De oblatione Bcclesiae et fidelium. Quia Christus offertur in Missa prout est Caput Ecclesiae, ipsa quoque Ecclesia, seu Corpus Christi mysticum, indolem victimalem sui Ca­ pitis moraliter participat. Non quidem quod fideles sint victima pro­ prie dicta in Missa perinde ac Christus, vel etiam simul cum Christo physice in altari ; sed quod “sacrificium sensibile Corporis Christi eucharistici est expressio liturgica primario sacrificii interioris ipsius Christi, secundario sacrificii interioris fidelium '°, ex identitate sci­ licet affectuum devotionis et religionis cum Christo Capite prout est victima physica et proprie dicta huius sacrificii. Haec doctrina traditur maxime ab ultimis Summis Pontificibus Pius XI : Cum hoc augustissimo eucharistico sacrificio et ministro rum et aliorum fidelium immolatio coniungi debet, ut ipsi quoqu hostias viventes, sanctas, Deo placentes, sese exhibeant" “. Pius XII “Et perinde ac divinus Redemptor in Cruce moriens Semetipsum t totius humani generis Caput aeterno Patri obtulit, ita idem [in sa crificio eucharistico] non modo Semetipsum, ut Ecclesiae Caput caelesti Patri offert, sed in semetipso mystica etiam sua membra quippe qui eadem omnia, debiliora quoque et infirmiora, in Corde suo amantissime includat” “. “Ut autem oblatio illa, qua in hoc sa­ crificio christifideles divinam victimam caelesti Patri offerunt, ple­ num sortiatur effectum, aliud quoque adiungant oportet: semetipsos nempe quasi hostiam immolent neccsse est. Singuli universi divinae procurandae gloriae se consecrent, vehementerque cupientes lesu Christo, acerrimos perpesso dolores, sese arctissime assimulare, cum ipso Summo Sacerdote et per ipsum se quasi spiritualem hostiam offerant”13. “Omnia igitur liturgiae elementa eo contendunt, ut ani­ mus noster divini Redemptoris imaginem per Crucis mysterium in se referat, secundum illud Apostoli gentium : Christo confixus sum cruci; vivo autem, iam non ego, vivit vero in me Christus. Quam ob rem nos veluti hostia una cum Christo efficimur ad augendam aeterni Patris gloriam” “. 175. Eadem doctrina continetur in Liturgia: “Sanctifica, quae­ sumus, Domine Deus noster, "er tui sancti nominis invocationem huius oblationis hostiam, et per eam nosmetipsos Tibi perfice munus aeternum” “. “Haec munera, Domine, Mediator noster lesus Chris­ tus Tibi reddat accepta, et nos una Secum hostias Tibi gratas exhi­ beat" w. T Cf. Suârez, In 3 q.83 disp.75 s.l n.ll. R Cf. Suârez. ib. n.9. ° AAS 39 (1947) 563. 30 Lercher-Dander, 354. 11 Encycl. " Miserentissimus Redemptor” : AAS 20 (1928) 171. 32 Encyaf. "Mystici Corporis”: AAS 35 (1943) 233. « Encycl. "Mediator Dei": AAS 39 (1947) 557. 34 Encycl. "Mediator Dei”: AAS 39 (1947) 559. 35 In festo SS .Trinitatis. 10 In Missa votiva D.N.I. Christi Summi et Aeterni Sacerdotis. L.2 c,2 a.3. missae offerens principalis, th. 14 n.173-176 327 Docetur quoque a SS.Patribus, qui urgent symbolismum mix­ tionis aquae cum vino ad designandam unionem fidelium in Christo et sub Christo Capite (cf. R 582; D 698 945). Eusebius Caesarien­ sis: "Sacrificamus novo more secundum N.T. hostiam mundam... ex una quidem part'e memoriam magni illius sacrificii, secundum mys­ teria ab Ipso tradita, celebrantes...; ex alia autem parte nosmetipsos Ei consecrantes ipsiusque Pontifici, quod est Verbum, veluti corpore et animo iacentes ante ipsum immolati" ”. S.Cyrillus Ale­ xandrinus: “In sacrificiis enim nostris tanquam in imagine quodam­ modo nostras animas immolamus, Deoque offerimus, dum mundo atque carnis sapientiae morimur et vitiorum mortificationem subi­ mus, ac propemodum una cum Christo cruci suffigimur, ut ad sanc­ tum purumque vivendi genus nos transferentes conversemur secun­ dum Ipsius voluntatem”’". S.Gregorius M. : “Necesse est ut, cum haec agimus, nosmetipsos Deo in cordis contritione mactemus; quia qui passionis dominicae mysteria celebramus, debemus imitari quod agimus””. Maxime S.Augustinus urgens Ecclesiam esse Corpus Christi mysticum, quod respondet invisibiliter sacrificio visibili (R 1745 1519 1524). Ut haec oblatio fidelium plenum sortiatur effectum, pulcherrime monet Pius XII necessarium esse ut illi semetipsos quasi hostiam immolent, non solum in assistendo ipsi sacrificio, sed in tota vita Christiana; quod sacra Liturgia apte ad effectum deducit omnibus liturgicis clementis. Haec igitur sensa excitare debent fideles atque fovere multiplici forma et ratione Thesis 14. Christus est principalis offerens in sacrificio Missae. LerchEr-DandEr, 346-353; Ai.astruey, 401-404. 176. Notiones. Christus intelligitur Christus homo, seu ut homo specificative ’. Offerens, seu sacerdos ; scilicet legitime constitutus ut offerat Deo hoc publicum sacrificium N.Legis. Sicut Chris­ tus obtulit sacrificium in Coena (cf. supra n.19-29) et in Cruce2. Principalis dicitur quia non unicus. Constat enim esse in Ecclesia verum et proprium sacerdotium, cuius inter alia munus essentiale est offerre hoc sacrificium (D 957 961). Christum ergo dicimus offerentem tanquam causam principa­ lem, dum alii sacerdotes offerunt tanquam causae ministeriales. Affirmamus factum, scilicet Christum revera offerre sa­ crificium Missae, quamvis non Ipse solus offerat. Quomodo 17 Demonstratio cvangctica 1.10: MG 22.94. 1S De adoratione in spiritu et veritate 11: MG 68,770. 19 Dialogi 4,59: ML 77,428. » Cf. Encycl. "Mediator Dei"·. AAS 39 (1947) 557-562. > Cf. SThS 3.I.492SS. ’ Çf. SThS J.l.664^94, 328 Ι.Λ. BE aldama. de ss.eucharistia. ιιγ autem ulterius explicetur haec Christi principalitas in offeren­ do, dicemus postea in scholio. 177. Doctrina Ecclesiae. Conc.Lateranense IV (D 430) docet: In Ecclesia “idem Ipse sacerdos est sacrificium, lesus Christus, cuius Corpus et Sanguis in sacramento alta­ ris sub speciebus panis et vini veraciter continetur”. Conc.Tridentinum sess.22 cp-2 (D 940): “Idem [est] nunc offerens sacerdotum ministerio, qui Seipsum tunc in Cruce obtulit”. In his verbis affirmatur et Christum offerre et sacerdotes ministerialiter offerre. Unde Christus offert ■principaliter. Unde etiam, cum dicitur Christus praecepisse ut offerrent Apostolorum in sacerdotio successores, et iidem di­ cuntur immolare Christum (D 938), intelligendum est minis­ terialiter. Pius XI : Sacerdos “Divini Redemptoris nomine aeternae Dei Maiestati gratissimam hostiam offert” 3. Pius XII : “Augustum igitur altaris sacrificium non mera est ac simplex lesu Christi cruciatuum ac mortis commemora­ tio, sed vera ac >propria sacrificatio ; qua quidem per incruen­ tam immolationem Summus Sacerdos id agit quod iam in Cru­ ce fecit, Semetipsum aeterno Patri hostiam offerens accep­ tissimam... Idem itaque sacerdos, Christus lesus, cuius quidem sacram personam Eius administer gerit. Hic siquidem, ob consecrationem quam accepit sacerdotalem, Summo Sacerdo­ ti assimilatur, ac potestate fruitur operandi virtute ac persona ipsius Christi. Quamobrem actione sua sacerdotali Christo quodammodo linguam suam commodat, manum porrigit (S.Chrysostomus)” 4. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica definita. 178. Probatur ex sacra Scriptura. Hebr 7,23-27. luxta S.Paulum quaedam essentialis differentia inter Veterem et Novam Legem in eo est, quod in V.L. plures necessarii erant sacerdotes, in Nova unicus sufficit sacerdos Christus. Ergo aut in N.L. nullum datur sacrificium praeter sacrificium Cru­ cis, aut si aliud datur, ab ipso Christo offerri debet. Atqui iuxta ipsami Scripturam aliud datur in N.L. sacrificium, sci­ licet sacrificium Missae. Ergo in Missa sacerdos offerens est ipse Christus. 179. Probatur ex traditione. SS.PP. dicunt ipsum Christum sanctificare oblationem eucharisticam : S.Chrysos’ Encycl. “Ad catholici sacerdotii” : AAS 28 (1936) 1?, 4 ^ncycl. “Metator Dei”: AAS $9 (1947) 546, r..2 c,2 a.3. missae oseEriînS PutNCti-Ai.ts. th,14 n. 176-182 329 tomus (R 1207; cf. R 1157); Ipsum offerre in nobis: S.Am­ brosius (R 1260) ; Ipsum esse sacerdotem et offerentem : S.Augustinus (R 1745). 180. Ratio theologica. Sacrificium, quod est renovatio sacrificii Crucis, nequit offerri nisi ab ipso Christo. Atqui tale est sacrificium Missae. Ergo in Missa offerens est Christus. Mai. Sacrificium Crucis est sacrificium vere Christi, ex offerente, ex victima, ex interiori oblatione amoris. Atqui haec omnia nequeunt renovari vere nisi ab ipso Christo. Ergo sacrificium, quod est vera renovatio sacrificii Crucis, nequit offerri nisi ab ipso Christo. 181. Obiectio. Actio sacrificalis in Eucharistia est ipsa transsubstantiatio. Atqui Christus homo non facit transsubstantiationem principaliter. Ergo nec principaliter facit actionem sacrificalem. Ergo non est principalis offerens. Dist. mai. Actio sacrificalis est ipsa transsubstantiatio, prout est actio conversi va, nego mai.; prout est oblativa et immutativa, conc. mai. Contradist. min. Christus homo non facit principaliter trans­ substantiationem ut’ conversivatn, conc. min.; ut oblativam et immutativam, nego min. Scilicet Christus homo efficit transsubstantiatio­ nem ut talem per potestatem excellentiae; offert autem sacrificium (ac proinde facit actionem sacrificalem, et consequenter transsub­ stantiationem ut est actio sacrificalis formaliter) tanquam causa prin­ cipalis. 182. Scholion 1. Quonam sensu Christus sit offerens prin­ cipalis in Missa* *. Ad minimum tenendum est, Christum ideo esse principalem offerentem in sacrificio eucharistico quia illud efficaci­ ter instituit, quia tale sacrificium non nisi nomine Christi in Eccle­ sia offerri potest, quia institutio Christi perpetuo in suo influxu perdurat. Haec si admittuntur, sufficienter salvatur doctrina tridentina. Sed quaeritur ulterius a theologis, utrum maior Christi influ­ xus in singulis sacrificiis Missae sit admittendus, adeoque utrum ampliori et veriori modo sit Christus principalis offerens in nostro sacrificio. Prima sententia est negativa, quae nullum alium influxum Christi in oblatione Missae admittit nisi virtualem, qualem modo descripsi­ mus. Sic Scotus, Vâzquez, D’Alès, alii0. Hanc sententiam acriter de­ fendit De la Taille, iuxta quem Christus est revera offerens in nobis et per nos qui sui sumus et non offerimus nisi dependenter ab Eius potestate sacerdotali. Sed oblatio nostra est, non sua; ab Eius oblatione semel in Coena peracta vim oblativam participans , quantamcumque habet’. Secunda sententia est affirmativa, tenens Christum in Missa actualiter offerre, quatenus actu vult et offert omnes et singulas Mis6 Cf. Lbrchkr-Dander, 358; Alastruey, 450-410. • Scotiis apud SvArkz, In 3 q.83 disp.77 s.l; VaScuEz, In 3 disp.225 cp.3; A.d’Ai.ès, Dc Sanctissima Eucharistia thes.5. Cf. W.Lamren, Dc Christa non actualités sed virtualités effosente in Missa: Ant 17 (1942) 253-268. ’ Mysterium fidei eluc.23; Esquisse du Mystère de la foi 67-78. 330 t.A. DK ALDANA, DK SS.KUCHAHISTIA. HI sas, quae in terris celebrantur. Sic Suarez, Salmanticenses, et inter recentiores Lepin, Garrigou-Lagrange, Filograssi, Lercher-Dandcr, Alastruey et alii Lugo dicit quaestionem vix esse dc re, sed de solo nomine. Af­ firmat enim utramque sententiam concedere, non requiri quod Chris­ tus concurrat physice ad oblationem aut habeat actualem volunta­ tem, physice exsistentem, qua nunc offerat. Unde Christum esse principalem offerentem ita putat esse explicandum: “vere nunc of­ fert Christus, quia sacerdos ex Christi institutione offert nomine Christi; quod sufficit ut haec actio moralitcr loquendo dicatur actio Christi, sicut reverentia quam legatus regius exhibet Pontifici est moraliter reverentia regis erga Pontificem”’ Quae quidem explica­ tio a multis saltem auctoribus primae sententiae admitteretur; sed non ab auctoribus secundae sententiae, qui de facto multo plus exigunt ”. 183. Haec ergo secunda sententia probabilior videtur. Quae sic cum Suarez explicari potest. Christus est principalis offerens in sacrificio Missae, non solum quia illud instituit aut quia illud ex Ipso efficaciam habet, aut quia nomine Ipsius offertur illud sacrifi­ cium quasi per legatum Christum repraesentantem; sed quia prae­ terea Christus homo concurrit physice ad actionem illam qua fit hoc sacrificium, id est ad transsubstantiationem, non utcumque, sed prout est actio sacrificalis, agens Ipse ut supremus Dei cultor et interces­ sor pro hominibus totamque illam actionem ordinans in cultum Dei eamque Patri repraesentans in memoriam suae passionis, ut Pater sit hominibus propitius. Haec autem omnia posse nunc Christum facere, inde patet, quod nunc etiam est verus sacerdos et intercedit pro nobis et intuetur omnes actiones suorum ministrorum et vult in omnibus et per om­ nes Deum colere. Neque supponimus multiplicationem actuum vo­ luntatis in Christo pro multiplicatione Missarum. Sed unica obla­ tione sine interruptione perdurante vult et offert singula sacrificia eucharistica, quae Ipsi bene nota sunt scientia beatifica et etiam infusa. Quae si admittantur, non solum melius salvatur doctrina fridentina de identitate offerentis principalis in Missa et in Cruce, sed etiam aptius explicatur dignitas et valor sacrificii eucharistici ex β SuXrez. In 3 q.83 disp.77 s.l n.4-7; Salmanticenses, Dc Eucharistia disp.13 dub.3 par.l; M.Lepin. L'idée du sacrifice de la Messe d’après les théologiens depuis l'origine jusqu'à nos jours (Paris 1926) p.2 cp.6 a.2 par.4; GarrigouLagrange, An Christus non solum virtualiter sed actualitcr offerat Missas, quae quotidie celebranturf: Ang 19 (1942) 105-118; La valeur infinie dma oblata. Ex ipso autem actu oblationis physice considerato non habetur infinitus valor (utpote qui sit actus voluntatis humanae Christi), sed certe si consideretur moraliter (utpote qui sit actus humanus Personae di­ vinae, quae illum actum moraliter digni ficat). c) Valor Missae in actu■ secundo attenditur secundum virtutem seu efficaciam, quae in determinata aliqua Missa de facto actualiter communicatur. Dicitur etiam valor Missae quoad efficaciam. Sic ergo considerata, Missa habet valorem infinitum in ratione latriae el' gratiarum actionis; cum in hac linea Missa, in actu primo infinita, a nullo subiecto limitetur. Sed in ratione propitiationis et impetra­ tionis multipliciter distinguendum est. Intensive enim, seu quoad gradum efficaciae communicatae, finitus dicendus est. Hinc est quod praxis Ecclesiae habeat, plurcs Missas celebrare pro una eademque intentione. Extensive autem, seu quoad numerum personarum qui­ bus Missa de facto prodest, fructus generalis et specialissimus est infinitus, eodem scilicet manente pro singulis, etiamsi eorum nume­ rus augeatur. Circa fructum vero specialem (affirmata communiter infinitudine fructus impetratorii), disputatur inter theologos de va15 De exsistentia huius specialis fructus vide doctrinam Ecclesiae contra Pistorienses, prop.30 (D 1530) w Cf. Pius XII. Encycl. “Mediator Dei”: AAS *39 (1947). 17 Cf. Lerc her-Dander. 385s; Alastruev. 439-444-452-459; Suarez. In 3 q.83 disp.79 s.1-10. I.Λ. DE ΛΙ.ΟΛΜΛ, DE SS.EUCHARISTIA. Ill 360 lore fructus propitiatorii. Videtur tamen probabilius dicendum, illum etiam valorem esse finitum, non tam ex applicante finito (cuius ap­ plicatio est tantum condicio), quam ex voluntate Christi instituen­ tis1*. CAPUT III De sacramento Eucharistiae 227. Christus Dominus in Coena non solum obtulit sacri­ ficium, sed victimam illius sacrificii, Corpus scilicet et San­ guinem suum sub speciebus panis et vini, dedit Apostolis man­ ducandam. Quod item praecepit ut perpetuo fieret in Ecclesia. Hinc Eucharistia nostra non tantum habet characterem obla­ tionis sacrificalis, ut vidimus, sed etiam sacrificalis convivii. Haec autem participatio victimae sacrae non potest non esse animarum sanctificativa. Hinc Eucharistia est etiam sacra­ mentum ; quod tamen omnino speciale est. Id iam explicandum sumimus, veritatem illius, essentiam, effectus et necessitatem investigantes. ARTICULUS I De exsistentia sacramenti Eucharistiae Thesis 18. Eucharistia est verum N.L. sacramentum per­ manens. S.Th., 3 q.73 a.l; LSRCiier-Dander. 391-396; Fh.ocrassi, 321-326; Alas11-15.167-170; Pvic, 425-431. truey, 228. Notiones. Eucharistia, scilicet complexus Cor­ poris et Sanguinis Christi, sub speciebus panis et vini post consecrationem et ex consecratione praesentis. Hunc autem complexum generali modo nunc sumimus, nihil adhuc deter­ minantes de elementis, quae essentialia sint in hoc sacramento. Sacramentum : signum gratiae efficax. Sacramentum permanens posset intelligi quatenus, utpote a Christo perenniter institutum, perpetuo in Ecclesia durat. Hoc sensu omnia sacramenta N.L. sunt permanentia. Ideo hic aliter intelligitur, scilicet quatenus in sua entitate non solum physica, sed etiam sacramentali, non est quid transiens, sed “ Cf. LerchEr-Dander. 387ss; AlastruEy, 474-181; disp.79 s.lls; Luco. De Eucharistia disp.19 sU2. SuÂREtz. In 3 q.83 I..2 C.3 A.l. SACRAMENTUM PERMANENS. TH.18 n.226-232 361 perdurans. Hoc sensu sola Eucharistia est sacramentum per­ manens; cetera enim sacramenta formaiiter consistunt in ali­ qua actione transeunte. Eucharistia ergo non solum in usu est sacramentum, sed etiam extra illum. Quod quidem duo inclu­ dit: d) Christum esse praesentem sub speciebus non solum in momento sumptionis, sed ab ipsa consecratione usque ad cor­ ruptionem specierum. b) Signum sacramentale non haberi tan­ tum in momento sumptionis, sed permanenter. 229. Adversarii. UuTHERüS et Luthœrani praesentiam realem Christi in Eucharistia non admittebant nisi in momento sumptionis ; unde consequenter negabant sacramentum per­ manens. Rationalistae et Modemistae negant hoc sacramentum sicut et alia. 230. Doctrina Ecclesiae. Conc.Tridentinum sess.7 cn.l (D 864) enumerat Eucharistiam inter septem sacramen­ ta N.L. ; quod etiam obtinet in omnibus documentis Ecclesiae, quae agunt de septenario numero sacramentorum (cf. supra I n.45). In tota sess.13 hoc saepe supponitur, ibique docetur eius institutio sub ratione cibi ac potus (cp.2: D 875), atque illud comparatur cum. aliis sacramentis (cp.3 : D 876). In sess.13 cp.3 (D 876) et cn.4 (D 886) docetur: o) Chris­ tus est praesens ante usum et post communionem ; b) in hoc est differentia Eucharistiae cum aliis sacramentis, non solum quia illa habent “vim sanctificandi” et in hac est “ipse sancti­ tatis auctor” ; c) sed etiam quia illa habent vim sanctificandi “cum quis illis utitur”, et in Eucharistia est sanctitatis auctor “ante usum”. 231. Valor dogmaticus. Quod Eucharistia sit sacra­ mentum, est de fide divina et catholica definitum. Quod Chris­ tus sit in Eucharistia praesens permanenter, est eodem modo de fide definitum. Quod Eucharistia sit sacramentum perma­ nens, solet dici doctrina communis1. Non tamen video quo­ modo in Concilii Tridentini verbis non contineatur aequivalenter. Admissa enim identitate Eucharistiae cum aliis sacra­ mentis in significando gratiam, differentia ponitur in causando ipsam, quod proprium est sacramenti. 232. Probatur, species et verba. a) Eucharistia est aliquid sensibile: 1 Cf. tamen Alastruey, 167, qui tenet rem esse de fide. Sed ille quaestio­ nem totam reducit ad praesentiam Christi permanentem, quatenus Christus praesens est ad sanctificandum. I.Λ. HE ΛΙ.ΡΛΜΑ. DE SS.EUCHASISTIA. Ill }(>2 b) Est a Christo perenniter instituta : Le 22,19; 1 Cor ll,24ss. Quod etiam apparet ex institutione Novi Testamenti pro Antiquo et ex novo Paschate pro vetere constituto. c) Significat gratiam: Eucharistia datur sub specie cibi et potus, utique spiritualium; directe proinde conferens ad sustentandam et fovendam vitam animae, quae est gratia. Dein­ de Eucharistia datur tanquam convivium sacrificale ; partici­ patio autem victimae significat in omni convivio sacrificali unionem animae cum Deo, cui sacrificatum est ; quae unio in ordine supernatural! fit iterum per gratiam. d) Efficit gratiam : Christus promiserat Se daturum pa­ nem, cuius effectus esset dare vitam unionis cum Eo (Io 6,57s). Item participatio huius victimae sacrificalis est vera unio cun» Christo ad effectus redemptionis participandos. e) In ea Christus permananter est praesens: Christus in­ cipit esse praesens per actionem transsubstantiativam. Ergo ante sumptionem. Ex alia parte praesentia illa dirigitur non solum ad oblationem sacrificalem, sed etiam ad participatio­ nem victimae, ideoque fit sub specie cibi et1 potus. Ergo durat donec persistat possibilitas sumptionis. f) Ipsum signum sensibile, qua efficax gratiae, permanet: manet idem signum sensibile, continens eandem vim produ­ cendi gratiam, utpote Christum realiter continens. g) Sacramentum permanens inde probat S.Thomas 3 q.73 a.l ad 3, quod sacramentum in tantum dicitur in quan­ tum continet aliquid sacrum. Sed Eucharistia non continet tantum “sacrum in ordine ad aliud”, scilicet virtutem sanctifi­ candi transeuntem (sicut alia sacramenta), sed “continet ali­ quid sacrum absolute, scilicet ipsum Christum”2. 233. Obiectiones. 1. Eucharistia non sunt tantum species et verba, sed etiam Christus praesens. Atqui .Christus praesens non est sensibilis. Ergo Eucharistia non est signum sensibile, saltem adaequate. Conc. niai, Dist. min. Christus praesens non est sensibilis per seipsum, conc. min.; non est sensibilis per species sub verbis con­ secrationis moraliter permanentibus, nego min. Pariter dist. cons. Eucharistia non esset signum adaequate sensibile, si Christus prae­ sens nullo modo esset sensibilis, conc. cons.; si Christus praesens non est per seipsum sensibilis, sed certe per species sub verbis moraliter permanentibus, nego cons. 2. Sacramenta in tantum sunt sacramenta, in quantum efficiunt gratiam. Atqui Eucharistia efficit gratiam tantum in communione. Ergo tantum in communione est sacramentum, nec proinde est sa­ cramentum permanens. 3 Cf. SuAnste, Zm 3 q.73 disp.3·) s.2. l.2 c.3 a.2, essentia sacramenti eucharistiae, n.232-235 363 Dist. mai. Sacramenta in tantum sunt sacramenta in quant·.· tu efficiunt, id est in quantum habent vim efficiendi gratiam, co:.c. mai.; in quantum actu efficiunt gratiam, nego mai. Contradist. min. Eucharistia tantum in communione efficit gratiam, id est tunc tan­ tum eam actu efficit, trans, min.; id est tunc tactum habet vim eandem efficiendi, nego min. 234. Scholion. De adoratione Christi in Eucharistia, a) Cultus Eucharistiae supponit rcalem Christi praesentiam permanentem. Ideo cultus tributus sacramento Eucharistiae est idem cultus, qui debetur Christo, scilicet cultus latriae. De qua re adsunt specialia Ecclesiae documenta in Tridentino sess.13 cp.5 (D 878) et cn.6 (D 888). Pius autem XII expresse damnavit quorumdam opinionem, asserentium per hunc Eucharistiae cultum Christum historicum, Christum eucharisticum et Christum triumphantem in caelis falsum in modum per­ misceri ’. Legitimam esse SS.Sacramenti in sacrario reservationem, definivit Conc.Tridentinum sess.13 cp.6 (D 879) et cn.7 (D 889). b) Non solum Christus sub speciebus exsistens, sed etiam totum Sacramentum visibile, ut ex Christo praesente et speciebus constat, unico latriae cultu est adorandum. Illo unico actu adoratur primo cf per se persona Christi, in quam per se tendit adoratio; secunda­ rio autem et per accidens coadorantur species tanquam Christo coniunctae et cum Illo unum quid componentes*4. c) Haec Christi adoratio in Eucharistia sine dubio est absoluta, prout haec vox opponitur cultui relativo 5; quia obicctum illus est ipse Christus propter suam excellentiam Adoratio tamen absoluta potest aliter intelligi, prout scilicet opponitur cultui condicionato. Et quidem hoc sensu, semper supponitur aliqua condicio, nempe quod species revera sint consecratae. Sed haec condicio implicite habetur eo ipso quod adorans mente et animo habet intentionem adorandi verum Christum verumque sacramentum. Et ideo nihil obstat, quominus adoratio etiam hoc sensu sit absoluta generatim et per se, nisi sit aliquis casus in quo per accidens habeatur ratio prudens dubitandi de veritate sacramenti “. ARTICULUS II De 'ESSENTIA SACRAMENTI EUCHARISTIAE 235. Quia diximus Eucharistiam esse verum sacramen­ tum, et quidem permanens, cum in ea coalescant ex una parte species consecratae et ex alia Corpus et, Sanguis Christi, quaeritur quodnam ex his elementis pertineat ad intrinsecam constitutionem huius sacramenti. Respondemus utrumque re­ quiri. 8 Encycl. “Mediator De?·. AAS 39 (1947) 570. De hoc cultu veram doc­ trinam contra falsas quasdam recentiores tendentias praeclare vindicat eadem encyclica 568-572. Cf. etiam Pius XI, Encvet. “Miscrentissimus Redemptor": AAS 20 (1928) 173. 4 Ci. Suàriïz, In 3 q.79 disp.65 s.l n.3; Luc.o, Dc Mystcriy Incarnationis disp.34 s.2 n.35;; disp.36 s.S n-72; AlastruEY, 485s. 8 Cf. SThS 3,1,231. e Cf. SuârEîz. In 3 q.79 disp.65 s.2; Lugo, Dc Mysterio Incarnationis disp.37 s.4. 36^ I.Λ. DE AJ.DAMA, DE SS.EUCHARISTIA. Ill Thesis 19. Sacramentum Eucharistiae essentialiter et intrinsece constat speciebus panis et vini cum verbis consecrationis moraliter permanentibus, atque Corpo­ re et Sanguine Christi realiter praesentibus. Filograssi, 326-329; Alastruey, 161-166; Puig, 432-445. 236. Notiones. Essentialiter constat, id est sunt partes essentiales illius sacramenti ; seu nullum eorum elemen­ torum requiritur tantum sicut condicio sine qua non. Elemen­ ta tria sunt: species panis et vini, verba consecrationis, et Corpus ac Sanguis Christi. Intrinsece, scilicet non tanquam aliquod connotatum es­ sentiale, sed extrinsecum, ac proinde in ipsam constitutionem signi sacramentalis non ingrediens. Species requiruntur tanquam consecratae, id est quatenus subsunt consecrationi. Verba consecrationis requiruntur tanquam determinan­ tia species iri suo esse sacramentali. Quia tamen verba semel prolata iam amplius physice non adsunt, dicimus eadem esse partem essentialem et intrinsecam sacramenti in quantum mo­ raliter permanent in suo effectu perdurante. Corpus et Sanguis Christi requiruntur tanquam per ver­ ba consecrationis, quae moraliter permanent, realiter et phy­ sice posita sub speciebus. Unde species panis et vini simul cum Corpore et Sanguine Christi constituunt partem quasi materialem, determinatam per verba consecrationis tanquam per partem formalem. Lo­ quimur ergo de compositione physica, aut quasi physica, non de compositione metaphysica, qualis esset compositio ex re significante et significatione, quibus coalescit signum metaphysice. 237. Adversarii. Soto1*et alii tenuerunt Corpus et San­ guinem Christi pertinere quidem essentialiter ad sacramen­ tum Eucharistiae, non tamen intrinsece, sed tanquam aliquod connotatum specierum consecratarum. Scotus B, Vazquez 3 et alii tenuerunt verba consecrationis non esse formam sacramenti permanentis, sed tantum sacra­ menti in fieri ; non pertinere proinde intrinsece et essentialiter ad illud. 1 In 4 d.8 q.l a.l. a In 4 d.8 q.l ad 3. 3 In 3 disp.167 cp. 3. l.2 c.3 a.2. constitutio physica, th,19 n.236-240 238. Valor theologicus. 365 Communior et probabilior. Probatur, a) Corpus et Sanguis Christi pertinent ad es­ sentialem et intrinsecam constitutionem sacramenti Eucharis­ tiae. Tridentinum sess.13 cp.5 (D 878) dicit sacramento Eucha­ ristiae exhibendum esse cultum latriae. Atqui hoc falsum esset, si ad illud sacramentum intrinsece et essentialiter non perti­ nerent Corpus et Sanguis Christi. Ergo pertinent. Rursus sig­ num sacramentale in hoc sacramento non esset efficax gratiae si in sua intrinseca et essentiali constitutione non inveniretur auctor gratiae, scilicet Corpus et Sanguis Christi. Ergo inve­ nitur. b) Species panis et vini pertinent ad essentialem et intrin­ secam constitutionem sacramenti Eucharistiae. Corpus et San­ guis Christi solum non essent signum sensibile gratiae com­ municandae, et multo minus gratiae communicandae sub specie cibi et potus. Atqui hoc utrumque habent ex speciebus. Ergo species ingrediuntur essentialiter in constitutionem sacramenti. c) Verba consecrationis pertinent ad essentialem et in­ trinsecam constitutionem sacramenti Eucharistiae. Sacramen­ tum Eucharistiae, ex dictis, non constituitur in ratione signi sensibilis et in ratione signi efficacis gratiae nisi ex verbis consecrationis, quibus praesentia realis sub his determinatis speciebus efficitur. Ergo verba requiruntur ad intrinsecam et essentialem constitutionem sacramenti. Atqui non requirun­ tur ut physice tunc prolata. Ergo ut moraliter permanentia. 239. Corollarium. 1. Ergo communio non est sacra­ mentum, sed applicatio sacramenti ut id gratiam producat. 2. Unde sacramentum Eucharistiae est sacramentum, in quo sub speciebus panis et vini continetur Corpus et Sanguis Christi ad spiritualem animarum refectionem. 240. Obiectiones. 1. Corpus et Sanguis Christi dicuntur esse in sacramento. Atqui si pertinerent ad intrinsecam constitutionem sacramenti, non posset hoc dici. Ergo non pertinent ad eam. Dist. tuai. Corpus et Sanguis Christi dicuntur esse in sacramento sicut pars in toto, conc. niai.; sicut una res in alia adaequate distinc­ ta, nego mai. Contradist. min. Non posset dici esse in sacramento tanquam in re adaequate distincta, conc. min.; tanquam pars in toto, nego min. Sic dicitur anima esse in corpore. Nota vocem “sacra­ mentum” in Eucharistia quandoque supponere pro toto composito sacramentali (sicut cum dicitur sacramentum adorari, reservari, por­ tari) ; quandoque vero supponere pro solis speciebus consecratis (sic­ ut cum dicitur sacramentum frangi et alia huiusmodi). Et hoc se­ cundo modo supponit in locutione citata. 366 Ι.Λ. DE ALDAMA, DE SS.EUCHARISTIA. III 2. Verba consecrationis sunt causa efficiens sacramenti Eucha­ ristiae. Ergo ad eius constitutionem intrinsecam non pertinent. Dist. antec. Verba consecrationis, ut physice prolata sunt causa efficiens Eucharistiae, conc. antec.; ut moraliter permanentia, nego antec. Pariter dist. cons. Verba consecrationis non pertinent ad con­ stitutionem intrinsecam sacramenti, ut physice prolata, conc. cons.; ut' moraliter permanentia, nego cons. ** 241. Scholion 1. De sacramento tantum, sacramento et re, re et non sacramento, in Eucharistia. Innocentius III (D 415) scribit tria distinguenda esse in Eucharistia: a) “formam visibilem", scili­ cet signum sensibile; quod est “sacramentum et non res”, seu “sa­ cramentum tantum”, suntque species consecratae, b) “Veritatem”, scilicet Corpus Christi vere praesens ; quod est “res et sacramen­ tum". c) “Virtutem spiritualem”, scilicet effectum in suscipiente; quod est “res et non sacramentum”, seu “res tantum”. Per primum significari dicit duo, scilicet et Christum praesen­ tem et sanctificationem animae ; per secundum significari unum tan­ tum, scilicet sanctificationem animae, aliud vero reapse haberi, sci­ licet veritatem Christi praesentis, quae significabatur per sacramen­ tum tantum ; per tertium tandem nihil significari, sed reapse haberi illa duo quae significata fuerant, scilicet et Corpus Christi praesens, et sanctificationem animae. In hoc documento, de cuius charactere definitorio non constat, continetur doctrina scholasticorum illius temporis, quae a Summa .. Sententiarum desumi videtur *. 242. Scholion 2. De unitate sacramenti Eucharistiae. Quamvis duae sunt species physice diversae, tamen sacramentum Eucharistiae unum specifice dicendum est. Ratio est quia utraque species non constituit nisi unicum signum, utpote quae significent refectionem sacrificalem, qua, ut sacrificalis, nisi per duplicitatem specicrum sig­ nificari non potest’. Quoad unitatem numericam, aliqua identitas retinenda est, propter identitatem Christi praesentis in singulis par­ ticulis consecratis; aliqua etiam diversitas attendi potest ex multi­ tudine particularum. Modum tamen loquendi apud theologos varius est. S.Th., 3 q.73 a.2 ’. 243. Scholion 3. De materia sacramenti Eucharistiae. S.Th., 3 q.74. a) Materia ex qua fit sacramentum Eucharistiae necessario est panis triticeus et vinum de vite. Haec Ecclesiae Romanae fides, Armenis in Conc.Florentino proposita (D 698), perpetuo habita est, ut testantur verba Innocentii III (D 414s), professionis fidei Waldensium (D 424), Conc. Lateranensis IV (D 430), Conc.Florentini (D 692 715), Conc.Tridentini (D 877). Quorum documentorum non­ 4 Cf. Suarez, In 3 q.74 disp.42, ct Luco, Dc Eucharistia disp.l; ubi-plures aliae explicantur subtiliores quaestiones et difficultates enodantur. 5 Summa Sententiarum tr.6 cp.3; ML 176.140; cf. Magister Sententiarum 4 d.8; S.Th., 3 q.73 a.6. • Inde tamen non sequitur communionem debere esse sub duplici specie ut sit participatio victimae. Ad constituendam enim victimam requiritur duplex species; sed semel ipsa iam constituta, sufficit participatio unius speciei; est enim vere participatio victimae. De communione sub duplici snecm cf. Conc. Constanticnsc sess.13 (D 626). Conc. Tridentinum sess.21 cp.2 (D 931) et cn.2 (D 935). cum damnationibus "Wicleffitarum ac Hussitarum (D 668) et Luthcri (D 756). T Cf. SuÂRriz. In 3 q.73 disp.39 s.3s: Luco, Dc Eucharistia disp.2. I..2 c.3 a.2. constitutio physica, th.19 n.240-244 367 nulla expresse addunt, vino modicissimam aquam admiscendam esse, eiusque mysterium explicant- (D 416s 441 698 945 956). Panem autem posse valide adhiberi vel azymum vel fermentatum, docent Leo IX (D 350), Conc.Lugduncnse II (D 465), Conc.Florentinum (D 692). b) Errarunt in tota hac quaestione Artotyritae (panem et ca­ seum adhibentes*), Aquarii ab Ebionitis, Marcionitis et Manichaeis orti (sola utentes aqua), quorum error quandoque a quibusdam Chris­ tianis prae simplicitate receptus fuit °. Orientales separati, maxime saec.XI-XII, panem fermentatum defenderunt; quem etiam nunc habent ut necessarium, etsi generatim non propugnant absolutam invaliditatcm panis azymi ”. c) Traditio SS.Patrum aperte docet Eucharistiam esse conficien­ dam in pane ct vino ". Sic in Didaché (R 6), S.Iustino (R 128), epi­ taphio Abcrcii (R 187), S.Irenaeo (R 249), Origene (R 507), S.Cypriano (R 581-584), Eusebio (R 671), S. Ephraem (R 707), S.Athanasio (R 802), S.Cyrillo Hicros. (R 840), S.Gregorio Nysseno (R 1062), S.Ambrosio (R 1340), S.Augustino (R 1519), S.Cyrillo Ale­ xandrino (R 2100), S.Caesario Arelatensi (R 2231), S.Damasceno (R 2371). Mentionem expressam aquae admiscendae faciunt S.Iustinus (R 128), S.Irenaeus (R 240 249), Clemens Alexandrinus (R 410). S.Cyprianus (R 583), S.Ambrosius (R 1340), S.Damascenus (R 2371). Quae omnia ab eo quod Christus in Coena fecit omnino derivan­ tur. Constat enim Ipsum panem et vinum (probabilius cum aqua) adhibuisse ”. 244. Scholion 4. De forma Eucharistiae. S.Th., 3 q.78. a) For­ ma, qua Eucharistia fit, sunt “verba Salvatoris, quibus hoc confecit sacramentum” (Conc.Florentinum pro Armenis : D 698) ; quae ab eodem Concilio expresse citantur in decreto pro lacobitis (D 715); “quibus in consecratione Corporis et Sanguinis Domini sacrosancta romana Ecclesia, Apostolorum doctrina et auctoritate firmante, sem­ per uti consueverat" (D 715). Nota tamen, certius haberi verba illa esse formam Eucharistiae, quam quod per illa Christus consecra­ verit. De hac enim quaestione longa fuit theologorum disputatio. Per se enim Christus poterat sine verbis, solo actu suae volunta­ tis, consecrasse; et postea per illa verba Eucharistiam porrexisse Apostolis. Sic a saec.XH disputatum est, defendentibus aliis Chris­ tum sine verbis consecrasse, aliis Eum id fecisse quibusdam verbis secreto prolatis, aliis per illa verba sed silentio dicta, aliis tandem pef illa verba externe prolata. A saec.XIII communior in dies facta est haec ultima sententia, quae hodie communis et certa est, quam­ vis Concilium Tridentinum nihil de hac re definire voluerit’3. Sed etiam theologi hanc sententiam non defendentes, omnino tenebant haec esse verba nostrae consecrationis. Quae sententia hoc theolo­ gorum consensu praecipue probatur, atque ex loco, modo, solemnitate, quibus in omnibus liturgiis ab antiquissimis temporibus verba 8 Cf. S.Epiphanius. Adversus hacersc 49.2: MG 41,811. ’ Cf S Cyprianus, Epistola 63 15: ML 4 385. 10 Cf. Th. Stacie, Doctrina Theologiae Orientis separati de S.S.Eucharistia 2,114-125. 11 Harnack, Brot und Wasser: die eucharistischen Elements bei Justin: TU 7,2.113-144. ° De tota quaestione cf. SuareIz. In 3 q.74 disp.44s; Luco, Dc Eucharistia disp 4. Brevius Lercher-Danoer. 397ss; Alastruev. 24-52. 83 De hac teologorum disputatione cf. Suarez. In 3 q.78 ) Sed sacramentum Eucharistiae est etiam antidotum contra peccata, ideoque liberat a venialibus et praeservat a mor­ talibus. c) Est quoque pignus futurae gloriae, et hinc non solum in animae beatitudinem, sed et in corporis 'resurrectionem in­ fluit. d) Est tandem symbolum, sine dubio efficax, Corporis Christi mystici ; unde mutuam unionem membrorum inter se causât, sicuti unionem membrorum cum Christo Capite per­ ficit. Hos omnes effectus ideo praecipue habet sacra communio, 25 Cf. LerchEr-Dander. 400-403 et Th.SpXcil. Doctrina... 2.148-217. De epiclesi videri possunt: J.Brinktrine. Zur Entstchung der morgenlandischcn Epiklcses: Zkath Th 42 (1918) 307-326.483-518; De epliclesis eucharisticae ori­ gine et explicatione: EphLit 37 (1923) 9-18.49-57.111-116.155-164; Neue Beitrüge sur Epiklesenfrage: ThGl 21 (1929) 434-452; H.Connolly. The meaning of Epiclesis. A reply: JThSt (1924) 337-364; S.SalavillE. Spiritus liturgiae orientalis et doctrina de epiclesi in theologia orientali: Acta V Congr, Velehrad 131-139; P.A.Hoh, De epiclesi apud Syrochaldcos: ib. 139-144; B.Botte. L'An­ ge du sacrifice et l’épiclèse de la Messe au Moyen Age: RcchThAncNféd 1 (1929) 285-308; M.JüCiE, Considérations générales sur la question de l'épielèse: EchOr 39 (1936) 324-330; A.Colunga. La cuestiôn dc la epiclesis a la lus de la liturgia mosârabe: CiencTom 55 (1936,11) 57-62.145-168; MJucie, De forma Eucharistiae. De epiclesibus eucharisticis (Romae 1943); B.Schult­ ze, Zum Problem def Epiklese anlasslich dcr Veroffentlichung eines russischen Theologen: OrChrPer 15 (1949) 368-404; F.Notscher, Epiklese in biblischer Beleuchtung: Bibl 30 (1949) 401-404; M.Gordillo, Compendium theologiae orientalis (Romae 1950) 174-184. 370 LA. DE A1.DAMA, DE SS.EUCHARISTIA. Ill quia est convivium sacrificale, in quo victima Crucis et altaris participatur. Proprium enim est cuiuscumque convivii sacrifitalis unionem perficere inter fidelem et Deum mediante vic-tima. Sed quia victima hic non est tantum aliquid sacrum ex oblatione et immolatione sacrificii, sed ipse Deus homo, Chris­ tus lesus, unio animae cum Deo in hoc sacramento habetur omnino specfalis, per augmentum physicum gratiae et caritatis. Eo tamen ipso anima arcetur a peccato, utpote quod a Deo ma­ xime distet. Rursus, quia in hoc sacrificali convivio illius vic­ timae participamus, quae ad perfectam nostram redemptionem immolata est, sequitur in nobis ex eius participatione pignus vitae aeternae pro anima et pro corpore. Tandem, quia pro­ prium est convivii sacrificalis unionem efficere inter omnes fideles participantes, causatur ex communione etiam mutua unio inter Christianos omnes, qui de uno pane participamus (1 Cor 10,17) ’. Haec nunc explanamus singulatim. Thesis 20. Communio sacramentalis efficit unionem cum Christo quatenus gratiam auget et caritatem ex­ citat, quibus illa unio perficitur. S.Tit., 3! q.79 a.l; Lbrcher-Dandkr, 407.411 ; Alastrvey, 266-276; Pvic, 255-265. 247. Notiones. Communio dicitur sumptio sacramenti Eucharistiae secundum unam saltem speciem ; quod nihil aliud est nisi participare victimae in sacrificio eucharistico oblatae et immolatae. Sacramentalis, scilicet formaliter sacramentalis. Nam communio triplex esse potest, iuxta Conc.Tridentinum sess.13 cp.3 (D 881) et cn.8 (D 890) : a) Sacramentalis tantum, qua sacramentum Eucharistiae sumitur sine necessaria dispositione, seu in statu peccati mor­ talis. Haec communio tantum materialiter dici potest sacra­ mentalis, quatenus recipitur reapse id quod est sacramentum, sed non recipitur ut sacramentum nec eius effectus obti­ nentur 123. 1 Communio est semper et essentialiter participatio victimae sacrificalis, quo­ cumque tempore peragatur. Ideo, etsi commendanda sit communio intra Missam et cum hostiis in eadem Missa consecratis, id tamen tanquam absolute necessa­ rium urgeri non debet; immo erunt adiuncta in quibus contrarium potius ex ipsa mente Ecclesiae suadeatur. Cf. Pius XII, Encycl. “Mediator Dei”: AAS 39 (1947) 564ss. 3 Statum gratiae requiri ad fructuosam huius sacramenti susceptionem ex 1 Cor ll,28s definit Conc.Tridentinum· sess.13 cp.7 (D 880) et cn.ll (D 893). Declaravit praeterea, praecedente peccato mortali, non sufficere statum gratiae obtentum per actum contritionis, sed requiri confessionem sacramental·*’1' i..2 c.3 a.3. augmentum gratiae, th.20 n.246-250 371 b) Spiritualis tantum, qua sacramentum Eucharistiae non sumitur in re, sed tantum in voto et desiderio. Haec commu­ nio optimos in anima effectus producit, sed sacramentalis nul­ lo modo dici potest. Sic describitur a Pio XII : Ecclesia cupit ut christiani “votis saltem eam [eucharisticam dapem] sumant ; ita quidem' ut vivida excitata fide, ac demisso reverenter ani­ mo Divinique Redemptoris voluntati omnino fidenti, flagrantiore quo fieri possit caritatis studio cum Eodem coniungantur” 3. c) Sacramentalis simul et spiritualis, qua sacramentum re suscipitur ab homine iusto ; qui proinde effectus eius percipit ex opere operato. Haec communio est formaliter sacramentalis, et ideo illa sola sacramentalis dici debet. De hac agimus. 248. Unio cum Christo intelligitur spiritualis coniunctio hominis cum Christo Capite. Haec coniunctio non primo fit per Eucharistiam, sed per gratiam sanctificantem, quae iam supponitur in anima ; sed per Eucharistiam augetur, perficitur et “hac in mortali vita velut ad culmen adducitur” 4. Gratiam auget, scilicet sanctificantem, et simul cum ea virtutes infusas, maxime caritatem. Caritatem excitat, scilicet fervorem, caritatis, qui ma­ xime in actibus caritatis consistit. Inde sequitur ex perceptio­ ne huius sacramenti quaedam, delectatio spiritualis, seu animi dulcedo eb suavitas. Ideo hic panis de caelo dicitur habere in se omne delectamentum. 249. Adversarii. Armeni dicuntur negasse omnem ef­ fectum spiritualem Eucharistiae (D 546) °. 250. Doctrina Ecclesiae. Conc.Florentinum, explicans Armenis fidem Ecclesiae Romanae (D 698), dicit: Huius sa­ cramenti effectus est “adunatio hominis ad Christum. Et quia per gratiam homo Christo incorporatur et membris Eius uni­ tur, consequens est quod per hoc sacramentum in sumentibus digne gratia augeatur; omnemque effectum, quem materialis cibus et potus quoad vitam agunt corporalem, sustentando, augendo, reparando et delectando, sacramentum hoc quoad vitam operetur spiritualem”. Conc.Tridentinum sess.13 cp.2 (D 875) docet sacramentum sumi “tanquam spiritualem animarum cibum, quo alantur et confortentur viventes vita Illius, qui dixit: qui manducat Me, 8 Encycl. “Mediator Dei": AAS 39 (1947) 563. * Pius XII, Encycl. “Mystici Corporis": AAS 35 (1943) 202. 5 Cf. quae diximus thesi 7.® nota 3. 372 LA. DE ALDAMA, DE SS.EUCHARISTIA. Ill et ipse vivet propter Me”. luxta cp.8 (D 882), Eucharistia est digne eam sumentibus “animae vita, et perpetua sanitas men­ tis, cuius vigore confortati ex huius miserae peregrinationis itinere ad caelestem patriam” perveniamus. 251. Leo XIII : Eucharistia “cum eam alat sustentetque vitam, cuius ex desiderio tam vehementer laboramus, tum dig­ nitatem humanam (quae tanti nunc fieri videtur) immensum auget. Nam quid maius aut optabilius, quam effici, quoad eius fieri possit, divinae participem consortemque naturae ? At enim hoc nobis Christus praestat in Eucharistia maxime, qua evec­ tum ad divina, gratiae munere, hominen^ arctius etiam Sibi adiungit et copulat. Id enim interest inter corporis cibum et animi, quod ille in nos convertitur, hic nos in se convertit... Ex hoc autem praecellentissimo sacramento, in quo potissime apparet quemadmodum homines in divinam inseruntur natu­ ram, iidem habent in omni supernarum virtutum genere incre­ menta maxima” e. De hoc virtutum incremento late disseritur in eadem encyclica: Eucharistia auget fidem, libidinem coer­ cet, spem roborat, paenitentiae sensus excitat, excitata caritate in Deum mutuam caritatem fovet. Ideo hoc sacramentum “tan­ quam centrum existimandum est in quo vita Christiana, quan­ ta usquam est,, insistit; ceteris quicumque habentur pietatis modi, demum in id ipsum conducunt et desinunt” 7. Pius XII: “Per sacramentum Eucharistiae fideles... cum divino totius Corporis Capite ineffabili ac divino copulantur vinculo” 8. 252. Nota. Ut ex documentis citatis apparet, effectus Eu­ charistiae exponuntur ex analogia cum cibo corporali, cuius proprium est sustentare et augere vitam corporalem ex unione et transformatione alimenti in sumentem illud. Sed in hoc di­ vino alimento e converso fit, ut scilicet sumentes spiritualiter uniantur et quodammodo transformentur in ipsum, atque sic eorum vita spiritualis sustentetur et augeatur, cum quadam delectatione ac dulcedine. Sed patet vitam spiritualem per gra­ tiam haberi, et delectabiliter exerceri per fervorem caritatis. Valor dogmaticus. Effectum communionis esse augmen­ tum gratiae, est de fide divina et catholica definita, cum con­ stet ex una parte Eucharistiam producere gratiam (D 849) et ex alia gratiam praesupponi ante eius susceptionem (D 881). ° Encycl. “Mirae caritatis”: ASS 34 (1901-1902) 644s. ’ Ib. 645-651. 8 Encycl. "Mystici Corporis”: AAS 35 (1943) 202. l.2 c.3 a.3. augmentum gratiae, th.20 n.250-254 373 Idem dicendum est de effectu unionis cum Christo, quae iuxta doctrinam tridentinam fit per vinculum gratiae et virtutum infusarum (D 800). Per communionem excitari etiam carita­ tem actualem, est| doctrina catholica. 253. Probatur ex sacra Scriptura. 1 Cor 10,16-21 : Communio sacramentalis est convivium sacrificale. Atqui in convivio sacrificali, mediante victima, fidelis unitur cum, Deo. Ergo per communionem sacramentalem fit unio cum Deo. Io 6,54-59: qui manducat Carnem Christi et bibit Eius Sanguinem, habet vitam aeternam, ideo quia Caro Eius est cibus et Sanguis Eius est potus ; et sicut cibus et potus manent in sumente, qui ea sibi unit, simili sed contrario modo qui manducat Carnem Christi et bibit Eius Sanguinem manet in Illo, qui sumentem Sibi unit et per talem unionem vivit etiam in sumente. Unio haec est qualis datur inter membra Corporis et caput, seu inter palmites et vitem (cf. Io 15,4-7) ; est ergo unio propter quam membra corporis participant vitam capi­ tis et palmites participant succum vitis. Igitur facit ut ex unione cumi Christo Eius vitam ampliori modo participemus. 254. Probatur ex traditione, a) SS.Patres docent unionem cum Christo fieri ex communione sacramentali : per eam fidelis fit membrum Christi : S.Irenaeus (R 249), S.Au­ gustinus (R 1524); fit concorporeus et consanguineus Eius: S.Cyrillus Hieros. (R 843 845) ; commiscetur cum Carne Christi: S.Chrysostomus (R 1166 1180); transmutatur in Ip­ sum: S.Gregorius NyIssrnus (R 1035), S.Augustinus (R 1953); Christus est in illo et ille in Christo: S.Hilarius (R 870) ; gerit Ipsum ex unione cum Eo : S.Leo M. (R 2206) ; fit particeps naturae divinae: S.Damascenus (R 2371); habet unionem cum Eo, sicut cera liquefacta cum alia cera: S.Cy­ rillus Alexandrinus (R 2116). Pulcherrime S.Augustinus: “O sacramentum pietatis ! o signum unitatis ! o vinculum cari­ tatis ! Qui vult vivere, habet ubi vivat, habet unde vivat. Ac­ cedat, credat, incorporetur, ut vivificetur” (R 1824). b) SS.Patres docent per communionem augeri vitam ani­ mae: per eam anima saginatur: Tertullianus (R 362), S.Gregorius Illiberitanus0; sanctificatur: Clemens Ale­ xandrinus (R 410) ; fit particeps vivificae et sanctificantis virtutis Christi: S.Cyrillus Alexandrinus (R 2101); habet salutem spiritualem: S.Augustinus (R 1652); habet vitam; Tractatus Origcnis 17 (cô.Bat iFFOl/Wiemart , 187s). 374 Ι.Λ. DE AT.DAMA, DE ss.eucharistia. hi S.Ephraem (R 707); vivit: S.Augustinus (R 1824); multi­ plici ratione vivit: S.Basilius (R 916). c) SS.Patres loquuntur de augmento caritatis actu-alis atque fervoris per eam : S.Cyprianus docet, per communio­ nem tolli memoriam veteris hominis, fieri oblivionem conver­ sationis pristinae saecularis et pectus divinae indulgentiae lae­ titia resolvi10. S.Ambrosius explicat : per illam “fidelium ine­ briatur affectus, ut laetitiam induat de remissione peccato­ rum, curas saeculi huius, metum mortis, spjjicitudinesque de­ ponat” 11. 255. d) “IMurgia augmentum vitae supernaturalis seu gratiae sanctificantis testatur, quoties Eucharistia celebratur ut panis vivus et vitalis, vere panis filiorum, ut immortali­ tatis alimonia, cuius temporalis perceptione praefiguratur divi­ nitatis sempiterna fruitio; ut caelestis vitae munus, aeternita­ tis auxilium, cuius sumptione ad redemptionis aeternae pro­ ficiamus augmentum. Eucharistia est nobis pignus salutis aeternae, quo accepto utique debemus sic tendere congruenter, ut ad eam pervenire possimus”12. e) Quoad caritatem actualem, quae in fervore vitae Chris­ tianae apparet, “lilurgia Eucharistiam celebrat ut cibum via­ torum ac panem filiorum, quo bonus Pastor nos mortales pascit ac tuetur, ut viaticum quo animam| agonizantem custo­ dit ab hoste maligno et perducit in vitam aeternam ; ut sacra­ mentum, quo refecti Deo placitis moribus deservire valemus ; ut perpetuae salutis auxilium, quo fides semper vera proficiat, quo purificamur et munimur, quo quidquid in nostra mente vitiosum est curetur; ut mysterium, cuius participatione do­ ceamur terrena despicere et amare caelestia ; ut sacrosancta mysteria, pro reparationis nostrae munimine collata, quae et praesens nobis remedium sint et futurum ;> ut panem de caelo omne delectamentum in se habentem : O quam suavis est, Do­ mine, spiritus tuus, qui, ut dulcedinem tuam in filios demons­ trares, pane suavissimo de caelo praestito, esurientes reples bonis, fastidiosos divites dimittens inanes. Omnia fere com­ prehendens Ecclesia rogat, ut mentes nostras et corpora pos­ sideat doni caelestis operatio, ut non noster sensus, in nobis, sed iugiter eius praeveniat effectus” 13. '° « 13 M Epistola 63,11: ML 4,394. In Ps.llS serm.15,28: ML 15,1494. Lercher-Dander, 408,11. Lercher-Dander, 409,11. t..2 c.3 a.3. augmentum gratiae, th.20 n.254-258 375 256. Ratio theologica, a) Sacramentum Eucharistiae datur per modum cibi et potus. Atqui propria ratio cibi et potus est ut conferatur ad nutrimentum et augmentum vitae. Ergo sacramentum Eucharistiae datur ad nutrimentum et augmentum vitae spiritualis. Atqui hoc habetur per gratiam et caritatem. Ergo per ipsum augentur gratia et caritas14. b) FIoc augmentum vitae confert cibus per quandam in­ timam unionem et assimilationem cum manducante. Ergo etiam. Eucharistia faciet augmentum gratiae et caritatis per quandam intimam unionem et assimilationem cum communi­ cante. Atqui talis unio nequit esse transformatioi cibi in com­ municantem. Ergo erit transformatio communicantis in Chris­ tum, scilicet per amorem. c) Cibus etiam delectat manducanti. Ergo Eucharistia si­ milem delectationem spiritualem producere debet. Atqui talis delectatio in ordine spirituali inde habetur quod actus huius vitae cum suavitate et facilitate exerceantur per fervorem ca­ ritatis actualis. Ergo hic fervor caritatis est effectus huius sacramenti1B. 257. Scholion 1. De tempore quo hi effectus producuntur. d) Augmentum gratiae et caritatis habitualis producitur in ipso momento sumptionis ; tunc scilicet quando vere dici potest homo manducasse Corpus Domini M. b) Hi autem effectus non maiores sunt, ceteris paribus, ex eo quod plures hostiae sumantur, aut communicetur sub utraque spe­ cie ”. c) Si durante praesentia sacramentali in communicante, hic ma­ gis sese disponit, valde probabile est augeri etiam in eo hunc ef­ fectum ”, d) Augmentum caritatis actualis confertur per speciales gratiae motiones, quae impediri possunt per affectum ad peccata venialia (utpote qui maxime contrarius sit fervori caritatis), vel per dispo­ sitiones suscipientis minus consentaneas attentioni et devotioni. “Dic­ tum est quod effectus huius sacramenti non solum est adeptio ha­ bitualis gratiae vel caritatis, sed etiam quaedam actualis refectio spiritualis dulcedinis. Quae quidem impeditur, si aliquis accedit ad hoc sacramentum per peccata venialia mente distractus” (S.Th., 3 q.79 a.8). 258. Scholion 2. De unione nostri corporis cum Christo in communione. Ex praesentia reali Christi resultat (non quidem ut “ Cf. Suarez. In 3 q.79 disp.63 s.l n.2 13 Cf. Sl'ÂrAz. In 3 q.79 disp.63 s.9 n.2; M.Ebcurdia, Conclusiones dc Ia teolonia catdlica sobre lo Eucaristla como sacramento de uniin: CongrlnternEuc (1952) 22S-231. ΙΛ Cf. SuarEz, In 3 q.79 disp.63 s.4. 11 Cf. SuArEz. In 3 q.79 disp.63 s.Ss. “ Cf. Suârez, In 3 q.79 disp.63 s.7. Hinc patet momentum actionis gratiarum post communionem. Cf. Ptus XII, Encycl. "Mediator Ilei": AAS 39 (1947) 566ss. 376 I.A. DE AEDAMA. DE SS.EUCHARISTIA III effectus, sed ut usus sacramenti) quidam confactus vel propinquitas Corporis Christi cum nostro corpore, mediantibus speciebus. Haec tamen proprie nulla est vera unio physica aut materialis, nec quid­ quam addit supra effectus unionis spiritualis. Ratione tamen ipsius, Christus dici potest nobis magis uniri, quia vere ac proprie infra suscipientem constituitur et quasi quodam corporali amplexu com­ prehenditur. Hinc durante praesentia sacramentali, Christus excitat suscipientem ut Eum diligat et affectu complectatur; et ipsa etiam finita, moralis quaedam habitudo remanet inter Christum et susci­ pientem, qui ratione illius contactus speciali titulo censetur esse quasi aliquid Christi, cuius Christus specialem curam habeat etiam quoad corpus. Quae unio, sic intellecta, vocari potest non quidem physica, sed mystica, etsi fundata aliquo modo in vinculo corporali ; et explicari quodammodo potest per quandam affinitatem, qua Chris­ tus Sponsus considerat carnem digne communicantis speciali tifulo ut carnem suam. Unde fit quod eam carni suae incorruptibili et glorificatae conformet, ut postea videbimus, nunc per diminutionem con­ cupiscentiae, deinde per resurrectionem finalem ”. Thesis 21. Per communionem sacramentalem a peccatis venialibus liberamur et a mortalibus praeservamur; nostra quoque concupiscentia minuitur. S.Th., 3 q.79 a.4 et 6; Lercher-Dander, 411; Alastruey. 279-291. 259. Notiones. Liberamur, id est communio sacramentalis dat remissionem peccatorum venialium. Praeservamur, id est communio sacramentalis non qui­ dem dat remissionem peccatorum mortalium (per se), sed fa­ cit ut anima facilius resistat tentationibus, ac proinde longius sit a peccato mortali committendo. Concupiscentia intelligitur omnis motus inordinatus ap­ petitus sensitivi; praecipue autem libido. Minuitur, id est mitigatur, pacatur. Non tamen unquam perfecte tollitur. 260. Doctrina Ecclesiae. Conc.Tridentinum sess.13 cp.2 (D 875): Eucharistia sumitur “tanquam antidotum, quo liberemur a culpis quotidianis et a peccatis mortalibus prae­ servemur”. In cn.5 (D 887) indirecte docetur Eucharistiam remittere aliqua peccata. Leo XIII : Eucharistia est remedium pro cupiditate voOuptatum. “Nam omnium primum, augendo caritatem, libidi­ nem coercet; ait enim Augustinus: nutrimentum eius [carita­ tis] est imminutio cupiditatis; perfectio, nulla cupiditas. Praea® Cf. SuArEZ, In 3 q.79 disp.64 s.3; Vazquez, In 3 disp.204; Lugo, De Eu­ charistia disp.12 s.5 n.9; TolEtus, In loannis Evangelium cp.6 ann.29 et cp.17 ann.23; Franzelin, De Eucharistia 337s; Alastrvey, 295-299. l.2 c.3 a.3. liberatio a peccatis, th.21 n.258-262 377 terea castissima lesu Caro carnis nostrae insolentiam compri­ mit, ut Cyrillus monuit Alexandrinus: Christus enim exsistens in nobis sopit saevientem in nobis carnis legem. Quin etiam, fructus Eucharistiae singularis et iucundissimus est quem significavit propheticum illud: quid bonum Eius [Christi] est, quid pulchrum Eius, nisi frumentum electorum et vinum germinans virgines?, videlicet sacrae virginitatis forte et constans propositum, quod vel diffluente divitiis saeculo, la­ tius in dies uberiusque in catholica Ecclesia florescit : quanto quidem ubique cum religionis ipsiusque humani convictus emolumento et ornamento est probe cognitum” S.Pius X: Christus desiderat “ut christifideles per sacra­ mentum Deo coniuncti, robur inde capiant ad compescendam libidinem, ad leves culpas quae quotidie occurrunt abluendas, et ad graviora peccata, quibus humana fragilitas est obnoxia, praecavenda” (D 1981). 261. Valor dogmaticus. Effectum sacramenti Eucharitiae esse liberationem a peccatis venialibus et praeservationem a mortalibus, est de fide divina et catholica definita in Tridentino. Esse quoque mitigationem concupiscentiae, est doctrina catholica. 262. Probatur ex traditione. S.Ephraem expresse af­ firmat : “Qui cum fide manducat panem in nomine meo sanctificatum, si purus sit, purus conservatur; Si peccator, con­ donatur” (R 707). S.Chrysostomus : “Hic sanguis digne ac­ ceptus daemones procul pellit, angelos ad nos advocat, ipsum Angelorum Dominum... Hoc abluitur anima, hoc ornatur, hoc incenditur; hic'igne splendidiorem mentem nostram reddit; hic sanguis effusus caelum pervium fecit”®. Et alibi: “Quo­ modo ergo poterimus ab hac peste [irae] liberari? Si illam potionem bibamus, quae possit intus positos vermes serpen­ tesque extinguere. Et quodnam, inquis, istud est poculum, quod eam vim habeat? Pretiosus Christi Sanguis, si cum fidu­ cia sumatur”3. S.Ambrosius: “Qui vulnus habet, medicinam requirit; vulnus est, quia sub peccato sumus; medicina est caeleste et venerabile sacramentum”*. S.GrECorius Nyssenus : Eucharistia est medicamentum ad expellendum venenum animae’. S.Hieronymus : “Qui frumentum est electorum, si1 2 3 4 5 Encycl. "Mirae caritatis": ASS 34 (1901-1902 ) 646. In lôannetn Jiom.46,3: MG 59,261. In Matthaeum hom.4,9: MG 57,50. De sacramentis 5,4.25: MI/ 16,471. Oratio catechetica 37: MG 45,94. 378 I.A. DE AEDAMA, DE SS.EUCHARISTIA. Ill ve iuvenum, ipse est et vinum quod laetificat cor hominis et bibitur ab his virginibus, quae sunt sanctae et corpore et spi­ ritu, ut inebriatae atque gaudentes sequantur Ecclesiam” e. Similia habemus in Liturpia. Ecclesia orat ut sacramen­ tum Eucharistiae nos “a propriis reatibus indesinenter expe­ diat” 7, ut nobis “purificationem conferat”8*, “expiationem tribuat et munimen” °; “ut in me non remaneat scelerum ma­ cula, quem pura et sancta refecerunt sacramenta” 1011 . 263. Ratio theologica, a) Peccata venialia : Per ali­ mentum id restauratur quod continuo in corpore deperditur per processum vitalem. Ergo aliquid simile fit per commu­ nionem in vita spirituali. Atqui in hac vita peccata venialia continuo minuunt fervorem caritatis, in qua vita ipsa spiri­ tualis consistit. Ergo per communionem remittuntur peccata venialia. Hic effectus producitur ex opere operato per infusionem gratiae sacramentalis. Nullam ergo aliam specialem disposi­ tionem exigit in suscipiente, nisi status gratiae et absentia af­ fectus actualis ad illud peccatum veniale quod remittitur. Unde talis effectus non solum producitur indirecte, excitando sci­ licet fervorem caritatis, sed etiam directe et immediate de­ lendo ipsam maculam peccati ", b) Peccata mortalia : Peccatum mortale est mors vitae spiritualis. Ergo praeservatio ab illo fit sicut praeservatio a morte corporali, quae fit per cibum roborantem et medicinam sanantem atque per arma defendentia ab adversariis exteriori­ bus. Ergo similiter praeservamur a peccato mortali. Atqui Eucharistia est cibus roborans per augmentum caritatis et gratiae, est medicina sanans per deletionem peccatorum ve­ nialium, et denique est signum passionis Christi per quam victi sunt daemones. Ergoi per Eucharistiam praeservamur a peccato mortali. Cf. S.Th., 3 q.79 a.6. Haec praeservatio fit primo quatenus sacramentum Eucha­ ristiae confert abundantiam gratiae sanctificantis; secundo, quatenus per augmentum caritatis habitualis anima magis de­ lectatur spiritualibus et minus sensibilis fit temporalibus et • In Zachariam 9,15s: ML 25,1489. ’ Misja in foria VI p Dontinicam IV Quadragesimae. 8 Missa in Dominica IX p.Pentecosten. • Missa in Dominica XII p.Pentccostcn. 10 Oratio post communionem celebrantis. 11 Sic cum multis aliis Suarez, In 3 q.79 disp.63 s.10 n.2. Negat tamen cum aliis Luco, De Eucharistia disp.12 s.4 n.83s; Dc poenitentia disp.12 s.4 n.83s. Cf. AlastruEy. 284. De hoc effectu Eucharistiae vide etiam G.Rambalüi, Santa- Communione c peccati veniali: ScuoCatt 76 (1948) 145-155. L.2 c.3 λ.3. i.ibf.ratio a peccatis, τη.21 ν.262-264 379 carnalibus : tertio, quatenus praesentia Christi victimae fugat daemones, sicut eos fugavit in Cruce per suam mortem; quarto, quatenus concupiscentia ipsa minuitur, ut statim vi­ debimus u. 264. C; Concupiscentia : Primo, ut dicit S.Augustinus, “nutrimentum eius [caritatis] imminutio cupiditatis; perfec­ tio, nulla cupiditas” *1314 . Atqui sacramentum Eucharistiae auget caritatem. Ergo minuit cupiditatem, seu concupiscentiam. Cf. S.Th., 3 q.79 a.6 ad 3. Sequelas corporales fervoris caritatis animae sic describit Lugo: “sequitur quaedam cordis quasi iubilantis palpitatio, vultus laetitia, coloris vivacitas, oculorum modestia, linguae refraenatio, maturitas incedendi, totius cor­ poris reformatio et omnis externi gestus modesta venustaque ordinatio”Quae omnia, quam longe sint ab imagine personae concupiscentiae indulgentis, patet. Secundo, ex convivio eucharistico quaedam resultat fami­ liaritas amicalis inter fidelem et Christum. Ergo etiam maior in illo notitia rerum spiritualium eti maius lumen ad indican­ dum de his (maior enim cognitio amicorum inter se ex ipsa amicitia resultat: cf. Io 15,15). Atqui per hoc lumen pravi motus ac tentationes concupiscentiae minuuntur et sopiuntur. Ergo concupiscentia minuitur 1S. Tertio, ex eadem amicitia resultant pii et boni affectus in voluntate communicantis. Atqui per illos pios affectus sopiun­ tur pravi affectus concupiscentiae et voluptatis. Ergo etiam sic minuitur concupiscentia. Haec autem redundantia inten­ ditur a Christo ex ipsa institutione huius sacramenti, cuius est unionem amoris efficere cum Illo. Quarto, pie et probabiliter addi potest, sacramentum Eucharistiae in ipsum corpus communicantis influere, non quidem aliquam ei qualitatem supernaturalem conferendo, sed corporale elementum concupiscentiae moderando atque ardo­ rem libidinis paulatim extinguendo16. Ergo dicendum est “ratione huius sacramenti conferri hanc fomitis moderationem per specialia Dei auxilia et extrinsecam providentiam seu gubernationem; per quae fit primum, ut in homine excitentur cogitationes et affectus ad eum finem valde accommodati; deinde, ut tollantur occasiones extrinse33 Cf. 13 De 14 Dc 13 Cf. w Cf. n.87. Lugo, De Eucharistia disp.12 s.4 n.85ss diversis quaestionibus 83 q.36,1: ML 40,25. Eucharistia disp.12 s.5 n.99. Lugo, Dc Eucharistia disp. 12 s.14 n.86. Suarez, In 3 q.79 disp.64 s.l n.5; Lugo, De Eucharistia disp.12 s.4 380 I.A. DE ALDAMA. DE SS.EUCHARISTIA. Ill cae, quae pravos motus in homine movere possunt, et illae potius offerantur quae omnem temperantiam ac moderatio­ nem afferant; denique, ut arceantur daemones, ne fomitis incendium augeant”17. 265. Scholion 1. Utrum sacramentum Eucharistiae aliquando producat gratiam ptimam. Sacramentum Eucharistiae non produce­ re per se primam gratiam, inde patet quod sit sacramentum vivo­ rum, supponens in recipiente statum gratiae, qui illud recipiat “sacramentaliter simul et spiritualiter”. Sed quaeritur utrum illam per accidens in aliquo determinato casu producat. Casus est hominis in statu peccati mortalis communicantis, qui tamen bona fide commu­ nicat putans se statum gratiae habere et requisita gaudere disposi­ tione. Quaeritur ergo, utrum in hoc casu communicans recipiat gra­ tiam primam, id est gratiam, quae ipsi infundatur simul cum remis­ sione illius peccati quod habet. Respondet Suarez cum aliis pluribus affirmative. Tum quia sa­ cramenta dicuntur producere gratiam omnibus non ponentibus obi­ cem, tum quia sacramentum hoc speciatim continet Christum fon­ tem et auctorem gratiae et vitae spiritualis, quem verisimile est illam conferre velle homini non indisposito “. Quae sententia probabilis est' et defendi potest, dummodo supponatur in communicante simul cum bona fide vera aliqua et supernaturalis attritio, sine qua impos­ sibile est remitti peccatum. Negative tamen respondent Vâzquez et Lugo ». Scholion 2. De remissione poenarum, ut effectu sacramenti Eucharistiae. Iuxta doctrinam S.Thomae 3 q.79 a.5, remissio poena­ rum temporalium est effectus sacramenti Eucharistiae, non directe ex vi sacramenti, sed indirecte ex quadam concomitantia, cum pro­ ducat augmentum caritatis, ex cuius fervore sequitur remissio non solum culpae sed etiam poenae ; huius quidem secundum mensuram devotionis et fervoris. Hinc sacramentum Eucharistiae non habet effectum ex opere operato nisi in solis sumentibus illud ; cf. S.Th., 3 q.79 a.7. Si enim aliquem haberet, ille esset maxime remissio poenae temporalis. Cum ergo pii fideles communionem offerunt pro aliis vivis vel defunctis, non offerunt illis aliquem fructum ex sacramento perceptum ex opere operato, sed meritum et satisfactiones, quae ipsa communio habet' ex opere operantis. Est enim opus bonum virtutis religionis, in gratia factum, specialiter satisfactorium et meritorium propter fervorem caritatis quem excitat, et propter unionem cum Christo quem realiter praesentem continet ». ” ” ” “ Suârbz, ib. Suârez. In 3 q.79 disp.63 s.l n.lOs. VAzquiJz. In 3 q.79 disp.205 cp.4s; Luco, De Eucharistia disp.12 e.2. Cf. SdÀRBZ, In 3 q.79 disp.63 s.10 n.3s. I..2 c.3 a.3. pignus vitae aeternae, th.22 n.264-268 381 Thesis 22. Sacramentum Eucharistiae est sacramentaliter illud suscipientibus pignus vitae aeternae. si, S.Th., 3 q.79 a.2; LERCHKr-DandEr, 412; AlastruFy, 276ss.292ss; Filogras338s. 266. Notiones. Pignus est id quod datur tanquam obiectivum signum pretii postea solvendi. Talem dicimus com­ municantibus esse Eucharistiam respectu vitae aeternae. Vita aeterna est gloria caelestis, quae, ut perfecta sit qualem nobis redemptio Christi meruit, includit glorificatio­ nem animae et corporis, ac proinde huius resurrectionem. Utrumque affirmamus haberi tanquam in pignore in commu­ nione. 267. Doctrina Ecclesiae. Conc.Tridentinum sess. 13 cp.2 (D 875) : “pignus praeterea esse voluit futurae nostrae gloriae et perpetuae felicitatis”. Cp.8 (D 882) docetur Eucha­ ristiam esse panem spiritualem “cuius vigore confortati [fide­ les] ex huius miserae peregrinationis itinere ad caelestem patriam pervenire valeant”. Leo XIII : “Augustum Eucharistiae sacramentum beati­ tatis et gloriae causa idem et pignus est, idque non animo tantum, sed etiam corpori. Cum enim animos caelestium bo­ norum copia locupletet, tum iis perfundit suavissimis gau­ diis, quae quamlibet hominum aestimationem et spem longe superent; in adversis rebus sustentat, in virtutis certamine confirmat, in vitam custodit sempiternam, ad eamque tanquam instructo viatico perducit. Corpori autem caduco ac fluxo Hos­ tia illa divina futuram ingenerat resurrectionem ; siquidem corpus immortale Christi semen inserit immortalitatis, quod aliquando erumpat. Utrumque istud et animo et corpori bo­ num inde obventurum, Ecclesia omni tempore docuit, Christo obsecuta affirmante: qui manducat...”1 Innocentius XI damnavit errorem dicentium per ex­ cessum, communionem frequentem esse notam praedestina­ tionis in his qui vivunt tanquam gentiles (D 1206). Valor dogmaticus. De fide divina et catholica definita. 268. Probatur ex sacra Scriptura. Io 6,48-59. Ex oc­ casione comparationis cum manna, promittit Christus panem vivum Se daturum, id est suam Carnem et Sanguinem suum sub specie panis et potus in Eucharistia. Et quidem manna 1 Encycl. “Mirae caritatis”: ASS 34 (1901-1902) 647. 382 T.A. HE ALDAMA, DE SS.EUCHARISTIA. Ill non fuit vere panis vitae, quia manducantes illum mortui sunt Eucharistia autem erit verus panis vitae, panis vivus et vivificans, quem qui gustaverint non morientur, id est vi­ vent in aeternum. Hanc vero vitam aeternam, quam Eucharis­ tia in manducantibus eam producit, ulterius explicat. Illa enim continet et vitam quae in aeternum est, quae nunquam desi­ net per mortem, et vitam quae dentia dabitur post mortem, per resurrectionem. Prima est vita spiritualis ; secunda est vita corporalis. Utramque ergo producit sacramentum Eucha­ ristiae, sed diverso modo. Primam ita producit, ut conservet, ut foveat, ut augeat vitam in anima iam exsistentem; at eam coinservet non quomodocumque, sed in aeternum. Secundam vero ita producit, ut eam restauret postquam per mortem amissa est ; restauret autem perpetuo duraturam in aeternum. Ergo communicans accipit in ipso sacramento obiectivum quoddam signum vitae aeternae quoad animam, et resurrectio­ nis perpetuae quoad corpus; quod verum'signum est, utpote fundatum in ipsa promissione Christi, quae praeteriri non poterit. 269. Probatur ex traditione, a) SS.Patres dicunt Christum, dando cibum et potum Eucharistiae, dedisse nobis vitam aeternam : Didaché (R 7) ; adeo ut timendum sit de sa­ lute aeterna illius qui non communicaverit: S.Cyprianus (R 559). Ideo Eucharistiam vocant “pharmacum immortalitatis, antidotum ne moriamur” :,S.Ignatius (R 43). i>) SS.Patres docent per unionem cum Christo hominem esse participem incorruptionis : S.Gregorius Nyssenus (R 1035) ; quia Eucharistia inserit nobis “veluti quoddam semen immortalitatis”, omnem corruptionem arcens: S.Cyrili.us Alexandrinus 2. Affirmant carnem ex Eucharistia fieri ca­ pacem vitae aeternae: S.Irenaeus (R 249); corpora perci­ pientia Eucharistiam “iam non esse corruptibilia, spem re­ surrectionis habentia” : S.Irenaeus (R 234) ; resurgent enim, sicut surgit granum tritici in terra sepultum: S.Irenaeus (R 249). c) Ideo in genere dicunt Patres nobis in Eucharistia bo­ nam de futuris afferri spem: S.Chrysostomus3. d) Ecclesia orat in liturgia·. “Fac nos quaesumus, Domi-* ne, divinitatis tuae sempiterna fruitione repleri, quam pretio­ si Corporis et Sanguinis tui temporalis perceptio praefigu- ht loannem 4,2 (6,55): MG 73,582. 5 In loannem honi.46,3: MG 59,261. i..2 c.3 A.3. vinculum unitatis, th.23 n.268-272 383 rat”4* ; et petit ut per communionem ‘‘et corporum praesens pariter et futurum capiamus auxilium”2; dicitque communi­ canti : “Corpus Domini Nostri lesu Christi custodiat animam tuam [custodiat te] in vitam aeternam”. Ideo canit Ecclesia: “O sacrum convivium, in quo... futurae gloriae nobis pignus datur” e. 270. Ratio theologica, a) Cibus corporalis intrinsece ordinatur ut' perducat hominem ad statum perfectum. Ergo similiter Eucharistia in vita spirituali. Atqui status perfectus vitae spiritualis est vita aeterna. Ergo Eucharistia ordinatur in vitam aeternam praestandam 7. b) Ratione communionis fit specialis coniunctio nostrae carnis cum Carne Christi, et quaedam quasi affinitas inter utramque, ex qua1 Christus illam carnem velut propriam con­ siderat (cf. supra n.258). Ergo Christus illam carnem con­ formabit exemplari propriae suae Carnis. Ergo illam resusci­ tabit in gloria 8. Thesis 23. Ex communione sacramentali mutua unio membrorum Ecclesiae augetur. Lercher-Daxder. 414s; Ai.astruey, 270ss; Filocrassi, 336s. 271. Notiones. Mutua unio, scilicet quae intercedit in­ ter membra Corporis Christi mystici, prout talia, sub Christo Capite. Augetur, scilicet non primo incipit esse, cum iam habea-» tur quodammodo ideo quia sunt membra eiusdem Corporis; sed roboratur et firmior fit, atque expeditior ut melius im ac­ tibus caritatis exerceatur. 272. Doctrina Ecclesiae. Conc.Lateranense IV (D 430) docet sacramentum Eucharistiae dari “ad perficiendum mysterium unitatis”. Conc. Florentinum in decreto pro Armenis (D 698) expli4 In Missa votiva SS.Sacramenti. 6 Missa in. Do-ntinica XPI p Pentecosten. e Antiphona in 2 vesperis festi SS.Corporis Christi. 7 Cf. Luco, De Eucharistia disp.12 s.4 n.89. 8 Cf. J.B.Franzelin, Dc Eucharistia (Romae 1932) 338. Sic probatur resur­ rectio corporis ut effectus Eucharistiae, non solum ex generali ratione (quia scilicet resurrectio corporis redundat ex gratia sanctificante animae beat’ficatarl. sed ex ratione omnino speciali pro hoc sacramento. SuArEz (In 3 q.79 disp.64 s.2) id explicat per solum novum titulum ad resurrectionem, ad quam iam ex gratia habebatur ius. Sed Luco (De Eucharistia disp.12 s.5 n.l07s) vult idem explicare non solum per novum titulum, sed per speciale augmentum gratiae et per peculiaria auxilia quae dantur praecise ex intentione resurrectionis corporalis ct in ordine ad illam. 384 I.A. DE ALDAMA. DE SS.EUCHARISTIA. III cat quomodo in hoc sacramento fiat “adunatio hominis ad Christum”, per augmentum' gratiae, qua “homo Christo in­ corporatur et membris Eius unitur”. Conc.Tridentinum sess.13 cp.2 (D 875) ponit inter effec­ tus sacramenti Eucharistiae, quod ipsum sit “symbolum unius illius Corporis, cuius Ipse Caput exstitit, cuique nos tanquam membra, arctissima fidei, spei et caritatis connexione adstrictos esse voluit, ut idipsum omnes diceremus, nec essent in nobis schismata”. Quibus verbis, etsi in recto sermo sit de unione cum Christo Capite, designatur etiam unio mutua inter membra Corporis mystici. Quam unionem distinctius explicat Concilium in cp.8 (D 882), vocans Eucharistiam “unitatis sig­ num”, “vinculum caritatis”, “concordiae symbolum, in quo omnes christiani debent convenire et concordare”. Quia “Sal­ vator noster in Ecclesia sua [Eucharistiam] tanquam symbo­ lum reliquit eius unitatis et caritatis, qua Christianos omnes inter se coniunctos et copulatos esse voluit”, ut in decreti prooemio dicitur (D 873a). 273. Leo XIII : “Hoc igitur Christus voluit, cum augus­ tum hoc sacramentum institueret, excitanda caritate in Deum, mutuam inter homines fovere caritatem. Haec enim ex illo, ut perspicuum est, suapte natura exsistit et sua veluti sponte effunditur; neque vero fieri potest, ut ulla ex parte deside­ retur, quin imrno incendatur et vigeat oportet, si Christi erga ipsos caritatem perpendent in hoc sacramento; in quo, ut po­ tentiam suam et sapientiam magnifice patefecit, sic divitias di­ vini sui erga homines· amoris velut effudit... Adde, quod vel signa ipsa, quibus huiusmodi constat sacramentum, per oppor­ tuna coniunctionis incitamenta sunt...”1 S.Pius X : “Cum huius mensae, quae symbolum, radix atque principium est catholicae unitatis, promiscuam esse om­ nibus fiidelibus communicationem volumus, pronum est debe­ re inter ipsos crescere animorum' concordiam ; quoniam unus panis, ait Apostolus, unum corpus multi sumus, omnes qui de imo pane participamus” 2. Pius XII : “Eucharistiae vero sacramentum, dum vivida et mira prorsus unitatis Ecclesiae imago exsistit (quandoquidem consecrandus panis ex multis granis oriens in unum coales­ cit), nobis ipsum supernae gratiae auctorem impertit, ut illum ex eo caritatis spiritum hauriamus, quo non iam nostram, sed 1 Encycl. “Mirae caritatis” : ASS 34 (1901-1902) 648s. ’ Const.A post. “Tradita ab antiquis”, de SS.Eucharistia promiscuo ritu su- menda: AAS 4 (1912) 615. i„2 c.3 a.3. vinculum unitatis, th.23 n.272-275 385 Christi vitam vivere iubeamur, et in omnibus socialis sui cor­ poris membris Redemptorem ipsum diligamus’’3. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica definita. 274. Probatur ex sacra Scriptura. 1 Cor 10,17 : quo­ niam unus panis, unum corpus multi sumus, omnes qui de uno pane participamus. Diximus supra n.82, duplicem esse huius textus expositionem. Prima est : quia nos in nostra mul­ titudine sumus unus panis, unum Corpus, eo quod omnes unius eiusdemque panis participamus. Secunda est: quia unus est panis, ideo nos, etsi multi, unum tantum corpus sumus, eo quod omnes unius eiusdemque panis participamus. Haec se­ cunda expositio melior videtur. Sed argumentum nostrum ex utraque eodem modo procedit. Semper enim causa unionis inter christianos communio unius eiusdemque panis eucharis­ tici invenitur 4* 6. 275. Probatur ex traditione, a) SS.Patres dicunt Eucharistiam esse mysterium unionis Christianorum in uno corpore: S.Augustinus (R 1524) ; quod mysterium nobis com­ mendat ex unitate panis: S.Augustinus (R 1519) °. b) Symbolum unitatis inveniunt SS.Patres in ipso pane, ex multis granis tritici facto, et in ipso vino, ex multis aci­ nis expresso. Sic iam in Didaché (R 6s), S.Cypriano ®, Euchologio Serapionis Ί, S.Chrysostomo (R 1194), S.Augustino (R 1824) 8* 1. 0 c) Unum panem dant Patres tanquam rationem unionis christianae: S.Ignatius (R 43 56); ideo Eucharistia est “sig­ num unitatis” et “vinculum caritatis”: S.Augustinus (R 1824). d) Ipse Christus unitur nobis in Eucharistia ut mutuo uniamur: S.Chrysostomus (R 1166); quia communicantes fiunt concorporales non solum Christo, sed etiam inter se : S.Cyrillus Alexandrinus °. e) Ecclesia orat in liturgia : “ut quos sacramentis pascha­ libus satiasti, tua facias pietate concordes”30. In Eucharistia 3 Encycl. “Mystici Corporis": AAS 35 (1943) 233. 4 Cf. F.Puzo. La unidad de la Iglesia en fttnciôn de la Eucaristia : Congr. InternEuc (1952) 1,458-471. 6 Cf. P.BKrtocchi, II simbolismo ccclcsiologico dcITeucaristia in Sent’Agos­ tino (Bergamo 1938); cf. II.IJouESSE, Le symbolisme eucharistique: ΑηηΤΙι 12 (1952) 191-203. ° Epistola 69,5: MI, 4,1141. ’ Cf. Florilegium Patristicum 7.1.62. 8 Hunc symbolismum commemorat S.Tn . 3 q.74 a.l. • In loanncm 11 (17,11): MG 74,515-518. 10 Missae in Sabbato Sancto, in Dominica Resurrectionis, in feria II p.Pascha. TBOWOU IV 13 386 I.A. DE ALDAMA. DE SS.EUCHARISTIA. HI videt “unitatis et pacis dona mystice designata”H. Signum efficax unionis est pro Ecclesia ipsa communio: “haec tua, Domine, sumpta sacra communio, sicut fidelium in Te unio­ nem praesignat, sic in tua Ecclesia unitatis, quaesumus, ope­ retur effectum” * 12. 276. Ratio theologica. Qui communicat unitur specia­ li modo cum Christo Capite tanquam membrum Eius. Ergo unitur in ipso Corpore cum aliis membris eiusdem. Patet unionem hanc fieri per augmentum caritatis, non tamen utcumque, sed quia hoc sacramentum ad istum finem obtinendum institutum est. Id autem maxime apparet, tum ex symbolism» panis et vini, tum ex ratione cibi et potus. Illa enim ex multis unum fiunt; haec vero transformantur in man­ ducantem, etsi in sacramento transformatio fiat communi·» cantis in Christum1314 . Tandem considerari potest etiam ratio convivii sacrifica­ lis. In illo enim fit professio unius religionis, unius fidei, unius vitae spiritualis inter omnes qui participant. 277. Scholion. De effectibus sacramenti Eucharistiae ut est secramentum permanens. Praesentia realis Christi permanens in Ec­ clesia nequit non esse fons et origo multorum bonorum pro ipsa et pro fidelibus. Ideo dicitur Eucharistia “centrum totius vitae Chris­ tianae” M. Ex ipso enim dimanant et specialis devotio ac religio in fidelibus, et singulares gratiae actuales, quibus virtutes nostrae augentur et foventur, et peculiaris erga Christianos providentia di­ vina contra pericula et tentationes defendens. Alia quaestio est, utrum Eucharistia sit causa universalis om­ nium omnino gratiarum, quae a Deo conceduntur hominibus. Quod certe difficile admitti posse videtur, si de causalitate aliqua efficien­ te et proprie dicta sermo sit ,x Missa in ferta 7IZ p.Pascha. 12 Missa ad tollendum schisma. 18 Symbolismus spccicrum unionem saltem significat prout a Christo realiter praesente immediate effectam ex aucto vinculo caritatis. Ùtrum illam etiam imme­ diate efficiat. p< ndet a quaestione disputata, num species, prout unum signum sacramenlale constituunt cum Corpore Christi, veram aliquam instrumentalcm causalitatem habeant. Quod quidem probabile putant SuÂRïfc. In 3 q.74 disp.42 s.l n.5, et Luco. Dc Eucharistia, disp.l s.2 n.22. Circa doctrinam huius thescos cf. A.Lang, Zur Eucharisticlchrc des hl.Albertus Magnus Das Corpus Christi verum tm Dicnste des Corpus Christi ntysticum·: DivTh(Fr) 10 (1932) 124-142; S.Simonis, Dc causalitate Eucharistiae in Corpus Christi mysticum doctrina S.Bonavcnturac : Ant 8 (1933) 193-228; M.GORDn.LO, L*Eucharistia, sorgente dcH’unità cristiana: CivCatt 85 (1934) 16-27; J.Sai.averri, La EucarisPia, sacramento de uniôn: EstEcI 26 (1952) 453-465; A.Hoffmann, Eucharistia ut sacramentum pacis secundum S Thornam: DivTh(Fr) 58 (1955) 111-117 Haec et alia plura circa hoc thema inveniri possunt in vol.l CongrInternEuc (1952). 14 Cf. Leo XIII: ASS (1901-1902) 651; S.Prus X: ASS 19 (1907) 275-343; Pius XI: AAS (1927) 451. M Cf. E.Springer, Die Taufgnade ais Kraftwirkung der Eucharistic : DivTh (Fr) 8 (1930) 421-446; Zur Frage: Wirkungskreis und Notwendigkeit d^r fytçhyristic : DivTh(Fr) 9 (1931) 203-222; O.Lutz, 1st die hi.Eucharistie dic i..2 c.3 a.4. nécessitas eucharistiae, th.24 n.275-279 ARTICULUS De necessitate sacramenti 387 IV Eucharistiae 278. Investigatis exsistentia, essentia, effectibus sacra­ menti Eucharistiae, restat ut eius necessitatem examinemus. Patet autem agi in hac quaestione de necessitate suscipiendi sa­ cramentum. Nam quod Eucharistia sive ut sacrificium, sive ut sacramentum necessario et semper in Ecclesia exsistere debeat, satis per se patet.-Necessitas vero suscipiendi sacra­ mentum Eucharistiae multiplex fingi potest, prout agatur de necessitate medii vel de necessitate praecepti ; et de necessi­ tate ad salutem in genere, vel de necessitate ad perseveran­ dum. Haec ergo nunc sunt ulterius determinanda. Thesis 24. Sacramentum Eucharistiae non est rium necessitate medii, neque in re neque in. salutem obtinendam; est autem necessarium tate morali late dicta ad perseverandum diu gratiae. necessa­ voto, ad necessi­ in statu S.Th., 3 q.73 a.3; LerchKr-Dander, 427-443; AlastruEy, 304-320. 279. Notiones. Necessarium dicitur id sine quo ali­ quid obtineri nequit. Necessarium necessitate) medii, si re­ quiritur tanquam medium, sine cuius influxu finis non obti­ netur; necessitate praecepti, si requiritur tanquam condicio ne novum impedimentum positivum finis apponatur. Necessarium necessitate medii aliud est physice, aliud mo­ raliter necessarium; prout medium suo influxu tollat physi­ cam et absolutam impotentiam obtinendi finis, aut solum mo­ ralem, consistentem in magna difficultate, quae sine illo medio non superabitur, aut simpliciter et sine ulla exceptione (necessitas moralis stricte dicta), aut solum rarissime (neces­ sitas MORALIS LATE DICTA). In re vel in voto dicitur medium necessarium, prout ip­ sum medium apponi debeat ut suum necessarium influxum exerceat, aut medium substitui possit alia re, quae eius in­ fluxum suppleat. Salus intelligitur visio beatifica. Quia vero in hac proviWirkursache aller Gnadcn?. ZkathTh 55 (1931) 438-466; E.S.. Zur Frage: ist die hl.Eucharistic die Wirkursache aller Gnadenf: DivTh(Fr) 9 (1931) 452-458; E.Sauras, i En que sentido depende de la Eucaristia la cficacia dc los demis sacramentosf: RcvF.spT 7 (1947) 303-336. 388 I.Λ. DE ALDAMA, DE SS.EOCHARISTIA. Ill dentia ad visionem beatificam obtinendam unicum, quod in homine absolute requiritur, est status gratiae in momento mortis, sacramentum Eucharistiae potest fingi necessarium ad salutem tripliciter; quia scilicet esset medium, sine cuius in­ fluxu in re vel in voto impossibile esset: a) obtinere gratiam primam ; b) obtinere potentiam perseverandi in gratia ; c) ob­ tinere perseverantiam passivam, seu coni unctionem status gra­ tiae cum momento mortis. Dicimus sacramentum Eucharistiae neque in re neque in voto esse medium physice necessarium ad salutem quolibet ex illis modis. Sed esse in re vel in voto moraliter necessarium ad obtinendam potentiam diu perseverandi, necessitate mora­ li late dicta. 280. Adversarii. Necessitatem absolutam sacramenti Eucharistiae etiam pro parvulis, dicuntur tenuisse Armeni saec.XIV (D 542). Sacramentum Eucharistiae esse physice necessarium in re vel in voto ad salutem, tenuerunt plures theologi Medio Aevo1, quidam etiam Aevo Moderno, ut Toletus 2, IoanneS a S.Thoma3, eti alii. Eandem sententiam renovarunt quidam recentiores, inter quos eminent: a) J.Nicolussi 4* , qui tenuit sacramentum Eucharistiae esse physice necessarium ad obtinendam primam gratiam. Un­ de in ipsa receptione baptismi adultus debet elicere votum Eu­ charistiae, sine quo baptismus gratiam) non confert, cum gra­ tia baptismalis conferatur intuitu Eucharistiae. In baptismo parvulorum illud votum suppletur ab Ecclesia ®. b) E.Springer 6 tenuit sacramentum Eucharistiae neces­ sarium esse in re vel in voto ad obtinendam incorporationem cum Christo, sine qua nulla datur in hoc ordine salus. Haec incorporatio re non habetur nisi per Eucharistiam, quae est fons omnium gratiarum. Sed quaelibet gratia habitualis in ho­ mine, quaelibet incorporatio cum Christo, si non est ex Eucha­ ristia re suscepta, necessario erit ex ipsa voto seu spiritualiter 1 Cf. A.Landgraf, Zwei Problème der frühscholastichcn Sakramentlchre. I. Die Lchre von der Hcilnotwendigkeit der Eucharistie und dic Schulcn Abaclards und Gilberts de la Porrâe: ZkathTh 66 (1942) 119-131. 3 In 3 q.73 a.3. 8 De Eucharistia disp.26 a.4. * Die Notwcndigkcit der Eucharistie (Bozen 1917); Die Wirkungen der hl.Eucharistie (Bozen 1918). 3 Cf. O Lutz, Die Notwcndigkcit der hl.Eucharistie : ZkathTh 43 (1919) 235268; Ucbcr Wirkungen und Notwcndigkcit der hl.Eueharistic : ZkathTh 44 (1920) 398-420.505-537; G.Klodnicki, De necessitate Eucharistiae ad salutem: DivTh(Pi) 7 (1920) 57-70. e Ucber das in der Taufc eingeschlosscnc votum der Eucharistie: ThPraktQschr 74 (1921) 525-540. i,.2 c.3 λ.4. necessitas eucharistiae, th.24 n.279-281 389 suscepta. Unde baptismus, paenitentia, oratio, observatio man­ datorum connaturaliter tendunt in Eucharistiam re suscipien­ dam, ut suum effectum habere possint ; adeo ut tota vita spi­ ritualis' sit vita eucharistica et Ecclesia nihil aliud sit nisi so­ cietas communicantium in re vel in voto7. c) De la Taille8*tenuit sacramentum Eucharistiae esse necessarium necessitate medii ad primam gratiam, saltem in voto implicito. Hoc votum habetur in baptismo valido, qui est sacramentum communionis spiritualis, motus sacramentalis in Eucharistiam. Per ipsum adest iam in adulto (illud votum ha­ bente, saltem in intentione recipiendi verum baptisma) spiri­ tualis manducatio Eucharistiae. In baptismo infantium illud votum actualiter non habetur, sed certe habitualiter, quatenus continetur obiective et secundum fidem Ecclesiae in ipso sig­ no sacramentali baptismi °. Similia habent Filograssi, Alastruey, Garrigou-Lagrange, alii10. Necessitatem Eucharistiae ad diu perseverandum moralem stricte dictam, affirmant Lercher et Dander11. 281. Doctrina Ecclesiae. Conc.Tridentinum sess.21 cp.4 (D 933) et cn.4 (D 937) docet parvulos “nulla obligari necessitate ad sacramentalem Eucharistiae communionem”. Hanc autem dat huius rei rationem : “siquidem per baptismi lavacrum regenerati et Christo incorporati, adeptam iam filio­ rum' gratiam in illa aetate amittere non possunt”. Quibus ver­ bis implicite videtur affirmari, unicam rationem propter quam necessaria esset communio, esse ad gratiam non amittendam, seu ad perseverandum. Consequenter supponitur Eucharistia nullatenus necessaria ad primam gratiam habendam. Quae sane per se valent de susceptione Eucharistiae in re, de qua unice loquitur Concilium. Sed valde notandum est, silentium de quo­ libet voto Eucharistiae in hoc contextu revera multum pro­ bare; praesertim cum Concilium probe noverit votum baptis­ mi (D 796) et votum paenitentiae (D 893). 7 Cf. O.Lutz, Die Lchre des hl.Thomas über die Nofivendigkcit der hl.Eu­ charistie: ZkathTh 46 (1922) 20-59. 8 Mysterium fidei 587-617. ® Cf. O.Lutz, Die Notwcndigkcit der hl.Eucharistie nach M.de la Taille: ZkathTh 49 (1925) 42-61. 10 Filograssi, 352; Alastruey, 311; Garrigou-Lagrange, De Eucharistia q.83 a.3. Nota tarnen auctores non semper clare suam exponere sententiam. Si enim votum Eucharistiae in baptismo intelligunt tantum ordinationem obiectivam, qua­ tenus est in baptismo inchoatio illius incorporationis quae per Eucharistiam consummatur, ideoque baptizatum ferri connatural! modo in Eucharistiam per­ cipiendam, haec admitti possunt; sed haec vix possunt vocari votum Eucha­ ristiae. Cf. Lerch er-Dander, 437, A, 3. 11 Lercher, Die heilige Eucharistie ais notwcndigcs Mittel sur Bcwahrung des Gnadenstandes: ZkathTh 55 (1931) 287-293; Lercher-Dander, 427. 390 I.Λ. DE AI.DA.MA, DF, SS.EUCHARISTIA. Ill Valor dogmaticus. Sacramentum Eucharistiae re sus­ ceptum non esse ad salutem necessarium parvulis, est de fide divina et catholica definita. Idem valere etiam pro voto stricte dicto, est certum. Neque adultis esse necessarium necessitate medii in re, est quoque de fide, cum Tridentinum doceat solo baptismate iam haberi iustihcationem adulti (D 792| 799). Sa­ cramentum Eucharistiae non esse adultis necessarium, in voto Eucharistiae, sine quo baptismus effectum suum non obtineat, videtur certum12. Necessitas moralis ad diu perseverandum, est sententia certa. Necessitatem hanc esse moralem late dic­ tam est sententia probabilior. 282. Probatur, a) Sacramentum Eucharistiae non est physice necessarium necessitate medii in re: Vel esset neces­ sarium ad primani gratiam, vel ad obtinendam potentiam diu perseverandi, vel ad habendam perseverantiam passivam. At­ qui ad nihil horum est medium physice necessarium. Ergo non est physice necessarium. Min. Non ad primam gratiam, quia haec per se potius praesupponitur ; et gratia Eucharistiae, quae est gratia refec­ tionis, supponit iam viventem. Non ad potentiam perseveran­ di, quia potentia physica perseverandi, semper habetur in iusto ex solo libero arbitrio cum statu gratiae. Non ad perseve­ rantiam passivam, quia hanc de facto habent sine Eucharistia re suscepta omnes parvuli morientes ante usum rationis et om­ nes adulti morientes post actum contritionis vel post receptum sacramentum paenitentiae. b) Sacramentum Eucharistiae non est physice necessa­ rium necessitate medii in voto : Vel agitur de voto stricte dicto, vel de voto quod in ipso baptismo objective contineatur. Atqui neutrum. Ergo non est necessarium in voto. Min. Non de voto stricte dicto, quia de eius necessitate pro adultis deberet expresse constare; iam vero Tridentinum nihil de eo dicit cum exponit necessariam dispositionem ad justificationem. Non dc voto quod in baptismo objective con­ tineatur, ita ut influxus sanctiflcativus baptismi habeatur ex hoc voto, quia ex una parte tale votum nullibi docetur ab Ec­ clesia ; et ex alia sicut unumquodque sacramentum gratiam ha­ bet propriam, ita et vim propriam eam causandi ; nulla autem habetur ratio quae cogat ad diminuendam propriam vim sane13 Hanc sententiam defendunt Caietanus, In 3 q.73 a.3; Suarez, In 3 q.73 disp.40 s.l; Lugo, De Eucharistia disp.3 s.2; Salmantîcenses, De Eucharis­ tia disp.3 dub.l ; Billuart, Dc Eucharistia diss.6 a.l p.l; Pesch, Praelectio­ nes theologicae 4 prod.79; Billot, Dc Ecclesiae sacramentis l,327s; Umberg, Systema sacramentarium 48s; O.Lutz, in locis citatis, ec plures alii. 1..2 c.3 a.4. necessitas eucharistiae, th.24 x.281-283 391 tificativam baptismi prae aliis sacramentis, aut etiam condicionandi eam in baptismo et in aliis sacramentis ad relationem cum Eucharistia. c) Sacramentum Eucharistiae est moraliter necessarium ad diu perseverandum in gratia'. Christus in sermone eucharis­ tico (Io 6,54) loquitur de aliqua necessitate Eucharistiae, quae non est sola necessitas praecepti, sed etiam medii. Atqui illa necessitas intelligenda est moralis et ad diu perseverandum in gratia. Ergo Eucharistia requiritur moraliter ad perseveran­ dum. Mai. Necessitas asseritur non ideo quia Ipse iubeat su­ mere Eucharistiam, sed ideo quia Eucharistia sit panis vitae, sine quo proinde nemo vivere possit. Min. Illa necessitas est ad 'diu perseverandum, quia est ad conservandam vitam, sicut necessitas cibi corporalis. Ad diu autem perverandum non debet tolli aliqua impotentia physica, sed solum impotentia moralis. d) Necessitatem hanc moralem esse late dictam, ex eo pro­ batur quod nulla adsit ratio affirmandi maiorem necessitatem, nullum scilicet a Deo dari auxilium iusto ad perseverandum, ne quidem externum aut remotum, quod necessariam aliquam connexionem cum Eucharistia non habeat. Id quidem gratis affirmari videtur18. 283. Obiectiones. 1. Innocentius 1 (R 2016) rationem affert cur sine baptismo nequeant infantes habere vitam aeternam, quod secus non manducarent carnem Filii hominis, quae ad habendam vitam necessaria est ex Io 6,54. Ergo supponit in baptismo haberi votum Eucharistiae. Resp. Innocentius I tantum affirmat baptismum esse necessarium ut infantes habeant vitam, quae coniungitur cum textu citato solum quia in illo Dominus locutus est de “vita aeterna”, non solum dc “regno caelorum”. Cuius connexio cum baptismo habetur ex neces­ saria incorporatione ad Christum, quae in textu expresse asseritur. 2. Christus in Io 6,54 eodem modo dicit “nisi manducaveritis” ac in Io 3,5 dixerat “nisi quis renatus fuerit”. Atqui in hoc ultimo textu continetur necessitas medii pro baptismo. Ergo etiam in illo continetur necessitas medii pro Eucharistia. Dist. mai. Christus eodem modo dicit, id est in utroque casu ali­ quam medii necessitatem docet, conc. mai.; eandem medii necessita­ tem, nego mai. Conc. min. Pariter dist. cons. In illo textu contine­ tur aliqua necessitas medii pro Eucharistia, conc. cffns.; continetur eadem necessitas medii, nego cons. Continetur scilicet' in eo neces­ sitas medii ad diu perseverandum; non tamen physica, sed moralis. 3. S.Augustinus saepe coniungit baptismum cum Eucharistia, v.gr. R 1716s. Ergo intelligit in baptismo contineri votum Eucha­ ristiae. W Çf. Svarhz, In 3 q.73 disp.40 s.? p.|6. 392 I A. DE ALDAMA, DE SS.EUCHARISTIA. Ill Resp. S.Augustinus saepe dicit in eodem etiam opere, quod in obiectione citatur, ad salutem sufficere baptismum. In illis ergo tex­ tibus obiectis nihil aliud vult dicere, nisi per baptismum fieri incor­ porationem Ecclesiae, id est corpori Christi membrisque eius, sine qua incorporatione impossibilis sit vita aeterna. Hoc sensu dicit vi­ tam aeternam non posse haberi sine participatione corporis Christi, id est sine incorporatione ad Ecclesiam, quae fit per baptismum 284. 4. S.Thomas docet neminem habere gratiam ante suscep­ tionem Eucharistiae, nisi ex aliquo voto ipsius. (3 q.79 a.l ad 1 ; q.73 a.3).. Ergo asserit necessitatem medii Eucharistiae in re vel in voto. Resp. S.Thomas, cum agit de necessitate sacramentorum, duo tantum sacramenta dicit esse necessaria necessitate medii, scilicet bap­ tismus pro omnibus, et paenitentia pro aliquibus (3 q.65 a.4). Ex alia parte docet baptismum ex propria sua virtute incorporare ad Chris­ tum (3 q.70 a.4) ; quam incorporationem Eucharistia perficit (4 d.4 q.2 a.2 sol5 ad 2). Necessariam utique dicit manducationem spiri­ tualem ad eam incorporationem habendam (3 q.65 a.4 ad 2). Haec autem incorporatio in tantum dicitur ab ipso votum Eucharistiae, in quantum baptismus ordinatur ex fine ad Eucharistiae receptio­ nem (3 q.65 a.3). Sed patet id solum improprie posse dici votum Eucharistiae. 5. Omnis vita spiritualis a Christi passione oritur ex coniunctione cum Carne Christi vivifica. Atqui Caro Christi non est nisi in Eucharistia. Ergo Eucharistia requiritur simpliciter ad salutem.· Dist. mai. Ex coniunctione cum Carne Christi, id est ex aliquo vero influxu ipsius, conc. mai.; ex coniunctione cum Carne Christi, id est ex manducatione ipsius, nego mai. Contradist. min. Caro Chris­ ti manducanda non est nisi in Eucharistia, conc. min.; Caro Christi simpliciter ut vere influere possit in nobis, non est nisi in Eucha­ ristia, nego min. 6. In Eucharistia est auctor gratiae. Ergo ab illa est universa­ lis causalitas omnium gratiarum. Dist. antec. In Eucharistia est auctor gratiae, id est Ille qui est auctor gratiae, conc. antec.; est auctor gratiae, id est qua est auctoi gratiae, nego antec. Pariter dist. cons. Ab illa esset universalis cau­ salitas gratiae, si in illa esset auctor gratiae etiam qua auctor gra­ tiae, conc. cons.; si est tantum Ille qui est auctor gratiae, nego cons. Probandum esset Christum rem ita disposuisse, ut gratiam nullam concederet nisi in connexione cum praesentia sua sacramentali. 7. Ad salutem necessaria est absolute incorporatio ad Christum. Atqui haec fit per Eucharistiam. Ergo Eucharistia absolute requi­ ritur ad salutem. Dist. mai. Ad salutem necessaria est absolute incorporatio ad Christum inchoata per baptismum, conc. mai.; perfecta et consum­ mata, nego mai. Contradist. min. Incorporatio inchoata fit per Eucha­ ristiam, nego min.; incorporatio perfecta et consummata, conc. min. u Cf. Dc peccatorum meritis et remissione 3.4.7s; MI, 44,189. Cf. LerckkrPandEr, 44Q, EHLOGUS 285. Mysterium eucharisticum, quod exposuimus, est “christianae religionis caput et veluti centrum” \ Ipsum enim et Trinitatem supponit, in qua Verbum est aeternaliter in sinu Patris et Incarnationem, in qua Christus est temporaliter in sinu Matris, et Redemptionem, cuius sacrificium in ipso pe­ renniter renovatur ac fructus abundanter percipiuntur, et vi­ tam aeternam, cuius ipsum est pignus omni securitate securius. Per ipsum nova quadam et singulari praesentia nobiscum ma­ net Dominus, victima iugiter quasi in sinu suae Ecclesiae, pro nobis apud Patrem, cuius continua participatione sanctifica­ mur et roboramur in longa via usque ad montem Dei. In eis nobis semper adoratione et laude manendum, est, quia maius omni laude, nec laudare sufficimus. 1 Pius XII, Encycl. "Mediator De?’: AAS 39 (1947) 547. Cf. etiam qua< citavimus supra n.277 nta.13. TRACTATUS IV De sacramentis reparationis post lapsum De paenitentia Auctore P.Severino Gonzalez Rivas, S.I. (f) De extrema unctione Auctore P.Francisco a P.SolA. S.I. INTRODUCTIO 1. Si ea in regeneratis omnibus gratitude erga Deum esset, ut iustitiam in baptismo ipsius beneficio et gratia Sus­ ceptam constanter tuerentur, non fuisset opus, aliud ab ipso baptismo sacramentum ad peccatorum remissionem esse insti­ tutum. Quoniam autem Deus, dives in misericordia, cognovit figmentum nostrum, illis etiam vitae remedium contulit, qui se.se postea in peccati servitutem et daemonis potestatem tradi­ dissent, sacramentum videlicet poenitentiae, quo lapsis post baptismum beneficium mortis Christi applicatur \ Igitur, vita illa divina, qua Deus ornaverat genus huma­ num in paradiso, per peccatum Adae penitus eversa, rursus beneficio mortis Christi restituitur, ope sacramenti baptismi. Hanc autem vitam superna tu ralem, per regenerationem baptismalem nobis donatam, ac per Confirmationem et Eucha­ ristiam roboratam, continuo impugnant, caro, mundus ac dia­ bolus (D 806), ita ut renati ex aqua et Spiritu Sancto sae­ pissime succumbant, vitamque gratiae amittant. Sed Deus, dives in misericordiis, apprime agnoscens fig­ mentum nostrum, novum remedium instituere voluit, sacra­ mentum scilicet paenitentiae, quo lapsis post baptismum me­ rita mortis Christi Domini applicarentur. De hoc ergo remedio venit dicendum in tractatu circa sa­ cramentum paenitentiae; cui adnectitur tanquam complemen­ tum sacramentum extremae unctionis. 1 Conc.Tridcniinunt s.14 c.l (D 894). BIBLIOGRAP HIA GENERALIS D'Ales, A., Prima delineamenta tractus dogmatici de sacra­ mento poenitentiae (Paris 1926). Galtier, P., De paenitentia. Tractatus dogmatico-historicus (Romae 1950). Huarte, G., Tractatus de sacramento poenitentiae (Romae 1930). LERCHER-Lakner, De sacramento poenitentiae, in ed. 3." Institutio­ num Theologiae Dogmaticae L.Lercher (Oeniponte 1949) t.IV/2. Palmieri, D., Tractatus de paenitentia (Romae 1896). Puig de la Bellacasa, I., De sacramentis (Barcelona 1941). LIBER I De sacramento paenitentiae INTRODUCTIO 2. Aliud est. virtus paenitentiae, aliud sacramentum paeni­ tentiae. Etenim ex natura sua virtus paenitentiae non est pars sacramenti ideo fatetur Trid. s.14 c.l, quod “nec ante adven­ tum Christi paenitentia erat sacramentum, nec est post ad­ ventum Illius cuiquam ante baptismum” (D 894). Hac ergo ratione invaluit apud theologos mos seorsim disserendi de virtute et de sacramento paenitentiae1. Attamen cum ex di­ vina institutione actus virtutis paenitentiae evecti fuerint ad dignitatem partis sacramenti paenitentiae, nos, praetermisso speciali tractatu de virtute paenitentiae, statim ingredimur ex­ positionem doctrinae circa sacramentum paenitentiae, ita ta­ men ut suis locis praecipua saltem tradamus eorum quae spec­ tant ad virtutem paenitentiae. In disponenda autem materia viam sequemur quam osten­ dit Concilium Tridentinum s.14, ubi plenius docet ea quae prius summatim tradiderat in decreto de Justificatione c.14 (D 807). Itaque primum disseremus de institutione et necessitate sa­ cramenti paenitentiae (Trid. s.14 c.ls); deinde de essentia seu partibus illius tam in genere quam in specie (c.3-5 ; 8s) ; tertio de ministro huius sacramenti (c.6s) ; tandem de fructu sive de effectibus eiusdem (c.3). His vero accedet per modum appen­ dicis brevis notitia de indulgentiis (Trid. s.25). 1 Cf. v.gr. S.Th , 3 qq.84 et 85; Suare-., Dc paenitentia disp.2-15 et disp.1638; Galtier. De paenitentia n .8-114 et n.l 15-629; Lercher-LaknER, De Pac~ nitentia. (1949) n.450-488 et n.489-625 etc. CAPUT I De institutione sacramenti paenitentiae * * < 3. Momentum huius capitis stat in eo quod veritas in­ stitutionis sacramenti paenitentiae et sit fundamentum eorum omnium quae per totum tractatum dicenda sunt et simul ob­ noxia sit gravibus difficultatibus tum historicis tum dogma­ ticis, quae ab adversariis doctrinae catholicae vehementer ur­ gentur. Vera autem doctrina exponitur a Concilio Tridentino s.14 c.1-2 et cn.1-3. Quibus in locis haec vel maxime tra­ duntur : 1) Christum Dominum tunc praecipue instituisse sacra­ mentum paenitentiae cum commisit apostolis eorumque suc­ cessoribus potestatem remittendi et retinendi peccata, seu con­ ciliandi cum ipso Deo fideles lapsos post baptismum (D 891 913). 2) Hanc potestatem complecti omnia prorsus peccata, id est, toties remitti posse peccata quoties post baptismum fide­ les in ipsa labantur (D 894 911). 3) Huiusmodi reconciliationem diversam esse ab ea quae fit per baptismum, eo quod exerceatur ad modum iudicii (D 895-912 919). 4) Ex his omnibus profluit, ad modum corollarii, ex­ sistentia sacramenti paenitentiae, quod sit diversum a sacra­ mento baptismi. Igitur, disserendum erit, totidem articulis, de collatione po­ testatis remittendi et retinendi peccata, de amplitudine huius potestatis, de eius natura iudiciali, de exsistentia sacramenti paenitentiae. ι,.Ι c.l A.l. potestas remittendi peccata, th.1 n.3-6 ARTICULUS 401 I De COLLATIONE POTESTATIS REMITTENDI peccata 4. Ut possit demonstrari divina institutio sacramenti paenitentiae, prius inquirendum est num Christus Dominus con/ssserit Ecclesiae potestatem vere remittendi ea peccata, in quae post baptismum fideles labantur. Ideo, statuimus thesim sequentem: Thesis 1. Christus Dominus communicavit apostolis eorumque successoribus potestatem vere remittendi pec­ cata post baptismum commissa. S.Th., Suppi, q.lZ a.l; q.18; Gai.tihb, 117-111; EEKCBÉK-Laknsr, 490-500; Puig, 536-560. 5. Notiones. Communicavit. Etenim haec potestas est vere divina. Unde si in hominibus detur, id tantum erit per communicationem a Deo factam. Confer Lc 5,17-26. Conten­ dimus autem, eam fuisse immediate a Christo Ecclesiae tra­ ditam ; atque ideo in Ecclesia non haberi per quandam histo­ ricam evolutionem, sed per donationem Christi Domini. ’ Potestas vere remittendi peccata. Obiectum huius po­ testatis, non est declaratio remissionis a Deo factae, sed est ipsa condonatio peccati. Scilicet, haec peccatorum remissio, non est reconciliatio quaedam pure iuridica in facie Ecclesiae, sed est vera reconciliatio animae coram Deo, quae quidem non fit nisi per collationem gratiae sanctificantis (D 911). Sed planum est, id potestate auctoritatis tantum fieri a S.Trinitate, potestate excellentiae a Christo Domino, ab Ec­ clesia vero instrumentaliter sive potestate vicaria. Plaec autem potestas metaphorice appellatur a Tridentino s.14 c.5 et 8, necnon cn.15 (D 899 905 952) potestas clavium. Quod quidem nomen iam antea adhibuerant Florentinum et Constantiense. Verum recte monet SuâreZ x, hoc nomine sig­ nificari apud Mt 16,16 supremam potestatem regendi Eccle­ siam, Petro collatam; partem autem huius potestatis esse po­ testatem remittendi peccata,, vi cuiusi aperiuntur vel claudun­ tur peccatori ianuae regni caelorum. 6. Adversarii. 1. Montanistae tenuerunt huiusmodi potestatem, et quidem restrictam, ut dicitur articulo sequenti. 1 De poenitentia disp.16 s.4 n.8. 402 S.CONzAlEZ, DE PAENITEXTtA. IV non fuisse datam Ecclesiae hierarchicae, sed Ecclesiae spiri­ tuali montanisticae. En verba Tertulliani: “secundum enim Petri personam spiritalibus potestas ista conveniet... Et ideo Ecclesia quidem delicta donabit ; sed Ecclesia Spiritus per spiritalem hominem, non Ecclesia numerus episcoporum”...2 2. Novatores docuere hanc potestatem non esse veram po­ testatem remittendi peccata, sed esse potestatem annuntiandi Evangelium, per quam praedicationem excitetur fides, qua homo iustificatur. Ergo sacerdos nihil aliud efficere potest, quam declarare Deum remittere peccata per fidem fiducialem (D 894 913). Apud recentiores Protestantes magna viget wnfusio de hac re3. 3. Modernistae, necnon et hodierni acatholici de historia dogmatum scribentes, negant illam potestatem fuisse a Christo Ecclesiae concessam, sed asserunt Ecclesiam eam sibi usur­ passe per processum evolutivum. Igitur, talis potestas est in·; ventum ecclesiasticum. Ideo, verba Io 20,2Iss nequeunt intel­ ligi de sacramento paenitentiae (D 2046s). Processum evolutionis paemtentialis concipiunt hi adver­ sarii tanquam casum particularem evolutionis illius generalis Ecclesiae pneumaticae in Ecclesiam hierarchicam, de qua plu­ ra traduntur in tractatu de Ecclesia. Igitur in hac historica evolutione, distinguunt triplex stadium : Primum stadium evolutionis signat praedominium Eccle­ siae pneumaticae sive charismaticae. In hoc stadio, cum iuxta ipsos nondum adesset hierarchia, pneumatici gaudebant ma­ xima auctoritate; atque ideo invaluit persuasio ipsos posse remittere peccata. Occasio vero fuit assertio illa evangelica, quod peccata remittantur per Spiritum Sanctum ; unde con­ cluserunt primi christiani illos, qui haberent Spiritum Sanc­ tum, posse remittere peccata. Secundum, stadium accedit cum charismata evanuere. In hoc stadio potestas remittendi peccata censetur esse apud mar­ tyres, qui singularem connexionem habent cum Spiritu Sanc­ to (Mt 10,19). Tertium stadium habetur per praevalentem influxum hierarchiae. In hoc stadio hierarchia sibi usurpat exclusive po­ testatem remittendi peccata. Talis conceptio alicuius Ecclesiae primitivae sine hierar­ chia, historice) reicitur in tractatu de Ecclesia. Nos vero theo­ 3 Tertullianus. Dc pudicitia 21: MI, 2.1077-1080; D’Aliîs, L'édit dc Callistc (Paris 1914) 190-196. 3 Cf. Gautier, 117; A.Vacant, Absolution: IZTC l,222ss; Caspaxi, Bcichtc: RI$PT 2,533ss. L.l C.l A.l. POTESTAS REMITTENDI PECCATA. TH.l N 6-9 403 logice demonstrabimus potestatem remittendi peccata fuisse concessam ab ipso Christo Ecclesiae hierarchicae et hanc fuis­ se semper persuasionem Ecclesiae ab initio4. 7. Doctrina Ecclesiae. Tridentinum, s.14 c.l (D 894), docet Christum communicasse apostolis et eorum legitimis suc­ cessoribus potestatem remittendi' et retinendi peccata post baptismum commissa; atque simul tradit de huiusmodi potes­ tate, minime vero de potestate praedicandi Evangelium, uni­ versorum Patrum consensum semper intellexisse verba loannis; c.3 (D 896) “res et effectus huius sacramenti... reconci­ liatio est cum Deo” (cf. D 807); cn.l (D 911) definitur hanc remissionem seu reconciliationem fieri coram ipso Deo, id est esse veram remissionem ipsius culpae ; cn.3 (D 913) definitur verba loannis intelligenda esse de potestate remittendi peccata, “sicut Ecclesia catholica ab initio semper intellexit”. Cf. s.6 c.14 (D 807). 8. Valor dogmaticus. Veritas est de fide divina et ca­ tholica definita, Christum Dominum communicasse Eccle­ siae hierarchicae veram potestatem remittendi et retinendi pec­ cata, post baptismum commissa5. De hac potestate intelli­ genda esse verba loannis 20,21ss, est etiam definitum in Tri­ dent i no. 9. Probatur ex sacra Scriptura. 1. Ex Io 20,21-3, ubi Christus explicite concessit Ecclesiae hierarchicae hanc potestatem remittendi et retinendi peccata. Textus : Pax vobis. Sicut misit me Pater, et ego mitto vos. Haec cum dixisset, insuflavit, et dixit eis: accipite Spiritum Sanctum. Quorum remiseritis peccata, remittuntur eis; et quo­ rum retinueritis, retenta sunt. Hic ergo, a) post salutationem (“pax vobis”), b) annuntia-, tur missio (sicut Pater misit me ad opus redemptionis per­ agendum, ita ego mitto vos ad huiusmodi opus singulis homi­ nibus applicandum, per sanctificationem animarum) ; c) missio ipsa confertur, tum factis (“insuflavit”), tum verbis, factum illud explicantibus (“accipite Spiritum Sanctum”, Ipsi enim appropriatur sanctificatio animarum ; “quorum remiseritis pec­ cata”, id est, si, quoties, quaelibet peccata cuilibet remiseritis, • Cf. Lerch er-Lakxer, 491. 6 Secundum quosdam auctores thesis, prout dicit in Ecclesia esse potesta­ tem vere remittendi peccata, est theologice certa (cf. Galtier. 123; LerchekLaknEr, 490). Hoc dicitur propter nonnullos veteres theologos, de quibus age­ mus in scholio. Sed illi auctores non negabant in sacramento paenitentiae vere remitti peccatum. 404 S.GONZÂEEZ, DE ΡΛΕΝΙΤΕΝ'ΤΤΛ. IV remittuntur eis, hoc est, eo ipso manent remissa ; “et quorum retinueritis peccata”, scilicet, si, quoties, retinueritis quaelibet peccata quibuslibet hominibus, retenta sunt eis, seu, eo ipso manent illis retenta), 10. Argumentum. Igitur, his verbis, Christus Dominus confert 1) veram potestatem remittendi et retinendi peccata, 2) post baptismum commissa, 3) apostolis eorumque successo­ ribus, seu Ecclesiae hierarchicae. Ergo Christus communicavit apostolis eorumque successoribus potestatem vere remittendi peccata, post baptismum commissa. 11. Antecedens demonstratur per partes. 1) Vera potestas remittendi peccata', a) Ex ipsis verbis, quibus Christus confert hanc potestatem. Nam quoties haec formula remittere peccata (άφίημι τάς αμαρτίας) a Christo ad­ hibetur, significat, non declarationem peccati a Deo remissi, sed veram remissionem, et quidem ipsius culpae. Confer Mt 9.2.5 (paralyticus), Lc 7,47 (Magdalena), Mt 6,12-15 (ora­ tio dominica)... Eodem prorsus sensu adhibetur haec ipsa formula ab apostolis. Confer Act 2,38 (Petrus), 1 Io 1,9 et 2,12 (loannes)... Ergo ex verbis ipsis, quibus haec potestas confer­ tur, constat Christum communicasse veram potestatem remit­ tendi et retinendi peccata, et quidem quoad ipsam culpam. b) Ex contextu. Constat enim, insignem potestatem con­ ferri. Etenim datur Spiritus Sanctus, per quem fit omnis iustificatio; communicatur ipsa missio Christi, qui missus fuerat ornatus vera potestate remittendi peccata. Confer Mt 9,1-8; Mc 2,1-12; Lc 5,17-26, Ergo ex contextu eruitur Christum contulisse potestatem remittendi peccata, et quidem quoad ip­ sam culpam. c) Ex reiectis ceteris interpretationibus adversariorum: Nam 1) locus Joannis nequit intelligi de potestate praedicandi paenitentiam, ut contendebant Protestantes. Etenim, fatentibus ipsis Novatoribus, praedicatio Evangelii non remittit pec­ cata, sed excitat fidefn audientis ut illa a Deo remittantur; hic autem asseritur ipsum Christi ministrum remittere peccata. Nec urget comparatio cum Luca 24,36-49; nam apud Lucam, duae referuntur apparitiones: alia, die resurrectionis (v.36-43), alia, die ascensionis (v.44-49), ut probatur ex formula εΐπεν* usitata apud Lucam ad separandam duplicem sectionem (cf. Lc 16,1 ; 18,1 ; 20,41), et ex locis parallelis alterius sectionis (cf. Mt 28,16; Mc 16,14). Immo, et si concederemus narrari unam eandemque apparitionem, adhuc restaret haec solutio; T..1 C.1 A.l. POTESTAS REMITTENDI PECCATA TH.l N.9-12 405 Lucam nimirum omisisse id quod postea complevit loannes, ut mos est huic evangelistae. Ergo Lucas nullatenus negavit potestatem remittendi peccata, sed tantum abstinuisset ab illa narranda. Nec 2) locus loannis valet intelligi de potestate de­ clarandi remissionem a Deo factam, ut satis patet ex ipso sensu verborum et ex contextu. Attendamus tantum ad ipsa verba. In hac enim hypothesi Novatorum, sensus verborum esset ab­ surdus : Quorum declaraveritis peccata esse remissa, declaran­ tur esse remissa. Sed ipsi adversarii, cum absurdum agnos­ cant, admittunt tropum in protasi, negant vero in apodosi. At, quo iure? Mutant enim significationem eiusdem verbi, intra eandem locutionem, absque ullo fundamento. Nec 3) admitti potest effugium de potestate remittendi peccata quoad poenam temporalem, non vero quoad ipsam culpam. Haec enim pug­ nant cum ipso άφίημι, ut patet ex locis parallelis, antea me­ moratis. Praeterea, potestas datur ad remittendum id quod re­ tineri potest; nunc vero poena temporalis nequit retineri, sed multis modis valet expiari. Tandem, in altera parte (remit­ tuntur eis) intelligendum est Deum vere remittere peccata etiam quoad ipsam culpam ; ergo eadem ratione intelligenda est prima pars, scilicet, quorum remiseritis; aliter enim diver­ sa significarent eadem verba, intra eandem locutionem, absque ullo fundamento. 12. 2) Peccata post baptismum commissa: a) Ex uni­ versalitate huius potestatis : Quorumcumque remiseritis pecca­ ta... Ergo necessario extenditur ad baptizatos. Et quidem ad solos baptizatos ex duplici ratione sequenti, quae consurgit ex natura huius potestatis: b) Quia ' datur non sola potestas remittendi, sed etiam retinendi peccata; quod in baptismo non habetur. te) Quia, ut probabitur ex hoc ipso textu loannis, haec potestas exercenda est iudicialiter; indicium autem tantum in subditos, id est, in baptizatos valet exerceri. Obicitur nonnullos Patres, ut S.Cyprianum, S.Ambrosium, S.Augustinum, S.Cyrillum Alexandrinum ”, intellexisse haec verba loannis, de potestate baptizandi. Respondeo, hos Patres non asseruisse se intelligere hunc • S.Cyprianus, Epistula 7S,7 (R 594) ; S.Ambrosius. Dc penitentia 1.8.36 (R 1295); S.Augustinus. Dc baptismo 3.18.23: ML 43.150; S.Cyrillus Ale­ xandrinus. In loannem 12.1 (R 2121). Ut rite perpendas mentem liorum Pa­ trum, cf. pro S.Cypriano B.Poschmann, Poenitentia secunda 368-424; pro re­ liquis vero G Odoardi. La dottrina della penitensa in S.Ambrogio (Roma 1944); K.Adam. Die kirchliche Silndevergebung nach dent hl.Augustin (Pader­ born 1917); B.Poschmann, Kirchenbusse und correptio secreta bci Augustinus (Braunsberg 1923). 406 s noN’zÂLEz. r>E paenttentta. tv locum de remissione peccatorum per baptismum ; patebit enim in proferendo argumento traditionis, eos baec verba intelle­ xisse de peccatis post baptismum commissis. Sed ipsi, loouentes de valore baptismi, invocabant baec verba ad proban­ dum remissionem peccatorum fieri vi et virtute propria, non hominis, sed Spiritus Sancti. 13. 3) Haec potestas datur apostolis eorumque sucessoribus. Ac primum, datur apostolis. Ratio non petitur ex eo quod Christus alloqueretur solos apostolos: videntur enim ibi adfuisse etiam alii discipuli, dum Christus haec proferebat. Datur autem haec potestas, non singulis fidelibus, seri aposto­ lis. seu Ecclesiae hierarchicae, ex eo quod missio, de qua ibi sermo fit. confertur soli Ecclesiae hierarchicae, ut probatur in tractatu de Ecclesia: est enim pars potestatis docendi, regen­ di, et sanctificandi. Datur etiam apostolorum successoribus, tum ex eo quod illa potestas est perennis in Ecclesia, tum etiam quia finis propter quem datur potestas remittendi peccata tamdiu permanebit quamdiu erunt peccatores in Ecclesia. Igi­ tur, merito reprobatur propositio Abaelardi : “Quod potes­ tas ligandi et solvendi apostolis tantum data sit, non succes­ soribus” fD 379). Ceterum, verba loannis intelligenda esse de sacerdotibus seu hierarchis. non de fidelibus, definivit Tridentinum, s.14 cn.10 (D 920 902). 14. 2. Ex Mt 16,19 et 18,18, ubi promittitur et confer­ tur Petro, ceterisque apostolis, potestas ligandi et solvendi, sub qua continetur potestas remittendi et retinendi peccata : Et tibi dabo claves regni caelorum. Ei quodcumque ligaveris super terram, erit ligatum et in caelis; et quodcumque solveris super terram, erit solutum et in caelis... Arnen dico vobis, quaecumque alligaveritis super terram, erunt ligata et in caelo; et quaecumque solveritis super terram, erunt soluta et in caelo... a) Textus. Supponitur bene notus ex Theologia Funda­ mentali. tum quoad historicitatem tum quoad sensum illius. Sed circa sensum, animadvertendum est verba ligare et solvere, ex se directe non significare tantum retinere et remittere pec­ cata; formula enim haec ligandi et solvendi latius patet. Immo, nec nobis certo constaret illam potestatem remittendi et retinendi peccata sub hac formula comprehendi, nisi aliunde noverimus hanc potestatem fuisse de facto a Christo Eccle­ siae concessam. Quam quidem Dominus, non tunc temporis, docente Tridentino (D 894), sed post resurrectionem praeci- t„ 1 C.l A.l. POTESTAS REMITTENDI PECCATA. Til l n.15-16 407 pue concessit. Attamen, quia de facto haec potestas est pars potestatis ligandi et solvendi, ideo ex traditione) antiqua haec ipsa potestas dicitur etiam potestas ligandi et solvendi, vel etiam potestas clavium1. 15. b) Argument™. 1) Ex promissa Petro plenitu­ dine potestatis ligandi et solvendi (Mt 16,19), eruitur illum posse etiam de peccatoribus decernere. Nimirum, potest ligare, id est, retinere peccata, vel solvere, hoc est, remittere peccata. Scilicet, promittitur Petro potestas solvendi quodvis vinculum removens ab ingressu caeli. Atqui tale vinculum est peccatum. Ergo illud solvere seu remittere potest. 2) Apud Mt 18,18 confertur apostolis haec ipsa potestas ligandi et solvendi, occasione iudicii ferendi sive de quolibet peccatore, sive in specie de illo qui in fratrem peccavit. Nunc vero, haec ligandi et solvendi potestas, quae constituit ratio­ nem cur standum sit indicio Ecclesiae: a) complectitur etiam potestatem remittendi peccata, cum sit amplissima potestas solvendi quodvis vinculum quod removeat ab ingressu caeli ; atqui tale est peccatum ; ergo illud solvere valent apostoli ; b) competit soli Ecclesiae hierarchicae, non singulis fidelibus, ut constat ex contextu (v.l7s). Hunc autem esse legitimum sensum horum textuum, fir­ matur traditione Patrum, rem ita interpretantium. Etenim scripsit Firmieianus : “Qualis vero error sit et quanta caeci­ tas eius, qui remissionem peccatorum dicit apud synagogas haereticorum dari posse nec permanet in fundamento unius Ecclesiae, quae semel a Christo super petram solidata est, hinc intelligi potest, quod soli Petro Christus dixerit: Quae­ cumque ligaveris, etc. Potestas ergo peccatorum remittendo­ rum apostolis data est, et ecclesiis quas illi a Christo missi constituerunt, et episcopis qui iis ordinatione vicaria succes­ serunt” (R 602). Similia proferunt S.Chrysostomus (R 1119), S.Pacianus (R 1244-5), S.Ambrosius (R 1293), etc. 7 8 Insuper, docuit Tridentinum haec verba intelligenda esse de potestate collata Ecclesiae hierarchicae) (D 920 902). 16. Probatur ex traditione ®. Ipsum magisterium eccle- 7 Accuratiorem expositionem horum textuum vide apud Lercher-Lakner, 495. 8 Cf. V.BrandEr, 1st Bindcn und Losen bei Matth.16,19 und 28,18 ew rabbinischcr Schulausdruck?: Kath 94 (1914)’ 116-132; “Binden und Losen" in der altsyrischen Kirchc: Kath 95 (1916) 220-232.287-304; 11.Bruders. Mt 16,19; 18,18 und Io 20.22.23 in friihchristlicher Atislegung: ZkathTh 34 (1910) 659-677; G.Lambert, Lier-Délicr, l'expression de la totalité par l’opposition de deux contraires: Vivre et Penser, III® série (RevBibl) 1943-1944, 91-103. 8 Cf. Lercher-Lakner, 501-506; Galtier, 147-196. 408 S.C.ONZÂI.KZ, 1)1·: PAENIÏF.NTtA. tv siasticum, sicuti definivit verba loannis intelligenda esse de concessione huius potestatis remittendi peccata, ita etiam de­ claravit hanc eandem veritatem assertam fuisse a traditione: “Universorum Patrum consensus semper intellexit”, illis ver­ bis, collatam fuisse Ecclesiae potestatem remittendi peccata post baptismum commissa (D 894) ; “Ecclesia catholica ab initio semper intellexit”, verba illa intelligenda esse de potes­ tate remittendi peccata post baptismum commissa (D 913). Hoc autem ita revera esse constat ex hac duplici praesertim ratione : a) Ex controversia cum McManistis, versus finem saec.II, et cum Novationis, medio saec.III. Nam 1) hi haeretici ag­ noscebant in Ecclesia potestatem remittendi peccata; illam ta­ men restringebant ad quaedam' leviora peccata. 2) Sed Eccle­ sia, etiam in hac restrictione, sese illis opposuit, ut patet, con­ tra Montanismum ex decreto quod dicitur Callixti10, quod Tertullianus magna indignatione commemorat (D 43), et con­ tra Novatianos ex impugnationibus S.Ambrosii, S.Paciani, S.Cypriani aliorumque Patrum. Et quidem controversia erat de vera remissione peccati coram Deo. Nam illud quod haere­ tici denegabant Ecclesiae, et soli Deo tribuebant, contende­ bant doctores catholici valere etiam de potestate Ecclesiae. Nunc vero, Montanistae et Novatiani agnoscebant Deum vere remittere illa graviora peccata. Ergo Ecclesia tenebat ipsam vere remittere peccata. b) Ex testimoniis explicitis sanctorum Patrum, quorum mentem his paucis complectimur: 1. Patres comparant poenitentiam cum baptismo, ita ut utriusque effectus sit vera remissio peccatorum. Ita Hermas: “Post vocationem illam magnam et sanctam [baptismum], si quis tentatus a diabolo peccaverit, unam paenitentiam ha­ bet”... (R 87). Tertullianus: “Haec igitur venena eius [dae­ monis] providens Deus, clausa licet ignoscentiae ianua et in­ tinctionis sera obstructa, aliquid adhuc permisit patere. Col-i locavit in vestibulo paenitentiam secundam...” (R. 314). S.Augustinus: “Si a catechumeno factum est [homicidium], baptismate abluitur et, si a baptizato, paenitentia et recon­ ciliatione sanatur” (R 1864). Similia habent S.Ambrosius, S.Pacianus ll. ω Cuius fuerit hoc edictum, videbimus postea. Sed quaccumquc sententia de hoc habeatur vis argumenti est eadem, cum Tertullianus edictum impugnet tanquam catholicum. 11 S.Ambrosius, De paenitentia 1,2: ML 16,467s; S.Pacianus, Epistula 3,7: ML 13,1068. L.l'c.l A.l. POTESTAS REMITTENDI PECCATA. TH.l X.16-18 409 2. Haec potestas conceditur a Christo Domino, et qui­ dem Ecclesiae hierarchicae. En verba S.Cypriani: “Quodsi invenimus a paenitentia agenda neminem debere prohiberi et deprecantibus atque exorantibus Domini misericordiam, se­ cundum quod ille misericors et pius est, per sacerdotes eius pacem posse concedi”... (R 578). Firmilianus, uti supra n.15 (R 602). S.Chrysostomus: “Quaecumque inferne sacer­ dotes faciunt, eadem Deus superne confirmat, servorumque sententiam ipse Dominus ratam facit. Quid enim aliud illis dedit quam omnium caelestium potestatem?”... (R 1119). S.Pacianus : “Quod per sacerdotes suos facit, ipsius potestas est. Nam quid est illud quod apostolis dicit... An tantum hoc solis apostolis licet? Ergo et baptizare solis licet, et Spiritum Sanctum dare solis, et solis gentium peccata purgare; quia totum hoc non; aliis quam apostolis imperatum est”... (R 1244). S.Ambrosius: “Ius enim hoc (ligandi et solvendi) solis permissum sacerdotibus est” (R 1293). 3. Per paenitentiam restituitur Spiritus Sanctus, amis­ sus propter peccata postbaptismalia. Ideo, peccata postbaptismalia remittuntur per paenitentiam tam vere ac remittuntur per baptismum peccata antebaptismalia. Haec testantur Didascalia Apostolorum : “Erit ei loco baptismi impositio ma­ nus ; namque aut per impositionem manus aut per baptismum accipiunt participationem Spiritus Sancti”. Et S.Cyprianus: “Quomodo potest ad confessionem paratus aut idoneus inve­ niri qui non prius, pace accepta, receperit Spiritum Patris?” Et S.Hieronymus : “Sacerdos... imponit manum subiecto, reditum Sancti Spiritus invocat” 12. 17. Ratio theologica. 1. Christus contulit Ecclesiae potestatem dandi et conservandi vitam supernaturalem per baptismum aliaque sacramenta. Ergo congruebat ut haec vita, semel per peccatum amissa, posset restitui ab ipsa Ecclesia, ope potestatis remittendi peccata. 2. Huiusmodi potestas commendat dignitatem Ecclesiae, atque fovet reverentiam et obedientiam hominum erga illam. 18. Obiectiones. 1. Ex 2 Cor 5,18-20, ubi iuxta S.Paulum Deus dedit nobis ministerium reconciliationis... ct posuit in nobis verbum reconciliationis... Ergo munus apostolicum reconciliandi ho­ mines, in sola praedicatione consistit. Resp. ibi sermonem fieri dc ministerio generali praedicationis apostolicae, quin tamen excludatur modus peculiaris reconciliandi ® Didascalici Apostolorum 2,41,4 (ed.FuNK, 1,130); S.Cyprianus, Epistula 67,4; MIy 3,1030ss; S-Hieronymus, Dialogus contra Lucifcrianos 5: ML 23,159s, 410 s.goxzai.ez, de ρλενιτεντιλ. iv homines per remissionem directam peccatorum, sive baptismalem sive non baptismalem. Ipsi Novatores agnoscunt verba allata non de­ negare remissionem peccatorum per baptismum; quo ergo iure ex­ cludunt et aliam remissionem non baptismalem? 2. S.Cyprianus scribit: “Solus Dominus misereri potest. Ve­ niam... solus potest ille largiri...” (R 552). Ergo, iuxta S.Cyprianum, Ecclesia non habet potestatem vere remittendi peccata, cum haec potestas sit exclusiva solius Dei. Resp. S.Cyprianum, verbis allatis, totum esse in urgenda satis­ factione, quam lapsi in persecutione Decii perficere debebant. Ideo, monet clericos illos, qui facile reconciliationem concedebant, solius Dei esse propria auctoritate misereri ; ac proinde vanam fore condo­ nationem sacerdotis, qui sine congrua satisfactione, et quasi sua propria auctoritate, ageret. Igitur, S.Cyprianus docuit solum Deum posse remittere peccata propria auctoritate, ita tamen ut Ecclesia id etiam peragere possit potestate vicaria sive instrumentait, conc.; ali­ ter, nego. Perpende contextum. Ibi enim statim subiungitur: "Homo Deo maior non potest esse, nec remittere aut donare indulgentia sua servus potest” (R 552). Et paulo infra testatur S.Cyprianus sacer­ dotes gerere vices instrumenti in ordine ad remissionem peccato­ rum: “Confiteantur singuli... delictum suum... dum satisfactio et remissio per sacerdotes apud Dominum grata est” (R 553) ”. 3. Firmilianus, episcopus Caesariensis, scribens de synodis quae "per singulos annos” fiunt ab episcopis ad disponenda illa quae eorum curae commissa sunt, asserit, “lapsis fratribus, et post lavacrum sa­ lutare a diabolo vulneratis, per paenitentiam medellam quaeri, non quasi a nobis | episcopis] remissionem peccatorum consequantur, sed ut per nos ad intelligentiam delictorum suorum convertantur, et Domino plenius satisfacere cogantur”M. Ergo censebat Firmilianus episcopos non gaudere potestate ad remittenda peccata. Resp. Firmilianum id tantum dicere : episcopos, conciliariter agentes, leges statuere de congrua satisfactione peragenda, sed ipsos non concedere collectivam remissionem peccatorum ; id enim fit' ab episcopis, singillatim agentibus cum singulis peccatoribus, postquam hi debitam paenitentiam praestiterunt. Inde exorti sunt canones paenitdntiales conciliorum. 4. S.Ambrosius asseruit: “Homines... in remissionem peccato­ rum ministerium suum exhibent, non ius alicuius potestatis exercent” (R 1287). Ergo homines, teste S.Ambrosio, nequeunt vere remittere peccata. Resp. ex his, quae sequuntur, patere homines non remittere pec­ cata virtute propria, sed nomine S.Trinitatis ; et quidem dimittere peccata, formula deprecativa, qualis diu viguit in Ecclesia. Ita enim •ipse S.Ambrosius: “Neque enim in suo, sed in Patris et Filii et Spiritus Sancti nomine peccata dimittunt. Isti rogant, divinitas do­ nat”... (R 1287). Ceterum, S.Ambrosius fuit acerrimus impugnator novatianismi (R 1295) ; ergo tenebat Ecclesiam vere remittere pec­ cata. 13 Plura de mente S.Cypriani apud B.Poschmann: ZkatbTh 37 (1913) 246262; Poenitentia secunda 370-424; D’At.es. La théologie de saint Cypricn 273281. Sed nefiamus contradictionem adesse apud S.Cyprianum. ut contendit B.Caiuxi.e. L'absolution sacerdotal chez saint Cyprien: RcchThAncMéd ? (1935) 221-234. *4 Inter epistolas S.Cypkwi, cpist.75,4: 5,12Q5s, L.l C.l A.l. POTESTAS REMITTENDI PECCATA. ÏH.l X.18-19 411 19. 5. S.Hieronymus: “Funibus... peccatorum suorum unus­ quisque constringitur; quos funes atque vincula solvere possunt et apostoli, imitantes magistrum suum qui eis dixerat : tjuaecumque solveritis super terram, erunt soluta et in caelo. Solvunt autem eos apostoli sermone Dei et testimoniis Scripturarum et exhortatione virtutum” Ergo potestas remittendi peccata nihil aliud est quam potestas praedicand) verbum Dei. Resp. posse transmitti quod hic doceat S.Hieronymus peccata solvi at> apostoiis praedicatione verbi Dei, quin tamen excludat po­ testatem directam remittendi peccata. Immo, hanc videntur innuere ipsa eiusdem verba: “Apostoli, imitantes magistrum suum...” Cete­ rum, potestatem directam remittendi peccata asseruit aperte alibi, dum interpretaretur eadem verba S.Matthaei : "Potestatem tribuit apostolis ut sciant qui a talibus condemnantur, humanam sententiam divina sententia roborari, et quodeumque ligatum fuerit in terra, ligari pariter et in caelo” Et alio in loco : ' Apostohco gradui suc­ cedentes, Christi corpus sacro ore conficiunt, per quos nos etiam christiam sumus, qui claves regni caelorum habentes quodam modo ante indicti diem iudicant" (R 1345). 6. Potestas paenitentialis non luit concessa a Christo Ecclesiae hierarchicae, sed haec illam sibi exclusive usurpavit per quandam evolutionem ipsius Ecclesiae a statu pneumatico ad statum hierarchicum. Quod quidem suadent et quaedam verba sacrae Scripturae (1 Cof 5,3-13; 2 Cor 2,5-11), et quaedam facta vel dicta posteriora (martyres lugdunenses, Clemens Alexandrinus, Origenes, etc.) “. Resp. hanc evolutionis theoriam historice reiectam fuisse in trac­ tatu de Ecclesia, cum probatur falsam esse illam conceptionem Ec­ clesiae primaevae, in qua abesset hierarchia. Theologice vero nosmetipsi eam nuper exclusimus, cum demonstravimus potestatem re­ mittendi peccata fuisse concessam ab ipso Christo Domino Ecclesiae hierarchicae. His addi potest, vestigia antiquissima, quae exstant, remis­ sionis peccatorum, innuere hanc datam fuisse per hierarchas Eccle­ siae. Ita Timotheus iubetur peccantes arguere et manus imponere (1 Tim 5,20-22) ; peccata dimittuntur per deprecationem presbytero­ rum (lac 5,14-16) ; ad episcopum coadunari debent peccatores, ut a Deo ignoscantur (S.Ignatius Ant. : R 59) ; per Ecclesiarum prae­ positos dantur praecepta circa paenitentiam (Hermas: R 82). Fundamenta vero, quibus nititur theoria evolutionis sunt omnino infirma. Nam confessores non censebantur dimittere peccata, sed tantum intercedere pro peccatoribus, quorum causae a solo episcopo indicabantur. Id constat in casu martyrum lugdunensium ; id constat cx S.Cypriano Facta autem illa quae proferuntur, tanquam reviviscentia primaevi sensus Ecclesiae contra praevalentem influxum hierarchiac, nihil probant huiusmodi. De Montanistis suf­ ficit ipsa confessio Tertulliani, fatentis se abiecisse sensum antiquae ” S.Hieronymus. In Isaiàm 6,14.17: ML 24.222. ’i S.Hieronymus. In Matthaeum 3,18,18: ML 26,131. 17 Cf. Galtier, Dc poenitentia 164-186. 78 Eusebius, Hist. Eccl. 5,2: MG 20,436. C£. Tertullianum, De pudicitia 22: ML 2.1080-1084. “ S.Cyprianus, Epistola 15,1; 17,1; 22,2: ML 4.271s.276s,291. Cf. B.PosciIΜΛΝΝ, Poenitentia secunda 398-411. ■ 412 S.GONZALEZ, DE PAENITENTtA. IV Ecclesiae2021 *. Quod Clemens Alexandrinus inveni indigenti paeniten22 tia, consilium det seligendi sibi hominem, qui pro ipso preces fun­ dat coram Deo, non excludit illum hominem esse sacerdotem ; immo ibi profert exemplum S-loannis EvangelistaeTandem Origenes plura tradit de necessitate adeundi sacerdotem, ad obtinendam re­ missionem peccatorum “. 20. Scholion 1. De mente S.Augustini. S.Augustinus describit processum resurrectionis peccatoris sub imagine resurrectionis Lazari, ita ut Christus per seipsum excitet atque vivificet peccatorem, solvat' autem per ministros Ecclesiae. En verba ipsius : “Processit ille [Lazarus e sepulcro] vinctus; non ergo pedibus propriis, sed vir­ tute producentis. Fit hoc in corde paenitentis. Cum audis hominem paenitere peccatorum suorum, iam revixit ; cum audis hominem con­ fitendo proferre conscientiam, iam de sepulcro eductus est, sed non­ dum solutus est. Quando solvitur? A quibus solvitur? Quae solve­ ritis, inquit, in terra, erunt soluta et in caelo. Merito per Ecclesiam dari solutio peccatorum potest ; suscitari autem ipse mortuus, non nisi intus clamante Domino potest ; haec enim Deus interius agit” ”. Hinc ergo oritur quaestio, utrum potestas Ecclesiae ex mente S.Au­ gustini attingat reatum culpae, an tantum reatum poenae divinae vel ecclesiasticae. Accedit enim quod olim nonnulli scholastici et re­ center K.Adam2425 * tenuerint, iuxta S.Augustmum, non solvi ab Ec­ clesia proprie et directe nisi reatum poenae. Attamen haec interpretatio, falsa prorsus est. Nam iuxta S.Au­ gustinum vincula, quae solvuntur ab Ecclesia, sunt ipsa vincula pec­ catorum : "Criniculis peccatorum suorum unusquisque constringitur, et praeter hanc Ecclesiam nihil solvitur’’ °5. Praeterea, remissio pec­ cati, iuxta S.Augustinum, fit per infusionem Spiritus Sancti, quae infusio per Ecclesiam habetur: "Peccata, quia praeter Ecclesiam non dimittuntur, in eo Spiritu dimitti oportebat, quo in unum Ecclesia congregatur... Remissio peccatorum, quoniam non dat'ur nisi in Spi­ ritu Sancto, in illa Ecclesia tantummodo dari potest, quae habet Spi­ ritum Sanctum” ”. Unde, excitatio ac vivificatio, quam S.Augustinus soli Deo tri­ buit, non est ipsa iustificat'io sive remissio peccatorum; sed est illa =» Tertullianus, De pudicitia 1 : ML 2,1033. Cf. D’Ales, L’édit de Calliste 190s. 21 Clemens Alex., Quis dives salvetur 41: MG 9,645-648. “Origenes, In Num. hom.10,1: MG 12,635-638; In Lev. hom.2,4: MG 12,418. De his cf. Galtier, 177-183: B.Poschmann, Die Siindcnvcrgcbung bei Origenes 51s; Poenitentia secunda 440-471. 22 S.Augustinus, In Ps. 101,2,3: ML 37,1306s. Cf. praeterea Sermones 67,2; 98.6; 295,2: ML 38,434.594s.l349; In loannem 22,7: ML 35,1578. Ceterum hic loquendi modus communis est etiam Oriceni. In loannem 28,5: MG 14,694; S.Ambrosio. De poenitentia 2,7,56: ML 16.511; S.Hieronymo, In Matthaeum 16,19 (R 1386); S.Cypriano, De lapsis 17: NIL 4,494s; et aliis. Ad rite intelligendum S.Cyprianum iuvabunt C.M.Chartier, La discipline pénitentielle d’après les écrits dc saint Cyprien: Ant 14 (1939) 18-42.135-156; B.Carelle, L’absolution sacerdotale chcs saint Cyprien: RechThAncMéd 7 (1935) 221-234. De usu autem, quem fecerunt veteres scriptores verborum Mt 16,19 et 18,18 atque Io 20.23, consulatur H Bruders apud ZkathTh 34 (1910) 659; 35 (1911) 79.292.466.690. 24 K.Adam, Die kirchliche Siindcnvcrgcbung naeh dem hLAugustin (Pader­ born 1917) 46-48. De opinione scholasticorum sermo fit in scholio sequenti. 25 S.Augustinus, Scrm. 295,3: ML 38.1349. 20 S.Augustinus. Scrm. 17,28: ML 38,461. Cf. B.Poschmann, Dic kirchliche Permittlung der Sündcnverycbung nach Augustinus: ZkathTh 45 (1921) 208228.405-432.497-526. L.l C,1 A.l. POTESTAS REMITTENDI PECCATA. ÏH.l N.10-21 413 prima motio supernatural) s, qua peccator incipit se disponere ad justificationem. Occasionem autem haec asserendi praebuit S.Augustino Pelagianistnus, qui docebat opus salutis versari in manu nostra. 21. Scholion 2. De mente 'veterum scholasticorum. Nonnulli veteres scholastici, tum ex dictis Patrum, de quibus in priori scholio ”, tum ex nondum bene perspecta natura contritionis, talem lo­ quendi modum adhibuerunt, ut videantur supponere absolutionem non attingere ipsum peccatum seu culpam, quam tenebant remitti per contritionem, quae ab illis exigebatur tanquam necessaria dispo­ sitio ad sacramentum. Itaque, munus absolutionis, iuxta hos scho­ lasticos, dicebatur esse tantum manifestatio authentica remissionis27 28, aut remissio poenae aeternae2930 , vel alicuius poenae temporalis simul cum authentica ostensione remissionis culpae Ad hanc sententiam S.Anselmi, Hugonis et Magistri accedunt S.Albertus Magnus, Alexander Halensis et S.Bonaventura31. In primis notandum est hanc opinionem longe differre ab erro­ ribus Novatorum, tum ex eo quod non apponant justificationem ex fide fiduciali, sed ex vera contritione, quae necessario coniungatur cum confessione sacramentali, tum etiam ex eo quod explicite te­ neant paenitentiam esse verum sacramentum, ac proinde causam gratiae. Igitur, hi scholastici unice ignorabant modum causalitatis gratiae in sacramento paenitentiae. Ceterum, hunc modum perspicue proposuerunt S.Thomas32 et Scotus33, explicantes propriam efficaciam absolutionis. Sed de his fusius postea. 27 Cf. Λ.Debil. S.I., La première distinction du De poenitentia dc Graticn: RevHistEccI 15 (1914-20) 251-273.442-455. 28 S.Anselmus, hom.13: ML 158,662. 20 Hugo, a Sancto Victore, Dc sacrcurfentis christignae fidei 2,14,8: ML 176.564s; Summo Sententiarum 6,11: ML 176.147ss. 30 P.Lombardus. Sententiae 4,18. 31 Albertus Magnus, In 4 dist.18 a.Is; Alexander Halensis, Summa 4 q.20-21; S.Bonaventura, In 4 dist.17-18. De his cf. A.Trombetta. Il valorc della assolucione sacramentale nci teologi scolaslici (Roma 1942); F.Carpino. Un tentative al sec XIII per valoriszare Fassolusionc sacramentalc : ScuoCatt 66 (1938) 281-289; Consensi c criiiche ad una teoria .sull’assohtsione sacra­ mentale net sec.XII: ScuoCatt 67 (1939) 308-325; A.LandgraF. Grundlagen für ein Verstdndnis dor Busslchre der Früh-und Hochscholastik : ZkathTh 51 (1927) 161-194; F.PangErl, Die Reuelehre Alberts des Grosscn: ZkathTh 46 (1922) 64s; F.MiTfeKA, Die Lehre des hl Bo naventura von der Vorbcreitung auf die heiligmachende Gnadc: ZkathTh 50 (1926) 250s. 32 S.Th., 3 q.84 et 86. De mente divi Thomae, cf. J Gottler, Der heilige Thomas von Aquin und die vortridentinischen Thomistcn fiber die Wirkungcn des Bussakramcntes (Freiburg 1904); M.Buchbercer, Die Wirkungen des Bus· sakramcnies nach der Lehre des hl.Thomas von Aquin (Freiburg 1904); B.Schultes. O.P.,Rcwe und Bussakrament (Paderborn 1907); P.de Voogt. O.S.B.. La justification dans le sacrement de la pénitence d'après S.Thomas d'Aquin: EphThLov 5 (1928) 225-256; 7 (1930) 663-675; R.Schultes. O.P . Circa doctrinant S.Thomae de iustificatione : Ang 3 (1926) 166-175.345-354; M.Flick, S.I., L'attimo della giustificasione sccondo S.Tommaso (Roma 1947). 33 Scotus. In 4 d.14 q.4 n.6-11. Cf. S.Minges, O.F.M loannis Duns Scoti doctrina philosophica et theologica (1930); P.Raymond. O.F.M.Cap.. Duns Scot: DTC 4.1865-1947, praesertim 1920s; R.Ch.Dhcnt. O.F M., Le problème de la préparation à la grâce. Débuts dc l’Ecole franciscaine (Paris 1946); N.Krautwig, O.F.M., Die Grundlagen der Busslehre des J Duns Skotus (Freiburg 1938). SC.ONZAt.FZ. OK PAENITF.NTtA. tV 4M ARTICULUS De amplitudine II POTESTÀTlS remittendi peccata 22. Concipitur Christum Dominum potuisse concedere Ecclesiae hierarchicae hanc potestatem remittendi peccata, a) pro aliquibus tantum peccatis, b) vel semel tantum in vita pro singulis peccatoribus, c) aut contra, pro omnibus omni­ no peccatis, et pro quolibet peccatore.. Quid autem de facto elegit? De facto, talem voluit huiusmodi potestatem, ut ipsa esset prorsus universalis, tum respectu cuiuslibet peccati, tum respectu cuiuslibet peccatoris. Haec autem quaestio de amplitudine potestatis remittendi peccata, duplicem sensum habere potest: 1) Utrum Ecclesia re vera habuerit semper hanc potestatem universalem, et te­ nuerit saltem implicite hanc doctrinam de universali amplitu­ dine huius potestatis, an contra sibi aliquando eam denega­ verit. En habes quaestionem dogmaticam. 2) Utrum Ecclesia, etsi bene noverit se posse dimittere omnia peccata cuilibet pec­ catori, tamen ob rationes disciplinares negaverit de facto ve­ niam quibusdam peccatis (v.gr. homicidio, impudicitiae, apos­ tasiae), aut aliquibus peccatoribus (v.gr. moribundis, relapsis, clericis maioribus). Disputant theologi num haec altera quaes­ tio, dogmatica sit an historica. Cum autem certo non videa-t tur constare de eius charactere dogmatico, nos tanquam his­ toricam illam attingimus12. En ergo quacstioifimi historicam. Iam vero, si ad primam quaestionem negative respondea­ tur, doctrina Ecclesiae fuisset aliquando mutata; et si nega­ tive etiam respondeatur ad alteram quaestionem, eius disci­ plina fuisset etiam aliquando mutata. Si autem affirmative sit respondendum utrique quaestioni, tunc nec doctrina nec disciplina Ecclesiae fuit unquam mutata, hac in re. Attamen bene notandum est, utramque quaestionem po­ nendam esse de saeculo I et II ; nam historici dogmatum acatholici tenent hanc innovationem fuisse peractam saeculo III, pro moechis per edictum Callixti circa annum 217, pro aposta­ tis vero et homicidis per S.Cornelium et S.Cyprianum circa annum 251. Separatim utramque quaestionem triplici thesi evolvimus. 1 Cf. J.B.Umberg, Absolutionspflicht und altchristliche Bussdisziplin: Schol 2 (1927) 321-341. L.l C.l Λ.2. POTESTAS UNIVERSALIS. TH.2 N.22-24 415 Thesis 2. Potestas remittendi peccata, a Christo Eccle­ siae hierarchicae concessa, extenditur ad omnia pror­ sus peccata. S.Th., 3 q.86 561-580. a.l; Galtier, 205-221; Lercher-Lakner, 507-510; Pute, 23. Adversarii. 1. Montanistae, exeunte saeculo se­ cundo, negaverunt Ecclesiae potestatem remittendi peccata gra­ viora. Horum doctrinam exposuit Tertullianus in libro De pudicitia, circa annos 217-222. Igitur, Montanistae distingue­ bant peccata remissibilia, quae ab episcopo remitti poterant, et irremissibilia, quae, post peractam in terris paenitentiam, a solo Deo remittuntur2. Remissibilia numerantur plura3. Irremissibilia erant, non solum triai illa peccata capitalia, sci­ licet, idololatria, fornicatio, homicidium, sed etiam alia, ut blasphemia, fraus etc.4 2. Novaiiani, a medio saeculo tertio, primo tenuerunt Ecclesiam non posse remittere peccatum apostasiae lapsis ; sed deinde id ipsum asseruerunt de quibuslibet peccatis gravio­ ribus, ita ut Ecclesia non nisi pauca et leviora indulgere pos­ set. Haec autem docebant eo fine ut Ecclesia pura et sancta servaretur 5. 3. Hodierni historici dogmatum acatholici, non pauci, do­ cent Montanistas et Novatianos referre legitimum sensum Ecclesiae. Tenet enim Ecclesiam diu putasse sibi non licere condonare haec graviora peccata, ideoque de facto ea non di­ misisse (D 2046). 24. Doctrina Ecclesiae. S.Gëlasius I, versus finem saeculi quinti (D 167), docuerat: “Nullum est quippe... qualia-i cumque sint”... Lateranense IV (D 430): “Et si post suscep­ tionem baptismi quisquam prolapsus fuerit in peccatum, per veram potest semper paenitentiam reparari”. Tridentinum, 2 Tertullianus. De pudicitia 2,18.19: ML 2,1037.1070ss. Cf. G.Bardy, Montanisme: DTC 10,2355-2370. 3 Tertullianus, Dc pudicitia 19 (ML 2.1073s) haec numerat peccata remis­ sibilia: “Quaedam delicta quotidianae incursionis, quibus omnes simus obtecti... Irasci, manum immittere, facile maledicere, temere iurare, fidem pacti destrue­ re, verecundia aut necessitate mentiri...; in negotiis, in officiis, in questu, in victu, in visu, in auditu quanta tentamurl, ut si nulla sit venia istorum, nemini salus competat. Horum ergo erit venia”... Cf. etiam in eodem libro Dc pudicitia 7: ML 2,1043-1046. Plura apud D’Ai.ès. La théologie de Ter· tullien. * Tertullianus, De pudicitia 19: ML 2.1070-1074. Plura de hac re apud D’Alès. L'édit de Callistc c.6; B.Poschman'N, Paenitcnita secunda 321-325. 5 Cf. D’Ales. Novaticn c.4; Galtier. La rémission des péchés moindres: RechScRel 13 (1923) 116; L.Amann, Noqatien çt Novatianisme: DTC H,81 (h §49, 416 S.GONZAI.EZ, DE ΡΛΕΝΙΤΕΝΤΤΛ. IV s.14 cn.l (D 911). definivit dari in Ecclesia sacramentum paenitentia “pro fidelibus, quoties post baptismum in pecca­ ta labuntur”. Eadem universalis potestas pluries traditur vel innuitur ab ipso Tridentino, eadem s.14 et etiam s.6 (cf. D 894-899 903 917 807 839). Valor dogmaticus. De fide divina et catholica definita. 25. Probatur ex sacra Scriptura. 1. Positive, ex Io 20,21-3 et Mt 16,19 et 18,18, ubi verba quorum remiseritis... quaecumque solveritis... adeo sunt universalia ut nullam pa­ tiantur exceptionem. Bene enim illa interpretabatur Gelasius: “In quibuscumque omnia sunt, quantacumque sint et qualiacumque sint” (D 167). Ergo potestas remittendi peccata, a Christo Ecclesiae hierarchicae concessa, est vere universalis. Confirmatur ex contextu apud laonnem. Nam, missio quae ibi confertur apostolis, est eadem Christi missio. Atqui Chris­ tus omnia prorsus peccata dimittebat (cogita parabolas ovis perditae, drachmae, filii prodigi, et facta mulieris peccatricis et adulterae, paralytici, boni latronis). Ergo et apostoli eadem gaudent potestate universali. 26. 2. Negative, quatenus huiusmodi potestas non de­ monstratur esse restringenda ex ullis verbis sacrae Scriptu­ rae, nec directe, nec indirecte. Non directe, quia nullus locus proferri potest, in quo explicite dicatur fore coarctandam hanc Ecclesiae potestatem. Sed nec indirecte, quatenus de facto excipiatur aliquod peccatum ab hac universali Ecclesiae potestate. Etenim loca praecipua, ad quae provocabant Montanistae et Novatiani, sunt fere haec: 27. 1) De peccato in Spiritum Sanctum, quod dicitur non remitti nec in hoo saeculo nec in futuro (Mt 12,31 ; Mc 3,28; Lc 12,10). Antequam respondeamus, duo praemittenda sunt: a) De quonam peccato agatur; b) quo sensu dicatur irre­ missibile. d) Peccatum in Spiritum Sanctum intclligitur peccatum pharisaeorum, qui eo animo erant ut miracula, quibus Chris­ tus evidenter probabat suam divinam missionem, pertinaci­ ter tribuerent diabolo, ac proinde renuerent suscipere regnum Dei. Ideo, quia pharisaci tribuebant spiritui immundo ea quae Christus faciebat in virtute Spiritus Sancti, eorum peccatum dicitur blasphemia in Spiritum Sanctum. Verba enim Christi sunt conclusio illius argumentationis, qua probavit pharisaeis §ç fortem alligasse ac proinde instituisse iam regnum Dei. Un- i..1 c l a.2. potestas universalis, th.2 n.24-28 417 de qui cum Illo non sunt, contra Tllum sunt. Quia argumen­ tum est clarum, pharisaci miracula Christi diabolo tribuentes, sunt contra Christum. Eorumque peccatum, cui pertinaciter adhaerent, est blasphemia in Spiritum Sanctum, cuius virtute Christus facit miracula °. Z>) Peccatum in Spiritum Sanctum dicitur irremissibile, non quia pharisaei non possent deserere, auxiliante gratia Dei, hanc pravam voluntatem, atque ideo obtinere remissionem sui peccati, sed quia, remanente hac mala voluntate, non valebant assequi condonationem peccati, quippe qui hac subiectiva dis­ positione sibi Ipraecludebant unicam salutis viam. Christus enim est unicum medium remissionis peccatorum, cum sit re­ vera qui tollit peccatum mundi (Io 1,29). Ergo qui reicit Christum, dum Illum reicit eo ipso se constituit extra media remissionis, et hinc cius peccatum, ut tale, dici potest irre­ missibile. Bene S.Gelasius (D 167): “Si hoc esse permaneant, nunquam omnino solvenda persistat... Veraci nihilominus eorum manente sententia, qua nunquam solvendus esse de­ nuntiatur in eodem tenore consistens, non etiam ab hoc eodem post recedens” ’. Itaque, peccatum in Spiritum Sanctum non dicendum est irremissibile in se et absolute, ratione gravitatis eiusdem ; sed ratione dispositionis subiectivae voluntatis, et hypothetice. 28. 2) Dc impossibilitate renovandi ad poenitentiam eos, qui semel illuminati, prolapsi sunt (Hebr 6,4-6). Peccatum, de quo hic agitur, est apostasia a fide, seu reditus ad iudais­ mum. Dicitur autem irremissibile hoc peccatum, iuxta plu­ res Patres, eo quod hi apostatae rursus iam non valeant bap­ tizari; non ergo possunt denuo ad Ecclesiam venire per ite­ rationem baptismi (cf. S.Th., 3 q.84 a.10 ad 1). Cum autem haec interpretatio textui et contextui adversari videatur, me­ rito amplectimur cum exegetis reccntioribus (Iluyghe, Prat, A.B.Davidson, Ceulemans) hanc aliam solutionem: impossi­ bile est quod hi apostatae denuo ad fidem convertantur per illam dementarem doctrinam catecheticam, praeviam baptis­ mo, qua prius conversi sunt; sed illi ad paenitentiam revo­ candi sunt per altiorem doctrinam, nimirum, per doctrinam • Cf. Knabenrauer et Lagrange in commentariis in haec loca Evangeliorum; S Dkllarminum. Dc pacn t.nt.a 2 16 T Cf. S Athanasium, Fragm. in Ml: MG 27.1385: Grecorium IllïbEritanum, De d vcrs s generibus leprarum G: ML 30 255; S Pacianvm. Epist. 3 15 et 22: ML 13.1075s; S.Tii., 2.2 q 14 a.3. Simile peccatum huic peccato in Spiritum Sanctum memoratur apud Didachc 11.7. Ibi enim etiam dicitur irremissibile illud peccatum, quo quis resistit prophetis Dei. Solutio autem eadem danda est. TEOLOGÎA TV 14 418 S.GONZALEZ, DE “ΛΕΝΙΤΕΝΤΙΛ. IV de sacerdotio Christi, dc quo sermo fit c.7. Igitur, haec im­ possibilitas potius respicit apostolum praedicantem, quam ip­ sum apostatam renovandum8. Plures autem theologi locum intellexerunt de impossibilitate morali, seu de magna diffi­ cultate conversionis. Itaque non impossibile est huiusmodi lapsos renovari sim­ pliciter et absolute, sed tantum dicitur impossibile eos reno­ vari per dementarem doctrinam ; qui tamen alia via renovari possunt. 29. 3) Dc denegata pro peccatis hostia (Hebr 10, 26). Sermo fit de peccato apostasiae a Christi fide (10,25.29). Asse­ ritur autem eos, qui peccarunt post acceptam notitiam verita­ tis, iam amplius non habere hostiam pro peccatis, seu medium salutis, vel modum reddendi Deum propitium, eo quod Chris­ tum abiecerint. Sed minime negat Apostolus huiusmodi lapsos posse converti a sua apostasia, atque ita Christo adhaerentes iterum habere in Ipso unicam hostiam pro peccatis. Ideo, non docet Paulus apostasiam esse irremissibilem; sed nulla pec­ cata remitti nisi per unicam hostiam, Christum Dominum. Cf. Conc.Valentinum cn.5 (D 324). 30. 4) Dc peccato ad mortem (1 Io 5,16). Peccatum ad mortem est peccatum, apostasiae a fide. Sed in hoc loco non loquitur loannes de potestate remittendi peccata, sed de ora­ tione pro apostata. I laec autem oratio, nec prohibetur ab Evangelista, nec dicitur inutilis, sed unice non praecipitur, cum ex dispositione subjectiva peccatoris moraliter certum vi­ deatur fore ut illa nolit converti ’. 31. Conclusio. Ergo in his omnibus locis, sensus est fere idem. Ibi enim non excluditur possibilitas conversionis, nec denegatur potestas Ecclesiae ad remittenda haec peccata, sed tantum denuntiatur tanquam status damnationis eorum con­ dicio qui Christum. Dominum abiecerunt. Hic est v.gr. scopus totius epistulae ad Hebraeos, ex qua pleraeque petuntur dif­ ficultates: “Ei, qui a Christo defecit, non est alibi spes sa­ lutis”. * HuyghE. Commentarius in epistolam art Hebraeas 6.4ss; F.Prat. La th co­ lonic de saint Paul I 466 ί')7; Λ 1» Davidson 7’rr * to the Hebraeos 6,4ss; F.C.Ceui.emaxs. Commentarius in cpistodas S Pauli, Hebr 6.4ss. 0 Cf. S Gelasium I (1) 167) et SThomam, Dc mulo q.13 a.15. Ceterum, de pacnitentia in N.T. disserit B.Poschmann, Pacnitentia secunda 1-84. Cf. J.BujANPA, El "precatum ad mortem" interpretado por el Cardenal Toledo: ArchTG 3 (1940) 69-84. 1..1 c.l λ.2. potestas universalis. th.2 n.28-33 419 32. Probatur ex traditione. 1. Nonnulli Patres, et­ iam priores saeculo tertio, agnoscunt saltem implicite hanc po­ testatem Ecclesiae esse vere universalem, absque ulla exceptio­ ne. Legatur S.Clemens Romanus: ‘'[Sanguis Christi] prop­ ter nostram salutem effusus toti mundo paenitentiae gratiam obtulit. Perveniamus ad omnes mundi aetates, et discamus quod in omni generatione volentibus ad ipsum converti Do­ minus paenitentiae locum concesserit” (R 12). S.Ignatius Antiochenus : “Omnibus igitur paenitentibus remittit Deus, si se convertant ad unionem cum Deo et ad communionem cum episcopo” (R 59). S.Polycarpus : “Presbyteri sint ad commiserationem proni, misericordes erga cunctos... non se­ veri nimium in indicio, scientes nos debitores esse peccati” (R 73). Hermas: “Quotquot, inquit, ex toto corde suo paeni­ tentiam egerint ct se purificaverint ab iniquitatibus suis prae­ dictis neque amplius quidquam adiecerint peccatis suis, re­ medium peccatorum priorum a Domino accipient”... (R 90). S.Justinus: “Qui paenitentiam peccatorum agit, eum benig­ nitas et humanitas Dei et immensitas divitiarum eius, quem­ admodum per Ezechielem declarat, perinde ac iustum et peccato carentem habet” in. S.Dyonisius Corinthius scripsit epistulam, iuxta Eusebium, in qua, “cunctis, qui a quovis lapsu sive delicto, sive etiam ab haeretico errore convertan­ tur, suscipi iubet”12. 33. 2. Ex .1/ontanismo. .Nam Tertullianus: «) Hanc universalem potestatem agnovit in libro De poenitentia, dum esset catholicus: “Collocavit in vestibulo paenitentiam secun­ dam, quae pulsantibus patefaciat... Verum non statim succi­ dendus ac subruendus est animus desperatione, si secundae quis paenitentiae debitor fuerit... rursus paenitere non pi­ geat...; offendisti, sed reconciliari adhuc potes”... (R 314). b) Immo, iam montanista, dum retractat suam priorem sen­ tentiam in libro De pudicitia, eo ipso testatur hanc esse Ec­ clesiae doctrinam (R 383 n.l, 387). c) Ipse Tertullianus fatetur Ecclesiam inclamasse contra restrictionem huius po­ testatis per “edictum Callixti” (R 383). 3. Ex Novatianismo. Hoc enim exoriente, contra illum insurgunt S.Cyprianus, S.Ambrosius, S.Pacianus. Insuper Romani Pontifices et concilia eundem habent tanquam haere­ ticum (D 88 95 894). 10 S.Iustinvs. Dialogus cum Tryphone 47: MG 6 577-580. 11 .Eusebius, Historia Ecclesiastica 4,23: MG 20,386. 420 s.gonzAlez, de paknitentia. iv Unde, certum est Patres, priores saeculo tertio, nullam agnovisse restrictionem circa potestatem remittendi peccata. Ipse Tertullianus testatur variis modis hanc esse doctrinam Ecclesiae catholicae. Exoriens Novatianismus impugnatur a Patribus, et damnatur a Pontificibus Romanis. Ergo Eccle­ sia agnovit ab initio potestatem remittendi peccata, sibi a Christo collatam, esse omnino universalem. 34. Ratio theologica. S.Thomas, 3 q.86 a.l probat quodlibet peccatum in hac vita per paenitentiam deleri posse, provocans ad duplicem repugnantiam, quae ex denegatione huius assertionis oriretur. Nam: 1) Repugnaret divinae misericordiae, quae magna est ; “nam vinceretur quodammodo Deus ab homine, si homo pec­ catum velle deleri, quod Deus delere non vellet”. Congruit ergo divinae misericordiae, ut dederit Ecclesiae potestatem universalem remittendi peccata. 2) Derogaret virtuti passionis Christi, per quam paeni· tentia operatur, sicut et celera sacramenta. Congruit ergo, ut potestas paenitentialis, imbibita sanguine Christi, sit vere uni­ versalis. 35. Obiectiones. 1. Origenes tenere videtur, quaedam pecca­ ta non posse remitti ab Ecclesia. Etenim ita conqueritur: “Sunt non­ nulli qui nescio quomodo sibi arrogant ea quae sacerdotalem supe­ rant dignitatem, forte etiam rudes saccrdota is disciplinae, glorianturque quasi possint etiam idololatriam condonare, adulteriaque et fornicationes remittere ; quasi, modo pro iis oraverint, qui eiusmodi facinora perpetrarunt, solvendum sit etiam, quod ad mortem est, peccatum" °. Resp. hic sermonem fieri dc peccatis, quae tunc temporis per pae­ nitentiam publicam erant expianda. Ideo merito conqueritur Orige­ nes de illis qui gloriantur sola oratione seu absolutione sacerdotali posse condonare idololatriam, adulteria et fornicationes, quin tales peccatores subicerentur paenitentiae publicae. Igitur, tum ex aliis textibus eiusdem Origcnis, tum ex verbis aliorum serptorum illiui aetatis, constat Origenem loco prolato non significare Ecclesiam carere potestate remittendi illa peccata, sed haec non esse ab Ecclesia remittenda nisi per paenitentiam publicam ”, Itaque, docet Origenes Ecclesiam non posse remittere quaedam peccata sine convenienti satisfactione, per paenitentiam publicam praestanda, conc.; docet non posse ab Ecclesia ullo modo remitti haec peccata, nego. 13 Origenes, Dc oratione 28: MG 11.530. Cf. Cavallera: BulILittEccl 24 (19231 172. 18 Cf. B Poschmann. Dic Silndcnvcraebung bei Oriyencs; Cai.tiEr, Les pé· chés incurables d'OritRnc: Greg 10 (1929) 177-209. Ceterum quod Origenes aperte docuerit omnia peccata esse remissibilia, bene probat D'At.Ès. L’éd t de Callistc c 9. Id ipsum ostendit Barov, Or’ffèiu ■ HTC ’i 1556-1'58 I.e"»« Con­ tra Celsum 3 50 et 71: MG 11986 et 1014; GChS 1,246 ct 263. Cf. B.PoscnMANN, Poenitentia secunda 427-471. L.l c.l a.2. potestas universalis. th.3 n.33-36 421 2. S.Cyprianus testatur “non posse in Ecclesia remitti ci qui in Deum deliquerit" ", Ergo videtur denegare Ecc.esiae omnem po­ testatem remittendi peccata. Resp. sensum horum verborum hauriendum esse ex aliis locis eiusdem S.Cypnani. Nunc vero, si conferantur verba quae obiciuntur cum eius lipist. 16 et cum libro De lapsis, patet illum tenere Ec­ clesiam posse remittere omnia prorsus peccata, dummodo "agant peccatores paenitentiam iusto tempore, et secundum disciplinae or­ dinem ad exomologcsim veniant” (R 569). Ergo minime negat S.Cyprianus Ecclesiam posse remittere peccata, sed tantum asserit haec ab illa non esse remittenda nisi praestita debita satisfactione per paenitentiam publicam “. Thesis 3. Ecclesia nulli unquam delicto veniam negavit, propter eius gravitatem. Galtier, 228-265; Lercher-Lakner, 511-515; PuiC, 910-928. 36. Nexus. Ex praecedenti thesi dogmatica satis con­ stat Ecclesiam habuisse semper potestatem universalem re­ mittendi peccata, eamque etiam agnovisse, saltem implicite. Nunc vero quaeritur, utrum Ecclesia de facto semper usa sit hac potestate universali; an contra, propter rationes disci­ plinares, aliquibus peccatis, vel aliquibus peccatoribus, ali­ quando veniam denegaverit. In hac thesi agimus de venia semper concessa omnibus peccatis ; in sequenti agemus de ve­ nia nunquam negata cuilibet peccatori. Notiones. Ecclesiam intelligimus universalem, non par­ ticularem ; aut etiam Ecclesiam Romanam. In nonnullis enim ecclesiis particularibus constat praxim rigoristicam aliquando viguisse, prout de ecclesia africana testatur S.Cyprianus1 : “Apud antecessores nostros, quidam de episcopis istic in pro­ vincia nostra dandam pacem moechis non putaverunt, et in totum paenitentiae locum contra adulteria clauserunt”. Unquam dicimus in universum. Sed quia historice tota quaestio ponitur de tribus primis saeculis, de his tantum agen­ dum erit. Ceterum mens Ecclesiae a saec.IV constat ex Conc. Nicaeno I (D 57), Innocentio I (D 95), Caelestino 1 (D 111) et aliis. Nulli delicto dicitur etiam generaliter. Sed quaestio re­ stringitur, propter adversarios, ad tria peccata apostasiae, for­ nicationis et homicidii. 14 S Cyprianus. Testimonia 3 28: ML 4 782. 15 Cf. D’Alès, La théologie de saint Cypricn 282-288; Galtier, Les péchés incurables d’Origène : Greg 10 (1929) 203-206; B. Pose h Mann, Poenitentia se­ cunda 370-424. * Epistola 55,21: CSEL 3,2,638. S.GONZALEZ, 1>E ΡΛΕΝΗΈΝΤίΑ. tV 422 Adversarii. Recentiores acatholici, ducibus Har­ et Loisy 2, negant Ecclesiam dedisse veniam illis de­ lictis. Patet hos auctores! supponere Ecclesiam non agnovisse suam potestatem circa haec peccata. Quidam catholici, defendentes Ecclesiam de sua potestate universali semper consciam fuisse, tenent tamen eadem potes­ tate noluisse aliquando uti propter rationes disciplinares. Sic saec.XVII Morin, Sirmond; recentius Funck, Batiffol, 37. nack Vacandard, Rausch en, Amann3. Ratio historica praecipue allata est testimonium, quod di­ cunt convergens, trium, auctorum illustrium saec.IH : Tertul­ liani, insurgentis contra edictum Callixti dicentis: “Ego et moechiae et fornicationis delicta, paenitentia functis dimitto” (R 388); S.Hippolyti, eundem episcopum Romanum accusan­ tis eo quod “primus ea quae ad voluptates faciunt hominibus concedere ausus sit, dicens omnibus a se peccata dimitti”4 ; Origenis, scribentis: “Sunt nonnulli, qui nescio quo modo sibi arrogant ea quae sacerdotalem superant dignitatem, forte etiam rudes sacerdotalis disciplinae, glorianturque quasi possint etiam idololatriam condonare, adulteriaque et fornicationem remit­ tere ; quasi, modo pro iis oraverint, qui eiusmodi facinora per­ petrarunt, solvendum sit etiam, quod ad mortem est, pecca­ tum” 5. Ex his ergo tribus testimoniis, quibus alia ex S.Cy­ priano indicia accedunt, constare dicunt mutatum fuisse in saec.IH antiquum Ecclesiae rigorismum. Valor theologicus. Thesis est historice probabilior. 38. Argumentum. Praenotandum est dupliciter posse solvi quaestionem : uno modo a priori, id est arguendp a dog­ mate recentius definito (in Conc.Lateranense vel Tridentino), ad doctrinam et praxim Ecclesiae primaevae ; secus enim ac­ tum esset de infallibilitate, aut saltem de sanctitate Ecclesiae. Ita, inter alios, Palmieri, D’Alès, Stuiler, ICopler °. Alio modo potest solvi quaestio a posteriori, arguendo ex documentis his­ toricis et positivis. Sic Galtier, Utnberg, Lercher-Lakner, alii ; qui putant viam aprioristicam certam omnino non esse 7. 2 Harnack. Lehrbuch der Dogmcngcschicht# 1,43°-I44: Loisy. L‘Evangile ct 1’Eglisc 238s. Sinit tamen inter ipsos acatholicos nonnulli historici dogmatum, ut Loofs et Seeberg. qui hu«c thesi repugnant 3 Cf. Amann. Penitence: DTC 12,780-783. 4 Ph Ίοso pli unii na 9 12 Inter opera Origenis apud MG 16,3385. 6 Dc oratione 28; MG 11,530. e I).Palmieri, Tractatus de paenitentia 106s; A.d’AlES, L’édit de Callisto; J.StuflEr, Die Bussdissipi n der abendlindischcn Kirche bis Kallistns: ZkathTh 31 (1907) 433-473; L.KoplEr. Bussakrainent und Abhiss 45-57. " Galtier, 224ss; J.Umberg, Absolutionspflicht und altchristlichc BussdiszL Plin: Schol 2 (1927) 321-341; Lercher-Lakner. 512. I. 1 C.1 Λ.2. POTESTAS UNIVERSALIS. TH 3 N.37-39 423 Hoc secundo modo procedemus, ut difficultas historica, etiam historice, quantum possibile sit, explicetur et solvatur; et qui­ dem duplici via, positiva (afferendo testimonia historica pri­ maeva pro venia omnibus delictis concessa) et negativa (ex­ plicando ea quae ab adversariis in contrarium afferuntur). 39. 1. Probatur via positiva. Saecui.o I. Doctrina et praxis aetatis apostolicae ostendit non defuisse ab initio in Ecclesia peccatores, atque ipsis praedicatam fuisse paeniten­ tiam, ut redirent ad viam salutis. Facta vero praecipua haec veniunt memoranda : S.Paulus veniam concessit incestuoso Corinthio. Ibi etiam inter fratres non pauci aderant fornicarii, quos apostolus “ab­ sens” ad paenitentiam hortatur, ut cum “praesens” fuerit, non teneatur durius agere cum ipsis (1 Cor 5,9-13; 2 Cor 1-2; 6-7,13) s. S.Petrus: paenitentiam suadet Simoni Mago (Act 8,22-4), Praeterea, ita fideles alloquitur: Deus patienter agit propter vos, nolens aliquos perire, sed omnes ad paenitentiam reverti (2 Petr 3,9). S,Joannes Evangelista, in Asia iuvenem perditissimum reduxit ad Ecclesiam per paenitentiam °. S.Iacobus Apostolus (5,14-20) supponit inter fideles adesse peccatores, qui possint converti ab errore suo et sal­ vari. S.Lucas narrat quod plures fideles, cum post conversio­ nem adhuc magiae eperam dedissent, veniebant confitentes et annuntiantes actus suos (Act 19,18). Didaché 4,14: “In Ecclesia confiteberis peccata tua, neque accedes ad orationem tuam in conscientia mala” (R 3). Et ite­ rum 14,1 : “Die dominica autem convenientes frangite panem et gratias agite, postquam delicta vestra; confessi estis, ut sit mundum sacrificium vestrum” (R 8). S.Clemens Romanus: “Quaecumque igitur deliquimus et fecimus1 seducti a quodam ex adversarii servis, eorum remis­ sionem imploremus... Melius enim est homini peccata sua confiteri quam indurare cor suum... Vos igitur qui seditionis fundamental iecistis, in oboedientia subditi estote presbyteris, et correctionem suscipite in paenitentiam, genua cordium ves­ trorum flectentes”... (R 27). b Cf. Galtier. 229s ubi plura afferuntur. l' Cf. Clementem Alexandrinum, Quis dives salvetur 42: MG 9,648s, 424 S.GONZÂI.EZ, DK PAENITENTIA. IV Epistola Barnabae 19,12: “Confiteberis peccata tua. Non accedes adorationem in conscientia mala’’ (R 37). Igitur, haec vestigia, casu asservata, satis probant et quod thesis acatholica de Ecclesia primaeva, tanquam societate sanc­ torum, a qua excluderentur peccatores, sit falsa, et quod Ec­ clesia hortaretur ad paenitentiam quoslibet peccatores absque ulla exceptione. 40. Saeculo II. Doctrina et praxis huius aetatis demons­ trat pariter mentem Ecclesiae fuisse ut venia concederetur cui­ libet peccato et cuilibet peccatori. In memoriam revocentur: S.Ignatius Antiochenus (t 107): “Quotquot paenitentia ducti redierint ad unitatem Ecclesiae, et hi Dei erunt” (R 56). ‘Omnibus igitur paenitentibus remittit Deus, si se convertant ad unionem cum Deo et ad communionem cum episcopo” (R 59). S.Polycarpus, scribens paulo post'annum 107 ad Philip­ penses, hortatur: “Presbyteri sint ad commiserationem proni, misericordes erga cunctos, aberrantia reducentes... non se­ veri nimium in iudicio” (R 73). Hermas, medio saeculo secundo, in suo Pastore, totus est in adhortando ad paenitentiam, qua homines salvi fiant. Ipsi adversarii fatentur quod sub eius influxu Ecclesia inceperit peccata remittere10. S.Dionysius Corinthius (c.150), ut refert Eusebius11, .“eos qui ex quocumque lapsu sive delicto, sive, etiam ab hae­ retico errore convertantur, suscipi iubet”. S.Iustinus (t 167) docet fideles, si, delapsi in iudaismum, Christum abnegaverint, non posse salvari ; attamen excipit eos qui ante obitum egerint paenitentiam. Ergo, iuxta S.Iustinum, remittitur etiam ipsum peccatum apostasiae 12. S.Irenaeus (f 202) asserit vita aeterna esse donandos quoslibet iustos, qui “in dilectione Dei perseveraverint, sive ab initio, sive ex paenitentia”lâ. Illam autem esse paenitentiam ecclesiasticam, constat eo quod alibi dicat quasdam mulie­ res, quae cum Gnosticis fuerant adulteratae, “etiam in mani­ festo exomologesim fecisse” (R 193). 10 De mente Hermae, cf. Galtier. 238-245; B.Poschmann, Paenitentia secun­ da 134-205. 13 Historia Ecclcs:astica 4,23: MG 20,386. 12 Dialogue cum Tryphone 47. 33 Adversus haereses 1,10,1: MG 7.551. Çf. Pqsçhmann, Paenitentia secunda 2Q63. t.l e.l a.2. potestas universalis. th.3 n.39-42 425 Ex facto S.Pclycarpi, qui dicitur apud S.Irenacum multos haereticos in Ecclesiam convertisse Romae sub Aniceto 14. Ex facto Cerdonis, quem testatur S.Irenaeus semel et ite­ rum exomologesim fecisse 15*. Ex facto Marcionis, quem dicit Tertullianus fuisse ab Ec­ clesia semel et iterum eiectum, antequam in perpetuum disci­ dium relegaretur 10. Itaque, haec testimoniorum copia denotat, non exceptio­ nes, sed praxim generalem Ecclesiae, saeculo secundo, non de­ negandi absolutionem ulli peccato. 41. Saçculo III. Sufficiat haec pauca proferre: Natalius quidam, teste Eusebio 17, qui pecunia corruptus permiserat ut ipse consecraretur episcopus ab haereticis, re­ cipitur a S.Zepherino (198-217) in communionem Ecclesiae. Clemens Alexandrinus (t 215), dum refert reconcilia­ tionem illius iuvenis factam a S.Ioanne Evangelista, ostendit huiusmodi praxim esse laudandam, nec dissonare a moribus Ecclesiae sui temporis18. Cf. supra n.39. S.Cyprianus (t 258) explicite defendit, neminem esse ex­ cludendum a paenitentia: “Neminem putamus a fructu sa­ tisfactionis et spe pacis arcendum... Quodsi invenimus a pae­ nitentia agenda neminem debere prohiberi”... (R 577s). Tandem Didascalia (circa med.saec.III) haec universim praecipiunt: “Curam habeto episcopus... eorum qui peccave­ runt, ut paenitentiam agant, eorumque remissionem peccato­ rum dato... Qui enim de Ecclesia pellit eum, qui convertitur, interficit eum pessime” 10. 42. 2. Probatur via negativa. Semel prolatis argumentis positivis, ex quibus constat Ecclesiam, etiam tribus primis saeculis, veniam non denegasse ulli peccato, veniamus iam ad perpendenda fundamenta illa, in quibus nituntur adversarii ad oppositam theoriam adstruendam. l.° De peccatis impudicitiae. Triplex, ut vidimus, affer­ tur testimonium “convergens”; quod separatim examinamus. Tertulliani testimonium adducitur, scribentis contra “edictum Callixti”. De hoc testimonio dicendum est: a) Edic­ tum illud non est S.Callixti, nec alicuius Pontificis Romani. 14 15 ” ,T u “ Cf. S.Irenaeum, Adversus hacrcses 3 3: MG 7.851. Cf. S.Irenaeum. Advenus haereses 3.4: MG 7.857 Cf. Tertullianum, De praescriptione haereticorum 30: MI, 2,49. Historia Ecclesiastica 5.28: MG 20,514. Quis dives salvetur 42: MG 9,648s. Didascalia 2,18 (ed.FuNK, 1,64). 426 S.C.ONZAI.EZ. DE ΤΛΕΝ ITEN'H A. IV Episcopus enim, dc quo agitur, praesumit, iuxta Tertullianum, illud facere ideo quia ad se derivavit potestatem solvendi et ligandi, utpote qui episcopus sit alicuius ecclesiae, quae sit “Petri propinqua” ; quod non valet de Ecclesia Romana, sed de illis quae ex consanguinitate doctrinae cum ipsa, deputan­ tur Petri propinquae (R 387) -°. Ceterum appellationes, quas Tertullianus tribuit illi episcopo (“episcopus episcoporum", “pontifex maximus”, “benedictus papa"), nec eo tempore exclusivae sunt episcopi Romani, nec a Tertulliano dicuntur nisi ironice. Edictum videtur potius esse alicuius episcopi afri- — cani, probabilius Agrippini21. />) Sed praeterea edicto illo non innovatur antiqua praxis Ecclesiae. Quod constat ex ipso Tertulliano, et catholico et montanista. Catholicus enim scripsit librum De poeniten­ tia, in quo supponit praxim Ecclesiae dandi veniam omnibus delictis, etiam apostasiae et impudicitiae (R 312ss)22; mon­ tanista autem in ipso libro Dc pudicitia fatetur se, non catho­ licos, mutasse sententiam ; idque non propter antiquam tradi­ tionem (de cuius laude tot ipse scripserat in libro De prae­ scriptione haereticorum), sed propter novos prophetas Monta­ num et Priscillam (R 383s 387) 23. 43. S.Hippolyti testimonium adducitur, accusantis S.Callixtuin. Sed in verbis S.I lippolyti nihil est quo ostendatur Callixtum primum fuisse, qui veniam concederet fornicariis. Id tantum quod Hippolytus dicit, est, Callixtum nimis facile illam veniam concessisse ; quatenus et pervenientibus a sectis pro­ mittebat veniam, si ad se accederent, et tenuerit quaedam li­ cere, quae Hippolyto illicita videbantur 24. OrigENES loquitur de peccatis insanabilibus; quae in sua ipsius sententia nequeunt intelligi vere irremissibilia25, sed remissibilia post longam et proprie dictam paenitentiam. Quem ’■*> Cf. Galtier, Lc véritable édit de Callistc·: RevHistEccl 23 (1027) 469-475; Ecclesia Petri propinqua: RevHistEccl 24 (1928) 41-51. 81 Cf. Galtier, L'Eglise et la rémission des péchés aux premiers siècles (Pa­ ris 1932) 141-183·; B.Poschmann. Poenitentia secunda 348; G.Bardy. L'édit d’Agrippinus : RcvScRel 4 (1924) 1-25. Edictum illrd non esse nrsmni Roma­ ni. hodie videtur iam certum; cf. B.Altaner in ThRev 38 (1939) 133s. Revera S.Cyprianus (Epistola 55 21) testatur fusse praedece. sores suos .n Air.ca. qui dandam pacem moechis non putarent; hi certe Montanistis non cesserunt, sine dubio projeter aliquem episcopum, qui illud impedivit. Hic ergo videtur fuisse auctor illius "edicti”, quod ceterum edictum proprie non est. — Cf. Poschmann, Paen.tentia secunda 261--67. 23 Cf. Galtier. 247-253; LerchHr-Lakner. 515. 34 Cf. A.d’Ai.ES L'édit de Callistc 217-227: K Preysïnc Zt.r-jir»»- und Inhalt des Bussediktcs Kallists: ZkathTh 43 (1919) 358-362; Galtier, 254s. Λ Cf. J.StuflEr, Die Siindcnvergcbung bei Origcncs: ZkathTh 31 (1907) 203-228. ι,.Ι c.l a.2. potestas universalis, th.3 n.42-44 427 modum remissionis negligunt illi sacerdotes, contra quos in­ vehitur in citato textu 20. Triplex ergo testimonium saec.III, nedum “convergens” sit, nihil affert quod probet Ecclesiam universalem, aut. Roma­ nam, duobus prioribus saeculis veniam denegasse illis tribus delictis. 44. 2.° De peccato apostasiae. Tenent adversarii ante persecutionem Decii (249-251) praxim fuisse non remittendi delictum apostasiae ; sed post persecutionem illam, S.Corne­ lium et S.Cyprianum hanc disciplinam innovasse. Fundamen­ ta vero id asserendi haec fere sunt: C.Cyprianus persuasio­ nem habebat, non posse in Ecclesia remitti peccatum ei “qui in Deum deliquerit” 27. Deinde S.Cyprianus et clerus romanuii initio persecutionis non ausi sunt veniam concedere lap­ sis, antequam haec praxis ab aliquo Concilio probaretur28; solum postea id factum esse dicit Cyprianus ex necessitate temporum et multitudine apostatarum 2'J. Tandem ideo dicunt schisma Novatiani tam magnam et facilem diffusionem obti­ nuisse, quia scilicet antiquam rigoris praxim restaurabat. Sed ad haec responderi potest : illam S.Cypriani persuasio­ nem de impossibilitate remissionis apostasiae non tam absolu­ tam fuisse, ut de facto non putaret illud peccatum remitti posse, cum venia concederetur postea illis, qui libellos pacis obtinuerunt. Immo ipse S.Cyprianus, alludens ad peccatum “in Deum” per apostasiam et ad eosdem textus Evangelii (Mc 3,28ss; Mt 12,32), totus est in exhortando lapsis ad spem remissionis obtinendae 30. Quod S.Cyprianus et clerus romanus, Sede vacante, no­ luerint veniam dare lapsis, verum est, quatenus ipsis videban­ tur tales peccatores tunc esse indispositi, non quatenus puta­ rent eis venia concedi non posse. Quaestio disciplinaris age­ batur: utrum scilicet faciendo difficiliorem adquisitionem paenitentiae, homines ab apostasia efficacius arcerentur. Sed post persecutionem distinctio, facta est inter libellaticos (hos scili­ cet oui, etsi idolis non sacrificaverint, testimonium tamen af­ ferebant se illis sacrificasse) et sacrificatos (hos scilicet qui revera sacrificaverant) ; illi statim reconciliabantur, his plena paenitentia exigebatur. Tandem Synodus Carthaginensis anni r0 Cf Galtier, Les pêchés incurables d'Origène: Greg 10 (1929) 177-209. Alia videri possunt apud Poschmann, Paenitentia secunda 427-433. r' Testimonia 3 28: ML 4.751; « Epistola I7.1ss; 30.5-8. 10 Epistola 14,K 55,7. •° Epistala 16.3; 17,2. 428 s.Gonzalez, nr, paenitentia. rv 252, propter imminentem novam persecutionem, etiafn sacri­ ficatos dixit esse recipiendos. Hae, ut patet, sunt/differentiae non in necanda vel concedenda venia apostatis, sed in exigendo ab illis maiorem vel minorem paenitentiam 31* . Schismatis Novatiani propagatio sufficienter explicatur ex repugnantia fidelium in recipiendis illis, qui tam magno nu­ mero idolis in persecutione sacrificaverant, quique postea tam facile tempore pacis redibant ad Ecclesiam. Haec autem ex­ plicatio prae alia allata ideo commendatur, quod Novatiani nunquam appellaverint ad antiquam praxim in propriam de­ fensionem. quodque Novatianismus non ex ratione doctrina­ li, sed ex contentione de episcopatu ortum habueritS2. 45. 3." De peccato homicidii. Vix aliud proferunt argu­ mentum nisi cn.21 Conc.Ancyrani anni 341 : "qui homicidium fecerint, paenitentiae iugiter se submittant; perfectionem vero circa vitae exitum consequentur” 33. Quem textum ita intelligunt ut siemificet mitigationem quandam prioris severitatis. Unde cqnchidwnt prius non fuisse datam remissionem pecca­ torum homicidii. Sed constat hanc remissionem prius fuisse datam. Attuli­ mus antea fn.39) factum S.foannis Evangelistae. Hermas pro­ mittit veniam filiis, qtii parentes in persecutione prodiderant34. S.Callistus concessit veniam mulieribus, foetus suos occiden­ tibus 35* . Alia exempla habentur in S.Gregorio Thaumaturgo se. 38 Origenes non apponit homicidium inter peccata insanabilia. Gratis ergo finditur talis interpretatio canonis ancyrani. Et quidem canon ille' agit de mulieribus prostitutis, quae filios suos suffocaverint: quibus aliqua mitigatio affertur, non quae illis simpliciter veniam concedat quae antea non fuisset illis concessa, sed quae veniam ipsis concedat post decem annos paenitentiae, quibus antea non concederetur nisi in morteST. 46. Scholion 1. De paenitentia publica et privata”. Exs’stebat in Ecclesia antiqua institutum aliquod paenitentiale, quod vocabatur “ordo pacnitentium”. Paenitentia. quae fiebat ner aggregationem illi ordini, solet dici nunc paenitentia publica “. Fideles in illo ordine 81 Cf PnsciiMANN. Paenitentia secunda 3Ή-3Ο7; Galtier. 261«;. 82 Cf. S Pacianum, Epistola 3 ad Sempronianum 1.19.22.26: ML 13,1063-1082; GaltiEr 2*3 « Msi 2 526. 34 Pascor Vis 2 2 2ss. 83 Saltem si fidem Hippolvto praestemus: Philosophumena 9.12,6: MG 16,3388. * Ffiistnln canon'ra 7·. MG 10 1040. « Cf Gat.TTKr 265. 38 Cf. GalTîër 267-310: Lrrch'·>.· ML 16 4R5-546; SlîtiWYWüM. Epistola 774; ML 22 3°2s; SozomEnum. Histor:a Ecdcsyisti™ ? 16- MG 67 1460« 4n Cf. Tertulliaxum. Dc paend^ntia 7: ΆΤΤ, 1.1351s; De pudicitia 5: ML 2.103°$®; S Cyprianum Dr lapx'x 30: Fdstoln 57 I 41 D'iccrîpt'onprn act’onis paen:terv;r»1's freiunt inter a1°o$ Tertutt.ianus (R 315>: S ΠFb’xtnln 77°«: ML 2’3 °,®<: Sn*»^'rKviT« 11’***ria Ecdesiast'ca 7 16: MG 67 1460«: S IsinoRus Etyinolofrae 6 1° 17««: MT. 8° ?5«s. Pro rcc1e«i” bisnana rf. SGo'Z\i.Ez Kivas. I.a pcnitencia en la primitiva Iglcsia cshaflnla TM-vU'd 10“0> 0(1-104. Cf et:.nm VMoxaciiino La entn Pastorale a M'lana. Cartfurnc c Roma nd secolo II·’ (Roma 1°47) 111-132 246-275 3'3-407. 42 Ab«ob’t:o baec fiebat Romae furia V ante P-'sebn; MecVolani. die Parasceves; in H-spania nterque usus v:c?re debirt Cf Gonzalez. 100s. 43 Cf Gai.tier. 260-278·. LerciiEr-Lakner, 519.4. Pro reconciliatione in eccle­ sia 1n«pana. cf S Gonzalez. o c., 104-11244 Cf. Galt 1ER. 27***. 45 Cf. Qal^i&r. 2*9-278. 430 S.GONZALEZ, DH PAENITENTIA. IV sensu, affirmant, inter alios, Galtier et K.Adam*1; eam ver/ negat Poschmann / Sententia affirmativa nobis probabilior videtur ex rationibus, quas Galtier bene proposuit : a) Sacerdotibus agnoscebatur potestas at­ temperandi paenitentiae modum et durationem. Sic tes’antur S.Cyprianus, S.Chrysostomus, S.Leo M., S.Augustinus, abi 7. b) Erant' quaedam peccata (non capitalia)" quae /limittebantur sine aggregatione ordini paenitentium. Sic Tertulhan/s loquitur de "peccatis levioribus”, quae sunt vere gravia peccata,/sed non “capi­ talia"*540651 . Pro capitalibus exigit “damnationem”, ex qua sequitur “poe­ 53 52 na" et ex illa "venia"; pro levioribus exigit “castigationem”, ex qua immediate (sine “poena") sequitur “venia” °1. Iam /ero “poena” non est' nisi paenitentia publica. Unde peccata “leviora" sine paenitentia publica ab Episcopo dimittebanturE. c) In haereticorum reconciliatione, hi, qui antea catholici fue­ rant, non recipiebantur nisi per paenitentiam publicam ; sed hi, qui in haeresi baptizati fuerant, recipiebantur per manus impositionem, at non faciebant paenitentiam publicam d) Post persecutionem decianam, “sacrificati” reconciliabantur per paenitentiam publicani; sed "libellatici” admittebantur statim sine ea (R 576); a fortiori illi, qui nec libellos acceperant (R 553). e) Conc.Illiberitanum cn.20 statuit: “Si quis etiam laicus acce­ pisse probatur usuras et promiserit correptus iam se cessaturum nec ulterius exacturum, placuit ei veniam tribui”M. f) S.Gregorius Illiberitanus loquitur de peccatis "minoribus”, ** Galtier. 283-310: l/Eylisc et la rémission des péchés aux premiers siècles; A propos dc la pénitence primitive: RevHistEccl 30 (1934) 797-846: Comme on écarte la pénitence privée : Greg 21 (1940) 183-202; K Adam Die krcklchcn SündenvcrfjebiiHf/ nach dem hl Augustin (Paderborn 1917): Die gehei»· Kirchenbussc nach denj hl.Augustin (Kemnten 1921): Die abcndlan',:schc K:rchcnbussc im Ausffanp des christlichen AJtertums: ThOschr 110 (1029) 1-66. 4T Kirchenbussc und correptio secreta bei August n-s ( Braunsbcrg 1923); D:c abendlandischc Kirchenbussc im Ausgang des christlichen Altertnms (München 1928): Die abendlandische Kirchenbussc im friihen ’Dttclalter (Breslau ln30); Das kircliHchc Altctum und die kirchliche Prvatbussr: ZkathTh 54 (1930) 214-252. Cf. etiam ThRev 32 (1933) 257—272. Cum Poschmann consentit Lercher-Lakner. 520. 46 S.Cypriaxus. Ep:stcda 55 13ss; 59.15s: S.Chrysostomus. In 2 Cor hom. 159.6: MG 61 »22; De sacerdotio 2 4: MG 48 635; S Leo M.. Epistola 150,6: ML 54 1138; S.Augustinus, Enchiridion 65: ML 40 262s. 40 Capitalia peccata sensu antiquo dicuntur illa tria de quibus sermo fuit in thesi praecedenti: fornicatio, idololatria homicidium. 60 Tertullianus, De pudicitia 19 (ML 2,1070-1074) d'.stinguit haec peccata tum a capitalibus, tum a venialibus. 51 “Alia erunt remissibilia al°a irremissibilia, secundum quod nemini dubium est alia castigationem mereri, alia damnationem. Omne delictum aut venia dis­ pungit. aut poena: venia ex castigatione, poena ex damnatione (Tertullianus. De pud'dtia 2: ML 2.1036). 52 Tertullianus De pudicitia 2 (ML 2.1036s) expresse dicit ouaestmnem inter montanistas et catholicos de his levioribus delictis eorumque remissione nen esse. 53 Ex similitudine in ritu huius reconciliationis cum ritu paenitentiae d’C’tur a S.Tnnocentio I: “Sub imagine partvtenfae n*»r w» mus... Cum paenitentiae imagine rôc:pimus” (ML 20.550s). Cf. Galtier, Abso· lut:on ou confirmation/ La reconciliation des hérétiques: RcchScRcl 5 (l’/14> 339-394.507-544. 64 Cf. Gonzâl£z. La pcnitcnc:a en la prnjnitiva l'.Dsia cspaiiola 55: ubi notat in illo casu non solum nihil dici dc paenitentia. sed neque de excommunione. qualis fortasse supponitur in aliis canonibus illius Concilii, v.gr. in çn.14 de yirginibus lapsis. L.l c.l a.2. potestas- universalis. th.4 n.47-49 431 quae a skccrdote quidem, scd sine paenitentia publica, relaxabantur “. g) S.Augustinus loquitur de adulterio mariti, ab uxore secreto dcnuntiatoX quod secreto etiam ab Ecclesia remittitur similiter de furibus,'quorum alios clam, alios palam, alios privatione commu­ nionis eucharisticae (si opus erit) corripit Episcopus1,7. Ex his ago rationibus et aliis similibus, admittenda videtur exsistenda alicuius modi remissionis sine aggregatione ordini pacnitentium ; qui ideo bene vocari potest paenitentia privata. Thesis 4. Ecclesia nunquam denegavit veniam ullis pec­ catoribus, quos dispositos censebat. Gai.tihr, 311-371; \LrrciîEr-Laks’Kr. 516ss; Puic., 940-950. 48. Notiones. Ecclesia intelligitur ut in thesi praece­ denti : Ecclesia universalis, vel Ecclesia Romana. Denegavit veniam, id est peccatoribus illis semper pa­ tebat aliqua via remissionis peccatorum, etsi arcerentur a paë’nitentia publica aut a communione fidelium. Ullis peccatoribus. Quaestio movetur speciatim de mo­ ribundis, de relapsis, de clericis maioribus. Peccatores moribundi dicuntur hi quibus mors impendebat, paenitentia non facta ; scilicet paenitentia publica. Id autem accidere poterat vel quia inceptam paenitentiam nondum per­ fecerant, vel quia paenitentiam ad mortem distulerant. Relapsi dicuntur qui post peractam semel paenitentiam publicam ea iterum peccata committebant, quae publica paeni­ tentia puniebantur. Clerici maiores intelliguntur episcopi, presbyteri, diaconi, qui in peccata capitalia lapsi fuerant, quique ad paenitentiam publicam non admittebantur. Quos dispositos censebat. Quaestio, enim est, utrum his peccatoribus praecise propter illa adiuncta (scilicet quia paeni­ tentia publica non erant purificati, quia relapsi, quia clerici) venia peccatorum fuerit denegata. Valor theologicus. Thesis est probabilior. 49. Argumentum. 1. De moribundis. a) A temporibus saltem Conc.Nicaeni /, absolutio con­ ceditur omnibus moribundis. Ita constat ex cn.13 illius Con­ cilii (D 57), ex testimoniis S.Innocentii I (D 95) et S.Caelestini I (D 111). Praeterea ex S.Leone M., reprobante malam w Dc diversis generibus lePraru/n 2: ML 30 245s; cf Gonzâl&. La pen:ten· cia... 71s. De S.Paciano, cf. ibid. 79. De exomologcsi monachorum et monialium, cf. Galtier. 218. * Sermo 82.8; ML 38.511. «’ Epistola 153,21: ML 33,663. 432 S.GONZALEZ. UK ΡλΓ.ΝΙΤΕΝΤΙλ. iV consuetudinem differendi paenitentiam usque ad /mortem (D 147). / Z?) Pro temporibus praecedentibus quaestio mtdtum dis­ putatur. Probabilius tamen videtur, praxim denegandi absolu­ tionem moribundis nunquam fuisse generalem/in Ecclesia. Quod probatur sequentibus rationibus: Conc.Nilaenum in illo cn.13 non solum non dicit se innovare, sed exp/esse confirmat antiquam et regularem legem ; S.Caku:stinus I in citata epistola horret de denegata moribundis absolutione ab aliqui­ bus, qui horror vix explicaretur si talis fuisset mos aliquando in Ecclesia ; iuxta Conc.Tridcntinum pie adryiodum in Ecclesia custoditum semper fuit, ut nulla sit reservatio in articulo mor­ tis (D 903); Pius VI damnavit sententiam/Pistoriensium, in­ vocantium praxim antiquae Ecclesiae denegandi communionem etiam in articulo mortis, tanquam contrariam Conc.Nicaeno, S.Innocentio, S.Caelcstino et redolentem pravitatem quam ille Pontifex abhorret (D 1538). c) Sed in contrarium afferuntur aliqua facta. Primum S.Innocentius in eadem epistola loquitur de aliqua priore ob­ servatione, quae durior erat, iuxta quam “concederetur paeni­ tentia, sed communio negaretur”; quae negatio communionis importat negationem absolutionis. Sed observa S.Innocentium dicere ipsis etiam tunc datam fuisse “remissionem”, quamvis duriorem. Deinde dicit nunc fieri “inclinatiorem” observatio­ nem, ne videretur in negatione Communionis negatio etiam veniae contineri, qualem volunt Novatiani. Unde “communio” in illo textu non connectitur cum absolutione. Deinde afferunt cn.22 Conc.Arelatcnsis I ’, praecipientem ut apostatis, qui infirmitate arrepti petunt communionem, de­ negetur haec nisi revaluerint et fecerint paenitentiam. Attamen -in illo canone non videtur considerari casus moribundi, sed tantum infirmi, qui sanaturus speratur. Tertio afferunt cn.64 Conc.Illiberitani 2, in quo negatur communio mulieri viventi in adulterio usque ad mortem. Immo haec negatio communionis perpetua apparet in pluribus aliis canonibus illius Concilii3. Sed si attendatur contextus illorum canonum fiatque analysis et comparatio formularum, satis clare apparet in Conci'io Illiberitano “communionem” ni­ hil esse nisi “reconciliationem”·* *. Negabatur proinde, etiam in perpetuum, reconciliatio cum Ecclesia, quae sine dubio secum ■ » • 4 Msi 2 473. Msi 2 16. Cf. Gonzalez, La pcnitcncia... 44ss. Analysim et comparationem fecit Gonzalez. La peuitcncia... 46-51. L.l c.l λ.2. potestas universalis, th.4 n.49-51 433 ferebat negationem quoque communionis eucharisticae ; sed nullo riyodo negabatur venia peccatorum. Nulla est positiva ratio affirmandi contrarium et ex alia parte difficile est ad­ mittere illam exclusionem ab absolutione et remissione eclesiastica pecçati, quae nec antea nec postea apparet in ipsa His­ pania 5. \ Ceterum,\concedi posset in Hispania et in Gallia invaluis­ se aliquando talem consuetudinem negandi absolutionem mo­ ribundis, contra quam insurrexerunt Innocentius I et Caelestinus I. Adhue probandum esset, idem valere aut de Eccle­ sia universali, aut de Ecclesia Romana. 50. 2. De 'relapsis. a) Certum est relapsis non fuisse concessam novam pae­ nitentiam publicam, quae nonnisi semel fieri poterat ®; ideoque multi peccatores differebant paenitentiam usque ad finem vitae. Z>) Transmitti fortasse potest, ante S.Siricium positive non constare de absolutione sacramentali data his relapsis; cum exempla quae afferuntur, revera non sint omnino clara 7. c) S.Siricius, negans his relapsis communionem eucharisticam, concedit ipsis saltem in morte reconciliationem cum Ecclesia et absolutionem 8*. Nec certum est ibi agi tantum de his, qui, paenitentia peracta, ea patraverant opera quae paenitentibus prohibebantur. Ceterum S.Siricius non dicit se no­ vam disciplinam instaurare. d) Hos relapsos Ecclesia semper adhortata est ad paeni­ tentiam, promittens veniam omnibus, qui convertantur ad cor °, quae peccatorum remissio, exsistente paenitentia privata sensu antea explicato, non absurde supponitur fuisse per ali­ quod exercitium potestatis clavium, de cuius modo et ratione nobis non constat. Nullibi enim apparet doctrina de remissio­ ne illorum peccatorum extra potestatem clavium 10. 51. 3. De clericis maioribus. a) Verum est clericos maiores, qui peccata capitalia com­ miserant, in aliquibus ecclesiis non fuisse admissos ad paeni­ tentiam publicam. Sic S.Basilius dicit eos, iuxta antiquos ca­ nones, esse deponendos a suo gradu et redigendos in statum 1 Cf Gonzalez. La penitencin... 52ss. 8 Cf. PosciïMANN. Dic kirchlichc Dusse im Ausgang des christlichcn Altertums 57-68 07-104 ’ Cf Galtier. 319. • Ad Hbnerium Tarraconensem : ML 13 1137. 0 Cf. S.Augustinum. Epistola 153.3,7s: ML 33,656. « Cf. Galtier, 325. 434 S.GONZALEZ. DE ΡλΕνΙΤΕΝΤΙΑ. IV laicalc, non tamen esse ad paenitentiam admittendos γ. Quod valet etiam de Ecclesia Romana, testantibus S.Leone M., S.Siricio et S.Optato Milevitano12. / b) Haec tamen non fuit praxis universalis in Ecclesia, ut constat ex Conc.IUiberitano cn.76, Neocaesariensi/cn.l, Arau­ sicano I cn.4, et aliis testimoniis13. / c) Ipsis quoque praesto erat aliqua remiss/o peccatorum per paenitentiam privatam. Non enim denegabatur eis quae­ libet manus impositio, sed ea tantum quae mate laicorum vel tanquam paenitentibus fieretw. Dantur exempla positiva de hac venia concessa, etiam in Ecclesia Romana -15. In specie illi, qui a schismate vel haeresi convertebantur, non sine aliquo ritu reconciliationis, quamvis sine paenitentia publica, admitte­ bantur’°. De omnibus scribit S.Leo M. : “Alienum est a con­ suetudine ecclesiastica'ut... ii pro crimine aliquo1 suo per ma­ nus impositionem remedium accipiant paenitendi... Unde huiusmodi lapsis ad promerendam misericordiam Dei privata est expetenda secessio, ubi illis satisfactio, si fuerit digna, sit etiam fructuosa”17; quae fructuosa satisfactio videtur suppo­ nere communionem saltem laicorum. E l'AKNITENTtA. tV clavibus; idque, etsi paenitcns rite dispositus accesserit, et sacerdos absolutionem denegaverit ex malitia vel ignorantia. Haec autem sen­ tentia, rata habetur in caelis, ita ut peccator pergat haberi coram Deo tanquam inimicus illius, nisi forte praecesserit perfecta contri­ tio. Insuper, nota tribunal paenitentiale esse tribunal appellationis simul et reconciliationis; proinde non exigitur ut in omnibus et sin­ gulis actibus imponatur aliqua nova poena, sed sufficit ut auctoritative retineatur illa, quam Deus mllix.it propter peccatum. Etiam in civilibus, quis accurrens ad tribunal superius, ut liberetur a poena imposita ab inferiori, si rciciatur, adest verum iud cium, etsi nihil novum imponatur, sed tantum confirmetur sententia tribunalis in­ ferioris. 61. 5. Etiam ille, cui denegatur baptismus, habet obligationem de novo accurrendi ad sacramentum regenerationis. Atqui non ideo tamen baptismus est actus iudicialis. Ergo nec potestas remittendi peccata, vel eadem retinendi, est' actus iudicialis. Nego paritatem. Etenim illa obligatio suscipiendi baptismum non est erga Ecclesiam, ad quam baptizandus nondum pertinet, sed tan­ tummodo erga Deum. Praeterea, ab hac obligatione liberari potest a quolibet, etsi non sit' subditus Ecclesiae; minister enim baptismi, saltem in casu necessitatis, est quilibet homo vel mulier. Sed respec­ tu potestatis remittendi et retinendi peccata, longe aliter accidit. Nam obligatio illa respicit' Ecclesiam, nec ab alio solvi potest quam a legitimo ministro. 6. Etiam ad conferendum baptismum debuit institui iudicium de debita dispositione suscipientis, nec tamen baptismus est actus iudi­ cialis. Ergo a pari dicendum est de potestate remittendi et retinendi peccata. Nego paritatem. Nara iudicium illud est iudicium seu deliberatio praevia dc exercenda necne potestate gratiosa baptismali ; sed ibi nulla iurisdictio exercetur, cum baptizandus nondum sit subditus Ecclesiae. Longe autem aliter circa potestatem remittendi et reti­ nendi peccata; quae est vere iurisdictionalis. 7. Absolutio peccatorum, quam sacerdos impertitur, est dispen­ satio beneficii, nen proprii, sed divini. Atqui dispensatio alieni be­ neficii nequit esse actus iudicialis. Ergo absolutio peccatorum non est actus iudicialis. Dis!, mai. Absolutio peccatorum est pura dispensatio alieni be­ neficii, nego mai.; est dispensatio, qua sacerdos, tanquam index, ve­ ram profert sententiam, conc. mai. Contradict, min. Pura d spensatio, conc. min.; dispensatio iudicialis, nego min. Pulchre Tridentinnm; “Quamvis autem absolutio sacerdotis al:eni beneficii sit dis­ pensatio, tamen non est solum nudum ministerium vel annuntiandi Evangelium vel declarandi remissa esse peccata ; sed instar actus iudicialis, quo ab ipso vclut a iudice sententia pronuntiatur” (D 902). 8. In Vetere Lege remissio peccatorum non fiebat judicialiter. Ergo nec in Nova Lege. Aliter enim in Nova Lege difficilior esset remissio peccatorum quam in Vetere Lege, cum tamen Nova Lex sit lex gratiae. Conc. antec. Nego cons, et probat. Nam in Antiqua Lege non dabatur remissio peccatorum quin praecederet contritio perfecta. Iam vero, in Nova Lege sufficit attritio tanquam dispositio ad ab­ solutionem sacramentalem. Praeterea, recte dixit Tridentinum: “Ipsa vl C.l A.4. EXTSTENTTA PAENITENTIAE. TH 6 N.60-64 441 vero huiusmodi confessionis difficultas ac peccata detegendi vere­ cundia, gravis quidem videri posset, nisi tot tantisque commodis et consolationibus levaretur” (D 900). ARTICULUS De IV exsistentia sacramenti PAENITENTIAE 62. Postquam agnovimus ex articulis prioribus Christum Dominum contulisse Ecclesiae hierarchicae potestatem remit­ tendi peccata, eamque universalem, ac iudiciali forma exer­ cendam, exinde eruitur, ad modum corollarii, indoles sacramentalis paenitentiae. Exsistere enim sacramentum pacnitcntiae, nihil aliud est quam potestatem illam ita fuisse a Christo concessam ut dispensaretur per ritum sensibilem, perenniter duraturum, qui esset simul et significans et conferens gra­ tiam sanctificantem ; atque eo ipso evaderet novum sacramen­ tum, a baptismo distinctum. Thesis 6. Ergo exsistit sacramentum paenitentiae, a bap­ tismo distinctum. S.Th., 3 q.84 a.l ; 590-599. Galtier, 330-333; Lercher-Lakner, 536-539; Puig, 63. Adversarii. 1. Protestantes veteres negant paenitiam esse sacramentum speciale, a baptismo distinctum. Ita Lutherus: “Paenitentiae sacramentum, quod ego his duobus accensui, signo visibili et divinitus instituto caret, et aliud non esse dixi quam viam et reditum ad baptismum” \ 2. Apud protestantes recentiores magna viget confusio, utrum paenitentia sit institutum divinum an humanum. 3. Modernistac paenitentiam habent tanquam institutum humanum ; ideo negant eius realitatem sacramcntalem (D 2046s). 4. Quidam quoque canonistae (ut RuFinus, Ioannes Faventius et Ioannes Teutonicus) et nonnulli theologi (ut Abaelardus et Robertus de Flamesbury) tenuerunt paeni­ tentiam privatam non esse sacramentum 2. 64. Doctrina Ecclesiae. Contra Novatores, definivit Tridenjinum s.7 cn.l (D 844): “Si quis dixerit... paeniten* Dc CaPt'vitate Babylonica: Opera (ed Weimar) 6,501. Cf. Λ.Michel. Pé­ nitence: DTC 12.1053-1066. 8 Id probavit P.Schmoll. Die Busslehre der Frühscholashk (München 1Q09) 442 S.GONZÂT.EZ, DE PAENITENTIA. IV tiam... non esse vere et proprie sacramentum, a.s.” Et s.14 cn.l (D 911') : “Si quis dixerit, in catholica Ecclesia paeniten­ tiam non esse vere et proprie sacramentum pro fidelibus... a.s.” Et eadem s.14 en.2 (D 912): “Si quis, sacramenta con­ fundens, ipsum baptismum paenitentiae sacramentum esse di­ xerit, quasi haec duo sacramenta distincta non sint... a.s.” Contra alios haereticos vel errores, iam pluries id ipsum fuerat edoctum ab Ecclesia. Conc.Veronense, contra Albigen­ ses (D 402): “Universos, qui... de peccatorum, confessio­ ne... vel reliquis ecclesiasticis sacramentis aliter sentire aut docere non metuunt quam sacrosancta Romana Ecclesia prae­ dicat et observat..., pari vinculo perpetui anathematis inno­ damus”. Innocentius III contra Waldenses, numerans varia sacramenta (D 424): “Peccatoribus vere paenitentibus veniam concedi a Deo credimus”. Lugdunense II in professione fidei M.Palaeologi (D 465) : “Tenet etiam et docet eadem sancta Romana Ecclesia, septem esse sacramenta... Aliud est paeni­ tentia...” Florentinum in decreto pro Armenis (D 699): “Quartum sacramentum est pacnitentia”... Valor dogmaticus. Paenitentiam, et esse sacramentum, et esse diversum a baptismo, est veritas de fide divina et ca­ tholica definita. 65. Argumentum. 1. Pacnitentia est sacramentum. Ex probatis, Christus contulit Ecclesiae hierarchicae potesta­ tem remittendi omnia peccata post baptismum commissa, modo iudiciali. Atqui exercitium huius potestatis iudicialis est ritus sensibilis, significans et conferens gratiam, perenniter dura­ turus. Ergo paenitentia est verum sacramentum. Mai. constat ex prioribus thesibus. Min. a) Ritus sensibilis, quia stare nequit verum indicium sine aliquo signo externo paenitentis et ministri, b) Signifi­ cans gratiam, nam sententia exprimitur per veram absolutio­ nem ; iam vero absolutio seu remissio peccatorum non fit nisi per gratiae infusionem; ergo huiusmodi ritus significat gra­ tiam. c) Conferens gratiam, confert enim veram peccatorum remissionem, quae non nisi per gratiae infusionem habetur, d) Perenniter duraturus, etenim durare debet dum sint pecca­ tores, qui semper erunî dum duret Ecclesia. 66. 2. Paenitentia est sacramentum, a baptismo distinc­ tum : Nam haec duo pluribus differunt inter se, materia ni­ mirum et forma, ratione indicii, fructibus. Ita Tridentinum ι,.Ι cl λ.4. existent™ paenitentiae. th.6 n.64-67 443 s.14 a.2 (D 895): “Ceterum hoc sacramentum multis rationi­ bus a baptismo differre dignoscitur. Nam praeterquam quod materia et forma, quibus sacramenti essentia perficitur, longis­ sime dissidet, constat certe, baptismi ministrum iudicem esse non oportere, cum Ecclesia in neminem indicium exerceat, qui non prius in ipsam per baptismi ianuam fuerit ingressus... Secus est de domesticis fidei, quos Christus Dominus lavacro baptismi sui corporis membra semel effecit... Alius praeter­ ea est baptismi, et alius paenitentiae fructus. Per baptismum enim Christum induentes nova prorsus in Illo efficimur crea­ tura plenam et integram peccatorum omnium remissionem consequentes ; ad quam tamen novitatem et integritatem per sacramentum paenitentiae, sine magnis nostris fletibus et la­ boribus, divina id exigente iustitia, pervenire nequaquam pos­ sumus”... 3 67. Obiectiones. 1. Ex Io 20,21: Sicut misit me Pater, et ego mitto vos. Unde consequitur apostolos debere remittere peccata eadem ratione ac Christus. Atqui Christus peccata remittebat absque ritu sacramentali. Ergo et apostoli peccata debent remittere sine ritu sacramentali. Dist. niai. Eadem ratione, remittere debent apostoli et Christus, nisi diversitas probefur, cane, mai.; aliter, nego mai. Conc. min. Dist. pariter cons. Constat diversitas ex duplici ratione. Primum, ex eo quod Christus gauderet potestate excellentiae, qua carebant apostoli. Deinde, ex eo quod positive demonstravimus Christum voluisse ut remissio peccatorum concederetur ab Ecclesia ritu sacramentali. 2. Ex S.Augustino: “Eodem lavacro regenerationis et verbo sanctificationis omnia prorsus maia hominum regeneratorum mun­ dantur atque sanantur, non solum peccata, quae omnia nunc remit­ tuntur in baptismo, sed etiam quae posterius humana ignorantia vel infirmitate contrahuntur, non ut baptisma quoties peccatur toties repetatur, sed quia ipso quod semel datur fit, ut non solum antea, verum etiam postea quorumlibet peccatorum venia fidelibus impe­ tretur” (R 1874). Ergo, iuxta S.Augustinum, etiam remittuntur per sacramentum baptismi, peccata commissa post baptismum. Resp. S.Augustinum verbis allatis id unum intendere, paeniten­ tiam nihil prodesse sine baptismo. Subiungit' enim continuo : “Quid enim prodesset vel ante baptismum paenitentia, nisi baptismus se­ queretur, vel postea nisi praecederet?” Ceterum, S.Augustinus aper­ te distinxit paenitentiam a baptismo, cum scripsit: “Si a catechu­ meno factum est [homicidium], baptismate abluitur; et si a bapti3 Argumentum ex traditione, attenta peculiari natura et historia paenitentiae pubicae. accurate fecit LerciiEr-LakxKR. 538s. Plura de discrimine inter bap­ tismum et paenitentiam apud Patres et primaevos Ecclesiae scriptores, scripse­ runt: K.Rahner. Siinde ais Gnadcnvcrtust in der friihchristlichen l.ittcratnr: ZkatbTh 60 439,501; J Stueeer. Dic vcrschicdenen Wirkungcn der Taufe und Busse each Tcrtulan: ZkatbTh 31 (1907) 372-6; B Poschmann Pacm'entia secunda 159.239.247.285.398.427. De eodem vero discrimine ad mentem S.Thomae scripsit F.CrétEur. Nature du, sacrement de pénitence selon Sa.nl Thomas: AnTh 7 (1946) 454-460. 444 S.GONZÂI.EZ, UE Ι'ΛΕΝΙΤίίΝΤίλ. tV zato, pacnitcntia ct reconciliatione sanatur” (R 1864). “Manus autem impositio non sicut baptismus repeti non pol’est" (R 1627). 3. Ex Calvino: Baptismus non deletur per peccata commissa post baptismum. Ergo supcrlluum est sacramentum paenitentiae ad remittenda peccata commissa post baptismum, cum haec possim de­ leri per ipsum baptismum ‘. Dist. antec. Non deletur baptismus in se ipso, nego suppositum, quasi baptismus esset sacramentum permanens; non deletur in suis effectibus, siibdist.: quoad gratiam, nego antec.; quoad characterem, quem ceterum reiciunt Novatores, conc. antec. 68. Scholion. k'o.v “sacramentum", quandffnam de poenitentia dicitur. Dum agit S.Pacianus de potestate remittendi peccata, docet sacerdotibus concessam fuisse “et resolutionem vinculorum et sa­ cramenti potestatem” (R 1244). Apud S. Augustinum occurrit “sacra­ mentum” de reconciliaticne et actione paenitentiae5: de impositione manus ab aliquo praeposito, tanquam alligamento nostrae contritio­ nis'1. Dicitur etiam ab ipso peccator “accipere satisfactionis suae mo­ dum a praepositis sacramentorum” ’. Liber Ordinum ecclesiae hispanae bis appellat paenitentiam “sa­ cramentum reconciliationis" “, quam quidem opponit baptismo’. S.Petrus Damianus loquitur dc “Sacramento confessionis””; quod etiam repetit Nicolaus Claraevallensis ". Sensu adhuc non plene definito nominatur a Lanfranco “ remis­ sio peccatorum inter “quatuor sacramenta ecclesiastica”, quae sunt praeter ipsam fides, baptismus, consecratio dominici Corporis ef San­ guinis. Algerus Leodiensis “ sensu iam magis proprio loquitur de pacnitcntia inter sacramenta, scilicet inter baptismum, confirmatio­ nem, eucharistiam ct ordinem. Ab hoc tempore, sacculo videlicet XII ineunte, haec denominatio communis evadit. Sed ab hoc tempore sacramentum paenitentiae aliis quoque no­ minibus frequenter donatur. Sic dicitur simpliciter pacnitentia, vel confessio; sicuti aetate Patrum dicebatur reconciliatio, manuum im­ positio, actio paenitentiae, satisfactio et alia similia. CAPUT II De necessitate sacramenti paenitentiae 69. Tridentinum s.14 c.2 (D 895), statim post assertam exsistentiam sacramenti paenitentiae, eiusque distinctionem a sacramento baptismi, pergit: “Est autem hoc sacramentum 4 Institution Chrétien 4.19. Cf. S.Bki.larminum, De poenitentia 1.14. δ Epistola 228.8: ML 33 1016. 6 Enarrationes in Psalmos 156,8: ML 37,1903s. f Sermo 351 9: MI. 39 1545. 8 L:bor Ordinum (ed Pérotin) 92 104. • Lb-:r Ordinum (rd I’érotin) 94.357. Cf. S Goi&ÂIXZ, La pcnitencia en la Prim ;t va l(/lcs:a cspaiïo'a 157-160. 10 Sermo 5R: ML 144.824. 11 Sermo 99 (inter sermones S Petri Damiani): ML 144,901. u De celanda confessione : ML 150.625s u De misericordia et iustitia p.3 c-65: ML 180.886. Cf. ibid., 879-887. L.l c.2. necessitas paenitentiae. th.? n.6?-70 445 paenitentiae lapsis post baptismum ad salutem necessarium, ut nondum regeneratis ipse baptismus”. Igitur, antequam veniat Concilium ad exponendam essen­ tiam et fructus sacramenti paenitentiae, statuit eiusdem ne­ cessitatem. Ideo et nobis dicendum est iam de necessitate sa­ cramenti paenitentiae. Sed loquimur de necessitate sacramenti paenitentiae in genere ; nendum enim agimus de necessitate ipsius confessionis peccatorum, vel cuiuslibet alterius actus paenitentis. Quaeritur ergo num haec via paenitentialis, a Christo Do­ mino instituta ad obtinendam remissionem peccatorum, sit libera an necessaria. Si vero sit necessaria, iterum inquiritur utrum haec necessitas proveniat ex voluntate Christi, an ex praecepto Ecclesiae. Nos asserimus utrumque: Et sacramentum paenitentiae esse necessarium ad remissionem peccatorum post baptismum commissorum, et hoc provenire ex Christi voluntate. Itaque, necessitas sacramenti paenitentiae imposita est ab ipso Christo. Verum concedimus Ecclesiam potuisse reddere notiorem hanc necessitatem, eamque determinare annua con­ fessione etsi simul defendamus hanc necessitatem, impositam ab ipso Christo, semper fuisse sufficienter cognitam in Ec­ clesia. Thesis 7. Ex Christi institutione, sacramentum paeni­ tentiae, in re vel in voto susceptum, est medium abso­ lute necessarium ad obtinendam remissionem pecca­ torum mortalium, post baptismum commissorum. S.Th., 3 q.84 a.5s; GaltiSr, 334-352; 613-624. EshchEr-LaknKr, 521-526; PulC, 70. Notiones. Necessarium necessitate medii dicit duo: Positivam conducenliam ad finem, et necessitatem illius, ita ut sine ipso finis obtineri nequeat. Quod quidem facile intelligitur si conferatur cum necessario necessitate praecepti. Necessarium enim necessitate praecepti dicitur illud quod est necessarium ad salutem ideo tantum quia praeceptum est, minime vero quia sit unica via salutis. Quid ergo? Huiusmodi necessarium, eatenus est necessarium quatenus si quis tale praeceptum non adimpleat, peccabit mortaliter, et hoc pecca­ tum obstabit illius saluti. Attamen, necessarium necessitate medii, aliud est necessa­ rium in re, aliud in re vel in voto. 446 s.gonzai.ez. de εαενιτεντιλ. tv Necessarium in re, tunc adest, cum illud nequit suppleri per aliud. Talis est gratia sanctificans relate ad salutem. Necessarium in re vel in voto, est id, quod valet supple­ ri per aliud, in quo adsit, saltem implicite, votum sive deside­ rium illius quod dicitur necessarium. Ita sacramentum paeni­ tentiae potest suppleri per actum caritatis perfectae; sed ipsa caritas, si vera sit, semper includit voluntatem observandi cetera omnia, quae Deus tanquam necessaria instituerit. Igi­ tur, etiam ante susceptum sacramentum paenitentiae, caritas perfecta semper iustificat; sed remanet obligatio subiciendi peccata clavibus. Si vero postea peccator renuat accedere ad sacramentum, hoc significabit, vel votum ipsius serium non fuisse, vel fuisse retractatum. Ergo in hypothesi voti serii, peccata vere fuere remissa per caritatem; sed paenitens re­ nuens accedere ad sacramentum, de novo peccasset, eo quod noluit adimplere gravem obligationem1. Haec necessitas medii, alia concipitur profluens ex natura rei, alia ex positiva voluntate Christi. Iam vero, necessitas, de qua nunc loquimur, non provenit ex ipsa natura rei, sed ex Christi voluntate, rem ita determinantis: ex Christi insti­ tutione 2. 71. Adversarii. 1. Protestantes, tam veteres quam ho­ dierni, quatenus negantes exsistentiam sacramenti, eo ipso despiciunt etiam eiusdem necessitatem. 2. Plerique hodierni historici dogmatum acatholici tenent necessitatem huius sacramenti a) fuisse ignotam Ecclesiae per plura saecula ; Z>) hodiernam vero doctrinam catholicam, ini­ tium habuisse ex influxu monachorum, qui induxerunt fre­ quentiam paenitentiae; c) hanc praxim Ecclesiam agnovisse 1 Plura dicuntur in sacra theologia necessaria, tanquam medium salutis; quod videtur adversari ipsi conceptui medii necessarii scilicet, quod sit unica via salutis. Dicuntur necessaria hac ratione ingressus in Ecclesiam, baptismus, actus fidei in adultis nondum iustificat.s,' sacramentum paenitentiae... Attamen observan­ dum est quod haec non dicantur media necessaria in eodem ordine, sed alia aliis subordinentur. Ideo, absolute et simpliciter necessarium ad salutem, id unum est: Status gratiae sanctificantis in niomento mortis. Cetera vero sunt media ad obtinen­ dam hanc gratiam sanctificantem, diversa pro diversis adiunctis, in quibus homo versetur. A. Pro nondum iustificatis: 1) Si sint adulti requiritur actus fidei, tanquam dispositio ad baptismum. 2) Pro omnibus, sive adultis sive infant bus. exigitur baptismus, quo homo iustificatur per infusionem gratiae sanctificantis, et incorporatur ad Christum in Ecclesia B. Pro semel iustificat.s per baptismum, si illi de novo labantur in pec­ catum. prostat sacramentum paenitentiae tanquam unica via ad recuperandam denuo gratiam sanctificantem 2 Plura de hoc conceptu apud A.Landcraf. Das sacramentum in voto in der Fhühscholastik : Mélanges Mandonnet (Paris 1930) 2,97-143; J.A.deAldama. S.I.. La necesidad dc medio en la cscolàstica postridentina : ArchTG 8 (1945) 57-84. I..1 C.2. NECESSITAS PAENITENTIAE. TH 7 N.70-73 447 saeculo XIII, cum Lateranense IV praecepit confessionem annuam (D 437). 3. Modsrnistae hanc eandem doctrinam tradunt (D 2046). Argumenta, quibus innituntur adversarii, sunt fere haec ; a) antiquitus tantum subiciebantur clavibus peccata capitalia, et quidem publica; b) silentium dc usu et frequentia huius sacramenti in antiqua Ecclesia ; c) clericis maioribus cense­ bantur crimina dimitti absque ulla paenitentia ecclesiastica ; d) discordia Scholasticorum, saeculo XII-XIII, tum de ne­ cessitate confessionis, tum de iure huius necessitatis34. Jam vero, his omnibus nobis satisfaciendum est, et in ex­ ponendo argumento traditionis, et in scholio. 72. Doctrina Ecclesiae. A. Necessitas sacramenti pae­ nitentiae : Tridentinum s.14 c.2 (D 895) comparat necessitatem sa­ cramenti paenitentiae cum necessitate sacramenti baptismi (cf. D 861 796) ; s.6 cn.29 (D 839) definit amissam iustitiam non recuperari sine sacramento paenitentiae; s.6 c.14 (1)807) declarat hanc necessitatem esse in re vel in voto. B. Ex Christi institutione : Ipsum Tridentinum s.14 cn.6 (D 916) definit necessita­ tem confessionis sacramentalis, ac proinde ipsius sacramenti, provenire ex iure divino. C. Ex verbis institutionis: Idem Tridentinum s.14 c.5 (D 899) docet constare ex ipsis verbis institutionis confessio­ nem esse necessariam ex iure divino; ac proinde, constat etiam exinde necessitas, sacramenti paenitentiae. Unde neces­ sitas sacramenti paenitentiae ex iure divino, probatur vel ex solis verbis Io 20,23, vel saltem accedente traditione declara­ tiva Ecclesiae. Attamen, fatendum est huiusmodi necessitatem ibi non contineri adeo explicite ut continetur necessitas bap­ tismi apud Io 3,5 *. 73. Valor dogmaticus. 1. Necessitas sacramenti pae­ nitentiae pro lapsis post baptismum, ex iure divino seu ex Christi institutione, est veritas de fide divina et catholica de­ finita apud Tridentinum s.14 cn.6 (D 916). 2. Quod haec necessitas sit necessitas medii, est saltem 3 Cf. Gai.tier, De poenitentia 334. 4 Sententia eorum theologorum, qui dicebant necessitatem sacramenti paeni­ tentiae non probari ex Io 20 23 nisi nova probat’on»s elementa per fnd’tKmcm adderentur (cf. Scotum, In 4 d.l7 q.un.; Caif.tanum, In Io 20; G.BiEl, In 4 d.l7 q.l a.l). post Tridentinum sustineri nequit. Cf. Suarez, De paenitcnt.a disp.17 s.2 n.5s, 448 S.CONZÂLEZ. DE ΡΛΕΝΙΤΕΝΤΙΛ. IV theologice certum. Tridentinum id explicite non docuit, atta­ men bene eruitur, tam ex positivo influxu paenitentiae re­ spectu justificationis, quam ex eiusdem necessitate (D 911 et 916). 3. Quod vero sit necessitas medii in re vel in voto, aperte supponitur apud Tridentinum s.6 c.14 (D 807). Igitur theolo­ gice certum est. 74. Probatur ex sacra Scriptura. Praenota: 1) iuxta Tridentinum s.14 c.5 (D 899), argumentum erui ex verbis institutionis apud Io 20,23. 2) Argumentum autem ita evolvimus ut primum probe­ mus in genere necessitatem sacramenti paenitentiae ex iure divino; deinde ostendamus banc necessitatem esse necessita­ tem medii, non praecepti tantum ; ac tandem dicamus hanc necessitatem medii esse supplebilcm, seu esse necessitatem medii in re vel in voto. Argumentum: 1. Probatur necessitas sacramenti paeni­ tentiae ex Christi institutione, ex potestate retinendi peccata post baptismum commissa, quam Christus Ecclesiae concessit apud Io 20,23s: quorum retinueritis, retenta sunt. Ex verbis Christi, Ecclesia hierarchica potest retinere omnia peccata, ita ut etiam a Deo retineantur. Atqui haec retinendi potestas ar­ guit necessitatem subiciendi omnia peccata postbaptismalia huic sacramento. Ergo sacramentum paenitentiae est necessa­ rium ad obtinendam remissionem peccatorum post baptismum commissorum, ex Christi institutione. Mai. patet ex ipsis verbis Christi. Min. a) Pro peccatis semel sublectis huic sacramento, de­ bet esse unica via remissionis; aliter enim illa retinendi po­ testas, a Christo Ecclesiae concessa, deveniret irrisoria. b) Sed etiam pro omnibus peccatis debet esse unica via remissionis, ac proinde etiam antequam peccata clavibus subiciantur. Secus enim Christus insipienter egisset conferens modo adeo solemni potestatem retinendi peccata, ad quam nullus accederet, nisi esset unica via remissionis. Nam haec via et difficilior est aliis (v.gr. contritione perfecta), et ei se­ mel subiecta peccata aliter remitti non possent. Ergo Christus, si serio contulit potestatem retinendi peccata, necessario de­ buit constituere hanc viam, tanquam unicam viam remissionis peccatorum postbaptismalium 5. 2. Probatur necessitas medii, ex duplici elemento consti­ 9 Ampliorem expositionem huius argumentationis vide apud Galtier. 341-345, T..1 C.2. NECESSITAS PAENITENTIAE. TH.7 N 73-75 449 tutivo necessitatis medii: Nam 1") sacramentum paenitentiae est causa justificationis, cum influat causaliter gratiam his qui post baptismum in peccata lapsi sunt (th.1-4); 2) et qui­ dem pro ipsis est causa unica justificationis, ut nuper proba­ vimus sub 1. 3. Probatur necessitas in re vel iit voto, ex eo quod con­ stet aliunde contritionem caritate perfectam remittere peccata, etiam ante susceptionem sacramenti. Ergo hoc sacramentum paenitentiae nequit dici semper necessarium in re. Sed quaes­ tio est num caritas et sacramentum sint duae viae independentes ad remissionem peccatorum, an alia dicat relationem ad aliam. Responsio vero patet ex probatis. Nam si sacramen­ tum paenitentiae est medium necessarium pro lapsis post bap­ tismum ea ratione qua baptismus est necessarius pro omni­ bus, manifestum est quod in Nova Lege caritas includat ali­ quam relationem ad ipsum sacramentum, sine qua peccatum remitti non valeat. Haec autem relatio appellatur votum im­ plicitum sacramenti, non enim requiritur explicitum. Igitur, votum est ipsa caritas, quasi quid vicarium sacramenti, qua­ tenus includit intrinsecam relationem ad illud, et continet vo­ tum sive desiderium suscipiendi sacramentum, cum fieri pos­ sit ’. 75. Probatur ex traditione. Constat multiplici ratione Ecclesiam tenuisse et theoretice et practice doctrinam de ne­ cessitate sacramenti paenitentiae. En praecipua: 1. SS.Patres inducunt sacramentum paenitentiae tanquam unicum remedium post baptismum. Quod quidem patet, tum ex eo quod appellent sacramentum paenitentiae “secundam post naufragium tabulam” ’, tum ςχ apertis eorum assertio­ nibus, absque ulla metaphora. Ita S.L'EO Magnus, scribens de venia obtinenda per sacramentum paenitentiae, ait: “Indul­ gentia Dei nisi supplicationibus sacerdotum nequeat obtineri” (D 146). 2. Hortantur fideles ad vincendum pudorem in declaran­ dis suis peccatis, ne secus pereant. Audi Tertullianum: “Plerosque tamen hoc opus, ut publicationem sui, aut suffugere aut de die in diem differre praesumo, pudoris magis me­ mores quam salutis... Videlicet si quid humanae notitiae sub­ duxerimus, proinde et Deum celabimus?... An melius est c Cf. J.A.deAldama, La necesidad dc ntedio...: ArchTG 8 (1945) 57-84 1 Hanc metaphoram adhibent Tertullianus. Dc poenitentia 7,9.12 (R 314s); S.Hieronymus, Epistola 130.9; In Isaiam 2.3.56; S.Pacianus, Epistola 1,5. Cf. Tridentinum s.6 c.14 (D 807); S.Th., 3 q.84 a.6 yWOUMfA iY 15 450 S.GONZALEZ. >’E PAENITENTIA. IV damnatum latere quam palam absolvi?... Si de exomologesi retractas, gehennam in corde considera...” (R 316s). Et AphraaTEM : ‘‘Si quis autem erubuerit, sanari non poterit, quoniam plagas suas non vult patefacere medico”... (R 685). Et S.Ambrosium : “Si vis iustificari, fatere delictum tuum. Solvit enim criminum nexus verecunda confessio peccato­ rum”... (R 1.299). Et S.Hieronymum : “Si enim erubescat aegrotus vulnus medico confiteri, quod ignorat medicina non curat” (R 1375). Similia profert S.Pacianus8. 3. Sub imagine Lazari resuscitari urgent necessarium ac­ cessum ad ministros Ecclesiae. Verba S.AugusTini, aliorum­ que Patrum, protulimus n.20. 4. Montanistas et Novatianos dicebant crudeles, duros, immisericordes. Ergo supponebant hanc esse viam necessa­ riam ; aliter énim, si adesset alia via remissionis, non esset cur adeo crudeles censerentur. Cf. v.gr. S.Innocentium I : “Communionem dari abeuntibus placuit... ne Novatiani hae­ retici negantis veniam asperitatem et duritiam sequi videamur” (D 95). ’ 5. Sollicitudo Ecclesiite de danda absolutione in articulo mortis arguit hanc eandem necessitatem ; nam haec sensu ca­ reret, si adesset alia via salutis. Cf. Concilium Nicaenum (D 57), S.Innocentium I (D 95), S.Caelestinum I (D 111)... 76. Igitur, Ecclesia agnovit a primis temporibus, sacra­ mentum paenitentiae esse medium necessarium ad remitten­ da peccata postbaptismalia. Unde falsum est: a) Sola peccata capitalia, et quidem publica, subiecta fuis­ se clavibus. Nam Patres aperte loquuntur de manifestandis etiam occultis cogitationibus aut desideriis (S.Pacianus) ; de vincenda verecundia, quae non habetur de his, quae ab om­ nibus iam cognoscerentur (Tertullianus, Aphraat.es, S.Am­ brosius, S.Hieronymus, S.Pacianus), etc. b) Altum vigere silentium de usu huius sacramenti in Ecclesia primaeva. Nam ea quae prolata sunt in hac et in prioribus thesibus ostendunt tale silentium non viguisse B. c) Clericis maioribus non fuisse datam paenitentiam. Alias enim diximus (n.51), illis fuisse denegatam paeniten­ tiam publicam, minime vero privatam. d) De discordia Scholasticorum dicendum erit in scholio. h Paraenesis ad paenitentiam 8: ML 13,1086. v Plura apud Galtier, De paenitentia 346-357. I..1 C,2. NECESSITAS PAENITENTIAE, TH.7 N.75-77 451 77. Obiectiones. 1. Origenes dicit: “Audi nunc, quantae sint remissiones peccatorum in evangeliis. Est ista prima, qua baptiza­ mur in remissionem peccatorum. Secunda remissio est in passione martyrii. Tertia est quae pro eleemosyna datur... Quarta nobis fit remissio peccatorum per hoc, quod et nos remittimus peccata fra­ tribus nostris... Quinta peccatorum remissio est, cum converterit quis peccatorem ab errore viae suae... Sexta quoque fit remissio per abundantiam caritatis... Est adhuc et septima, licet dura et laborio­ sa, per paenitentiam remissio peccatorum"... (R 493). Igitur, censet Origenes plura esse media ad obtinendam remissionem peccatorum, inter quae, septimo loco, numeratur etiam paenitentia; ergo sacra­ mentum paenitentiae nequit dici unicum medium salutis pro his qui lapsi sunt post baptismum, atque ideo nec necessarium. Resp. Origenem loqui de remissione cuiuslibet peccati, gravis vel levis. Praeterea, scopus Origenis erat ostendere non esse pauciores remissiones in Nova Lege quam in Vetere; ideo recenset omnes, quibus aliquo modo peccata remittuntur Attamen, sicut, includens baptismum inter haec remissionum genera, non intendit negare ip­ sius necessitatem, ita nec reicit necessitatem paenitentiae. Ceterum, hanc necessitatem innuit in homilia sequenti in eundem librum Levitici : “Si ipsi nostri simus accusatores, proficit nobis ad salutem; si vero exspectemus ut a diabolo accusemur, accusatio illa cedit no­ bis ad poenam ; habebit enim socios in gehenna, quos convicerit criminum socios” (R 494). 2. Nectarius, episcopus Constantinopolitanus (381-397), abroga­ vit omne institutum paenitentiale “ Ergo ignorabat necessitatem paenitentiae. Resp. Ncetarium non abrogasse omne institutum paenitentiale, sed tantum munus presbyteri paeniten.tiarii. Qua quidem abrogatio­ ne ratio redditur sufficiens illius relaxationis disciplinae paenitentialis, quam lamentantur Socrates et Sozomenus. Etenim, deficiente presbytero paenitentiario, deerat qui ex officio audiret spontaneas confessiones, et ad quem deferrentur publici peccatores. Insuper, non exstante adhuc praecepto de confessione annua et de expiatio­ ne mortalium per absolutionem sacramentalem ante communionem cucharisticam, unusquisque paenitentiam adibat cum volebat, vel etiam facile eam omittebat. Igitur, abrogatio muneris presbyteri pacnitentiarii non arguit ignorantiam necessitatis paenitentiae; nam, stante hac necessitate, abrogatum fuit illud munus ob alias causas, quas historici illi innuunt atque declarant. 3. S.I.Chrysostomus, in suis homiliis de paenitentia, recenset quinque paenitendi vias, scilicet, confessionem peccati in ecclesia ad modum David, lacrimas ad modum Achat, humilitatem ad modum publicani, eleemosynam et orationem ”. Ergo non aestimabat neces­ sariam paenitentiam ecclesiasticam. Resp. Chrysostomum sermonem facere, non de peccatis gravibus, sed de quibuslibet peccatis, etiam levissimis, quae quidem his omni­ bus modis expiari valent. Asserit ergo huiusinodi peccata hac ratio­ ne remitti posse, minime vero negat necessitatem paenitentiae sacra” Simili ratione loquitur Cassianus. Collationes 20,8: MI, 49.1154-1165. ” Ci Socratem. Historia Ecclesiastica 5.19: MG 67.615; SckoMENUM, Historia Ecclesiastica 7,16: ΜΓ, 67.1458; S.Bet.larminum. Dc facn:l311· Su5»rlz. Dc paenitentia disp.17 s.2 n.30; Gat.tikr, Dc paenitentia 360-362; L.Roy, Note sur l’incident de Nectaire et de son prêtre pénitencier: Scliccl 1 <1946; 217-221. 32 Dc paenitentia hom.3: MG 49,285-297. I 452 S.GONZÂLEZ, DEPAENITENÏIA. IV mentalis pro peccatis gravibus. Ceteroquin, cum agamus c designantur verba, onae iuxta "Rituale Romanum et morem Fcc1es;ae de facto usurnantur. Sed nuaeri potest, nuaenam sint verba omnino essentia­ lia. Cui quaestioni communis rcsnonsio theologorum est. verba es­ sentialia esse tantum duo; “te absolvo." Haec enim duo requiruntur, quia secus non significaretur effectus sacramenti vel cius subicctum 1 Th<“*’S nequit dici de fide aut tbeolomce c^rta aut S’mn1icit*r certa, quia non amtiir de necessitate absobumn’s. «rd de formali ratione absolutionis in­ trinsece constituentis sijmum sacramentale cum actibus parnitent··! ^i erro ac­ tus paenitentis esse veram materiam ex qua. non e argui nequit. “Forma” enim ibi dicitur eo sensu quo etiam ab scotistis tunc dicebatur et dicitur adhuc; non sensu stricto de quo sermo est in nostra thesi. 462 S.CONZÂr.EZ, DE ΡΑΕΝΪΤΕΝΤΙΛ. IV non determinaretur3. Sufficiunt autem ilia sola, quia ex ipsa a/tione patet absolutionem dari a peccatis, idque fieri in nomine/Dei. Cetera ergo pro liceitate addenda sunt. Patet autem verba hapc sic requiri, ut suppleri possint per verba acquivalenVia, dummodô sen­ tentia iudicialis apte exprimatur. I Scholion 2. De sensu formae absolutionis. A^eteres illi,/qui pu­ tabant necessariam ad sacramentum praeviam contritionem perfec­ tam, tenebant sensum absolutionis non esse nisi authenticam decla­ rationem remissionis factae a solo Deo. Haec interpretatio falsa est, cum revera remissio fiat a signo sacramentali ; nec ex pr^esupposito illo absolute sequitur. Sed quaestio spcciatim ponitur, propterea quod saepe accidere possit sacramentum paenitentiae validum conferri illi 'qui iam est in statu gratiae, immo illi qui peccata tantum accusat iam antea re­ missa. Cum ergo forma semper verum sensum habere ’debeat, quae­ ritur qualis sit sensus formae, qui pro omnibus casibus valeat. S.Thomas rite exposuit sensum formae, cum scripsit: “Ego te absolvo, id est sacramentum absolutionis tibi impendo” (3 q.84 a.3 ad 5). Quam explicationem ulterius evolventes theologi, sic eam de­ finierunt: “Sacramcntaliter te absolvo”, vel "Ego tibi confero gra­ tiam remissivam quantum est ex se”, vel “Exhibeo tibi sacramen­ tum ex se remissivum peccatorum”4. Thesis 10. Forma absolutionis debet esse formaliter indicativa, etsi materialiter possit esse deprecativa. S Th., De forma absolutionis sacramentalis (Opusc. 19); Galtier. 418-523; lyCRCHEK-IiAKNER. 600. 94. Notiones. Forma indicativa illa intelligitur, quae vi verborum exprimit actuale exercitium potestatis. Dicitur FORMALITER indicativa, si sensus formae profert actuale exer­ citium potestatis, etsi verba grammaticaliter non sint indica­ tiva ; dicitur materialiter indicativa, si etiam ipsa verba gram­ maticaliter sumpta talia sint. Deprecativa intelligitur illa forma quae exprimit aliquod desiderium, ad modum orationis sacerdotis Deum procantis ut absolvat paenitentem. Dicitur formaliter deprecativa,, si 3 Putat tamen Eercher-Lakner. 599, probabilius sufficere verbum: “absol­ vo”; quia persona pacnitentis sufficienter determinata est per adiuncta concreta in quibus verbum illud pronuntiatur. * Cf. Caietanum. In 3 <|.S4 a.3; Suârez. Dc poenitentia disp.18 s.l n.10; disp.19 s.2 n.20; GoneT, De poenitentia. disp.12 a.3 n.43. Rem totam optime explicat J.M-Dalmau, Significaciôn de la forma del sacramento de la penitencia: EstÉcl 2 (1923) 386-401. Contra communem theologorum sententiam con­ tendit B.F.M.XiberTa, Clazis Ecclesiae (Romae 1922); absolutionem secum fer­ re non solum infusionem gratiae, sed etiam reconciliationem cum Ecclesia. Pro his auctoribus, qui defendunt causalitatem sacramentorum intentionalcm seu iuridicam, forma significat: “Ego ut index facio tibi nomine Christi ius vel novum titulum iuris. secundum, quod tibi debetur ut Deus cedat vel denuo ce­ dat iuri suo odii inimicitiae in peccatum hic ct nunc clavibus, subiectum ct ut instauret amicitiam ob hoc peccatum amissam; ct ita simul facio tibi ius· in ipsam gratiam sanctificantem remissivam peccatorum hiç et nuric iudicialiter tractatorum.” Cf. Lercher-LaknEk, 602. L.l c.3 λ.1. forma. th.10 n.93-96 463 sciretis et intentio formae nihil aliud sit nisi expressio illius desiderii; dicitur materialiter deprecativa, si verba gram­ maticaliter sumpta sint in modo optativo aut subiunctivo ex­ primentibus illud desiderium, etsi sensus et intentio proferen­ tis sit praeterea uti sua potestate1. 95. Adversarii. Saec.XIII ignotus quidam theologus videtur defendisse valorem formae fonnaliter deprecativae23 . Saec.XVH magna controversia fuit de valore formae de­ precativae1. Valor dogmaticus. Quod forma debeat esse formaliter indicativa, est' theologice certum, ut videbimus in argumento. Quod possit esse materialiter deprecativa, est certum. 96. Argumentum. «) Absolutio sacramentalis est sen­ tentia iudicialis, iuxta Tridentinum (D 902). Atqui sententia iudicialis a iudice auctoritati ve prolata necessario est formaliter indicativa. Ergo absolutio debet esse fonnaliter indicativa. b) Absolutio sacramentalis fuit olim et etiam nunc est alicubi materialiter deprecativa. Ergo talis esse potest. Antec. l.° Absolutio fuit olim materialiter deprecativa: in Occidente ineunte saec.XIII4, in liturgia mozarabica5, in aetate patristica iuxta testimonia S.Leonis M., S.Hierony­ mi, S.Ambrosii, S.Augustini 6 qui tantum loquuntur de ora­ tione aut invocatione; in Oriente antiquiores Graecorum for­ mae sunt deprecativae 7. 2.° Absolutio etiam nunc est materialiter deprecativa: for­ ma absolutionis, qua utuntur Graeci Uniti extra Europam hoc continet inter alias orationes: “dignetur tibi condonare per me peccatorem” R ; quam formam Ecclesia Romana non solum habet validam, sed iubet ipsos ut ea utantur etiam in confes­ sionibus latinorum °. 1 Paulo aliter Lercmer-LaknEr. 600, qui tamen in re omnino coincidit. - Ipse scilicet, quem impugnare videtur S.Tuomas in opusculo Dc formo ab­ solutionis sacramentalis ad Magistrum Ordinis (ed.MANDONNET, opusc.19). 3 De hac controversia, cf. A.Vacant, /Ibsolution sous forme dcprécatoire}; ■ DTC 1.241-252. 1 Id affirmat auctor libelli a S.Thoma refutati, nec S.Thomas contradicit. Et ita revera loqui videtur GumKlmus Parisi Ensis, De sacramento paeniten­ tiae c.19. ° Cf. Liber Ordinum (ed.FÉROTiN) 19-100. ® S.Leo M., Epistola 108,2s: ML 54.1011s; S.Hieronymus, Dialogus contra Lucifcrianos 5: ML 23,159; S.Ambrosius, Dc Spiritu Sancto 3,18,137: MC 16,809; S.Augustinus. Dc baptismo 3,16,21; 5,20,28: ML 43.149.ΓΌ. 7 Cf. Paenitcntialc Ioann is Ieiunatoris: MG S8,1896ss; Goar, Rituale Grae­ corum (Paris 1647) 673-676. . s Cf. Goa*r, 676. ° Cf. Benedictum XIV, Bulla “Etsi pastoralis”: CL 2,511; Collectanea de Propaganda fide 1,702 n.1275. 464 S.G0NZÂ1.E2, DE PAENITENTIA. IV 97. Scholion. De modo quo forma proferri debet. Absonitio dari debet verbis ore prolatis, ubicumque et sacerdos et paertil'ens praesentes sunt. Haec est communis et certa theologorum senuntia; quae supponitur in omnibus ritualibus Nec in contrarium valet obicctio, non esse de essentia sententiae iudicialis quod ore/proieratur ; probandum enim esset in hoc iudicio nihil aliud reqniri nisi quod in quolibet iudicio necessarium sit. / Absolutio debet dari praeterea paenitenti praesenti; qiiod evi­ denter continetur in Decreto Clementis VIII (D 1088). lloc autem ini'elligendum est non de liceitate, sed etiam de valore; (secus per­ mitteretur absolutio absentis in casu necessitatis, quae ppbhibetur in illo decreto ; de hac enim agebatur. / Hinc absolutio per telephonium in tantum valida esse poterit, salva possibili determinatione Ecclesiae, quae hucusque nihil defi­ nire voluit, in quantum colloquentes per telephonium censeantur vere praesentes ; quod quidem nunc non censeturu. ARTICULUS II De contritione 98. Postquam in genere egimus de materia et forma sa­ cramenti paenitentiae, speciatim nunc agendum est de singu­ lis actibus paenitentis, in quibus illa materia constituitur. Quod quidem agemus sequentes moditm et ordinem. Concilii Tridentini. Primum omnium agendum est de contritione, qui primus actus est paenitentis. De qua quinque docentur a Concilio, quae totidem thesibus exponemus: 1) Notio contritionis; 2) eius necessitas; 3) efficacia contritionis perfectae 4) con­ tritionis imperfectae, seu attritionis, honestas; 5) eius ef­ ficacia. Thesis 11. Contritio est animi dolor ac detestatio de peccato commisso, cum proposito non peccandi de cetero. S.Th.. 3 q.85 a.lss; Gaitier, 1-19.52-55; Lexcuer-Laknex, 447.451ss. 99. Notiones. Contritio est primarius actus virtutis paenitentiae. Paenitentia vi vocis sic describi potest : d) Vox latina “paenitentia”, a paene vel paenitus orta*1, dicit in recto intimum animi dolorem de actione priori, ita 10 Cf. SuÂRKz, Dc paenitentia disp.19 s.l n.3. u Cf. Cajltier, 524-527. 1 Ideo recentiores scribunt “paenitentia” non “poenitentia”, sicut «olebat an­ tea scribi, quia illam vocem derivabant a “poena”. L.l c.3 a.2. notio coNTRtïioNts. th.11 n.07-100 465 tamen ut connotet in obliquo mutationem consilii. Tertullia­ nus, ex usu gentium, paenitentiam definiebat “passionem ani­ mi quandam, quae veniat de offensa sententiae prioris” 2. \Z>) Vox graeca μετάνοια, a verbo μετανοεΐν, respondens vocabulo latino paenitentiae, significat in recto mutationem consilii, sed connotât in obliquo animi dolorem de actione prae­ terita1, Merito ergo ipsi scriptores profani vocem graecam ad­ hibent eodem prorsus sensu ac vocem làtinam. Ad rem Lac­ tantius: “Is quem facti sui paenitet, errorem suum pristi­ num intelligit, ideoque graeci melius et significantius μετάνοιαν dicunt, quam nos possimus resipiscentiam dicere. Resipiscit enim ac mentem suam quasi ab insania recipit quem errati pi­ get, castigatque seipsum dementiae et confirmat animum suum ad rectius vivendum ; tum illud ipsum maxime cavet, ne rur­ sus in eosdem laqueos inducatur” 3. c) Vox hebraica D“l· respondens prioribus vocibus latinae et graecae, denotat displicentiam ac dolorem de de­ lictis praeteritis cum proposito et desiderio melioris vitae. Cf. lob 42,6; lud 21,6.15. Hoc autem plerumque vertitur apud LXX per verba μετανοεΐν et μεταμέλειν. In libris sapien­ tialibus et in Novo Testamento saepe usurpantur eodem sensu ac vox illa hebraica. Hinc falso Lutherus et Erasmus adhaerent soli ethymologico sensui, siquidem iudaei illius temporis id ipsum signifi­ care intendebant voce graeca quod vocibus aequivalentibus hebraicis significabatur, scilicet dolorem de praeteritis cum pro­ posito emendationis 4. Quid paenitentia significet realiter exponitur in hac thesi. Doi.or est tristitia seu afflictio animi propter malum prae­ sens. Detestatio est odium peccati commissi cum voluntate abiciendi, si possibile esset, peccatum praeteritum (“vellem non peccasse”). Odium est motus animi aversativus ab aliquo obiecto, in casu a peccato. Propositum est deliberata voluntas de aliqua re in futuro facienda. 100. Adversarii. Protestantes tenent contritionem di­ stinguendam esse aliam passivam, aliam activam. Contritio passiva constituitur terroribus conscientiae agnito peccato; qui 2 De paenitentia 1: ML 1,1336s. ’ Divinae institutiones 6,24: ML 6,722s. * Cf. S. Bellarm Inum, De paenitentia 1,7. De hodiernis protestantibus, cf. Kôsïlin, Busse: REPT 3,590s. 466 S.CONZAI.EZ, de ρλενιτενττλ. IV terrores sunt omnino necessarii, non liberi. Huic contritioni passivae accedit fides fiduciatis, cuius effectus est iustificano peccatoris. Ex qua sequitur mutatio cordis et nova vita c/im contritione activa. Similis notio paenitentiae, quae in variis sectis perseverat usque ad nostra tempora, communis est/omnibus philosophis et theologis, ethicam laicam et autondmam profitentibus5. ) 101. Doctrina Ecclesiae, a) Negative, Ecclesia dam­ navit notionem protestanticam : Ι;ι·ο X (D 747), Covc.Tridentinum s.14 cn.4 et 13 (D 914 923). b) Positive, Ecclesia docuit notionem catholicam: Conc. Tridentinum s.6 c.6 (D 798): “moventur adversus peccatum per odium et detestationem”; s.14 c.l (D 894) : “Dei offensio­ nem. cum peccati odio et pio animi dolore detestarentur”; s.14 c.4 (D 897): “contritio est animi dolor ac detestatio de peccato commisso, cum proposito non peccandi de cetero”. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica definita. 102. Probatur ex sacra Scriptura. Elementa contritio­ nis continentur passim in sacris libris ; v.gr. : Nullus est qui agat poenitentiam super peccato suo, dicens: quid feci? (1er 8,9) ; quoniam iniquitatem meam ego cognosco, et peccatum meum contra me est semper (Ps 50,5) ; convertimini ad me in toto corde vestro, in ieiunio et in fletu et in planctu; et scindite corda vestra et non vestimenta vestra (loel 2,12) ; Tyro et Si­ don olim in cilicio et cinere poenitentiam egissent fMt 11,21). Quibus omnibus et similibus verbis explicatur paenitentia tan­ quam quidam animi motus liber tristitiae et afflictionis propter peccatum commissum. 103. Probatur ex traditione. Tertullianus describit paenitentiam : “prosternendi et humilificandi hominis discipli­ na est, conversationem iniungens misericordiae illicem ; de ■ ipso quoque habitu atque victu mandat, sacco et cineri incuba­ re, corpus sordibus obscurare, animum maeroribus deicere, illa quae peccavit tristi tractatione mutare..., ingemiscere, lacri­ mari et mugire dies noctesque ad Dominum Deum tuum...” (R 315). S.Augustinus insistit in veram detestationem: “Quia impunitum non debet esse peccatum, puniatur a te, ne pu­ niaris pro illo” (R 1494). Expresse autem docet: “Non sufficit mores in melius commutare et a factis malis recedere, nisi etiam de his quae facta sunt satisfiat Deo per paenitentiae 11 Cf. LsrchSr-LaknEr, 452; GaltiBr, 10-13. t.l c.3 λ.2. necessitas contritionis, th.12 n.100-106 467 tlolorem, per humilitatis! gemitum, per contriti cordis sacrifi­ cium, cooperantibus eleemosynis" (R 1531). S.Gregorius de­ ficit paenitentiam : “Paenitentiam quippe agere est et perpe­ trata mala plangere, et plangenda non perpetrare” (R 2336). Similia plura afferri possent. 104. Probatur ex consensu theologorum. Theologi de notiorte paenitentiad semper consenserunt. Ideo, suppositis il­ lis elementis, ulteriores quaestiones posuerunt ad maiorem explicationem paenitentiae. Sic investigarunt motivum forma­ le paenitentiae, et docuerunt contritionem posse quidem poni ex motive cuiuslibet virtutis; sed admittendam praeterea es­ se virtutem aliquam specialem paenitentiae, cuius motivum sit reparatio iuris divini, quaeque proinde ad iustitiam tanquam pars ipsius potentials referatur °. 105. Obiectiones. 1. Talis pacnitentia deprimit hominem eumque ab agendo impedit. Ergo admittenda non est. Dist. antec. Talis pacnitentia deprimit hominem si immoderata sit, conc. antec.; si sit moderata, nego antec. Cf. 3 q.84 a.9' ad 2 et 3. 2. Haec pacnitentia est stulta, quia inutiliter vult infectum fa­ cere id quod semel factum est. Ergo admitti nequit. Nego antec. Ad probationem dist. Vult voluntate absoluta infec­ tum facere quod semel factum est, nego; vult voluntate condicionata illud facere infectum in quantum possibile esset, illud simul re­ movens quantum potest, conc. Cf. 3 q.85 a.l ad 3. 3. Ille motus paenitentiae non est nisi mera passio animi ef quod­ dam vehit instinctum verecundiae. Atqui hoc virtus esse non potest. Ergo haec notio paenitentiae nequit admitti. Nego niai. Pacnitentia esf motus animi liber contra peccatum, praeter illam passionem. Cf. 3 q.85 a.l ad 2. Thesis 12. Ad impetrandam veniam peccatorum fuit quovis tempore necessarius actus contritionis. S.Th., 3 q.86 a.2; Gautier, 37-51; Lerch er-Lakner, 461-466; Putg, 693-704. 106. Notiones. Ad impetrandam veniam peccatorum. Peccata intellige mortalia et personalia. Excipimus ergo pec­ cata venialia et peccatum originale. Sermo fit tantum de adultis. Quovis tempore.. Igitur et ante Christum et post Chris° Admittendam esse aliquam virtutem specialem paenitentiae quae detestetur quodlibet peccatum ex motivo formali particulari, diverso a niotivis aliarum virtutum, negarunt aliqui veteres, sed affirmatur nunc communiter cum S Tho­ ma, 3 q.85 a.2. De motivo formali illius .specialis virtutis sunt diversae senten­ tiae inter theologos. Sic Luco, Dc pacnitentia disp.2 9.4 tenet motivum esse non compensationem peccati, sed honestatem moralem quae relucet in reconci­ liatione cum Deo. Multo tamen communius dicitur motivum esse honestatem quae relucet in reparatione iuris divini laesi per peccatum. Cf. Suarez, Dc pac· nitentia cUsp.2 s.3 n.4. Dc tota hac quaestione, cf. Galtier, 20·3ύ. 468 s.gonzAlez. de paenttentia. iv turn. Sed intra legem christianam propositio valet non solum de lapsis post baptismum, verum etiam de illis qui lapsi fue­ rint in peccatum grave personale ante susceptum baptismum. Contritio, seu actus paenitentiae qualem descripsimus in thesi praecedenti. Necessarius. Dupliciter potest concipi necessaria contri­ tio. Primo modo, ita ut de potentia absoluta nec ipse Deus possit dimittere peccata sine contritione peccatoris ; secundo modo, ita ut de facto et historice Deus non dimittat peccata, nisi de his peccator conteratur. Affirmamus in thesi necessi­ tatem historicam contritionis, praescindentes a necessitate ab­ soluta, de qua disputant theologi. De hac communius et pro­ babilius teneri videtur, Deum posse condonare peccata sine contritione peccatoris, modo huius voluntas actu non adhae­ reat peccato1. 107. Adversarii. Novatores negarunt necessitatem con­ tritionis, quae verus sit animi motus liber contra peccata, ut vidimus in thesi praecedenti. 108. Doctrina Ecclesia^. Conc.Tridentinum s.14 c.l (D 894) docet universim : “Fuit quidem paenitentia· universis hominibus, qui se mortali aliquo peccato inquinassent, quovis tempore ad gratiam et iustitiam assequendam necessaria, illis etiam qui baptismi sacramento ablui petivissent”. Similiter c.4 (D 897) docet: “Fuit autem quovis tempore ad impetran­ dam veniam peccatorum hic contritionis motus necessarius”. Tandem cn.4 (D 914) docet: “si quis negaverit ad integram et perfectam peccatorum remissionem requiri... contritionem..., anathema sit”. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica definita. 109. Probatur ex sacra Scriptura. Ex notione commu­ niter admissa, contritio erit necessaria necessitate medii, si ea sit medium sine quo remissio obtineri non potest. Atqui talis exhibetur contritio in sacris Litteris. Ergo ad impetrandam veniam peccatorum contritio dicenda est necessaria necessitate medii. Min. a) Ex prophetis V.T. audiatur Ezi 18,21-30: Si au­ tem impius egerit paenitentiam ab omnibus peccatis suis, quae operatus est... vita vivet et non morietur; omnium iniquita­ tum eius, quas operatus est, nOn recordabor... Convertimini, 1 Cf. Caistanum, In 3 q.86 a.2; SuXkkz, De paenitentia disp.9 s.2. ______ L.1 c.3 λ.2. necessitas contritionis, th,12 n.106-110 459 et agite paenitentiam ab omnibus iniquitatibus vestris, et non erit vobis in ruinam iniquitas. Et loel 2,12-17 : Convertimi­ ni ad me in toto corde vestro... scindite corda vestra... con­ vertimini ad Dominum Deum vestrum, quia benignus et mise­ ricors est... Cf. 1er 31,18-20, etc. b) In Nova Lege eadem docuit Christus Mt 4,17: Paeni­ tentiam agite. Eadem Petrus Act 2,38 et 3,19: Paenitentiam agite... Poenitemini igitur, et convertimini, ut deleantur pec­ cata vestra. Eadem Paulus Act 26,20: Annuntiabam ut pae­ nitentiam agerent et converterentur ad Deum, digna paeniten­ tiae opera facientes. 110. Probatur ex traditione. 1. SS.Patres saepe ad­ hortantur fideles ad contritionem, tanquam medium sine quo venia peccatorum obtineri non valet. In hunc finem nonnulli eorum libros integros scripserunt. Ita Hermas, suum Pasto­ rem; Tertullianus, De poenitentia; S.Pacianus, Paraenesim ad paenitentiam; S.Ambrosius, De poenitentia; S.Ephraem, Hortationes ad paenitentiam; S.Chrysostomus, Novem homilias de poenitentia... En e.g. verba Tertulliani: “Eam [paenitentiam] tu peccator... ita invade, ita amplexare, ut naufragus alicuius tabulae fidem ; haec te, peccatorum fluc­ tibus mersum, prolevabit, et in portum divinae clementiae pro­ levabit... Quam porro ineptum, quam paenitentium non adim­ plere, et veniam delictorum sustinere; hoc est pretium non exhibere, ad mercem manum emittere ! Hoc enim pretio Do­ minus veniam addicere instituit ; hac paenitentiae compensa­ tione redimendam proponit impunitatem” (R 312s). Audi etiam S.Chrysostomum: “Peccasti? Ecclesiam ingredere atque tuum dele peccatum. Quoties cecideris in foro, toties exsur­ gis; sic quoties peccaveris, peccati paeniteat neque desperes... Quamvis in extrema canitie peccaveris, ingredere, paeniten­ tiam age; medicinae locus est hic, non indicii, non poenas exigens, sed peccatorum remissionem tribuens” (R 1136). Et S. Ambrosium : “Petrus doluit ef flevit, quia erravit ut homo. Non invenio quid dixerit, invenio quod fleverit ; lacrimas eius lego, satisfactionem non lego; sed quod defendi non potest, ablui potest. Lavent lacrimae delictum, quod voce pudor est confiteri” (R 1310). Et S.Augustinum : “Sed neque de ipsis criminibus, quamlibet magnis, remittendis in sancta Ecclesia Dei misericordia desperanda est agentibus paenitentiam secun­ dum modum sui cuiusque peccati” (R 1919). 2. Praxis Ecclesiae est ut ipsa non nisi contritos absolvat. 470 s.gonzAlez, de paenitentia. iv 111. Ratio theologica. Eam profert S.Thomas, 3 q.86 a.2: “Impossibile est peccatum actuale mortale sine paeniten­ tia remitti, loquendo de paenitentia quae est virtus. Cum enim peccatum sit Dei offensa, eo modo Deus peccatum remittit, quo remittit offensam, in se commissam. Offensa autem direc­ te opponitur gratiae: ex hoc enim dicitur aliquis alteri esse offensus, quod repellit cum a gratia sua. Sicut autem habitum est in secunda parte (1.2 q.l 10 a.l), hoc interest inter gra­ tiam Dei et gratiam hominis, quod gratia hominis non causât, sed praesupponit bonitatem, veram vel apparentem, in homine grato; sed gratia Dei causai bonitatem in homine grato, eo quod bona voluntas Dei, quae in nomine gratiae intelligi­ tur, est causa omnis boni creati. Unde potest contingere quod homo remittat offensam, qua offensus est alicui, absque aliqua immutatione voluntatis eius; non autem contingere pot­ est quod Deus remittat offensam alicui absque immutatione voluntatis eius. Offensa autem peccati mortalis procedit ex hoc quod voluntas hominis est aversa a Deo per conversionem ad aliquod bonum commutabile. Unde requiritur ad· remissio­ nem divinae offensae quod voluntas hominis sic immutetur quod convertatur ad Deum cum detestatione praedictae con­ versionis...” 112. Obiectiones. 1. Tam Scriptura (Mt 6,14) quam Patres (R 493) tribuunt vim remittendi, non soli contritioni, sed etiam aliis pietatis operibus. Ergo contritio non est medium necessarium. Dist. antec. Iuxta Scripturam et Patres, alia pietatis opera con­ ferunt ad remissionem peccatorum, conc. antec.; ita conferunt ut etiam remittant peccata, etiamsi quis ea non detestetur, nego antec. 2. Christus asseruit : Date eleemosynam, et ecce omnia munda sunt vobis (Lc 11,14). Ergo eleemosyna ita confert ad animi mundi­ tiem ut ipsa sola iustificet. Conc. antec. Sed nego cons. Scilicet Christus deterret pharisaeos a nimia sollicitudine munditiei externae (Lc 11,38-9), suadens elee­ mosynam. in oppositione ad eorum rapinam, tanquam medium ad assequendam veram munditiem. Sed nullo modo excludit alia opera, quae sint necessaria ad salutem 2. 3. Ex Ez 18,21 : Si autem impius egerit paenitentiam ab omnibus peccatis suis... et custodierit omnia praecepta mea... vita vivet. Un­ de, observatio mandatorum est aeque necessaria ac contritio ad sa­ lutem. Atqui observatio mandatorum non est necessaria necessitate medii. Ergo nec contritio. Dist. mai. Observatio mandatorum in proposito est’ aeque neces­ saria ac contritio, conc. mai.; observatio actualis, nego mai. Con­ tradist. min. Observatio mandatorum in proposito, nego min.; ob­ servatio mandatorum actualis, conc. min. Explico. Propositum observandi mandata necessario includitur ’ Cf. Kxabexbaver, In [.neam 377-380, ί.,1 c,3 χ.2. necessitas contritionis, -ru.12 N.I 11-113 471 in contritione, cum nemo vere detestetur peccata, si non habeat pro­ positum illa in posterum vitandi. Ideo, huiusmodi propositum est tàm necessarium sicuti ipsa contritio, id est, necessitate medii. Aliud vero dicendum est de observatione mandatorum, actu praestita. Et­ enim, si haec esset necessaria ut contritio necessitate medii, nemo iustificaretur nisi in momento mortis, id est’, cum actu iam servave­ rit omnia mandata; quod quidem falsum est. 4. Misericordia Dei superat misericordiam hominis. Atqui homo aliquando remittit etiam inimicis, proinde non paenitentibus ; immo hoc Christus praecepit (Mt 5,44). Ergo Deus debet remittere peccata etiam non paenitentibus. Respondet S.Thomas 3 q.86 a.2 ad 3 : ’‘Misericordia Dei est maio­ ris virtutis quam misericordia hominis in hoc quod immutat volun­ tatem hominis ad pacnitcnduni, quod misericordia hominis facetc non potest.” 5. Deus remittit peccatum infantibus absque paenitentia. Ergo et adultis. Respondet etiam S.Thomas : “In pueris non est nisi peccatum originale, quod non consistit in actuali deordinatione voluntatis, sed in quadam habituali deordinatione naturae... Et ideo remittitur cis peccatum cum liabitUah immutatione per infusionem gratiae et vir­ tutum, non autem cum actuali. Sed adulto, in quo sunt actualia pec­ cata, quae consistunt in deordinatione actuali voluntatis, non remit­ tuntur peccata, etiam in baptismo, sine actuali immutatione volun­ tatis, quod fit per paenitentiam” (ibid, ad 1). 113. Scholion 1. De necessitate medii in contritione. Necessi­ tas contritionis pro remissione peccatorum non est solum necessitas praecepfi, sed etiam medii. Est enim contritio positive conducens ad salutem, et ex alia parte tam universaliter exigitur in fontibus re­ velationis, ut eius necessitas non possit censeri esse ex adjunctis peccatoris, aut ex mero praecepto divino (quod esset dispensahile), sed absoluta si semel supponatur ordo iustificafionis a Deo libere constitutus. Scholion 2. Qualis contritio sit 'necessaria necessitate medii. Contritio potest esse formalis et virtualis. Formalis est explicita de­ testatio peccati. Virtualis est actus, in quo homo explicite non de­ testatur peccatum, sed talis est eius tendentia ut si homo dc suo peccato actu cogitaret, illud eo ipso detestaretur. Sic v.gr. qui facit actum amoris Dei, nihil cogitans de aliquo peccato prius facto, con­ tritionem formalem non habet; habet tamen virtualem, quia tenden­ tia illius amoris Dei talis est ut componi non possit cum peccato. Contritio ergo, quae necessaria est ad remissionem peccatorum, per se debet esse formalis, ut argumenta facta satis probant. Quaeritur autem a theologis, utrum per accidens in aliquo casu sufficiat vir­ tualis. Et quidem multi thomistae, ut Cano, Petrus Soto et Domi­ nicus Soto3 exigunt semper formalem actum contritionis. E con­ trario Scotus cum pluribus aliis * * contendit sufficere semper contri­ tionem virtualem, actum scilicet caritatis, in quo implicite et virtualiter continetur contritio. Tandem Suarez, et cum eo nunc multi 3 M.Caso, Relcctio dc paenitentia p.3; P.Soro, Dc paenitentia lect.4s; D.So­ lo, In 4 d.15 q.l a.2. • Scotus, In 4 d.14 q.l a.3; Suarez, De pacnitcntM disp.9 s.l n.l et 6 nu­ merat plures alios theologos, qui Scotuin sequuntur. 472 S.GONZALEZ, DE PAENMENTÎA. IV theologi, distinguunt: per se requiritur contritio formalis, cuius “ra­ tio... prima et’ radicalis est divina ordinatio, quae nobis satis constat ex Scriptura et sensu Ecclesiae" ; per accidens vero, id est in casu in quo peccator immemor suorum peccatorum elicit actum perfectae caritatis vel patitur martyrium, tunc sufficit contritio illa virfualis. Nam ex una parte oblivio excusat a formali contritione, et ex alia caritas perfecta semper iustificat’. Haec ultima sententia probabi­ lior est ’. Thesis 13. Contritio, caritate perfecta, etiam extra sa­ cramentum re susceptum, semper iustificat. S.Th.. Suppi, q.5 a.lss; Galtier, 58-77; LerchSr-Lakskr, 467-475: Γυι<·„ 706-720. 114. Notiones: Contritio dividitur a Tridentino (D 898) in perfectam et imperfectam. Quae quidem appellatio petitur, tum ex diverso effectu, tum ex diverso motivo sive obiecto formali*1. a) Ratione effectus, contritio perfecta (contritio stricte dicta) est illa quae iustificat etiam extra sacramentum re sus­ ceptum; proinde sola ipsa in ratione dispositionis, sufficit ad iustificationem, licet cum voto sacramenti. Contritio vero imperfecta (attritio) ea est quae sola non sufficit ad iustifica­ tionem peccatoris extra sacramentum. b) Ratione molivi, unde provenit efficacia vel inefficacia illius effectus, contritio perfecta est illa quae perficitur per caritatem, id est, per amorem Dei appretiativum super om­ nia, propter suam bonitatem absolutam ; dum contritio imper­ fecta erit illa, quae, “vel ex turpitudinis peccati considera­ 6 SuarEz, De poenitentia disp.9 s.l n.1-11. e Contritio, quae requiritur in sacramento tanquam pars ipsius, est semper contritio formalis; cf. SuÂRIfc, De poenitentia disp.20 s.6 n.2. Circa peccata venialia, doctrina communis theologorum tenet etiam ad eorum remissionem esse necessariam necessitate medii aliquam contritionem, formalem aut virtualem. Idque probant tum ex sacra Scriptura (Apoc 2,1-5), tum ex eo quod Pa­ tres exigant paenitentiam quandam quotidianam, qua deleantur peccata mino­ ra. Id autem congruit ipsi rationi, ut remissio etiam minorum peccatorum sine aliqua eorum detestatione et retractatione non detur. Cf. S.Th., 3 q.87 a.l; SuArEz, De poenitentia disp.12 s.l n.4-13. 1 Primus, qui contritionem perfectam et imperfectam ex diversis motivis for­ malibus distinxisse videtur, est Durandus; qui tamen pro contritione non re* quirit perfectam caritatem: similiter Paludanus (cf. A.Landgraf, Reu 11 Expositiones in librum I Regum 6,2,33: ML 79,439. 14 Etywiologiae 6,19,78: ML 82,259. t.l c.3 A.j. conîessio. th.16 x.150-151 497 randorum periti sunt, ita fieri quoque debet peccatorum con­ fessio coram iis qui curare haec possunt”... (R 975). Et S.Ambrosius: “Evidentissime Domini praedicatione manda­ tum est etiam gravissimi criminis reis, si ex toto corde et manifesta confessione peccati paenitentiam gerant, sacramen­ ti caelestis refundendam gratiam” (R 1298). Et Tertullia­ nus: “Plerosque tamen hoc opus, ut publicationem sui, aut suffugere aut de die in diem differre praesumo, pudoris magis memores quam salutis... Grande plane emolumentum vere­ cundiae occultatio delicti pollicetur”... (R 316). Et Origen'Es: “Si enim... revelaverimus peccata nostra, non solum Deo, sed et his qui possunt mederi vulneribus nostris atque peccatis, delebuntur peccata nostra”... (R 477). Et AphraaTES: “Non virum in proelio vulneratum sapienti medico se committere piget, eo quod in pugna superatus ceciderit... Ita eum, qui a Satana percussus fuit, non debet pudere delictum suum confiteri illudque relinquere et paenitentiam in reme­ dium postulare”... (R 685). Eandem metaphoram adhibent S.Basilius , S.Chrysostomus , S.Pacianus , S.Ambrosius, S.Hieronymus, S.Astrrius. 3. Patres hortantur fideles ad confessionem omnium pec­ catorum, id aestimantes tanquam necessarium ex Christi in­ stitutione. Audi S.Pacianum : “Rogo ergo vos, fratres, etiam pro periculo meo, per Dominum, quem occulta non fallunt, desinite vulneratam tegere conscientiam. Prudentes aegri me­ dicos non verentur... Peccator timebit? Peccator erubescet perpetuam vitam praesenti pudore mercari?...15 Et S.ChrySOSTO.mum: “Si hucusque fuerimus neglegentes, iniquitatem in opus progressam mox occidamus per confessionem, per lacri­ mas, per propriorum commissorum accusationem. Nihil enim tam exitiaie peccato quam peccati accusatio condemnatioque cum paenitudine lacrimisque coniuncta. Condemnasti tuum peccatum? Deposuisti sarcinam. Quis haec dicit? Ipse iudex Deus: Dic tu peccata tua prior, ut iustificeris. Cur igitur te, quaeso, pudèt, et erubescis dicere peccata tua?”... (R 1132). Et S.Ambrosium : “Si vis iustificari, fatere delictum tuum. Solvit enim criminum nexus verecunda confessio peccato­ rum”... (R 1299). Et S.Leonem Magnum: “Unde oportet unumquemque christianum conscientiae suae habere iudicium, ne converti ad Deum de die in diem differat, et illius temu Paraenesis ad paenitentiam 8: ML 13,1086. 408 S.CônzÂlbz, de paenitentia. tv poris angustias eligat, quo vix inveniat spatium vel confes­ sio paenitentis vel reconciliatio sacerdotis”... (D 147). 152. Ratio theologica. Accedit duplex ratio congruen­ tiae, alia a priori, alia a posteriori : 1. Absque confessionis necessitate, remissio sacramenta­ lis, ex nimia sua facilitate, facta fuisset incitamentum pec­ candi ; stante vero necessitate confessionis, periculum abusus aut illusionis praecavetur. Ceterum, haec difficultas et ipsa confessionis verecundia, compensantur magna conscientiae pace, quam experiuntur paenitentes (D 896 900). 2. Confessio evasit maxime utilis, tum ad informationem conscientiarum, tum ad fovendum cultum et humanitatem fa­ miliarum et populorumie. 153. Obiectiones. 1. f’rimis Ecclesiae temporibus altum si­ lentium servatur de confessione apud scriptores illius aetatis. Ergo signum est eo tempore confessionem non habitam fuisse tanquam necessariam iure divino. Resp. iam satis patere ex documentis allatis, silentium non fuis­ set adeo altum; sed praeterea illa adhuc possent compleri novis tex­ tibus ex S.Clemente Romano", ex Didaché (R 3 et 8), immo ex ipsa era Scriptura (Act 19,18; lac 5,16)” Attamen, facile concedimus eo tempore confessionem non fuisse adeo frequentem ut nostris die­ bus. Etenim a) praxis confitendi venialia, hodie communis et fre­ quens, tunc nondum vigebat; b) praeterea, plures baptizabantur in aetate adulta, post seriam conversionem, quo fiebat, ut, posita praxi non confitendi venialia, iam amplius non indigerent sacramento pae­ nitentiae. 2. S.loannes Chrysostomus, etsi tot protulit orationes ad com­ mendanda omnia officia vitae Christianae, etsi saepe urgeat commu­ nionem eucharisticam etiam apud illos qui vix semel in anno acce­ debant ad sacram mensam, etsi supponat huiusmodi auditores plu­ ribus onerari peccatis, etsi dixerit plures homilias de paenitentia, Chrysostomus, dico, ne verbum habet explicitum de confessione instituenda apud sacerdotem; immo, cum dicat explicite, confessio­ nem esse soli Deo faciendam”, videtur excludere positive confes­ sionem apud sacerdotem. Ergo signum est, tempore Chrysostomi non agnitam fuisse in Ecclesia necessitatem confessionis iure divino. Resp. huic difficultati, quam sibi proponit GaltierM, ipsum satis­ facere ostendendo doctrinam de paenitentia et confessione, qualis praedicatur a S.Chrysostomo, non excludere agnitionem necessitatis et praxis confessionis faciendae sacerdoti. Id autem demonstrat Gal­ tier : a) ex usu ct praxi aliorum scriptorum eiusdem aetatis, v.g. Origenis, S.Ambrosii, S.Basiliii, S.Augustini, S.Lconis Magni; b) ex ’· Cf. S.Bellarminum. De paenitentia 313; Galtier, Pénitence : DAFC 3,1785s. ” Epistola ad Corinthios 51 et 57. « Cf Puic, 794; Gai.tiEr, 346-357.431S. 10 De Lazaro 4,4: MG 48,1012; De paenitentia hom.2.1: MG 49,285. 50 Hanc difficultatem sibi proponit ac egregie solvit Galtikr. 453-467. De liac re iam prius scripserat: Saint Jean Chrysostome et la confession: RechScRel 1 (1910) 209-240.313-350. L.l c.3 λ.3. confessio, th.16 n.151-154 499 ipsa historia et doctrina eiusdem Clirysostomi, cum certum sit illius verba non esse intelligenda ut sonant, et cum accedant' praeterea quaedam indicia ex quibus colligitur, etiam ubi confessio dicitur soli Deo facta, hanc non esse absolute intimam, sed factam etiam sacerdoti. Hoc enim innuere videntur hortationes Clirysostomi ad vincendam verecundiam ct ad accurrendum ad medicum animarum, qui alitis non est, ex verbis ipsius Chrysosfomi, quam sacerdos (R 1119s). En pauca exempla: “Cur igitur te, quaeso, pudet et eru­ bescis dicere peccata tua? Num enim homini dicis ut Ve probro affi­ ciat?”...21 “At verecundaris et erubescis enuntiare peccata?... Non ita tamen pudere te oportuit ; pudor enim est et ignominia peccare, non quae peccaveris confiteri... Quem confiteri peccata pudeat, ut peccata solvat?”22 “Mittit ad eum Nathan prophetam Deus; pro­ pheta venit ad prophetam. Sic enim cum medicis agitur ; si quando fuerit aeger medicus, tum altero indiget ille medico. Idem hic quo­ que accidit ; commiserat peccatum propheta, et propheta erat qui remedium afferebat. Quid ergo rex ait? Peccavi Domino... Quid igitur ad eum Nathan : Etiam Dominus dimisit peccatum tuum. Teipsum condemnasti, tibi ego poenam condono; bona fide peccatum confessus es, peccatum delevisti. Tibi ipsi inunctam accersivisti. ego sententiam meam rescidi. Vides ut impletum fuerit quod scriptum est : Dic tu primus iniquitates tuas ut justificeris?” Immo, ipse Chrysostomus talem medicum adeo egit ut de hac re ab adversariis accusaretur : “Quod licentiam peccantibus praebeat, sic docens : si iterum peccasti, paeniteat iterum, et quoties peccave­ ris, veni ad me, ego te sanabo”a*. Igitur, si Chrysostomus non excludit nec ignorat necessitatem confessionis apud sacerdotes faciendae, cur eam non commendat in suis orationibus? Patio aliqua potuit esse quia sacerdotes, in pec­ catis remittendis, nihil agunt propria virtute, sed sunt tantum mi­ nistri vicarii sive instrumentum Dei, qui per eos omnia operatur “. Ratio vero suprema huius singularis silentii potius videtur repeten­ da ex prudentia illa, quam ipse Chrysostomus docet esse servandam a sacerdotibus in curandis ovium suarum infirmitatibus20. 154. 3. Concilium Cabillonense II, anno 813 coadunatum, do­ cet cn.33 : "Quidam Deo solummodo confiteri debere dicunt peccata, quidam vero sacerdotibus confitenda esse recensent ; quod utrumque non sine magno fructu intra sanctam fit Ecclesiam, ita dumtaxat ut et Deo, qui remissor est peccatorum, confiteamur peccata nostra et cum David dicamus: Delictum meum cognitum tibi feci... et se­ cundum Apostoli institutionem confiteamur alterutrum peccata nos­ tra... Confessio itaque quae Deo fit, purgat peccata; ea vero quae sacerdoti fit, docet qualiter ipsa purgentur peccata. Deus namque, salutis et sanitatis auctor et largitor, plerumque hanc praebet suae potentiae invisibili administratione, plerumque medicorum operatio­ ne” ”. Ergo sacculo nono nondum agnoscebatur in Ecclesia neccsDc Locaro 4.4: MG 48.1012. Cf In Genesim 20 3: MG 53.170. 22 Homilia non esse ad gratiam condonandum 3: MG 50,658. 23 De paenitentia hom.2.2; MG 49.286$,. 24 Cf. Photium, Bibliotheca cod.59: MG 103.111; Socratem, Historia Eccle­ siastica 6.21: MG 67.725. 25 Haec vivide explicat S Chrysostomus in lwm.37 in Toannem: MG 59,472· 28 De sacerdocio 2.2ss: MG 48,633ss· * MGh Leges 3,2,1,280. 500 S.G0N7.ÂI.EZ, DF, ΡΛΕΝΤΤΕΝΤΙΛ. IV sitas confessionis, sed haec libere fiebat vel soli Deo, vel sacerdo­ tibus. Resp. ipsum concilium canone praecedenti, seu 32. tradidisse ne­ cessitatem confessionis, ct quidem integrae “; ergo a priori cogitan­ dum est, in canone sequenti non praecipere contrarium. Igi­ tur, in hoc canone 33. non exhibetur controversia, quae tunc vige­ ret de necessitate confessionis, sed inducuntur quidam rudes, qui errabant dupliciter. Nam vel tenebant sufficere solam contritionem seu confessionem soli Deo factam, vel contra asserebant sufficere solam externam confessionem apud sacerdotem, absque contritione interiori. Ceterum, vestigia huius erroris etiam reperiuntur apud scriptores illius aetatis, v.gr. apud /llctiinum (f 804) et apud lonam /lurclianensem (f 844) ”, Hunc autem duplicem errorem damnat concilium Cabillonense, dum docet utramque confessionem esse ne­ cessariam: “ita dumtaxat ut et Deo... confiteamur peccata nostra... et alterutrum... Confessio itaque quae Deo fit purgat .peccata”, quin tamen tollat ob’igationem accedendi ad sacerdotem, qui debitam im­ ponens satisfactionem, “docet qualiter ipsa purgentur peccata”. Quae quidem interpretatio incidit in doctrinam traditam, circa idem tem­ pus, a Theodulpho /lurelianensi (γ 821) ’°. Tandem, posfrema verba canonis significant remissionem peccatorum haberi aliquando ante confessionem per ipsam contritionem, aliquando vero non nisi sacer­ dotis accedente absolutione ”. 4. S.Bonaventura scripsit: “Dominus confessionem per se non instituit... Confessio fuit a Domino insinuata, ab Apostolis institu­ ta, ab... lacobo promulgata’”'1. Ergo confessio non fuit a Christo instituta. Resp. sanctum doctorem nihil aliud negare quam expressam in­ stitutionem confessionis, sed concedere eam implicite fuisse institu­ tam a Christo, dum instituit ipsum sacramentum paenitentiae. En verba eiusdem S.Bonaventurac, loco citato: “Ex his quae dicta sunt, quatuor possunt rationes elici quare Dominus immediate confessio­ nem et expresse non instituit'... Et si dicatur instituisse, hoc est intelligendiim insinuando et auctoritatem dando.” Et paulo infra, d.22 a.2 q.l : "Paenitentia... insti'uta fuit... quantum ad formale, quod est absolutio sacerdotis et ligatio, et quantum ad materiale, quod est quidem lucida et aperta confessio non solum in generali, verum etiam in speciali; et primum Dominus instituit per se et pro­ mulgavit, scilicet clavium potestatem loannis vigesimo post resur­ rectionem; secundum vero institutum fuit per Apostolos, vel ut melius dicam promulgatum ; quia Dominus Apostolos docuit, ei’ ipsi a Domino docti et auctoritate ab ipso accepta, immo eius auctori­ tate, promulgaverunt” ”. 155. Scholion 1. De integritate confessionis. Nafuram iudicialem sacramenti paenitentiae consequitur necessitas confessionis, de se distinctae secundum speciem et numerum omnium peccatorum » Ib:d.. 270. 50 Alculnus Episfttla 112: MT, 100.337; Ioxas AurelianExsis, De institutione laicali 1.15: MT, 106.152. w Capitula ad presbyteros parochiae suae 30s.46: MT, 106.200-207. _ 51 Cf. A.Debil. La première distinction du De poenitentia de Graticn: Rev HistF.ccl 15 (1914) 265s. “ In 4 d.17 p.2 a.l q.3. " In 4 d.22 a.2 q.l. r..l c.3 a.3. confessio, th.16 n.154-157 501 mortalium, quae post baptismum fuerint patrata. Attamen, quoniam Christus censendus est confessionem instituisse ea ratione ut, spec­ tatis ordinariis hominum adiunctis, illa possibilis sit, per accidens sufficere poterit confessio formaliter tantum integra, ita ut integri­ tas materialis non semper requiratur ad validitatem et fructum sa­ cramenti paenitentiae. Immo, aliquando, in casu necessitatis, sufficit confessio genetica; nam paenitens peccata manifestat eatenus qua­ tenus hic et nunc manifestare potest, seu confessio illa est' saltem formaliter integra. Num vero sufficiat huiusmodi confessio genera­ lis extra casum necessitatis, id est, cum nullum adest peccatum mor­ tale, disputant moralistae **. 156. Scholion 2. De confessione publica et secreta. Num con­ fessio, fonnaliter saltem integra, de qua supra diximus, fieri debeat publice an secrete, et utrum id sit institutionis divinae an ecclesiasti­ cae, breviter respondet Tridentinum s.14 c.5 (D 901): “Etsi Christus non vetuerit', quin aliquis in vindictam suorum scelerum et sui hu­ miliationem. cum ob aliorum exemplum tum ob Ecclesiae offensae aedificationem, delicta sua publice confiteri possit; non est tamen hoc divino praecepto mandatum, nec satis consulte humana aliqua lege praeciperetur, ut delicta, praesertim secreta, publica essent con­ fessione aperienda. Unde cum a sanctissimis ct antiquissimis Patri­ bus magno unanimique consensu secreta confessio sacramentalis, qua ab initio Ecclesia sancta usa est et modo etiam utitur, fuerit sem­ per commendata, manifeste refellitur inanis. eorum calumnia, qui eam a divino mandato alienam et inventum humanum esse, atque a Patribus in concilio Lateranensi congregaris initium Imbuisse, doce­ re non verentur”. Igitur, confessio potest fieri publice, seu coram multitudine, tum ad humiliationem paenitentis, tnm ad aliorum exemplum et Eccle­ siae aedificationem; verum talis publica confessio a Christo prae­ cepta non fuit, nec unquam viguit' huiusmodi praxis, Ecclesia pro­ bante, ut peccata secreta publice manifestarentur, nec ad ineundam ipsam paenitentiam publicam. Immo, S Leo Magnus id reprobavit tanquam contrarium regulae apostolicae (D 145). Animadvertas ergo non esse" idem paenitentiam publicam et confessionem publicam; nam etiam in paenifentia publica non necessario fiebat confessio pec­ catorum coram fidelium multitudine ®. Laque, etsi confessio pub'icc fieri nossit. ea tamen non est de ne­ cessitate sacramenti, cum ratio indicii sufficienter adsit in confes­ sione secreta sive auriculari, facta a solo paenitente coram solo sacerdote. Ideo. Ecclesia ab initio usa est. et modo etiam utitur, hac confessione secreta, eamque semper commendavit; ipsa enim non est aliena ab institutione et mandato Christi, nec est inventum hu­ manum (D 916). 157. Scholion 3. De confessione peccatorum venialium. Doc­ trinam dc confessione peccatorum venialium tradit Tridentinum s.14 c.5 (D 899), his verbis: "Venialia, quibus a gratia Dei non excludi­ mur et in quae frequentius labimur, quamquam recte et utiliter ci­ traque omnem praesumptionem in confessione dicantur, quod pio­ rum hominum usus demonstrat: taceri tamen citra culpam multisque aliis remediis expiari possunt.” Tria ergo docet Tridentinum: a) PecM Cf Lkhmkuhl, Theologia tnoralis 2,363ss; Noldin. De sacramentis 266. M Galtirr, 47Ss. 502 S.GONZÂtBZ, DF, ΡΛΕΝΙΤΕΝΤΙΑ. IV cata venialia esse materiam confessionis; b) non esse tamen mate­ riam necessariam; c) remitti posse multis aliis modis, absque con­ fessione ". a) Peccata venialia esse materiant confessionis, est veritas defi­ nita cn.7 s.14 tridentinae (D 917). illa esse materiam sufficientem videtur saltem doctrina catholica (D 899 748 1539). Idque constat tum ex tradifione, quae testatur a saeculo IV saepe factas fuisse confessiones de solis peccatis venialibus ; tum ex praxi hodierna Ecclesiae confitendi sola venialia; tum ex hac ratione quod pecca­ tum veniale etiam ipsum sit verum peccatum, ad quod proinde ex­ tenditur potestas remissiva, a Christo Ecclesiae concessa. Quod quidem etiam valet de peccatis gravibus iam per sacramentum pae­ nitentiae remissis ut patet ex hortationibus Benedicti XI (D 470), et ex praxi hodierna peragendi confessiones generales. b) Peccata venialia non esse materiam necessariam confessionis est saltem doctrina catholica (D 899). Hoc enim probant tum tradi­ tio, iuxta quam diu viguit in Ecclesia ut peccata venialia clavibus non subicerentur : tum praxis hodierna non servandi integritatem, ne formalem quidem respectu peccatorum venialium ; tum ipsa ra­ tio quod peccata venialia non claudant absolute ianuam caeli, quae proinde clavibus necessario sit aperienda. c) Peccata venialia fiasse remitti pluribus aliis moais est saltem doctrina catholica (D 899). Remittuntur ergo peccata venialia, non solum confessione, sed etiam per susceptionem aliorum sacramento­ rum (D 875), per sacramentalia (IC 1144), per quemlibet actum me­ ritorium, per contritionem, immo, iuxta communiorem theologorum sententiam, etiam per attritionem. Sed bene notandum est : in eo qui habeat pecca'um mortale, nequit remitti peccatum veniale, nisi remittatur mortale; peccatum veniale nequit remitti absque aliqua paenitentia; auamvis ad remissionem venialium non requiratur for­ maliter infusio gratiae, tamen concomitanter haec semper habetur, cum de facto peccatum veniale remittatur aut per sacramenta, aut per actus meritorios ”. Scholion 4. De utilitate confessionis frequentis peccatorum ve­ nialium. Cum recentiori tempore exstiterint nonnulli, qui inter juve­ nis cleri ordines frenuentioris confessionis aestimationem minuerent atque extenuarent. Pius XII in suis litteris encyclicis Mystici Cor­ poris Christi aggressus est propugnare atque vehementer commen­ dare pium usum confessionis frequentis admissorum venialium, quem dicit “non sine Spiritus Sancti instinctu ab Ecclesia inductum”. Inse autem Romanus Pontifex commemorat' sequentes utilitates huius frequentioris confessionis: “Recta sui ipsius cognitio augetur, Chris­ tiana crescit humilitas, morum eradicatur pravitas, spirituali negle­ gentiae torporique obsistitur, conscientia purificatur, roboratur vo­ luntas, salutaris animorum moderatio procuratur, atque ipsius sa­ cramenti vi augetur gratia” ”. " Cf. St-ârbz. De Poenitentia disp 18 sl; Luco. Dc Poenitentia disp.13 s.3. ” Cf. S.Tn., 3 q 87; De male a.7 a.11: JBeumKr. Dic Sfirkulatlve Durehdrinouna der Avdaclitsbciehte in der nachtridentinischrn Scholastik: Sclio) 13 (19381 72-86. V.Mtano. La confessione .di dcvooionc nctla Scojastica pretridentina (Torino 1047): Vacanoaro. Le traitement des Ocreata leviora dans 1’Ealise primitive: RcvCIcrFr ’7 (1901) 449-473.600-626: M FAbrFc.as. F.stne opportu­ num sola vernalia confiteri? : PerMorCanT.it 28 (1930) 5-24: K.RahnER, Vom Sin der hüufûiem Andaehtsbçichtf: ZAsiMyst 9 (1934) 323-336. " AAS 35 <1943) 235, t,.l c.3 λ.4. poena pérmanens. Τη.i? ν.157-151) ARTICULUS Dr $05 IV satisfactione 158. Quaestiones de satisfactione evolvit Tridentinum, s.14 c.8-9 et ens.12-15 (D 904-6 922-5), ubi, semel praemissis fundamentis dogmaticis, scilicet, quod remissa culpa non sem­ per remittatur simul tota poena temporalis, et quod homo dum vivit possit satisfacere Deo pro huiusmodi poena, tradit ne­ cessitatem iniungendi salutares et convenientes satisfactiones in sacramento paenitentiae, atque docet quaenam sint haec opera satisfactoria, tum intra sacramentum paenitentiae, tum etiam extra illud. Nos ergo, haec omnia tribus propositionibus, singillatim perpendendis, complectimur : 1) Cum remissione culpae non semper remittitur tota poena temporalis. 2) Homo potest satisfacere Deo in hac vita pro tali poena. 3) Inde exsurgit necessitas satisfactionis sacramentalis. Thesis 17. In reconciliatione peccatoris per paeniten­ tiam, simul cum culpa et poena aeterna, non semper remittitur ipsi tota poena temporalis. S.Th., 3 q.86 a.4; Lercher-Lakner, 581s; Galtier, 550-561. Notiones. In reconciliatione peccatoris per sive sacramentalem sive non sacramentalem. Loquimur autem de iustiheatione per, paenitentiam, quia in iustificatione per baptismum et per martyrium semper remit­ titur, simul cum culpa et poena aeterna, etiam tota poena tem­ poralis. Simul cum culpa et poena aeterna. Peccatum conse­ quitur duplex reatus, culpae et poenae. Reatus culpae est ipsa culpa habitualis, quae constituit hominem habitualiter aver­ sum a Deo, si agatur de peccato gravi. Reatus poenae stat in eo quod homo reddatur dignus subeundi poenam. Haec autem poena duplex est, aeterna et temporalis. Poena aeterna adeo conncctitur cumi ipsa culpa, ut haec duo simul semper exsis­ tant et simul semper tollantur; cuius quidem ratio est, quia remissio culpae in hoc ordine nequit fieri absque infusione gratiae sanctificantis, per quam redditur homo filius Dei 159. paenitentiam, 504 S.GONzÂl.KZ, 1>Ë PAgNiTéfcïtA. IV adoptivus, ac proinde heres gloriae. Igitur, quaestio tantum' potest esse de permanentia poenae temporalis. Non semper remittitur tota poena temporalis. Haec, ut diximus, semper remittitur tota per baptismum et marty­ rium ; immo, etiam per iustificationem paenitentialem aliquan­ do tota remitti potest, v.c. in actu contritionis perfectissimo, vel praestita satisfactione plene sufficienti. Verum haec non semper eveniunt; immo, plerumque, remissa culpa per paeni­ tentiam, remanet adhuc solvenda aliqua poena temporalis. Ceterum, per se patet, poenam temporalem posse par­ tialiter remitti, eo quod temporalis sit, ac magis vel minus diuturna esse possit. Quod quidem non accidit respectu poe­ nae aeternae, quia haec debet remitti tota simul, eo quod aut est aut non est. 160. Adversarii. 1. Novatores, putantes debitum poe­ nae temporalis in iustificatis esse iniuriosum Christo, quasi Ipse Deo non plene satisfecisset; esse etiam iniuriosum Deo, quia est contra liberalitatem et plenitudinem condonationis peccati a Deo factae. 2. Schismatici graeci, negantes manere ullam, poenam temporalem post dimissum peccatum, quae per expiationem solvi debeat x. 161. Doctrina Ecclesiae. Tridentinum s.14 c.8 (D 904), enuntiat hanc doctrinam, eamque probat ex Scriptura, tradi­ tione et ratione theologica; cn.12 (D 922) definit totam poe­ nam simul cum culpa non remitti semper a Deo; cn.l5 (D 925) definit pariter non esse fictionem, “quod, virtute clavium sublata poena aeterna, poena temporalis plerumque exsolvenda remaneat”; s.6 c.14 (D 807) id ipsum docuerat, scilicet quod poena temporalis non tota semper dimittatur; cn.30 (D 840) definierat pariter cuilibet peccatori paenitenti, ita culpam remitti et reatum aeternae poenae, ut aliquis rema­ neat reatus poenae' temporalis, exsolvendae vel in hoc saecu­ lo, vel in futuro, in purgatorio. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica definita. 162. Probatur ex sacra Scriptura. In sacra Scriptura Deus exhibetur ita agens cum peccatoribus, ut, eorum culpa 1 Cf. S.BSllarminum, Dc poenitentia 4,2; Michel, Pénitence: DTC 12,1062s; JuGiE, Grecque (Eglise): DAFC 2,372.375s; Bukowsk, Die Gcnugtuung fiir die Siinde nach Auffassung dcr russischcn Orthodoxie 82s; S.Tyszkiewiez, Warum verwerfen die Orthodoxen unserc Verdienstlehre: ZkathTh 41 (1917) 400-406; M. Gordillo, Compendium theologiae orientalis 161. L.l c.3 λ.4. poena permanens, th.17 n.159-165 505 remissa, remaneat tamen poena temporalis exsolvenda. Atqui hoc probat reatum culpae et reatum poenae temporalis esse separabiles, et de facto separari. Ergo, remissa culpa, non semper remittitur tota poena temporalis. Mai. declaratur variis Scripturae locis: 1) Ex Num 14. Ubi notandum est v.1-10 peccatum po­ puli; 11-12 ira Dei; 13-19 intercessio Moysis; 20-21 remis­ sio peccati per Deum ; 22s impositio poenae temporalis. 2) Ex 2 Reg 11-12. Ibi considera c.ll peccatum Davi­ dis; 11,27-12,12 iram Dei; 12,13 paenitentiam Davidis et re­ missionem peccati per Deum ; 12,14s impositionem poenae temporalis. 163. Dites. Haec valent de Vetere Testamento, minime vero· de Novo, in quo satisfactio plena facta est per Christum Dominum. Respondeo separabilitatem reatus culpae et reatus poenae valere pro utraque oeconomia, cum pendeat ab eorum natura. Praeterea poena temporalis remanet, non ex defectu satisfac­ tionis Christi, sed ex aliis rationibus, quae semper supponunt nullam fieri remissionem poenae temporalis independenter ab hac Christi satisfactione (D 904). Ita ad Novum Testamen­ tum spectant quae scripsit S.Paulus 1 Cor 11,27-32, ubi an­ nuntiatur multos esse infirmos apud Corinthios, ac multos etiam mori, ob indignam sumptionem sacrae Eucharistiae. Ergo punivit Deus Corinthios his poenis temporalibus, quin ta­ men constet, ut eruitur ex contextu, damnatos simul fuisse poena aeterna. 164. Probatur ex traditione. Duplici ratione id tra­ dunt sancti Patres: a) Quatenus saepe hortantur fideles ut per ieiunia, vigi­ lias, eleemosynas, etc., satisfaciant pro suis peccatis. b) Quatenus quandoque etiam explicite efferunt praesen­ tem veritatem. Ita S.Augustinus: “Productior est... poena quam culpa ; ne parva putaretur culpa, si cum illa finiretur et poena”... (R 1845). Etiam S.Gregorius Magnus: “Delin­ quenti Dominus nequaquam parcit, quia delictum sine ultio­ ne non deserit. Aut enim ipse hoc homo in se paenitens pu­ nit, aut hoc Deus cum homine vindicans percutit. Nequa­ quam igitur peccato parcitur, quia nullatenus sine vindicta laxatur...” (R 2309). 165. Ratio theologica, a) Rx connexione dogmatum. Exsistentia purgatorii et doctrina catholica de indulgentiis 506 S.GONZALEZ, DE PAENITENTIA. IV necessario supponunt non remitti totam poenam temporalem semper ac remittitur culpa. b) Ex rationibus congruentiae. Triplici ex capite con­ gruentias desumit Tridentinum s.14 c.8 (D 904): 1) ex di­ vina iustitia, quae aliter exigit ut in gratiam recipiantur pec­ cantes post baptismum, aliter peccantes ante baptismum ; 2) ex divina clementia, quae hac ratione nos revocat a peccatis, et eorum reliquiis medetur; 3) hoc modo conformes efficimur Christo, qui pro peccatis nostris satisfecit. Cf. S.Th., 3 q.86 a.4; Suffi, q.l2. 166. Obiectiones. 1. Ex Is 43,25: Ego sum ipse qui deleo iniquitates tuas... et peccatorum tuorum non recordabor. Ex 1er 31,34: Propitiabor iniquitati eorum et peccati eorum non memora­ bor amplius. Ex Ez 18,22: Om'nium iniquitatum eius, quas operatus est, non recordabor. Et 33,12: Impietas impii non nocebit ei in qua­ cumque die conversus fuerit ab impietate sua. Iam vero, his in lo­ cis , promittit Deus paenitentibus plenam remissionem peccatorum. Ergo, simul cum culpa, remittitur etiam quaelibet poena. Conc. mai. Dist. min. Promittit' Deus plenam remissionem pecca­ torum quoad culpam, et consequenter quoad poenam aeternam, in quibus consistit propria ratio peccati, conc. min.; quoad poenam temporalem, subdist.: si accedat debita satisfactio, conc.; aliter, nego. Igitur, sacra ScripTura docet et plenam remissionem peccatorum per paenitentiam, et remanere quandoque poenam temporalem, exsolven­ dam in hac vita vel in futura; haec autem nequeunt amice conso­ ciari inter se nisi dicamus per paenitentiam remitti id quod consti­ tuit veram rationem peccati, hoc est' culpam, remanere autem fre­ quenter reatum poenae temporalis, qui tamen proportionata satisfac­ tione deleri potest in hoc saeculo vel in futuro. 2. S.Paulus, alloquens omnes iustificatos, scripsit Rom 8,1 ; Ni­ hil ergo nunc damnationis est iis qui sunt in Christo lesu. Ergo nunquam remanet ullus reatus poenae temporalis in ullo iustificato. Resp. sermonem ibi fieri ab Apostolo de baptizatis, quibus, ut iam animadvertimus, remittitur non solum culpa et poena aeterna, sed etiam quaelibet poena temporalis1. 3. Si tollatur causa, tollitur et effectus. Atqui poena temporalis est effectus culpae. Ergo cessante culpa, cessat et poena. Dist. mai. Si tollatur causa, tollitur et effectus, id est, si causa non exsistat, nec exsistit effectus, conc. mai.; cessante causa, cessat et effectus, subdist.: si conservatio effectus pendet ab exsistentia causae, conc.; aliter, nego. Dist. min. Poena temporalis est effectus culpae, ita tamen ut conservatio illius non pendeat a culpa, conc. min.; aliter, nego min. Itaque, moriente patre, non ideo moritur filius; vel desinente quomodolibet artifice, non ideo desinunt esse opera, quae ille exstruxit. 4. Per remissionem culpae homo efficitur amicus Dei. Atqui cum hac divina amicitia pugnat debitum subeundae poenae temporalis. Ergo, remissa culpa, remittitur etiam tota poena temporalis. Conc. mai. Nego min. Nam etiam inter homines potest rcstitiii ? ÇoRsEi.v, In epistulam ad Romanes 395s, _______ r„l c,3 λ.4. satisfactio possimus. tu.IR η.165-16$ 507 amissa amicitia, quin eo ipso teneamur renuntiare iuri nostro, v.c. urgendi restitutionem. Iam vero, si haec valent inter aequales, id a fortiori vigebit inter inferiorem et' superiorem, qualis est amicitia ho­ minis cum Deo. Nec ideo remanet homo obnoxius odio Dei proprie dicto, seu odio abominationis, sed tantum improprie dicto, seu odio vindictae, 167. Scholion. De modo concipiendi poenam temporalem. S.Thomas docet cuilibet gravi peccato respondere duplicem poenam : aeternam, propter aversionem a Deo; temporalem, propter conver­ sionem ad creaturas. Iam vero prior illa poena deietur semper si­ mul ac remittitur culpa; sed altera, etiam remissa culpa, perseve­ rare potest totaliter vel partialiter. En verba Angelici : “In peccato mortali sunt duo, scilicet, aversio ab incommutabili bono, et con­ versio ad commutabile bonum inordinata. Ex parte ergo aversionis ab incommutabili bono consequitur peccatum mortale reatus poenae aeternae, ut qui contra aeternum bonum peccavit, in aeternum pu­ niatur, ex parte etiam conversionis ad bonum commutabile, in quan­ tum est inordinata, consequitur peccatum mortale reatus alicuius poenae, quia inordinatio culpae non reducitur ad ordinem iustitiae nisi per poenam”... (3 q.86 a.4; In 4 d.14 q.2 a.l)3. Scotus autem tenuit, dimissa culpa, poenam aeternam commutari in poenam temporalem, quae hac ratione dicitur manere post remis­ sionem peccatorum * *. Suarez vero rem ita declarat. Nimirum Deus ab aeterno decrevit ut tale peccatum mortale, si perpetuo in homine maneret, puniretur tali poena aeterna; si vero in eo perpetuo non maneret, puniretur poena quadam temporali. Ideo, remissa culpa, non fit proprie dicta commutatio poenae aeternae in poenam temporalem, sed exsecutioni mandatur decretum aeternum de poena temporali subeunda pro tali peccato, in hypothesi quod illud dimitteretur5. Thesis 18. Homo iustus potest Deo satisfacere in hac vita pro poena temporali. S.Th.» Suppl, q.13 a.l; Gaxtier, 482-501; LBRCitgR-LAkxitR, 583-588; PuiG, 823-837. 168. Notiones. Homo iustus, seu ornatus gratia habi­ tuali, cuius infusione remissa est illi culpa gravis ac conse­ quens poena aeterna ; remanet tamen ipsi .aliqua poena tem­ poralis exsolvenda. Satisfactio in genere est actio iustitiae, qua debitum com­ pensatur, ortum ex iniuriis alicui personae illatis x. In casu, satisfactio est voluntaria perpessio poenae temporalis ad re­ parandam iniuriam Deo per peccatum illatam. Unde duo sunt elementa satisfactionis: Opus satis factorium debet esse aliquo 3 Cf. CJWEis, S.Thomae dc satisfactione ct indulgentiis doctrina (Graz 1896). * Cf. Montefortino, Summa theologica 3 q.86 a.4. 6 Dc paenitentia disp.10 s.3 n.15. Cf. Galtikr, 556-560. 1 Le voce “satisfactio”, cf. A.DenHFFE, Das Wort satisfactio: ZkathTh 43 (1919) 158-175. 5ÛÔ S.G0NZÂLE2, Dit PAËNtïlÎN'ft-V IV ■modo poenale {elementum materiale'), et praeterea debet vo­ luntarie assumi vel perferri {elementum ,ormale). Iam vero opera poenalia, iuxta concilium Tridentinum, sunt triplicis ge­ neris: a) temporalia flagella a Deo inflicta; b) satisfactiones a sacerdote impositae; c) poenae sponte susceptae ab ipso ho­ mine. Haec autem, quae a nobis sponte suscipiuntur, possunt esse: Jeiunium (quaelibet maceratio carnis), oratio (omnis ac­ tus cultus divini), eleemosyna (opera misericordiae), alia ope­ ra pietatis (si aliqua sint quae in prioribus non contineantur). Cf. D 906 923. Observandum est nos satisfacere per merita Christi, mi­ nime vero independenter ab ipsis; Christus enim nobis me­ ruit ut valeremus satisfacere pro peccatis (D 904). In hac vita. Supponimus enim ex tractatu de Novissi­ mis, morte finiri tempus satisfaciendi, sicut et merendi. Nam in altera vita, seu in purgatorio, homo satispatitur, sed non satisfacit pro peccatis suis. 169. Adversarii. 1. Protestantes veteres, explicite ne­ gantes nostris operibus quamcumque vim satisfactoriam ; cen­ sebant enim id derogare plenae satisfactioni Christi 2. 2. Acatholici recentiores, duce Harnack, tenent hanc no­ tionem satisfactionis inductam esse in Ecclesia a Tertullia­ no, ortumque habuisse ex principiis iuridicis, quae tunc vige­ bant in Ecclesia latina3. 170. Doctrina Ecclesiae. Florentinum (D 699) enume­ rat diversa opera satisfactoria. Tridentinum s.6 c.14 (D 807) numerat etiam opera satisfactoria; s.14 c.8 (D 904) commen­ dat satisfactionem, atque docet eam non habere vim nisi ex Christo ; c.9 (D 906) numerat diversa genera operum, quibus satisfacere possumus; cn.12 (D 922) definit satisfactionem non esse fidem fiducialem de satisfactione Christi pro nobis; cn.13 (D 923) definit posse satisfieri pro peccatis, quoad poe­ nam temporalem, per Christi merita, poenis a Deo inflictis et patienter toleratis, vel a sacerdote iniunctis, vel sponte suscep­ tis; cn.14 (D 924) definit opera satisfactoria esse verum Dei cultum. 171. Valor dogmaticus. 1. Posse satisfieri quoad poe­ nam temporalem, est veritas de fide divina et catholica de­ finita. a Cf. S-Beli-arminum, De pacnitentia 4,3-7. ’ Harnack. Dogmcngcschichte t.3 1.2 c.2. Cf. etiam SbErbsrc. Dogmcngeschkhte 1,366.546. ι,.Ι c3 a.4. satisfactio possibilis, τιι.ΐδ η.16δ-173 5Ô0 2. Hanc vim satisfactoriam inesse, ex meritis Christi, non solum operibus poenalibus sponte susceptis, aut a sacer­ dote impositis, sed etiam temporalibus flagellis a Deo inflic­ tis, est etiam veritas de fide divina et catholica definita. 172.. Probatur ex sacra Scriptura. Deus hortatur pec­ catores ad redimenda peccata eleemosynis aliisque operibus, quae proinde eo ipso testatur se acceptare in hunc finem. Ergo a fortiori iustus poterit redimere reatum poenae temporalis. Antec. Prov 16,6: Misericordia et veritate redimitur ini­ quitas; Tob 4,11 : Eleemosyna ab omni peccato et a morte li­ berat; Dan 4,24: Peccata tua eleemosynis redime, et iniqui­ tates tuas misericordiis pauperum; Act 10,4: Orationes tuae et eleemosynae ascenderunt in memoriam in conspectu. Dei... (cf. v.31 et 47). Cons. A fortiori, tum ex parte operantis, tum ratione rei obtinendae. Nam ex parte operantis, dignior est iustus quam peccator ; ex parte vero rei redimendae, culpa et poena aeter­ na longe excedunt poenam temporalem. Si ergo peccator, his operibus valet redimere culpam seu peccatum, a fortiori pot­ erit iustus, eisdem operibus, redimere poenam temporalem. 173. Probatur ex traditione. Ipsi veteres Protestantes, Illyricus et Chemnitius, fatentur traditionem sibi esse plane contrariam * *. Et quidem merito. Inter plura autem testimo­ nia Patrum, audiatur Tertullianus : “Quam porro ineptum, quam paenitentiam non adimplere, et veniam delictorum sus­ tinere, hoc est, pretium non exhibere, ad mercem manum emit­ tere. Hoc enim pretio Dominus veniam addicere instituit ; hac paenitentiae compensatione redimendam proponit impunita­ tem (R 313). Et S.Cyprianus: “Virgas igitur et flagella sen­ timus, qui Deo nec bonis factis placemus, nec pro peccatis satisfacimus”5. Et Origenes: “Ante oculos meos habeo do­ lorem meum, ut futuros poenarum dolores praesentibus pos­ sim doloribus compensare” c. Et S.Ambrosius: “Sicut qui pe­ cuniam solvunt debitum reddunt, nec prius evacuatur faenoris nomen, quam totius sortis ad nummum usque, quocumque so­ lutionis genere, quantitas universa solvatur; sic compensatio­ ne caritatis actuumque reliquorum, vel satisfactione quacum­ que, peccati poena dissolvitur” (R 1305). Et S.Augustinus: “Impunitum non potest esse peccatum, impunitum esse non * Cf. S.Bellarminum, De pacnitentia 4,10; qui exponit c.9 argumentum tra­ ditionis. 6 Epistola 11,2. Cf. Epistolam 55,20 • In Psalmum 37 honi.2,5: MG 12,1385. 51Ô 5.ά0Νζλι.βζ, mt daKnWKntIa. IV decet, non oportet, non est iustum. Ergo quia impunitum non debet esse peccatum, puniatur a te, ne puniaris pro illo”... (R 1494). Et S.Caesarius Arelatensis: “Si nec in tribula­ tione Deo gratias agimus, nec bonis operibus peccata redimi­ mus, ipsi tamdiu in illo purgatorio igne moras habebimus, quandiu supradicta peccata minuta tanquam ligna, faenum, stipula consumantur” (R 2333). 174. Ratio theologica. S.Thomas, Suppi, q.13 a.l ita arguit: a). Deus nequit praecipere impossibilia. Atqui praeci­ pit satisfactionem, dum ait : facite dignos fructus paenitentiae (Lc 3,8). Ergo satisfactio est possibilis. b) “Deus est magis misericors quam aliquis homo. Sed homini est possibile satisfacere. Ergo et Deo”. c) “Satisfactio est, cum poena culpae aequatur... Sed contingit aequalem poenam assumere delectationi, quae fuit in peccando. Ergo contingit Deo satisfacere”. 175. Obiectiones. 1. Ex S.Ambrosio, dicente de S.Petro: “Lacrimas eius lego, satisfactionem non lego” (R 1310). Ubi vide­ tur asserere, quod peccata remittantur absque satisfactione. Resp. satisfactionem in casu, non satisfactionem proprie dictam, sed excusationem denotare. Hoc enim manifeste patet ex contextu. Nam antequam illa verba proferret, scripserat S.Ambrosius: “Ipse IPetrusJ non excusavit... maluit enim ipse suum accusare peccatum ut justificaretur fatendo, quam gravaretur negando... non invenio quid dixerit, invenio quod fleverit.” Et continuo, post illa verba addit: “Sed quod defendi non potest, ablui potest; lavent lacrimae delictum.” 2. Christus satisfecit pro nobis abundanter. Ergo vacat quaelibet satisfactio nostra. Dist. anlec. Christus pro nobis abundanter satisfecit, quatenus ipse praestitit pretium vere sufficiens ad nos redimendos, conc. an­ tes.; quatenus insuper huiusmodi pretium non debeat singulis appli­ cari, nego antec. Dist. cons. Vacat quaelibet satisfactio nostra, independcnter a satisfactione Christi, conc. cons.; innixa in satisfactione Christi, nego cons. Cf. D 904. 3. Conceptus satisfactionis inducitur in Ecclesia a Tertulliano, legis perito. Ergo conceptus satisfactionis non ducit originem a Chris­ to Domino. Resp. satisfactionis vocem gaudere utique origine iuridica, immo et huiusmodi conceptum fuisse perpoliium in Ecclesia latina. Sed negamus prorsus rem ipsam fuisse ignoratam ante Tertullianum, ut eruitur ex argumentis. Nec id ignoravit etiam Ecclesia graeca, in qua opera poenalia sunt ad modum remedii, sanantis peccata. 176. Scholion 1. De condicionibus satisfactionis. In genere condiciones, quae requiruntur ad satisfaciendum, sunt eaedem quae requiruntur ad merendum. Igitur necesse est ut actus sit bonus, liber, supematuralis, et ut fiat a iusto viatore. Sed praeterea de ratione satisfactionis est ut opus sit poenale, cum agatur de com- L.l c.3 a.4. satisfactio possibilis, th.18 η.173-178 511 pensanda poena debita per aliam poen**.m libere a nobis susceptam vel acceptatam ; atque ideo, quia actus externus adauget poenalitatem, maior datur satisfactio in opere externo quam in solo actu interno; quod quidem per se non accidit respectu meriti’. 177. Scholion 2. De satisfactione condigna. Satisfactionem, de qua sermo fuit in thesi, non solum de congruo, sed etiam de con­ digno asserimus ; quatenus defendimus compensationem praestitam per satisfactionem aequivalere moralitcr poenae persolvendae. Quod quidem est sententia communis et certa, contra errorem. Baii, dam­ natum a Pio V : “Quando per eleemosynas aliaque paenitentiae ope­ ra Deo satisfacimus pro poenis temporalibus, non dignum pretium Deo pro peccatis nostris offerimus..., sed aliquid facimus, cuius in­ tuitu Christi satisfactio nobis applicatur et communicatur” (D 1059). Et iterum: “Satisfactiones laboriosae justificatorum non valent ex­ piare de condigno poenam temporalem restantem post culpam con­ donatam” (D 1077). Ratio autem theologica id probat : nam iustus potest mereri de condigno augmentum gratiae et gloriae; ergo a fortiori poterit satisfacere de condigno pro poena temporali pec­ catorum. Nec valent quae in contrario afferuntur: a) Homo nequit de condigno satisfacere pro culpa mortali. Ergo a pari nec pro poena temporali satisfacere potest. Conc. antec. Sed nego cons. et paritatem. Disparitas stat tum in obiecto, tum in subiecto. Nam quoad obiectum, culpa mortalis tali gaudet malitia intrinseca ut excedat quamlibet compensationem, a puro homine praestandam ; quod quidem non convenit poenae tem­ porali. Quoad subiectum vero, quia pro culpa mortali satisfaceret peccator, dum pro poena temporali satisfacit' iustus seu filius Dei adoptivus. b) Ut exsurgat satisfactio condigna, haec debet aequivalere poe­ nae persolvendae. Atqui opera huius vitae nequeunt aequivalere poe­ nis persolvendis in alia vita. Ergo nostra satisfactio nequit dici condigna. Dist. mai. Debet aequivalere physice, nego; moralifer, conc. Con­ tradis!. min. Non aequivalent physice, conc.; moraliter, nego. Nam, etsi duratio et intensitas poenarum huius vitae et alterius sint di­ versae, tamen opera huius vitae, prout procedunt a gratia, proportio­ nem habent et condignitatem aliquam ad satisfaciendum ’. c) Si condigne possemus satisfacere, “essemus, saltem aliqua ex parte redemptores” (D 1059). Atqui homo non est redemptor. Ergo nec condigne satisfacere nossumus. Dist. mai. Essemus redemptores quoad culpam et poenam aeter­ nam. nego; quoad poenam temporalem, conc. Contradist. min. Non est redemptor quoad culpam et poenam aeternam, conc.; quoad poe­ nam temporalem, nego. Hoc enim sensu docuit Tridentinum quod “paenitentes per Christum lesum peccata redimunt"... (D 924). 178. Scholion 3. De satisfactione vicaria. Communis et' certa sententia est quae tenet, hominem iustum posse de condigno satisfa­ cere etiam nro poems ab alio viatore post peccatum remissum solven­ dis. Et quidem agitur de satisfactione stricte dicta, non solum de ’ Plura apud SuXrez. De paenitentia disp.37 s.2-7. * Çf, SuArbz, Dc paenitentia disp.37 s 8 n,4, 512 s.c.onzAlez, DE PAENITENTIA. IV imperatione aut de merito. Id constat ex dogmate communionis sanctorum et implicite continetur in dogmate purgatorii, quatenus includit affirmationem possibilitatis subveniendi animabus ibidem detentis per suffragia iustorum ; suffragia enim sunt satisfactiones, si stricte loqui velimus. Potest etiam iustus pro peccatore satisfacere de congruo. Cf. S.Th., Suppi, q.13 a.2. Scholion 4. De satisfactione pro peccatis venialibus. Est etiam sententia communis et certa. Cuius ratio baec est : peccatum veniale non avertit hominem a Deo fine ultimo, sed tantum retardat ipsius motum in Deum per caritatem. Iam vero talis retardatio seu diminutio fervor’s caritatis bene potest compensari per fervorem carita­ tis, quo iustus ita se movet in Deum ut se avertat ab aliquo bono creato licito. Ergo peccatum veniale potest compensari a insto. Ergo potest iustus satisfacere pro peccato veniali de condigno. Cf. S.Th., 1.2 q.88 a.l ; q.89 a.l ; 3 q.87 a.2. Thesis 19. Ideo, debent sacerdotes, pro qualitate crimi­ num et paenitentium facultate, salutares et conve­ nientes satisfactiones paenitentibus iniungere. S.Th.. Suppi. q 18 a.4; q.8 a.7; Galtier, 502-508; LerciiEr-Lakner, 589592; Puig. 839-846. 179. Nexus. Praemissa iam duplici illa veritate, quod non semper remittatur tota poena temporalis simul cum re­ missione culpae, et quod pro illa poena valeamus Deo satis­ facere dum vivimus, iam dicendum est de satisfactione, prout haec est pars sacramenti paenitentiae. Igitur in thesi agimus de satisfactione sacramentali. 180. Notiones. Ideo, quia confessarius ut iudex vices Dei gerit; qui, ut constat ex th.17, dum remittit culpam et poenam aeternam, non semper remittit totam poenam tem­ poralem pro peccatis debitam, sed pro illa expianda congruam exigit satisfactionem. Debent, seu tenentur sacerdotes ex se imponere satisfac­ tionem ; a qua tamen obligatione excusari possunt per acci­ dens, vel ratione impotentiae paenitentis, vel si aliquando constaret confessario de praestita sufficienti satisfactione1. Satisfactio sacramentalis est voluntaria susceptio poe­ nae a confessario impositae, ad reparandam iniuriam Deo per peccatum illatam. Satisfactio salutaris dicitur illa quae valet restituere ordinem moralem per vindictam et castigationem peccatorum praeteritorum (aspectus vindicativus satisfactionis'), et simul 1 Cf. Suârez, De paenitentia disp 38 s.3 n.4: I.Capella. De satisfactione Tesu Christi et satisfactione nostra (Ferrariae 1551); V.Coucke, De satisfaci tione sacramentali : CollatBrug 34 (1934) 187-19J. _____ t..l c.3 a.4. satisfactionis necessitas, th.19 n.178-183 513 praecavet nova peccata paenitentis quatenus confert ad cus­ todiam novae vitae et ad medicamentum infirmitatis (aspec­ tus medicinalis satisfactionis’). Cf. D 905. Satisfactio conveniens est illa quae respondet gravitati peccatorum, habita tamen prae oculis infirmitate paenitentis. Nam, etsi confessarius sit iudex, simul tamen est medicus, qui medicinam convenientem pro facultate paenitentium as­ signare debet. Cf. D 905. 181. Adversarii. Protestantes, qui et duplex illud fun­ damentum negant, et denegant pariter sacerdotibus potesta­ tem imponendi poenas satisfactorias. Illae ergo paenitentiae veteris Ecclesiae, iuxta Novatores, non ordinabantur ad dan­ dam satisfactionem Deo, sed tantum ad aedificationem Eccle­ siae. 182. Doctrina Ecclesiae. Florentinum (D 699) docuit satisfactionem pro peccatis, impositam secundum arbitrium sacerdotis, esse partem sacramenti. Tridentinum s.14 c.8 (D 905) tradit et explicat assertionem nostram; cn.15 (D925) definit poenarum impositionem confitentibus non esse contra institutionem Christi nec contra finem sacramenti paeniten­ tiae. Valor dogmaticus. 1. Satisfactionem imponi debere a confessario, est saltem doctrina catholica, vel etiam doctrina definita c.S s.14 tridentinae. 2. Directe et explicite nihil tradit Tridentinum de obli­ gatione paenitentis ad acceptandam et adimplendam satisfac­ tionem sed id eruitur ex eo quod definierit s.14 cn.4 (D 914) satisfactionem, et quidem prout est actus ipsius paenitentis, esse partem sacramenti. 183. Argumentum. 1. Ex usu perpetuo Ecclesiae, quae, dum remittit peccata, semper exposcit a paenitentibus aliquam satisfactionem. Atqui hanc exposcit' non ad remissio­ nem culpae, quia haec ex opere operantis sola caritate remitti­ tur; neque ad remissionem poenae aeternae, quia haec simul cum culpa semper remittitur. Ergo solum ad remissionem poe­ nae temporalis. Mai. Constat ex multis capitibus: a) Ex institutione et praxi paenitentiae publicae. b) Ex epistolis canonicis S.Gregorii Thaumaturgi, S.Basilii, S.Gregorii Nysseni, S.Petri Alexandrini... Ex canoni­ bus paenitentialibus concilii Nicaeni, llliberitani, Ancyrani, TEOUXIIA IV 17 514 s.gonzAt.ez. r'E paenitentia. tv Neocaesariensis. Tllerdensis... E.r decretis conciliorum ,de di­ versis paenitentiis subeundis pro diversitate peccatorum, qua­ lia ediderunt concilium Laodicaenum, cn.2; Carthaginense III, cn.31 ; Agathense, cn.15: Turonense, cn.22; Wormatiense, cn.25... Ex libris paenitentialibus. c) Ex dictis Patrum, qui hortantur fideles ad perficien­ das satisfactiones sacramentales. Ita Tertullianus: “Exomologesis est, qua delictum Domino nostrum confitemur, non quidem ut ignaro, sed quatenus satisfactio confessione dispo­ nitur, confessione paenitentia nascitur, paenitentia Deus mi­ tigatur... In quantum non peperceris tibi, in tantum tibi Deus, crede, parcet” (R 315). Et S.Cyprianus: “Confiteatur sin­ guli, quaeso vos, fratres, delictum suum, dum adhuc qui deli­ quit in saeculo est. dum admitti confessio eius potest, dum satisfactio et remissio per sacerdotes apud Dominum grata est... Agite paenitentiam plenam”... (R 553-4). Et S.Leo Magnus: “Christus hanc praepositis Ecclesiae tradidit potes­ tatem, ut et confitcntibus actionem paenitentiae darent, et eos­ dem salubri satisfactione purgatos ad communionem sacra­ mentorum per ianuam reconciliationis admitterent” (D 146). Et S.Augustinus: “Tudicet ergo se ipsum homo... Et cum ipse in se protulerit severissimae medicinae, sed tamen medi­ cinae, sententiam, veniat ad antistites, per quos illi in Eccle­ sia claves ministrantur; et tanquam bonus iam incipiens esse filius, maternorum membrorum ordine custodito, a praeposi­ tis sacramentorum accipiat satisfactionis suae modum”... (R 1530). 2. Accedunt congruentiae illae, prolatae a Tridentino s.14 c.8 (D 904) ; quae, sicuti suadent, remissa culpa, non sem­ per remitti a Deo totam poenam temporalem, ita etiam signi­ ficant sacerdotem, utpote vicarium Dei, eadem ratione ac Illum agere debere. Igitur tum iustitia Dei, tum eius clementia, tum con formitas cum Christo exigunt ut confessarius, remissa cul­ pa per absolutionem, iniungat satisfactiones persolvendas pro poena temporali. 184. Scholion 1. De efficacia satisfactionis sacramentalis. a) En duplex quaestio: Num satisfactio sacramentalis remittat poe­ nam temporalem ex opere operato, et num producat gratiam pari­ ter ex opere operato. Per se patet satisfactionem sacramentalem, si persolvatur in s*atu gratiae, habere vim satisfaciendi ex opere operantis. Cf. thesim 18. Sed quaestio est utrum paenitcns etiam sa­ tisfaciat ex opere operato. Ex communi consensu theologorum, a quo certo unus dissentit t..l c.3 a.4. satisTactionis nSCësSiïas. th.19 n.183-187 515 Henricus Oswald (γ 1903) ’, satisfactio sacramcntalis remittit sal­ tem partem poenae temporalis ex opere operato, id est vi ipsius ri­ tus sacramentalis. Cf. Suppi, q.18 a.2. Quod quidem probatur ex Tridentino s.14 c.3 et cn.4 (D 896 914) sic: satisfactio est pars sa­ cramenti, quae necessario requiritur ad plenam et perfectam remis­ sionem peccatorum. Atqui remissio plena peccati complectitur, non solum reatum culpae, sed etiam reatum poenae temporalis. Ergo sa­ tisfactio efficit remissionem poenafc temporalis, prout illa est pars sacramenti, hoc est ex opere operato. b) In alia quaestione num satisfactio sacramentalis producat etiam gratiam ex opere operato, distinguendum est. Si attendatur satisfactio, prout facit unum cum signo sacramen­ tali, videtur dicendum ipsam producere gratiam ex opere operato; nam gratia in sacramento efficitur a toto signo. Id aperte docet Sua­ rez “. Et haec videtur etiam sententia S.Thomae 3 q.86 a.6 ; q.90 a.2 ad 2. Si vero consideratur satisfactio tanquam per se stans, prae­ sertim si adimpleatur post absolutionem, non videtur efficere gra­ tiam ex opere operato. Ita Vâzquez et Éugo4. 185. Scholion 2. Num, praeter satisfactionem, impositam a confessorio, omnia bona opera subsequentia paenitentis eleventur ad satisfaciendum ex opere operato. Id videntur innuere verba illa for­ mulae absolutionis : “Quidquid boni feceris et mali sustinueris sit tibi in remissionem peccatorum.” Sunt tamen theologi, v.c. Lugo’, qui rem omnino negant. Affirmat autem S.Thomas Quodl. 3 a.28; atque exinde, inquit S.Alphonsus °, haec sententia longe communior et probabilior evadit. Et re quidem vera, Ecclesia non adhibet verba illa absque ratio­ ne. Unde ex intentione Ecclesiae, bona opera subsequentia paeniten­ tis videntur accipere ex ipso sacramento specialem vim satisfacien­ di. Atque hoc modo vita nostra evadit perpetua paenitentia, ut exop­ tat Tridentinum (D 907). 186. Scholion 3. De tempore adimplendi satisfactionem sacramentalem. Satisfactio sacramentalis potest adimpleri ante absolutio­ nem. Sed ex damnationibus Ecclesiae contra Petrum de Osma (D 728), lansenistas (D 1306s), Pistorienses (D 1535), constat posse etiam adimpleri post absolutionem. Quod etiam patet ex quotidiana praxi Ecclesiae. Accedit ratio theologica. Nam reatus poenae temporalis non im­ pedit infusionem vel augmentum gratiae; et aliunde maior erit vis satisfactionis praestitae post absolutionem, cum haec habeat vim sa­ tisfaciendi, non solum ex opere operato, sed etiam ex opere ope­ rantis. 187. Scholion 4. De interna dispositione necessaria ad implen­ dam satisfactionem sacramentalem. Quaeritur num satisfactio sacramenfalis possit adimpleri in statu peccati, sive ante absolutionem, sive post absolutionem, novo iam peccato patrato. Manifestum est, ’ Sakratncntcnlchrc 2.184. Plura apud Galtier, Satisfaction : DTC 14,1129-1210. 8 De paenitentia disp.38 s.2 n.3. 8 VAzquez, De pacnitentia q.94 a.2 dub 5 n.9; Luco. Dc paenitentia disp.25 s.l n.2-16. 8 Dc pacnitentia disp.25 s.4 n.56. “ Theologia Moralis 1.6 n.5O7. Cf. SuÂRïz. De paenitentia disp.38 s.6 n.7; Galtier, 511. 516 S.GONZALEZ, DE PAENITENTU. IV in hac hypothesi non posse dari satisfactionem ex opere operantis, ex defectu status gratiae. Sed quaeritur utrum detur saltem ex ope­ re operato. Hoc aut’em affirmandum est. Nam illa satisfactio, utpote iudicialiter imposita post confessionem, ordinatur ad absolutionem et est vera pars sacramenti. Sed simul planum est' illam satisfactionem effectum suum non obtinere. nisi remoto obice per absolutionem sacramentalem ; cum inimicus Dei non sit subiectum aptum ut ei remittatur poena tem­ poralis. Sed, sublatu obice per gratiam, satisfactio sacramentalis ob­ tinet suum effectum ex opere operato, eo quod prius iam fuerit ele­ vata ad efficaciam vere sacramentalem’. CAPUT IV De ministro sacramenti paenitentiae 188. Prementes vestigia sessionis 14 tridentinae, hanc in­ tegram percurrimus, perpendentes quaestiones de exsistentia, necessitate et natura sacramenti paenitentiae. Sed, dum con­ cilium ageret de partibus huius sacramenti, sermonem etiam fecit de effectibus et de ministro paenitentiae. De his ergo superest dicendum. Ac primum quidem de ministro; deinde, capite sequenti, de effectibus sacramenti paenitentiae. Iam vero, doctrinam de ministro sacramenti paenitentiae exhibet Tridentinum, c.6-7 et ens.10-11 (D 902s 920s). Sum­ ma autem eorum, quae ibi traduntur, haec est: a) Minister paenitentiae est solus sacerdos, non laicus. i>) Et quidem, etsi sacerdos teneatur peccato mortali. c) Sed sacerdos ornari debet iurisdictione. Quare praeci­ pua statuuntur principia de reservatione casuum. Igitur, ea praetermittentes quae potius spectant ad Theo­ logiam Moralem, nos demonstrabimus ministrum sacramenti paenitentiae debere esse instructum duplici potestate, scilicet potestate ordinis sacerdotalis et convenienti potestate iurisdictionis. ’ Cf. Süârêz, De poenitentia disp.38 s.8. r,.l c.4 λ.1. potestas ordinis. TH.20 n.187-191 ARTICULUS De potestate 517 I ordinis Thesis 20. Minister sacramenti paenitentiae est solus sacerdos. S.Th., Suppi, q.8 a.lss; Galtier, 528-533; Lercher-I.aknEr, 604ss; Puic, 887ss. 189. Nexus. Diximus in thesi 1 potestatem remittendi peccata fuisse concessam a Christo Domino Ecclesiae hierar­ chicae; exinde iam concludendum est ministras paenitentiae non esse laicos. Verum, intra ipsam sacram hierarchiam, cum sint diversi gradus, inquirimus num ministri sint soli sacerdo­ tes, an etiam diaconi vel ministri inferiores. 190. Notiones. Minister sacramentorum dicitur ille qui conficit sacramentum, formam materiae applicando, vel qui illud administrat. Sed minister, alius est liceitatis, alius vali­ ditatis. Loquimur de utroque. Solus sacerdos, id est, episcopus aut presbyter, non laici, nec diaconi. Si vero diaconi excludendi sunt, a fortiori quili­ bet alii ministri inferiores. 191. Adversarii. 1. Montanistae, saeculo tertio, iuxta quos potestas remittendi peccata residet apud solos pneuma­ ticos sive spirituales. Ita Tertullianus (cf. n.6). Et quidem hodierni protestantes liberales tenent hanc fuisse doctrinam primaevae Ecclesiae1. Cui tamen assertioni adversatur .ipse Tertullianus, cum in eodem libro De pudicitia perspicue fa­ teatur se hac in re discedere a doctrina catholica, et a se ipso, dum esset catholicus (R 383). 2. Wicleffitae et Hussitae, saeculo decimo quinto, pro quibus boni laici poterant absolvere a peccatis, minime vero mali sacerdotes (D 670ss). 3. Protestantes, saeculo decimo sexto, apud quos, omnes fideles habent potestatem remittendi peccata, aut per correp­ tionem, si peccata sint publica, aut per spontaneam confessio­ nem cuicumque factam, si peccata sint secreta (D 753 902 920). Ad hanc sententiam accedunt recentiori tempore veterocatholici. ---------------I ■ 1 Cf. K.Holl, Enthusiasmus und Bussgeualt beim griechischen Monchtum 312-330. 518 S.GONZALEZ, DE PAENITENTIA. IV 192. Doctrina Ecclesiae. Florentinum (D 699) asseruit ministrum paenitentiae esse sacerdotem. Tridentinum s.14 c.6 (D 902) docet, non omnes fideles, sed solos episcopos et sacer­ dotes habere clavium ministerium, idque, etsi sint mali ; nec aliter intelligenda esse verba institutionis sacramenti paeni­ tentiae; cn.10 (D 920) definit: “S.q.d. sacerdotes, qui in pec­ cato mortali sunt, potestatem ligandi et solvendi non habere ; aut non solos sacerdotes esse ministros absolutionis, sed om­ nibus et singulis Christi fidelibus esse dictum: Quaecumque ligaveritis... a.s.”; s.23 c.l (D 957) tradit Christum dedisse potestatem dimittendi et retinendi peccata apostolis eorumque successoribus in sacerdotio; cn.l (D 961) definit ad sacerdo­ tium pertinere potestatem remittendi et retinendi peccata ; sacerdotium autem distinguitur a ceteris ordinibus, etiam a diaconatu (D 958 962). 193. Valor dogmaticus. 1. Est veritas de fide divina et catholica definita solos sacerdotes esse ministros absolu­ tionis, minime vero laicos; immo, ne diaconos quidem, cum definiatur “solos sacerdotes esse ministros absolutionis” (D 920), et cum de solis episcopis et sacerdotibus sermo fiat in capite sexto s.14 (D 902) 2. 2. Est etiam veritas de fide divina et catholica definita sacerdotes gaudere potestate ligandi et solvendi, etsi versen­ tur in statu peccati mortalis (D 920). 3. Tandem, est etiam definitum verba institutionis huius sacramenti (Mt 18,18; Io 20,23) dicta fuisse, non fidelibus, sed solis sacerdotibus (D 920). 194. Probatur ex sacra Scriptura. Demonstravimus in thesi 1 potestatem remittendi et retinendi peccata datam fuis­ se apostolis eorumque legitimis successoribus, id est, Eccle­ siae hierarchicae, non vero singulis fidelibus sive laicis. Iam vero, ex. sola Scriptura (Io 20,23; Mt 18,18) non satis constat quinam sint legitimi successores apostolorum in hac re, utrum soli episcopi an etiam presbyteri. Sed ex testimonio traditio­ nis, ut statim videbimus, et ex interpretatione magisterii ec­ clesiastici, praesertim concilii Tridentini locis citatis (D 902 957-962), certissime patet successores apostolorum circa re­ missionem vel retentionem peccatorum esse tum episcopos tum presbyteros, et quidem eos solos. ’ Cf. Suarez, De paenitentia disp.24 s.l n.8; Galtier, 428 2.° τ..1 c.4 A.l. potestas ordinis. TH.20 n.192-195 519 195. Probatur ex traditione. Traditio testatur minis­ tros absolutionis non esse laicos, nec diaconos, sed solos sacer­ dotes, id est, episcopos et presbyteros. Ergo ex traditione con­ stat solos- sacerdotes esse ministros absolutionis. Antec. per partes explicat-ur: 1) Non sunt laid. Ut enim diximus in thesi 1, Patres, dum memorant ministros paenitentiae, nullibi assignant lai­ cos, sed solos sacerdotes. Ita S.Pacianus: “Quod per sacer­ dotes suos facit [Deus], ipsius potestas est”... (R 1244). Et S.Chrysostomus : “Quaecumque inferne sacerdotes faciunt, eadem Deus superne confirmat”... (R 1119). Et S-Leo Mag­ nus: “Indulgentia Dei nisi supplicationibus sacerdotum ne­ queat obtineri... Christus Tesus hanc praepositis Ecclesiae tra­ didit potestatem”... (D 146). “De pondere aestimando delic­ torum, sacerdotis est iudicare”...3 2) Nec sunt diaconi. Cum enim hi tanta auctoritate gau­ derent primis Ecclesiae saeculis, nullibi, nec apud Patres, nec apud antiquissima Ritualia, tribuitur ipsis haec praerogativa, quae certe fuisset omnium suprema. Contra, ibi semper ci­ tantur tanquam ministri paenitentiae soli sacerdotes. Audi S.Ambrosium: “Ius enim hoc [ligandi et solvendi] solis per­ missum sacerdotibus est” (R 1293). 3) Saltem sunt episcopi. Qua de re nemo sane dubita­ bit. Si enim haec singularis potestas residet in sacra hierar­ chia, ipsa necessario pollent illi saltem qui obtinent supre­ mum gradum hierarchicum. Et quidem historice constat, pri­ mis saeculis praecipue sive communius episcopos administras­ se hoc sacramentum. 4) Sed etiam sunt presbyteri, ut ostendit ipsa praxis Ec­ clesiae a remotissimis temporibus: a) In f ine saeculi primi, Corinthi et Romae. Nam S.Cle­ mens Romanus hortatur Corinthios ut peragant paenitentiam apud presbyteros, quo sub nomine, ex communi sententia, ve­ niunt, non episcopi, sed sacerdotes secundi ordinis (R 27). Paulo post, simili ratione videtur intelligendus S.Polycarpus (R 73) pro Asia Minori. b) Medio saeculo tertio Romae, vacante sede apostolica, presbyteri dabant pacem lapsis4. c) Praxis designandi presbyterum paenitentiarium, a me­ dio sacculo tertio, idem aperte confirmat °. 3 4 ° tica S.Innocentius I.· Epistula 25.7: ML 20.559. Cf. Epistulam 30.8. ct 8.3 (inter epistulas S.Cypriani). Cf. Socratem. Historia- Ecclesiastica 4,19; SozomEnum. Historia Ecclesias­ 7,16. De presbyteris paenitenti^riis, çf. Vacandabd, Çonfessior : PTC 520 S.GONzAlEZ, DF. PAENITENTIA. IV d) Eodem tempore de ecclesia africana idem testatur S.Cyprianus e. e) Sub fine saeculi tertii in ecclesia alexandrina S.Dionysius, episcopus alexandrinus, inducit senem moribundum, Serapionem, sic loquentem : “Properate, quaeso, et me quan­ tocius absolvite ; accerse mihi unum ex presbyteris” 7. f) Versus finem saeculi quarti, explicite tradit hanc doc­ trinam S.Hieronymus: “Legimus in Levitico de leprosis... Quomodo ergo ibi leprosum sacerdos mundum vel immundum facit, sic et hic alligat vel solvit episcopus et presbyter, non eos qui insontes sunt vel noxii, sed pro officio suo, cum pec­ catorum audierit varietates, scit qui ligandus sit quive solven­ dus” (R 1386). 196. Scholion 1. De diaconis. Contra illa, quae nuper exposuimus, pauca proferuntur facta historica, quorum mo­ mentum nunc perpendendum est. a) Primum, obiciuntur verba S.Cypriani, praecipientis quod “si [fratres] incommodo aliquo et infirmitatis periculo occupati fuerint, non exspectata praesentia nostra, apud pres­ byterum quemcumque praesentem, vel, si presbyter repertus non fuerit et urgere exitus coeperit, apud diaconum quoque exomologesim facere delicti sui possint, ut manu iis in paenitentiam imposita veniant ad Dominum cum pace”... (R 570). Exi quibus videtur concludendum, saltem in casu necessitatis, etiam diaconos evadere ministros paenitentiae. Respondeo rem esse obscuram. Contextus enim suadet ibi sermonem fieri de exomologesi sacramentali, nec facile intelligitur diaconum nihil aliud agere quam internuntium, vel so­ lam communionem eucharisticam administrare. Ideo, videtur concedendum quod S.Cyprianus existimaverit diaconum, in casu extremae necessitatis, posse devenire ministrum absolu­ tionis. Exceptio autem una alterave, contra praxim et doctri­ nam universalem et constantem Ecclesiae, argumentum tradi­ tionis evertere non valet. Quae quidem solutio si accipiatur, fatendum est S.Cyprianum materialiter errasse 8. b) Concilium Illiberitanum cn.32, premens absque dubio vestigia S.Cypriani, eandem disciplinam tradit : “Apud près3,842ss; Batiffol, Etudes d'histoire et de théologie positive 329-335; I/ECLERcy. Pénitence: DACL 14,21 Iss. «Epistula 18,1; 19,2; 16,3 (R 570 569). ’ Cf Eusebium, Historia Eclesiastica· 6,44: MG 20.630s; G.dei. Ton, L'episodio cucaristico di Serapione, narrato da Dionigi Alcssandrino : ScuoCatt 70 (1942) 37-47. “ Alias solutiones praebent Petavius, Diatriba dc paenitentia ç.2 çt 4 (c<|. 8,445 et 452); GaltiSR, 531· t..l c.4 A.l. potestas ofiutNis. TH.20 n.195-197 521 byterum, si quis gravi lapsu in ruinam mortis inciderit, pla­ cuit agere paenitentiam non debere, sed potius apud episco­ pum ; cogente tamen infirmitate, necesse est presbyterum com­ munionem praestare debere, et diaconum, si ei iusserit sacer­ dos”. Responsio eadem danda videtur ac illa quam dedimus S.Cypriano, cum in hac re pendeant Patres illiberitani ab epi­ scopo carthaginensi ®. c) Medio aevo, a saeculo IX ad XIII, invaluit mos con­ fitendi apud diaconum in casu necessitatis, ut testantur non­ nullae collectiones canonum, necnon et concilia quaedam par­ ticularia *10. Ergo diaconi censebantur ministri, saltem extraor­ dinarii, paenitentiae. Respondeo aliud esse hunc morem exstitisse in nonnullis ecclesiis, et aliud, longe diversum, quam doctrinam tenerent eaedem illae ecclesiae circa ministrum paenitentiae. Nam in iisdem documentis, in quibus agnoscitur ille mos, explicite de­ claratur diaconos non posse absolvere. Ita v.gr. Tipeodorus: “Ut nullus alius praesumat paenitentiam dare vel confessio­ nem audire, quam episcopus vel presbyter. Sicut enim sacri­ ficium offerre non debent nisi episcopi vel presbyteri, quibus claves regni caelestis traditae sunt, sic nec paenitentium iudicia alii usurpare debent. Si autem necessitas evenerit, et pres­ byter non fuerit praesens, diaconus suscipiat paenitentem ad communionem sanctam”11. Et Constitutio S.Odonis: “Item prohibetur districte ne diaconi ullo modo audiant confessio­ nes, nisi in arctissima necessitate ; claves enim non habent nec possunt absolvere”12. Unde, factum quod diaconi audirent confessiones, non probat eos absolutionem dedisse, sed tan­ tum ostendit quam necessaria censeretur tunc temporis con­ fessio paenitentis ; qui, cum sacerdotem non haberet, peccata sua confitebatur diacono, ut ex sua parte praestaret, quantum praestare poterat. 197. Scholion 2. Dc martyribus. Sunt nonnulli textus, in quibus etiam videntur assignari martyres tanquam ministri absolutionis. En praecipuos. a) Saeculo secundo in epistula ecclesiae Lugdunensis le° Cf. S.Gonzalez, Los castigos penitcnciales dei concilio' de Elvira: Greg 22 (1941) 194; La pcnitencia en la primitiva Iglesia cspanola 43. 10 Textus exhibet Laürain. De l'intervention des laïques, des diacres et des abbesses dans l’administration de la pénitence (Paris 1897) 78s. 11 Theodorus, c.31: ML 99,946. 13 Constitutio S.Odonis Parisiensis en.56: Msi 22,676. De hac diaconorum quaestione adeas G.Gromer, Zur Geschichte der Diakonenbeicht im Mittelalter: Festschr. Knëpfler (1917) 159-176; P.Bernard, Confession: DTC 3.898s. 522 S.CONZÂbEZ, 1>K PAENITENTîA. IV gimus : Martyres, “cunctos absolvebant, neminem ligabant” 13 1S*. 14 Ergo eo tempore martyres censebantur gaudere potestate ab­ solvendi. Respondeo sensum huius loci patere ex contextu, ubi dici­ tur: “Omnium defensionem [martyres] suscipiebant, nemi­ nem accusabant, cunctos absolvebant, neminem ligabant”. Quibus verbis hoc tantum significatur, martyres excusasse omnes, praesertim illos qui tormentorum metu lapsi essent, minime vero eosdem sacramentaliter absolvisse a peccatis. b) S.Cyprianus pluries asseruit in suis epistulis 15-23, quod martyres remitterent peccata. Respondeo, ex harum epistularum lectione satis constare S.Cyprianum non asserere quod martyres auctoritative remit­ terent peccata, sed quod illi exorarent episcopum ut ipse re­ mitteret peccata iis, pro quibus intercedebant et quibus com­ municabant suas satisfactiones. Et quidem hic mos erat anti­ quus, ut testatur ipse S.Cyprianus: "Sicut in praeteritis sem­ per sub antecessoribus nostris factum est” 14. Hanc eandem consuetudinem exorandi pro peccatoribus laudaverat Tertul­ lianus catholicus in martyribus; etsi deinde, iam montanista factus, eandem exprobrat catholicis1S. c) Origenes fatetur martyres “remissionem peccatorum ministrare” 1G. Respondeo Origencm loqui.de animabus martyrum, quae in caelo pro invocantibus ipsos deprecantur. Ita enim ibidem loquitur: “Eorum animae, qui propter testimonium lesu se­ curi percussi sunt..., precantibus remissionem peccatorum ministrant...” 198. Scholion 3. De laicis. A saeculo XI ad XVI inva­ luit consuetudo confitendi laicis, in casu extremae necessita­ tis, seu in periculo mortis, cum sacerdos adiri non posset1718 . Quam consuetudinem roboravit, medio saeculo XI, PseudoAugustinus, Dc vera et falsa poenitentia1S, cuius innixi aucto­ 13 Apud Eusebium, Historia Ecclesiastica 5,2: MG 20,433. 14 Epistula 15,1. 10 Ad Martyres 1: ML l,693ss; De pudicitia 22: ML 2,1081ss. Cf. S.Char­ rier. Tertullicn et les martyrs pénitentiers: RevAug 10 (1907) 582; Le pouvoir péndentiel des martyrs: RevAug 10 (1907) 692; B.CapellE, L'absolution sacer­ dotale chez S.Cypricn: RechThAncMéd 7 (1935) 221-234. 13 Exhortatio ad martyrium '30: MG 11,602. Eundem conceptum exhibet In Numeros horn 102: MG 12,638. 17 Cf. A.Teetaert, La confession aux laïques dans Γ Eglise Latine depuis le VIII jusqu'au XIV siècle (Paris 1926) (cf. HAVeisweiler: Schol 3 [1928] 574-580). 18 Ps. August inus, De vera ct falsa paenitentia 10,25: ML 40,1122. L.l C.4 Λ.1. POTESTAS ORDINIS. TH.20 N.197-198 523 ritate, hanc confessionem dixere necessariam Petrus Lombar­ dus, S.Albertus Magnus, S.Thomas...19 Respondeo huiusmodi confessionem non esse stricte sacra­ mentalem, ut fatetur ipse S.Thomas, Suppi, q.8 a.2 ad 1: “Quando necessitas imminet, debet facere paenitens, quod ex parte sua est, scilicet conteri et confiteri cui potest; qui, quamvis sacramentum perficere non possit, ut faciat id quod ex parte sacerdotis est, absolutionem scilicet, defectum tamen sacerdotis summus sacerdos supplet. Nihilominus confessio laico ex defectu sacerdotis facta sacramentalis est quodam­ modo. quamvis non sit sacramentum perfectum, quia deest ei id, quod est ex parte sacerdotis”. Igitur laicus, ex testimonio ipsorum, qui hanc praxim commendabant, nequibat paenitentem absolvere. Haec autem praxis, ab his doctoribus commendata, probat quam necessa­ ria aestimaretur ab illis confessio, et quanta vis tribueretur in sacramento paenitentiae actibus ipsius paenitentis. Accedit quod verecundia illa, inhaerens confessioni, haberetur tanquam aliqua satisfactio peccatorum, ut testantur Pseudo-Augustinus et S.Albertus Magnus, locis citatis. Attamen, S.Bonaventura et Scotus ®°, quos iam ab eo tem­ pore sequuntur theologi fere omnes, distinctione facta inter confessionem humilitatis et confessionem sacramentalem, rec­ tius docuere confessionem sacramentalem non esse faciendam nisi solis sacerdotibus. Ideoque, praxis haec confitendi laicis paulatim derelicta est, praesertim postquam Novatores spar­ serunt errorem quod laici possent remittere peccata. 10 Petrus Lombardus. Sententiae 4 d 17 c.4; S.Albertus M.. In 4 d.17 a.58s; S.Thomas. In 4 d 17 q.3 a.3 sol. 3 ad 1; Suppi. q8 a.2 ad 1. Cf. Laurain, De l'intervention des laïques... 15$; Gromer. Dic Laienbeicht im Mïttçlalter (Mün­ chen 1909); F Gillmann. Zur Frago der Laienbeicht : Kath 88 (1009 1) 435-451 ; Die Laienbeicht tiach Stephan Langton: Katli 93 (1913 2) 59-62; A.Teetaert, La confession aux laïques chez Albert le Grand: EphThLov 2 (1925) 530-542; La confession aux laïques dans l'Eglise Latine... 38-476; B Poschmann. Die abcndlandische Kirchcnbusse im frühen M'.ttclaïter 183-187. Dc eadem laicali confess'one apud Graecos legi possunt: E.Vacandard. Les moines confesseurs en Orient du au XIII siècle: PevClerFr 44 (1905) 236-260; A Palmieri, I Padri spirituali nei monasteri d'Orientc c la storia della confessione sacramentale: RivScTeol 3 (1907) 121-133; J.Hormann, Untcrsuchungcn sur gricchischen Laienbeicht (1913). 30 S.Bonaventura. In 4 d.17 p.3 a.l q.l; Scotus, In 4 d.14 q.4. Cf. SuârEz, De paenitentia disp.24 s.l n.lls. 524 S.GONZALEZ, DE ΡΛΕΝΙΤΕΝΤΙΛ. IV ARTICULUS II De potestate iurisdictionis 199. Ex dictis, necessario requiritur in ministro paeni­ tentiae potestas ordinis, sive sacerdotium. Sed iam quaeritur num id sufficiat, an aliquid amplius exigatur. Ratio dubitandi haec est. Cum sacramentum paenitentiae essentialiter sit iudicium, quod proinde non nisi in subditos exerceri valet, merito dubitatur num omnes fideles consti­ tuantur subditi cuiuslibet sacerdotis, eo ipso quod ille acce­ perit potestatem ordinis, necne. Tridentinum respondet requiri utramque potestatem, or­ dinis et iurisdictionis, ut valide conferatur sacramentum pae­ nitentiae. Ergo haec duplex potestas, per se separabilis, in hoc sacramento separari nequit. Thesis 21. Ut sacerdos valide absolvat, ornari debet, nori sola potestate ordinis, sed etiam potestate iuris­ dictionis. S.Th., Suppl, q.8 a 4; Galtier. 534-539; LerchEr-Lakner. 607-610; Puio. 900-907. 200. Notiones. Iurtsdictio est potestas regendi sub­ ditos in finem supernaturalem, sive sacramentaliter (in foro interno seu conscientiae), sive extrasacramentaliter (in foro externo). Sed alia est iurisdictio ordinaria, illa, scilicet, quae vi muneris habetur ; alia, iurisdictio delegata, quae habetur ex commissione illius, qui ordinaria gaudet potestate. Prior ipso iure adnexa est officio; alia vero committitur personae (CIC 196-210). 201. Adversarii. 1. Ioannes de Poi.liaco, saec.XIV, adeo urgebat necessitatem confessionis apud proprium sacer­ dotem, ut practice negaret sufficientiam iurisdictionis dele­ gatae (D 491ss). 2. Pistorienses, saeculo XVIII, iuxta quos, potestas ab­ solvendi convenienter tantum, non necessario, exercetur in subditos, nimirum, ad vitandam confusionem. Negant ergo necessitatem iurisdictionis (D 1537). 202. Doctrina Ecclesiae. Florentinum (D 699) haec docet : “Minister huius sacramenti est sacerdos habens aucto­ L.l c.4 λ.2. potestas iurisdictionis. th.21 n.199-204 525 ritatem absolvendi vel ordinariam vel ex commissione superio­ ris”. Tridentinum s.14 c.7 (D 903) exigit ad validam absolutio­ nem sacerdotis ut hic habeat iurisdictionem ordinariam vel delegatam, idque petit ex natura iudiciali sacramenti paeni­ tentiae. Vide praeterea damnationes adversariorum, modo citatas. Valor dogmaticus. Saltem doctrina catholica1, ex dam­ nationibus adversariorum ; sed. spectato concilio Tridentino, potest etiam dici doctrina definita (D 903). 203. Argumentum. 1. Haec est persuasio constans Ecclesiae, teste Tridentino [persuasum semper in Ecclesia Dei fuit...), eiusque praxis, absolutionem sacerdotalem, absque iurisdictione, esse invalidam. Atqui in hac re Ecclesia falli non potest. Ergo requiritur iurisdictio ad validitatem. 2. Dationem theologicam huius persuasionis et praxis, re­ ponunt Patres Tridentini in natura iudiciali sacramenti paeni­ tentiae. Etenim, sententia iudicialis, ait Tridentinum, nequit ferri nisi in subditos. Ergo sacerdos, cum sit iudex in hoc sacramento conficiendo, nequit absolvere nisi sibi subditos. Atqui sacerdos non habet subditos nisi per iurisdictionem. Ergo requiritur iurisdictio, seu assignatio subditorum. Mai. Quia est actus superioris, qui auctoritative rem con­ troversam solvit. Tn hoc differt iudex ab arbitro; arbiter enim rem solvit ex aequitate, ita ut aequalem vel etiam supe­ riorem attingere valeat. Min. Sacerdos enim non obtinet subditos ullos per solam ordinationem, sed tantum accedente iurisdictione ordinaria vel delegata, ut aperte docuit Tridentinum (D 903). Verum, quaenam relatio intercedit inter potestatem ordinis et potes­ tatem iurisdictionis? Quandonam et quomodo confertur iuris­ dictio? De hac re in scholio. 204. Obiectiones. 1. In ordinatione presbyterali pronuntiat episcopus: otiorum remiseris peccata, remittuntur eis... Atone haec significant, in hac ordinatione conferri plenam notestarem ad remit­ tenda peccata. Ergo in ordinatione presbyterali confertur simul et potestas ordinis et potestas iurisdictionis. Conc. mai. Dist. min. Significat ibi conferri plenam potestatem ordinis, ita ut, si aliquando sacerdoti assignentur subditi, eos possit 1 Nota censuram, qua damnantur ab Ecclesia tum errores I.de Polliaco. tum propositio Pistoriensium. Nimirum de erroribus I.de Polliaco haec dicuntur: Omnes praedictos articulos ct quemlibet eorundem tanquam fatsos ct erroneos et a doctrina sana devios auctoritate apostoliea damnamus ct reprobamus..., doctrinam ipsis contrariam veram esse et catholicam asserentes... (D 4931. Propositio vero Pistoriensium reprobatur tanquam falsa, temeraria, perniciosa Tridentino contraria et iniuriosa, erronea (D 1537). 526 S.CONZÂLEZ, DF. PAF.NITENTIA. IV absolvere sacramentaliter, conc. min.; significat' ibi iam assignari subditos, vel conferri jurisdictionem, nego min. Responsionis sensus magis patebit ex dicendis in scholio. 2. In ordinatione confertur potestas remittendi peccata, quae est vere iudicialis. Atqui potestas iudicialis necessario includit potesta­ tem iurisdictionis. Ergo in ordinatione confertur etiam potestas jurisdictionis. Dist. mai. In ordinatione confertur potestas iudicialis, seu potestas quae non nisi per modum iudicii exerceri va’et, conc. mai.; confertur potestas, quae absque potestate iurisdictionis suf­ ficiat ad exercendum hoc indicium, nego mai. Contradist. min. Si accedat potestas iuridictionis. conc. min.; .al'ter, nego min. Merito scripsit Suarez: "Ex ut'raque potes'ate [ordinis et iurisdictionis] completur integra facultas ad perfectum actum huius iudicii, qui et prolationem et exsecutionem sententiae includit” 3. De facto, in periculo mortis, omnes sacerdotes gaudent fa­ cultate absolvendi a quibuslibet peccatis. Ergo, haec potestas acci­ pitur in ipsa ordinatione. Dist. antec. Hanc facultatem obtinent omnes sacerdotes' ex con­ cessione Ecclesiae, testibus Tridenfino (D 903) et CIC 882, conc. antec.; vi solius ordinationis, nego antec. 4. Eatenus caret' sacerdos iurisdictione, quatenus vi solius ordi­ nationis non habet subditos. Atqui ipse paenitens potest se subde­ re sacerdoti, ut accipiat absolutionem. Ergo, praeter hanc paeniten­ tis subiectionem, non requiritur nova collatio iurisdictionis. Con. mai. Neoo min. Nam. cum peccatum sit offensa in Deum, nemo potest conferre iurisdictionem ad illud remittendum nisi ipse Deus per se vel per suos ministros; paenitens autem non est mi­ nister electus a Deo ad hanc iurisdictionem concedendam. Nec ur­ get paritas cum elcc’ionc arbitri ; quia, qui arbitrum eligit gaudet proprio iure, quo cedere pofest; quod non convenit paenitenti. 205. Scholion 1. De collatione potestatis iurisdictionis. Circa tempus, quo conferatur iurisdictio, seu de relatione huius potestatis ad potestatem ordinis sacerdotalis, tres profert sententias Suarez’. Prima sententia, propugnata ab Armacano, in quam inclinat Almainus. et quam dicit probabilem Durandus, tenet iurisdictionem conferri in ipsa ordinatione sacerdotali, ac proinde eam realiter non distingui a potestate ordinis, nec esse separabilem ab illa. Attamen haec sententia falsa est, eique adversantur reliqui theologi. Nam vi solius ordinationis non suscipitur ullum munus, ctii necessario ad­ nexa sit iurisdictio ordinaria nec in eadem ordinatione intendit episcopus aut Romanus Pontifex conferre ullam iurisdictionem de­ legatam. Altera sententia docet' in ordinatione conferri iurisdictionem in­ choatam et incompletam, complendam deinde ab Ecclesia, cum tali sacerdoti assignantur subditi. Sed etiam videtur reicienda huiusmo­ di sententia. Etenim a) adversatur modo communi loquendi, iuxta quem tantum datur duplex species iurisdictionis, ordinaria et dele­ gata. nullibi vero memoratur haec tertia species iurisdictionis in5 SvârEz. De poenitentia disp.16 s.3 n.32. • De poenitentia disp.16 s.3 n.5-29. Cf F.CkarrierE. Le pouvoir d’ordre et le pouvoir de iurisdiction dans le sacrenient dc la pénitence: DivTliom(Fr) 23 (1945) 191-213. I..1 C.5. EFFECTUS paenitentiae. n.204-208 527 choatae; b) praeterea supponit adesse iurisdictionem, absque ullis subditis, quod mirum videtur; c) nec distinguit adeo perfecte po­ testatem ordinis et' potestatem iurisdictionis, cum utramque ex eo­ dem fonte derivatam censeat4. Tertia sententia, magis probanda, asserit' in sacra ordinatione non conferri ullam iurisdictionem, sed hanc accipi aliunde ab Ec­ clesia. Nam, praeterquam videatur haec fuisse mens S.Ihomae et S.Bonaventurae \ hac ratione medus servatur distinctio essentialis inter potestatem ordinis et potestatem iurisdictionis. 206. Scholion 2. Num quilibet sacerdos, vi potestatis ordinis, habeat saltem iurisdictionem ad remittenda peccata venialia. Non­ nulli theologi respondent affirmative, v.gr. S.Thomas, Scotus, Sua­ rez, Vazquez, Lugo*'. Quorum alii putabant ad remissionem venia­ lium non requiri iurisdictionem ; alii vero censebant iurisdictionem requisitiam concedi ab Ecclesia ex consuetudine immemorial!. Attamen, prima explicatio certo teneri nequit ; nam ratio iudicii, in argumento exposita, valet pro omni peccato. Altera explicatio, ex se valere posset ; sed de facto nunc non datur talis consuetudo ve) tacita’approbatio ab Ecclesia. Immo C1C 879 exigit expressam iurisdictionem pro audiendis quibuslibet confessionibus; idque con­ sonat cum prohibitione Innocentii XI (D 1150). 207. Scholion 3. De reservations casuum. Potestatem reser­ vandi casus denegarunt Ecclesiae Protestantes, atque circa hoc etiam errarunt Pistorienses (L) 1544s). Concilium vero Tridentinum s.14 c.7 et cn.ll (U 903 921) docuit et definivit episcopos habere ius reservandi sibi casus. Et quidem, cum iurisdictio conferatur iuxta voluntatem concedentis, haec potest concedi limitata, sive quoad personas vel locum, sive quoad tempus vel speciem pecca­ torum. Quod quidem magnopere iuvare, ad Christiani populi dis­ ciplinam, asseruit Tridentinum. Hoc enim modo, vel deterrentur fideles a peccatis gravioribus, vel ipsa peccata semel commissa vin­ dicantur, vel quaedam pericula removentur. CAPUT V De effectibus sacramenti paenitentiae 208. Effectus sacramenti paenitentiae profert Tridenti­ num s.14 c.3 (D 896) his verbis: Res et effectus huius sacra­ menti, quantum ad eius vim et efficaciam pertinet, reconciliatio est cum Deo, quam interdum in viris piis et cum devotione hoc sacramentum percipientibus conscientiae pax ac serenitas cum vehementi spiritus consolatione consequi solet. ♦ GaltiEr, 535-538. Has diversas sententias recenset etiam SassE, Dc sacra­ mentis Ecclesiae 2,83-5. ’ S.Th., In 4 d.18 q.l a.l; S.Bonaventura, In 4 d.19 a.2 q.2. e S.Th., In 4 d.18 q.2 a.3; Suppi, q.8 a.3; Scotus, In 4 d.18 q.4 a.2; VÂZQUEz, In tertiam partem q.93 a.l dub.6; SuXrEz. De poenitentia disp.26 s.5; Lugo, Dc poenitentia disp.18 s.3 n.41-44. 528 S.CONZÂLÉZ, Wt PACNITENTIA. IV Unde effectus, qui semper consequitur sacramentum paeni­ tentiae, rite susceptum, est reconciliatio cum Deo I. Cui inter­ dum etiam accedit, in illis qui devote percipiunt hoc sacramen­ tum, conscientiae pax ac spiritualis consolatio. Illum autem effectum reconciliationis cum Deo ita expli­ cat S.Thomas ut primum agat de remissione peccatorum mor­ talium, deinde de remissione peccatorum venialium, tertio de reditu peccatorum dimissorum, quarto de recuperatione vir­ tutum et de reviviscentia meritorum (3 q.86-89). Iam vero, circa remissionem peccatorum mortalium, iam demonstravimus per sacramentum paenitentiae remitti omnia prorsus peccata post baptjsmum commissa, et ita quidem ut simul cum reatu culpae semper deleatur reatus poenae aeter­ nae, etsi non semper auferatur reatus poenae temporalis (th.l et 17). Circa remissionem peccatorum venialium, etiam diximus illa non posse remitti sine aliquali contritione, aut illi qui ver­ setur in statu peccati mortalis. Praeterea, etiam ostendimus confessionem peccatorum venialium, etsi peccata haec effi­ ciant materiam sufficientem sacramenti paenitentiae, non ta­ men esse necessariam, eo quod ipsa, pluribus aliis modis, di­ versis a sacramento paenitentiae, valeant deleri (n.157). Circa reviviscentium meritorum iam satis etiam disserui­ mus in tractatu De Gratia23 . Igitur, unum remanet declarandum, scilicet, num peccata semel remissa per sacramentum paenitentiae, redeant per subsequenlia peccata. His autem respondet sequens propositio, in qua defenditur remissionem peccatorum esse tam definitivam et absolutam, ut illa iam amplius non redeant. Quae tamen propositio, potius quam novum effectum sacramenti paeni­ tentiae, exhibet perpetuitatem et immutabilitatem remissionis peccatorum. 1 Idem effectus reconciliationis cum Deo, aliis etiam formulis exprimitur a magisterio ecclesiastico Dicitur enim ab Innoccntio III (D 424) et a Lugdu­ nensi II (D 464) venia peccatorum; a Tridentino (D 894-898 911 839) remis­ sio peccatorum, reconciliatio fidelium post baptismum lapsorum, liberatio ab admissis peccatis, recuperatio anfissae iustitiae, resurrectio : a Florentino (D 695 699) spiritualis sanatio, absolutio a peccatis; a Lateranensi IV (D 430) reparatio lapsi. 3 SThS 32,III,347-351. t..l c3. reditus peccatorum. th.22 n.208-210 529 Thesis 22. Peccata, semel remissa per sacramentum pae­ nitentiae, proprie et simpliciter, iam aitaplius non red­ eunt. S.Th., 3 q.88 a.1-4; GaltiER, 570-576; LERChEr-LaknEr, 620s; Puig, 640659. 209. Notiones. Peccata, intellige mortalia. Sed per se patet ea, quae de peccatis gravibus dicantur, valere a fortiori de peccatis venialibus. Remissa, nimirum, a Deo in sacramento paenitentiae, sive re, sive voto tantum suscepto. Non redeunt, id est, iam amplius non imputantur a Deo quoad reatum tum culpae, tum poenae aeternae vel etiam temporalis, quae iam fuerit remissa. Proprie ET simpliciter. Huiusmodi reditus, alius con­ cipitur proprius, alius improprius. Nam rediret proprie pecca­ tum si, propter subsequens peccatum, illud numerice pecca­ tum, quod iam fuerat remissum, denuo, imputaretur, perinde ac si nunquam fuisset remissum. Redit autem improprie pec­ catum, vel secundum quid, quatenus vel per sequens pecca­ tum redit privatio gratiae seu status peccati, vel gravius est subsequens peccatum propter maiorem ingratitudinem, qua arguitur ille cui peccata iam fuerant remissa; quae tamen ingratitudo generatim non constituit speciale peccatum, sed tantum circumstantiam aggravantem. Itaque, hunc reditum improprium concedimus ; negamus autem reditum proprie dictum. 210. Sententiae. 1. Nonnulli veteres scholastici, inter quos computatur Hugo a S.Victore, reditum proprie dictum peccatorum posuerunts. 2. Petrus Lombardus anceps haerebat: “Utrique parti quaestionis, probati favent doctores. Ideoque'alicui parti non praeiudicamus, studioso lectori iudicium relinquens’’3 4. 3. S.Thomas adeo perlucide rem exposuit, ac sententiam negativam tam efficaciter defendit, ut ipsa iamdiu facta fue­ rit communis inter theologos 56. Valor theologicus. Doctrina certa. 3 Cf. De Ghellinck, La réviviscence des péchés pardonnés: NouvRevTh 41 (1909) 400-408; Hugo a S.Victore, De sacramentis 1.2 p.14 c.9: ML 176,570s. * P.Lombardus, Sententiae 4 d.22. Cf A.Landgraf, Die friihscholastische Streitfragc von Wicdcrauflebcn der Sünden: ZkathTh 61 (1937) 509-599; J.SchEi.ler, Das Nichturiederaufleben der schwercn Sündc: ZkathTh 14 (1891) 241-267. 6 S.Th., 3 q.88; SuârEz, De pacnitentia disp.13 s.Iss; Vaz.queIz, In 3 q.88; Valencia, De pacnitentia. q.5 p.l; Lugo, De pacnitentia disp.10. 53ύ S.CONZALEZ, I>fi PAKNITENTÎA. 1V 211. Probatur ex sacra Scriptura. Sacrae Litterae perspicue significant in iustificatione qualibet (proinde etiam in iustificatione per sacramentum paenitentiae), peccata remit­ ti sive deleri perfecte et absolute. Ergo haec amplius redire non valent. Antec. declaratur percurrendo varias formulas, quibus utitur sacra Scriptura: a) Peccata auferuntur, removentur ab homine (Io 1,29; 2 Reg 12,13). b) Peccata emundantur, lavantur, dealbantur (Ps 50,4.9; 1 Cor 6,11). c) Peccata delentur, ad eum modum quo deletur scrip­ tura facta in tabula cerata (Is 43,25; Act 3,19). d) Peccata elongantur a peccatore, sepeliuntur in mare (Ps 102,12; Mich 7,19). e) Peccata sunt ad modum vulneris, quod sanatur (Is 30,26; Mt 9,12; Lc 10,30). 212. Probatur ex traditione. Patres duplici ratione ne­ gant reditum peccatorum: a) Quatenus docent peccata vere et absolute remitti, cum homo iustificatur. Audi Origenem : “Peccati litteras nos scribimus... cum semel accessisti ad crucem Christi et ad gra­ tiam baptismi, chirographum tuum cruci affixum et in fonte baptismi deletum est. Non rescribas ultra quae deleta sunt, nec repares quae abolita sunt” °. Et Theodoretum : “Hoc enim certe admirabile [est], quod non solum ignoscat, sed etiam memoria sua expellat peccata, et tanquam in profundum in oblivionem tradat. Hoc enim explicans beatus etiam Michaeas dixit: Demerget peccata nostra et proicientur in profundum maris omnia peccata nostra. Quemadmodum enim id quod in profundum maris abicitur, penitus non exstat; sic, inquit, peccata nostra oblivione funditus obruet”7. V) Quatenus explicite tradunt peccata non redire per subsequentia peccata. Ita S.Ambrosius: “Bonum Dominum habemus, qui velit donare omnibus, qui te per prophetam vocavit dicens : Ego sum, ego sum qui deleo iniquitates tuas, et memor non ero; tu autem memor esto... Hoc est: Non revoco illa quaecumque delicta donavi tibi, velut quadam oblivione tecta sint ; tu autem memor esto. Ego, inquit, memor non ero propter gratiam, tu memor esto propter correctionem ; memor esto ut scias donatum esse peccatum” s. Et S.Prosper : “Qui... e In Genesim hom.13,4: MG 12,235. ’ In Michaeam 7,19: MG 81,1786. • De paenitentia 2,6,40: ML 16,528. T..1 c.5. reditus peccatorum. TH.22 n.21 1-214 531 recedit a Christo, et alienus a gratia finit hanc vitam, quid nisi in perditionem cadit? Sed non in id quod remissum est recidit, nec in originali peccato damnabitur, qui tamen, prop­ ter postrema crimina, ea morte afficietur quae ei propter illa quae remissa sunt debebatur” ’. Et S.Gelasius : Dei clemen­ tia “dimissa peccata in ultionem redire non patitur” * 10. 213. Ratio theologica. Ut valeant redire peccata, iam dimissa, causa assignanda est. Atqui nulla assignari potest. Ergo peccata semel remissa iam amplius non redeunt. Min. a) Non Deus, cum ex una parte Deus absolute di­ miserit peccata, et ex alia repugnet Deum efficere reditum peccatorum. b) Nec ipse homo, rationie subsequentis peccati. Nam, etsi per nova peccata homo constituatur aversus a Deo, hoc no­ vum peccatum non est numerica reproductio peccati iam re­ missi, sed illud habet suum reatum, diversum a reatu prioris peccati1112 . 214. Obiectiones. 1. In parabola servi, cui rex omne debi­ tum dimiserat, quia servus noluit misereri sui conservi, rex tradidit eum tortoribus, quoadusque redderet universum debitum. Unde de­ bitum iam remissum redit, et de novo exigitur a rege. Hinc con­ cludit Christus Dominus: Sic et Pater meus caelestis faciet vobis, si non remiseritis unusquisque fratri suo de cordibus vestris (Mt 18,23-35). Ergo, saltem propter peccata immisericordiae, redeunt peccata iam dimissa. Resp. doctrinam, quam Christus intendit tradere in hac parabo­ la, non esse de reditu peccatorum, sed de condonatione fraterna. Hunc enim esse unum scopum huius parabolae patet ex eo quod ipsa inducitur ut respondeatur Petri quaestioni : Domine, quoties peccabit in me frater meus, et dimittam ei?... (Mt 18,21-22). Atque idéô concludit Christus, urgens eandem prorsus rem : Sic et Pater meus caelestis faciet vobis, si 'non remiseritis unusquisque fratri suo de cordibus vestris (ib. 35). Igitur, bene scripsit Knabenbauer: “Omnia in parabola dimetienda sunt ex scopo eius. Scopus autem eius est, uti v.21.22.35 indicatur, docere semper veniam esse con­ cedendam, et graves pro hac rc rationes suggerere. Quare ex nar­ ratione nullo modo sequitur, Deum etiam peccata quae semel con­ donavit iterum alicui, alio peccato commisso, in poenam et suppli­ cium reputare" “. • Pro Augustino responsiones ad capitula- obiectionum Gallonent 1,2: ML 81.158. 10 A TniKL. Ep'stolae Romanorum Pontificum... 1.507. u Cf. S.Tn.. 3 q.88 a.l. Vide etiam F.Carpino, II reditus peccatorum (Roma 1937); N.G.Rus. De munere sacramenti paenitentiae in aedificando cor­ pore Christi mystico (Romae 1947). 12 Knafenbauer, In Matthaeum 141. Plura alia loca Scripturae contra hanc thesim colligit Puic, 645-650 Sed vel illa non faciunt ad rem, vel agitur de peccato nondum remisso, vel verba intelligenda sunt de reatu poenae temporalis, qui, cum plerumque remaneat etiam remissa culpa, merito ille exigitur a Deo post remissa peccata, etsi peccatum, nullatenus redeat. Cf. SuXrez, De paenitentia disp.13 s.l n.7ss. 532 s.conzalez, DF. ΡΛΕΝΙΤΕΝΤΙΛ. IV 2. S.Ioannes Chrysostomus, dutn interpretatur parabolam, de qua nuper diximus, haec profert verba : “Quid igitur est peius iniuriac recordatione, cum benignitatem Dei iam depromptam revo­ cet...? Quamobrem non erraverit quis, si hoc peccatum omni pec­ cato gravius pronuntiet; alia enim omnia veniam impetrare potue­ runt ; istud solum adeo non potuit veniam impetrare, ut iam deleta et iam exstincta iterum renovarit” ”, Ergo, iuxta Chrysostomum, redeunt peccata olim iam remissa, saltem si quis nolit condonare iniurias proximorum. Cone, antec. Dist. eons. Censet Chrysostomus peccata iam re­ missa redire proprie, quatenus iterum imputentur eadem peccata, quae iam fuerant dimissa, nego cons.; censet redire improprie, quatenus propter hoc peccatum immisericordiae homo incidit in eandem materialiter poenam, quam incurrerat antea per peccata iam remissa, cone. cons. Explico. Scopus Chrysostomi in hac homilia non est investigare num peccata iam dimissa redeant, necne, propter subsequentia pec­ cata ; sed mens illius est inculcare quanta sit gravitas peccati im­ misericordiae. Quod quidem constat ex ipso contextu ; nam paulo post verba, quae obiciebantur, pergit Chrysostomus: “Nec meus sermo est iste, sed illius qui nos indicaturus est, Dei. Quemadmo­ dum hoc in loco pronuntiavit: Ita, inquiens, faciet Pater meus, si non remiseritis unusquisque ex cordibus ■vestris. Et rursum alibi : Si remiseritis hominibus delicta sua. remittet et vobis Pater vester caelestis. Ut igitur veniam et remissionem obtineamus, studendum ac satagendum est ut quotquot Jiabemus inimicos, cos nobis recon­ ciliemus.” Ceterum alibi tradit Chrysostomus parabolas interpretandas esse iuxta earum scopum ; “Nec oportet in parabolis omnia ad litteram explorare, sed cum scopum parabolae didicimus, hunc decerpere, nec cetera curiosius examinare” 3. S.Augustinus, agens de eadem parabola, haec asserit : “Re­ dire dimissa peccata, ubi fraterna caritas non est, apertissime Do­ minus in Evangelio docet de illo servo"...15 Ergo S.Augustinus tradit, tanquam Christi doctrinam apertam, quod propter peccata immisericordiae, redeant peccata iam dimissa. Cone, antec. Nego cons. Explico. S.Augustinus non agitat in genere quaestionem de re­ ditu peccatorum propter sequens peccatum, sed tantum propter pec­ catum, cuius affectus permaneat in animo, cum aliquis suscipit bap­ tismum. Quin etiam, hunc peccatorum reditum tantum hypothetice apponit S.Augustinus. Nam dato, non concesso, quod baptismus il­ lius, qui actu odit fratrem, remittat eius peccata, hoc unice perficit in ipso instanti baptismi, cum statim post baptismum, propter odio­ rum perseverantiam, eadem peccata redeant. Igitur, hoc modo ar­ guendi. urgebat S.Augustinus donatistas ut redirent ad Ecclesiam Catholicam, si vellent accinere remissionem peccatorum. En verba S.Augustini, statim post illa quae obiciebantur: “Nec l'amen illud, quod nondum conservo dimiserat, impedivit domino eius quominus 13 Homilia in parabolam decem millium talentorum debitoris... 7: MG 51,20. Eaden fere ratione loquitur In Matthaeum hom. 61,4: MG 58,594. M In Matthaeum hom. 64.3: MG 58.613. w De baptismo 1,12.20: ML 43.120; CV 51.164. Cf. K.Adam, Dic kirchliche Sundcnvergcbung nach dem hl.Augustin 39; StufflEr: ZkathTh 42 (1918) 633. Poschmann: ZkathTh 45 (921) 225s, I..1 C.5. REDITUS PECCATORUM. TH.22 n.214 533 in illo tempore accipiendae rationis dimitteret ei omnia quae debe­ bat; sed quid profuit quandoquidem in caput eius propter odiorum perseverantiam rursus omnia continuo replicata sunt'? Sic non im­ peditur baptismi gratia quominus omnia peccata dimittat, etiamsi odium fraternum in cius cui dimittuntur animo perseverat; solvitur enim hesternus dies et quidquid supra est' solvitur, etiam ipsa hora momentumque ante baptismum et in baptismo; deinceps autem con­ tinuo reus esse incipit non solum consequentium sed etiam praete­ ritorum dierum, herarum, momentorum, redeuntibus omnibus quae dimissa sunt.” 4. Rursus ipse S.Augustinus, alibi eanden attingens parabolam, haec docet: ‘‘Nemo contra se teneat non ignoscendo, ne contra illum teneatur, quando orat. Dicit enim Deus: dimitte et dimitten­ tur tibi; sed ego prior dimisi ; dimitte vel postea ; nam si non di­ miseris, revocabo te. et quidquid tibi dimiseram, replicabo tibi. Non enim mentitur Veritas, non enim fallit aut fallitur Christus, qui subiecit dicens : sic et vobis faciet Pater vester qui in caelis est" ”, Ergo, iuxta S.Augustinum. saltem propter peccata immisericordiae, redeunt peccata iam dimissa. Cone, antec. Dist. cons. Redeunt proprie, ita ut iterum impu­ tentur eadem peCcata, olim iam remissa, nego cons.; redeunt im­ proprie, ita ut peccata eandem materialiter poenam subeant, propter novum peccatum, ccfnc. cons. Tum pro solvenda hac difficultate, tum pro priori, animadvertatur S.Prosperum, disciptdum S.Augustini, ciusque defensorem contra obiectiones Gallorum, negare sim­ pliciter reditum peccatorum iam dimissorum : "Sed non in id quod remissum est recidit”... ” 5. S.Gregorius Magnus eruit, quae sequuntur, ex parabola ser­ vi debitoris: “Ex quibus videlicet dictis constat quia si hoc quod in nos delinquitur, ex corde non dimittimus, et illud rursus a nobis exigitur quod nobis iam per paenitentiam dimissum fuisse gaude­ bamus” ”, Ergo iuxta S.Gregorium, redeunt' peccata iam remissa, propter peccatum immisericordiae. Cone, antec. Dist. cons. Redeunt proprie, nego cons.; improprie, cone. cons. Scopus S.Gregorii Magni in hac parabola explicanda non est inquirere num redeant peccata, propter peccata subsequentia, sed id unum intendit declarare, quam grave sit peccatum immise­ ricordiae. Ceterum, haec solutio roboratur ex eo quod ille doceat’ omnimodam et absolutam remissionem peccatorum: “Qui ergo dicit peccata in baptismate funditus non dimitti, dicat in Mari Rubro Aegyptios non veraciter mortuos. Si autem fatetur Aegyptios ve­ raciter mortuos, fateatur necesse est peccata in baptismate fundi­ tus mori, quia nimirum olus valet absolutione nostra veritas quam umbra veritatis” (R 2298). « Sermo 83.6: ML 38.518. ,T Pro Augustino responsiones ad capitula obicctionum Gallorum 1,2: ML 51.15*. 18 Dialogi 4,60: ML 77.428. Solutionem huic difficultati praebet S.Th., 3 q.88 a.2 bis verbis: “Propter odium fraternum specialiter peccata dimissa redeunt se­ cundum ingratitudinem.” 534 S.GONZALEZ, DE PAENITENTIA. IV CONCLUSIO 215. Rite iam perpensis, duce concilio Tridentino, prae­ cipuis quaestionibus de sacramento paenitentiae, opus est ut accuratam eiusdem definitionem tradamus, cum initio tracta­ tus eam consulto praetermiserimus, eo quod ibi non facile intelligeretur. Nunc vero, tanquam conclusio eorum omnium de quibus disputavimus, ac simul tanquam summarium totius tractatus de paenitentia, sacramentum paenitentiae definiri potest: a) Definitione metaphysica: Sacramentum reconcilia­ tionis collatum peccatori baptizato. Vel etiam paulo aliter: Sa­ cramentum quo peccator baptizatus iudicialiter absolvitur. b) Definitione physica: Sacramentum, coalescens ex tribus paenitentis actibus, nimirum, ex contritione, confessione et satisfactione, tanquam materia, est absolutione sacerdotis, tanquam forma, cuius effectus est remissio peccatorum post baptismum commissorum. c) Definitione descriptiva: Sacramentum quo “per iudicialem absolutionem, a legitimo ministro impertitam, fideli rite disposito remittuntur peccata post baptismum commissa” (CIC 870). APPENDIX De indulgentiis S.Th.. Sttppl. q.25ss; Galtier. 597-629; Lercher-Lakner. 626-641; SuÂREz. Dc paenitentia disp.48-57; B.Poschmann, Der Ablass im Lie ht e der Bussgeschichtc (1948). 216. Quoniam indulgentiae ordinantur ad plenam pec­ catorum remissionem, ideo earum doctrina intime cohaeret cum doctrina de sacramento paenitentiae. Nam plena pecca­ torum remissio dicit, non, solüm deletionem culpae et poenae aeternae, sed etiam poenae temporalis. Iam vero, poena tem­ poralis non semper remittitur tota cum ipsa culpae remissione, immo nec accedente satisfactione sacramentali (cf. th. 17-19). Hac igitur de causa, voluit Deus ope indulgentiarum medium quoddam nobis conferre, quo possimus obtinere, dum adhuc in terris versamur, plenam et perfectam poenarum remis­ sionem. Tridentinum s.25 edidit decretum de indulgentiis, in quo, _ ι,.Ι. appendix, de indulgentiis. n.215-217 $35 praemissa assertione de exsistentia et utilitate indulgentia­ rum, immoratur vel maxime in explicando recto illarum usu, tum quoad moderationem qua indulgentiae concedendae sunt, tum quoad eradicandum pravum earum abusum, tum quoad vitandam superstitionem, ignorantiam et irreverentiam, quae cum vera indulgentiarum doctrina, facile immiscentur *. Igitur, nos, his praetermissis de quibus sermo fit in Theo­ logia Morali et in Iure Canonico, tantum attingimus illa fun­ damenta dogmatica, quibus pius indulgentiarum usus inniti­ tur. Dicemus ergo de conceptu indulgentiarum, de exsistentia in Ecclesia thesauri satisfactionum Christi et Sanctorum, de potestate qua- gaudet eadem Ecclesia ad dispensandum hunc thesaurum, de utititate ac de condicionibus indulgentiarum. I. De conceptu indulgentiarum 217. Descriptionem indulgentiarum profert Codex luris Canonici cn.911 his verbis: Omnes magni faciant indulgentias, seu, remissionem coram Deo poenae temporalis debitae pro pec­ catis, ad culpam quod attinet iam deletis, quam ecclesiastica auctoritas ex thesauro Ecclesiae concedit pro vivis per modum absolutionis, pro defunctis per modum suffragii. Singula pau­ cis explicanda sunt. Demissio poenae temporalis. Non enim agitur de remissione ipsius culpae, quae, si mortalis sit, remittitur per sacramentum paenitentiae re vel voto susceptum ; si vero venialis, per quem­ libet etiam motum contritionis. Ideo additur: pro peccatis ad culpam quod attinet iam deletis. Neque agitur de remissione poenae aeternae, quia haec remittitur semper simul cum ipsa culpa. Hac ergo ratione, et non aliter, intelligendae sunt nonnul­ lae formulae, quae, spectato sono verborum, aliud significare viderentur. Sunt autem hae: a) Indulgentia in remissionem peccatorum (D 467 676) : ubi peccatum sumitur pro reatu poe­ nae, ut constat ex eo quod ibidem praerequiratur tanquam condicio status gratiae, b) Indulgentia a culpa et a poena: haec erat formula vulgaris, cuius sensus patet ex historia. Scilicet cum prima indulgentia plenaria concessa est cruce signatis ab Urbano II anno 1095, per modum unius permissum est ut illi possent absolvi a peccatis per quemlibet sacerdotem {indul­ gentia a culpa}, et ut possent lucrari remissionem poenae 3 Cf. F.Cereceda, Un proyccto tridentino sobre las indulgentias : EstEcl 20 (1946) 245-255. 536 S.GONZÂuiZ, 111·: ΡΛΚΝΙΤΕΝΤ1Λ. IV temporalis {indulgentia a poena). Hinc quod vulgo diceretur indulgentia a culpa et poena. Qui modus loquendi translatus est deinde ad quamlibet indulgentiam plenariam, et diu usur­ patus fuit. Remissio coram Deo. Nimirum obiectum huius remissio­ nis est poena, quae debetur coram Deo, non solum coram Ecclesia. Quod quidem, magisterium ecclesiasticum saepe de­ claravit (D 729 758-762 1060 154C). Poenae autem tempora­ les, quae per indulgentias remittuntur, sunt praesertim poenae in purgatorio persolvendae. Scilicet, prioribus Ecclesiae saeculis, indulgentia erat etiam de poenis ab Ecclesia iniunctis ; id est de poenis, quae pro di­ versitate peccatorum imponebantur a ministris paenitentiae. Inde exortus est ille dicendi modus, qui etiam nunc retine­ tur. Cum enim dicimus indulgentiam 40 dierum, 7 annorum et cetera sensus hic est : per indulgentias remittitur poena illa Deo debita, quae solveretur per poenam antiquitus imposi­ tam 40 dierum, 7 annorum, etc., si etiam nunc huiusnrodi poe­ nae ab Ecclesia imponerentur. Ecclesiastica auctoritas concedit. Ideo ex una parte indul­ gentia exercet suam efficaciam non ex opere operantis, sed ex opere operato; ex alia vero, indulgentia non est sacra­ mentum. Hoc alterum patet ex eo quod indulgentia non fuerit a Christo instituta, sed ab Ecclesia. Indulgentiam autem habere vim ex opere operato signi­ ficat eius efficaciam non esse attribuendam merito aut satis­ factioni ipsius fidelis, lucrantis indulgentiam, sed ipsi Eccle­ siae, indulgentias concedente ex potestate clavium. Opus vero praescriptum agit tanquam condicio sine qua non. Ideo in­ dulgentia non pendet a fervore lucrantis, dummodo condi­ ciones ponantur. In hoc ergo differt indulgentia a satisfac­ tione sacramentali, quae proportionatur dispositionibusi paeni­ tentis, tum quoad opus operatum, tum quoad opus operantis. Ex thesauro Ecclesiae. Nimirum poena illa non deletur absque ulla pretii solutione, sed quatenus Ecclesia dispensat de suo thesauro illam satisfactionem, quae requiritur ad com­ pensandam poenam. Iam vero thesaurus ille coalescit ex cu­ mulo satisfactionum Christi et Sanctorum. Sed diversimode solvit Ecclesia pro vivis et pro defunctis. Nam pro vivis solvit per modum absolutionis; pro defunctis vero per mo­ dum, suffragii. Per modum absolutionis. Disputant theologi de sensu I..1. APPENDIX. DE INDULGENTIIS. N.217-218 537 huius formulae. Attamen videtur involvere haec duo: a) lu­ crans indulgentias absolvitur ab Ecclesia, id est vi potesta­ tis! clavium ipsi remittitur poena temporalis ; b) sed simul sol­ vitur ab Ecclesia totum illud quod requiritur ad satisfa­ ciendum. Per modum suffragii, seu auxilii satisfactorii ; id est, eo modo quo prosunt defunctis suffragia fidelium. Quod quidem fit inclinando Deum ut velit acceptare satisfactiones, quae offeruntur, in compensationem poenarum, quae a defunctis in .purgatorio luendae sunt. Quantum vero applicetur de facto, nequit definiri. Cum ergo offertur indulgentia plenaria, id significat Ecclesiam ex sua parte, concedere quidquid requiritur ut, si tota applicetur, anima illa statim a poenis purgatorii liberetur. Tamen men­ sura huius applicationis reservatur voluntati divinae. Sed de­ claravit Sixtus IV indulgentias plus valere apud Deum quam suffragia privata2. II. De exsistentia thesauri satisfactionum in Ecclesia 218. Exsistentiam thesauri, coalescentis ex satisfactioni­ bus Christi et Sanctorum, negant quotquot indulgentias abiciunt aut non recte intelligunt. Hac de causa, quia indulgen­ tias respuebat, haec asseruit Lut herus: “Thesauri Ecclesiae, unde Papa dat indulgentias, non'sunt merita Christi et Sanc­ torum” (D 757. Cf. 740 a.b)a. Pistorienses vero, cum tenerent “indulgentiam secundum suam praecisam notionem aliud non esse quam remissionem partis eius paenitentiae, quae per ca­ nones statuta erat peccanti”, docuerunt “scholasticos suis sub­ tilitatibus inflatos invexisse thesaurum male intellectum me­ ritorum Christi et Sanctorum” (D 1540s). Attamen exsistentia huius thesauri habenda est, ut mi­ nimum, tanquam doctrina catholica, non solum ex damnatio­ nibus iam commemoratis Lutheri et Pistoriensium, sed ex bullis Clementis IV et praesertim Leonis X, in quibus aper­ te traditur exsistentia thesauri Ecclesiae (D 550s 740 a.b) *. 3 Cf. Galtier, 602-619. Haec germana indulgentiarum notio iam habebatur ante Lut herum in Ecclesia, nec dici potest occasione impugnationis lutheranae creata. Cf. A.Kurz, Die katholischc Lchre vom Ablass vor und itach dem Auflreten Luthers (Paderborn 1900); E.Goller, Der Ausbrusch der Reforma­ tion und die spatmittélalterliche Ablasspraxis (Ereiburg 1917). 3 De quaestione historica indulgentiarum tempore Reformationis, praeter ope­ ra modo citata, cf. W.KôniJER. Dokumentc sum Ablasstrcit von 1517 (1912). 4 SuXrez, Dc paenitentia. disp.51 s.l n.2, exsistentiam huius thesauri dicit de fide ei usque negationem haberi theologis tanquam erroneam. Imtno du­ bitari potest, num bulla Leonis X Contineat veram definitionem ex çathedra 538 S.GONZALEZ, DF. PAENITENTIA. IV Fundamenta, quibus nititur exsistentia huius thesauri, sunt duo : a) Superabundantia satisfactionum Christi, qui infi­ nite satisfecit; B.M.Virginis, quae plurimum satisfecit, cum ipsa pro se non indigeret satisfacere; Sanctorum, saltem plu­ rium, qui plus satisfecerunt quam egebant satisfacere pro se ipsis * 5. b) Dogma de communione sanctorum, vi cuius omnes fideles coadunantur in unum corpus cum Christo capite, non solum tanquam participes eiusdem fidei, sacramentorum, gra­ tiarum, sed etiam quatenus inter omnes, sive in terris adhuc commorentur, sive in purgatorio, sive in caelis, communio quaedam bonorum intercedit, quibus alii aliorum satisfactio­ nibus iuvari valent. III. De potestate Ecclesiae ad dispensandum hunc thesaurum 219. Hanc Ecclesiae potestatem exprobrarunt Wicleff (D 622), Lutherus (D 758-762) ac Pistorienses (D 1542s). Sed tum ex duabus bullis iam citatis, tum vel maxime ex Tridentino in decreto de indulgentiis et in professione fidei (D 989 998), haec Ecclesiae potestas admittenda est tanquam doctrina de fide definita. Argumenta petuntur ex duplici capite: a) Ex praxi Ecclesiae, quae a pluribus saeculis, ut patet ex historia °, dispensat de facto thesaurum satisfactionum Christi et Sanctorum ; ergo potest haec dispensare. b) Ex ratione theologica. Ecclesia, ut constat ex Mt 16,19 et 18,18, gaudet potestate solvendi quodvis vinculum, quo fideles impediantur ab ingrediendo regno caelorum. Atqui talis est poena temporalis. Ergo Ecclesia eam solvere valet ope indulgentiarum. Et quidem, id fieri posse pro vivis, utpote subditis Eccle­ siae, est manifestum. Sed nec est difficultas pro defunctis, (cum hi, etsi non sint Ecclesiae subditi, vere tamen pertineant ad corpus Christi mysticum, ita ut etiam cum illis vigeat_communio sanctorum. De hac bulla, cf. N.Paulus, Die Ablassdckretale Leos X von Jahrc 1513: ZkathTh 37 (1913) 394-400. 5 Affirmat N Paulus (in opere mox citando 1.338 354) Franciscum de Mayronis negasse Ecclesiae thesaurum: Durandum dubitasse an satisfactiones et merita Sanctorum ad illum concurrant. « De historia indulgentiarum, praeter citata opera, cf. N.Paulus, Geschichte des Ablasscs ini Mittelalter vom Ursprung bis sur Mittei des 14. Jahrhunderts Vol.l-IIl (Paderborn 1922-1923); F.Gillmann, Dei Ablasslehre der Friihscholastik: Kath 93 (1913.1) 365-376; 95 (1915,2) 465^473; breviter Galtier. 623, $?9; Lercher-Lakner, L.l. APPENDIX. DE INDULGENTIIS. IV. N.218-221 539 De utilitate indulgentiarum 220. Utilitatem indulgentiarum, in genere, tuetur Tridentinum (D 989 998) contra Novatores, eandemque vindicat Pius VI contra Pistorienses (D 1543). In specie autem variae computantur utilitates indulgen­ tiarum : a) Utilis est remissio poenae temporalis, partialis vel to­ talis, prout indulgentia partialis sit vel plenaria. b~) Utilis est illustratio doctrinae catholicae, quae per in­ dulgentias habetur. Nam per earum usum illustratur doctrina de communione sanctorum, de purgatorio, de necessitate sa­ tisfactionis, de iustitia et misericordia Dei, de potestate Eccle­ siae. c) Utile est studium virtutum, orationis ac devotionum, bonorum operum, sacramentorum, quod per indulgentias fo­ vetur, cum generatim adnectatur huiusmodi operibus lucra­ tio indujgentiarum. V. De condicionibus indulgentiarum 221. Ad validam concessionem indulgentiarum requiritur tum legitima auctoritas concedentis, eo quod sit dispensatio thesauri ecclesiastici, tum etiam causa pia et iusta, eo quod concedens non sit dominus, sed tantum dispensator (CIC 913 ; D 676). Bene autem S.Thomas, Suppi, q.25 a.2: “Quaecum­ que causa adsit, quae in utilitatem Ecclesiae et honorem Dei vergat, sufficiens est ratio indulgentias faciendi”. Ad lucrandas indulgentias opus est: a) adimpletione operis praescripti, ea ratione et modo, quo praescriptum est; Z?) in­ tentione, saltem habituali semel elicita, lucrandi indulgentias; c) statu gratiae in eo cui indulgentia applicatur; immo et in eo qui illam lucratur, si concedatur pro corde contritis. LIBER II De Extrema Unctione 222. Doctrinae de Sacramento Paenitentiae adiungenda est cum Concilio Tridentino illa quae refertur ad Sacramen­ tum Extremae Unctionis, “quod non modo paenitentiae, sed et totius christianae vitae, consummativum existimatum est a Patribus” (D 907). Cum tamen multa in hac tractatione ad Theologiam Moralem pertineant, ea solummodo pertingemus, quae ad Theologiam Dogmaticam spectare videbuntur. B IB L I 0 G R A P H I A GENERALIS Bardenhewer, O., Der Brief des hl.Jakoben (1928). Bellarmino, R. (S.), Controversia de Extrema Unctione (Roma 1832). Bord, J. B., L’Extreme Onction d’après l’Epitre de Sain Jacques (ΪΛ, 14-15) examinée dans la Tradition (Bruges 1923). Boyer, C., S.I., Tractatus de Paenitentia et Extrema Unctione (Ro­ ma 1942). Doronzo, E., De Extrema Unctione. T. I. De Causis intrinsecis (Milwaukee 1954) ; T. IL De causis extrinsecis (1955). Chaîne, L’Epitre de Saint Jacques (Paris 1927). Gaetanis, B.de, De Suprema Unctione (1947). Heimbucher, Die Heilige Oelung (Ratisbona 1888). Jorio, D., La Sacra Unsione degli infermi (Roma 1935), Kern, J., S.I., De Sacramento Extremae Unctionis tractatus dogma­ ticus (Ratisbona 1907). Launoy, De Sacramento Unctionis Infirmorum (Coloniae Allobr. 1721). Lepicier, A.H., O.S.M., Tfactatus de Sacramento Extremae Unctio­ nis et de Sacramento Ordinis (Roma 1928). Martene, E., De Antiquis Ecclesiae ritibus 4 vol. (1736-1738). Quinn, A., Some aspects of the dogma of Extreme Onction (Du­ blin 1920). Spach,, Th., Doctrinae Theologiae Orientis separati de Sacra Infir­ morum Unctione (Roma 1931). . Copiosam bibliographiam invenies apud Capei.i.o, F., S.I., De Ex­ trema Unctione in tractatu de Sacramentis (Taurini 1943). CAPUT I Exsistentia Extremae Unctionis Thesis 1. Extrema Unctio est verum novae Legis Sacra­ mentum. S.Th.. Suppi, q.29 a.1-3; Otten, n.260; Puic οε i.a B , n.973; Kern, p.1-80; Huarte1, p.271 ; Lercher-Umberc, n.644-649; Ruch-Godefroy, Extreme Unction: DTC 5,1897-2014; Doronzo, 1,31-98. 223. Nexus. Sicut in aliis Sacramentis, primum inves­ tigandum est utrum ritus qui ab Ecclesia Extrema Unctio appellatur, verum sit Novae Legis Sacramentum eo intellect tum sensu pleno, qui in superioribus tractationibus explica­ tus est. 224. Notiones. Extrema Unctio definiri potest: Ritus Ecclesiae quo, per unctiones et orationem Sacerdotis, infirmi graviter decumbentes sublevantur. Hoc sacramentum ideo Extrema Unctio appellatur, “quod haec omnium sacrarum unctionum, quas Dominus Salvator noster Ecclesiae suae commendavit, ultima administranda sit” 2. Aliis tamen etiam nominibus 3 designatur hoc Sacramen­ tum, prout diversa officia, sive effectus, sive ritus, aspiciantur. Sic: a) a materia remota vocatur: oleum sanctum, officium olei sancti ; b) a materia proxima: Sacra Unctio, Sacramentum sa­ crae unctionis, sacrati olei unctio, benedictio sacri olei, άγιον £λαιον, θειον μύρον, χρίσμα δ'.’ϊλα'.ον; c) a materia cum forma deprecativa: oratio fidei εύχέλαιον; d) ab effectu : medicina animae et corporis, sacramentum alleviationis, liquor sanitatis, oleum sacrae reconciliationis χαθέρωσις δι’έλαιον; 1 Huarte, Tractatus de Ordine et Matrinionio (cum Appendice dc Extrema Unctione) (Roma 1922) pag.272-284. 2 Cat. Rom. 2,6,2. 8 Circa diversa nomina quibus hoc Sacramentum designatum est, cf. Kern, pag.2-4. De nomine huius Sacramenti apud Orientales, v.Spacil: OrCh (1931) 55-58.118; Gordillo, Comp. Theologiae Orient. (1939) pag.163 nota 4. l.2 c.l. f.xistkntia f.xtr. unctionis. TH.l n.223-225 543 e) a subiecto: Sacramentum exeuntium, unctio infirmo­ rum, Extrema Unctio; f) ex relatione ad paenitentiam : consummatio paeniten­ tiae, complementum' paenitentiae, perfectio paenitentiae. Sub his aliisve similibus nominibus designabatur hoc Sa­ cramentum in Ecclesia Occidentali ante s.XII, ex quo tempo­ re iam increbrescere coepit nomen Extremae Unctionis. Apud Orientales etiam nostris diebus solet appellari Sanctum Oleum. Verum Novae Legis Sacramentum. Est, igitur, signum sensibile ac symbolicum, efficax gratiae, perenniter institutum a Christo *. 225. Adversarii. Primi adversarii huius Sacramenti vi­ dentur fuisse Waldenses et Albigenses, quibus postea adhae­ serunt Wicleffitae et Hussitae s, qui tamen potius aspernaban­ tur quam negabant Sacramentum (D 424 669). Novatores uno ore negant sacramentalitatem Extremae Unctionis, diversis tamen de causis; Lutherus, quia ea sola esse Sacramenta contendit quae in Evangelio expresse con­ tinentur; de Extrema autem Unctione mentionem non inve­ nit'°. Calvinus interpretatur textum S.Iacobi de curatione charismatica, et notionem sacramenti dicit esse introductam irt Ecclesia s.V ab Innocentio I; quare vocat Extremam Unc­ tionem “histrionicam hypocrisim” 4 5*7. Historici Protestantes diversis modis explicare contendunt originem huius Sacramenti, et generaliter admittunt non nisi 4 Uberius in scholio 2. 5 Bossuet (Histoire des variations, 1.11, 108s.180), contendit nihil ab his haereticis circa septenarium numerum Sacramentorum innovatum esse. 4 Lutherus Extremam Unctionem primum inter Sacramenta numerabat (Sernt. de novo Test, n.24) postea vero negavit, ut apparet in Confessione Augustana: “Confirmatio et Extrema Unctio sunt ritus accepti a Patribus, quod ne Ecclesia quidem tamquam necessarios ad salutem requirit, quia non habent mandatum L>ei. Propterea non est inutile hos ritus discernere a superioribus [id est.' veris sacramentis] qui habent expressum mandatum Dei et claram permissionem gratiae” (Hasse, Libri syrrfbolici pag201). Et expressius in Cap­ tivitate Babylonica: “Ego dico: si uspiam deliratum est. hoc loco [lacobi] praecipue deliratum est. Omitto enim hanc epistolam non esse Apostoli lacobi nec apostolico spiritu dignam, licet consuetudine auctoritatem cuiuscumquc sit obtinuerit. Tamen si etiam esset Apostoli dicerem non licere Apostolo sua auctoritate Sacramentum instituere. Hoc enim ad Christum solum pertinebat. Nusquam autem legitur in Evangelio Unctionis istius Extremae Sacramentum." 7 “Fatemur Apostolos unxisse aegrotos oleo, quo et corporalem sanitatem consecuti sunt; fatemur etiam lacobi epistolam inhere presbyteros Ecclesiae ad aegrotos vocari, ut eos oleo ungant et pro iis orent ad sanitatem consequen­ dam; officium etiam hodie ministrorum ecclesiae exigere ut aegrotos visitent, tam praedicatione Evangelii quam dispensatione Coenae consolentur, ac una cum Ecclesia pro eorum salute orent. Negamus autem: 1, cum desierit donum miraculose sanandi, ritum hunc unctionis amplius in Ecclesia esse utilem: 2. esse Sacramentum Novae Legis a Christo institutum, vere ac proprie dic­ tum. et pro tali sub anathemate habendum” (Augusti, Corpus librorum symbolicorum, qui in ecclesia reformatorum auctoritatem publicam obtinuerunt, pag.425). 544 E.SOLA. DE EXTREMA UNCTIONE. TV a s.XII in usu communi fuisse. Ritualistae et anglocatholici sacramentalitatem quidem Extremae Unctionis admittunt, ea tamen ratione qua ipsi Sacramenti notionem explicant8* . Mo­ derniores non audent ad s.XII Extremam Unctionem referre, sed aiunt iam s.VIII in usu fuisse at solummodo ad remedium aegritudinis corporalis; s.IX iam relata est ad aegritudines spirituales, scilicet, ad delenda peccata; cum tandem s.XII theologi eam inter Sacramenta annumeravere 8. Modernistae applicant huic Sacramento suam theoriam de evolutione dogmatico-ritualista, et volunt originem huius ritus invenire in paganismo, in Avesta (S.Reinach), in ritibus gnosticorum (Renan), vel ludaeorum 1011 . Alii derivant eam ex 13 12 opinione, quam falso tribuunt iudaeis et Christianis tempore S.Iacobi, iuxta quam omnes morbi provenirent ex peccato; propter quod S.Iacobus instituisset Unctionem ad remittenda peccata et sic sanare morbosu. Loysi affirmat S.Iacobum noluisse promulgare Sacramentum Christi, sed dumtaxat com­ mendare pium aliquem moremia. Tandem Gibson ait unctio-, nem, quae prius vocabatur extrema, eo quod ultima post bap­ tismum et confirmationem dabatur, postea ita appellatam esse quia aegrotantibus in extremis constitutis administrata est. Transitum autem hunc explicat per simplicem evolutionem ritualem 226. Doctrina Ecclesiae. Innocentius I, agens de mi­ nistro Extremae Unctionis, postquam dixit non modo presby­ terum verum etiam episcopum posse extremam unctionem ad­ ministrare, transit ad quaestionem de subiecto; et ab extrema unctione excludit paenitentiam publice agentes, ob hanc po­ tissimam rationem : “quia genus est sacramenti. Nam quibus 8 Recensetur inter illa Sacramenta “improprie dicta” quae in art.25 refe­ runtur "derived from the corrupt following of the Apostles”. In primo Prayer Book adhuc legebatur formula pro eius administratione, sed in posterioribus editionibus expuncta est. donec Ritualistae moderni eam innovarunt ® F. W. Puller, The Ainintintf of the sick in Scripture and > Tradition- (Lon­ don 1904) 13-40; GorE, Religion of the Church c.4. ’·» Cf. DTC 5,1924. 11 Cf. DTC 5,1916. 12 Autour d'un petit iivre (Paris 1903) 251. Damnatus in Lanicntabili : D 2048. 13 Edgar Gibson: "Whereas the original intention of the unction had been primarily for the saving of the sick person’s life, by degrees this dropped out of sight, and the rite came to be regarded as part of the preparation for death and was only administered when all hope of recovery seemed to have passed away; and thus which had been originally simply the last unction (extrema unctio), as being (presumably) applied after the unctions of Baptism and Con­ firmation, came to be looked upon as nothing but unctio in extremis and was deferred until death seemcl inminent” {The thirty nine articles of the Church of England (London 1902] 607s). i,.2 c.1. ëxisten.tia extr. unctionis. tii.1 n.225-226 545 reliqua sacramenta negantur, quomodo unum genus putatur posse concedi?” (D 99). Haec eadem verba repetit Concilium Ticiense postquam commendavit hoc “salutare sacramentum... solerti praedica­ tione populis innotescendum” esse (D 315). In professione fidei praescripta Waldensibus, Innocentius III recenset etiam inter sacramenta, post paenitentiam qt ante coniugium, “unctionem infirmorum cum oleo conse­ crato” (D 424). Eodem modo Innocentius IV, circa errores Graecorum, praescribit : “Infirmis vero, iuxta verbum lacobi unctio exhi­ beatur extrema” (D 3042; ed. 28,451). Professio fidei Michaelis Palaeologi docet “septem esse ecclesiastica sacramenta, unum scilicet baptisma..., aliud ex­ trema unctio, quae, secundum doctrinam beati lacobi, infir­ mantibus adhibetur” (D 465). Item, ut sacramentum admittendum, proponitur Wicleffitis et Hussitis (D 669) ; et accuratius describitur, sicut sin­ gula septem sacramenta, in instructione ad Armenos (D 700). Concilium Tridentinum iam posuerat extremam unctio­ nem inter septem Novae Legis sacramenta (D 844) ; postea vero speciali ratione quatuor canonibus doctrinam huius sa­ cramenti complexum est, directe ad Novatorum errores respi­ ciens. Cn.l: “Si quis dixerit, extremam unctionem non esse vere et proprie sacramentum a Christo Domino nostro institu­ tum et a beato lacobo Apostolo promulgatum, sed ritum tan­ tum acceptum a Patribus, aut figmentum humanum, A.S.” (D 926). Cn.2: “Si quis dixerit, sacram infirmorum unctionem non conferre gratiam, nec remittere peccata, nec alleviare in­ firmos, sed iam cessasse, quasi olim tantum fuerit gratia cu­ rationum, A.S.” (D 927). Duo alii canones respiciunt ad ri­ tum et ad ministrum extremae unctionis (D 928-29, cf. etiam in capite, D 907-910). S.Pius X damnavit modernistas asserentes: “lacobus in sua epistola non intendit promulgare aliquod sacramentum Christi, sed commendare pium aliquem morem, et si in hoc more forte cernit medium aliquod gratiae, id non accipit in eo rigore, quo acceperunt theologi, qui notionem et numerum sacramentorum statuerunt (Ώ 2048). TEOLOGÎA IV 18 546 t'.SOLA, DE EXTREMA UNCTIONE. IV Valor theologicus. De fide divina et catholica definita. Et “nota quod de fide definita est in hoc textu promulgari Sacramentum Extremae Unctionis” 14. 227. Probatur ex sacra Scriptura. In V.T. hoc Sacra­ mentum praefiguratum non erat aliquo sacramento; et huius rei rationem S.Thomas dicit esse 15 quia est quaedam imme­ diata praeparatio ad introitum gloriae, cui aditus nondum pa­ tebat in V.L., pretio nondum soluto1”. In N.T. Iuxta Concilium Tridentinum, Sacramentum Ex­ tremae Unctionis promulgatum est a S.Iacobo. Ixicus classi­ cus Epistolae Catholicae habetur his verbis: Infirmatur quis in vobis? Inducat presbyteros Ecclesiae, et orent super eum, ungentes eum oteo in nomine Domini; et oratio fidei salvabit infirmum, et allcviabit eum Dominus, et si in 'peccatis sit, re­ mittentur ei (lac 5,14s). 228. Exegesis textus. Negarunt authentiam huius Epis­ tolae Protestantes et Rationalistae17 ; sed perperam, etenim continetur in canone Scripturae, et quamvis perierunt commen­ taria patristica in hanc Epistolam, constat tamen huiusmodi commentaria a Clemente Alex., Dydimo, Cyrillo Alex., et Augustino edita fuisse. Epistola lacobi habetur iam in fragmento Muratoriano, apud Origenem et Hieronymum18*; et directe respicit ad Christianos ex’ iudaismo conversos (“ad duodecim tribus quae sunt in dispersione”), attamen ea quae dicit omnibus omnino Christianis .conveniunt. Quamvis non una sit interpretum sen­ tentia de temporel quo scripta epistola fuit10, non tamen pot­ est anno 61 postponi neque ante annum 40 collocari. Auctor legerat, ut videtur, Epistolam S.Pauli ad Romanos20 in qua 34 Cf. C.Boyer, S.I.. Tractatus dc Sacramento Paenitentiae et de· Extrema Unctione (Romae 1942) 394. 35 1.2 q.102 a.5 ad 3. ’· Lercher, n.492. ” Vide supra, nota 6. In prioribus editionibus Novi Testamenti protestanticis solebat omitti utpote dcuterocanonica ; recentiores autem vix non omnes ad­ mittunt. ” Multa sunt moderna et antiqua commentaria in hanc Epistolam. Ampliorem bibliographiam de hac re invenitur in QuEra, S.I : Diccionario Enciclopédico Esfiasa, sub nemine “Unciôn”; et .1 B.Bord. L’Extrtmc Onction, pâg. 29s. Sin­ gularis fuit opinio Caictani negantis hac Epistola probari Sacramentum Extre­ mae Unctionis (quod aliunde admittebat); eius verba in editione Romana, iussu Pii V, expuncta sunt. (Cf. LiriciER, Dc Extrema Unctione pag.20 n.21.) ,B Alii, ut Liagre, Comely. Pelten, Bartmann. Fillion... assignant annum 61; dum aliis cum Zahn. Ritschl. Schegg, B. Weiss Belser... magis arridet ititer ann.40-41 tempus epistolae determinare. 30 Possunt conferri: lac 6,1-Rom 7,23; lac 4,4-Rom 14,4; et spcciatim lac 4.14.20sqq-Rom 3,28sqq.4,lsqq. Si admittitur haec connexio irter Epistolam lacobi et illam Pauli ad Romanos, cum haec scripta fuerit Corinthi c· a. 56 vel 57, deberet retineri annus c.61 pro Epistola lacobi. l.2 c.l. existent™ extr. unctionis, th.1 n.226-229 547 Apostolus Gentium necessitatem et excellentiam fidei in ordi­ ne ad iustificationem extollit et totus est in demonstranda in­ utilitate operum legis ex inefficacitate operum legalium ad iustificationem obtinendam. Cum vero aliqui christiani male epistolam pauli nam intellexissent, interpretantes fidem solam sine operibus iustificare, S.Iacobus contra hos ostendere vult fidem sine operibus esse mortuam. Tandem hortatur fideles ut persecutionem sustineant, caritatem, misericordiam, elee­ mosynam exerceant 21. Textum c.5 vv.14-15 praecedunt immediate praecepta ge­ neraliora: quid agendum sit in gaudio, quid in tristitia... Ex quo casu generaliori transit Apostolus ad particularem de tris­ titia ex aegritudine ; et sicut contra tristitiam generalem com­ mendavit orationem (tristatur aliquis vestrum? Oret), nunc contra aegritudinem commendat iterum orationem sed cum unctione : Infirmatur quis in vobis? Inducat presbyteros Eccle­ siae et orent super eum, ungentes eum oleo in nomine Do­ mini. .. Infirmatur, ασθενεί solet opponi ύγιαίνει®2, sed in hoc loco opponitur κακοπαθεϊν et in omnibus locis N.T. ubi adhibetur significat aegritudinem gravem, non levem23. Postea in v.15 utitur Apostolus verbo κάμνοντα (salvabit infirmum), quod sig­ nificat “aegritudine laborare”, quasi cum morte luctare 24. Quis in vobis, scilicet aliquis ex discipulis Domini, sive Christianis ad quos dirigitur Epistola. 229. Inducat presbyteros Ecclesia. Προσκαλεσάσθω (man­ de llamar) confirmat interpretationem superius datam de aegritudine gravi, etenim non est ipse aegrotus qui venit ad31 34 33 32 31 Brevem synopsim seu commentarium in hunc locum lacobi. praeter citatos commentatores in nota 19, invenies in Cori.uy, Spccilcgium dogmatico-biblicum 2,452-459; Umb&rg. Dc Sacramentis tractatus dogmatico-moralis 2,300 n.693sqq; J.B.Bord, o.c., 25-28. 32 ZorEll, Lexicon graecum Novi Testamenti sub voce άσθενεϊν. 33 Hac significatione saepe invenitur in N.T. : Lc 7,2-10 (de filio centurionis), Io 4,46 (filius reguli infirmabatur «ήσθένε!.» et v.47 incipiebat mori), Io 11,1 (de Lazaro, qui et mortuus est), Act 9,37 (Tabhita in loppe factum est... ut infirmata «άσθενήσασα» moreretur), Phil 2,26 (Epaphroditus, cuius infirmitate moestus erat S.Paulus). 34 Leopold (Lexicon graeco-latinum) ita vertit: fatigor, lassus sum. laborando fatigor, aegroto, morbo laboro. In forma perfecti κάμοντες (κάμνοντες) κεκαμεκότες designat “mortuos”. Hoc verbum bis tantum in N.T. invenitur, hoc loco et in Hebr 12,3 ubi exprimit gravem infirmitatem spiritualem. Vox Sodex asserit κάμνοντα significare aegrotum iam iam moriturum, unde sic argu­ mentatur: Toto hoc loco agitur de reddenda secura salute aeterna per ora­ tionem Sacerdotis. Nam cuin aegrotus iam moriturus sit non valet actus fidei vel contritionis elicere. Presbyteri vero vocantur qui pro aegroto orantes ei obtineant quod ipse per se consequi non valet. Quam falsum sit fundamen­ tum huius argumenti, nimis patet. f.soiA, of, extrema unctione, iv 548 presbyteros, sed illi qui ad aegrotum accedere debent ab ipso vocati25. Presbyteri in Evangeliis intelliguntur populi ludaici magistratus, sed in Act et Epist. N.T. sunt “Sacerdotes sive primi sive secundi ordinis” 2e, quod magis apparet in nostro textu cum additur “Ecclesiae”, nam in Ecclesia catholica pres­ byteri sunt illi qui munere sacerdotali funguntur. Ita omnes interpretantur Act 20,17 2T. Et orent \super eum. Voces εύχή, προσεύχομαι * 28 iuxta hel27 lenistas significant orationem liturgicam, vel ipsas aedes ubi liturgicae preces funduntur ; et προσεύχομαι έπ’αύτύν adhibetur ad significandam effusionem gratiae super eum pro quo ora­ tur. Super eum potest vel simpliciter significare pro ipso, vel inclinatus in ipsum; qui ultimus sensus melius intelligitur in sensu sacramentali, cum imponuntur manus super aegrotum dum deprecatio fit. Ungentes eum oleo. Non determinatur modus ungendi, quia hoc non pertinebat ad finem Epistolae, quae non dirigi­ tur praecise ad Presbyteros. Tempus aoriston in participio videtur indicare orationem et unctionem eodem tempore per­ agi 2930 . 31 In nomine Domini. Hanc pericopem aliqui80 exegetae coniungunt cum verbo “orent super eum”, in quo casu signifi­ cat: “orent super eum interposito nomine Domini”, sive ad modum quo orationes liturgicae solent perfici “per Christum Dominum nostrum”. Alii vero coniungere eam malunt cum voce “ungentes”, ut sit: “ungentes eum in nomine Domini”, id est “iussu et auctoritate Domini” 31. 230. Et oratio fidei. Εύχή respondet voci προσκαλεσάσ 35 Cf. PuiG de la B., n.976 nota 6. ™ Ita e.g. Act 11.30; 14.23; 20,17; Tim 5,17-19; 1 Petr 5,1... Cf. quae postea dicenda sunt in tr. de Ordine. Recte etiam, notat Puig de la B , /.c., nota 7: "Thesis non pendet a modo quo quis intelligat vocem "presbyteros", hic enim non agimus de ministro Extremae Unctionis; sed si quis existimaret hac voce significari provectiores aetate (quo sensu adhibetur aliquando in N.T). nequiret explicare cur praecise vocentur ad salvandos et alleviandos aegrotos et speciatim ad orandum super eos atque ad eorum peccata remittenda, quae aliunde constat esse munera sacerdotalia haberetque etiam contra se Traditio­ nem et Magisterium Ecclesiae” (D 908 910 229). 27 Multa de hoc textu scripta et disputata sunt, sed ad rem nostram quod attinet omnes unanimiter admittunt agi de presbyteris saltem sacerdotibus (disputatur utrum etiam sint Episcopi). Summam sententiarum vide apud F.Puzo, S.I.. Los Obispos presbîteros en cl N.Testamento : EstBibl 5 (1945) 41sq. 28 Zorell, o.c., sub vocibus προσεύχομαι, προσευχή. 20 Ex gratia Lc 2,16; Act 10.33. 30 Cf. J.TrEpat, Lletrcs catài.qucs (Fundaciô biblica catalâna. La Santa Biblia, Nou Testament, vol.15) (Barcelona 1936) 25. 31 Quod κύριος significat lesum Christum patet ex toto N.T.. iam speciatim ex ipso lac 1.1; 2,1; 5,7.8; et quamvis apud eundem aliquando significat Dctcnf, nihilominus in hoc loco sensus ct contextus (v.ll) significationem allatam postulant. i..2 c.l. existent™ extr. unctionis. TH.l n.229-231 549 Οωσαν v.14; est, igitur, oratio deprecativa liturgiae. Vocatur oratio fidei non quod sit oratio cuius efficacia debeatur fidei aegroti (ut contendunt protestantes), nam non agitur de ora­ tione aegroti 32, sed presbyteri ; at vero potius “oratio fidei’’ respondet ad obiectum sive fundamentum orationis sacramen­ talis. Hoc sensu Baptismus solet appellari a S.Augustino “ver­ bum fidei”33, et Eucharistia vocatur etiam “mysterium fidei”. Salvabit infirmum'· Quamvis verbum σώζειν multis locis N.T. adhibetur agendo de sanatione corporali, non tamen per­ petuo. Imo S.Tacobus quater hoc vocabulo utitur (1,21 ; 2,14; 4,12; 5,20) ac semper in sensu spirituali; ergo videtur etiam hoc loco significare sanationem spiritualem. Quod eo magis confirmatur, quod paulo post (v.16) loquendo de sanatione corporali adhibet ίαθήτε. Itaque sensus est de liberatione a molestiis omnibus aegritudinis, quae non solum materiales sunt, sed etiam, et quidem frequenter, spirituales, quales sunt angustiae, timor divini iudicii imminente morte, etc. Nullo tamen modo excluditur sanatio corporalis. 231. Et alleviabil eum Dominus. Diversas significationes habet verbum έγείρειν in N.T. : a) e somno excitare (Mt 8,25 ; Lc 8,24) ; b) e morbo liberare (Mt 1,31 ; 9,27 ; Act 3,7) ; c) a morte revocare (Mt 10,8; Io 5,21; 12,lss; Rom 4,24·; 8,11; 1 Cor 5,12; Hebr 11,9). Habet etiam sensum spiritualem: Rom' 13,11; Eph 5,14 (tempus est de somno surgere... surge qui dormis...'). Haec verba parallelismum habent cum illis “oratio fidei salvabit infirmum”. Sunt tamen' exegetae catholici qui in hoc verbo solent videre expressum effectum materialem Extre­ mae Unctionis. Quomodocumque sit, nisi positive contrarium probetur, non potest sumi sensu exclusive. Et si in peccatis sit remittentur ei. Άφιέναι άμαρτ'ας sig­ nificat remittere proprie peccata, ut iam probatum est in trac­ tatu de Paenitentia 3435 . 'Αμαρτία per se dicitur de peccato gra­ vi. Estius et pauci putant agi de venialibus83 et necessario tollunt formam condicionatam a S.Iacobo adhibitam, ad hoc ut effectus semper obtineatur. Magna habetur controversia 32 Nihil dicitur de fide sive oratione aegroti et adstantium. Fides aegroti supponitur evidenter (ipse debet vocare presbyteros), sed ut condicio vel dis­ positio non ut causa effectus describendi. 33 In Ioann. Evang. tr.80 n.3: MI< 35,1840. 31 Est vox quasi technics. 35 In 4 dist.23,4 (Parisiis 1662) 4.E. Cf. PuiG de la B., n.978. Hi auctores ita loquuntur quia putant effectum Extremae Unctionis esse peccatorum ve­ nialium remissionem. 550 f.solA, de extrema UNCTIONE. IV circa dispositionem, syntacticam huius locutionis ; alii, enim, illam coniungunt cum praecedentibus, alii vero consequenti­ bus. Sed multo certius videtur acceptanda prima coniunctio, quam ipse sensus et structura grammaticalis postulant; sunt, enim tres propositiones principales coniunctae per coniunctionem “et”: “et oratio fidei... et alleviabit eum Dominus... et si in peccatis sit...”30 232. Argumentum. Sacramentum est signum sensibile et. symbolicum efficax gratiae, perenniter institutum. Atqui ta­ lis est ritus de quo agit S.Iacobus, quemque Extremam Unc­ tionem vocamus. Ergo Extrema Unctio est verum Novae Le­ gis Sacramentum. Maior patet ex tractatu de Sacramentis in genere. Prob. min. Ritum, de quo agimus, esse Extremam Unc­ tionem, patet ; siquidem agitur de unctione aegroti, qui gra­ viter vel laetaliter decumbit. Est: a) Signum sensibile et symbolicum fit enim oratione et unctione sensibili ; quae quidem similitudinem aliquam habet cum confortatione et sanatione spirituali, quam producit (ut mox dicemus) ; siquidem athletae ungebant membra ante pug­ nam ad flexibilitatem et robur musculorum sibi procurandam. b) Efficax gratiae', quod exprimitur illis verbis “allevia­ bit eum Dominus...”; remittentur ei [peccata]...; oratio fidei salvabit infirmum”, quae iam supra indicavimus intelligenda esse praecipue in sensu spirituali. Praeterea, remissio pecca­ torum (utique mortalium) de quibus sermo est in hoc loco, non fit nisi per gratiam sanctificantem. Quod si peccata mor­ talia non fuerint, etiam gratia dabitur; nam efficacia unctio­ nis ponitur tanquam ratione sui valens dimittere peccata, seu gratiam infundere. Ergo etiam ubi peccata mortalia non sint gratiam conferet, sicut paenitentia sanctificantem gratiam producit etiam illis qui ad eam, peccatis per contritionem de­ letis, accedunt. Ilie vero effectus producitur ex opere ope­ rato; quia: tribuitur ipsi ritui, minime vero alicui dispositioni (quae utique supponitur in recipiente hanc unctionem ; sicut ad baptismum et ad cetera sacramenta, quamvis effectus pro­ ducatur vi ipsius sacramenti, requiritur tamen in suscipiente illud dispositio sive remotio impedimentorum ad gratiam). c) Perenniter institutum: nulla enim indicatur temporis limitatio, sed e contrario, commendatur ritus generaliter ad30 Locutiones similes inveniuntur in N.T. v.gr. Act 8.17: imponebant manus super illos ET accipiebant Spiritum Sanctum; ubi particula “ct” habet valorem causalem, sive conjunctionis causalis. I..2 C.l. ËXISTENTIA EXTR. UNCTIONIS. TH.l N.231-234 551 hibendus in similibus casibus37. Tam vero, semper erunt aegro­ ti graviter decumbentes. Quod vero haec institutio sit a Chris­ to, constat ex eo quod nequit ulla potestas humana ritum ali­ quem instituere qui efficaciam habeat remittendi peccata et conferendi gratiam ex opere operato. Insuper ipse Apostolus insinuavit fortasse institutionem a Christo cum dixit: “un­ gentes eum in nomine Domini”, quae locutio significare potest (ut supra notavimus) “iuxta mandatum Domini”. 233. Probatur ex traditione. I. Indirecte argui potest ex praescriptione theologica33 ; etenim iam inde a s.V iri; uni­ versali Ecclesia Extrema Unctio numerabatur inter Sacra­ menta. Quod apud Nestorianos et Armenos dissidentes in de­ suetudinem abierit, nihil probat ; cum constet initio post schis­ ma (s.V) hoc Sacramento ipsos usos fuisse38. 234. II. Directe. Nota. Protestantes asserunt Extre­ mam Unctionem' non exstitisse ut Sacramentum ante s.XII (etiamsi Calvinus admiserit ipsam fuisse introductam seu' in­ ventam s.V ab Innocentio I) ; quare sufficeret probare iam multo ante hoc tempus in Ecclesia Universali huiusmodi aegrotantium unctionem ut Sacramentum adhibitam fuisse. Cum vero testimonia non eiusdem sint valoris, argumentum conficiemus afferentes diversos textus ordine chronologico A) Ante s.VIII. S.I-II. Fatendum est non haberi hoc tempore testimonia explicita de Extrema Unctione41 ; cuius facti haec explicatio dari potest : 1. Si pauca et minima fragmenta excipiuntur, non ex­ stant commentaria SS.Patrum in Epistolam S.Iacobi ; de quo­ rum exsistentia aliqua habentur indicia. 2. Neque in more erat Patribus systematice de omnibus quae ad christianam vitam spectant texere sermonem, sed se­ cundum. occasionem diversas doctrinas et dogmata tradere. Non tanta occasio erat loquendi de Extrema Unctione (quod etiam nostris temporibus parum fit) : cumque sit complemen37 Calvinus ct multi Protestantes contendunt agere S.Iacobum de sanatione charismatica quae non in perpetuum erat duratura in Ecclesia; sed gratis id asseritur Cf. infra. 38 Cf. supra, de Sacram, in genere, ubi de septenario numero agitur. M Denzinger, Rit. Orient. 1.184. 40 Longiorem1 explanationem habet KERN, ex quo desumunt omnes fere recentiores. Consuli etiam utiliter potest Bord, Lc., et DTC c.ll, et Doronzo. Lc. 90-191. 41 Non desunt auctores qui inveniunt iam aliquam allusionem ad Extremam Unctionem in Didaché (R 7), ubi post orationes occasione communionis reci­ tandas in loco ubi postea in aliquibus libris liturgicis invenitur oratio dc oleo infirmorum, legitur in vcwione coptica: “Quoad unguentum sic. gratias agite: Gratias tibi agimus, Pater noster, pro unguento quod indicasti nobis per lesum puerum tuum. Gloria tibi in saecula. Arnen.” 552 F.SOI.A. DE EXTREMA UNCTIONE. IV tum paenitentiae, et in fine vitae detur, magis insistendum erat in ipso Sacramento Paenitentiae, et in Sacramentis quae per totum vitae curriculum necessaria sunt. 3. Probabiliter, ob diversas difficultates, praesertim tem­ pore persecutionum, primis temporibus non tam frequens fuit usus huius Sacramenti 42, cum praesertim deberet administra­ ri coram paganis ; et saepe christiani baptizabantur in fine vitae. 4. Aliqui auctores recurrunt etiam ad disciplinam arcani ut ostendant silentium in hac re43. 235. S.III-V. Plures inveniuntur allusiones maiori minorive claritate, quae, si in unum complexive colliguntur, os­ tendunt in usu fuisse unctionem aegrotantium tanquam ritum ecclesiasticum ad sanationem animae et corporis obtinendam. Ita Tertullianus 44, S.Athanasius 45* , Dydimus 4G, S.Hila­ rius 47, S.Gregorius Naz. 48* , S.Ambrosius 40, S.Augustinus 50, Possidius 51, Cassianus 52, S.Optatus 53* , Theodoretus94, Victor Antioch.55* , Arnobius Iunior 5β, Arator57. Nec desunt clariora et aperta testimonia quorum sint in exem­ plum : Origenes, agens de diversis modis, quibus peccata re­ mitti possunt, scribit: “Est adhuc et septima, licet dura et laboriosa per paenitentiam remissio peccatorum, cum lavat peccator in lacrimis stratum suum, et fiunt ei lacrimae suae panes die ac nocte, cum non erubescit Sacerdoti Domini in­ dicare peccatum suum et quaerere medicinam, secundum eum qui dicit : Dixi : pronuntiabo adversum me iustitiam meam *- Launoy (Opera omnia 1 p.2 pag.455) asserit Extremam Unctionem non datam esse publice paenitentibus neque martyribus, neque sanctis. Huic con­ sentit Chardon (DTC 5,1929s) ct addit motivum disciplinae arcani. Has vero affirmationes Kern nimis exaggeratas existimat (/.<*., 17-20). 43 Scheeben-Atzbercer, Handbuch der Kat. Dogtn. 4 p.3 pag.743. At cf. Kern, pag.20, qui temperate de hac disciplina arcani in materia de qua agi­ mus indicandum docet. 44 Dc praescriptione 1.1 c.41: ML 2,262. Fortasse etiam posset adduci testi­ monium S.Hippolyti, in Daniclem 1,33: GChS 1.1.45; in Dan. 1,16: GChS 1,1.26s. 45 In Ps 22: MG 27.139; cf. etiam 25.234.402. « De Trinitate 1.2 t.l: MG 39,454. 47 In Ps 121 : ML 9,665. 48 Carmina: MG 37.1392sqq (KERN, 44 nota 2). 40 De Paenitentia 1.1 c.4: MI, 16,477. 60 Speculum dc Scrip. Sacr.: ML 34.887. 51 Pita S.Augustini c.27 : ML 32,56. Ba Collationes 20 c.8: ML 49,1161. ra Dc Schismate Donati 1.2 c.19: ML 11,972. w In Ps 22: MG 80,1027; in Lev. Intcrr. 8: MG 80.311. w Cramer, Catenae gracoorum Patrum 1 324. Cf. De Saint Beuve apud MignE, Cursus Tkeol. compl. 24,50. Cf. infra, nota 63. “» In Ps 22: ML 53,354. 57 In Act: ML 68,89. I..2 c.l. existentia extr. unctionis, th.1 n.234-235 553 Domino, et tu remisisti impietatem cordis mei. In quo imple­ tur et illud quod laoobus Apostolus dicit : Si quis autem infir­ matur vocet presbyteros Ecclesiae et imponent ei manus un­ gentes eum oleo in nomine Domini, et oratio fidei salvabit in­ firmum, et si in peccatis f uerit remittentur ei” 5S. Origenes non excludit hoc loco Paenitentiam, sed neque ad eam solam refertur, ut contendunt Protestantes. Cum enim Extrema Unctio sit complementum Paenitentiae, et velit ostendere Ori­ genes “quantae sint remissiones peccatorum”, mirum non est utrumque Sacramentum eodem loco coniungere. Aphraates disserit de variis usibus sacri olei, et ait: “Fructus geminarunt olivae splendidae, in qua signum est sa­ cramenti vitae, quo perficiuntur christiahi et sacerdotes et reges et prophetae: tenebras illuminat, ungit infirmos et per arcanum suum sacramentum paenitentes reducit” °9. Sapiens Persa recenset hanc unctionem infirmorum inter unctiones Sacramentales (sive stricto sive lato sensu), quales sunt Bap­ tismus, Confirmatio, et Paenitentia. Ergo etiam intelligit unc­ tionem infirmorum ut! ritum aliquem specialem, non devotio­ nis causa a quolibet christiano peractum, sed ad modum ri­ tualem sive sacramentalem. Hist. Dotjm. dc Sacra­ ment. diss.7 q.3 c.l; De Sainte-Beuve, De Extrem. Unet, disp.3 a.J ; Drouwen. De re sacrament aria contra haereticos 1.7 q.2 c.l.2; SuareIz, disp.40 s.l n Est lus, In 4 d.23 s.9. e D 700 Tantum praecipit Armenis; nec dicit utrum haec multiplex unctiq sit essentialis an tantum conveniens. 564 E.SOLA, DE EXTREMA IINCTICNE. IV +- S.Thomas’, S./Xlbertus Magnus®, Scotus7 8*, Richardus a Mediavilla10, S.Bellarmino 11. Sed hi auctores non investi­ gant in essentialitatem. Billot putat probabilem hanc· sen­ tentiam 1213 . 14 2) Sufficit una unctio. Ita Suarez m, Vazquez, Lugo, Umberg w, et moderni omnes. II. Circa formam tot sunt sententiae quot species : a) Aliqui antiqui15* 1negabant 7 formam in Sacramento Ex­ tremae Unctionis “quia unctio tali oleo facta est sibi forma”. Hoc ita tenebant quia magnam varietatem animadvertebant in formulis huius Sacramenti. b) Forma debet esse deprecativa. Ita S.Albertus M.10, S.Bonventura 1T, S.Thomas18* , Scotus18, Suarez 20 et mo­ derni communiter. Fundatur haec opinio in textu S.lacobi : orantes super eum... et oratio fidei... c) Sufficit formula indicativa (valet tamen deprecativa), quia iam sufficienter exprimit effectum Extremae Unctionis. Ita Richardus a Mediavilla 21, Paludanus 22, Aureo­ lus128, etc. Quaestio adhuc controvertitur. In Rituali Romano poni­ tur formula deprecativa, ad quam reduci posse videntur for­ 7 Suppi, q.32 a.6. 8 In 4 <1.23 a.16. ° In 4 d.23 q.unic. 10 In 4 d.23 a.5. ” Secundam sententiam “singularem ct minus tutam” appellat {De Sacram. Extremae Unctionis c.10: Opera Omnia 3,761). , 12 Pag.253, nota 2: "Florentinum equidem nominat septem unctiones, sed aliunde constat unctionem in renibus ct in pedibus non esse necessariam. Hinc unctio quinque sensuum est certo sufficiens, sed et probabilius etiam essen­ tialis; quamquam non improbaliter, speculative loquendo, aliqui dicant unc­ tionem unaini cum generali forma corrcspondente, per se solam sufficere Vide auctores theologiae moralis.” 13 Suarez defendit necessarias esse unctiones in singulis sensibus, saltem dc necessitate praecepti (d.40 s.2 n.4.6), sed non censet improbabilem sufficere unam unctionem in casu necessitatis, non tamen audet affirmare (ibid., n.8 d.41 s.3 n.6.8). 14 N.731: “certum est”. ,B "Dixerunt quidam quod Sacramentum hoc non habet formam extra se ipsum: quia ipsa unctio tali oleo facta est sibi forma; et ad hoc inducunt ratio­ nes has...” (S.Albert. Macn., In 4 d.23' q.l). Et paulo post hoc indicium pro­ fert: “Dicendum sine praciudicio, quod, ut puto, prima opinio inducta novitas praesumpta est contra observationem Ecclesiae et sententiam omnium antiquo­ rum; et ideo puto illam esse incautam et sine periculo erroris non posse sus­ tineri. Idem dicit S.Thomas. Suppi, q.29 a.7. In 4 d.23 a 4 ad 1. 17 In 4 d.23 a.l q.4. 18 Suppi, q.29 a.8. Ubi ad 3 dicit: formulas indicativas esse dispositiones ad formam "inquantum intentio ministri determinatur ad actum illum per illa verba”. IV In 4 d.23 q.unic. 20 D.40 s 3 n.7. 21 In 4 d.23 a.l q.4 ad 2. 22 In 4 d.23 q.l a.2 conci.3. 3 In 4 d.23 q.l. I..2 c.2. essentia EXTR. unctionis, th.2 n.245-247 565 mulae indicativae, eo vel magis si moralis causalitas in Sa­ cramentis admittitur. 246. Doctrina Ecclesiae. Cum argumentum praecise conficiatur ex documentis ecclesiasticis, hic sufficiat memo­ rari : Concilium^ Tridentinum ait: “Intellexit, enim, Ecclesia materiam esse oleum ab Episcopo benedictum...; formam deinde esse illa verba: per istam unctionem, etc.” (D 908). Quae verba fere desumpta sunt ex illis quae Conc.Florenti­ num proposuit ad Armenos: “Quintum Sacramentum est Ex­ trema Unctio, cuius materia est oleum olivae per episcopum benedictum... Forma huius sacramenti est haec: Per istam sanatam unctionem...” (D 700). CIC: cn.937 : “Extremae Unctionis sacramentum conferri debet per sacras unctiones, adhibita oleo olivarum rite bene­ dicto, et per verba in ritualibus libris ab Ecclesia probatis praescripta”. Cn.945 : “Oleum olivarum, in sacramento Extremae Unc­ tionis adhibendum, debet esse ad hoc benedictum ab Episco­ po, vel a presbytero qui facultatem illud benedicendi a Sede Apostolica obtinuerit”. Cn.947 : “Unctionis verbis, ordine et modo in libris ritua­ libus praescripto, accurate peragantur ; in casu autem necessi­ tatis sufficit unica unctio in uno sensu seu rectius in fronte cum praescripta forma breviore, salva obligatione singulas unctiones supplendi, cessante periculo” 247. Valor theologicus, a) Prima pars prout asserit materiam remotam Extremae, Unctionis esse oleum, et mate­ riam proximam esse ipsam unctionem, est de fide divina et catholica definita25. In quantum affirmat ad validitatem sa­ cramenti oleum debere esse benedictum ab Episcopo vel a sacerdote cum apostolica facultate, est certa et communis26 ; et ita exigitur in documentis ; in quantum vero asserit debere benedici cum precibus specialibus in ordine ad hoc sacramen­ tum, est doctrina probabilior et communiter admissa. Prout dicit materiam proximam esse unctionem in sensibus aegroti vel in uno sensu pro casu necessitatis, est certa. 34 Alia documenta vide in probatione thescos. 35 D 908 Conc.Tridentinum in can.l ct 3 (D 026 928) asseverat ritum Ex­ tremae Unctionis hodiernum eundem substantialiter esse atque ille qui a S.Iacobo praescribitur. Ideo quod in capite declaravit in canonibus includitur. 36 Ρ1ΟΙ.ΛΝΤΙ, Dc Sacramentis* pàg.392 ait: “Benedictionem autem episcopi plures et graves theologi, nonnullis tamen refragantibus, censent r.r iure div'.nQ require, quod ex traditione colligatur—” 566 F.SOLA, DF, EXTREMA UNCTIONE. IV b) Secunda pars, in quantum tenet formam esse oratio­ nem super aegrotum est etiam de fide divina et definita'27, quatenus vero non requirit necessario formulam deprecativam sed admittit indicativam ad deprecativam reduci, est lon­ ge probabilior et communis M. 248. Probatur prima pars·. I. Materia remota est oleum benedictum. Nota. Cum in S.Iacobo verbum “oleum” clare intelligatur ex baccis olivarum, idque aperte doceat Cono.Flo­ rentinum (D 700), Tridentinum29 et CIC 945; ideo sufficit ut probemus oleum debere esse benedictum. 1. Ex declarationibus Ecclesiae. Innocentius 1 ad Decentium relatis verbis S.lacobi, addit: “Quod non est du­ bium de fidelibus aegrotantibus intelligi debere, qui sancto oleo chrismatis30 perungi possunt, quod ab Episcopo confec­ tum, non solum Sacerdotibus sed et omnibus uti Christianis licet in sua aut in suorum necessitate ungendum... Caeterum si Episcopus aut potest aut dignum ducit aliquem a se visi­ tandum, et benedicere et tangere chrismate sine cunctatione potest, cuius est chrisma conficere" (D 99)81. Paulus V (13 ian.1611) declaravit temerariam et errori proximam esse hanc sententiam : “quod, nempe, Sacramen­ tum Extremae Unctionis oleo episcopali benedictione non consecrato ministrari valide possit”. Quod decretum Grego­ rius XVI confirmavit (D 1628)R2. Idem Summus Pontifex approbavit hanc resolutionem S.Officii: “Ad dubium: an in casu necessitatis parochus ad validitatem Sacramenti Extre­ mae Unctionis uti possit olea a se benedicto. Respondit ne­ gative” 33. Sanctum Officium iterum anno 1878 asseruit: “Oleum a 27 Quamvis in can. Conc.Trid. nihil dicat de forma, sed sufficienter intclligitur includi in can.3, ubi in genere de ritu loquitur. a Cf. Boyer. 406. Otten restringit aliquantulum censuram. Ά Tridentinum (D 908) expresse non dicit agi de oleo olivarum sed nisi aliud notetur, semper haec olei species intelligitur. Ubi enim, non de puro olivarum oleo agitur, manifesto designatur, ut in Confirmatione cuius oleum vocatur chrisma, quia admiscentur aliae substantiae. 30 Chrisma, hoc loco, intelligitur pro oleo, iuxta morem illius temporis, ubi terminologia non erat adhuc stabilita. Cf. Puig de la B., n.980 nota 21. 31 Explicationem uberiorem huius textus habet Kern. Cf. totam Epist. in ME 20,551-561. Ad rem nostram faciunt specialiter nn.1-3. 33 Ex Decreto S.Officii sub Paulo V, 13 ian. 1611, ct Gregor. XVI, 14 sept. 1842. 33 Ex Decreto S.Officii 14 sept. 1842. Cum vero Summus Pontifex respon­ deat: “Negative ad formam decreti feriae V coram SS. dici 13 ian. 1611” et in memorato decreto propositio negetur sub qualificatione temeritatis et erroris proximitatis (“temerariam ct errori proximam") eandem qualificationem huic sententiae dare tenemur. i..2 c.2. essentia extr. unctionis, th.2 n.247-249 567 Presbytero benedictum est materia prorsus inepta Sacramen­ to Extremae Unctionis” 3"*. Concilium Aquisgranense (anno 836) : “Statutum etiam est, ut vel semel in anno, id est, feria V in Coena Domini, unctio Sancti Olei, in quo salvatio infirmorum creditur, per omnes civitates ab episcopis non negligatur... sed omni de­ votione iuxta traditionem apostolicam et statuta decretalium, in quo de eadem re praecipitur, peragatur”3S. Conc.Cabillonense II (anno 813) decrevit: “Secundum B.Apostoli lacobi documentum, cui etiam documenta Patrum consonant, infirmi oleo, quod ab Episcopo benedicitur, a Pres­ byteris ungi debent” 3H SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V includat, sed compleat, ac proinde exigat ac praesupponat. Alii vero theologi (de quibus postea agemus) volunt' ut dif­ ferentia non sit adaequata, sed talis, quae tamen permittat ut simplex diaconus vel laicus consecretur episcopus, quin per presbyteratum transierit. De hac quaestione nunc praescindi­ mus ®, et quaerimus dumtaxat an revera episcopàtus sit ordo a presbyteratu distinctus cui sacramenti ratio conveniat. 30. Munus sive officium Episcopi idem est atque Pres­ byteri, sed insuper ei, ratione ordinis, competit (et quidem iure divino) ordinare * 7. Ordines omnes ipse tanquam minister ordinarius impertiri potest ; sicque consecrare alios episco­ pos, ordinare presbyteros, diaconos ; et clericos in aliis ordi­ nibus constituere. Item, iure divino, Episcopus est ordina­ rius minister sacramenti Confirmationis. Pontificale Romanum dicit: “Episcopum oportet iudicare, interpretari, consecra~e, ordinar ·, offerre, baptizare et con­ firmare” 8*; quae verba, praeter ea quae de iure divino ei com­ petunt: ordinare et confirmare, atque cetera quae ad presby­ terum spectant, illa etiam complectuntur, quae de iure eccle­ siastico episcopo reservantur; videlicet, consecrationem eccle­ siarum, altarium, vasorum sacrorum, etc.; sanctum chrisma conficere, et speciales benedictiones impertiri, quae in Ritua­ li Romano describuntur 8. Iudicare, prout significat indicium ferre in' foro interno in sacramento Paenitentiae, commune habet Episcopus cum presbyteris ;< prout autem dicitur de in­ dicio in foro externo in propria dioecesi, sicut interpretari ius canonicum, ipsius proprium est. 31. Sententiae. 1. Aerius, s.IV, affirmabat episcopos et presbyteros, iure divino, esse aequales10; hunc errorem renovarunt in medio aevo Marsh,ius Patavinus et Ioannes de Ianduno (D 497), quorum propositiones Ioannes XXII damnavit tanquam sacrae* Scripturae contrarias, et fidei ca­ tholicae inimicas, haereticas seu haereticales, et erroneas (D 500). Item Wicleff (D 675). 2. Episcopatum non esse sacramentum distinctum a Presbyteratu tenuerunt plures scholastici antiqui (etsi non omnes), ut Petrus Lombardus, S.Ai.bertus M., S.Thomas, 8 Vide infra de necessitate singulorum ordinum, n.79. 7 S.Many, De sacra Ordinatione 6. 8 Pontificale Rantanwn p.l. De consecratione electi in episcopum. u Rituale Romanum tit.8 c.20-23; in recentissima editione (1952) tit.9 c.9. 10 Apud S.Agustinum Dc haeres, q.53 : MT; 42,39, λ..] c.l λ.2. episcopatus est verum sacramentum, th.3 n.29-32 623 S.Bonaventura, Scotos11, alii12. Inter modernos, ut vide­ tur, DaFEara et quodammodo P.Vermeer, Journet et Boularand13. 3. Maipr tamen theologorum pars sacramentalitatem episcopatus sustinuerunt. Sic inter antiquos Durandus, Altissidorensis, Paludanus, Navarrus, aliique, quos memo­ rat Pesch 14. Inter modernos vix non omnes thesim nostram tenent1S. 32. Doctrina Ecclesiae. Documenta, quae de sacramentalitate Ordinis agunt, possunt fere ad episcopatum referri. Speciatim vero quae de hierarchia ecclesiastica loquuntur; v.gr. S.Clemens: “Per regiones igitur et urbes verbum prae­ dicantes [Apostoli] primitias earum spiritu cum probassent, constituerunt episcopos et diaconos eorum qui credituri erant” (D 42). Huiusmodi constitutio ab Apostolis facta, non potest non esse nisi illa de qua sermo est in thesi de sacramentalitate Ordinis. Conc.Nicaenum II, agens de sacris electionibus, loqui­ tur de ordinatione episcopi ; quae ordinatio est sine dubio sa­ cramentalis: “Episcopum convenit maxime quidem ab omni­ bus, qui sunt in Provincia, episcopis ordinari” (D 305). Concilium Tridentinum Sacerdotium dicit esse sacramen11 P.Lombardus, 4 Sent, d.24; S.Albertus Magnus, In 4 d.24 L ed. Vi­ ves 30.77; S.Thomas, In 4 d.24 q.2 a.2; Suppi. q.40 a.5; S.Bonaventura, In 4 d.24 p.2 a 2 q.3; Scotus, In 4 d.24 12 Dc hac controversia scribit Perrone: "Cardinalis Rayniundus Capi su­ cinus, O.P. (in Controv. theol. selectis, Romae 1670, controv.28 de episcopatu, 2) affert octoginta auctores, quos ipse profitetur fere omnes vidisse, qui negant episcopatum esse Ordinem, et singulorum loca distincte apponit. Hoc ipsum argumentum fuse prosequitur. Adeo verum est quod scripsit Canus: theologo­ rum numerum obruere neminem debere. Adderem: et pondus, siquidem praeter Magistrum sententiarum, S.Thomas, S Bonaventura. Scotus. Innocentius V. Estius, etc., sententiam negativam tuentur” {Dc Ordine c.2 n.78 nota). At bene notandum est Lombardum non defendere sacramentalitatem episcopatus; e con­ tra Estius. 13 M.Daffara, O.P., Dc Sacramentis et Novissimis (1944) 603. Dicimus ut videtur; quia ipse ex una parte asserit: "ordinatio episcopalis est vera ordinatio sacramentalis” (pag.605 n.868), at cx alia parte proponit hanc thesim: "Proba­ bilius est episcopatum, per se et prout a presbyteratu distinguitur, non consti­ tuere specialem ordinem stricte sumptum” (n.867). Nec clare patet an admittat episcopatum esse vere quidem sacramentum, non autem ordinem, an cum ra­ tione ordinis etiam ei veram rationem sacramenti negetur. P.Vermeer in Bijdragen 13 (1925) 262-275; Ch .Journet, Pues récentes sur le Sacrement de l’Ordre: RevThom 53 (1953) 81-108; E.Boularand, La consécration episcopale est-elle sacrante ntalle/: BuIlLittEccl 54 (1953) 3-36. M Durandus. In 4 d.24 q.6 n«8; Altissiodorensis, Summa 1.4 tr.8; Paluda­ nus. In 4 d.24 q.6 a.3; Navarrus, Manuale Confessorum c.22 n.28; Pesch, n.614 citat Gabrielem Biel. Maiorem, Almainum, Caietanum, Gulielmum Pa­ risi ensem. 15 Nostris diebus discussio praesertim habetur inter I.BoneTTI, II Potere di Ord ne cxtrasacramentale e la sua importansa nella Teologia di S.Tomasso: DivTh(Pi) (1948) 136-145; (1949) 65-76.375-381 ; et A.Mancini, I! potere di Ordine extrasacramcntadc...: DivTh(Pi) (1949) 49-64.360-374, et Palestra del Clero (1950) n.13. 624 F SOLA BE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V tum, et quidem refertur tum ad presbyteros, tum acz episco­ pos (D 958 959 960) ; eo vel maxime quod addgcit textus S.Pauli (2 Tim 1,6 et 1 Tim 4,14), qui referuntur ad epi­ scopatum. / Pius XII aeque dc episcopatu sicut de presbyteratu et diaconatu dicit esse verum sacramentum, in Cofistitutione Sa­ cramentum Ordinis (D23 3001). Valor theologicus. Thesis, prout intelligitur de episco­ patu per oppositionem ad presbyteratum, est certa et com­ munis ie. 33. Probatur ex sacra Scriptura. Textus quibus pro­ bavimus Ordinem esse sacramentum, scilicet 2 Tim 1,6 1 Tim 4,14, agunt de ordinatione Timothei qui factus est Episcopus per illam manuum impositionem. Atqui illa ma­ nuum impositio fuit, ut ostendimus, ritus vere sacramentalis. Ergo Episcopatus est verum Sacramentum. 34. Probatur ex traditione. Ut notavimus in thesi an­ tecedenti, Sancti Patres, agendo de Ordinatione referuntur generatim ad Sacerdotium, in quo includunt expresse episco­ patum et presbyteratum; et asserunt Sacerdotium esse sacra­ mentum. Ergo pro illis episcopatus est verum sacramentum. Quod aliquibus exemplis confirmari potest, S.Leo M. di­ cit: “Cum huius divini sacerdotii sacramentum etiam ad hu­ manas pervenit functiones, non per generationum tramitem curritur, nec quod caro et sanguis creavit, eligitur, sed ces­ sante privilegio patrum, et familiarum ordine praetermisso, eos rectores Ecclesia accipit, quos Spiritus Sanctus praepa­ ravit, ut in populo adoptionis Dei, cuius universitas sacerdo­ talis atque regalis est, non praerogativa terrenae originis· ob­ tineat unctionem, sed dignatio caelestis gratiae gignat antisti­ tem” (R 2190). S.Augustinus dicit episcopatum iterari non debere, sicut neC baptismum: “Utrumque [baptismus et ordo] safcramentum est et quadam consecratione utrumque homini datur, il­ lud cum baptizatur, illud cum ordinatur, ideoque in Catho­ lica utrumque non licet iterari. Nam si quando ex ipsa, parte venientes etiam praepositi, bono pacis correcto schismatis er­ 16 S.Belearmino tbesim nostram certissimam vocabat (l.c.), Petrus Soto certa fide tenendam dicit; Lennerz eam certam appellat, et quidem unice at­ tendenda ad “auctoritatem externam illorum theologorum” quos recensuit (n.182) ; Bozzoi.a, ccrtcssimam (Curs. Thcoiog., 4 De Sacramentis [ 1940]1 n.482); TanquerEv, de fide; Gasparri, firntiier tenendam (De Sacra Ordinatione 1 n.21); Pesch, theologice certam (n.613). ι,.Ι c.l α.2. episcopatus est verum sacramentum, th.3 n.32-36 625 rore, suscepti sunt, etiamsi visum est opus esse ut eadem of­ ficia gererent quae gerebant, non sunt rursus ordinati, sed sicut baptismus in iis, ita ordinatio mansit integra, quia in praecisione fuerat vitium quod unitatis pace correctum est, non in sacramentis, quae ubicumque sunt ipsa sunt. Et cum expedire hoc indicatur Ecclesia, ut praepositi eorum venien­ tes ad catholicam, societatem honores suos ibi non adminis­ trent, non eius tamen ipsa ordinationis sacramenta detrahun­ tur, sed manent super eos” (R 1617 partim). Clare loquitur S.Augustinus de episcopatu, nam non solum memorat prae­ positos (quod non dicitur de presbyteris), sed expresse citat honores, utique episcopales; nam venientes ab haeresi episco­ pi, admittebantur in Ecclesia, sed non eis generatim conce­ debatur· regimen et honor in aliqua dioecesi ipsis assignata. 35. Probatur ex Liturgia. In libris liturgicis antiquio­ ribus solet explanari fussius consecratio episcopalis quam presbyteralis, ita ut in hac ultima tantum fere exprimantur quae omitti, quam quae fieri debeant, ne cum episcopali con­ fundatur. Ritus vero essentialis ordinationis consistit in im­ positione manuum cum oratione in qua invocatur Spiritus Sanctus ; scilicet est signum sensibile symbolicum et efficax gratiae (sicut diximus in thesi de Sacramento Ordinis). 36. Probatur ex Tridentino. In Concilio Tridentino, praecise cum declaratur sacramentalitas Ordinis adducuntur verba S.Pauli ad Timotheum : “Cum Scripturae testimonio, apostolica traditione et Patrum unanimi consensu perspi­ cuum sit, per sacram ordinationem, quae verbis et signis ex­ terioribus perficitur, gratiam conferri : dubitare nemo debet, ordinem esse vere et proprie unum ex septem sanctae Ec­ clesiae sacramentis. Inquit enim Apostolus: Admoneo te ut resuscites gratiam Dei...” (D 959). Praeterea ipsum Concilium ait in ordinatione dari Spi­ ritum Sanctum quia non frustra Episcopus dicit: Accipe Spi­ ritum Sanctum, (cn.4) ; haec autem in consecratione episco­ pali proferuntur. Tum etiam asserit ordinationem (episcopa­ lem, ut patet ex testibus, quos adducit, ad Timotheum) signis exterioribus, sive ritu sensibili, fieri (D 959) ; a Christo Do­ mino esse institutam (D 957) ; et perenniter, siquidem ea con­ stituitur ecclesiastica hierarchia (D 960 966) in Ecclesia ne­ cessaria. Atqui haec omnia constituunt elementa necessaria ad rationem sacramenti habendam. Ergo ordinatio episcopalis est verum sacramentum. 626 E.SOI.A, I'H SACRAMENTIS VITAE SOCIAI.IS CHRISTIANAE. V 37. Ratio theologica. Diaconatus, ut videbimus, est sacramentum. Ergo etiam et multo magis debet es/e sacra­ mentum episcopatus, cum excellentius sit munus, dt requirat maiorem gratiam. Episcopus vi ordinationis sive consecrationi?' potestatem habet confirmandi et ordinandi, quae ab illo auferri non pot­ est. Atqui si ordinatio episcopalis non esset sacramentum, haec potestas esset auferibilis seu revocabilis. Ergo ordinatio epis­ copalis est sacramentum. Prob. mai. Ex historia constat nunquam ullum Summum Pontificem ausum fuisse ab ullo Episcopo talem potestatem revocare, etiamsi multoties id oportunum fuisset, v.gr. in casu haereseos, schismatis, etc. Ergo quod Ecclesia nunquam id fe­ cerit, signum est illam ad hoc potestatem non habere. Et hoc magis patet in historia schismatum et in quaestione de reordinatione s.IV ; ubi Ecclesia nunquam dubitavit de inamissibilitate potestatis episcopalis, sed ut summum quaesivit de validitate consecrationis prius habitae. Ubi vero constabat de vera ordinatione alicuius episcopi, potestatem et valorem alia­ rum ordinationum ab ipso collatarum admittebat. In casibus suspensionis, degradationis, etc. Ecclesia admittit validitatem ordinationum, et tantum liceitatem negat. Prob. min. Ratio propter quam inamissibilis est aliqua potestas, est quia illa non provenit ab extrinseco, seu ab auc­ toritate pontificis, sed ab intrinseco, ratione characteris vel sacramenti. Si enim ab extrinseco proveniret, auctoritas con­ cedens potestatem aliquam posset ipsam revocare. Ergo sig­ num est ordinationem episcopalem, quae potestatem ordinan­ di et confirmandi tribuit, illam conferre vi ipsius ordinatio­ nis sive propter characterem, sive propter efficaciam intrin­ secam sacramenti. 38. Obiectiones. 1. Sacramentum Ordinis respicit ad Eucha­ ristiam. Atqui episcopatus non respicit ad Eucharistiam. Ergo non est sacramentum. Nego mai. Nam hoc principium gratis asseritur. Nihilominus, adhuc transmissa maiore, disl. min. Episcopatus non respicit ad Euchristiam directe, cone, min.; indirecte, nego min. Nam ad episco­ patum non spectat dumtaxat iurisdiefio, sed etiam ordinare, scilicet ministros Eucharistiae constituere. 2. Si episcopatus esset sacramentum, sacramenta essent octo et non septem. Atqui iuxta Concilium Tridentinum, sacramenta non sunt neque plura neque pauciora quam septem. Ergo, episcopatus non est sacramentum. Dist. mai. Si episcopatus esset sacramentum independens a sacra­ mento Ordinis, vel presbyteratus et diaconatus totum aliquod potes- L.l c.l a.2. episcopatus est verum sacramentum, th.3 n.37-39 627 tativum non constituerent cum Episcopatu, ut supra dictum est (n.17), cone. mai.; cum ita non sit, nego mai. Cone. min. et data di­ stinctione nego cons. In Episcopatu est plenitudo sacramenti Ordinis, seu in episcopo habetur tota potestas quam sacramentum Ordinis conferre potest; in presbyteratu et diaconatu, non potestas distincta, ac proinde sacramenta specifice diversa, sed pars illius potestatis Ordinis confertur. Ideo quamvis episcopatus, presbyteratus et diaco­ natus habeant in se rationem veram et propriam sacramenti (Ordi­ nis) non ideo sunt tria sacramenta specifice diversa, sed unum. 39. Scholion 1. De distinctione inter episcopatum et presbyte­ ratum. Nomine Sacerdotii intclliguntur saepe in scriptoribus anti­ quioribus duo illi gradus, qui labente tempore clare distincti sunt : episcopatus et presbyteratus. S.Paulus in epistola ad Titum ipsum admonet ut constituat per civitates presbyteros, quos statim nomine episcoporum designat (Tit 1,5-7). Similiter de ipso Paulo legitur in Act 20,17: A Mileto autem mittens Ephesum vocavit maiores natu Ecclesiae (τούς πρεσ· βυτέρους τής έκκλεσ ας) et ad eos statim dirigitur: Attendite vobis et universo gregi, in quo vos Spiritus Sanctus posuit Episcopos regere Ecclesiam Dei (20,28) ”, S.Petrus, eodem modo atque S.Paulus voeat episcopos eos quos paulo ante presbyteros nominabat (1 Petr 5,1-3). Etiam antiquissimi Patres18 videntur pro eodem sumere episcopum et presbyterum. Quod iam posteriores Patres animadverterunt, prae­ sertim in commentariis ad inscriptionem Epistolae ad Philippenses : Paulus et Timotheus, servi lesu Christi, omnibus sanctis in Christo lesu, qui sunt Philippis, cum Episcopis et Diaconibus. Ad quae ver­ ba scribit S.ChrysoStomus : “Quid hoc? An unius civitatis plures erant episcopi? Nequaquam, sed presbyteros ita appellavit. Tunc enim nomina adhuc erant communia. Procedente vero tempore pro­ prium cuique distributum est nomen episcopi et presbyteri” 10. De his episcopis et presbyteris loquitur S.Hieronymus, vix etiam distinctionem admittens: "... apud veteres, eidem episcopi et pres­ byteri fuerint” Et in Ep.146 fotus est in ostendendo eundem esse episcopum atque presbyterum Similem loquendi modum habent ali­ qui Patres. Attamen in fine s.IT iam videtur discrimen practicum fuis­ se inter eos qui appellari solent sacerdotes primi et secundi ordi­ nis, etc. Tmo, ut supra ostendimus, S ignatius in initio s.II (γ 107-115) iam clare admittit distinctionem exsistere inter episcopum et pres­ byterum respectu ad hierarclramK. Imo vero, sicut S.Paulus ad Phil non nominabat nisi Episcopos et diaconos, eodem modo videtur ignorare presbyteratum Didachë: "Constituite igitur vobis episcopos et diaconos dignos Domino, viros mansuetos et argenti non cupidos et veraces et probatos; vobis enim ministrant et ipsi ministerium prophetarum et doctorum” (R 9). S.ClEMENS Romanus scribens ad Corinthios (42,4) pari modo non ” De hac difficili quaestione, cf. F.Puzo, Los Obispos Presbfteros en et Nuevo Testamento: EstBibl 5 (1945) 41s; A Michels, L’oriomc de l'Epieopat (Louvain 1900) 118-218. » Ut passim S Isesaeus. v.gr. Advers. haeres. 1.4 c.26 n.2: MG 7,1054. '° In Epist ad Philipp bom.l c.l: MG 62,183: R 1205. ” Epist. 69.3: ML 22.656. => “Presbyter et episcopus aliud aetatis aliud dignitatis est nomen” (ML 22, 1198): et adducit locum S.Pauli ad Phil ct alios textus supra relatos. 23 Pro S.Icnatio. sine hicrarchia completa ex episcopo, presbytero et diacono Ecclesia dari non potest. Cf. Prat, Evêque: DTC 7.1665-1666. 628 F.SOI.A, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V cognoscit presbyteros: “Apostoli... per regiones igitur et urbes ver­ bum praedicantes primitias earum spiritu cum probassefil', consti­ tuerunt episcopos et diaconos eorum qui credituri erant” (R 20). Haec tamen testimonia negativa fortasse valorem plenum non ha­ bent; nam, praeter quam quod eodem tempore S.Ignatius hierarchiam completam cognoscebat’, Pastor Hermae non njulto post scri­ bens, in visione 3,5,1 videtur ignorare presbyteros; ait, enim: “Audi nunc de lapidibus qui vadunt in aedificationem. Lapides igitur qua­ drati ct albi et congruentes commissuris suis, hi sunt apostoli et episcopi, et doctores, et diaconi, qui ambulaverunt in sanctitate Dei, et episcopatum gesserunt et docuerunt et ministraverunt caste et sancte electis Dei..." (R 84). Sed revera Pastor presbyteros co­ gnoscit, de. his enim locutus erat in visione 2,4,3 et alibi23. 40. Concilium Tridentinum haec habet: Cn.6: “S.q.d. in Ecclesia Catholica non esse hierarchiam... quae constat ex episcopis, presbyteris et ministris : A.S” (D 966). Cn.7 : “S.q.d. Episcopos non esse presbyteris superiores, vel non habere potestatem confirmandi ct ordinandi ; vel eam, quam habent, illis esse cum presbyteris communem: A.S.” (D 967). Cn.3: “S.q.d. sanctae confirmationis ordinarium ministrum non esse solum episcopum, sed quemvis simplicem sacerdoVcm : A.S.” (D. 873). Cap.4 de ordine: “episcopos... presbyteris superiores esse ac sacramentum confirmationis conferre, ministros Ecclesiae ordinare atque alia pleraque peragere ipsos posse, quarum functionum potes­ tatem reliqui inferioris ordinis nullam habent” (D 960). Iam, tota hac quaestione praescindimus a potestate iurisdictionis, quae non necessario sequitur episcopalem consecrationem, ut patet in episcopis non residentiaiibus. Agitur solummodo de distinctione inter episcopum ct presbyterum ratione potestatis ordinis ; proinde quaestio clare ita proponi potest : Ratione ordinis habet eandem potestatem (proinde etiam confir­ mandi ct ordinandi) presbyter atque bpiscopus?; an, e contra, in con­ secratione episcopali datur potestas ordinis (confirmandi et ordinandi) quae non confertur in presbyteratu? Quoad confirmationem spectat certo constat potestatem ordinis, saltem radicalem, conferri presby­ tero in ordinatione; ideo quaeritur praecipue de ordine, scilicet an in ordinatione presbyterali concedatur illa potestas ordinis neces­ saria ut presbyter, accedente concessione apostolica, sine ulla alia consecratione, possit presbyteratum conferre ", Concilium Tridentinum certe statuit discrimen inter episcopos et presbyteros, et quidem in potestate ordinis; ad explicandam enim distinctionem et superioritatem episcoporum appellat ad potestateni confirmandi ct ordinandi “quarum functionum potestatem reliqui inferioris ordinis nullam habent, (D 960; et qttae nullo modo est episcopo cum presbyteris communis (cn.7). Praeterea in hierarchia ecclesiastica, quae fundatur in potestate ordinis, Concilium eandem ” Pastor Hermae. ed. Funk. 441; ed. B.A.C. Padrcs Apostôlicos 054. D:cimus presbyteratum et non maiores Ordines, quia quoad subdiaconatum. cum non sit sacramentum non est difficu’tas; et quoad diaconatum for­ tasse non esset multum disputandum. Quaestio potius tota est in presbyteratu et a fortiori in episcopatu. Cf. F.SoiiA. i Hasta, que pvnto t>ucdc d >,'f'ud''r de la potestad de jurisdicciôn el valor de los SacramcntosT : XV Scm. Esp. de Teologia (Madrid 1956) 15 sq. L.l C.l Λ.2. EPISCOPATUS EST VERUM SACRAMENTUM. TH.3 n.39-41 629 distinctionem assignat inter episcopum et presbyterum, quam inter hunc et ministros (cn.6). Attamen Concilium non expresse affirmat aut docet, an huiusmodi potestas ordinandi, quam episcopus habet et presbyter non possidet intelligenda sit' dc potestate etiam radical! an tantum expeditiva. Nam idem dicitur de ordinatione atque de confirmatione, et dc confirmatione 'scimus presbyterum habere radi­ caliter, ratione ordinis, potestatem confirmandi. 41. Usque ad s.IV nulla fuit' discussio dc hac re. At Aerius voluit ostendere inter episcopum et presbyterum nullum intéressé dis­ crimen. Ita S.Epiphanius eius haeresim exponit: “Est autem illius [Aërii] dogma supra hominis captum furiosum et immane. In pri­ mis, enim, Quanam, inquit, in re presbytero episcopus antecellit? Nullum inter utrumque discrimen est. Est' enim amborum unus ordo, par et idem honor ac dignitas. Manum imponit episcopus, imponit et presbyter; baptizat episcopus, idem facit ct presbyter; divinum om­ nem cultum administrat episcopus, non minus id facit et presbyter ; episcopus in throno sedet, sedet et presbyter” Ad haec autem re­ spondebat S.Epiphanius: “Totum illud stoliditatis esse plenissimum, prudentibus hoc est manifestum, dicere episcopum et' presbyterum aequales esse. Et quomodo hoc fieri poterit? Ille enim ordo ad gignendos patres pertinet, patres enim gignit Ecclesiae; hic vero cum patres non possit gignere, filios Ecclesiae regenerationis lava­ cro gignet ; non tamen patres aut magistros. Et’ quomodo fieri potest, ut is presbyterum constituat, ad quem creandum manuum imponen­ darum ius nullum habeat? Aut quomodo ille episcopo dici potest aequalis?” " S.Ioannes Ch rysostomus, quamvis tendentiam habet minuendi episcoporum potestatem, nihilominus admittit discrimen essentiale cum presbyteris, quatenus potestas ordinandi solius episcopi sit: "... Non multum spatii est inter presbyteros et episcopos: nam etiam presbyteri docenti munus acceperunt et Ecclesiae praesunt ; ac quae ille [Paulus] dc episcopis dixit, etiam presbyteris competunt. Sola, namque ordinatione superiores sunt, et hinc tantum videntur pres­ byteris praestare””. Ut patet admittit S.Doctor verum discrimen ratione ordinis. Imo vero, agendo de ordinatione Timothei opinatur S.ChrysosVomus, nomine presbyterii debere intelligi collegium episco­ porum (et ideo episcopos et diaconos, quos S.Pauhis numerat in titulo ad Phil esse omnes episcopos) "presbyteri vero episcopum non ordinassent” “. Nec aliter dicendum erit de S.HiERONYMO. qui etiam multum minuit episcopi auctoritatem ; ct postquam dixit' eosdem esse epis­ copos atque presbyteros addit : “Quod autem postea unus electus est, qui ceteris praeponeretur, in schismatis remedium factum est ne unusquisque ad se trahens Christi Ecclesiam rumperet. Nam et Alcxandriae a Marco evangelista usque ad Heracleam et Dionysium episcopos, presbyteri semper unum ex se electum in excelsiori gradu 25 S.Epiphanius» Hacr-cs. 75,3: MG 42,505; S.Augustinus, De haeres. q.53: Mb 42,38-39. « S.Epiphanius, Haeres. 75.4: MG 42,508 (R 1108). w S.I.Chrysostomus, Zn Epist. 1 ad Tiin hom.ll: MG 62.553. 28 S.I.Chrysostomus. In Epist. ad Philipp, hom.ll: MG 62,183. Argumentum S.Toannis Chrysost. non fluit, nani episcopus consecrans esset S.Paulus, ceteris presbyteris ct’ diaconibus assistentibus manibusque imponentibus At «stenditur quousqué ille requireret episcopum ad ordinandum. 630 K.SOLA, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V collocatum episcopum nominabant, quomodo si exercitus imperato­ rem faciat, aut diaconi eligunt de se, quem industrium noverint, et Archidiaconum vocent. Quid enim facit excepta ordinatione epi­ scopus, quod presbyter non faciat ?”” Ut apparet S.IIieronymus non multum valoris dat potestati ordinandi, nam fere quasi nihil diceret, vel tanquam si ageretur de re nullius momenti, ait : “Quid enim facit, excepta ordinatione episcopus, quod presbyter non faciat?” Mirum igitur non est, si in aliis locis” in quibus comparat episco­ patum cum presbyteratu, non insistat in hac re. Fatetur tamen in ordinatione discrimen esse. Recte, itaque, concludi potest : “Si Aerium excipias, quem S.Epiphanius insanae mentis appellat, nemo unquam in antiquitate aequalifatem inter episcopum et presbyterum docuit 42. Non tamen est’ una Theologorum sententia. Inter antiquos scholasticos Gulielmus Altissiodorensis, Aureolus et paucissimi alii negaverunt distinctionem inter episcopum et presbyterum ratione ordinis, ceteris omnibus canonistis et theologis repugnantibus ®. Mo­ derni communiter tenent distinctionem ita exsistere ut presbyter nul­ lo modo possit ordinare, ne per indultum quidem apostolicum, cuius indulti possibilitatem reiciunt. Aliqui tamen pauci (Lennerz eiusque discipulus Baisi) contrarium defendunt Prior sententia innititur in traditione et auctoritate theologorum, vident in suum favorem doctrinam Concilii Tridentini, et praesertim non convincuntur adversariorum argumentis. Secunda sententia arguit ex tribus” documentis: Innocentii VIII, Bonifacii IX, et Martini V, in quibus ut certum habent' hi auctores agi de induito apostolico presbyteris concesso (abbatibus scilicet non episcopis) ordinandi m sacris etiam conferendo ordines maiores. De his agemus postea in thesi de ministro sacramenti Ordinis (n.114). 43. Quaestio haec connexionem habet cum illa de ministro sa­ cramenti Ordinis, et cum quaestione de ordinatione per saltus. De utraque suo loco agemus. Interea dum res historice (ut mox dicemus) nondum certe soluta videatur, priori sententiae adhaerendum cen­ semus. Notemus tamen: 1. ° Concilium Tridentinum nihil expresse de hac re definire vo­ luit, cum theologi et Patres tridentini non certam nec communem sententiam habuerint ; ideo locutionibus caute usi sunt, quae quaes­ tionem non decernerent. 2. ° Theologi ut' theologice certum admittunt simplicem presby­ terum non posse episcopatum conferre; nam, ut patet, non videtur habere potestatem ad ordinem superiorem. 3. ” Nec confundenda est quaestio praesens cum illa discussa in 20 S.HiEronymüs, Epist. 146,1: MIJ 22.1192. “ S Hieronymus loquitur de hac re in Epist. 52,7: MI. 22,534, et Comment, in Epist. ad Titient 1.5: ML 26,562s. 31 Prat. Evêque, Origine de V Episcopat : DTC 5.1669. 32 Baisi, II ministro straordinario degli ordini sacramcntali 32-34. citat nraecipuos auctores canonistes qui sententiam non distinctionis tenent, numerat autem septem; plures sine dubio inveniri possent. Cf PuiG de la B.: EstEcl (1925) 113s. 33 Recenter huic sententiae adhaerent: P· Vermeer, E-Roularand, Ch. Journet. de quibus cf. n.108. S.Many, De Sacra Ordinatione, admittit facultatem quoad ordines minores, subdiaconatum, et diaconatum minime vero quoad presbytera­ tum, p.145-149. 34 Documentum Martini V non cognoverunt Many nec Baisi; illud citat Lennerz. L.l C.l Λ.2. EPISCOPATUS EST VERUM SACRAMENTUM. TH.3 n.41-44 631 Tridentino circa originem divinam an ecclesiasticam episcopatus, quamvis etiam cum hac intime connectitur ®. 44. Scholion 2. De origine divina episcopatus. Quaestio de ori­ gine divina an ecclesiastica episcopatus haec est : Est de fide divina Christum instituisse Sacerdotium, sed quaeri­ tur : Ipse Christus instituit distincte episcopatum et presbyterafum, an, e contra, Ipse reliquit Ecclesiae ut distinctionem faceret inter episcopum et presbyterum. In hoc alfero casu adhuc posset esse Christus institutor sicut pro diaconatu; quatenus, scilicet, docuisset apostolos ut suo tempore illam distinctionem facerent. Sed fieri po­ tuit uf Ecclesia ipsa per se, labente tempore, opportunum indicaverit in duos gradus Sacerdotium separare. Ex his suppositionibus tres casus occurrere possunt: 1. Christus instituit directe et immediate episcopatum et presby­ teratum. 2. Christus instifuit Sacerdotium, et commisit Ecclesiae ut suo tempore illud divideret in episcopatum et presbyteratum. 3. Christus instituit tantum Sacerdotium, et Ecclesia illud di­ visit in episcopatum et presbyferatum. Si haec quaestio connectitur cum aliis, quae ad illam referuntur, casus proponi possunt hoc modo: 1. In casibus 1 et 2. Christus instituit immediate vel mediate episcopatum et presbyteratum, ita ut : a) episcopus possit ordinare, presbyter non possit ; 6) presbyter possit, sed ex induito apostolico, 2. In casu 3 Ecclesia instituit episcopatum et presbyteratum, sed : a) episcopatus non est sacramentum ; vel b) episcopatus est sacramentum, sed non distinctum a presbyteratu ; vel c) episcopatus est sacramentum distinctum. Pro a) et b) non est difficultas, quia Ecclesia non uteretur illa potestate in sacramenta ; pro c) suppo­ neretur Ecclesiam habere potestatem in sacramenta. Ex his opinionibus multo probabilior videtur prima, scilicet, Christum immediate instituisse et episcopatum et presbyferatum (sive haec distinctio est adaequata, sive inadaequata) ; nec tamen decerni­ tur distinctio inter utrosque ordines, quia potuit Christus instituere eos ita ut distinguerentur, vel non, ratione ordinis. Neque soluta est hoc modo quaestio disputata de distinctione episcopatus et’ presbyte­ ratus tempore apostolorum, quia potuit Christus docere Apostolos institutionem horum ordinum, quam tempore opportuno debebant illi constituere *. 35 De Ilis quaestionibus invenies tract, in LbnnBRZ (n.t4ts); Baisi. I.C.; Ma­ 16-29, pro sententia secunda; in favorem distinctionis totalis Gasrarri et omnes fere alios auctores “Passim in historia huius sess. Concilii Tridentini. et LsnnEkz (n.l43s) quem secuti sumus in modo proponendi quaestionem, etsi sententiam diversam sustinemus. Cf. A.MichBls, I.’origine de l'Efiscopat 231-301. ny, 632 b'SOI.A, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V Thesis 4. Legis. Diaconatus est verum sacramentum Novae S.Th., Suppi. <|.37 a.2; S.Bellarmino. c.6; Sasse, 298-302; Pesch, 298-303; Otten, 285-292; Puic de la B., n.1013-1025; Lercher-Umberg, n.696; F.Prat, Evêques: DTC 5,1656-1726. 45. Nexus. Investigata sacramentalitate Episcopatus et Presbyteratus, cum etiam Diaconatus ingrediatur in triade illa hierarchica a S.Ignatio determinata, sine qua Ecclesia non vocatur (R 49), necesse est ut investigemus an etiam in diaconi officio inveniatur ratio sacramenti Novae Legis. 46. Notiones. Diaconus (διάκονος a verbo διακονέω = ministrare) dicitur ille qui sub aliqua ratione minister dici potest, ut qui mensae ministrat (Lc 4,39), vel alicuius neces­ sitati succurrit (Mt 25,44)1. Strictiori sensu, in N.T. dicitur diaconus ille qui in mi­ nisterio divino partes habet, vel ad animarum salutem coope­ ratur; et dicitur tum de ipso Christo (Rom 15,8), tum de Apostolis (Eph 3,7), tum de Episcopis (1 Tim 4,6). Sensu vero strictissimo diaconi vocantur clerici qui epi­ scopo vel presbytero immediate inserviunt et constituunt gra­ dum specialem in/ hierarchia ecclesiastica. Huiusmodi gradus est Diaconatus, proxime ad sacerdotium accedens. 47. Munus Diaconi in antiquitate maioris momenti erat atque nostris diebus. In Act 6,6 eliguntur ab Apostolis ut eis adiumento sint in ministratione mensarum. Mensae autem non intelliguntur tantum quoad ministrationem temporalem bonorum et pauperum, sed etiam quoad officia spiritualia. Statim enim apparent Philippus (Act 8,5s) et Stephanus (Act 6,8s) evangelizantes, praedicantes, baptizantes 2. S.Iustinus exhibet diaconos ministrantes in altari et fe­ rentes eucharistiam ad carceres et ad ecclesias longinquas3. Constitutiones Apostolorum proponunt diaconum omnino subditum Episcopo etiam in administratione ecclesiae ; volunt enim ut unanimes sint et concordes: “Unanimes, igitur, es­ tote, episcopi et diaconi, et cum diligentia pascite populum unanimiter, quia vos ambo unum corpus esse debetis, pater et filius, quia secundum imaginem domini estis. Et omnia 1 Zorel. Lexicon Grace. Lat. 295-297; W.BavEr, 333-335; G .Kittel, 2,81-93; H.Haag, Diakon: Bibel-Lexicon 327-328. 3 S .Ignatius (R 48) dicit diaconos non esse ciborum et potuum, sed Eccle­ siae Dei ministros. 3 R 128. Cf. etiam S.Cyprianum, De Lapsis 25: ed. Hartel: CSEL 3,255. ι,.Ι c.l λ.2. diaconatus est verum sacramentun. th.4 n.45-47 633 diaconus ad episcopum referat, sicut Christus ad Patrem: quaecumque autemi potest, ordinet, cetera vero episcopus indicet. Attamen diaconus sit episcopi aures, et os, et cor et anima, quoniam si vos ambo unanimes estis, per concordiam vestram etiam in Ecclesia pax erit”4. Et paulo post: “... dia­ conus, quoniam vir est, et circa viros et ad peregrinatio­ nem et ministerium et servitium ad iussionem episcopi pa­ ratissimus et mobilis sit”s. ‘Oportet ergo vos, diaconi, vi­ sitare omnes qui egent... Et debetis anima eius [episcopi] esse et mens ad omnia excussiores et obedientes ei” ®. Itaque officium diaconorum erat, prout in Const. Apost. apparet, ministrare altari, servire episcopo in omnibus quae ad administrationem temporalem et materialem spectabant; et eadem ratione in officiis liturgicis diaconus stabat iuxta episcopum, dirigebat caeremonias, ordinabat populum, legebat evangelium, etc.7 Eodem modo Traditio Apostolica Hippolyti dicit diaconum ordinari “in ministerium episcopi, ut faciat ea, quae ab ipso iubentur; non est enim particeps consilii] in cle­ ro, sed curas agens et indicans episcopo, >quae oportet” 8. Ostendens ea quae diaconus facere non debet, praescribi­ tur: “Diaconus non benedicit, non dat benedictionem, non baptizat, non offert, dat populo non tanquam sacerdos sed tanquam ministrans sacerdotibus. Diaconus excommunicat subdiaconum, lectorem, cantorem, diaconissam, si absente presbytero res id' postulat” °. In baptismo diaconus parabat baptizandos, imo, saepe ipse baptizabat dum episcopus un­ gebat (confirmabat) egredientes ab aqua. Diaconissae idem munus cum mulieribus agebant. Attameii integra actio bapti­ zandi, scilicet, cum omnibus caeremoniis, unctionibus, etc., non ad diaconos pertinebat, sed ad presbyterum vel episcopum. Pontificale Romanum munera diaconi his verbis amplecti­ tur: “Diaconum enim oportet ministrare ad altare, baptizare, et praedicare”I0. Ipsi ergo competit ad altare ministrare * ’ « 7 2,44,1-4; ed. Fukk. 138. 3.13(19)1; ed. Funk, 214. 3,13(19)6-7; ed. Funk, 216. Const. Apost. 8,4-14 35-41 ; ed.J’uNK, 473-521.543-551. S.Isidorus Hispa­ lensis, ita diaconorum officia describit: “Ad diaconum pertinet assistere sacer­ dotibus et ministrare in omnibus quae aguntur in sacramentis Christi, in bap­ tismo scilicet, in chrismate, in patena et calice; oblationes inferre et disponere in altario, componere mensam Domini atque vestire, crucem ferre, praedicare Evangelium et Apostolum... Ad ipsum quoque pertinet officium precum, reci­ tatio nominum; ipse praemonet aures ad Dominum habere, ipse hortatur cla­ more, pacem ipse annuntiat” (Epist. ad Leudcfrcd. n.8: ML 83,895). s Didascaliac Apostolorum Fragmenta Veronensia 72; ed. Hauler, 109. “ Const. Apost. 8,28,4-7; ed. Funk. 531. 10 Pontificale Romanum p.l.a, De Ordinatione Diaconi. 634 i'.solA, de sacramentis vitae socialis Christianae, v Sacerdoti tanquam minister principalis, ad cuius dexteram sistit, instrumenta porrigit, etc. ; ipse Evangelium canit et fi­ delibus valedicit ope consuetae formulae Ite Missa est. Etiam ipse praedicare valet (CIC 1342,1) ; praedicatio autem non modo refertur ad explicationem Evangelii, sed ad quamlibet praedicationem. Est minister extraordinarius baptismi sollem­ nis, tamen sua potestate uti non potest sine loci Ordinarii, vel parochi licentia, iusta de causa concedenda, quae ubi neces­ sitas urgeat, legitime praesumitur (CIC 741). Tanquam mi­ nister etiam extraordinarius potest diaconus sacram commu­ nionem fidelibus distribuere; sed tantum de Ordinarii loci vel parochi licentia, gravi de causa concedenda, quae in casu necessitatis legitime praesumitur (CIC 845,2). Potest simili­ ter Sanctissimum Sacramentum sollemniter exponere et in ta­ bernaculum recondere, non autem benedictionem cum Sanc­ tissimo Sacramento impertiri, nisi in casu quo Viaticum ad infirmum detulerit (CIC 1274,2) Tandem diacono conce­ ditur “de Ordinarii loci vel parochi licentia, gravi de causa concedenda, quae in casu necessitatis legitime praesumitur’’12, facultas praesidendi in sepelio non modo parvulorum sed etiam adultorum eodem servato ritu, qui pro sacerdote describitur. 48. Adversarii. Diaconatum esse sacramentum, inter catholicos negaverunt dumtaxat Durandus et Caietanus 13 et paucissimi alii, innixi in affirmatione generali, quod una tan­ tum ordinatio erat sacramentum, scilicet, presbyteratus; ordi­ nes autem inferiores se habere ad modum sacramentalium sive diversorum graduum. 49. Doctrina Ecclesiae. Documenta quae explicite sa­ cramental itatem diaconatus exponant, non inveniuntur (si for­ te excipias Const. Apost. Sacramentum Ordinis) ; at diaconos cum episcopis et presbyteris recensent plura decreta, quae quandam quasi paritatem supponunt, quae paritas non potest esse nisi in ratione sacramenti. Huiusmodi sunt: S.Ceemens I : “Per regiones igitur et urbes verbum prae­ dicantes [Apostoli] primitias earum spiritu cum probassent, constituerunt episcopos et diaconos eorum, qui credituri erant” (D 42). S.Siricius: “Plurimos enim sacerdotes Christi atque Le11 Cf. S.R.C. Decreta n.3074. 33 Rituale Romanum tit.6 c.7 n.5. In novissima editione, tit.7 c.7 n.5; at vide novain concessionem diacono factam pro sepultura adultorum (tit.7 c 3 n.19). 33 Durandus, In 4 d.24 q.2; Caietanus, Tractatus 11, Dc modo tradendi vel suscipiendi sacros Ordines. t..l c.l a.2. diaconatus est verum sacramentum, th.4 n.47-51 635 vitas, post longa consecrationis suae tempora...” (D 89). Le­ vitas posset habere significationem genericam, pro quolibet gradu in ordinibus inferioribus, sed non videtuc referri nisi ad Diaconos. Conc.Nicaenum II : “Omnis electio a principibus facta episcopi, aut presbyteri, aut diaconi irrita manet secundum regulam quae dicit: Si quis...” (D 305). Conc.Tridentinum: Cn.4: “Si quis dixerit per sacram or­ dinationem non dari Spiritum Sanctum, ac proinde frustra episcopos dicere: Accipe Spiritum Sanctum; ... A.S.” (D 964). Cn.6: “Si quis dixerit, in Ecclesia catholica non esse hierarchiam, divina ordinatione institutam, quae constat ex epi­ scopis, presbyteris et ministris, A.S.” (D 966). Pius XII : “Constat autem inter omnes sacramenta No­ vae Legis, utpote signa sensibilia atque gratiae invisibilis ef­ ficientia, debere gratiam et significare quam efficiunt et ef­ ficere quam significant. Iam vero effectus, qui sacra Diaco­ natus, presbyteratus et Episcopatus ordinatione produci ideoque significare debent, potestas scilicet et gratia, in omnibus Ecclesiae universalis diyersorum temporum et regionum ri­ tibus sufficienter significati inveniuntur manuum impositio­ ne et verbis eam determinantibus” (D 3001,3). “Ne vero du­ bitandi praebeatur occasio, praecipimus ut impositio manuum in quolibet Ordine conferendo caput ordinandi physice tan­ gendo fiat, quamvis etiam tactus moralis ad Sacramentum va­ lide conficiendum sufficiat” (D 3001,6). Iam apparet quomo­ do Summus Pontifex eodem modo loquatur de Diaconatu atque de aliis duobus Ordinibus, quos sacramentum appellat. 50. Valor theologicus. Quamvis omnes communiter theologi admittunt diaconatum esse sacramentum, non tamen una est eorum sententia circa valorem theologicum theseos. Attamen potest dici hodie doctrinam theseos esse certam et communeml4. 51. Probatur ex sacra Scriptura. Act 6,1-6: Factum est autem murmur Graecorum adversus Hebraeos, eo quod despicerentur in ministerio quotidiano viduae eorum. Convo­ cantes autem duodecim multitudinem discipulorum dixerunt: Non est aequum nos derelinquere verbum Dei, et ministrare mensis. Considerate ergo, fratres, viros ex vobis boni testimoM LknnKrSz, n.185; Otten, n.334; VâzquEz eam habuit dc fide (<1.23 c.2 n.12). 636 F S01.A, 1>H SACRAMENTIS VITAE. SOCIALIS CHRISTIANAE V nii septem, plenos Spiritu Sancto, et sapientia, quos constituar mus super hoc opus. Nos verO orationi et ministerio verbi instantes erimus. Et elegerunt Stephanum... Hos statuerunt ante conspectum Apostolorum: et orantes imposuerunt eis manus. Ex hoc textu constat Apostolos constituisse illos sep­ tem viros ut administration! rerum temporalium Graecorum sive Hellenistarum praeessent. At non modo ad res tempora­ les designabantur; nam voluerunt ut essent viri sapientes, sancti, et boni testimonii ; ac praeterea statim apparent of­ ficium et ministerium exercentes non modo temporale sed etiam spirituale, ut Stephaniis (Act 7)' et Philippus (Act 8). Neque constat ex textu, hac occasione institutum esse ordi­ nem diaconorum, nam probabiliter erant iam constituti aliqui diaconi pro Hebraeis, qui, crescente numero fidelium, non pot­ erant omnibus attendere et negligebant viduas Hellenista­ rum 10 ; ideo Apostoli, cum viderent opportunum non esse re­ linquere ministeria, in quibus incumbebant, ut attenderent ad res temporales Graecorum, voluerunt ut ipsi Hellenistae sibi eiigerent diaconos. Itaque, hoc loco, neque de natura sacra­ mentali diaconatus, neque de ipsa institutione, qua tali, argu­ mentum sumere possumus. Attamen, attenta Traditione, nul­ lus alius locus invenitur qui possit ad diaconorum institutio­ nem referri, et tota Traditio ita intellexit. Iam vero, posita interpretatione Traditionis, hic apparent Apostoli imponentes manus et orantes super illos diaconos. Atqui in Act talis im­ positio manuum cum oratione est signum gratiae (Act 8,17.19; 13,3; 19,6) et ex opere operato illam conferens. Ergo habet illam rationem Sacramenti quae requiritur. 52. Probatur ex traditione. Sancti Patres affirmant : d) Apostolos, ex voluntate Christi, instituisse diaconatum ; b) diaconos pertinere ad hierarchiam. ecclesiasticam, idque vel expresse asserunt, vel implicite quatenus distinguunt Episcr pos, Presbyteros, Diaconos ab aliis clericis et laicis; c) diaco­ nos ministeria spiritualia exercere; imo aliquando diaconi di­ cuntur in tertio sacerdotio constituti : d) diaconatum fieri per ordinationem sacram. Atqui haec omnia supponunt diacona­ tum esse verum Novae Legis sacramentum. Ergo secundum Traditionem diaconatus est verum Sacramentum. Prob. mai. a) Apostoli ex voluntate Christi instituerunt diaconatum. Ita dicunt: S.Clemens Rom. : “Apostoli nobis evangelii praedicatores 16 Knabenbau£r, in h.l., p 111. i..l c.l λ.2. diaconatus est verum sacramentum, th.4 n.51-52 637 facti sunt a Domino lesu Christo, lesus Christus missus est a Deo. Christus igitur a Deoi et Apostoli a Christo... Itaque acceptis mandatis... plena certitudine imbuti, Deique verbo confirmati, cum certa Spiritus Sancti fiducia egressi sunt an­ nuntiantes regni Dei adventum. Per regiones, igitur, et urbes verbum praedicantes primitias earum spiritu cum probassent, constituerunt episcopos et diaconos, eorum qui credituri erant” (R 20, D 42). S.Ignatius (R 49 50 65) ; S.Irenaeus m, qui de ordinatio­ ne diaconorum interpretatur Act 6,6: Didascalia Apostolo­ rum 17 ; S.Cyprianus : “Meminisse autem diaconi debent, quoniam Apostolos, idest episcopos et praepositos Dominus elegit, diaconos autem post ascensum Domini in caelos, Apo­ stoli sibi constituerunt episcopatus sui et ecclesiae ministros”. “Quod et ipsum videmus de divina auctoritate descendere, ut sacerdos plebe praesente ab omnium oculis eligatur et dignus atque idoneus publico iudicio ac testimonio comprobetur... Nec hoc in episcoporum tantum et sacerdotum, sed et in dia­ conorum ordinationibus observasse apostolos animadvertimus de quo et ipso in Actis eorum scriptum est (Act 6,6)... Prop­ ter quod diligenter de traditione divina et apostolica observa­ tione servandum est et tenendum...”18 Concilium Neocaesar. : “Diaconi septem esse debent ex canone, etiam si sit magna civitas. Eius autem rei fidem faciet liber actuum”. S.Augustinus etiam ad Apostolos alludit cum de diaconatus institutione agit19. b) Diaconi pertinent ad hierarchiam ecclesiasticam; quod expressis verbis affirmant vel implicite determinant. Docu­ menta plura sunt. En aliqua: Didaché: “Constituite igitur vobis episcopos et diaco­ nos... vobis enim ministrant et ipsi ministerium'prophetarum et doctorum” (R 9). S.Ignatius inter multa alia, hoc habet celeberrimum testimonium : “Cuncti similiter revereantur dia­ conos ut lesum Christum, sicut et episcopum, qui est typus Patris, presbyteros autem ut senatum Dei et concilium Apo­ stolorum : sine his ecclesia non vocatur” (R 49 ; cf. R 44 48 50). S.Poi.ycakpus : “Simili modo et iuvenes in omnibus inculpa­ biles sint... Quare oportet ab his omnibus abstinere, subici autem presbyteris et diaconis tanquam Deo et Christo”. Pas« ,T ,s IU ML S.Irenaeus, Advers Haeres. 1,26.3; 3,12.10; 4,15.1; MG 7,687.904.1013. DidascaEa Apvstol. 2 26,3; ed. Funk. 1.102. S.Cypri anus. Epist. 3.Λ et Epist. 67,4; ed. HartEl: CSEL 3.471 et 738 Concilium Ncocacsar.: Msi 2,544; S.Augustinus, In Ioann. Evang. tr. 109,5: 35.1919. 638 F.SOI.Â, DF, SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V Hermae20; Tertullianus : “Dandi quidem [baptismum] habet ius summus sacerdos, qui est episcopus; deinde presby­ teri et diaconi, non tamen sine episcopi auctoritate, propter ecclesiae honorem, quo salvo salva pax est”2I. Clemens Alexand. : “Hic quoque in Ecclesia progressiones episco­ porum, presbyterorum, diaconorum sunt, ut arbitror imitatio­ nes gloriae angelicae...” 22 Similiter S.Cyprianus, DidascaLiA Apostolorum, Conc.Nicaenum, Conc. Sardi cense in quo Osius exposuit convenientiam ascendendi per gradus ad epi­ scopatum “neque enim convenit, neque scientia et bona conver­ satio hoc recipit, ut temere et leviter ad id accedatur, ut epi­ scopus vel presbyter vel diaconus prompte ac facile constitua­ tur”23* . Optatus Milevitanus: “Certa membra sua habet ec­ clesia episcopos, presbyteros, diaconos, ministros et turbam fidelium... Cum sint sicut supra dixi, quatuor genera capi­ tum in ecclesia : episcoporum, presbyterorum, diaconorum et? fidelium, nec uni parcere voluistis, evertistis animas homi­ num” 21. Tandem S.Augustinus distinguit diaconos ab aliis clericis minoribus: “Neque enim de presbyteris aut diaconis aut inferioris ordinis cleris, sed de collegis agebatur” 25. c) Diaconi ministeria exercent spiritualia, non modo ma­ terialia. Imo tam presbyteris aequales facti paulatim sunt, ut debuerint episcopi et alii scriptores eorum infe-rioritatem extol­ lere. Ex multis textibus, qui adduci possent, aliqua tantum afferemus : Didaché (R 9 ; S.Ignatius : “Oportet autem et diaconos, qui sunt ministri mysteriorum lesu Christi, omni modo omni­ bus placere; non enim ciborum et potuum diaconi sunt, sed ecclesiae Dei ministri” (R 48; cf. R 44). S.Polycarpus : “Similiter diaconi in conspectu iustitiae eius inculpati esse debent, sicut ministri Dei et Christi, non hominum” 26. S.Iustinus (R 128). Tertullianus dicit inter alia diaconis com­ petere baptismum administrare2Î. S.Cyprianus : “Quoniam tamen video facultatem veniendi ad; vos nondum esse et iam aestatem coepisse... si incommodo aliquo et infirmitatis petor » S.Pot.ycarpus, Epist. ad Philip. 2; ed.Fusx. 1,303; Pastos Hermae vis, 3,5; ed Funk, 1,441; ed. B.A.C. Padres Apostohcos 954 21 Tertulianus, De Baptismo 17: CSEL 20,214. Cf. Dc pracscr. haeret. 41: ML 2,56. — Clemens ,Ai.Ex., Strerniata 6,13,107.2: MG 9.328 23 S.Cyprianus, Epist. 15 et 18: CSEL 3,513 ct 523. ac passim; Didascala Apost. 2,26,3 et passim; ed.FuNK, 102; Conc. Nicaenum cn.18: Msi 2,675; Conc. Sardie, cn.10: Msi 3,14. Optatus Milevitanus, Contra Parmen, donatistam 1.2 c.14: CSEL 26,48. 25 S.Augustinus, Epist. 43,7: ML 33,163. 28 S.Polycarpus. Epist. ad Philip. 5; ed.FuNK, 1,301. ” De Baptismo 17: CSEL 20,214 I..1 C.l Λ.2. DIACONATUS EST VERUM SACRAMENTUN, TH.4 N,52 639 riculo occupati fuerint, non exspectata praesentia nostra apud presbyterum quemcumque praesentem, vel si presbyter reper­ tus non fuerit et urgere exitus coeperit, apud diaconum quo­ que exomologesim facere delicti sui possint, ut manu eis in paenitentiam imposita veniant ad dominum cum pace, quam dare martyres litteris ad nos factis desideraverunt”28*. Opta­ tus Milevitanus : “Quid commemorem laicos, qui tunc [per­ secutionis tempore] in ecclesia nulla fuerant) dignitate sufful­ ti? quid ministros plurimos? quid diaconos in tertio, quid pres­ byteros in secundo, sacerdotio constitutos? ipsi apices et prin­ cipes omnium, aliqui episcopi illius temporis... instrumenta divinae legis impie tradiderunt” ao. d) Tandem diaconi per sacram ordinationem constituun­ tur, et ut videbimus in argumento sequenti, desumpto ex liturgia, saepe Patres insistunt in eo quod diaconorum et pres­ byterorum ordinatio fiat per manuum impositionem. S.Iren.veus videt in manuum impositione (Act 6,6) ordinationem diaconorum, idque explicite de S.Stephano asserit3031 . Hippo­ lytus in Traditione Apostolica exponit diaconi ordinationem : “Diaconus vero cum ordinatur, eligatur secundum ea quae praedicta sunt [agendo de ordinatione presbyteri], similiter imponens manus episcopus solus, sicut et praecepimus. In dia­ cono ordinando solus episcopus imponat manus propterea, quia non in sacerdotio ordinatur, sed in ministerio episcopi, ut faciat ea quae ab ipso iubentur ; non est enim particeps con­ silii in clero, sed curas agens et indicans episcopo quae opor­ tet ; non accipiens communem presbyteri spiritum eum, cuius participes presbyteri sunt, sed id quod sub potestate episcopi est creditum. Qua de re episcopus solus diaconum faciat, super presbyterum autem etiam presbyteri super imponant manus propter communem et similem cleri spiritum”81. Concilium Antiochenum permittit ut chorepiscopi (scilicet, episcopi in vicis vel pagis) ordinent lectores, hypodiaconos et exorcistas, minime vero presbyteros vel diaconos32. S.Ambrosius: “Non mediocre officium levitarum, de quibus dicit Dominus: Ecce elegi levitas... Cognovimus quia non inter ceteros levitae com28 S.Cyprianus, Epist. 18: CSEL 3.523. An hoc loco supponat S.Cyprianus diaconos posse a peccatis absolvere in casu extraordinario, disputatur in tr. de Paenitentia. Si' ita esset ageretur de opinione singulari et falsa, quae tamen, ut putamus, non est tanti viro: imputanda nisi certo probetur. » Optatus Milevitanus, Contra Parmen. donatistam 1.1 c.13: CSEL -26,15. 80 S.Irenaeus, ut supra, nota 16. 31 S.Hippolytus. Traditio Apostolica; ed.Hauler ( Didascaliae... fragmenta veron.) 109. 32 Concilium Antiochenum : Msi 2,1311. 640 F.SOT.A. DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V putantur sed omnibus praeferuntur qui eliguntur ex omnibus et sanctificantur”33. Ambrosiast:r contra diaconorum super­ biam scribit: “Quid est enim episcopus nisi primus presby­ ter, hoc est summus sacerdos? Denique non aliter quam compresbyteros hic vocat et consacerdotes suos. Numquid et mi­ nistros condiaconos suos dicit episcopus? Non utique, quia multo inferiores sunt”34. Et celebris est locus S.Hieronymi : “Audio quemdam in tantam erupisse vecordiam, ut diaconos presbyteris, id est episcopis, anteferret. Nam cum apostolus perspicue doceat eosdem esse presbyteros quos episcopos, quid patitur mensarum et viduarum minister, ut supra eos se tu­ midus efferat, ad quorum preces Christi corpus sanguinisque conficitur?” (R 1357). Socrates, referens decretum Conc. Nicaeni, ait: “Visum erat episcopis novam legem in ecclesiam inducere, ut quicumque sacrum ordinem allecti essent, id est, episcopi, presbyteri et diaconi, ab uxorum... concubitu absti­ nerent” 35. Prob. min. Nam si diaconatus institutus est a Christo, si pertinet ad hierarchiam ecclesiasticam, quae semper duratura est, si munus eius est spirituale, si denique hoc habet cum episcopatu et presbyteratu commune, quod ordinatur per ma­ nuum impositionem ; habet omnes illas proprietates quae re­ quiruntur ad notionem Sacramenti Novae Legis : signum ex­ ternum et sensibile (manuum impositio), symbolicum gratiae (ut dictum est in duabus thesibus anterioribus), institutum perenniter a Christo. Ergo est revera verum Sacramentum Novae Legis. 53. Probatur ex ritu Ordinationis. Omnes omnino libri Ordinum, omniaque documenta liturgica, quae de diaco­ natus ordinatione agunt, praescribunt electionem, impositio­ nem manuum et specialem ordinationis orationem 36 ; imo vero, impositio manus a solo episcopo fieri debet, nullo modo a presbytero neque ab alio diacono perfici valet. Habet, igitur, iuxta ritualia, eandem sacramentalem rationem atque episco­ patus et presbyteratus. Ergo est Sacramentum. Quod omnes libri liturgici agentes de diaconatu exponant ritum per manuum impositionem, nimis patet legenti documen­ ta liturgica, sint tamen aliqua in exemplum : c S.Ambrosius. Dc Officiis 1,249: ML 16,99. * 3‘ Am bros 1 aster, Liber Quaestionum c.101, inter opera S. Augustini: ML 35,2502. w Socrates, Hist. Eccles. 1,11,4: MG 67,102. x CoppEns, L’imposition des mains... 148-149. L.l C.l A.2. DIACONATUS EST VERUM SACRAMENTUM. TH.4 N.52-53 641 Iam prima ordinatio diaconalis facta est per mannum im­ positionem: Hos statuerunt ante conspectum Apostolorum: et orantes imposuerunt eis manus (Act 6,6). S.Hippolytus : “Diaconus vero cum ordinatur, eligatur se­ cundum ea quae praedicta sunt [sc. agendo de presbytero], similiter imponens manus episcopus solus, sicuti et praecepi­ mus... Super diaconum autem ita dicat: Deus, qui omnia creasti et verbo perordinasti, Pater Domini Nostri lesu Chris­ ti, quem misisti ministrare tuam voluntatem et manifestare nobis tuum desiderium, da spiritum sanctum gratiae et solli­ citudinis et industriae in hunc servum tuum, quem elegisti mi­ nistrare ecclesiae tuae et offerre” 37 quae tibi (Deo) offerun­ tur per suum sacerdotem 38. In Can. Hippolyti aliquantulum immutata haec inveniuntur: “Cn.33. Si ordinatur diaconus observentur canones singulares et dicatur oratio super eum, neque tamen ad presbyteratum pertinet sed ad diaconatum, sicut famulum Dei. Cn.38. Episcopus autem manum imponat ei et hanc orationem dicat super eum, loquens : Cn.,39. O Deus, Pater Domini nostri lesu Christi, rogamus te enixe ut effun­ das Spiritum tuum sanctum super servum tuum N. eumque praepares cum illis, qui tibi serviunt secundum tuum benepla­ citum, sicut Stephanus. Cn.40. Utque illi concedas vim vincen­ di omnem potestatem dolosi signo crucis tuae, quo ipse signa­ tur. Cn.41. Utque concedas mores sine peccato coram omnibus hominibus, doctrinamque pro multis, qua gentem copiosam in ecclesia sacra ad salutem perducat sine ullo scandalo. Cn.42. Accipe omne servitium eius per Dominum nostrum lesum Christum, per quem tibi cum Spiritu sancto sit gloria in sae­ cula saeculorum. Arnen” S9. Liber Ordinum (s.V): Praefatio ad ordinandum diaco­ nem. Mox venerit ut ordinetur, imponit ei episcopus orarium I = stolam] in sinistro humero, et sic dicit super eum has tres orationes : Commune votum communis oratio prosequatur, ut Ecclesiae prece is qui in diaconatus ministerium praeparatur, adiutus a Domino, leviticae benedictionis clarescat officio: atque inter venerantia sacri altaris lilia spiritali cum bene­ dictione praefulgens, gratia sanctificationis eluceat, item alia benedictio. Deus universitatis auctor, vitae indultor, scruta­ tor mentium, sanctificator animarum, respice super hunc fa­ mulum tuum N. et adesse dignare, quem tibi in sacrosancto 37 Canonum reliquiae, ed. Hauler. 109-110. 38 Similiter in Const. Apost. 8.17,18; ed. Funk. 523; et Testamentum D.N.I.Ch 11-38; ed. Rahman i, 91s; qui ab Hippolyto pendet. w Canones Hippolyti, ed.AcHELi.is: TU 6.4 p.64-67.* TEOLOCÎA IV 21 642 '·' ■ οι.λ 'i'·: sacramentis vitae socialis ciikistMna:·: y altario tuo suppliciter offerentes, in officium diaconi dedica­ mus... Tu adhibere in hoc potes caeleste iudicium, tu Paraclito Spiritu permanere... Adsit paratus altaribus tuis..., ut Sancti Spiritus gratia comitante, devotus in iudicio Filii tui Domini nostri, integram sibi rationem gaudeat constitisse. Ro­ gamus gloriam tuam, piissime Pater, qui in Trinitate unus Deus gloriaris in saecula saeculorum. Amen. Item alia ora­ tio... Habeat virtutem Spiritus Sancti, ut dignus gratiae ef­ fectus, calicem tuum sitientibus porrigat semper idoneus. Arnen” 4041 . Sequitur Complcturia eiusdem et Conf irmatio post *43 ordinatum diaconem. In ritu mozarabigo dabatur liber Euan­ geliorum et, stola sive orarium (quo, in Hispania, solum epi­ scopi, presbyteri et diaconi uti licebat ”) ; nec quidquam di­ citur de manuum impositione. At hunc ritum non defuisse, nimis evidens est, ex communi praxi, et utiab omnibus liturgistis admittitur ; nec de illo menticinein facit in ordinatione presbyterali, ubi certissime non omittebatur. Manus impone­ batur probabiliter dum prima oratio recitabatur. Sacramentarium S.Gregorii (s.VII) : “Diaconus cum or­ dinatur solus episcopus, qui eum benedicit, manum super ca­ put illius ponat... Et sequitur oratio: Adesto, quaesumus, om­ nipotens Deus... Emitte in eum, Domine, quaesumus, Spiri­ tum Sanctum, quo in opus ministerii fideliter exsequendi sep­ tiformis gratiae tuae munere roboretur” '·’2. Pontificale Mediolanense (s.IX): “Oratio ad ordinan­ dum diaconum. Et quia non ad sacerdotium sed ad ministrationem consecratur, solus episcopus qui eum benedicit manus ponat super caput illius, dicens ad plebem : Oremus, dilectis­ simi, Deum Patrem Omnipotentem ; ut super hunc famulum suum, quem in sacrum ordinem dignatur açsumere, benedic­ tionis suae gratiam clementer infundat, eique donum conse­ crationis indulgeat, per quod eum ad praemia aeterna perdu­ cat...—Oremus. Et diaconus ut supra. Exaudi, Domine, pre­ ces nostras; et super hunc famulum tuum Spiritum tuae be­ nedictionis emitte; ut caelesti munere ditatus, et tuae gra­ tiam possit maiestatis acquirere, et bene vivendi aliis exem­ plum praebere, per Dominum...” Sequitur Consecratio sive praefatio, prout est in Libro Ordinum, et fere ut in Pontifi40 Liber Ordinum, ed. Férotin, 48. 41 Sic praescribitur a Conc.Bracarensi («a.563) cp.9; Conc.Toletano VI (a.633) cn 40: Msi 9,777 ct 10,629. Cf. Duchhsnb, Origines du culte chrétien 376. « ML 78,221s. 43 M.MacistrKTTï, Pontificale in usum Ecclesiae Mediolanensis... (1897) 40-43 (Monumenta Vet. IJturg. Ambrosian. 1). ι,.Ι c.l a.2. diaconatus est verum sacramentum, th 4 x.53-55 643 cali Remano. Postea rubrica, expleto ritu ordinationis, addit: “Dum vero consecratus fuerit, induitur stola et dalmatica, et dat osculum episcopo et sacerdotibus : et stat ad dexteram episcoporum” 4S. Euchologium Graecorum : “Pontifex tenens dexteram precatur hoc modo: Domine Deus noster... gratiam Stephano protomartyri tuo in opus ministerii huius a te primum voca­ to concessam largire... Ipse, Domine, servum tuum hunc, quem diaconi ministerium subire voluisti, sancti et vivifici Spiritus Sancti tui adventu omni fide et caritate et sanctifi­ catione adimple...” 44 Hodiernum Pontificale Romanum ritum servat antiquis­ simum, cui adiuncta est instrumentorum traditio, quae in di­ versis temporibus diversimode fiebat ; orationes vero et ma­ nus impositio antiquissimum ritum manifestant: “Solus Pontifex' manum dexteram extendens ponit super caput cui­ libet ordinandi; et nullus alius, quia non ad sacerdotium, sed ad ministerium consecrantur, dicens singulis : Accipe Spiritum Sanctum ad robur et ad, resistendum diabolo, et tentationibus eius. In nomine Domini. Postea prosequitur... extensam te­ nens manum dexteram, usque ad finem praefationis : Emitte in eos, quaesumus Domine, Spiritum Sanctum, quo in opus ministerii tui fideliter exsequendi septiformis gratiae munere roborentur...45 54. Probatur ex Concilio Tridentino: Concilium Tri­ dentinum loquens in genere de Ordinatione, et quidem qua­ tenus Ordinatio est Sacramentum, ait : “S.q.d. per sacram ordinationem non dari Spiritum Sanctum, ac proinde frustra episcopos dicere: Accipe Spiritum Sanctum... : A.S.” (D 964). Tum etiam affirmat Concilium hierarchiam ecclesiasticam constitui, ex institutione divina, episcopis, presbyteris et mi­ nistris (sub quo nomine diaconi designantur). Iam vero haec supponunt in diaconatu dari gratiam (nam. etiam ad diacona­ tum dicit Episcopus: Accipe Spiritum Sanctum), esse diaco­ natum institutum a Christo (mediate vel immediate), effectum interiorem gratiae esse ex opere operato; quae omnia ad sa­ cramenti essentiam spectant48. 55. Obiectiones. 1. Diaconatus non est institutus a Christo. Erjgo non est Sacramentum. Prob. antec. Etenim non constat in*40 44 Euchologium, ed. Goar, 250. ♦ 4fl Pontificale Romanum, p.l." De ordinatione Diaconi. 40 Cf. Michel, l.c., 1381s; LerchEr-Umberc, n.696,1. 644 f.solA. de sacramentis vitae socialis Christianae v Act 6,6 agi de institutione diaconatus, ac praeterea, si ibi de illis agitur, illi diaconi constituti sunt ad ministrandum mensis. Nego antec. et dist. cius probat. In Act 6,6 non constat agi de institutione diaconatus, trans.; ideo Christus vel zXpostoli non in­ stituerunt diaconatum, nego. Dist. aterum membr. Diaconi sunt con­ stituti ad ministrandum mensis tantum, nego; etiam ad hoc, conc. Ex textu Act 6,6 revera non potest erui absolute agi ibi de insti­ tutione diaconorum et multo minus diaconatus. Nam nullibi dicitur illos viros fuisse diaconos. At traditio antiqussima, illos diaconos appellat, speciatim de S.Stephano vix est qui non ita eum vocet. Praeterea, etiamsi ibi non ageretur de institutione diaconorum, non inde sequeretur diaconos non esse ab Apostolis institutos, cum tem­ pore Apostolorum certo fuerint iam diaconi, ut patet ex textibus citatis Êph 3,7, I Tim 4,6. Iam vero, tunc revelatio nondum erat clausa, ac proinde Apostoli poterant diaconatum instituere per se vel ex mandato et revelatione Christi. Cum vero de hoc non constet ex solis Scripturae verbis, attendere debemus ad Traditionem, quae est unanimis in hac re. Quod vero diaconi non fuerint constituti solummodo ad ministrandum mensis, iam supra etiam diximus. 2. Atqui Traditio non est uniformis. Nam plures Patres, ut S.Cyprianus, S.Hieronymus, et alii dicunt episcopos ct presbyteros constitutos esse a Deo, sed diaconos ab Apostolis. Ergo diaconatus non est institutionis Christi. Dist. prob. min. subsumptae. Hi Patres negant simpliciter diaco­ natum esse a Christo institutum, nego; statuunt quandam distinc­ tionem inter diaconos et presbyteros ac episcopos, etiam ratione ipsius electionis, conc. S.Cyprianus ait : “Meminisse autem diaconi debent quoniam Apostolos, id est, episcopos et praepositos Dominus elegit, diaconos autem post ascensionem Domini in caelos Apostoli sibi constituerunt apostolatus sui et ecclesiae ministros.” Hic contra­ ponit electionem, non vero institutionem ordinis; quod quidem ipse facit ut reprimat arrogantiam cuiusdam diaconi. Haec arrogantia aliquando ita percrebuit, ut necesse fuerit poenas ecclesiasticae sta­ tuere, et ansam dedit' aliquibus Patribus, ut S.Hieronymo, acriter contra diaconos scribendi.—Praeterea, etiamsi verum esset hos Pa­ tres velle referri ad ipsam institutionem diaconatus, nondum posset obiciens deducere non id Apostolos fecisse ex Christi mandato. 3. S.Hieronymus dicit diaconos non esse nisi “mensarum et viduarum” ministros. Atqui ad hoc munus non est necessaria gratia, neque ut sacramentum constituatur. Ergo. Dist. mai. Haec dicit S.Hieronymus exclusive, nego mai.; praecisive, conc. mai. Ut in solutione ad superiorem obiectioncra diximus, S.Hieronymus intendit reprimere arrogantiam diaconorum, qui supra ipsos episcopos se extollere volebant. Ceterum Signatius, Vestis au­ thenticus traditionis, scribebat : “Oportet autem et diaconos, qui sunt ministri mysteriorum lesu Christi, omni modo omnibus placere; non enim ciborum et potuum diaconi sunt, sed ecclesiae Dei minis­ tri” (R 48). 56. Scholion. De Diaconissis et Presbytcrissis. S.Paulus ad Rom 16,1 ait: Commendo autem vobis'ct Phoeben sororem nostram, quae est in ministerio | diaconissa οδσαν διάκονον] Ecclesiae quae est in Cenchris: et certo constat fuisse iti primaeva ecclesia diaconissas. Non tamen adeo clarum est an diaconissae huiusmodi antiquiores ι,.Ι c.l λ.2. diaconatus est verum sacramentum, th.4 n.55-57 645 distinguendae sint a viduis an cum ipsis confundendae. De facto Testamentum Domini nostri lesu Christi" refert probabiliter, in hac re, disciplinam sacculi secundi vel tertii, et ea assignantur viduis, quae postea diaconissis commendata sunt'. At etiam ibi diaconissae nominantur, quae tamen non accipiunt benedictionem et sub viduis degunt. Paulatim diaconissarum auctoritas crevit, et Constitutiones Apostolorum iam ita de illis decernunt: “Propterea, episcope, consti­ tuas tibi operarios iustitiae... Qui tibi placent ex populo universo, eos eligas ac diaconos constituas, virum, ut curet res multas neces­ sarias, mulierem ad ministerium feminarum. Sunt enim domus, in quas diaconum ad mulieres pon potes mittere propter gentiles, mit­ tes autem diaconissas. Nam et in multis aliis rebus necessarius est locus mulieris diaconissae. Primo cum mulieres in aquam descendunt, a diaconissa oleo unctionis ungendae sunt in aquam descendentes. Et ubi mulier ac praesertim diaconissa non invenitur baptizantem opor­ tet ungere eam, quae baptizatur. Ubi vero mulier est ac praesertim diaconissa, mulieres non decet conspici a viris; praeterquam in manus impositione ungas caput solum... ac postea... diaconissa ungat mulie­ res, vir autem pronuntiet super eas nomina invocationis Deitatis in aqua... Tu ergo in aliis rebus diaconissam necessariam habebis, et ut eas gentilium domos ingrediatur, ubi vos accedere non potestis, propter fideles mulieres, ct ut eis, quae infirmantur, ministret, quae necessantur, et in balneis iterum eas, quae meliorant, ut lavet”*. Diaco­ nissarum etiam erat custodire in ecclesia ianuas mulierum, illis se­ des assignare, dormitantes excitare, eas comitari cum ad diaconum vel episcopum accederent, docere mulieres rudiores ea quae ad bap­ tismum requirebantur, et alia huiusmodi ". Diaconissae non debebant necessario virgines esse, poterant enim eligi etiam ex viduis monogamis, vel ex uxoribus episcoporum, vel (in ecclesia Latina) ex uxoribus presbyterorum aut diaconorum “°. Aetas requisita pro diaconissis pendebat generatim ab eo quod viduae vel virgines essent. Viduas annos sexaginta debebant habere iuxta S.Paulum : Vidua eligatur non minus sexaginta annorum (1 Tim 5.9). Et ita in genere pro diaconissis exigebat Theodosius51. At postea Conc.Chalcedonense, cn.5, aetatem ad quadraginta annos reduxit. Virtutes seu mores iam indicaverat ipse S.Paulus loquens de viduis: Quae fuerit unius viri uxor in operibus bonis testimo­ nium habens, si filios educaverit, si hospitio recepit, si sanctorum pedes lavit, si tribulationem patientibus subministravit, si amne opus bonum subsecuta est (1 Tim 5,9-10). Plures aliae qualitates requi­ rebantur in lege Theodosiana 57. Ritus quo diaconissae in suo munere constituebantur erat aliquantulum similis ritui ordinationis diaconorum, scilicet, imposi­ tio manus episcopi,et quaedam oratio. Ita describitur in Const. A pos­ tal. : “De diaconissa... Episcope, impones ei manus adstante presby­ terio una cum diaconis et diaconissis et dices : Deus aeterne, Pa­ ter Domini N.I.Ch, creator viri ac mulieris... ipse nunc quoque « Ed. Rahmani, 1,23,40 etc.; 2.8,20 etc. p.37.97.129.141. “ Didascalia Apostolorum 3.17(16); ed. Funk. 208-210. 40 Didascalia Apostolorum 1,2 passim. Cf. S.Maky. 180.2. Cf. Concit, in Trtillo (an.692) cn.48: Msi 11,966; cf. 12.47; Morin, De sa­ cris ÈcctesîaP Ordinationibus p.3.n. exerc.10 c.2 n.4. 61 Codex Theodosianus, ed. Ritter, 6.S9. 03 Codex Theodosianus, ed. Ritter, 6,60-63. 646 I·'. SOLA, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V respice in famulam tuam hanc, electam ad ministerium, et da ei Spiritum Sanctum, et munda eam ab omni inquinamento carnis et spiritus, ut opus sibi commissum perficiat condigne in gloriam tuam et laudem Christi tui, cum quo tibi gloria atque ado­ ratio et sancto spiritui in saecula, amen"'1. Inter Orientales non raro fuit etiam stolam tradere diaconissae, ad presbyterium venire ut communionem reciperet, et quidem eodem prorsus modo atque in ordinatione diaconorumM. At non ubique idem ritus vigebat. In Constitutionibus Ecclesiae Aegyliacae non apparent diaconissae, at illorum loco sunt viduae, de quibus expresse dicitur : “Si vidua constituitur, non ordinetur, sed nominarim eligatur” “ ; hae viduae sunt illae quae ad “ministerium baptizandarum mulierum eligun­ tur” «. In Occidente non apparet ordinatio diaconissarum in antiquio­ ribus libris liturgicis, ut in Libro Ordinum mozarabigo, in Can. Hippolyti, etc. ; at postea, in Ordine Romano IX mentio fit de dia­ conissis quae tantum dicuntur benedici: “Similiter etiam [ingrediun­ tur in ecclesiam] feminae diaconissae et presbyferissae, quae eodem die benedicuntur" ”, Sed s.IX, Ordo Romanus vulgatus ordinatio­ nem diaconissarum refert cum iisdem fere caeremoniis quae in dia­ conatu fiunt, excepta tamen manuum impositione et iis quae diaco­ ni specifica sunt. Diaconissae imponitur stola, recitantur litaniae, invocatur Spiritus Sanctus, etc.M Quamvis manus impositio aliquando fuerit facta et Spiritus Sanctus invocaretur super diaconissam, nihilominus nunquam ha­ bita fuit illa consecratio tanquam verum sacramentum ; neque dia­ conissae inter clerum proprie numeratae sunt ; quamvis aliquando id prima fronte videatur. Ideo Constitutiones Apostolorum notant: "Diaconissa non benedicit, sed nec peragit quidquam eorum, quae presbyteri aut diaconi faciunt, dumtaxat ianuas custodit et presby­ teris, quando baptizantur mulieres, ministrat propter decorum” ", Attamen gaudebant diaconissae aliquibus privilegiis, quibus cum clero aliquantulum comparabantur. Qua praeferentia inter diversos gradus ministerii ecclesiastici haberentur, non plane constat; nam in diversis recensionibus, aliquando statim post diaconos ante reli­ quum clerum, aliquando post viros ante mulieres, tum etiam post viduas, tum ante eas, inveniuntur. Quod sine dubio signum est non fuisse legem aliquam fixam, sed diversam pro diversis locis con­ suetudinem viguisse. 58. Sicut fuerunt diversae disciplinae ecclesiasticae pro distinc­ tis regionibus, sic etiam exsistentia diaconissarum neque eodem tem­ pore ubique incepit neque simul diaconissae desierunt. In Galliis vix unquam exstiterunt ; neque in Hispania per multum tempus inven­ tae sunt. Saeculo XII iam nullibi reperiuntur in Occidente, dum in 63 Const. Apostol. 8,19-20. cd. Funk. 525. r"* Cf Morin. De sacris Ecclesiae ordinationibus p.2.“ p.56-80. AssEmani, Bi­ bliotheca Orientalis 3 p.2.a. Dc Synodis Nestorianis, 10. M Const. Eccl. Acgyp. 7(37); cd. Funk, 2,105. Statuta Ecclesiae Antiqua c.12. r'· ML 78.1003. 08 Hittorpius, Dc divinis officiis (1568) 144. 00 Const. Apost. 8,28,6; cd. Funk, 531. Cf. S.Epiphanius. Haeres. 79.3: MG 42,473, qui diaconissatura appellat ordinem, sed ex contextu sufficienter appa­ ret hac vocc eum designare gradum sive munus. L.l C.l A.2. DIACONATUS EST VERUM SACRAMENTUM. TH.4 N.57-59 647 Oriente adhuc in aliquibus ecclesiis servabantur. Imo etiam nunc conservantur apud Maronitas, sed cum magna restrictione. Cum officium praecipuum diaconissarum fuisset mulierem adiuvare in baptismo, propter decorum ; quando baptismus adultorum minuit et baptismus per immersionem penibus cxtinctus est, iam sensim sine sensu diaconissarum gradus cessavit. Sic, flulla univer­ sali data lege, saeculo XII iam nullibi invenitur ritus ordinandi vel benedicendi diaconissas. 59. Occurrunt etiam aliquando voces Presbytera, presbyterissa et Episcopa, sed nullo modo designant munus aliquod speciale ad sacerdotium spectans. Presbytera sive presbylerissa vocabantur in primis mulieres maiores natu, id est' anus : “His iterum qui agapam desiderant facere et petunt anniculas (καλεΐν πρεσβυτέρας), hanc, quam scit tribulari, frequenter etiam mittat” Saepe idem erat presbytera atque vidua, quia generatim viduae grandiores esse solent ; attamen efiam distinguuntur aliquando : “Virgines et αΐ χήραι καί al πρεσβύτιδες omnium primae sint in surgendo vel in sedendo”e'. Aliquando nomine presbyterae designata est Abbatissa, quae in Hispania appellabatur etiam virginum mater”; vel mulier quae dia­ conissarum curam habebat”; vel frequentius sponsa presbyteri. Hoc tertio sensu intelligit S.Gregorius M.“, ct Conc.Turonense II: “Si inventus fuerit' presbyter cum sua presbytera, aut diaconus cum sua diaconissa, aut subdiaconus cum sua subdiaconissa” excommunice­ tur®. Idem dicitur de voce Episcopa: “Episcopum, Episcopam non habentem, nulla sequatur turba mulierum” “. Episcopae nomine ap­ paret illa celebris Theodora, mater Paschalis I, quae cum Paschale filio et aliis summis Pontificibus sepulfa fuit in ecclesia Stae.Praxedis in Urbe in sacello ei a filio in sepulcrum erecto. Igitur Episco­ pa, sicut etiam presbytera designare pofest matrem Episcopi vel presbyteri •° 41 82 83 " e' Didascalia Apostolorum, Const. Apost. 2,28,1-3; ed. Funk, 108. Const. Apostol. 2,57,12; ed. Funk, 165. Cf. Férotin, Liber Ordinum 60-67 nota 2. Ita occurrit in S.Epiphanio. Haeres. 79 4: MG 42,476. S.Gregorius M.. Dialog. 4,11: ML 77,336; Epist. 1.9,7: ML 77.946. Concilium Turoncnsc II (a.567) cn.19: Msi 9,796. Ibid en 13: Msi 9 795. 87 Dc episcopa·, presbytera, diaconissa, consuli possunt) DACL, DTC. sub respcctivis vocibus; tum etiam W.Bauer. sub voce πρεσβύτερα, πρεσβίς. Morinus, De sacris Ecclesiae Ordinationibus exercitatio 10 de Diaconissis; HalliER, Dc sacris electionibus in’ Migne. Theologiae Cursus Completus 24,830$; AJCalsbach, Dic altkirchlichc Einrichlung der Diakonissen bis eu ihrem Erloschen (1926). 648 F.SOI.Â, DE SACRAMENTIS VITAE SOCTAI.IS CHRISTIANAE. V ARTICULUS III Dii ORDINIBUS NON SACRAMENTAI, IBUS Thesis 5. Ordines Diaconatu inferiores non sunt Sa­ cramentum. S.Th., Suppi, q.35 a.2; q 37 a.2-3; S.Bei.larmino, c.7-8; Sasse, 302-306; Pesch, 289-295; Otten, 300-308; Puig de la B., nn.1028-1039; Many, 29-44; Gasparri. 1,6-9.20-25; LerchEk-Umbekc, n.697. 60. Nexus. Asseruimus articulo anteriori tres ordines episcopatus, presbyteratus et diaconatus esse sacramentum ; nunc de ordinibus diaconatu inferioribus quaerimus. Et qui­ dem inquisitionis ratio ex eo potissimum provenit quod per se non videntur ad sacerdotium referri, in quo praecipue ratio sacramenti consistit. At ex alia parte ritus ordinationis spe­ cialis est, vocantur ordines, et magna semper in Ecclesia aestimatione habiti sunt. 61. Notiones. In Ecclesia latina, praeter ordines sacramentales, de quibus iam egimus, exsistunt alii ordines: subdiaconatus, acolythatus, exorcistatus, lectoratus et ostiariatus, ad quos tonsura praerequiritur. Tonsura non compu­ tatur inter ordines, quare de illa supersedemus, et pauca post­ ea dicemus. De tempore quo hi ordines in Ecclesia instituti fuerunt, agemus in scholio 1, nunc breviter de muneribus tractemus. Subdiaconatus (ύποδιάκονος) inter ordines minores nume­ rabatur usque ad saeculum XI-XII ; ab hoc vero tempore iam diaconatui adiunctus est inter ordines maiores; at in ecclesia Orientali adhuc inter minores ordines reputatur (cf. n.71). Subdiaconi munus ita a S.Isidoro describitur: “oblationes in templo Domini suscipiunt a populis, isti (subdiaconi) obediunt officiis Levitarum [= diaconorum], isti quoque vasa corpo­ ris et sanguinis Christi diaconibus ad altaria Domini offe­ runt... Ili igitur, cum ordinantur, sicut Sacerdotes et Levitae, manus impositionem non suscipiunt, sed patenam tantum, et calicem de manu episcopi, et ab archidiaconb scyphum aquae cum aquaemanili et manutergium accipiunt” ’. In Pontificali Romano munus subdiaconi assignatur his verbis: “Subdiaconum enim oportet aquam ad ministerium altaris praeparare ; 1 S.Isidorus Hispai. . De Ecclesiasticis Officiis 1.2 c.10: MI, S3 790-791; cf. Etymo!. 1.7 c.12,23: ME 82,292; cf. Epist. ad Lcudefr. n.7: MI, 83 895 L.l c.l a.3. ordines diaconatu inferiores, th.5 n.60-62 649 Diacono ministrare, pallas altaris et corporalia abluere; cali­ cem et patenam in usum sacrificii eidem offerre” 2. Leges ecclesiasticae praecipiunt ut “subdiaconatus ne con­ feratur ante annum vicesimum primum completum” (CIC 975), et “nisi exeunte tertio cursus theologici anno” (cn.976, 2) postquam ab uno saltem anno acolythatum receperit (cn.978,2) ac professionem fidei emiserit (cn.1406,1.7). Or­ dinatione contrahit subdiaconus obligationem recitandi quo­ tidie officium divinum et observandi legem coelibatus. 62. Acolythatus (άκόλουθος a verbo άκολουΟέω = se­ quor, sector, comitor 3) idem est ac comes, seu qui ministros altaris comitatur. “Acolythi graece, latine ceroferarii dicun­ tur, a deportandis cereis, quando legendum est Evangelium, aut sacrificium offerendum ; tunc enim accenduntur luminaria ab eis et deportantur...”4 luxta Pontificale Romanum “Acolythum oportet cerofcrarium ferre; lutninaria ecclesiae accendere ; vinum et aquam ad Eucharistiam ministrare” 5. In ordinatione acolytho traduntur candelabrum cum cereo extincto et urceolum. Olim tamen acolythorum officium fuit deferre sacram Eucharistiam in sacculo speciali depositam: “Sacculos in Missa pontificia tunc gestare solebant acolythi ad excipiendas oblationes consecratas, tum quae in Missa confrigebantur ad fidelium communionem, tum quae, fermenti nomine, ad titulos [templa titularia urbis Romae] mitteban­ tur” e. Ideo in ordinatione eis dabatur sacculus, ut constat in Ordine Romano VIII. Exorcistae fuerunt iam in primis ecclesiae temporibus, sed non habebantur tanquam olerici, sed tanquam; viri charis­ matic! ; quare ratione charismatis poterant ordinari ici aliquem gradum ecclesiasticum: “Exorcista non ordinatur; haec enim certaminis laus pendet a libera et bona voluntate et a gratia Dei per Christum adventu Spiritus sancti ; qui enim accipit charisma sanationum, per revelationem a Deo declaratur cunctisque manifesta est gratia quae est in ipso. Si autem opus eo fuerit in episcopum vel presbyterum vel diaconum, or­ dinetur” ’. Itaque in Oriente non habebatur tanquam ordo Pontificale Romanum p.l.·, Dc ordinatione Subdiaconi. ΆκόλονΟς, F.ZorEll, Lexicon Graeco-Latin ; W.Bauer, 56. S.Isidorus Hispal., Dc cedes, offic. 1.2 c.14: ML 85,793; Etymologice1.7 c.12,29: ML 82,293; in Epist. ad Lcudefr. n.3 addit : "ipse cereum portat, suggesta, pro Eucharistia subdiaconis calicem praeparat” (ML 83,895). Pontificale Romanum p.l.a In ordinatione Acolythi. e Mabillon. In Ordinent Romanum commentarius praevius c.16: ML 78,911, ’ Const. Apost. 8,26; ed. Funk, 529. 2 • 4 rum ipse δ 650 k.solâ, de sacramentis vitae socialis Christiana" v sacer, quamvis exorcistas inter ordines sive gradus ecclesiasti­ cos cum diaconissis, viduis, etc., collocabant. Munus exorcis­ tae semper fuit energumenos a maligno spiritu liberare, quod per manuum impositionem et recitationem diversarum oratio­ num (quae exorcismi vocabantur) obtinebant. In Pontificali Romano adhuc hoc officium exorcistis commendatur: “Exor­ cistam oportet abicere daemones ; et dicere populo, ut qui non communicant, dent locum ; et aquam in ministerio fun­ dere”. Haec aquae effusio refertur ad fontem baptismalem, quem exorcistae adimplere debent. Exorcismos tamen nisi de expressa Ordinarii licentia nemo, etiamsi sit: exorcizandi po­ testate praeditus, proferre potest ; haec autem licentia non nisi sacerdoti probato concedenda est (CIC 1151). 63. Lectores recensentur inter primos ordines minores saltem in Occidente. In Oriente non raro fuit ut etiam imposi­ tione manuum ordinarentur ; at eadem documenta quae im­ positionem manuum pro subdiaconatu prohibent, etiam pro lectoratu interdicunt8 ; et solet eius ordinatio inveniri post ordinationem subdiaconi ante ordinationem aliorum ministro­ rum. Munus lectoris magni momenti erat in antiquitate ubi pauci legere sciebant et difficile erat lectio ex continuitate verborum. Unde recte notabat S.Isidorus: “Qui autem ad huiusmodi provehitur gradum, iste erit doctrina in libris im­ butus, sensuumque ac verborum scientia perornatus, ita ut in distinctionibus sententiarum intelligat ubi finiatur iunctura, ubi adhuc pendet oratio, ubi sententia extrema claudatur. Sicque expeditus vim pronuntiationis tenebit, ut ad intellectum omnium mentes sensusque promoveat, discernendo genera pronuntiationum, atque exprimendo sententiarum proprios af­ fectus, modo indicantis voce, modo dolentis, modo increpan­ tis, modo exhottantis, sive| his similia secundum genera pro­ priae pronuntiationis” °. Officium lectorum semper fuit lege­ re in coetibus: Scripturas Sacras, non vero Evangelium, quod Diaconis reservabatur. Postea lectoribus etiam cantus com­ missi sunt, et una eademque erat schola lectorum et schola can­ torum. Pontificale Romanum concedit lectori “legere ea quae (vel ei qui) praedicat, et lectionem cantare ; et benedicere pa­ nem et omnes fructus novos”. Relate ad hanc benedictionem panis et fructuum CIC statuit: “Diaconi et Lectores illas tan* Huiusmodi sunt Canones Hippolyti, Const. Aegypt., Epitome Const. A post., et cetera. ° S.Isidorus Hispal.. Dc Eccles, offic 1.2 c.ll: ML 83,791; Etvmolog. 1.7 c. 12,24: ML 82,292. i,. 1 c.l a.3. ordines diaconatu inferiores, th.5 n.62-64 651 tum valide et licite benedictiones dare possunt, quae ipsis ex­ presse a iure permittuntur” (cn.1147,4). — Ostiarii, appellati etiam ianitores, praeerant “ostiis tem­ pli. Ipsi enim tenentes elavem, omnia intus extraque custo­ diunt, atque inter bonos et malos habentes indicium, fideles recipiunt, respuunt infideles” 10. His verbis indicat S.Isidorus officium ostiarii, quod potioris necessitatis erat tempore per­ secutionis; tunc enim ostiarii vigilabant monebantque si quid periculi apprehenderent. In Constitutionibus Apostolorum in­ veniuntur ostiarii qui custodiunt portas ecclesiae quibus homi­ nes ingrediuntur, dum diaconissae custodiunt portas mulie­ rum ; portae vero invigilantur ne quis infidelis aut non baptizatus ingredi audeat ". Hoc vero munus in Didascalia Aposto­ lorum diaconis committitur. Iuxta Pontificale Romanum “Os­ tiarium oportet percutere cymbalum, et campanam, aperi­ re ecclesiam, et sacrarium, et librum aperire ei qui praedi­ cat” 1E. Sacrarium, apellabatur etiam thesaurum, estque sacristia, sive’ locus ubi vasa sacra et paramenta ad usus liturgicos servantur. 64. Sententiae. 1. Hos ordines esse sacramentum aie­ bant fere omnes scholastici antiquiores, ut S.Thomas, S.Bonaventura, Scotus13, etc., qui tamen non semper sen­ tentiam ut certam, sed disputationibus obnoxiam proponebant. Probabiliorem vel probabilem vocant hanc opinionem, S.BelLarmino, Billuart, etc., et inter modernos Wirceburgenses, Billot, Tanquerey, Van Noort, Hervé, Galtier, Tymczak “. 2. Pauci auctores distinguunt inter1 subdiaconatum, quem sacramentum putant, et reliquos ordines minores, quorum sa­ cramentalitatem negant ; ita Medina, Navarrus, Vazquez 15. 3. Sententia negans sacramentalitatem horum ordinum est frequentior, et interi modernos communior. Hanc sequun­ tur sententiam, inter alios: Morinus, BENEDICTUS XIV, S.Alphonsus, Perrone, Wernz, Gasparri, Pesch, Die» Id., Dc Ecd. offic. 1.2 c.15: MI, 83,794; Ety/nol. 1.7 c.12,32: ML 82.293. 11 Const. Apost. 2,57,10s (textu graeco); ed. Funk, 163; Didascalia Apost. 2,S7,6s (textu latino); ed. Funk. 62. 12 Pontificale Romanum p. 1 De ordinibus minoribus, Ordinatio Ostiarii. 13 S.Thomas, l.c., et In 4 d.24 q.2 a.7 q.a3; S.Bonaventura. In 4 d.24 р. 2 a.l q.1-4; Scotus, In 4 d.24 q.l. 11 S.Bei.larmino. Dc Ordine c.S; Billuart, De Ordine d.l a.3; WircebvrCENSES3. 10,335-344; Billot. Dc Sacramentis Ecclesiae 2 th.29; Tanquerey Synopsis Theol. dogmat. 3,565-566; Van Noort, Dc Sacramentis 2 n.216-217; Hervé. Manuale theol. dogtn. 4 n.401-402; Galtier, Imposition des mains: DTC 7,14-18-19; Tymczak, Quaestiones disputatae dc ordine 84-85. 15 Medina, cf. Benedictum XIV, Dc Synodo 1.8 c.9 n.4; Navarro, Manuale с. 22.18; Vazquez, In 3 D.Th. d.237 c.2; d.238 c.2.13. 652 E.S01.X. DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V Kamp, Puig de la B., Otten, Lennerz, Bozzola, multique alii11®; quibus iam praeierant Hugo Victorinus, Lombardus, Durandus, Gratianus 1T. 65. Doctrina Ecclesiae. Documenta quibus explicite declaretur ordines diaconatu inferiores non esse sacramentum, non exstant. Attamen ea possumus hic adducere ecclesiastica documenta quae de his ordinibus agunt. S.Cornelius I: “Ille [Novatianus]... ignorabat, unum episcopum esse oportere in Ecclesia catholica. In qua non ei latebat... presbyteros esse quadraginta sex, diaconos septem, subdiaconos septem, acolythos duos et quadraginta, exorcis­ tas autem et lectores cum ostiariis quinquaginta duos, viduas cuni thlibomenis plus mille quingentas” (D 45). Statuta Ecclesiae antiqua postquam docuerunt ordinatio­ nem Episcopi, diaconi et subdiaconi fieri debere per manuum impositionem, addunt : Cn.5. “Subdiaconus cum ordinatur, quia manus! impositionem non accipit, patenam de manu epi­ scopi accipit vacuam...” Postea enumerat ordinationem Aco­ lythi, Exorcistae, Lectoris, Ostiarii, Psalmistae, et tandem virginum et viduarum (D 150-158). Conc.Lugdunense I : “Ad haec volumus et expresse prae­ cipimus, quod episcopi Graeci septem ordines secundum’ mo­ rem Ecclesiae romanae de cetero conferant, cum hucusque tres de minoribus circa ordinandos neglexisse, vel praetermisisse dicantur. Illi tamen, qui iam sunt taliter ordinati per eos, propter nimiam ipsorum multitudinem, in sic susceptis ordi­ nibus tolerentur” (D 454). Conc.Tridentinum postquam, agendo de septem ordinibus, locutus est! de presbyteratu, diaconatu et episcopatu, haec di­ cit: “ab ipso Ecclesiae initio1S sequentium ordinum nomina atque uniuscuiusque eorum propria ministeria, stibdiaconi, scilicet, acolythi, exorcistae, lectoris et ostiarii in uso fuisse cognoscuntur, quamvis non par- gradu. Nam subdiaconatus ad maiores ordines a Patribus e'c sacris Conciliis refertur, in quibus et de aliis inferioribus frequentissime legimus” (D 895). Praeterea c.4, de ecclesiastica hierarchia et ordina-18 * 18 Morinos, De sacris Dccl. Ordinat. 3.11,1 p.152; Benedictus XIV. Dc Sy­ nodo 8,9; S.Alphonsus Lig.. Thcol. Moral. 3 1.6 tr 5 c2 n.736-737; Perrone, Dc Ordine n.81 ; 'Wernz-Vidal, Ius Can 4.206-216; Gasparr i, D· Sacr. Ordin. n.41; Pesch, o.c , n.577s; Diekamp. Thcol. dogm. manuale 4.401; Pute de la B., De Sacramentis n.1028; Otten, o.c., n.350s; Lennerz, η.18Γ-20 * Bozzola, De Sacramentis n.474s n Hugo Victor., De Sacramentis 1.2 p.3.n c.12; Lombardus, 4 Sent d 24; Di RANDUS. In 4 d.24 q.l n.2 ct q.2 n.6; Gratianus, d.21. 18 Quomodo haec Concilii verba intelligenda sint, dicitur in schc·’ Λ n 73. L.l C.l Λ.3. ORDINES DIACONATU INFERIORES. TH .5 N.64-67 653 tione, distinguit inter episcopos, sacerdotes et ceteros ordi­ nes” (D 960) ; et in cn.2 sub anathemate damnat eum qui di­ cat “praeter sacerdotium non esse in Ecclesia catholica alios ordines et maiores et minores” (D 962). Pius VI damnavit errores Synodi Pistoriensis, quae in derisum assumebat, quae a Concilio Tridentino de ordinibus minoribus statuta erant (D 1555). Valor theologicus. Thesim defendimus ut communio­ rem et lange probabiliorem19. 66. Probatur ex notione Sacramenti. Sacramenta sunt instituta a Christo. Atqui hi ordines non sunt a Christo instituti. Ergo non sunt sacramentum. Maior constat ex tractatu de Sacramentis in communi. Minor constat sufficienter ex historia, nam non semper hi ordines in Ecclesia exstiterunt (cf. scholion 3 n.73s), sed in distinctis ecclesiis et temporibus aliter officia singula dis­ tribuebantur. Ut unum tantum exemplum ponamus, si con­ fertur textus graecus Constitutionum Apostolorum cum textu latino (qui vocatur Didascalia Apostolorum) apparebit offi­ cium ostiarii (quod in Const, videtur pertinere ad ordinem distinctum) exerceri a Diaconis et diaconissis (neque in Di­ dascalia mentio unquam Ht de ostiario) 20. In Ecclesia Orien­ tali nunquam omnes minores ordines, quos habemus in Ec­ clesia latina, in usu fuerunt neque sunt. Neque dici potest ordines minores institutos esse ab Apo­ stolis vel de mandato Apostolorum ; quia de hoc mandato nul­ libi constat, neque ulla traditio habetur. Quod vero Aposto­ li non instituerint hos ordines patet eo quod ante s.III non apparent. Tum etiam SS.Patres clare distinguunt inter tres ordines sacramentales et alios, quos vel non enumerant, vel ut aliquid prorsus diversum citant21. 67. Probatur ex ritu ordinationis. Hi ritus sacramen­ tum non sunt si eis materia vel forma sacramenti ordinis ,e Gasparri vocat hanc sententiam longe probabiliorem, ne dicamus certam, et apud recentiores passim receptam (De Sacra Ordinatione 1 n.41). Ex eo quod Pius XII, in Const. Apost. Sacramentum Ordinis, non enumeret sacra­ mentum nisi episcopatum, presbyteratum et diaconatum, non sequitur, ut vdetur. thesis nostra; quia Summus Pontifex non videtur agere exclusive, sed praecisivc. Cf. Hürth: PerMorCanL’t (1948) lis. 'M Const. Apost. 2,57.10s; DidascaJia Apost. 2,57,6s; ed. Funk. 163.162. 21 In his ordinationibus sive ritibus non habetur nisi adhortatio ad munera obeunda et traditio instrumentorum; quae quidem traditio non significat po­ testatem aliquam spiritualem sicut in aliis ordinationibus, ut patet ex verb s quibus traditio peragitur. 654 rsoi.A. he sa'-ramextis vitae so i \i.is christiaxa.·: v deest. Atqui ita accidit in his ordinationibus. Ergo non sunt sacramentum. Maior patet. Probatur minor: Ritus, quem Apostoli (evi­ denter ex mandato Christi) adhibuerunt ad sacramentum or­ dinis conferendum, fuit semper impositio manuum, neque alius ritus apparet in primis saeculis, ante apparitionem ordi­ num diaconatu inferiorum. Huic manus impositioni adiungebatur oratio sive invocatio Spiritus Sancti exprimens colla­ tionem gratiae sanctificantis. Iam vero nihil huiusmodi in­ venitur in his ordinibus conferendis. Nam : Antiquissimus! Liber Ordinum (qui non cognoscit nisi Episcopum, Presbyterum, Diaconum, Subdiaconum, sacristain et eum cui cura librorum et scribarum committitur), v’ ’ agit de “benedictione ad ordinandum subdiaconem” ait: “In primis datur ei ab archidiacono ministerium ad manus lavan­ das, et patena et calix. Deinde dicitur ei haec oratio: [sequi­ tur oratio in qua habetur, certe, invocatio Spiritus Sancti]. Qua finita, dat ei episcopus codicem Pauli apostoli et dicit ei hanc confirmationem : Accipe documenta apostolica et annun­ tia in Ecclesia Dei. Vide quoque ut quod ore annuntias corde credas: ut quod> ore credes operibus expleas. Arnen” 22. Statuta Ecclesiae antiqua 23 indicant impositionem manuum pro diaconatu, presbyteratu et episcopatu, sed pro subdiaconatu aiunt : “Subdiaconus. cum ordinatur, quiai manus impo­ sitionem non accipit, patenam de manu episcopi accipiat va­ cuam et vacuum calicem” (D 153). Canones Hippolyti: “Cn 7,48. υποδιάκονος secundum hunc ordinem”2*. Ordo autem habetur in Constitutionibus Eccle­ siae Aegyptiacae : “Subdiacono manus non imponatur, sed no­ minetur ut sequatur diaconos” 2S. Hic ordinandi subdiaconum modus servatus est usque ad saeculum ; sed etiam post hoc saeculum invenitur saepe or­ dinatio sine manuum impositione, ut in citatis Statutis Eccle­ siae Antiquis, in Testamento D.N. lesu Christi, in Synodo Acliisgrancnsi (a.817), in Pontificali ad usum Eccl.Medio­ lanensis s.JX, et in pluribus Ordinibus a Martène editis 2e. Ex 22 Férotin, Liber Ord’num col.4(-47. 23 Hoc antiquum documentum credebatur pertinere ad Concilium CarthafTnense II7 (a .398), sed de exsistentia Imius Concilii multum dubitant eruditi. Recentius fortasse melius tribuitur S.CaEsareo ArEi.ate.nsi 150 nota 1 (ed. 28). 21 Ed. AchEllis. p.71. M 6(36); cd. Funk. 2.105. -■« Testamentum D.NÎ.Ch. 1 44; cd. Rahmani, 105; Synodus Aehisyrancitsis ι,.Ι c.l λ.3. ordines diaconatu inferiores th.5 n.67 655 23 Ordinibus quos edidit Martène, quinque postremi ad ri­ tum orientalem pertinent, et hi quidem manuum impositionem habent in ordinatione subdiaconi ; ceteri omnes 18 referunt ritus Ecclesiae latinae. Iam vero, ex his: Ordo 19 tantum agit de Episcopatu : Ordo 1 non notat rubricas ; Ordo 12 non agit de subdiaconatu ; Ordo 9 directe agit tantum de Presbyteratu, sed respectu ad alias ordinationes dicit: "... quando et ubi libitum fuerit domno episcopo, usque in subdiaconatus offi­ cium ordinantur; diaconi vero atque presbyteri, nunquam nisi in publica ordinatione·” 27 ; Ordo 16, quamvis expresse non dicat manuum impositionem non fieri, tamen omnes af­ fert rubricas pro ordinatione Subdiaconi et eam tacet, dum statim in ordinatione diaconi illam opponit. Ceteri 14 Ordines omnes habent plus minus immutatam hanc rubricam : “Sub­ diaconi cum ordinantur, quia manus impositionem non accepe­ runt, patenam de manu episcopi accipiant vacuam, etc.”®8. Ex his, igitur, clare evincitur subdiaconatum cum ordinibus inferioribus locum occupare valde diversum ab ordinibus sacramentalibus. Et quamvis Subdiaconatus recenseatur inter ordines maiores, sed plane distinguitur a diaconatu ; nec sem­ per inter maiores ordines computatur, ut postea dicemus. Recte, igitur, animadvertit Férotin : “Absentia sollemni­ tatis in collatione Subdiaconati, causa fuit gravissimorum in­ commodorum. Subdiaconi putabant nullam legem ecclesiasti­ cam infringere si nuptias ducerent, “asserentes, ait Concilium Toletanum VIII (a.653) cn.6, hoc ideo sibi licere, quia be­ nedictionem a pontifice se nesciunt percepisse”. Ideo Conci­ lium indicavit oportunum esse hoc decernere: “Proinde, omni excusationum discisso velamine, id praecipimus observari, ut cum iidem subdiacones ordinantur, cum vasis ministerii be­ nedictio eis ab episcopo detur, sicut in quibusdam ecclesiis vetustas tradit antiqua”. Sine dubio post hoc Nationalis Con­ cilii decretum formulae nostri ritualis wisigothici [Libri Or­ dinum] redactae sunt” 2B. Quoad reliquas ordinationes, seu respectu ad acolythos, exorcistas, lectores et ostiarias multo magis universalis est praxis non imponendi manum ad ordinationem, si unicum for­ tasse casum excipias in Const. Apost. ubi de ordinatione lec­ toris tractat : “Lectorem crea imponens ei manum, et Deum (a.817) ’cn.6: Msi 14 347; Pontificale Mediolanense. cd.MAGiSTRF.TTi. MarténE, Dc antiquis Ecclesiae r:tibus 2 5 Os 77 Ordo IX. Martène, Dc antiquis Ecclesiae ritibus 2 54. 38 Id., p.30-95. postea usque ad p.120 sequuntur r’.tus cr entnks Λ Férotin, Le Liber Ordinum col.46-47 nota 4. 3'; 656 I·· SOI,Λ, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V orans dicito: Deus aeterne..."80 Sed valde notandum est, quod Epitome Const. Apost. (ubi semper eadem doctrina, sed abbreviata,' continetur) in hac unica parte a Const. Apost. re­ cedit, sicut etiam omnia alia scripta quae eundem fontem ha­ bent S1. 65. Confirmatur haec thesis ex consideratione munerum, quibus clerici illis ordinibus insigniti fungi debent; haec enim munera non ea sunt, quae specialem gratiam sacramentalem postulare videantur, ideoque deficit ratio ob quam Christus illos ordines instituisse dicendus sit. Imo ad ordines mino­ res quod attinet Ecclesia per multa iam saecula permisit, ut laici quibusdam eorum muneribus fungerentur30 3233 31 , et Conci­ *35 lium Tridentinum desiderans urgere usus horum ordinum, at intelligens non semper integrum fore ut inveniantur cle­ rici coelibes ad haec ministeria exercenda, ait: “suffici pos­ sint etiam coniugati, vitae probatae, dummodo non bigami, ad ea munera obeunda idonei, et qui tonsuram et habitum cleri­ calem in ecclesia gestent”83. 69. Obiectiones. 1. In primaeva ecclesia munera ordinum inferiorum, propter inopiam ministrorum, committebantur diaconis, “nihilominus erant omnes praedictae potestates, sed implicite et in una diaconi potestate. Sed postea ampliatus est cultus divinus, et ecclesia quod implicite habebat in uno ordine, explicite tradidit in diversis” Ergo iuxta S.Thomam et plures scholasticos, nihil offi­ cit sacramentalitati ordinum minorum, quod non fuerint explicite in primaeva ecclesia. Resp.l.° Dc opinione definitiva S.Thomae disputatur’1. Resp.2.° Nego antec. donec probetur. scilicet, in diaconatu fuis­ se olim inclusos omnes ordines minores. Resp.3.° Dist. antec. Ordines minores includebantur in diaco­ natu' institutione Christi sive mediata sive immediata, nego antec.; includebantur in diaconatu ex voluntate Ecclesiae, subdist.: quate­ nus Ecclesia instituit postea diversos ordines, quibus exercerentur ea quorum aliqua a diaconis fiebant, conc. antec.; quatenus diaconis iam ab initio commissum fuisset quidquid postea diversis ordinibus commendaretur, nego antec. Re quidem vera diaconis aliqua mune­ ra in initio commissa sunt quae postea subdiaconis et acolythis com­ mendata fuerunt ; sed inde non eruitur potes'ateni diaconi quasi explicatam esse in alios ordines, quatenus ex voluntate Christi dia­ conatus omnes alios ordines minores includeret. In hoc tantum casu Christus directe vel indirecte minores ordines instituisset “. Sed ex 30 Const. Apost. 8.22,2; ed. Funk. 527. 31 Epitome Const. Apost. 3(23); ed. Funk, 2,82; Const. Acypt. 5(35); ed. Funk, 2,105; Canones Hippolyti, cn.7,48; ed. AchEllis. 70. 33 qTTKNt 0Ct n.356; cf. Pesch, o.c., n.588 33 Conc. Trident, sess.23 c.17, Decretum de Reformatione. 31 Suppi, q.37 a.2 ad 2. 35 Cf. Pesch, o.c., 589. ** Lennerz, Dc sacramento Ordinis n.206-207. L.l c.l a.3. ordines diaconatu inferiores. th.5 n.67-70 657 historia potius contrarium ostenditur, scilicet, diaconos non exer­ cuisse munera, v.gr., exorcistarum vel acolythorum in ferendis ce­ reis, etc. ; imo, videtur certum haec munera commissa fuisse primitus laicis, et non nisi paulatim institutos esse ritus speciales, quibus haec munera fidelibus, qui eis ex officio fungerentur, commissa essem'. 2. Ordines minores iterari non possunt. Ergo imprimunt charac­ terem et consequenter sunt sacramentum. Resp.l." Retorqueo argum. Tonsura, consecratio virginum, be­ nedictio abbatissae, pluraque alia huiusmodi non iterantur. Ergo im­ primunt characterem. Resp.2.° Dist. antec. Non iterantur ex natura sua, nego antec ; ex voluntate Ecclesiae, conc. antec. Et nego cons, nam ex eo quod non iterentur non sequitur imprimere characterem. Certum est im­ pressionem characteris impedire iterationem, sed non e converso. 3. Decretum pro Armenis ait : “Sextum sacramentum est' ordi­ nis, cuius materia est illud, per cuius traditionem confertur ordo ; sicut presbyteratus traditur per calicis cum vino... porrectionem. Diaconatus vero per libri evangeliorurp donationem. Subdiaconatus vero per calicis vacui cum patena vacua superposita traditionem, et similiter de aliis per rerum ad ministeria sua pertinentium assigna­ tionem” (D 701). Ergo supponit subdiaconatum et alios ordines mi­ nores esse eiusdem rationis cum ordinibus maioribus sacramcntalibus. Conc. antec. Trans, cons. et nego suppositum, scilicet, decretum pro Armenis habere valorem definitionis ex cathedra. In nostra re sufficit' notare Patres Concilii Tridentini cognovisse et citasse hoc decretum, et nihilominus voluisse relinquere liberae disputationi quaestionem de materia et forma sacramenti Ordinis. Ergo signum est Patres Tridentinos non iudicasse definitivam sententiam decreti pro Armenis. Ceterum, concedere possumus decretum illud satis clare innuere ordines minores esse sacramentum, in qua re nihil aliud facit' nisi reproducit opinionem tunc temporis sat communem inter scholasticos. De hoc decreto agemus ubi de materia et forma sacramenti Ordinis tractabimus.’’. 4. Concilium Tridentinum docet ordines minores esse sacra­ mentum, quia ait : “Ab ipso Ecclesiae initio sequentium ordinum nomina atque uniuscuiusque eorum propria ministeria, subdiaconi, scilicet, acolythi... in usu fuisse cognoscuntur” (D 958). Ergo sup­ ponit' esse institutionis divinae. Conc. textum. Nego cons. Etsi verba Tridentini videntur favere doctrinae obicientis, attamen Patres conciliares ita mutarunt diver­ sas redactiones loci obiecti, ut clare appareat eos nihil de hac re definire voluisse ". 70. Scholion 1. De numero Ordinum. Concilium Tridentinum docet hierarchiam ecclesiasticam constare ex “episcopis, presbyteris et ministris” (D 966), esse gradus in hierarchia (D 960), et praeter 31 PuiG de la B.. n.1033, cum notis, ubi totam hanc quaestionem summatim sed erudite tractat; et praesertim M.Quf.ra: EstEcl 1925,1926.1927.1947 Aliqui tamen adhuc volunt ut hoc decretum valorem habeat plus quam simplicis in structionis, eo quod, aiunt, fuerit sollemniter promulgatum: ita F. Hürth: PerMorCanLit (1948) 17s. At valor est diversus secundum diversitatem rerum in eo documento contentarum. 38 M.Quera. El Concilie de Trento y las Ordcncs -inferiores al diaconado: EstEcl (1925) 337-358; v. etiam schol.3 n.73. 658 f.soi.A. hk sacramentis vitae socialis Christianae, v sacerdotes et diaconos exsistere “ab ipso Ecclesiae initio sequentium ordinum nomina atque uniuscuiusque eorum propria ministeria, subdiaconi, scilicet, acolythi, exorcistae, lectoris et ostiarii” (D 958). Ex hac recensione Chiffletius capiti secundo sessionis XXITT prae­ posuit titulum De septem ordinibus; sed revera Synodus tridentina nihil de numero disceptaverat. Antiqui scholastici servare curabant septenarium numerum, ideoque neque tonsuram neque episcopatum inter ordines recensebant. Moderni auctores communius octo enumerant- ordines; includunt enim episcopatum, excludunt tonsuram. Qui vero etiam tonsuram aliis ordinibus adiungere volunt, noz’cwi ordines inveniunt ; si vero neque episcopatum neque tonsuram ordinem vocant, ad septenarium numerum revertuntur. 71. Scholion 2. De divisione Ordinum in maiores et minores. Definitum est in Concilio Tridentino: “Cn.2. Si quis dixerit', praeter sacerdotium non esse in Ecclesia catholica alios ordines, et maiores et minores, per quos velut per gradus quosdam in sacerdotium ten­ datur; A.S.” (D 962). Et in capite 2 docet eadem sancta Synodus: “Subdiaconatus ad maiores ordines a Patribus et sacris conciliis refertur, in quibus et' de aliis inferioribus frequentissime legimus” (D 958). Ex quo concluditur nunc Ecclesiam latinam habere tanquam ordines maiores episcopatum, presbyteratum diaconatum et subdiaconatum; reliquos vero ordines habere tanquam minores. Quam etiam terminologiam adhibet Pontificale Romanum in prima parte, in qua de ritibus ordinationis tracfat. Itaque, nunc ecclesia latina subdiaconatum inter maiores ordi­ nes, ab acolythatu vero ceteros inter minores ordines computat. Ec­ clesia autem Orientalis subdiaconatum adhuc inter ordines minores retinet. Sed etiam in ecclesia latina subdiaconatus olim ordo minor erat. Quomodo ad maiorem transierit, res non omnino definite constat. Attamen, si ad terminologiam attendatur, res sine dubio clarescet. Divisio namque inter ordines maiores et minores recens est ; olim dicebantur ordines sacri et non sacri ". Saeculo XI, Alexander II, subdiaconatum sacrum ordinem appellat: "Erubescant impii et apeite intelligant, iudicio Spiritus Sancti eos qui in sacris ordinibus, presbyteratu, diaconatu, subdiaconatu, sunt positi, nisi mulieres abiecerint, et caste vixerint, excludendos ab omni eorumdem gra­ duum dignitate”". At paulo post, eodem s.XI, Urbanus II, in Con­ cilio Beneventano, nullos alios ordines sacros agnoscebat praeter presbyteratum ct diaconatum, "hos siquidem solos primitiva legitur ecclesia habuisse; super his solum praeceptum habemus Apostoli" (D 356) ; et addebat : “Subdiaconos vero, quia et ipsi altaribus ad­ ministrant, opportunitate exigente, concedimus (in episcopos eligi), sed rarissime...”" Incertifudinem adhuc perdurasse s.XII apparet ex eo quod Hugo ® Pontificale Romanum coniungit utramque terminologiam ubi dicit: “De sacris Ordinationibus in genere Sacri ct maiores Ordines sunt, subdiaconatus...” Paulo ante vero dixerat: “De minoribus Ordinibus. Quatuor minores Ordines...” (pars I). «· Msi 19,76. ♦* Concil. Benevent.: Msi 20.738. L.l C.l A.3. ORDINES DIACONATU INFERIORES. TH.5 N.70-73 659 a S.Victorc et Petrus Lombardus ”j videntur subdiaconatum ordi­ nem non sacrum reputare. Ideo Petrus Cantor (t 1197) observabat: “De novo enim institutum est subdiaconatum esse sacrum ordi nem""; eiusque coaevus Innocentius III, eodem fere anno scribe­ bat : “Licet subdiaconatus sacer ordo non reputaretur in ecclesia primitiva, tamen a consuetudine Grcgorii atque Urbani, secundum moderna tempora, sacer gradus esse minime dubitatur”". Cumque ex decissione Conc.Beneventam, rarissime concedentis ut subdiaconus in episcopum eligeretur, disceptationes non paucae obortae essent, Innocentius III decrevit: "Nos volentes super hoc articulo disceptationis materiam amputare, statuimus ut subdiaconus in epi­ scopum valeat libere eligi, sicut diàconus vel sacerdos” “. 72. Multum sine dubio ad firmandam hanc opinionem contulit scholasticorum doctrina ; qui distinguebant inter ordines sacros et non sacros per suam relationem ad Eucharistiam. Pro subdiaconatu dubium erat; sed paulatiin relationem ad Eucharistiam viderunt in eo quo.d subdiacono cura vasorum sacrorum committatur". Itaque sine dubio duo fuerunt, quae subdiaconatum ad ordinem maiorem evexerunt : 1) Lex coelibatus, quae ad suhdiaconos exten­ debatur, ac proinde a clericis minoribus segregans ad maiores ccniungebat. 2) Distinctio inter ordines sacros'et non sacros; cumque subdiaconatus ordo sacer reputaretur, cum diaconatu et presbyte­ ratu enumeratus est. Aliam tertiam rationem addere licet, videli­ cet, decissionem Concilii Beneventani et Innocentii III permittendi ut episcopus ex subdiaconis eligi posset, quod antea non nisi ex diaconis et presbyteris licebat. Concilium Tridentinum maluit ordi­ nes maiores et minores appellare fortasse ut vitaretur quaestio de sacramentalitate subdiaconatus si sacer ordo aopellaretur ; ac prae­ terea iam ex dictis intelligitur. Concilium modeste loqui cum a;t : “Subdiaconatus ad maiores ordines a Patribus et sacris conciliis refertur” (D 958), non enim definire intendit ordines ex apostolica traditione dividi in maiores et minores, sed dumtaxat venerandam antiquitatem minorum ordinum contra protestantes extollere. 73. Scholion 3. De origine ordinum diaconatu inferiorum. Usque ad saeculum III hierarchia ecclesiastica tribus gradibus con­ sistebat : episcopatu, presbyteratu, diaconatu. De hac re, ne dubium quidem esse potest Si vero ad ordines inferiores gressus fit, non sine iure monet Benedictus XIV : “Horum ordinum originem in­ dagare est operosum, assequi vero fere impossibile” ". Concilium Tridentinum omnes ordines et maiores et minores “ab ipso Ecclesiae initio” (D 958) originem ducere, affirmare vide43 Hugo Victoris., Dc Sacramentis 1.2 p.3." c.13: Lombardus, 4 Seni d.24 n.9. 43 Petrus Castor. 1'crbum abbreviatum 60: MI, 205.184. 41 Innocentius III. apud Decretales 1.1 tit.18 c.7; ed. Friedberg, 2,143. 48 Id apud Decretales 1.1 tit.14 c.9; ed. Friedberg, 2.128. *·’ Ita ex.gr. S.Thomas, In 4 d.24 q.2 a.l sol.3; S.Bonavestura, In 4 d 24 p.2 a.2 q.2. 47 CI. Michel, Ordre: DTC 11,1207-1231 ubi concluditur: "Ex hucusque diotis concludi potest, evolutionem sacerdotii in hierarchiam tribus gradbus constitutam, episcopis, presbyteris, diaconibus, esse factum omnino admissum in Ecclesia universali ab initio s.II, saltem in Oriente, et paulo post in Occidente. Hi tres gradus Ordinis ubique censentur tanquam ad divinam in­ stitutionem pertinentes, ab Apostolis eorumque immediate successoribus promul­ gatam" (coi.1231). 48 De Synodo 8,9,5. 660 i'.solA, de sacramentis vitae socialis Christianae, v tur. At non ita infelligendum est ut credatur omnes omnino ordines ah Apostolis esse institutos et in usu fuisse iam inde a s.I. Nam Scriptura non nominat nisi episcopos, presbyteros et diaconos. Subdiaconi primo apparent in Hippolyto (c.218), qui etiam nominat exorcistas ct lectores; dum Terfullianus (c.204) tantum lectores ci­ tat, et quidem primum testimonium exstat dc exsistentia et antiqui­ tate lectoratus. S.Cornelius I (251-253) catalogum ordinum recenset prout nunc habemus: “Ille [Novatianus]... ignorabat unum episco­ pum esse oportere m Ecclesia catholica? ... presbyteros esse qua­ draginta sex, diaconos septem, subdiaconos septem, acolythos duos et quadraginta, exorcistas autem et lectores cum ostiariis quinqua­ ginta duos” (D 45). Sed praeter hos ordines iam s.IV apparent cantores seu psaltes, fossores, apothecarii (notarii), etc. In Synodo Romana sub Silvestre, legimus: “Si quis desiderasset in Ecclesia militare aut proficere, ut esset prius ostiarius, deinde lector ct postea exorcista per tempora, quae episcopus constituerit, deinde acolythus quinque annis, subdiaconus quinque annis, custos martyrum quinque annis, diaconus annis quinque, presbyter annis tribus probatus...”4” Hic apparet novus ordo, custos martyrum, inter subdiaconatum et diaconatum. PseudoIgnatius, in epistola ad Antioch, multos ordines enumerare videtur: “Saluto sanctum presbyterium, saluto sacrosanctos diaconos... salu­ to subdiaconos, lectores, cantores, ostiarios, laborantes, exorcistas atque confessores. Saluto custodes sanctarum portarum diaconis­ sas... Saluto virgines... saluto viduas. Saluto plebem Domini...”10 Longam etiam numerationem S.Epiphanius affert °'. Sed dubium est an omnes hi haberentur tanquam veri ordines. Probabiliter non erant nisi aggrupationes (gremios), alii vero erant simpliciter officia in ipsa ecclesia peracta. Tum saepe duo officia ob eodem fiebant ; sic lectores ct cantores, saepe iidem erant “. In Ecclesia Orientali non numerantur nisi subdiaconi, 'lectores et cantores ; at subdiaconi officium acolythorum exercent 74. Cum tanta fuerit varietas in minoribus ordinibus theologi moderni communiter admittunt eos esse de institutione ecclesiasti­ ca, ac proinde pesse minui vel augeri, prout Ecclesia opporfunum indicaverit. De facto usus ordinum minorum vix in praxi est. Imo vero, cxorcistatus exerceri non potest nisi quis “ab Ordinario pe­ culiarem et expressam licentiam obtinuerit. Haec licentia ab Ordi­ nario concedatur tantummodo Sacerdoti pietate, prudentia ac vitae integritate praedito” (CIC 1151,1.2). Concilium Tridentinum voluit iterum urgere exercitium ordinum minorum, commendans ut ministeria propria uniuscuiusque ordinis non nisi per constitutos in dictis ordinibus exercerentur; quod si*51 4i‘ Synodus Romana (314-335): Msi 2 183. 60 Epist. ad Antioch, c 12: Patres Apostoliei* ed. Funk-Diekamp, 2,221-223. 51 Expositio Fidei c.21 : MG 42.821-824. α In Statutis ecclesiae antiquis postquam ritus singulorum ordinum bre­ viter recensentur, et quorum minister semper apparet episcopus, cum ad Psal­ mistam sive Cantorem pervenitur, legimus: “Psalmista, id est. Cantor, potest absque scientia episcopi, sola iussione presbyteri officium* suscipere cantandi, dicente sibi presbytero: Vide ut quod ore cantes corde credas: et quod corde credis, operibus comprobes’’ (1) 158) M JuctE, Theol. dogmat. Christian ab Eccles, cathol. dissident. 3 401. Cantoratus tamen habetur solummodo apud Maronitas et Syros. Attamen aliqui putant reliquos minores Ordines in subdiaconatu virtualiter includi. Cf. WernzVidal, Ius Canon. 208-210 et canonistas L.l C,1 Λ.3. ORDINES DIACONATU INFERIORES. TH.5 n.73-75 661 ministeriis quatuor .minorum ordinum exercendis clerici coelibcs praesto non essent, suffici possent etiam coniugati vitae perfectae, dummodo non bigami, ad ea munera obeunda idonei, et qui tonsu­ ram et habitum clericalem in ecclesia gestarent”. Sed boc concilia­ re decretum non videtur unquam servatum. Reapse ordines minores nunc requiruntur ab Ecclesia tanquam gressus “per quos velut pei gradus quosdam in sacerdotium tendatur” (D 962). 75. Scholion 4. Clericalis Tonsura. ' Tonsurae clericalis ori­ ginem Petro Apostolo aliisque /Xpostolis acceptam referunt quicum­ que ea de rc scripsere auctores antiqui””. Et citantur in favorem huius assertionis S.Gregorius Tur., S.Isidorus, S.Beda, Goldefridus, Amalarius, Rabanus Maurus, Alcuinus, Ratramnus, Honorius Augusl'od. M, multique alii adduci possent. Mos occidentalis erat tendere capillos ad modum coronae plus minus amplioris, quia ita, dicebant,’fecit S.Petrus in memoriam co­ ronae spinarum, quam Christus pertulit. Orientales alifer tonsuram faciebant, appellantes ad traditionem, quam a S.Paulo derivare vo­ lebant. Hi comam totaliter radebant, non tamen usque ad cutem. Ad hanc consuetudinem alludebat S.Hieronymus : “Perspicue de­ monstratur nec rasis capitibus, sicut sacerdotes cultoresque Isid's atque Serapidis non esse debere ; nec rursus comam demittere, quod proprie luxuriosum est, barbarorumque et militantium ; sed ut ho­ nestus habitus sacerdotum facie demonstretur... Discimus nec cal­ vitium novacula esse faciendum, nec ita ad pressum tondendum caput, ut rasorum similes esse videamur, sed in tantum capillos di­ mittendos ut operta sit cutis. Vel certe sacerdotes semper operire sua capita debent” ”. Non tamen credendum est unam ubique Verrarum consuetudi­ nem viguisse, ne quidem apud solos orientales aut occidentales. Nam ex S.Grcgorio Turonensi scimus, suo saltem tempore (quamvis ipse dc Episcopo Nicotio, s.V, loquatur), tonsuram ita fieri ut capite raso, circulum ad aures relinqueretur, sicut adhuc nostris temporibus fit a quibusdam viris religiosis, ut Ordinis S.Francisci. At' Concilium Toletanum IV (a.633) praecipiebat: “Omnes clerici vel lectores, sicut levitae et sacerdotes, detonso superius toto capite, inferius so­ lam circuli coronam relinquant ; non sicut hucusque in Galliciae partibus facere lectores videntur, (pii prolixis, ut laici, comis in solo capitis apice modicum circulum tondent. Ritus enim iste in Hispania hucusque haereticorum fuit. Unde oportet ut pro ampu­ tando ecclesiae scandalo, hoc signum dedecoris auferatur, et una sit tonsura vel habitus, sicut totius Hispaniae est usus. Qui autem hoc non custodierit, fidei catholicae reus erit” “. M Sess.23 c.17. De Reformatione. ® Martène. Dc antiquis ecclesiae ritibus 2 1.1 c.8 a.7. M S.Gregorius Turon., De Gloria Martyr. 1.27; S.Isidorus Hispal . Dc ccclcs. offic. 2, c.4: MIV 83,779; Beda, Hist. Eccles. 1.5 c.21: ML 95,277-278; Liber dc vita et mirac. s.Cuthbcrti 6: ML 94,742; GodEFridus, apud Bedain, l.c.; Amalarius, Liber officialis [De divinis officiis] 2 c.5.8; ed. Hanssens, 2.212 [/hnclarii Opera Liturgica omnia: Studi c Testi 199], ct 1.4 c 39; 2,527-528; Rabanus Maurus, Dc Instit. cleric. 1 c 3: ML 107 298; Alcuinus De Divinis offic. c.35: ML 101.1233; Ratrannus, Contra Oppos:ta Graecorum 4 c.5; Honorius August., Dc Gemma animae 1.1 c.194: ML 172.603. 67 S.Hieronymus, In Esech 13 c.44 ad verba: Caput autem suum non radent, neque comam nutrient, sed tondentes attondebunt capita sua: ML 25,437 68 Concilium Tolet. IV c41: Loaisa, Collectio Conciliorum Hispanorum (1594) 348; Msi 10,630. Ita etiam S.Martinus Bracar., c.66: Canones ex Orientalium 662 E. SOLA. DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V 76. Huiusmodi consuetudo ad omnes prorjus clericos, non ad solos presbyteros et diaconos protendebatur. Statuta ecclesiastica praecipiebant ut ita comae componerentur, ut aures paterent, et Tonsura plus minusve amplior fieret “. Sic paulatim ventum est ad consuetudinem conservandi capillos longiores, ct in apice capitis coronam tondere “ita quod status et gradus cuiuslibet eorumdem [clericorum] discerni commode possint et valeant"®. Ecclesia di­ recte nihil de tonsurae sive coronae mensura praecepit, sed in Pon­ tificali Romano et in Caeremoniali Episcoporum commendat episco­ pis ut coronam ampliorem ferant', et videtur supponere magnitudi­ nem tonsurae ordini recepto proportionari debere. Ideo liturgistae solent has commendare mensuras: diametrum 8,5 cm. pro episcopo, 7,5 cm. pro presbytero; 6.5 cm. pro diacono; 5,5. cm. pro subdiacono et sic gradatim usque ad 2,5 cm. pro simplici clerico”. Obligatio tonsurae singulis clericis, praescribitur in CIC 136 et 2379. 77. Fundamentum clericalis tonsurae invenitur in S.Paulo: Nec ipsa natura docet vos, quod vir quidem si comam nutriat, ignominia est illi; mulier vero si comam nutriat, gloria est illi, quia capilli pro velamine ei dati sunt (1 Cor 11,14-15). Hoc principio innixus Cle­ mens Alexandrinus non vult ut homines capillos ad humeros ct cum cura demissos ferant”; Didascalia Apostolorum commendat: “Noli nutrire capillos capitis tui, sed eos conscinde, neque eos come neque orna vel unge...tibi enim tanquam homini in Deum credenti, non licet' capillos capitis tui nutrire, et comere et polire, id quod voluptas libidinis est, neque eos componas neque ornes, nec tales reddas, ut pulcri sint” “. Primum testimonium certum circa tonsuram clericorum, ut vi­ detur, in historia luliani Apostatae habetur, qui, ut monasticam austeritatem simularet, Nicomaediae, comam totondit (a.353). Ex quo colligitur iam tunc in usu fuisse penes ascetas tonsuram. S.Epiphanius reprehendit monachos Marsilienses quod capillos, ad con­ silium S.Pauli, non radant ”. Incepit, igitur, tonsura in Oriente apud monachos; et in clericis iam invenitur anno 379, cum Otreios, epi­ scopus Metilenae, S.Euthymitim lectorem in sua ecclesia constituit : “Et puerum recipiens, cum baptizasset ct capillos totondisset άποτρίξας eum lectorem suae ecclesiae fecit” “. Postea frequentiora sunt testimonia. In Occidente Liber Pontificalis narrat de S.Aniceto (155-166): “Hic constituit ut clerus comam non nutriat, secundum praeceptum Apostoli’’®. Prudentius de S.Cypriano refert cum ad sacerdotium Patrum Synodis cn.66; ed. C.W.Barlow, Martini Episcopi Bracarcnsis Opera Omnia (1950) 140. 60 Martine, l.c., p.16 statuta affert diversorum Conciliorum ab anno 1248 ad 1650. ' Concilium Colon, (a. 1452): Msi 32,147. 411 Cf. v.gr. R.Lesage, Dictionnaire practique de Liturgie Romaine (Paris 1952) 1039. 413 Paedagogus 3 3 et 11: MG 8.577-592.633-636. ** Didascalia A post. 1,3,8 et 10: ed.FuNK. 10; Const. Apost. 1,3.8,10; ed. Funk. 11. Cf. S.HiEronym., Epist. 20,28: ML 22.413-416; S.Ioan. Chrysost., In Kalend. 5: MG 48,900. ** Adversus Haeres. 80,7: M.G 42.765-768. 05 Cyrillus Scythopoi... Vita S.Euthyniii Abbat.; I.B.Cotelier, Ecclesiae Graecae Monumenta (1692) 4 p.9. w Duchesne, Liber Pontificalis 1,134. ι,.Ι c.l λ.3. ordines diaconatu inferiores, th.5 n.76-79 663 evectus fuit : “Deflua caesaries compescitur ad breves capillos” Attamen non videtur legem universalem fuisse ut omnes clerici ton­ suram ferre deberent. Nam imagines depictae in catacumbis roma­ nis antiquioribus, sacerdotes non tonsuratos ostendunt. Probabiliter in Occidente, sicut in Oriente, mos a monachis ad universum cle­ rum protendit. 78. Relate ad ritum tonsuram faciendi; in Oriente nunquam separatur a primo ordine suscipiendo (sicut narratum est in casu S.Euthymii). In Occidente vero, primo fiebat monachis cum monasti­ cam vitam amplectebantur; postea vero clericis in primo ordine suscipiendo; tandem paulatim ritus tonsurae ab aliis ordinibus se­ paratus est, ita ut iam saeculo XII multi essent qui clericalem tonsuram acciperent nec ad ullos ordines, ne quidem minores trans­ irent “. * 79. Scholion 5. De necessitate singulorum ordinum. In pri­ maeva ecclesia saepe ad episcopatum, presbyteratum et diaconatum eligebantur qui non fuerant in gradibus inferioribus initiati ; ita S.Cyprianus, S.Ambrosius, multique alii erant adhuc catechumeni quando designati sunt episcopi. Labente tempore iam praescriptum est “ut semper clerici fiant episcopi” °’, id est, ut non essent nisi ex clericis qui in episcopos eligerentur. S.Leo Magnus vult ut episcopus “ex presbyteris eiusdem ecclesiae [ad quam est eligendus), vel ex diaconis aptus eliga­ tur”™. Urbanus II permisit ut “rarissime” etiam ex subdiaconis episcopi designarentur; et Innocentius 111, illo "rarissime" ablato, legem generalem tulit”. Nunc C1C 977 statuit: “Ordinis gradatini conferendi sunt, ita ut ordinationes per saltum omnino prohibeantur.” Sed quaeritur an huiusmodi prohibitio afficiat ad hceitatem dum­ taxat, an etiam ad validitatem. Ad quod canonistae et theologi re­ spondent : 1. Ordines minores certo-non sunt ad validitatem necessarii; nam sunt de institutione ecclesiastica, non semper exstiterunt, et saepe omissi sunt. 2. Admittitur etiam unanimi consensu valide recipi presbytera­ tum a laico, vel ab illo qui nen sit diaconus. 3. Disputata sententia est circa necessitatem presbyteratus ad episcopatum suscipiendum. Sententia fere communis tenet presbyte­ ratum requiri ad validitatem episcopatus; alii autem pauci affirmant episcopatum directe laico vel diacono conferri posse. Opinionum discrepantia pendet generatim a sententia quam unusquisque teneat circa naturam episcopatus. Qui admittat episco­ patum solummodo conferre potestatem confirmandi et ordinandi, necessario exiget prcsbyteralem ordinationem ; qui vero supponit in presbyteratu aliquo iam modo talem potestatem conferri, includat necesse est in consecratione episcopali etiam omnem potestatem quae in presbyteratu traditur; id est, cum episcopatus et presbyteratus ---- 1------m Pcristcphanon hymn. 13; Passio S.Cypriani 30: ML 60,573. ® De tota hac quaestione eruditissime egit Ph.Gobillot. Sur la tonsure chré­ tienne et ses prétendues origines païennes: RevHistEccl (1925) 399-454. œ Synodus Romana (a.402) en.12: Msi 3.1138. 70 Epist. 14 c.6: ML 54.672. 71 Urbanus II in Concilio Bencvent.: Msi 20,738; Innocentius III, apud D cretales, 1.1 tit.18 c.7; cd. Friedberg, 2,143. 664 F.SOlA, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRtSTΙΛΝΛΗ. V non distinguantur—iuxta hos—in ratione ordinis, potest utraque or­ dinatio independenter ab aliis impertiri. Alii tandem concedentes episcopatum et presbyteratum differre ratione ordinis, aiunt episco­ palem ordinationem includere illam presbyteralem, ac proinde de facto omitti posse. Recentiores, ut Lennerz, Many, recensent aliqua facta in qtubus videtur ordinatos esse episcopos qui nondum erant sacerdotes, et “de hac independentia (episcopatus a presbyteratu), aiunt, ex historia dubium iam non esse potest” ”, Sed revera, omnibus, qui recensentur, casibus consideratis, non videtur tam clare facta proponi ut nullam aliant interpretationem patiantur. Et in his rebus requiritur ut positive affirmetur non presbyterum directe ad episcopatum consecrari : nam locutiones illae, quales sunt “erat diaconus”, vel “ex diaconis episcopus creatus est”, vel “catechumenus statim post baptismum consecratus est episco­ pus", etc., possunt simpliciter significare ultimum gradum, quem ante electionem habebat ; sicut posset dici : “adhuc catechumenus factus est episcopus”, in quo casu omnes intclligerent consecrationem epi­ scopalem non nisi post collatum baptismum peractam esse. Sic in illis casibus sufficit notare ultimum gradum, et' requisita ad consecratio­ nem episcopalem iam supponuntur expleta. Expresse constat de ali­ quibus factis secundum quae aliquis uno die plurcs ordines suscepit usque’ad episcopatum* 7374 . 80. Fortasse potest utraque sententia componi si clare distingui­ tur quid intelligatur nomine ordinationis. Ordinatio enim est ritus quo potestas ad determinatum ordinem traditur. Iam vero, ritus mutari potest, et Ecclesia licite ct valide ritum determinare valet, dummodo substantialia servet. Sicut posset valide quis accipere intra celebrationem unius Missae omnes ordines minores et maiores (quia, prout nunc fit, ritus unius ordinationis non aliam ordinationem im­ pedit, sed succedit) ; sic etiam posset presbyteratus et episcopatus intra unam eandemque Missam conferri. Imo vero, cum materia et forma presbyteratus et episcopatus consistat in impositione manuum et verbis potestatem exprimentibus, non apparet ulla repugnantia in eo quod una sola manus impositione cum verbis potestatem presby­ teralem simul et episcopalem significantibus, uterque ordo simul conferretur. Hoc modo possemus interpretari illa facta, quae citan­ tur de diaconis ad episcopatum evectis, vel de lectore statim conse­ crato episcopo. Nunc vero in formula, quam Pontificale Romanum adhibet, nullo modo hoc fieri potest', quia in consecratione episcopali dicitur: “Comple in sacerdote tuo ministerii tui summam””. Quae verba receptum presbyteratum supponunt. Itaque prudentem interea credimus positionem Cardinalis Gas­ pard : “Argumenta peremptoria pro una aliave sententia non sunt. Nos, igitur, putamus alteram sententiam [ordinationem presbyferalem pracrequiri] esse vere probabilem tum intrinsece tum extrinscce propter tot tani’orumque doctorum auctoritatem" ”. 73 S.Masy, De Sacra Ordinatione 16.21; I.Enserz. De Sacrantcnto Ordinis n.I47s. 73 In Libro Pontificali narratur ordinatio Constantini, qui simul diaconatum et subdiaconatum arripuit (ed. Duchesne. 1.468) 74 Pontificale Romanum in Ordinatione Presbyteri. Cf. Huarte, 110; Mi­ chel, l.c., 1387. 74 De Sacr. Ordine 1 c.l n.26. L.l C.2 A.l. MATERIA ORDINIS. TH.6 N.79-82 665 CAPUT II De essentia Sacramenti Ordinis 81. Nexus. Egimus de exsistentia'Sacramenti Ordinis; necesse est iam eius essentiam considerare. Sed in hac re duae sunt quaestiones omnino segregandae: historica et dogmatica. Quaestio historica investigat processum practicum seu liturgicum, quem ritus Ordinationis saeculorum decursu subiit. Quaestio autem dogmatica spectat‘ad id quod nunc de essen­ tia sacramenti Ordinis secundum dogmata fidei est tenendum. Ideo hoc caput de Sacramenti Ordinis essentia in duos ar­ ticulos, totidem quaestionibus respondentes, dividemus. Quamvis essentia Ordinis complectitur et materiam et for­ mam, praecipue tamen de materia agemus, propter rei potiorem difficultatem ; de forma vero postea brevius investiga­ bimus. ARTICULUS I Du essentia Sacramenti Ordinis historice; considerata Thesis 6. Unica materia Sacramenti Ordinis semper fuit Episcopi manus impositio. S.Th., Suj>f>l. q.37 a.5; Sasse, 307-318; Pesch, 311-320; Otten, 308-23; Puig de la B., n.1041-1049; Gasparri, 2,202-205.229-281; Van Rossum, Dc essentia Sacramenti Ordinis; Michel, Ordre: DTC 11,1322-1333. 82. Nexus. Loquimur de Sacramento Ordinis sensu strictissimo, ac proinde de illis tantum ordinibus agimus, quos sacramentum diximus, videlicet, episcopatum, presbyteratum, diaconatum. De aliis, enim, cum sacramentum non sint, quaes­ tio esse non potest. Praeterea, cum Sacramenti Ordinis ratio praecipua in presbyteratu inveniatur (cuius praeparatio diaconatus, con­ summatio episcopatus est), ac de episcopatu et diaconatu eadem, mutatis mutandis, ac de presbyteratu dici possint; historicam investigationem ad presbyteratum, reducemus. Iam vero, in ritu actuali ordinationis presbyteralis (idem accidit in aliis duabus ordinationibus) plures sunt caeremo­ niae exsequendae, unde quaeritur an Ecclesia semper unum eundemque ritum ut essentialem habuerit, an vero mutaverit, 666 E.SOI.A OE SACRAMENTIS vitae SOCIALIS CHRISTIANAE V ita ut ritus aliquis antea essentialis, postea essentialis non fuerit ; vel ritui essentiali alius aeque essentialis adiunctus fuerit. His quaestionibus respondemus nostra thesi. Huic quaestioni corfnexa est alia quae ad ordinem dog­ maticum spectat: an scilicet Ecclesia potestatem habeat mu­ tandi ritum essentialem alicuius sacramenti. Sed neque cum hac quaestione nostra necessario est miscenda, neque in the­ si historica illam attingere volumus. 83. Notiones. In primis, actualis ritus Ordinationis presbyteralis prae oculis habendus est. Secundum Pontificale Romanum, Ordinatio presbyteralis his ritibus evolvi debet: 1. Facta praesentatione ordinandorum et inquisitione de eorum idoneitate. Pontifex ad ordinandos alloquitur. 2. Imponit Episcopus simul utramque manum super ca­ put cuiuslibet ordinandi successive, nihil dicens. Idem faciunt post eum omnes sacerdotes, qui adsunt. 3. Retinens manum dexteram extensam (tum episcopus tum sacerdotes adstantes), et oratione recitata, Pontifex ca­ nit vel legit Praefationem. 4. Imponit stolam et casulam. 5. Incepto hymno Veni Creator Spiritus, Episcopus se­ dens ungit utramque manum cuiuslibet ordinati. 6. Tradit calicem cum vino et aqua, ac patenam cum hos­ tia. Tunc prosequitur Missa. 7. Post communionem, dictoque responsorio lam non di­ cam vos servos, ordinati recitant Symbolum et Pontifex, im­ ponit singulis manus dicens: Accipe Spiritum Sanctum, quo­ rum remisseris > peccata... 8. Explicat casulam, accipit obedientiam, et dat osculum pacis. Materiam sacramenti Ordinis eo sensu intelligimus, quem in aliis sacramentis explicavimus. Dicimus Unicam materiam ut excludamus ab essentia sa­ cramenti Ordinis quamlibet instrumentorum traditionem, ex his quae sub n.4.6.8 indicantur atque etiam excludimus unc­ tionem manuum (n.5) et ultimam manuum impositionem (n.7). Manus impositio refertur ad primam impositionem (n.2) ; excludit secundam (n.7). Aliquando consideratur tanquam se­ cunda manuum impositio1 illa quae habetur dum Pontifex re­ citat orationem et Praefationem; quae tamen secunda dici non potest, sed est continuatio primae impositionis. Dicimus manus et non manuum impositionem ; quia volu­ I..1 C.2 A.l. MATERIA ORDINIS. TH.6 N.82-84 667 mus praescindere a quaestione an utraque manus necessaria sit, an vero sufficiat una manus impositio. Documenta quae afferemus tum loquuntur de manus tum de manuum imposi­ tione. Si locutio manus impositio habetur ad modum rubricae, posset significare unam, vel utramque manum, nam esset lo­ cutio generica, pro ritu in genere. Si vero expresse dicitur: Episcopus imponit manum dexteram, aut aliquid simile, tunc agitur de una tantum manu per opposionem ad ambas manus. Interea praescindimus etiam an tactus manus debeat esse physicus an moralis sufficiat. Breviter de hac re postea ali­ quid indicabimus. 84. Sententiae. In hac historica quaestione diversas sententias recensemus eo ordine ac distributione prout Card. Van Rossum proposuit1* . 1. ® Tenuit materiam consisterè in sola instrumentorum traditione. Ita praesertim thomistae a s.XVl ad dimidium s.XVIII; quibus recenter adhaeserunt Galtier et Hugon®. Hi omnes fundantur in Decreto pro Armenis. His praeierant plures scholastici antiqui ut GilbeRTus Torniac., S.Alber­ tus M., Richardus de Mediavilla, Matron, Durandus, Capreolus, S.Antoninus, Biel., aliique non multi quos citat Van Rossum3. 2. ® Materia consistit in instrumentorum traditione et ma­ nuum impositione ultima. Innititur in Decreto por Armenis et in Concilio Tridentino (D 964). Hanc sententiam defende­ bant multi auctores s.XVII-XVHI, ut Vâzquez, Sanchez, S.Bellarmino, Lessius, Tanner, Coninck, Laymans, Ioannes a Sto. Thoma, Salmanticenses, Sylvester Maurus, Reiffenstuel, Catalanus, Billuart, Ferraris, Wirceburgenses4. Hanc sententiam initiavit Scotus, quem secuti sunt Petrus de Palude, Argentina, Gerson, Silvius, Ca1 Van Rossum, De essentia Sacrcnrtenti Ordinis^ p.12-16.37-42.51-52.54-55, 60-61.62-68. D’Alès, in RechScRel (1932) 599, sententias a Card.. Van Rossum recensitas, synoptice exponit. 3 P.GalTIEr, Imposition des mains: DTC 7,1408; Hugon, Tractatus dogma­ ticus dc Sacram. in communi q.l a.4. 3 Gilbertus Tornac, Tract, dc officio episcopi c.33; S.Albertus M.. In 4 d.24 a.38; Richardus a Mediavilla, In 4 d 24 a.4 q.3; Mayron, In 4 d.24 q 2; Durandus, In 4 d.24 q.3; Capreolus, In 4 d.24 ql a.3 ad 3 arg. 1.«· conclus Scoti et ad 5 2.·" conclus.; S.Antoninus, Summa p.3.· tit.14 c.16,4; Biel, Suppi In 4 d.24 q.l a.l. 4 Vazquez, In Summa d.239 c-3-5; Th.SXnch^z. Consilia Moralia 1.7 c ! dub.3; S.Bellarmino, De Ordine 1.1 c.9; Lessius. De Sacr. Ord. c.l dub 5-6; Tanner, d.7 q.2 dub.4; Coninck.' d.20 dub.7; Laymann. Dc Sacr. Ordin. c5; Ioan. a Sto .Thoma, Comp. totius Doctr. Christ, p.l.· c.l 1 : Salmanticenses Theologia vior, dc Sacram, tr.8 c.3 punct.5; Sylvester Maurus, Opus Theol. 1.13 tr.29 q.266 n.7s; Reiffenstuel. Theol. mor. tr.14 d.12 q.2 n.32; Cata­ lanus, 'Univers. lur. corpus p.3.· q.8 c.3; Billuart, Dc Sacram. Ord. d.l a.3: Ferraris, Bibliotheca ad verbum Ordo n.48; Wirceburgenses, De Ord. c.2 a.8. 668 F.SOI.A. DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V Medina, Toledo5. Ex his duo postremi innite­ bantur in Concilio Tridentino, alii in consuetudine sui tem­ poris. 3. a Duplicem etiam admittit materiam: instrumentorum traditionem et manuum impositionem, sed primam non ulti­ mam. Ita Berti, Gazzaniga, Tanquerey, Billot, Noldin, De GuibekT, Tymczak °, paucique alii. 4. “ Triplex est materia : instrumentorum traditio et utra­ que manuum impositio. Paucissimos habuit asseclas: Lugo, Simmonet, Gotti, Amort, Egger 6 7. 5. a Tum. prima manuum impositio, tum instrumentorum traditio materia esse potest. Non requiritur utrumque, sed aut unum aut aliud, in unoquoque enim reposita est tota sacra­ menti materia. Perpauci fuerunt huius theoriae fautores : Ami­ cus, Diana, Esparza, Clericatus8. 6. “ Est nostra thesis. Eam tenent communiter omnes mo­ derni. Nec tamen est moderna, iam enim sustinebatur a Gulielmo Altissiodorensi, S.Bonaventura, Petro de Tarantasia, Hugone Argent., Bachon, Dionysio Carthus., Eck, Petro Soto, S.Petro Canisio, Suarez, Petavio, Morino, Martène, etc. 9 tharinus, 85. Doctrina Ecclesiae. Statuta Ecclesiae antiqua non aliam materiam assignant in ordinatione presbyteri et diaconi quam manus impositionem, sed in episcopatu ponunt impoIn 4 d.24 q.unic. a;3; Petrus de Palude, In 4 d.24 q.2 a.3; Ar­ 4 d.24 q.l a.2-3 et d.2 q.l a.3; Gerson, Reg. Mar. de. Sacram Ordin. n.159; Silvius. In Suppi. q.37 a.2 q.4; Catharinus. Quae st. utrum rat ord. an vero ratione iurisdict....; Medina. Dc Sacrament homin. contin. II c.21.22 ct 39; Toledo, Instruet. Saccrdot. tract, dc Sacram. Ordinis c.2 • I.L.Berti, De Theolog. disciplin. 1.36 c 12; Gazzaniga, Praelectiones Theol. dis.8 de Sacrani. Ord. c.2,27s; Tanquerey, Synopsis Theol. Dogm. De Ordine a.2 n.39; Billot, Dc· Sacramentis 2 th 30; Noldin. Theolog. Moralis, De Or­ dine n.456; De Guibert: BullLittEccl (1919) 81s:i50s.l95s; Tymczak, Quaes­ tiones disputatae de Ordine 318-341. 7 Lugo, Disputat, schol. de Sacram, in genere d.2 s.S n.90-98; E. S immonet, Instit. Theolog. tr.17 d.3 a.2,2; Gotti, Theol. schol.-dogm at. dc Sacram. Ordinis q.6 dub.2,2; E.Amort, Thcoflog. elect, thorn. 3,19 et Theol. mor. tr.14,4 q.2; F.Egger, Çnchiridion theol. doffnf. tr 12 c.2 n.1016. n F.Amicus, Cursus Theol. 7, Dc Sacramentis in gen. d.2 s.4 ct 8 d.22 s.5; A. Diana, Resol. mor. p.3.· tr.4 resol.187 et p.8.“ tr.l resol.42; M.Esparza, Cursus Theol. 1.10 q.104 a.7; I.ClEricatus, Dcciss. sacram, de sacra Ordina­ tione d.7. • Gulielmus Altissiodorensis, In 4 tr 8 a.l; S.Bonaventura, In 4 d.24 p.2.· a.2 q.4; P.de Tarantasia, In 4 d.24 q.5 a.3; Hugo Argentinensis. Breve totius theol. veritatis Compendium 1.6 c.36; I.Bachon, In 4 d.24 q 1 a.2; Dionysius Carthusianus. Enarratio in Epist. 1 Tim. a.4; I.Eck, Enchiridion locorum communium contra Lutherum. c.7; P.SOTO, Tractatus de Institutione Saccrd. lcct.4-5; S.Petrus Canisius. Opus Catech. dc sacr. Ordin. q.l.3.5; F.SuArez, De Sacram, d.2 s.3 et d.33 s.4 (Suârez non tractavit expresse hanc quaestionem, sed consequenter ad suam doctrinam necessario 6.··η sententiam sustinere debet); Petavius. De Eccles, hierarch. 1.2 c.6 n 13; Morinus, Dc Sacris Ecclesiae Ordinationibus p.3 ex.7 c.1.2.5; Martène, De antiquis Eccle­ siae ritibus 1.1 c.& a.9 n.16 17.18. 6 Scotus, gentina, In i..l c.2 A.l. materia ordinis, th.6 n.84-85 669 sitionem manuum et praeterea “duo episcopi ponant et teneant Evangeliorum codicem super caput eius” (D 150-153). Conc.Nicaenum II: “Si autem hoc difficile fuerit [quod omnes episcopi regionis adveniant] aut propter instantem ne­ cessitatem aut propter itineris longitudinem, tribus tamen omnimodis in idipsum convenientibus, tunc consecratio (χειροτονίαν) fiat” (D 305). Gregorius IX : “Presbyter et diaconus cum ordinantur, manus impositionem tactu corporali, ritu ab Apostolis intro­ ducto, recipiunt” (D 445). * Cone.Tridentmum: “Nam ut ostenditur· illic [lac 5,14], proprios huius sacramenti [Extremae Unctionis] ministros es­ se Ecclesiae presbyteros, quo nomine eo loco non aetate se­ niores aut primores in populo intelligendi veniunt, sed aut episcopi aut sacerdotes ab ipsis rite ordinati per impositio­ nem manuum presbyterii” (D 910). C.3. “Cum Scripturae testimonio, apostolica traditione et Patrum unanimi consensu perspicuum sit per sacram ordina­ tionem, quae verbis et signis exterioribus perficitur, gratiam conferre; dubitare nemo debet, ordinem esse-vere et proprie unum ex septem sanctae Ecclesiae sacramentis. Inquit enim Apostolus : Admoneo te ut resuscites gratiam Dei, quae est in te per impositionem manuum mearum” (D 959). Leo XIII : agendo de ordinationibus anglicanis, et loquens de materia et forma, quae utpote partes sacramenti essentia­ les debent gratiam significare, ait: “Quae significatio, etsi in toto ritu essentiali, in materia scilicet et forma, haberi idebet, praecipue tamen ad formam pertinet; cum materia sit pars per se non determinata, quae per illam determinatur. Idque ini sacramento Ordinis manifestius apparet, cuius confe­ rendi materia, quatenus hoc loco se dat considerandam, est manuum impositio ; quae quidem nihil definitum per se signi­ ficat” (D 1963). Pius XII : “Effectus, qui sacra Diaconatus, Presbytera­ tus et Episcopatus Ordinatione produci ideoque significare debent, potestas scilicet et gratia, in omnibus Ecclesiae uni­ versalis diversorum temporum et regionum ritibus sufficien­ ter significati inveniuntur manuum impositione et verbis eam determinantibus” (D 28 3001,3). Valor theologicus. Thesis haec historica, quatenus affir­ mat manuum impositionem fuisse semper materiam essentia­ lem ordinis, est prorsus certa; quatenus excludit traditionem instrumentorum ceterosque ritus, est saltem probabilior. 670 F.SOLA, nF. SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V 86. Probatur ex ritu Ordinationis. Nota. Argumen­ tum dividemus, claritatis gratia, in duas partes: in priori os­ tendemus manuum impositionem fuisse semper materiam sa­ cramenti Ordinis; in altera parte probabimus fuisse unicam materiam seu ritum essentialem. l.a pars: Manuum impositid fuit semper materia essentia­ lis Ordinationis. Probatur. Ille ritus dici debet essentialis, seu materia, sa­ cramenti Ordinis, qui a) aliquando unicus f uit ; b) semper ad­ hibitus est ; c) nunquam fuit abi Ecclesia derogatus. Atqui ta­ lis est manuum impositio. Ergo manus impositio semper fuit materia, sive ritus essentialis, sacramenti Ordinis Maior videtur sufficienter clara ex completa enumeratio­ ne membrorum. 87. Probatur min. quoad a), scilicet, impositio manus ali­ quando fuit unicus ritus Ordinationis. 1. Ex sacra Scriptura. In Scriptura unicus ritus, qui exhibetur, est manus impositio: Pro Diaconis: Act 6,6: Et orantes imposuerunt eis manus. Pro Presbyteris 10 11 : Act >14, 22 : Cum constituissent (χειροτονήσαντες) per singulas ecclesias presbyteros. Pro Episcopis: 2 Tim 1,6; 1 Tim 4,14; 5,22 12 2. Ex Sanctis Patribus. Primus, qui ordinationis ritun/ quodammodo insinuat, est Clemens Alexandrinus (t 217) : “Hic est revera presbyter ecclesiae et verus diaco­ nus, id est minister Dei voluntatis, si faciat et doceat quae sunt Domini, non quasi ordinatus (χειροτονούμενος) ab homi­ nibus, neque quod presbyter iustus censeatur, sed quod iustus refertur in presbyteratum” S.Cornelius: “Cum egregius ille vir [Novatianus] Eccle­ siam Dei reliquisset, in qua post susceptum baptismum pres­ byteri gradum fuerat consecutus, idque per gratiam episcopi, qui manus illi imponens eum ad presbyterorum ordinem eve­ xit. Cui cum universus clerus multique ex populo refragaren­ tur, eo quod non liceret quemquam ex his qui urgente vi mor10 Aliqui auctores, ut Card. Van Rossum. arguunt hoc modo: ‘‘Ille ritus est essentialis, qui nurnquam omissus est neque immutatus^ Si alius ritus invenitur non universalis nec semper adhibitus, reicicndus est, nisi admittatur Ecclesiam habere a Christo acceptam potestatem mutandi /essentialia sacramenti” (n.113). Si ita arguimus, iam recedimus a via pure historica, ac viam valde difficilem ingredimus. Ideo melius nobis visum est ab hac via deflectere. 11 Nolumus hic decidere an πρεσβύτεροί. essent episcopi an presbyteri; nam pro re nostra idem est. Cf. n.39. 12 Textus Act 6,6 expositus est in n.Sl; alii ad Tim in n.9-11. M Stromata 6,13: MG 9,327. I..1 C.2 A.l. MATERIA ORDINIS. TH.Ô N.86-87 671 bi in lectulo perinde ac ille, baptizati fuissent, in clerum as­ sumi ; postulavit ab iis episcopus ut hunc solum manus im­ positione a se promoveri pateretur” l4. Simulque narrat Cor­ nelius quomodo Romae tres episcopos rudes ac simplices, ille Novatianus coegit ut ei “manuum impositione episcopatum” traderent. S.Cyprianus nullum alium videtur cognoscere ordinatio­ nis ritum, quam manus impositionem: “Quod et apud vos [hispanos] factum videmus in Sabini collegae nostri ordina­ tione, ut de universae fraternitatis suffragio et de episcopo­ rum, qui in praesentia convenerant quique de eo ad vos lit­ teras fecerant, iudicio episcopatus ei deferretur et manus ei in locum Basilidis imponeretur” 13. Eusebius Caesar, narrat Origcnis ordinationem presbyteralem: "... cum Origenem praerogativa et supremi honoris apice dignum iudicassent [episcopi Caesariensis et Hierosoly­ mitanus], manus ei imponentes presbyterum ordinaverunt”. Eadem fere ad litteram repetit paulo inferius. Impositionem manus solam meminit in narranda ordinatione Anatolii et Fa­ biani ie. Eodem prorsus modo de sola impositione manus loquuntur, semper atque de ordinatione! agunt: S.Ephraem, S.Basilius, Timotheus Alex., Theophilus Alex., S.Gregorius Nazianz., S.Epiphanius, S.Gregorius Nyss., Ambrosiaster, S.Optatus Mil., S.Innocentius I, S.Hieronymus, S.Augustinus, S.Caelestinus I, Theodoretus Cyrensis, Isidorus Pelusiota, S.Leo M.17 Plures alios citat Van Rossum 18. Nec sunt testimonia mere negativa, quatenus tacent alios ri­ tus, sed vere etiam positiva, quatenus soli manus impositioni simul cum oratione efficaciam tribuunt sacramenti. Imo ali­ qui ex his Patribus videntur quasi minutius ritum ordinatio­ nis exponere, ut S.Gregorius Nys., et Theophilus Alex. ; alii, 14 Epist. ad Fabianum Antioch. apud Eusebiu.m. H. E. 6-13: MG 20 619. 13 Epist. 68 ad clerum ct plebes Hispaniae: ML 4,402. w H. E. 6,8.23; 7,32; 6.29: MG 20.538.575.730 587. 11 S.Ephraem, Sermo de Sacerdotio; ed. Paris 6,258; S.Basilius, Epist. 53: MG 32.397; Theophilus Alex., Commonit cn.6: MG 65,39; S.Gregorius Naz., Oratio 10,4 et 18,33-34: MG 35,83*0.1027; S.Ephiphanius, Adversus Haeres. 1.3; Expositio fidei n.13: MG 42,805; S.Gregorius Nyss.. Dc vita S.Greg. Thaumat. : MG 46,909; Ambrosiaster, In 1 Tim 4,14: ML 17,475; S.Optatus Milevitanus, Dc Schismate Donati 1.1 n.18.19: ML 11.918; S.Inno­ centius I, Epist. 16 c.3: ML 20 530; S.Hieronymus. In Isaiam c.58: ML 24,569; S.Augustinus, Epist. 78: ML 33.268: Dc Baptismo contra Donat. 1.5 c.20: ML 43 190; De gestis cum Emerito n. 11: ML 43,705; De Trinitate 1.15 c.26: ML 42J093; C. Caelesti nus !.. Epist. ad Synod. Ephesin.: ML 50,539; Theodoretus Cyrensis, Relig Hist, c.13: MG 82,1402; c.19 coi.1427; Isidorus Pelusiota, Epist. 26.29.30: MG 78,198s; S.Leo Magnus, Epist. 12 c.2, Epist. 9 c.l: ML 54,645.624. 18 Van Rossum, o.c., 74-104. 672 F.SOI.Â. DF. SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V ut S.Hieronymus et Augustinus ita de manus impositione lo­ quuntur, ut, si non esset ritus essentialis, argumentatio vi ca­ reret. 3. Ex ritu ordinationis. Longum esset codices adduce­ re et textus transcribere ; sufficiat haec notare : Sacramentaria Leoninum, Gelasianum et Gregorianum nullam instrumen­ torum traditionem cognoscere. Ordines Romani antiquissimi, ante s.X tantum loquuntur de manus impositione. Idem om­ nino observatur in Pontificalibus Romanis. Eugenius To­ letanus scribens ad S.Braulium et exponens ea quae in ordi­ natione necessaria sunt, tria refert; ductionem ad altarium, manus impositionem, benedictionis effusionem in excelso can­ tantibus clericis Primum testimonium traditionis instru­ mentorum habetur in quodam codice a Morino edito, quem credit “ab Italo Romae vicino compositum”20, et pertinet ad saeculum. X. Orientales nunquam aliam materiam sacramenti Ordinis quam manus impositionem habuerunt, neque vestigium ali­ quod in libris ritualibus et liturgicis sive in Euchologiis in­ venitur. Tandem valde notandum est, in multis codicibus et libris liturgicis, quando agitur de ordinatione subdiaconi, notatur: “Subdiaconus cum ordinatur, quia manus impositionem non accipit, patenam de manu Episcopi accipit vacuam, et vacuum calicem...” (D 150). Ita Statuta Ecclesiae antiqua, Constitu­ tiones Apostolorum, Didascalia Apostolorum, Testamentum D.N.Iesu Ch., et maior pars Ordinum a Mabillon et Martène ac Morino editorum. 88. Probatur min. quoad b), videlicet, manus impositio semper adhibita fuit. Ex ritu Ordinationis. Ut dictum est, usque ad s.X non apparet! instrumentorum traditio. Attamen antea iam aliae erant additae caeremoniae ad manus impositionem. Huiusmo­ di erant, traditio sive, impositio stolae diacono, casulae pres­ bytero, euangelii super caput episcopi. Praeterea etiam in usu fuit ungere manus presbyteris et caput episcopis. Hi ritus sat antiqui fuerunt. Liber Ordinum meminit im­ positionem orarii (= stolae), casulae et manualis: “Cum vene­ rit is qui ordinandus est presbyter, appenditur ei orarium, su­ per cervicem, et vestitur casula; et genu dextro fixo ante al‘° MI. 80.680-682. 30 Morxnus, De sacr. Eccles. Ordinat, p.2. I..1 C.2 A.l. MATERIA ORDINIS. TH.6 N.87-89 673 tare, ponunt super eum presbytères manus, et sic ab episcopo benedicitur his tribus benedictionibus”; quibus expletis et “completuria” recitata, sequitur rubrica : “Hac explicita, dat ei manualem [erat liber quasi ritualis, vel orationum], et dicit ei hanc confirmationem... Ita explicita, osculatur eum epi­ scopus et stat in ordine suo” . Aliquando libri Ordinum vel Sacramentaria mentionem non faciunt de traditione stolae pro presbytero, quod fortas­ se accidit, quia iam illam ferebat, siquidem omnes diaconi stolam sive orarium recipiebant in ordinatione. Sed Sacramentarium Gelasianum, Missale Francorum, Sacramentarium Corbeiense, etc., non habent hunc ritum, neque quoad stolam neque quoad casulam. Manuum unctio iam habetur in Epist. Nicolai I ad Rodulfum Bituricensem (858-67), et citatur ab Amalario et a Pontificali Mediolanensi s.IX*2. At omittitur in Sacramentario Gelasiano, in Codice Corbeiensi et in Libro Ordinum. In Anglia fiebat unctio capitis, non omissa unctione manus. Epi­ scopis unctio semper in capite, non in manibus facienda erat. Ultima manuum impositio apparet primo in Pontificali Arelatensi s.XV-XVI; sed ponitur non post communionem sed post calicis et patenae traditionem. Hoc modo videtur ritus antiquior, et sic propugnabatur iam a Scoto tanquam ritus es­ sentialis simul cum instrumentorum traditione. Attamen non ante s.XII poni debetï3. Iam vero, cum omnes hi ritus simul cum manuum imposi­ tione adhiberentur, nunquam prima haec manus impositio omissa est ; imo vero, saepe codices vix mentionem faciunt de his ritibus, neque speciales orationes illos comitantur, sed impositio casulae, etc., fiebat in sacristia ante quam ad altare proficiscerentur ordinandi. 89. Probatur min. quoad c) : ritus manuum impositionis nunquam derogatus est. Nam: 1. Nullum exstat documentum ex quo constet de hac derogatione. 2. Ecclesia admittebat manuum impositionem tanquam ritum ordinationis! etiam quando instrumenta tradebat, ut pa­ tet ex nuper dictis. 3. Aliquando apparent in ritualibus rubricae ut haec: 11 Ed. Férotin. coi.54-55. Cf. G.Ellard. S I.. Ordination Aawitings in the western church before 1000 a. d. (Cambridge 1933). - Ed. MagisïRETTi, p.44-47. 23 Martène, Dc antiquis Eccl. ritibus 1.1 c.8 a.9 n.12. TEOLOGÎA IV 22 674 F.SOLÂ. DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V “Accipiat patenam cum oblatis, et calicem cum vino, et po­ nat simul in manibus ordinati cuiusKbet per se” '24. Ergol sup­ ponitur presbyteratum iam esse collatum ante instrumento­ rum traditionem, et quidem per manus impositionem. 90. 2.a pars. Manus impositio fuit unicus ritus essen­ tialis m ordinatione. Quod1 patet ex eo quod, ex parte anteriori constat manus impositionem semper fuisse materiam sacramenti Ordinis. Quo posito arguimus: Manus impositio fuit semper unica materia, seu ritus essentialis sacramenti Ordinis, si ei nulla alia materia seu ritus tanquam essentialis adiectus est. Atqui nullus alius ritus adiectus est tanquam essentialis in Ordina­ tione. Ergo manus impositio semper fuit unicus ritus essen­ tialis seu materia sacramenti Ordinis. Maior patet; probatur min. Ex nuper dictis, apparet quo­ modo traditio instrumentorum haberetur tanquam aliquid adiectum post ordinationem factam (saltem in aliquibus ri­ tualibus), neque unquam quisquam ausus est praescindere ab illa, dum frequenter omittebatur instrumentorum traditio. Imo vero, Romae (ut videbimus in thesi sequenti) Summi Pontifices voluerunt ut semper adessent episcopi Graeci qui presbyteros sui ritus ordinarent, et quidem cum sola manus impositione. Cum praeterea nullibi appareat documentum ullum pontificium ex quo colligi possit essentialitas instru­ mentorum traditionis. Necesse dicendum est, semper manus impositionem tanquam unicum ritum essentialem habitam fuisse. 91. Obiectiones. 1. S.Scriptura refert Apostolorum ordina­ tionem verbis quae insinuare videntur instrumentorum traditionem (Mt 26,26; Mc 14,22, Lc 22,19; 1 Cor 2,24-25); nam Christus Aposto­ lis calicem tradidit dicens : Accipite, bibite, etc. Ergo ex Scriptura probatur traditionem instrumentorum debere esse materiam sacra­ menti Ordinis. Trans, antec. eiusque ratio; et nego suppos., scilicet, ordinatio­ nem Apostolorum debere reponi in traditione corporis et sanguinis Domini, sive in traditione instrumentorum. Nam potius ordinatio reponenda est in verbis hoc facite in meant commemorationem; quia his verbis Christus Apostolis potestatem tradebat sacrificandi; non vero in illis aliis verbis accipite, manducate, bibile, quae tan­ tum referuntur ad sumptionem Eucharistiae. Praeterea, non licet arguere ex modo quo Christus fecerit, sed ex modo quo zXpostoli ex mandato Christi egerint. Nam Christus, utpote auctor Sacramentorum, vi potestatis excellentiae in Sacra“ Cf. Martène. o.c., 1.1 c.8 a.9 n.16. L.l C.2 A.l. MATERIA ORDINIS. TH.6 N.89-92 675 menta poterat effectum sacramenti sine sacramento conferre; sicque sine ulla caeremonia neque sensibili ritu potuit ordinare Apostolos. 92. 2. Decretum pro Armenis in Concilio Florentino, mutavit materiam Sacramenti* * Ordinis, quia definivit : “Sextum Sacramen­ tum est Ordinis, cuius materia est illud per cuius traditionem con­ fertur ordo: sicut presbyteratus traditur per calicis cum vino et patenae cum pane porrectionem; diaconatus vero per libri Evangeliorum dationem...” (D 701). Ergo, ex tempore Concilii Florentini iam non manus impositio, sed instrumentorum traditio fuit materia Ordinis. Nego antec. et dist. eius probationem. Concilium definivit, nego prob. instructionem dedit, conc. prob. Et data dist., nego cons. et cons. Constantinus V, Armenorum Patriarcha, invitatus fuerat ab Eugenio IV ad Florentinum Concilium Oecumenicum ; cumque ipse per se adire non posset, legatos ad Concilium misit, qui post magnas itineris difficultates, Florentiam pervenerunt quando iam Graeci in eo erant ut discederent. Tunc colloquiis aliquibus cum Latinis habi­ tis, die 22 Novembris 1439, in sessione sollemni lectum est quoddam scriptum de unione Armenorum cum Ecclesia Latina. Hoc scriptum non fuit editum cum decretis Concilii, sed latuit usque ad dimidium s.XVI cum illud Tapper detexit. Cognito decreto statim theologorum opiniones circa ipsum et materiam sacramenti Ordinis in varias partes abierunt. Hoc scriptum diversa continet : aliquas fidei formulas, Symbolum Nicaenum et Athanasianum, definitiones Concilii Chalcedonensis lc duabus in Christo naturis, et Concilii Constantinopolitani de duabus voluntatibus ; tum declarationes quasdam disciplinares ; et tandem expositionem doctrinalem de Sacramentis. Quatuor sunt praecipue interpretationes de valore huius scripti : 1. Agitur de decreto aliquo definitivo, de fide decernente. Ita sensit Tapper, Billot, Galtier”. 2. Non est decretum sed instructio practica in ea parte quae respicit ad sacramenta; Summus Pontifex non decernit, sed tantum Armenos ritus Latinos docet. Hanc opinionem secuti sunt D’Annibale, Denzinger, et praecipue Quera. Estque fere communis sententia inter modernos”. 3. Est quidem decretum doc­ trinale, sed non definitivum nec infallibile, quia Eugenius IV non loquitur ex cathedra, ut patet ex modo agendi et loquendi. Proposuit hanc solutionem Carp.Gasparri ", 4. Tandem Michel intendit quandam quasi conciliationem opinionum componere referendo hoc scriptum ad potestatem Summi Pontificis relate ad Sacramenta”; sed fortasse potest reduci ad secundam opinionem. Sententia, quae, nobis defendenda videtur est secunda. Et ratio­ nes praecipuae sunt: a) Concilium Florentinum post longas et luc­ tuosas disputationes cum Graecis, approbaverat eorum ritus sacra25 R.Tapper. De Sacramento Ordinis a.l7; Bh.lot, De Sacramentis 2 th.30; P.Galtier. Imposition des mains: DTC 7,1412-1413. * D* Annibale. Summula Theologiae Moratis 3 n.231; Denzinger. Enchiri­ dion Symb. nota ad n.695; ad cd. 24. nota haec est aliquantulum immutata. M.Quera. Et decreto de Eugenio It7 paro los Armenios y et Sacramento det Ordcn: EstEcl (1925) 138-153.227-250; (1926) 327-332; (1927) 54-78.157-170: To„ Una palabra meis sobre el decreto pro armenis: EstEcl (1947' 1’7-207: Hoffmann: OrCh (1939) 169-170; Pute, ue la B., Dc Sacramentis n 10'3. 21 Gasparri. De sacra Ordinatione 2 n.1007. 28 Michel, Ordre: DTC 11,1320-1322. 676 F.SOI,Λ, DF. SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V mentales ; fierine potest ut statim ad Armcnos decretum contrarium emitteret? Ad hoc respondent' Billot et Hugon Eugenium IV decre­ tum edidisse mutando materiam ordinis pro Ecclesia latina, non pro Orientali. Sed re vera, inauditum esset mutationem in re tam gravi datam esse Orientalibus pro Ecclesia latina; ac praeterea quod ita data esset ut' non vulgaretur cum decretis Concilii, sed occulta ma­ neret. Atque etiam notandum est inter decreta Eugenii IV nunquam ullam allusionem esse ad hanc mutationem. b) Si Concilium Florentinum decretum sollemne et doctrinale edidisset, in Concilio Tridentino sine dubio theologi de eo locuti fuis­ sent in favorem traditionis instrumentorum cum de materia sacra­ menti Ordinis egerunt. Iam vero, quamvis Patres et Theologi do­ cumentum florentinum cognoscebant (de sacramento Ordinis actam est anno 1563) illi auctoritatem, ut videtur, non tribuerunt. Secus multum de hac re, probabiliter, disputatum esset. c) Post Concilium Tridentinum theologi disputaverunt de ma­ teria sacramenti Ordinis ; quod accidere non posset si Concilium Flo­ rentinum sollemne decretum de hac re edidisset ; Ecclesia enim non permisisset huiusmodi disputationes ; solet enim suas definitiones sol­ lemnes fervide zelare. d) Tandem ipsa documenti forma, in qua non tam attenditur ad decreta danda, quam ad quasdam quasi formulas commendandas, sua­ det, non agi de decreto sed de instructione. Eo tempore erat satis frequens doctrina de instrumentorum traditione tanquam materia sacramenti ordinis; unde mirum non est theologos vel patres Con­ cilii Florentini, compendium breve confecisse ex opusculo S.Thomae de sacramentis, quod Armenis ad modum instructionis tra­ derent”. e) Ceterum, ut notat D 701 in nota. Summi Pontifices semper conservarunt ritus Orientales neque illis quidquam novi imposue­ runt. Eo ipso tempore quo lectum erat scriptum in Concilio Floren­ tino praesente Concilio, Graeci et Armeni eorum ritus explicabant. 93. 3. Concilium Florentinum reponit formam Ordinis in illis verbis: “Accipe potestatem offerendi sacrificium...” Atqui haec for­ ma habetur in traditione instrumentorum et ad eam alludit·, Ergo materia erat instrumentorum traditio. Conc. moi et min., sed nego cons, ex dictis in solutione ad diffi­ cultatem immediate superiorem. Concilium adhibet verba S.Thomac, et non cui at de valore dogmatico doctrinae. Dat normam practicam, et ostendit materiam et formam debere esse id quod sacramentum perficit. Haec formula, sicut instrumentorum traditio, non apparet ante s.X. Eam ignorare videntur omnes libri antiquissimi liturgie!. 38 S.Thomas, In articulos fidei cf Sacramenta Ecclesiae expositio. Nemo ig­ norat doctrinam de materia et forma Sacramentorum, sensu technico, incepisse paulo ante S.Thomam; imo certum videtur fuisse ipsum S.Thomam qui hanc theoriam ad singula sacramenta applicavit; unde mirum, non est, in initio non tam felices fuisse omnes applicationes. In ipso opusculo, S Thomae, et in in­ structione ad Armenos relate ad Eucharistiam ponitur’ materia remota non proxima; et pro matrimonio nulla ponitur materia nec forma, sed causa effi­ ciens. Cf. GottiXr. Der heilige Thomas voit Aquin und die vortridcnt'nischcn Thomisten Uber die Wirkungen des Bussakrament (1904) 35. M.Quera, Mds accrca dei decreto de Eugenio IV para los Armenios y cl Sacramento del Orden: EstEcl (1927) 161. ι,.Ι c.2 a.2. materia et forma ordinis, th.7 n.92-95 ARTICULUS Di·; essent^ 677 II Sacramenti Ordinis dogmatice considerata Thesis 7. Materia Sacramenti Ordinis est sola manus impositio. Forma vero sunt verba quibus effectus sa­ cramentalis exprimitur. Bibliographia, ut in thesi anteriori. 94. Nexus. Historice investigavimus quisnam fuerit ri­ tus in Ordinatione semper perseverans et qui materia sacra­ menti Ordinis esset. Hunc manus impositionem invenimus. Nunc dogmatice idem tractabimus. Praecipua ratio, inter par­ tem historicam et dogmaticam distinguendi, est indiciorum claritas in auctorum opinionibus proponendis. Cum enim nunc, postquam Roma locuta est iam disputare de actuali materia Sacramenti Ordinis, non liceat, via tamen libera dis­ putationibus circa facta transacta patet. Etenim Summus Pontifex noluit, materiam et formam sacramenti Ordinis de­ terminando, de valore instructionis ad Armenos decidere. Ideoque adhuc disputare licet an aliquando alia valuisset ma­ teria, sive an Ecclesia ritum essentialem aliquando mutavis­ set \ Unde bene notandum est discrimen inter utramque thesim : in thesi historica diximus unicam materiam Ordinis fuisse semper manus impositionem ; in thesi dogmatica asse­ rimus manus impositionem semper fuisse materiam Ordinis, et saltem nunc esse unicam ; ergo praescindimus a quaestio­ ne an aliquando non fuisset unica. 95. Notiones. Materiam et formam intelligimus sicut in thesi superiori. Agimus de facto, scilicet determinamus nunc materiam sacramenti Ordinis esse manus impositionem. Sicuti in thesi anteriori, nolumus determinare an pro presbyteratu et episcopatu necessaria sit ad validitatem utriusque manus episcopi impositio, an sufficiat una manus, sicut pro diaconatu sufficit manus dextera. Documentum Pontifi­ cium loquitur de manuum impositione, sed non constat an ve­ lit determinare, an tantum gtmerice loquatur (cf. scho!.2 n.l03s). Unica manus impositio de qua loquimur est illa prima, 1 Cf. F.Hürth in notis ad Constitutionem Apostolicam Sacraincnîum Ot· din's: PerMorCanLit (1948) 17s. 678 F.SOLÂ, UE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V quae in ritu ordinationis presbyteralis habetur, et unica in aliis ordinationibus. Formam Summus Pontifex Pius XII determinavit pro singulis Ordinationibus sacramentalibus. At evidens est non afficere documentum pontificium ad ipsa materialia verba, sed ad formalia, scilicet, forma debet exprimi talibus verbis, quae gratiam ab unoquoque sacramentel sive Ordinatione sig­ nificatam exprimant. Quoad formam vero attinet, cum in carmine theseos nihil aliud ponatur, quam quod in genere soleat definiri nomine formae, non est necessarium ut pro­ batio specialis tradatiir; ideoque in scholio de forma agere sufficiet. 96. Sententiae. Post documentum Pii XII, Sacramen­ tum Ordinis, nulla iam discrepantia inter theologos catholi­ cos esse potest ; unde adversarios haec thesis dogmatica non habet, prout illam nunc proponimus a quaestione historica separata. 97. Doctrina Ecclesiae. Praeter documenta in anterio­ ri thesi allata : GreGORH IX (D 445), Statuta Ecclesiae An­ tique (D 150), Conc.Trident. (D 910), Leonis XIII (D 1963) et Pii XII (D 3001,3), haec alia notanda sunt: Leo XIII in definitione nullitatis Ordinationum Anglicanorum, referens sententiam Clementis XI, quae ferebat: “loannes Clemens Gordon ex integro et absoute ordinetur ad omnes ordines etiam sacros et praecipue presbyteratus...”, ait : “Quae sententia, id sane considerare refert, ne a defectu quidem traditionis instrumentorum quidquam, momenti duxit : tunc enim praescriptum de more esset ut ordinatio sub con­ dicione instauraretur”2. Quod supponit instrumentorum tra­ ditionem non haberi ut materiam Ordinis, secus non sub con­ dicione sed absolute ordinatio repetenda esset ; sub condicio­ ne autem fieri debuisset, quia tunc temporis disputabatur de hac re, et Ecclesia semper exigit tutiorismum ubi agitur de validitate sacramentorum. Pius XII in Constitutione Sacramentum Ordinis: “Quae cum ita sint, divino lumine invocato, suprema nostra Aposto­ lica Auctoritate, et certa scientia declaramus, et, quatenus opus sit, decernimus et disponimus: Sacrorum Ordinum dia­ conatus, presbyteratus et episcopatus materiam eamque unam esse manuum impositionem... Hinc consequitur ut declare2 Epist. “Apostolicae curae?*: ASS (1896-1897) 198. Subductio linearum non est nostra sed ipsius Summi Pontificis. r,.l c.2 λ.2. materia et forma ordinis, th.7 n.95-98 679 mus, sicut revera ad omnem controversiam auferendam... Apostolica nostra auctoritate declaramus, et, si unquam ali­ ter legitime dispositum fuerit, statuimus instrumentorum tra­ ditionem saltem in posterum non esse necessariam ad sacro­ rum diaconatus, presbyteratus et episcopatus Ordinum vali­ ditatem”. “De materia autem... in uniuscuiusque Ordinis collatione, eadem suprema Nostra Apostolica Auctoritate, quae sequun­ tur decernimus et constituimus: In Ordinatione Diaconali materia est episcopi manus impositio quae in ritu istius Or­ dinationis una occurrit... In Ordinatione Presbyterali mate­ ria est prima manuum impositio quae silentio fit, non autem eiusdem impositionis per manus dexterae extensionem con­ tinuatio, necJultima cui conjunguntur verba: Accipe Spiri­ tum Sanctum: quorum remiseris peccata... Denique in Or­ dinatione seu Consecratione Episcopali materia est manuum impositio quae ab episcopo consecratore fit” (D 3001,4-5). Valor theologicus. Thesis doctrinam catholicam susti­ net. 98. 1. Probatur ex sacra Scriptura. Illa est materia Sacramenti Ordinis, quae unica in sacra Scriptura proponi­ tur. Atqui in locis Scripturae, ubi de ordinatione sermo est, non nisi manus impositio exhibetur. Ergo manus impositio est unica materia sacramenti Ordinis. Prob. mai. Nam Apostoli sacramenta conficiebant secun­ dum mandatum a Christo acceptum. Ergo si illi tantum manus impositionem adhibebant ad ordinandum, -signum est hanc materiam a Christo eos didicisse. Prob min. Ut in thesi superiori et in thesibus anteriori­ bus saepe diximus, in Act 6,6; 14,22; 2 Tim 1,6; 1 Tim 4,14; 5,22 (quae unica sunt loca in quibus de ordinationibus agitur) semper et ut unica materia manus impositio assigna­ tur. 2. Probatur ex traditione. Constat in thesi anteriori Sanctos Patres antiquiores nullam aliam materiam in Ordi­ natione agnovisse quam manus impositionem. luvat tamen aliqua addere testimonia: Ammonius Alexandrinus commentans Act 6,5 : et orantes imposuerunt eis manus, scribit : “Notandum quod per preces et manuum ad verbum acceden- 680 I'.SOLA, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIAI.IS CHRISTIANAE. V tium impositionem ordinatio et diaconatus dignitas diaconis ab initio data est ; et mos ille usque ad nos perseverat” 8. S.Isidorus Hispal, saepius de ordinatione loquitur et nunquam nisi manus impositionem meminit. In libro De ec­ clesiasticis officiis, haec habet : “Quod vero per manus impo­ sitionem a praedecessoribus Dei sacerdotibus episcopi ordinan­ tur antiqua institutio est... Sic Dominus N.I.Ch. per manus impositionem apostolis suis benedixit, sicut in Evangelio Lu­ cae scriptum est : Et produxit eos trans Bethaniam, et eleva­ vit manus suas et benedixit eis... (Lc 24,50-51). Et in Act Apost ex praecepto Spiritus Sancti, Paulo et Barnabae ab Apostolis manus imposita est in episcopatum, et sic missi sunt ad evangelizandum (Act 13,1-3)”. Tum explicat ordina­ tionem episcopi, presbyteri et diaconi per manus impositio­ nem, ubi vero de subdiacono agit, ait: “Hi cum ordinantur, sicut sacerdotes et levitae manus impositionem non susci­ piunt, sed patenam tantum et calicem de manu episcopi et ab archidiacono scyphum aquae cum aquaemanili et manutergium accipiunt” “. Quod idem est atque invenitur expressius per particulam quia in Statutis Ecclesiae antiquis, in Const. Apost. et fere in omnibus Ordinibus Romanis, ut supra no­ tavimus (n.87,3). S.Eugenius Toletanus consulit S.Braulium, quid facere debeat cum quodam viro quem in sua dioecesi invenit “qui non acCepto presbyterii gradu, presbyterii peragit officium... Rogatus [Eugenius 1 Ep. Tolet.] a rege ut eum presbyte­ rum ordinaret, quia iussioni principis resistere non praeva­ luit, hoc genus factionis [ = fictionis] invenit. Duxit eum ad altarium, manum non imposuit, et, cantantibus clericis in excelso, pro benedictione maledictionem effudit. Quid inde fieri praecipit vestra prudentia, cita me iussione certifica; nam nescio aut si iste presbyter habeatur, aut si illi, qui per eum baptizati chrismate praenotati sunt, recte christicoli vo­ citentur” 5. Iure dubitat Eugenius de validitate ordinationis huius pseudopresbyteri. S.Braulius responsionem dat satis indirectam, et fortasse ex illa erui posset ipsum non perfec­ tam cognitionem de essentia presbyteratus habere. At in utro3 Fragirtcnta : MG 85.1530. * De Eccles, offic. 12 c 5; c 10 n.2: ML 83.782.791. Cf. Décret. 5: ML 84,167.200.595; Etymolog. 1.7 c.12: ML 82.290. ° J.MadoU, Epistolario de S.Dra-ulio de Zaragosa, epist 35 p.159-161; respon­ sio S.Braulii est epist.36 p.l63s. L.l c.2 a.2. materia et forma ordinis, th.7 n.98 681 que Patre apparet impositionem manus esse unicum ritum cognitum pro presbyterali ordinatione 67. S.Beda: “Vendunt columbas qui acceptam Spiritus Sancti gratiam non gratis, ut praeceptum est, sed ad praemium dant qui impositionem manus, qua Spiritus Sanctus accipitur, etsi non ad quaestum pecuniae, ad vulgi tamen favorem tribuunt, qui sacros ordines non ad vitae meritum, sed ad gratiam lar­ giuntur” Amalarius agens de ordinatione diaconali explicat quid significet manus impositio in qua ordinatio consistit: “Per manus operam intelligimus, per digitos dona Spiritus Sancti”; et paulo ante: “Est libellus quidam apud nos de sacris ordi­ nibus, nescio cuius auctoris [ = Ordo Romanus antiquus], qui dicit solum episcopum, debere manus imponere super dia­ conum, 'quia non ad sacerdotium consecratur, sed ad minis­ terium’. Numquid scriptor libelli doctior atque sanctior apo­ stolis, qui posuerunt plures manus super diaconos, quando consecrabantur...?” Neque alium ritum memorat quam im­ positionem manus, quam iterum explicat: “Per impositionem manuum opera Sancti Spiritus intelligimus”. De presbyteris autem scribit : “Presbyteri deputantur in loco filiorum Aaron. Scriptum est in libro Numerorum: Haec nomina filiorum Aaron sacerdotum, qui uncti- sunt, quorum repleta est conse­ cratio manus ut sacerdotio fungerentur. Hunc morem tenent episcopi nostri ; manus presbyterorum ungunt de oleo”. Non tamen Amalarius considerat hanc unctionem tanquam ritum essentialem ordinationis, etenim statim addit: “Manifestum est cur hoc faciunt ; ut mundae sint hostiae Deo ad offeren­ dum, et largae ad cetera officia pietatis ; utrumque designa­ tur per oleum, et gratia curationis, et caritas dilections”. At consecratio sive ordinatio habetur per manus impositionem : “Hi—statim adiungit—praesunt levitis [ = diaconis]... Ipsi enim quando consecrantur manus impositionem accipiunt. Quid illud significet, secundum quod nobis Dominus dedit, ministravimus” 8. Consecrationem episcopi videtur Amalarius reponere in capitis unctione, neque de manus impositione ser­ monem facit ; at hoc ideo accidit, quia pro illo “secundum auctoritatem Patrum, scilicet Paulum apostolum et Ambro­ sium archiepiscopum et Hieronymum presbyterum, consecra­ tio ad immolandum facta est Episcopi in ordinatione presby­ 6 De hac re, cf. J.Madqz, o.c., p.161 n.19 7 Homil. 1.1,22: ML 94.116. Λ Liber officialis [De Eccl. offic.] 1.2 c.12 n 11.9.13; c3 n.1-2; ed. HansSENS, 2,224-227. 682 F.SOI.A, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V teri”8 ; scilicet, pro Amalario presbyteratus et episcopatus non sunt duo sacramenta distincta, saltem adaequate. Si ad saeculum XII venimus, quando certo erat iam in usu liturgico instrumentorum traditio, adhuc multi sunt auc­ tores qui nullam de illa mentionem faciunt, vel essentiam sacramenti in manus impositione reponunt. Inter hos sunt: Honorius Augustodunensis, Guiebertus Abbas, S.Bruno, Algerius Leodicens., Herveus, Gratianus, Rupertus Tuit., S.Thomas Cantuar., Richardus Cantuar., Petrus Cantor, Hugo Rothomag. * 10 Alii vero auctores eodem saecu­ lo exponunt essentiam Ordinationis per manus impositionem, postea vero explicant instrumentorum traditionem tanquam ritum secundarium et explicativum sive symbolicum illius potestatis quam per manus impositionem acceperunt. Hoc modo procedit Hugo Vxctorinus: “Hi post invocationem Sancti Spiritus stolam super utrumque humerum accipiunt... accipiunt et calicem cum vino et patenam cum hostiis de manu episcopi, quatenus his instrumentis potestatem se accepisse agnoscant placabiles Deo hostias offerre” ”. Antea vero sae­ pius dixerat manus impositione dari potestatem offerendi sa­ crificium. Verba Hugonis Victorini repetunt fere ad litteram Pe­ trus Lombardus, Auctor quidam anonymus, Innocentius III, Stephanus de Balgiaco, etc., pluresque alii a cl. Van Ros­ sum citati Ergo ex his testimoniis suffcienter constat ritum impo­ sitionis manus fuisse adhibitum in Ecclesia et habitum tan­ quam sacramenti essentialem etiam quando instrumentorum traditio inducta erat. 99. 3. Probatur ex ritu ordinationis et praxi Eccle­ siae. Illa esse debet materia sacramenti Ordinis, quae semper » Id., C.14 p.233-236. 10 Honorius Augustodunensis. Gemma animae 1.1 c.175: ML 172.599; GuilbERTus Abbas. Dc Pignoribus sanctorum 12 c 3.6: ML 156,637; S.Bruno, In 2 Tim 1.6: ML 153,460; Algerius Leodin., Liber dc misericordia ct ius· titia p.3.a c-23: ML 180.941; Herveus. Comment. in 1 Tim c.4: ML 181.1430; Gratianus. Decretum: ML 187 (nihil omnino dicit de instrumentorum tradi­ tione); Rupertus Tuit., Dc divinis offic. 1.3 c.9: ML 170.64s; S.Thomas CantuariEnsis. Vita S.Thomac Cant. 13 c 12: ML 190.1113 (apud Herbertum de Boseham); Richardus Cant., Epist. ad Episcopos Angliae: ML 207.160 (inter opera Blessi, epist.53); Petrus Cantor, Verbum abbreviattfiit c.60: ML 205,184; Hugo RothomagEnsis. Dogmatum christianae fidei 1.2 c.2-3; Rocaberti, Bibliotheca Maxima Pontif. 22,1347. 33 Hugo Victorin., Dc Sacramentis 1.2 p.3 n c.12: ML 117.351. 32 P.Lombardus, 4 Sent, d.24 n.9: ML 192,904; Auct. Anonymus, SS.Ecclcs. Rit. divinorumque offic. exfllic. ex Ms Vaticano 5046, apud Van Rossum, 158-159; Innocentius III, De sacro altaris mysterio 1.1 c.5: ML 217.780; Stephanus de Balgiaco, Liber dc Sacram. Altaris c.9: ML 172,1281; Van Rossum, o.c., 158-162. i,.l c.2 λ.2. materia et forma ordinis, th.7 n.98-100 683 fuit in Ecclesia latinai et in Ecclesia Orientali. Atqui hoc ha­ betur in sola manus impositione, prout apparet in libris liturgicis. Ergo manus impositio est materia essentialis sacramen­ ti Ordinis. Prob. mai. Si d) ritus aliquis apparet semper in usu ad ordinationem et quidem aliquando solus in usu ; et i>) non exstat ullum decretum neque documentum pontificium ex quo constet materiam mutatam esse vel aliquid essentiale esse ad­ ditum ; talis ritus evidenter est ritus essentialis, ac proinde materia Ordinationis. Prob. min. Huiusmodi ritum fuisse manus impositionem constat ex documentis liturgicis allatis in thesi anteriori ; ne­ que necesse est ea iterum transcribere. Quod attinet ad praxim Ecclesiae notandum est quod Leo XIII dicebat respectu ad decretum Clementis XI, supra memorati (iti quo iubebat Summus Pontifex ut ex integro et absolute renovaretur ordinatio presbyteralis loannis Clemen­ tis Gordon) : “Quae sententia, id sane considerare refert, ne a defectu quidem traditionis instrumentorum quidquam mo­ menti duxit : tunc enim praescriptum de more esset ut ordi­ natio sub condicione instauraretur” ie. Sub condicione non re­ petitur illud quod certe est essentiale, sed tantum quod pro­ babiliter essentiale est. Ergo signum est Leonem XIII saltem non cognovisse ullum decretum pontificium ex quo consta­ ret mutationem factam aut additionem alicuius ritus essen­ tialis ad materiam sacramenti Ordinis. 100. Obiectiones. 1. Plurcs auctores gravesque Theologi ha­ buerunt traditionem instrumentorum tanquam veram et unicam ma­ teriam sacramenti Ordinis. Ergo saltem aliquando non fuit manus impositio materia sacramenti Ordinis. Dist. mai. Et hi auctores rem pro certo tradiderunt, iieg. antec.; tanquam opinionem, conc. antec. Possemus proprie transmittere di£ficiiltatcm, quae per se non ad thesim nostram attinet, sed ad ante­ riorem. Nam nos in hac thesi dogmatica directe docere volumus nunc materiam unicam esse impositionem manus. Attamen, siquidem vere difficultatem facit, animadvertimus, generatim auctores, qui de hac re egerunt ct in sensu obicientis locuti sunt, vel non affirmando, sed opinando, vel praescindendo egerunt. Quod occurrit paecipue in auc­ toribus s.XII-XIV. Eo tempore incepit doctrina de materia et forma sacramentorum, neque fixa erat omnino. Ideo fluctuantes unam aliamve materiam proponebant pro singulis sacramentis, ut diximus thesi anteriori in nota 29. Posteriores vero theologi, qui affirmando asserebant materiam fuisse instrumentorum traditionem innitebantur 13 Epist. “Apostoficae curae": ASS 29 (1896-1897) 198. Dc hoc argumen­ to, cf. M.Quera, El decretd de Eugenio ÏV para los Armenios y cl Sacra­ mento del Orden: EstEcl (1925) 237-240; (1927) 166-167. 684 E.SOI. »E SACRAMENTIS VITAE SOCIAl.lS CHRISTIANAE. V y-------------------------------------------------------------------------------------------- in decreto pro Armcnis, de cuius valore iam locuti sumus, ct contra quos possunt adduci verba nuper citata Leonis XÎII bene decretum huiusmodi cognoscentis. 2. Concilium Tridentinum noluit definire materiam ct formam sacramenti Ordinis. Atqui si manus impositio esset certo materia, hoc saltem aliquo modo indicassct. Ergo pro Concilio Tridentino impositio manus non erat materia sacramenti Ordinis. Conc. mai. Trans, min. Nego cons. Nam revera Concilium Tri­ dentinum noluit definire in quaestionibus, a catholicis disputatis, et in casu particulari, praecise eo tempore fuerat a Tapper detecta In­ structio ad Armenos, quae ansam dederat discussionibus. Sed tamen Concilium Tridentinum sufficienter innuit materiam Ordinationis esse manus impositionem, nam semper atque de ritu ordinatiouis agit meminit manus impositionem, ut in c.3 de Sacramento Extremae Unctionis: “Nam ut ostenditur illic, proprios huius sacramenti mi­ nistros esse Ecclesiae presbyteros quo nomine eo loco non aetate seniores aut primores in populo intelligcndi veniunt, sed aut episcopi aut sacerdotes ab ipsis rite ordinati per impositionem manuum pres­ byterii” (D 910); et in c.3 de Sacramento Ordinis, ubi ostendit sacramenfalitatem Ordinationis, evidenter allusionem facit ad materiam ubi dicit : “Cum Scripturae testimonio, apostolica traditione et Patrum unanimi consensu perspicuum sit, per sacram ordinationem, quae verbis et signis exterioribus [— ergo materia et forma] perficitur, gratiam conferri : dubitare nemo debet, ordinem esse vere et proprie unum ex septem sanctae Ecclesiae sacramentis. Inquit enim Aposto­ lus: Admoneo te. ut resuscites gratiam Dei, quae est in te, per im­ positionem manuum mearum...” (D 959) et citat 2 Tini 1,6-7; 1 fim 4,14). 101. Scholion 1. De forma Sacramenti Ordinis. Forma Sacra­ menti Ordinis exprimitur in Sacra Scriptura per locutionem 'oran­ tes" (Act 6,6; etc.). In primitivis et antiquissimis libris liturgicis, solet apponi oratio m qua invocatur gratia Spiritus Sancti. Sic v.gr. in Constitutionibus Apostolicis: “Cum presbyterum ordinas, episcope, .nanum super caput eius ipse impone... et orans dic: Domine Om­ nipotens... Ipse nunc quoque respice super hunc famulum tuum, qui suffragio ac iudicio totius cleri in presbyterium coaptatus est, et imple illum spiritu gratiae et consilii, ut adiuvet et gubernet popu­ lum tuum...”14 In vetusto Libro Ordinum post manus impositionem sequitur haec benedictio: “Sit nobis ad Deum, fratres, communis oratio, ut hic qui in adiutorium nostrum ct utilitatem vestrae salutis eligitur, presbyterii benedictionem divini indulgentia muneris conse­ quatur et Spiritus Sancti munificentia fecundetur, dignitatemque honoris atque virtutem ne in aliquo reprehendatur obtineat. Arnen. Oratio ad ordinandum presbyterem. Deus qui seniorum ordinem, qui praeessent Ecclesiae tuae in tabernaculum templi tui constituendum esse iussisti: sanctifica hunc famulum tuum Illum, quem presbyterii honore in ecclesia illa manuum nostrarum officio consecramus. Con­ servet disciplinam sanctae Ecclesiae cum custodia bonae vitae. Ex­ pleat acceptum officium sine crimine, et sit clarus in documentis ho­ nestissimae vitae. Doctor plebium et rector subicctorum, teneat or­ dinate catholicam fidem, ct cunctis annuntiet veram salutem. Semetipsum quoque mente erudiat et carnem castificet. Lectionem opere “ Consi. Afost. 8,16,2-5; cd.FtWK, 522. ■ ι,.Ι c.2 λ.2. materia et forma ordinis, th.7 n.100-103 685 compleat, et opus in lectione multiplicet. Sufficiat illi ad vitam fides, ad presbyterium castitas, ad humilitatem quies: ut conversans in castitate et fide, tam doctrinis sibi creditis erudiat, quam operum exempla instituat'. Arnen. Te annuente, Salvator. Completuria. Comple nunc, Domine, ministerii tui summam, et sacerdotem tuum ornamen­ tis totius clarificationis instructum caelestis unguenti odore sancti­ fica. Arnen." Accedit traditionem manualis et quaedam “confirmatio post ordinatum presbyterem" “. Sic plus minus immutatae appâtent formulae ordinationis, quae paulatim longiores evadunt. In primitivis Ordinibus sunt simplices, et solet distingui inter orationes nd ordinandos presbyteros, ct con­ secrationem presbyteri. Primae orationes sequuntur impositionem sto­ lae, postea vero sequitur consecratio estque eadem praefatio, quae in actuali Pontificali Romano legifur, et respondet illi antiquissimae completuriae. quae apparet in Libro Ordinum et in similibus libris liturgicis gallicanis. 102. Concilium Florentinum in Instructione ad Armenos reponit formam Ordinationis in verbis: “Accipe potestatem offerre sacrificium in Ecclesia pro vivis et mortuis in nomine Patris et Filii et' Spiritus Sancti” (D 701). At haec formula non apparet primo nisi in Ponti­ ficali Radbordi manuscripto, pertinens ad s.XI-XII ; auctores anti­ qui illam non cognoscunt. Ceterum de valore Instructionis ad Ar­ menos iam supra diximus (n.92). Pius XII in Constitutione Apostolica Sacramentum Ordinis non solum materiam, sed etiam formam sacramenti Ordinis determinavit: “De... forma in uniuscuiusque Ordinis collatione, eadem suprema nostra Apostolica Auctoritate, quae sequuntur decernimus ct consti­ tuimus: In Ordinatione Diaconali... forma constat verbis Praefa­ tionis quorum haec sunt essentialia idcoque ad valorem requisita: Emitte in eum quaesumus, Domine, Spiritum Sanctum, quo in opus ministerii tui fideliter exsequendi septiformis gratiae tuae munere roboretur. In Ordinatione Presbyterali... forma constat verbis Prae­ fationis quorum haec sunt essentialia ideoque ad valorem requisita: Da, quaesumus, Omnipotens Pater, in hunc famulum tuum Presbyterii dignitatem ; innova in visceribus eius spiritum sanctitatis, ut accep­ tum a Te, Deus, secundi meriti munus obtineat censuramque morum exemplo suae conversationis insinuet. Denique in Ordinatione scu consecratione Episcopali... forma constat verbis Praefationis quorum haec sunt essentialia, ideoque ad valorem requisita: Comple in sacer­ dote tuo ministerii tui summam et ornamentis huius glorificationis instructum caelestis unguenti rore sanctifica" (D 3001,5). 103. Scholion 2. De impositione unius aut duarum manuum. Constitutio Sacramentum Ordinis, determinans materiam huius Sa­ cramenti praecipit impositionem unius manus (dexterae) ad diacona­ tum et manuum ad presbyteratum et episcopatum. Unde quaesfio oriri potest circa necessitatem impositionis ambarum manuum in presbyteratu, ct episcopatu. Sacra Scriptura saepius manus impositionem memorat. Possunt' distingui diversae textuum series: a) textus qui agunt dc ordina­ tione; b) textus qui referuntur ad confirmationem ; c) alii textus, v.gr. agentes de sanatione charismaïica. “ t.iier Ordinum, ed. Fïrotin, 54,55. 686 F.SOI,Λ, DJ? SACRAMENTIS VITAE SOCIATIS CHRISTIANAE. V a) Agunt de ordinatione hi textus: Act 6,6 orantes [Apostoli] έπέθησαν αύτοϊς τάς χεΐρας [ordinatio diaconalis], / Act 14,23: 1st cum constituissent (χειροτονήσαντες) illis/fer sin­ gulas ecclesias presbyteros... / 2 Tim 1,6: Admoneo te ut resuscites gratiam Dei quqe est in te διά τής έπιθέσεως τών χειρών μου. 1 Tim 4,14; Noli négligera gratiam quae est in te, quae data est tibi per prophetiam cum έπιθέσεως τών χειρών τοϋ πρεσ­ βυτερίου. 1 Tim 5,22: χεΐρας ταχέως μηδενί έπιτίθει. 13,3 : orantes et έπιθέντες τάς χεΐρας αύτοϊς... 2 Cor 8,19: non solum autem, sed et ordinatus est (χειροτονηθείς ab ecclesiis comes peregrinationis meae. Hebr 6,2: ...baptismatum doctrina, έπιθέσεως χειρών, resurrectio­ nis mortuorum; b) referuntur ad confirmationem hi textus: Act 8,17-20: Tunc έπετίθεσαν τάς χεΐρας super illos et accipiebam Spiritum Sanctum. Cum vidisset autem Simon quia διά τής έπιθέσεως τών χειρών A bostolorum daretur Spiritus Sanctus, obtulit eis pecuniam dicens: Date et mihi... ut cuicumque έπίθώ τάς χεΐρας... Act 19,6: lit έπιθέντος αύ cjï ; τοϋ i Ιαύλ'.υ χεΐρας venit Spiritus Sanc­ tus super eos. ci De sanatione charismatica agunt : Act 9,12.17: lit vidit virum nomine Αηαηίαηι.,.έπιθέντα αύτώ χεΐ­ ρας... Iit abiit Ananias... et έπιθε’ς έπ’αύτόν τάς χεΐρας... Act 288: Ad quem [aegrotum] Paulus intravit et cum orasset, et έπιθείς τάς χεί/α- salvavit eum. Aci 9,41: dans [Petrus] illi [Tabithae] χεϊρα erexit eam. Mc 6,5: Iit nc'i poterat ibi virtutem ullam facere nisi paucos infir­ mos έπιθείς τάς χεϊρα: aravit. Dc pueris a Domino benedictis dicitur: Mt' 19,13: Tmnc oblati sunt ei parvuli ut τάς χεΐρας έπιθή... καί έπιθείς τάς χεΐρας αύτοϊς abiit inde. Et Mc 10,16: et complexans eos et τιθείς τάς χεΐρας, benedicebat eos. Similes textus multiplicari possent. Sed hi sufficiunt ad nostrum scopum. Nam, ut ex illis apparet, fere semper (ne dicamus semper) sermo est de impositione manuum. Tantum sermo est de manu ubi S Petrus erexit Tabitham ; in reliquis textibus agitur de impositione manuum. Bis adhibetur verbum χειροτονεϊν (Act 14,23 et 2 Cor 8.19) -'x quo deduci nihil potest. Praeterea, ter (Act 19,6; 1 Tim 5,22; Hebr 6,2) ponitur manus (χεΐρας) sine articulo; sed revera in his locis sensus est' genericus, et aequivalet formulae hispanicae tinpoveion de manos; in Act 19,6 non est revera clarus hic sensus gencricus, sed notandum est lectionem sine articulo non inveniri in om­ nibus codicibus; tandem in Act 9,12.17 invenitur indiscritninatim sine articulo (v.12) et cum illo (v.17). Ex his quis eruere posset in Sacra Scriptura referri usum im­ ponendi duas simul ntanus. At non videtur praecipitanda sententia. Etenim : a) textus generafim sunt in plurali numero, scilicet, refe­ runtur ad impositionem manuum non unius viri, sed plurium; ac proinde plurali numero uti debent textus, etiamsi si unusquisque noti nisi’suam manum dexteram imponeret', b) In Act 9.12.17; 19,6 unus est qui imponit manus, sed vel indiscritninatim dicitur cum articulo E.l c.2 λ.2. materia et forma ordinis, th.7 n.103-104 687 et sineïarticulo, vcl in secundo textu habetur simpliciter sine articulo, ac proirtde in forma generica, c) Tandem unicus textus in quo clare sermo est de impositione manuum (τών χειρών μού) Pauli, esi 2 Tim 1,6: ... gratia quae est in te per impositionem manuum mearum. 104. Matins autem impositio non necessario debet intelligi eo modo quo nunc fit. Saepius levabant manus eo pacto quo presbyteri extensam manum dextram sustinent super ordinandos durante Prae­ fatione. At de his dicemus postea. In libris ritualibus graecis generatim adhibetur verbum χειροτονεϊν; vel eadem varietas apparet atque in Scriptura. In Ecclesia latina non est facile per se determinare, nam adhibetur rubrica gencrice: im­ positio manus, vel manuum impositio. Martène “ edidit 23 Ordines, e quibus quinque pertinent ad Ecclesias Orientales (14 20 21 22 23); tres (12 16 18) non afferunt nisi ordinationem Episcopi; Qrdines 1 et 7 vix rubricas habent. Itaque, quinque his postremis relictis, sequentem conclusionem eruere poterimus: ex 5 orientalibus, Ordo 21 expresse dicit imponendas esse ambas manus episcopi ; Ordo 22 praescribit plures impositiones tum cum manu dextra, tum cum dua­ bus manibus; ceteri tres Ordines. 14 20 23, loquuntur de una tantum manu imponenda, quam Ordo 20 dicit expresse esse dexteram. Re­ stant tredecim Ordines Romani e quibus Ordo 17 meminit ambas manus. Ordo 19 dexteram manum, Ordines 2 9 15 habent hanc ru­ bricam: "... et benedicente cum episcopo, manus super caput eius teneat, similiter et presbyteri qui praesentes sunt manus suas iuxta manum episcopi super caput illius teneant”. Ordines vero reliqui, 3 5 6 8 10 11 13 ita exponunt rubricam: “Hac [letania] expleta, manum super capita eorum ponat, necnon et circumstantes presbyteri manus suas iuxta manum episcopi supra capita eorum teneant.” Si conferuntur duae rubricae, apparet statim vix discrimen intercedere, cum m utraque debeant ponere presbyteri manus suas iuxta manum episcopi ; sed in prioribus Ordinibus, 2 9 15, antea dicitur episcopus imponere manus. Unde concludendum est : ex decem et octo Ordi­ nibus, qui rubricas habent. 5 (2 9 15 17 21) exigunt duas manus (etsi non expresse nisi duo Ordines, 17 21), quamvis postea dicant pres­ byteros suas manus ponere iuxta manum episcopi ; reliqui omnes, scilicet, 3 4 5 6 8 10 11 13 14 19 20 21 unius manus impositionem agnoscunt ; unus Ordo, 22, et unam et ambas manus praecipit im­ ponendas. Maior itaque pars una tantum manus imponartir iuhem. Possent etiam considi textus SS.Patrum et Conciliorum, et inve­ niremus eandem proportionem, quando expresse de ritu ordinationis agunt; si enim gcnerice de manus impositione loquuntur, nihil dedu­ cere poterimus. Maioris momenti sunt illae citationes in quibus prae­ cipitur determinate manus dexterae impositio, ut habetur in PseudoDionysio: “Pontifex quidem, qui ad pontificiam consecrationem est evectus, utroque gerui flexo ante altare, supra caput habet’ scripturas a Deo traditas, manumque pontificis, atque hoc modo a pontifice, qui ipsum consecrat, sanctissimis adprecationibus consecratur. Sacerdos vero utroque poplite ante altare flexo in capite habet dexteram pon­ tificis, et hoc modo ab ilio pontifice qui illum consecrat sanctis in­ vocationibus consecratur. Porro diaconus unum genu flectens ante w Martène. Dc antiquis Eclcsiac ritibus 2 c.8 a.ll p.34-119. 638 I'.SOLA, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V divinum altare super caput habet dexteram pontificis ipsuiy conse­ crantis et ab eo consecratur invocationibus ad ministrorum conse­ crationem accommodatis” / 105. Scholion 3. De tactu physico in impositione manuum. Con­ stitutio Apostolica Sacramentum Ordinis, etiam hanc/ quaestionem attingit: “Ne vero dubifandi praebeatur occasio, praeçipimus ut im­ positio manuum in quolibet Ordine conferendo caput ordinandi phy­ sice tangendo fiat, quamvis etiam tactus moralis ad Sacramentum va­ lide conficiendum sufficiat...” (D 3001.6). Haec autem Pii XII dispositio fundamento non caret historico. Ut vidimus in schol.2 sacra Scriptura impositionem manus eodem modo enuntiat quando agitur Jc Ordinatione, confirmatione atque de aliis usibus, ut benedictionibus, curationibus charismaticis, etc. In huiusmodi casibus constat ex praxi antiquorum, diversis monumentis graphicis ct descriptionibus conservata, impositionem manus non sem­ per fuisse per contactum physicum super caput alicuius. Imponere manus dicebatur saepe de manuum vel manus dexterae extensione ad iusiurandum faciendum vel votum emittendum ad aliquam elec­ tionem. Illae manuum impositiones de quibus sermo est in Constitu­ tionibus Apostolorum, Didascalia, Testamento D.N.I.Ch., etc., et pluribus aliis documentis, ad electionem Episcopi vel etiam presby­ teri. debent intelligi de extensione manuum qua approbabant fideles, vel sacerdotes, designationem alicuius ad munus determinatum con­ secrandi. Saepius etiam ipsa manus impositio ad ipsam consecratio­ nem seu Ordinationem fiebat per huiusmodi extensionem. Hinc ge­ nerale in usu fuit tanquam synonima habere verba graeca χειροθισία et χ ι,.οτονία, quae tamen per se impositionem et extensionem manus significant. Paulatim vero discrimen etiam in technicismo ecclesiastico invaluit, sed non ante s.VIII ; non enirq.nisi post Concilium Nicae­ num II (a.787) definitive apud graecoe vox χ ιροθισία dicifur de ordinibus minoribus, ad maiores autem reservatur vox χειροτονία ” In Catacumbis S.Hermetis depincta habetur quaedam sacerdotalis ordinatio, ubi episcopus et adstantes presbyteri cum manibus extensis repraesentantur ”. Iure, igitur, Summus Pontifex non exigit', ad Ordinationis valorem, manuum impositionem per verum contactum physicum 17 De Eccles. Hierarch, c.5,7: MG 3.510. 18 Cf. P.MjîBstEr in recensione ad opus Techinu chirotensii i chirotouii: RcvBen 24 (1907) 55-553. »» Tn DB 3.849. 20 De tota hac materia, cf. P.Galtier, Imposition des mains: DTC 7,13021425, praesertim 1408-1425. b.l C.3 A.l. MINISTER ORDINIS. TH.8 N.104-107 689 CAPUT III De ministro et subiecto Sacramenti Ordinis ARTICULUS De ministro I Ordinis Thesis 8. Minister ordinarius Sacramenti Ordinis est solus episcopus; presbyter vero, ex induito apostolico, potest esse minister dumtaxat ordinum non sacramentalium. S.Th., Suppi. q.38 a.l ad 3; Pssch, 336-339; la B·. ».1050-1062; Lerch er-UmdErg, n.725-731; parri, 2 n.774; Michel, Ordre: DTC 11,1385s. OTTKN, n.376-383; PuIO 1>E Lennerz, n.236-241; Gas- 106. Nexus. Hierarchia ecclesiastica et potestas ex of­ ficio ad sacramenta valide conficienda, transmittitur in Ec­ clesia per Sacramentum Ordinis. Sunt enim Sacerdotes dis­ pensatores mysteriorum Dei. Sacramentum autem nullum erit si minister idoneus non sit, praeditus, scilicet, potestate ad illud sacramentum conficiendum. Inde iam patet momentum huius quaestionis pro tota vita Christiana cuius centrum est Eucharisticum Sacrificium, et cuius nutrimentum est gratia quàe primo per sacramenta confertur, et cuius augmentum primam gratiam sacramentalem supponit. 107. Notiones. Minister Sacramenti Ordinis ille est qui potestatem habet valide conficiendi ritum Ordinationis. Non agitur de liceitate sed de validitate. Ordines autem sunt sacramental'ES et non-sacramentales prout sacramento con­ ficiantur, necne. Sacramentales sunt : episcopatus, presbyte­ ratus, diaconatus; ceteri Ordines sunt non-sacramentales. Minister ordinarius ille est qui ratione Ordinis suscep­ ti potest valide ordinem conferre; extraordinarius autem, ille qui ad validitatem indiget induito apostolico. Itaque episcopus est minister ordinarius Confirmationis sacrae, quia ratione potestatis episcopalis potest valide ubique confirmare (quamvis illicite id ageret extra suam iurisdictionem sine li­ centia loci Ordinarii) ; presbyter autem non potest valide con­ firmare nisi Apostolica Sedes, sive per Ius commune, sive per indultum particulare, id illi permiserit, quamvis ad hoc 690 F.SOLA, HE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V non requiratur specialis quaedam ordinatio ; quia pote/tatem quasi radicalem habet iam ex presbyterali ordinatione: Ad consecrationem episcopalem requiruntur in/Ecclesia Latina tres episcopi, sed haec praescriptio respicit/solummodo ad liceitatem, minime vero ad validitatem T. / 108. Sententiae. Contra primam partem vix sunt ad­ versarii inter catholicos. Aliquo tamen sensu thesim negavit Wicleff cum dixit: “Confirmatio iuvenum, clericorum or­ dinatio, locorum consecratio, reservatur Papae et Episcopis propter cupiditatem lucri temporalis et honoris” (D 608). Contra alteram partem theseos, in quantum dicit presby­ terum posse esse ministrum extraordinarium Ordinum non sacramentalium, non sunt adversarii ; in quantum) vero additur dumtaxat, ac proinde excluditur possibilitas delegationis Apostolicae ad Ordines Sacramentales conferendos (saltem pres­ byteratus et diaconatus) adversantur Morinus, Many (sed hic tantum quoad diaconatum *), Lepicier, Lennerz, Baisi, VerMEER, Boularad, Journet, aliique nonnulli, qui admittunt facta aliqua huius delegationis3. Imo vero, ultimo hoc quin­ quennio quaedam tendentia manifestatur in favorem novae opinionis 3 a. 109. Doctrina Ecclesiae. Concilium Florentinum (Inst. ad Armenos): “Sextum sacramentum est Ordinis... Ordina­ rius minister huius sacramenti est episcopus” (D 702). Professio fidei JValdensibus praescr. : “Unde firmiter cre­ dimus et confitemur quod quantumcumque quilibet honestus, religiosus, sanctus et prudens sit, non potest nec debet Eucha­ ristiam consecrare nec altaris sacrificium conficere, nisi sit presbyter a visibili et tangibili episcopo regulariter ordinatus. Ad quod officium tria sunt, ut credimus, necessaria: scilicet 1 Pius XII, Const. Apost. “Episcopalis consecrationis" 30 nov. 1944: AAS 37 (1945) 133S. a S.Many, De sacra Ordinatione, quoad presbyteratum dicit: “ableganda est haec opinio [presbyterum posse alium presbyterum ordinare! inter fabulas” (ρ·Ι49)· 1 LennErz, o.c., n.236-241 ; C.Baisi, Ii ministro straordinaric deqli Ordini sacramcntali (Roma 1935); P.Vermker: Bijdragen 13 (1953) 262-275; E.BouI.ARAND, La consécration épiscopale est-elle sacramentelle?: BullLitEccl 54 (1953) 3-36; Cn.JouRNET, Vues récentes sur le sacrement dc F Ordre: RevThom 53 (1953) 81-108 3B De hac re actum est in XV Semana. Espanola dc Teoiogta. In volumine mox edito invenietur bibliographia satis abundans, praesertim in elucubrationibus: F.Solâ, Hasta qué punto puede dependor de la potestad de jurisdicciôn cl valor dc los sacramcntos; et D.FernXndez. /Qué suponc ya en el simple presbitero y qué lex aiiade cl Romana Pontifice para capacitarlo para adminis­ tror el sacramento de la confirmaciôn? /Cabe discurrir igitalmente acerca del sacramento del ordenf I..1 c.3 Λ.Ι. MINISTER ORDINIS. TH.8 N.107-111 691 certa persona, id est, presbyter ab episcopo, ut praediximus, ad illud proprie officium constitutus...” (D 424). Conàilium Tridentinum: “S. q. d. episcopos non esse presbyteris superiores, vel non habere potestatem confirman­ di et ordinandi, vel eam quam habent, illis esse cum presby­ teris communem... A.S.” (D 967). Etiam praescribunt Episcopum ad ordinationem : Conc. Nicaenum I, cn.4 et Conç.Antioch. (a.341), Sardicense (a.347). Carthag. II (ά.ΝΤΤ) et Nicaenum II*. 110. Valor theologicus. 1. Episcopatum non posse nisi ab episcopo conferri est sententia certa el communis. 2. Episcopos esse ministros ordinarios Sacramenti Or­ dinis est de fide implicite definita in Tridentino (D 967) quamvis non adhibeat verbum ordinarios. 3. Simplicem sacerdotem esse ministrum extraordina­ rium ordinum non-sacramentalium est sententia certa et com­ munis. 4. Simplicem sacerdotem non esse ministrum ordina­ rium ordinum sacramentalium, videtur de fide ex Triden­ tino (D 967). 5. Simplicem sacerdotem non posse esse ministrum ex­ traordinarium presbyteratus, est sententia multo probabilior (aliqui dicunt saltem probabilissimam, certam et communem) 5. 6. Simplicem sacerdotem non posse esse ministrum ex­ traordinarium diaconatus est sententia probabilis. 111. scopus. 1." pars. Ordinarius minister Ordinis est solus epi­ 1. Probatur ex sacra Scriptura. Ubicumque in N.T. Ordinationes narrantur, omnes ab episcopis factae dicuntur, nunquam vero a simplicibus presbyteris e. 2. Probatur ex traditione. Patres et theologi cum dis­ crimen inter episcopum et presbyterum assignant, illud in potestate Ordinis reponunt. Atqui hoc modo procedendi osConcilium Nicaenum I (a.325) cn.4: Msi 2,660; Concilium Antioch, cn.13: Msi 2,1314; Concilium Sardie, cn.19: Msi 3,20; Concilium Carthag. II cn,12r Msi 3,872; Concilium Nicaenum 11 cn.14: Msi 13,755. 6 F M.Cappeli.o ait : “Haec altera sententia longe communior est, eaque attenta praesertim traditione ac disciplina ecclesiastica, ut probabilior haben­ da; at etiam alia sententia intrinsece probabilis videtur” (Tractatus canonicomoralis de Sacramentis 11947] 4 p.194 n.299). Pesch dicit: haec sententia (contraria nostrae thesi] admittenda non est (n.669); idem repetit UmbErg (n.945); Puig de i.a B.: saltem probabilior (n.1053); S.Many respectu ad presbyteratum sententiam affirmativam ablegat inter fabulas (p.149). * Hoc etiam apparet in documentis ecclesiasticis; cf. v.gr. D 150s in Statutis Ecclesiae antiquis, in Const. Apostolorum, etc. 692 F. SOLA DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V tendunt simplices sacerdotes nullo modo posse esse ministros Ordinum sacramentalium. Ergo tantum episcopus est minis­ ter ordinarius Ordinum Sacramentalium. Maior est clara nec probatione indiget; sufficiat testi­ monium S.Athanasii, S.Epiphanii, S.Hierony^ii, Consti­ tutionum Apost., etc. (R 753 1108 1357 1234 1236 1237). Min. probatur. Nam si presbyteri possent esse ministri (saltem extraordinarii) sacramenti Ordinis, falso dicerent Patres et Theologi, sola potestate Ordinandi superiores esse episcopos presbyteris, cum hoc etiam de confirmatione va­ leret. Quod autem Concilium Tridentinum (D 967) dicat: “S.q.d. episcopos non habere potestatem confirmandi et ordi­ nandi, vel eam quam habent illis esse cum presbyteris com­ munem : A.S.” hoc non valet contra nostram probationem ; quia de confirmatione expresse Tridentinum docuit episco­ pos esse ministros ordinarios, concedens, proinde presbyte­ ros posse esse ministros extraordinarios. Hoc autem nunquam dixit de Ordinatione. Imo vero, neque in hac re secuta est Synodus instructionem ad Armenos, in quai episcopus minis­ ter ordinarius sacramenti Ordinis dicitur. Praeterea CIC ait : “Sacrae Ordinationis minister ordina­ rius est episcopus consecratus ; extraordinarius, qui licet cha­ ractere episcopali careat a iure vel a Sede Apostolica per peculiare indultum, potestatem acceperit aliquos Ordines con­ ferendi” (cn.951). Ubi sufficienter ostenditur non omnes, sed aliquos tantum posse simplicem sacerdotem Ordines ex indui­ to Apostolico conferreT. 3. Etiam argui potest ex non usu. Revera si talis potes­ tas exsisteret, sine dubio saepe Ecclesia in circumstantiis dif­ ficillimis tempore persecutionis, in locis missionum et dis­ sitis, id concessisset simplicibus sacerdotibus. Atqui non con­ stat de hac facultate concessa. Ergo, signum est Ecclesiam supponere huiusmodi indultum concedi non posse. Quod, eo vel magis valet, quod facultas conferendi Or­ dines minores conceditur Praefecto apostolico, Abbatibus, cardinalibus non episcopis ; et administratio confirmationis etiam parochis concessa est in casu necessitatis. Iam vero, tum Ordines minores, tum confirmatio non sunt tam neces­ sarii sicut Ordinatio presbyte ralis in illis circumstantiis spe­ cialibus. ’ Ita interpretantur canonistae magnae notae (cf. Wernz-Vidai.. 4.1 p 230s. praesertim p.234; F.M.Cappki.lo. Tra. latus canonico-inoralis de Sacrament's [1947] 4 p.188 n.287: “Huiusmodi potestas, in praesenti disciplina Ecclesiae, latinac, respicit tantum primam tonsura n ct ordines minores”). I..1 C.3 Λ.Ι. MINISTER ORDINIS. TH.8 N.lll-114 693 112. Probatur 2.a pars. Minister extraordinarius Ordi­ num non sacramentalium potest esse simplex sacerdos. Con­ stat ex perpetua praxi Ecclesiae Latinae. Saepe enim Summi Pontifices hanc facultatem concesserunt Abbatibus, Praefec­ tis apostolicis, etc. Ex iure communi hac fruuntur facultate cardinales non episcopi, etc. Haec praxis iam erat antiqua ; nam Concil. Nicaenum (cn.14) concedebat Abbatibus ut possenit lectoratum suis monachis conferre ; aliaque plura addu­ ci possent documenta 8*. Quoad subdiaconatum, habetur saltem documentum Giîlasii ad episcopos Lucaniae quibus ait: “Nec sibi meminerit [presbyter] ulla ratione concedi sine Summo Pontifice sub'diaconum aut acolythum; ius habere faciendi” ’. S.Pius V et Clemens VIII etiam concesserunt quibusdam Abbatibus cisterciensibus facultatem Ordinandi subdiaconos subditos suos1011 . 113. Ratio theologica etiam evincit hanc facultatem posse concedi ; etenim cum Oadines non-sacramentales sint de institutione ecclesiastica, congruum est Summum Ponti­ ficem simplici presbytero posse concedere collationem Ordi­ num ab Ecclesia institutorum. 114. Obiectiones. 1. Exstat Bulla Innocentii VIII, dic 9 Apr. 1489, qua conceditur Abbati maiori Ordinis Cistcrcicnsis aliisque quatuor Abbatibus, conferre suis subditis diaconatum ct subdiaconatum Ergo constat saltem de hac concessione. Admittimus authentiam Bullae, sed negatur inde erui quod obiciens intendit. Nam, praeter alias explicationes, quae huius docu­ menti et concessionis datae sunt ”, notetur : a\ placet quod ad rem habet P.PuiG de la B. : "Haec Bulla conceditur ad instantiam: 'Sicut exhibita nuper pro parte tua petitio continebat... Tuis in hac parte supplicationibus inclinati’. Iam vero haec petitio, quae in pri­ ma parte Bullae describitur, non loquitur de diaconatu et subdiaconatu, sed tantum (praeter usum pontificalium et aliorum) postulat facultatem ad conferendos omnes ordines minores; et tamen in altera parte Bullae, ubi, agitur dc his quae Summus Pontifex concedit, ne verbum quidem est de Ordinibus minoribus, sed tantum (praeter alia quae indicavimus) de subdiaconatu, et diaconatu, atque ita quidem ut si vocibus "subdiaconatus et diaconatus’ substituerentur hae aliae “omnes ordines minores” cohaererent omnino concessio et petitio. Quibus si addimus certo fuisse illo tempore eodemque anno 1489 quo data est Bulla, coalitionem officialium quorumdam Curiae Romanae, qui data opera incumbebant in Bullas falsas conficiendas, ut refert 8 Ottes, o.c., 387. ° Epist. 9 c.S: ML 59,50. ” Wirceburgknses. n.147; Pssch, n.668; qui aliqua exempla afferunt. 11 Textus integer huius Bullae invenitur in Andlccta Ecclesiastica (1901) 331s. Multa de hac re scripta sunt. Summam vide in WBRNZ-ViPAt., 4,1,232-235; ÇArrBt.i.0, o.c., 195-205; Pute de la B., n.1058. 694 F. SOLA, OF. SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE V Pastor”, facile adducemur ut credamus inferpollatum esse 'subdiaconatus et diaconatus’ loco 'omnes ordines minores1”. b) Praeterea, quod attinet ad subdiaconatum difficultatem non affert, quia admittimus posse concedi hanc facultatem a Summo Pontifice. c) Respectu ad diaconatum; quamvis diximus sententiam vere probabilem esse hanc facultatem concedi non posse, attamen etiam probabile est contrarium ; et quidem sunt rationes quibus sustineri posset sententia adversariorum. Nam si attendimus rationes quas SS.Patres dant ad ostendendum solos episcopos esse ministros Sa­ cramenti Ordinis, videntur referri primario et per se ad sacerdo­ tium ; diaconatus autem non est nisi praeparatio ad sacerdotium et ad ministerium ipsius. Ideo, quamvis in sententiam in thesi propo­ sitam multo magis inclinemur, nihilominus quantum ad diaconatum attinet, non tanta contentione illam defenderemus, sicut pro presby­ teratu. 115. 2. Bonifacius IX concessit Abbati canonicorum Regularium Monasterii Sanctae Ossythae (in dioecesi Londinensi) ut monachis sui Monasterii conferre posset Ordines etiam presbyteratus. Ergo. Admittimus etiam authentiam huius Bullae anno 1400 concessae, sed iterum reicimus interpretationem obicientis. Textus bullae con­ cedit ut citati Abbates “omnes minores, necnon subdiaconatus, dia­ conatus et presbyteratus ordines statutis a iure temporibus conferre libere et licite valeant” “. Si interpretandus esset textus prout obiciens vult, non intelligitur cur episcopus londinensis questus fuisset quod eius iurisdictio laesa fuerit. Bene autem intelligitur si quaestio est non de concessione Ordinandi per proprios Abbates, sed per quem­ libet episcopum sine licentia sive consensu episcopi londinensis. Et ita melius ct conformius sensus Bullae interpretatur, scilicet, propter quasdam lites (quae certe interfuerunt inter abbates Monasterii et episcopum londinensem) Abbas postulavit a Summo Pontifice facul­ tatem “libere et licite conferendi ordines etiam maiores” quin deberet recurrere ad suum episcopum ordinarium loci, id est, expostulavit exemptionem. Quod illi concessum est. Nec obstat locutio “libere et licite conferre ordines”, quia valet etiam si ordines conferrentur per se ipsum tum per alios, quod designari debet ex subiecta materia. Idque confirmatur ex eo quod episcopus londinensis, questus de lae­ sione iurisdictionis, obtinuit ut privilegium revocaretur‘°. Nec praetereundum est, quod auctores graves animadvertunt ” infallibilitatem summi Pontificis non laedi si in uno casu particulari concessionem non validam concederet innixus in opinione alicuius vel plurium theologorum. 3. Tertia adhuc restat Bulla Martini V ad abbatem et conventum Monasterii Cellae Sanctae Mariae, Cistercicnsis Ordinis, Misnensis ” Historia de los Papas (Barcelona) 8,355s. M Puig de la B . o.c., n.1058. 15 Textum integrum cum photocopia edidit Puig de la B.: EstEcl (1925) 16-19. ie Puig de la B.: EstEcl (1925) 115s: Gilmann, Zur Lehre der Scholastiker vom Spender der Firmung und des Wcihesakrant entes (1920) 137: RevTh (1926) 263s. n Pesch, o. c., n.668; LerchEr-Umberg, ita ad difficultatem respondet: “Dist. min. Id valet de iis quae Summi Pontifices saepe faciunt, conc.; secus nego, et hoc praecise obtinet in re nostra”, n.728. I..1 C.3 A.l. MINISTER ORDINIS. TH .8 N.114-115 695 dioeceseos ; in qua iferum conceditur facultas ad omnes Ordines etiam maiores. Ergo. Etiam pro hoc tertio casu admittimus Bullae authenticitatem, et obicientis interpretationem prorsus reicimus. Bulla data est 16 Nov. 1427 et concessio i Va exprimitur: “Nos volentes vos et monasterium ipsum praerogativa gratiae prosequi et honoris, tibi fili abbas, quo­ ties hoc hinc ad quinquennium opportunum fuerit... Singulis mo­ nachis eiusdem monasterii ac personis tibi abbati subiectis omnes etiam sacros ordines conferendi, dioecesani loci licentia super hoc minime requisita... auctoritate apostolica... licentia concedimus et etiam facultatem” ’8. Textus est omnino similis anteriori, ubi locu­ tio “ordines conferre” vera est tum si fit per abbatem tum per alium episcopum ab ipso expostulatum “dioecesani loci licentia minime re­ quisita”. Privilegium, igitur, consistit in exemptione ab Ordinario loci ; quod ipsa locutio supra memorata “dioecesani loci licentia mi­ nime requisita” maxime suadet et historia Monasterii confirmat. 4. Insto. Diaconatus est Sacramentum. Atqui presbyter potest esse minister extraordinarius diaconatus. Ergo potest esse minister extraordinarius Sacramenti Ordinis. Ergo etiam presbyteratus. Resp. Conc. mai. et min. et nego conqm. Nam: l.° Retorqueo argumentum : Quilibet fidelis potest conferre baptismum. Atque baptismus est sacramentum. Ergo quilibet fidelis potest conferre quodlibct Sacramentum. Itaque. 2.* Potest distingui maior: Diaconatus est Sacramentum, id est, est totum Sacramentum Ordinis, nego mai.; est participatio quaedam Sacramenti Ordinis, conc. mai.—Sacramentum Ordinis, ut supra n.18 dictum est, consistit in “foto potestativo cuius haec est natura, quod totum, secundum quandam rationem, est in uno, in aliis autem est aliqua participatio eius”. Iam, haec participatio, alia est in Diaconatu, alia in Presbyteratu. Nam Diaconus nullam potestatem recipit quae ad valorem sacramentorum afficiat ; in presbyteratu autem datur po­ testas transsubstantiandi panem et vinum in corpus ct sanguinem Christi, remittendi peccata, conferendi alia Sacramenta, etc. Nihil, igitur, mirum quod presbyter possit (probabiliter) conferre Diaco­ natum, non vero Presbyteratum. Ex alia ratione, si Summus Pontifex, innixus in sententia pro­ babili concederet presbytero potestafem ordinandi Diaconum (idque obiective non valeret), ad nullum periculum exponeret Sacramento­ rum valorem, nam diaconatus non requiritur ad valorem alicuius Sacramenti. Id certe eveniret si presbyter, ex induito Apostolico obiective invalido, attentaret ordinare presbyterum, qui, utpote obiec­ tive non ordinatus, neque consecraret Eucharistiam, neque absolveret, neque alia huiusmodi Sacramenta conficeret. Ergo non apparet con­ veniens ratio propter quam ex possibilitate pro diaconatu eruatur possibilitas pro presbyteratu '8". 5. Chorepiscopi *’ erant simplices presbyteri, et nihilominus or18 Bulla Martini V edita est a Kami, August Fink in Zeitschrift der Srvigny für Rechtgeschichtc. Kanon Abteilung (1943) 506-508. «a pe his fusius egimus in XI7 Scmana Espanola de Teologia: F.SoiX Hasta qué punto pue de depeiidcr dc la potestad dc jurisdicciôn cl valor de los Sacramentos. w Chorepiscopi vocabantur qui presbyteris in oppidis praeerant et episcopi civitatis vices gerebant. Huiusmodi munus dumtaxat apud lacohitas exstat (D’Herbigny, Dc Ecclesia3 2 n.369. S.Isidorus Hispalensis, Dc Eccles, offie. 1.2 c.6: ML 83,786. 696 F.SOLA, UE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V dinarc pot'erant presbyteros. Ergo presbyter potest esse minister Or­ dinum sacramentalium. Nego mai. donec probetur, saltem ante Concilium Laodicense (343-381). Utique Morinus id affirmat ex eo quod in cn.10 Conc. Antiochaeni dicatur : ‘'Chorepiscopum vero, civitatis episcopus or­ dinet”; unde ipse infert chorepiscopos non posse esse episcopos, quia secus non ab uno sed a tribus episcopis esset ordinandus. Sed utrumque in argumentatione fallit; nam 1) non est necessarium ad validitatem ut tres sint episcopi consecrantes alium episcopum ”; et 2) etiam Conc.Antioch. in plurali numero loquitur et expresse ait illos esse episcopos. Dicit, enim: “Quamvis manus impositionem episcoporum perceperint, et ut episcopi consecrati sint..." ” Locutio illa: “Episcopus civitatis ordinet chorepiscopum” significat pertinere ad Episcopum civitatis sive urbanum ordinare episcopos sibi in pagis subditis, ad modum quo presbyteri debent ordinari ab episcopo pro­ prio. Conc.Laodicense ait : “Quod non oportet in villulis vel in agris episcopos constitui sed visitatores. Verum iam pridem consti­ tuti nihil faciant praeter conscientiam episcopi civitatis. Similiter et presbyteri praeter consilium episcopi nihil agant" (Kch 525); et in Concilio Sardicensi propositum est : “Licentia vero danda non est ordinandi episcopum aut in vico aliquo aut in modica civitate, cui sufficit unus presbyter, quia non est necesse ibi episcopum fieri,, ne vilescat nomen episcopi et auctoritas. Non debent illi ex alia provincia invitati facere episcopum, nisi aut in his civitatibus, quae episcopum habuerunt, aut si qua talis aut tam populosa est civitas, quae mereatur habere episcopum. Si hoc omnibus placet? Synodus respondit: Placet” (Kch 503). Ex his duobus conciliis clare patet chorepiscopos vere fuisse episcopos. Iam vero nullo modo probant adversarii non fuisse episcopos illos chorepiscopos qui ordinabant presbyteros. Et hoc praecise probare deberent. 116. Scholion 1. Quot episcopi requirantur ad consecrationem episcopalem. Conc.Nicaenum I, cn.4, statuebat: “Episcopum convenit maxime quidem ab omnibus qui sunt in provincia episcopis ordinari. Si autem hoc difficile fuerit, aut propter instantem necessitatem, aut propter itineris longitudinem, tribus tamen omnimodis in id ip­ sum convenientibus, et absentibus quoque pari modo decernentibus, et per scripta consentientibus, nunc ordinatio celebretur. Firmitas autem eorum quae geruntur, per unamquamque provinciam metropolitano tribuatur episcopo" (Kch 404). Hanc legem urgebant diver­ sa Concilia s.IV, ut Antiochenum (a.341), Sardicense (a.347), Car­ tilagineuse II (a.397)", necnon Statuta Ecclesiae antiqua (D 150). Sed iam sacculo anteriori S.Cyprianus ad traditionem apostolicam appellans dicebat: “Propter quod diligenter de traditione-divina et apostolica observatione servandum est et tenendum, quod apud nos quoque et fere per provincias universas tenetur, uf ad ordinationes rite celebrandas ad eam plebem, cui praepositus ordinatur, episcopi eiusdem provinciae proximi quique conveniant, et episcopus deliga­ tur plebe praesente, quae singulorum vitam plenissime novit et uniuscuiusque actum de eius conversatione perspexit” (R 588). “ Ut iam definitive decrevit Pius XII. Const. Apost. "Episcopalis consecra­ tion's” 30 nov. 1944: AAS 37 (1945) 133. s' Kch 499. — Concit. Antioch, cn.19: Msi 2,1315; Concit. Sardie, cn.5: Msi 3,24: Concit. Carihag. II cn.12: Msi 3,872. L.l C.3 A.l. MINISTER ORDINIS. TH.8 N.115-117 697 Et haec eadem eràt sine dubio praxis Romana; nam Hippolytus in Traditione Apostolica, quamvis non determinat episcoporum nu­ merum, supponit adesse plures: "Episcopus ordinetur electus ab omni populo ; quique cum nominatus fuerit et placuerit omnibus, conveniet populum una cum presbyterio et his, qui praesentes fue­ rint episcopi, die dominica... Ex quibus unus de praesentibus episco­ pis ab omnibus rogatus imponens manum ei, qui ordinatur episcopus, oret ita dicens...” ” Ex his quaestio oborta erat an ad validitatem requireretur prae­ sentia plurium episcoporum ad consecrandum episcopum, an tantum ad liceitatem. Tres praecipue dabantur sententiae: 1) Adeo ad va­ liditatem necessaria est praesentia trium saltem episcoporum ad con­ secrationem episcopalem, ut ne Summus quidem Pontifex dispen­ sare ab hac lege valeat. Ita Morinos, Conet, Tournei.y (qui tamen duos tantum saltem requirebat episcopos) 2) Potest Summus Pon­ tifex dispensare, secus consecratio erit invalida. Hanc opinionem secuti sunt Caietanus, S.Beu.armino, Arriaga, Vazquez®. 3) Tertia sententia indicat unum esse episcopum consecrantem et duos alios assistentes, ac proinde ad validitatem unum sufficere episcopum. Hanc sententiam, quam iam plures auctores, inter quos Benedictus XIV ”, defendebant, nunc unica vera est. Id expresse statuitur in CIC 954: “Episcopus consecrator debet alios duos Episcopos adhibere, qui sibi in consecratione assistant, nisi hac super re a Sede Apostolica dis­ pensatum fuerit.” Et recenter Pius XII definitive decrevit unum suffiepre episcopum consecrantem, quamvis exigit ut alii duo as­ sistant et recitent etiam preces consecratorias (non tamen ad vali­ ditatem) ; et non sunt mere assistentes, sed vere etiam consecrantes ”. Nec res est nova. Etenim multa exstabant facta historica quibus constabat aliquando in diversis adiunctis difficillimis unum tantum fuisse episcopum consecratorem ; ut de ecclesia celthica narraturæ ; et Summi Pontifices saepe dispensarunt de hac disciplina, ut Gre­ gorius M. dispensavit S.Augustinum Anglorum apostolum (R 2300). In Ecclesia Latina consecratio episcopalis reservata est Summo Pon­ tifici, qui episcopos consecrantes designare solet. 117. Scholion 2. T)e Ordinationibus factis ab episcopis simoniacis. De validitate ordinationum ab episcopis haereticis, schismati­ cis, simoniacis, dubitari non deberet, cum sciamus ex tractatu gene­ rali de Sacramentis, sacramentorum efficaciam non pendere a fide neque a sanctitate ministri. Attamen dubitationes speciales fuerunt respectu ad ordinationes ab episcopis simoniacis confectas. Doctrina Ecclesiae simper clara fuit, quamvis aliquando obnu­ bilata. In lucta contra Donatistas fundamenta doctrinae funditus iecit S.AUGUSTINUS comparans et omnino aequiparans Ordinem cum Baptismo: “Utrumque enim sacramentum est et quadam consecra23 Ed. Hauler, Fragmenta Veronensia 103; cf. Const Eccl. Aegyp. 1(31); cd. Funk, 2.98; Epitome Const. Apost. 6(16); ed. Funk. 2.7n-80: Const. Apost 8.4.2s; ed. Funk. 473; Canones Hippolyti cn.2; ed.AcnEi.Lis: TU 6 4 p 39. ; Testamentum D N.I.Ch. 1.20; ed. Rahmani, p 69. 54 Morinus. De Sacris Ordination p.2." exerc.4 c 2; Gonet. De Ordine d.4 a.3; Tournei.y, Dc Ordine q.6 a 1, Dc ministro Ordin'.A Episcopalis 35 Caietanus. Opusculum de potestate Papae; S.Bellarmino, De Concili s et Eccl. 1.4 c 8; Arriaga. De Ordine d 57; VÂzQuriz. d.243 c.6 n.63. '■* Benedictus XIV, De Synodo 13,13.4-5. 77 Const. Apost. “Episcopalis consecrationis” : AAS 37 (1945) 133. 28 Cf. Celtiques (Liturgies): DACL 2,3023-3024; Gasparri, o.c., 2,1087. 698 F.SOI.Λ DK SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V tionc utnimque homini datur: illud cum baptizatur, isrtid cum ordi­ natur; ideoque in Catholica utrumque non licet iterari. Nam si quan­ do ex ipsa parte venientes etiam praepositi, pro bono pacis, correpto schismatis errore, suscepti sunt, et si visum est opus esse ut eadem officia gererent quae gerebant, non sunt rursum ordinati, sed s'cut baptismum iis, ita ordinatio mansit integra, qtria in praecisione fue­ rat vitium, quod unitatis pace correctum est', non in sacramentis, quae ubicumque sunt, ipsa sunt" (R 1617). Influxus Augustini ef­ ficax permansit usque ad s.VIII. At a s.IX et X “diversa praeiudicia, ignorantia theologica, passiones politicae aut religiosae, obnu­ bilarunt doctrinam quam maximum Augustini ingenium luce, meri­ diana clariorem reddiderat””. Non semel eo fempore diversi episco­ pi nullas indicarunt ordinationes ab aliis episcopis sibi adversis fac­ tas. Imo. Stephaniis II, expulso usurpatore Sanctae Sedis Constan­ tino, in Concilio coacto, iussit reordinari omnes illos, qui a Constan­ tino fuerant in sacris Ordinibus constituti. Photius, sedem Constantinopolitanam vi arripuit' et sex diebus omnes, etiam episcopatus. Ordines suscepit ; depositus fuit a Nicolao I, et Conc.Constantinop. IV declaravit Photium "nunquam episcopum fuisse, neque ulla ratione esse, nec ab illo creatos, in eo sacerdotii gradu, in quo ali eo promoti erant, manere debere”. Nimis comperta sunt quae luc­ tuosissime cum Papa Formoso et ab eo ordinatis acciderunt r. 118. Tum s.X magna exarsit discussio circa valorem ordinatio­ num ab episcopis simoniacis. Ex una parte S.Petrus Damianos ve­ ram doctrinam sustinebat, ct cum eo Cardinalis Atto Mediolanen­ sis. Anselmus Lucensis; ex adversa Cardinalis Humbertus cum Cardinali Deusdedit et Bernoldo” negabant valorem illarum ordi­ nationum. Summi Pontifices in tam obscura controversia, rectam doctrinam semper sustinentes, in praxi saepius, ut' tutiorismum se­ querentur in re sacramentaria, reordinationes decreverunt. Ita Lf.o IX : “Id etiam nos non praeterit, quod nostrae memoriae nonus Leo Papa plcrosque simoniacos et male promotos tanquam noviter ordinavit” ®. In Can cilio Gerundensi, sub Amato, Gregorii VIT le­ gato, decrelïiin est: "Item statuerunt ut si quae ecclesiae per pecu­ niam essent consecratae, vel a simoniaco, a legitimo canonice con­ secrentur episcopo; si qui etiam clerici, pecuniam praebendo, vel a simoniaco, sunt ordinati, eodem modo a catholico ordinentur episco­ po. Non enim in his fit reiteratio, sed ipsa consecratio, quoniam nihil praecesserat, quod ratum haberi queat.” Postea Urbanus II: “...Qui vero scienter se a simoniacis consecrari, imo exeerari, permiserit', eorum consecrationem omnino irritam esse decernimus” ". Sacculo XII adhuc controversia agitabatur ita ut Petrus Lombardus quaestionem tractandam inciperet his verbis : "Solet etiam quaeri, si haeretici ab Ecclesia praecisi et damnati possunt tradere sacros ordines: et' si ab e>s ordinati, redeuntes ad ecclesiae unita­ tem. debeant reordinari.. Hanc quaestionem perplexam ac fe,,e » Michel. Oriirc.· PTC 11.1282-1283 ·■» Pe his. cf. RionUnaHons: PTC 13,2385-2431. Petrus Damianus. Liber gratissimus: MGh Libelli... 1: ML 145O0: Λττο, cd Maï. Scriptorum veterum nova collectio 6.60s; AnsElmus Lucensis. opus ineditum, cf. Dictionnaire d’Histoirc, et Géographie éclésiastique. 3 942; Hum­ bertus. Adversus simoniacos: ML 143.1005: MGh. libelli 1; Deusdedit, Li­ bellus contra invasores et simoniacos; Bernoldus: ML 148.1166. 32 S.Petrus Damianus, Opusculum 5: ML 145.93. 33 Msi 20,519. ni L.l c.3 A.l. minister ordinis. TH.8 n.117-119 699 solubilem faciunt dectorum verba: qui plurimum dissentire viden­ tur.” Et quatuor proponit sententias minime determinans cui ipse adhaereat. Communiter, inquit, docebant auctores, haereticos valide ordinare (et' cum haereticis recenset simoniacos), sed dubitabant dc haereticis damnatis vel excommunicatis aut degradatis ; alii dicebant eos ordinare invalide; alii valide et licite; alii valide at illicite; .dii tandem distinguebant inter eos qui ordinati erant' in Ecdesia aut extra ecclesiam ab haereticis iam degradaris Nec confusionem minuit, sed auxit doctrina Brunonis de Segni, amicus Urbani II, qui distinguebat inter ordinatos bona fide, et qui scienter ab episcopis simoniacis aut haereticis ordinationem accepe­ rant. Qui bona fide erant ordinati, valide ordinationem acceperant alii vero debebant' reordinari, quia nullam acceperant ordinationem. Initium pacis post tantam controversiam eluxit cum Decreto Gratiani. quamvis nondum plene catholicam doctrinam definite proponebatx. Commentatores Decreti sequebantur Magistrum, sic Roi.i.andus Bandineli.i (qui Pontifex creatus sub Alexandri III nomine, suam Sen­ tentiam particularem non sustinuit, sed secundum veram doctrinam catholicam egit) ”, Omnebene et Rufinus. Veritas tandem triumphum consecuta est scriptis et doctrina Hucuccio I'isani et S.Raymundi de Penafort. Tota haec controversia reducebatur ad illam inter S.Cyprianum et Summum Pontificem : ex utraque parte reiciebafur doctrina de reordinatione proprie dicta. Quaestio poterat esse moralis, de inten­ tione ordinantis et ordinati, propter quam obscura reddebatur opi­ nio. Attamen si theologi et’ canonistae illius temporis prae oculis habuissent doctrinam S.Augustini, sicut fecerat S.Petrus Damiani, et si (quod fortasse in tota illa controversia praecipuum fuit) pas­ siones politicae non adeo exarsissent, clarius et facilius controver­ siam vel semel orl’am, evertere potuissent ”. 119. Scholion 3. De Ordinationibus ahglicanis. Non est nisi casus specialis de ordinationibus ab haereticis confectis, nec confun­ dendus cum iis quae in superiori schol. diximus. Etenim Summus Pontifex Leo XIII non irritas declaravit illas ordinationes quatenus ab haereticis proveniebant. Sed alia de causa, quae ideo nunc ex­ ponitur. Episcopum Matthaeum Parker, ex quo ■ordinationes anglicanae originem ducunt, rite ef valide fuisse consecratum, nemo est qui sine cunctatione affirmare non audeat, sed consecrationes episcopales et presbyterales ordinationes ab ipso collates invalidas fuisse confiteri necesse est, non quidem ex haeresi aut pravitate episcopi, sed saltem ex aliis capitibus. • Ita Leo XIII definitiva sententia, die 13 sept. 1896, declaravit : “Omnes norunt Sacramenta Novae Legis utpote signa sensibilia at­ que gratiae invisibilis efficientia, debere gratiam et significare quam efficiunt et efficere quam significant... Iam vero verba, quae ad M 4 Sent. 47). 79 Tyi.or. Primitive Culture6 (1020) ; L.H.Morgan. Ancient Society (1877). w E-Westermarck. The History of Human Mariage (London 1911) ; R.H.Lowie, Primitive Society (London 1921); B.Malinowsky, Scx Represion and Savage Society70 Cf. R.Bocessino, La religiôn de lod primitivos, in Tacçhi Venturi, His­ toria de las Religiones 1,57-58 * $fAVGV$TJNUS, De Civitati Dei 1.15,16,3: MIy 41,459, t„2 c,2 λ.1. EXSisTentiA Sack. MAttitMoNii. ϊη,Ι ν.175-177 751 matrimonium spectant. Ideo S.Thomas assignat tres matri­ monii quasi fines : perpetuitatem speciei, perpetuitatem boni politici, perpetuitatem Ecclesiae. “In quantum, igitur, ordi­ natur ad bonum naturae, quod est perpetuitas speciei... dici­ tur esse naturae officium; in quantum vero ordinatur ad bo­ num politicum, subiacet ordinationi civilis legis; in quantum autem ordinatur ad bonum Ecclesiae, oportet quod subiaceat regimini ecclesiastico” 77. Illud autem quod, secundum scho­ lasticos, spectat ad bonum politicum, est pars dotalis, sive quaestio pecuniaria, materialium bonorum distributio, heredi­ tas, etc. ; et in his “matrimonium, cum fiat per modum con­ tractus cuiusdam, ordinationi legis positivae subiacet, sicut et alii contractus” 7S. At de his agemus'postea in parte sacramentali matrimonii. CAPUT II De exsistentia et essentia Sacramenti Matrimonii ARTICULUS De Thesis 1. tum. exsistentia I Sacramenti Matrimonii Matrimonium inter Christianos est Sacramen­ S.Th., Suppi, q.42 a.l ; Palmieri. 54-78; Sasse. 365-375; Pescb, 351-362; Puic de Ι.Λ B.. n.1064-1077; Otten. 356-367; I.erchEr-Umberc, 736-746; Godefroy-Le Bras-JuciE, Mariage: DTC 9,2045-2335. 177. Nexu's. Matrimonium ab initio generis humani institutum est a Deo, et quidem, ut supra diximus, habitum semper est tanquam res sacra. Christus etiam de Matrimo­ nio locutus est, illud ad pristinam institutionem revocans, et sua praesentia sanctificavit (Io 2,1-11). Ideo, quod primum tractandum venit in quaestionibus de Matrimonio est eius sacramentalitas, videlicet, an revera in N.T. conservet tan­ tum illam speciem sanctitatis antiquam, an insuper habendum sit inter sacramenta Novae Legis.·* 78 ” CG 4,78. 78 In 4 d.36 q.l a.5. 752 P.SOLA, Illy SACRAMENT tS VIT.My SOCtAttS CHRISTIANAE, V 178. Notiones. Matrimonium, ut supra diximus; intel­ ligi potest active et passive prout attendatur ad actus/ quibus contrahentes statum matrimonialem ineunt et se determinatis obligationibus stringunt; veV^d ipsum statum permanentem. Nunc matrimonium sumimus sensu activo, scilicet pro ac­ tione qua contrahentes fiunt coniuges, et definiri potest: Contractus legitimus, quo vir et mulier sibi mutuo conferunt ius exclusivum et perpetuum in corpora in ordine ad prolis generationem. Ex hoc matrimonio active sumpto, seu contractu, sequitur vinculum permanens; vinculum quidem iuridicum et morale mutuum, quod aliquando vocatur etiam sacramentum, sed im­ proprie, cum sacramentum non consistat in vinculo, sed in con­ tractu qui vinculum producit Vinculum quidem matrimonia­ le a Christo elevatum est ad repraesentandum vinculum Chris­ ti cum Ecclesia; sed etiam hoc vinculum matrimoniale, signi­ ficatur per contractum, ac proinde est quasi symbolum mate­ riale, res et sacramentum, dum contractus est sacramentum tantum. Inter Christianos significat omnes illos qui validum baur tismum receperunt, quamvis catholici non sint. Non baptizati, sive pagani valide quidem matrimonium contrahunt, sed non est eis nisi officium naturae x, nec capaces sunt sacra­ mentorum cum baptismum non acceperint. Sacramentum sumitur sensu strictissimo; cum vero matri­ monialis contractus iam ante Christum exstiterit, Christus non instituit matrimonium, sed matrimonium iam in paradjj so institutum evexit ad ordinem sacramentàlem ; ac proinde evasit institutor sacramenti matrimonii. 179. Adversarii, a) Encratitae, Gnostici, Manichaei, Priscillianistae, opinati sunt matrimonium esse rem malam, materiam makjm, opus diaboli, incentivum concupiscentiae. His postea adhaeserunt Albigenses123. Armeni non clare constat an negaverint matrimonii sacramental i tatem, sed certe dicebant “actum matrimonialem esse peccatum, et etiam matrimonium’’ (D 537). b) Protestantes negaverunt sacramentalitatcm matrimo1 Vocari etiam potest, cum Leone XIII, Sacramentum naturae, in quantum matrimonium, ut nuper diximus, semper et ubique ut res sacra est habitum. Encycl. "Arcanum d.vinae Sapientiae": ASS 22 (1879-1880) 382. 3 Contra hos egerunt plura Concilia et Summi Pontifices: Symbolum Tole­ tanum (D 36); Conc.Bracarcnsc II (D 241); Conc.Lateranense II (D 367); Lu­ cius III (D 402); Innocentius HI (I) 424); Conc.Lateranense IV (D 4301. His adiungenda est damnatio Fraticellorum, qui “multa contra coniugii vene­ rabile sacramentum garrire dicuntur” (D 490). t.,2 C.2 Λ.Ι. EXSISÏENTIA SaCR. MATlÛMONÎI. ÏH.l n. 178-180 753 nii. Exempli gratia, Lutherus aiebat: “Matrimonium non solum sine ulla Scriptura pro sacramento censetur, verum iis­ dem traditionibus, quibus sacramentum esse iactatur, merum ludibrium factum est”3. Calvinus: “Matrimonium, quod ut a Deo institutum fatentur omnes, ita pro sacramento datum nemo usque ad Gregorii tempora viderat. Et cuinam unquam sobrio in mentem venisset? Ordinatio Dei bona est et sancta; et agricultura, architectura, sutrina, tonstrina ordinationes sunt Dei legitimae, nec tamen sacramenta sunt” 4. Alii pro­ testantes, ut Melanchthon et Chemnitz, admittunt quidem in matrimonio dari aliquam gratiam, sed non proprie sanctificantem, sicut in sacramentis quae ipsi admittunt (Baptismo et Eucharistia), ac ideo non potest cum proprietate sacramen­ tum appellari, quamvis improprie meretur hoc nomen5. c) Modernistae, ex suis principiis de evolutione dogma­ tis, negant matrimonium potuisse considerari ut sacramentum, iam a primis Ecclesiae saeculis. Damnati sunt a S.Pio X (D 2051). 180. Doctrina Ecclesiae. Praeter documenta allata (nota 2), quibus Ecclesia damnavit determinatos errores spec­ tantes ad sanctitatem matrimonii, potius quam ad ipsam sacramentalitatem, haec alia adduci possunt, quae expresse ma­ trimonium sacramentum appellant: Conc.Lateranense II in eadem linea sacramentalitatis enu­ merat Eucharistiam, baptismum et matrimonium (D 367) E Eadem fere verba repetuntur in Conc.Veronensi (D 402). Innocentius III agens de vinculo matrimonii et privile­ gio Paulino, negat hoc privilegium extendi ad casum in quo coniux fidelis labatur in haeresim vel ad gentilitatem transeat, quia “sacramentum fidei, quod semel est admissum, nunquam amittitur, sed ratum efficit coniugii sacramentum, ut ipsum in coniugibus illo durante perduret” (D 406), et in Profes­ sione Fidei Waldensibus praescripta ipse Summus Pontifex recenset septem sacramenta, inter quae matrimonium enume­ rat (D 424). Sub eodem Pontifice Conc.Laleranense IV cum baptismo et Eucharistia ac paenitentia recenset matrimonium, etsi explicite non asserat illud esse sacramentum (D 430). Concilium Lugdunense II etiam inter septem sacramenta (quae singillatim memorat) includit coniugium (D 465). * Dc caplivit. Babylon, cap. de Matrimonio. 4 Inst.tut. 1.4 ç. 19.34. 6 Cf. S.Robertus Beli.armino, Dc Matrimonio c.l Λ Cn.23. Ad litteram desumpta sunt verba ex Concùl.Tolosano (a.1119) ct probata in Lateranensi II contra Petrum de Bruis et neo-manichaeos praecur­ sores Albigensium (cf. D nota ad n.367). 754 F.SOI.Â, UK SACRAMÉNTtS VtïAK SÔCtÂtïS CltUtSTÎAXAlI. V Ioannks XXII errores Fraticellorum damnans, dicit : “Multa sunt alia, quae isti praesumptuosi homines contra con­ jugii venerabile sacramentum garrire dicuntur” (D 490). Cone.Florentinum in Instructione ad Armenos: “Septi­ mum est sacramentum matrimonii, quod est signum coniunctionis Christi et Ecclesiae” (D 702). 181. Concilium Tridentinum sollemniter definivit non solum septem esse sacramenta, inter quae matrimonium nu­ meratur (D 844), sed expresse in sess.24: “S.q.d. matrimo­ nium non esse vere et proprie unum ex septem legis evangelicae sacramentis, a Christo Domino institutum, sed ab ho­ minibus in Ecclesia inventum, neque gratiam conferre: A.S.” (D 971). Initio tamemprima huius canonis formula proposita erat hoc modo : “S.q.d. matrimonium non esse· verum sacra­ mentum legis evangelicae divinitus institutum, sed ab homi­ nibus in ecclesiam invectum: A.S.” 7 Hic canon respondebat ad a.l theologis propositum: “Matrimonium non esse sacra­ mentum a Deo institutum, sed ab hominibus in ecclesiam in­ vectum, nec habere promissionem gratiae” 8* . Plures proposi­ tae sunt emendationes, speciatim in eo quod apponeretur pro- ' prie unum ex septem sacramentis (Card.Lotharingus) °, a Christo institutum et conferre gratiam (ep. Hydruntinus30) vel cum promissione gratiae (ep. Brugnatensislx) ; ep. Parisiensis volebat ut diceretur matrimonium Christianorum12, sed Generalis O.P. Vincentius lustiniani renuebat, quia “se­ cundum aliquos doctores non omne matrimonium Christiano­ rum est sacramentum, ut patet de matrimonio contracto per procuratorem, quod est verum matrimonium et non est sa­ cramentum. Item Gropperius in Conc.Coloniensi negat ma­ trimonium clandestinum, quamdiu clandestinum est, esse sa­ cramentum”13*. Episcopus Bracarensis commendabat ut bene canon redigeretur “propter opinionem Durandi, qui dixit ma­ trimonium esse verum sacramentum, sed non univoce cum ce­ teris sacramentis” w. Ad hanc Durandi opinionem adhuc alii Patres referebantur15. His prae oculis habitis, redacta est ’ CTr 9.639. » CTr 9.380. 0 CTr 9,642. » CTr 9,643. « CTr 9.656. » CTr 9.658. 13 CTr 9,678 ct lege notam ibi appositam circa doctrinam Gropperii in Con­ cilio Coloniensi. u CTr 9,650. 15 Sic Episc. Lericnsis (CTr 9,661), Gener. Servorum (679), E pise. Hypren­ sis {723}, atque etiam censura Patrum (639). De doctrina Durandi dubitabant t.,2 C.2 A.l. EXSISTENTIA SACK. MATRIMONII. TH.l n.180-182 755 nova forma canonis 1, quae praesentata in congregatione ge­ nerali die 7 Aug. 1563, immutata mnsit in aliis duabus redactionibus canonum (5 Sept, et 13 Oct.), et in definitiva forma (11 Nov. 1563) sollemniter approbata et definita Λ. Ipsum Concilium, attendendo supplicationibus plurium Pa­ trum, summam doctrinae de Sacramento matrimonii canoni­ bus praeposuit: “Cum igitur matrimonium in lege evangelica veteribus connubiis per Christum gratia praestet: merito inter Novae Legis sacramenta annumerandum sancti Patres nostri,. Concilia et universalis Ecclesiae traditio semper docuerunt; adversus quam impii homines huius saeculi insanientes, non solum perperam de hoc venerabili sacramento senserunt...” (D 970). Post Conc.Tridentinum matrimonii sacramentalitatem vin­ dicant, inter alios, Pius IX in Allocutione “Acerbissimum vobiscuin” det matrimoniis civilibus (D 1640) ; Leo XIII in En­ cyclica “Arcanum divinae sapientiae” (D 1853s) ; S.Pius X in damnatione errorum modernistarum (D 2051); Pius XI saepius in Encyclica “Casti coniiubii” (D 2225 2237) ; tandem Pius XII in Encyclica “Mystici Corporis” 17. Valor dogmaticus. (D 971)1S. De fide divina et catholica definita 182. Probatur argumento praescriptionis. Ante Con­ cilium Tridentinum iam per plura saecula erat unanimis theo­ logorum consensus circa matrimonii sacramentalitatem. Atqui consensus huiusmodi ducit nos ad saeculum V ; et si saecu­ lo V ita dicebatur signum est hanc doctrinam esse apostolicam. Ergo... Mai. Consensus theologorum a Petro Lombardo ad Con­ cilium Tridentinum erat unanimis. Nam unicus de quo dispu­ tatur, fuit Durandus, qui tamen veram matrimonii sacramen­ talitatem docuit ; nam ad quaestionem an matrimonium sit sacramentum, respondet: “Tenendum est absolute quod ma­ trimonium est sacramentum, cum hoc determinet Ecclesia Patres Concilii, ut apparet ex actis: atque nonnulli theologi recentiores censuerunt illum negasse simpliciter matrimonii sacramentalitatem (Hurter, Nomen­ clator Litterarius [1899] 4,433) At ipse vere admittit sacramentalitatem (cf. In 4 d.26 q 3). Recte annotabat Gen. Servorum: “Ponatur conferre gratiam, propter Magistrum Sententiarum, qui nihil loquitur de gratia, et ex hoc vi­ detur deceptum fuisse Durandum’’ (CTr 9,679). Ceterum prae oculis habendum est, iuxta Durandum sacramenta non esse gratiae causas, sed tantum condicio­ nes vel causas sine quibus non. Quinque diversas recensiones canonum de matrimonio invenies in CTr 9,639.682.760.889.967. ” AAS 35 (1943) 202. * Cf. çtiara P 883.144 (R 2189) 402.406.490.702.844.1640.1766«. 756__ F soi.λ. nE sacramentis vitae socialis Christianae, v Extra de haereticis, ad abolenda, ubi diqitur1 sic: Universos qui... [citat verba Conc.Veronensis, D 402]1B... Duo ergo sunt tenenda in matrimonio, neque opposita eorum possunt teneri vel afferri sine periculo haeresis. Primum est, quod matrimonium est licitum... Secundum est, quod matrimonium est sacramentum, eo modo quo sacrae rei signum dicitur sa­ cramentum, et dicere oppositum similiter est haereticum... Praeter autem duo praedicta, sunt alia duo circa matrimonium, quae sine periculo haeresis licitum est contraria opinari : quo­ rum unum est theologicum, videlicet, utrum in matrimonio conferatur gratia ex opere operato, sicut in aliis sacramentis novae legis. Secundum est logicum, videlicet, utrum matri­ monium habeat plenam univocationem cum aliis sacramen­ tis” 20. Ad primum, dicit Durandus canonistas negare matri­ monium gratiam conferre, modernos autem theologos quasi communiter tenere “quod per sacramentum matrimonii con­ fertur gratia nisi contrahentes ponant obicem” ; ipse tamen Durandus nihil determinat, nisi animadvertit esse doctrinam disputabilem 21. “Quantum ad secundum... sciendum est, quod cum univoca sint quorum nomen est commune, et ratio, id est, definitio secundum illud nomen est eadem, discurrendum est per rationes seu diffinitiones sacramenti... inter quas prior et communior diffinitio sacramenti est, quod sacramentum est sacrae rei signum, et secundum hanc diffinitionem non est dubium quin sacramentum coniugii sit univoce sacramentum cum aliis” 22. Ergo, ut patet, Durandus vere notionem sacra­ menti ad matrimonium extendit 23. Min. Ante Petrum Lombardum doctrina de sacramentalitate matrimonii eandem lentam evolutionem sequitur atque alia sacramenta. Apparet in primo catalogo septenario Sen­ tentiae Divinitatis (auctoris ignoti, sed ex schola Gilberti Porretani), et postea vindicatur ab AbaelardoW Hugo a S.VicTORi;p4. Ante annum millesimum, sicut de ceteris sacramen­ tis, sic etiam de matrimonio sermo est tanquam de re sacra, de signo unionis Christi cum Ecclesia, etc., et speciatim merew Haec Durandus desumpsit ex Decretalibus 5,7,9 (ed. Friedberg, 2,780). 30 In 4 d.26 a.3 n.5 et vide supra notam 15. 21 L c. nn.6.8. a L.c. n.9. 33 Quaestio, quae movebatur, circa matrimonii clandestini sacrament alitat em, proveniebat ab eo quod illa matrimonia censebantur tolerata ab Ecclesia, ac proinde valida, sed non approbata, ac inde non sacramentum. Pauci tamen theologi de hac re quaestionem movebant. Cf. CTr 9,678 in responsione Gene­ ralis O.P. et notam. 34 AbaElardus, Epitome theologiae christimac, c.31 de coniugii sacramento: ML 178 1745; Hugo a S.Victoxç, De Sacramentis Christianae fidci: ML 176.479-520. L.2 C.2 A.l. EXSISTENTIA SACR. MATRIMONII. TH.l n.182-183 757 tur nomen sacramenti quia ita legebatur versio Vulgata vocis mysterium (Eph 5,32). A s.V iam saepissime adhibetur vox sacramentum agendo de matrimonio, et quidem, eo sensu quo etiam alia sacramenta intelligebantur, quamvis definita doctrina sacramentaria non­ dum esset. S.Leo M., S.Gregorius, Nicolaus 123 *25, aliique respondentes ad quaestiones particulares, generatim ad indissolubilitatem matrimonii spectantes, insistunt in repraesen­ tatione rei sacrae, quam matrimonium prae· se fert, ut osten­ dant et vindicent eius indissolubilem condicionemΛ. Hinc patet sacramentalitatem matrimonii fuisse (etsi non perfecte clare) admissam ab auctoribus inter s.V et XI degentibus. Quoad s.V speciali ratione probari potest ex S.Augustino, qui data opera de matrimonio contra haereticos agit et illud in eadem linea collocat atque baptismum et ordinem (ut vi­ debimus in argumento ex Patribus). Iam vero baptismum et ordinem ut vera sacramenta habet S.Doctor (cf. R 1876 1642 1475). S.Leo M., ad casum a Niceta consultum, concludendo respondebat: “Unde cum societas nuptiarum ita ab initio con­ stituta sit, ut praeter sexuum coniunctionem haberet in se Christi et Ecclesiae sacramentum, dubium non est eam mu­ lierem non pertinere ad matrimonium, in qua docetur nuptia­ le non fuisse mysterium” (R 2189). 183. Probatur ex Scriptura. Nota. Ex sola Scriptura directe probari fortasse non potest cum certitudine matrimo­ nium esse sacramentum 2T, at ea inveniuntur, quibus facile intelligitur sacramentalitatem matrimonii constasse in ecclesia apostolica, et SS.Patres sive traditionem doctrinam illam evol­ visse. Sic Christus restituit indissolubilitatem et unicitatem matrimonii, extulit eius sanctitatem, et difficultates illi in­ haerentes non dissimulavit (Mt 19,4-9). Apostoli inde eruunt: Si ita est causa hominis cum uxore, non expedit nubere (v.10) : Christus vero conclusionem non negat neque infirmat, sed potius confirmat. Unde iam erui potest ad servandam hanc matrimonii sanctitatem et elevationem a Christo stabilitam, gratiam specialem) necessariam fore, et quidem non pro casi23 S.Leo Magnus, Epist 167,IV: ML 54.1204; S.Gregorius. Epist. 1,11,45 et 50: ML 77,1161.1169; Nicolaus 1, Ad Bulgar.: ML 119,879-880. 25 Cf. L.Godefkoy, Mariage: DTC 9.2101-2123. 27 Disceptant theologi circa valorem argumenti ex Eph 5,25-32 desumptum. Conc.Tridentinum nolens rem decidere, dixit Apostolum innuere sacramentalitatem matrimonii. Tamen si non nudus textus, sed complexus simul cum terminologia generali paulina conspicitur, sat validum argumentum esse potest. CL Prat, La Théologie de S.Paul 1,584s [1934]; etiam L-Godefroy, Mariage: DTC 9,2067-2070. 758 E.SOLÂ, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V bus particularibus, sed in genere pro omni matrimonio, sive pro statu matrimoniali. Argumentum desumimus in specie ex S.Paulo23 ad Eph 5,22-32: 22 Mulieres viris suis [om. subditae jîmZ], sicut Domino: 23 quoniam vir caput est mulieris sicut et Christus caput est Ecclesiae: Ipse salvator corporis [om. eius]. 24 Sed sicut Ecclesia subiecta est [ =ύποστάσσετε i, subicitur] Chris­ to, ita et mulieres viris [om. jmw] in omnibus [ = έν παντί, in omni (re)]. 25 Viri diligite uxores [om. vestras], sicut et Christus dilexit Ecclesiam, et se ipsum tradidit pro ea, 26 ui illam sanctificaret mundans [ = καΟαρίσας. postquam inundavit] lavacro aquae iri verbd [om. vitae], 27 ut exhiberet, [ = παραστήση, ut sisteret] ipse sibi gloriosam Ecclesiam, non habentem maculam neque rugam, aut aliquid huiusmodi, sed ut sit sancta et immaculata. 28 Ita et viri debent diligere uxo­ res ut corpora sua. Qui suam uxorent diligit, seipsum diligit. 29 Nemo enim unquam carnem suam odio habuit: sed nutrit [ = έκτρέφει, enutrit], et fovet eam, sicut et Christus Eccle­ siam: 30 quia membra sumus corporis eius [om. de carne eius et de ossibus eius]. 31 Propter hoc [= άντί τούτου29, pro hoc] relinquet homo patrem et matrem [om. suam] et adhaerebit = προσκολληθήσεται, agglutinabitur] uxori suae [ = προς γυναίκα αύτοϋ, ad uxorem suam]: et erunt duo in carne una [ = οί δύο εις σάρκαν μίαν, hi duo in carnem unam]. 32 Sa­ cramentum hoc [=τό μυστήριον τούτο, mysterium hoc, el miste-rio este, vel este misterio] magnum est, ego autem dico in Christo et in Ecclesia· [=εΙς Χριστόν..., in Christum et in Ec­ clesiam]. 184. Explicatio textus30. S.Paulus in Epistola ad Eph exponit doctrinam mysterii (1,9) quod in Ecclesiae opere com­ pletum est (1,15-2,22) et a Paulo praedicatum (c.13). Tum venit ad secundam partem epistolae, ubi exponitur vitae Chris­ tianae ratio tanquam mysterii derivatio (c.4 ad finem). In hac altera parte, postquam generaliora quaedam virtutis monita tradidit, pervenit ad familiam Christianam, cui excellentiam sui muneris ostendit. a Verba iuxta Vulgatae interpunctionem et versiculorum divisionem (quae a textu graeco differt) transcribimus. Inter uncinos* ( ] includuntur quae in textu graeco omittuntur, vel quae accuratius, secundum eundem textum, verti possunt. Sequimur in genere annotationes criticas P.Bover, Las Epistolas de S.Pablo 2,438-442. 20 In LXX legitur ένεκα τούτου et iam S.Hieronymus, in hunc locum, nota­ bat S.Paulum άντί pro ένεκα posuisse. Cf. Estius in h.l. (ed. Vivès, 2,389). 30 Possunt consuli probati exegetae in h.l., e.gr. A.Lapidç, KnabBNBAUSR» Bover, etc.» vel etiam thoologi, ut EbrçwbR’Vmbbro, u.739. I„2 C.2 A.l. EXSISTENTIA SACK. MATlilMONtt, TH.I X.1S3-185 759 Ut hoc extollat, apponit matrimonium Christianum debere assimilari mystico coniugio Christi cum Ecclesia : Christus dilexit Ecclesiam et media posuit ut pura et perennis (sine ruga) esset ; ipse est caput Ecclesiae. Inde eruuntur conclusiones practicae: Vir debet imagi­ nem et officium Christi referre; sit ergo caput, uxorem diligat sicut se ipsum. Mulier similiter refert Ecclesiam; ergo sit viro subiecta in rebus omnibus. Vir et mulier, in hac fami­ liari societate complexive sumpta, repraesentant illam mysti­ cam unionem, quae est verum mysterium, et quidem magnum. Mysterium pro S.Paulo est res a saeculis abscondita et nunc tandem revelata. Τό μυστήριον, el misterio, per antonoma­ siam est pro S.Paulo, oeconomia divina a saeculis abscondita et per Christum manifestata. Huius oeconomiae seu mysterii, ipse Filius pars est essentialis, quatenus Ipse est quasi opus huius oeconomiae, quae in tanto amore fundatur, ut Deus Filium suum mundum daret (Io 3,6) et ipse Filius se tra­ deret (Eph 5,2.25 ; Gal 2,20). Christus itaque, tradens se, voluit non modo per unionem hypostaticam quasi matrimo­ nium cum humanitate contrahere, sed speciatim perficere per gratiam unionem cum Ecclesia, cuius mysticum caput sic exstat. Matrimonium, igitur, est res sancta, signum magni illius mysterii, et ipsum est etiam mysterium magnum. Hoc mysterium (quod est imago seu symbolum illius mag­ ni mysterii per antonomasiam) in tantum nomen mysterii me­ retur, in quantum fit respiciendo ad Christum et ad Eccle­ siam ; id est, in quantum vir et mulier, matrimonium contra­ hentes, intendunt reproducere, in sua parva societate Chris­ tiana, illud quod Christus fecit in tota societate. S.Paulus adducit etiam verba Gen 2,24, in quo loco vi­ detur quasi detegere praefigurationem propheticam unionis Christi cum Ecclesia, et ideo ibi videt mysterium per saecula absconditum et tandem revelatum. 185. Argumentum31. His positis, arguere licet: 1) S.Paulus dicit matrimonium esse: a) signum sensibile; t>) gratiae. Atqui in nova Lege omne signum gratiae est efficax gratiae. Ergo matrimonium est signum sensibile et efficax gra­ tiae, ac proinde est sacramentum. Mai. d). Matrimonium est signum sensibile, est enim traditio mutua iurium in corpus, quod non fit nisi per ma31 Hoc argumentum evolvunt Palmieri, o.c., 66s; SassE, 371, aliique in bibljographia citati. 760 I-'.SOI.Â, l't! SACkAMUK'rtS V1ÏAI- SOCtALtS CH RtSTlAXAt·. V nifestationem aliquam externam. Quod vero hoc S.Paulus di­ cat, manifestum est ; quia agit de matrimonio, sive de con­ tractu coniugali. Mai. b) Est signum gratiae. Quod patet ex his quae nu­ per in explicatione textus diximus. Nam Apostolus hortatur coniuges ut se ipsos diligant, ut mutua sibi officia prae­ stent, etc., semper respicientes unionem Christi cum Ecclesia ; sic matrimonium erit non modo repraesentatio mysterii, sed et magnum mysterium. Unio vero Christi cum Ecclesia fieri per gratiam, ostendit ipse Apostolus in eadem epistola c.4,7-16 ubi dicit unicuique datam esse gratiam secundum mensuram donationis Christi, prout convenit ministerio quod habet in aedificationem corporis Christi ; veritatem autem facientes in caritate, crescamus in illo per omnia, qui est caput Christus.: ex quo totum corpus compactum, 'et cdfinexum per omnem i uncturam subministrationis..., augmentum corporis facit in aedificationem sui in caritate (v.16). Et inde concludit: Re­ novamini autem spiritu mentis vestrae, et induite novum ho­ minem qui secundum Deum creatus est in· iustitia, et sancti­ tate veritatis (v.23-24). Induti, ergo, novum hominem coniugesi poterunt se amare tanquam Christum Ecclesiam. Et ideo S.Paulus animadvertit: nemo unquam carnem suam odio ha­ buit: sed enutrit et fovet eam, sicut Christus Ecclesiam. Iam vero Christus nutrit Ecclesiam suo ipso sacratissimo Corpo­ re et pretiosissimo sanguine et gratia sanctificante. Ergo re­ vera, matrimonium, si est signum unionis Christi cum Ec­ clesia, est signum gratiae sanctificantis. Min, In nova Lege omne signum gratiae est efficax gra­ tiae. Et certe haec est mens S.Pauli, non praecise in hoc loco, sed perpetuo; nam ipse saepe contraponit legem veterem cum lege Nova: illa habebat signa vacua, id est, omnia fiebant in signis et tanquam in umbra, in lege autem Nova omnia fiunt in veritate. Propter hoc volens S.Paulus deterrere Galatas a servitute veteris Legis, in hoc innititur, quod lex vetus sit vacua: Nunc autem cum cognoveritis Deum, imo cogniti sitis a Deo: quomodo convertimini iterum ad infirma, et egena elementa, quibus denuo servire vidtis (Gal 4,9). Lex erat umbra: Umbram habens lex futurorum bonorum non ipsam imaginem rerum (Hebr 10,1)8\ Ergo in nova Lege signa quae statuta sunt, stabilita a Christo fuerunt ad indicandam 35 Ga! 4,9; Hebr 7,18; 9,9s. S.Ioannks Chrysostomus commentatis Gal 4,9 ait: “Egena erant quia umbram tantum habebant futurorum bonorum, ct infir­ ma quia iustificandi et sanctificandi vi carebant.” I..2 C.2 A.l. EXSISTENTIA SACK. MATRIMONII. TH.l N.185-187 761 gratiam qua plena ilia signa sunt, seU, quod idem est, haec signa novae T,egis sunt signa efficacia gratiae quia continent gratiam quam significant. 186. 2) Aliter argui potest: S.Paulus proponit matrimo­ nium non modo tanquam statum cui plures difficultates an­ nexae sunt, sed potius tanquam modum vivendi cui coniunctae sunt obligationes, quae tamen difficultates huius status non augent praecise quia relationem habent ad obligationes inter Christum et Ecclesiam exortas, et propter hoc ipse sta­ tus matrimonialis elevatur ad ordinem supernaturalem sicut et ipsae difficultates, ac proinde status ille exigit gratiam su­ pernaturalem ad hoc ut in obligationibus adimplendis vere similitudinem reddat tanti mysteriis3. Sic S.Paulus funda­ mentum ponit, ex quo SS.Patres et theologi matrimonii sacramentalitatem plenius detegent. 187. Probatur ex traditione. 1. SS.Patres ex Evan­ gelio et ex S.Paulo eruunt has pro matrimonio conclusiones: Christus matrimonii sanctitatem restituit, ad significationem mysticam matrimonium elevavit, ac arduas ei obligationes im­ posuit ; cum vero paganismi experientia doceat fere insupera­ biles esse difficultates ex sanctitate matrimonii obortas, necesse est ut Christus media det absolute necessaria ad has difficultates superandas, scilicet, ut gratiam coniugibus con­ cedat. Iam vero ; matrimonium a Christo sanctificatum esse, in­ veniunt Patres i a) in assistentia ipsius Christi ad nuptias in Cana, S.Epiphanius ait: “In Cana Galilaeae externae sunt celebratae nuptiae, et aqua revera in vinum conversa dicta est duabus' de causis, ut diffluentem furiosorum hominum in mundo libidinem nuptiarum castimonia et honestate constrin­ geret, et ut quod deerat emendaret ac iucundissimi vini sua­ vitate inulceret et gratia” (R 1094). Et S.Augustinus : “Per hoc ergo Dominus invitatus venit ad nuptias, ut coniugalis castitas firmaretur, et ostenderetur sacramentum nuptiarum; quia et illarum nuptiarum sponsus personam Domini figura­ bat, cui dictum est : servasti vinum bonum usque adhuc. Bo­ num vinum Christus servavit usque adhuc, id est, evangeliuin suum” (R 1812). Etiam S.Cyrili.US Alexandrinus : “Cum nuptiae celebrarentur, caste nimirum et honeste, adest quidem mater servatoris, sed et ipse cum discipulis suis in® Ita arguit 1«.Godefroy, Mariage: DTC 9,2069, Cf. Prat, Λα thâologiç de g.Paul 752 F.SOLÂ. DE SACRAIa'FNTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V vitatus venit, non tam epulaturus, quam ut miraculum face­ ret, ac praeterea generationis humanae principium sanctifi­ caret, quod ad carnem nimirum attinet” (R 2108). b) In restitutione indissolubilitatis (Mt 19,4-10), ut no­ tat S.Ambrosius : “Neque nos negamus sanctificatum a Chris­ to esse coniugium, divina voce dicente: Erunt ambo in carne una et in uno spiritu" (R 1253). c) Praecipue vero in commentariis' vel allusianibus ad Eph 5,22-33, ubi de significatione mystica matrimonii trac­ tant. Saepe Tertullianus, egregie S.Ioannes Chrysosto­ mus, S.Hieronymus, Ambrosiaster, aliique3·*. 188. 2. Gratiam matrimonium conferre insinuant saepe SS.Patres, etsi non eo technicismo quo theologi posteriores loquuntur. Sint in exemplum locutiones quibus affirmant Deum benedicere nuptias, adiuvare coniuges ut sint; fide­ les, etc. : Tertullianus : “Unde sufficiamus ad enarrandam felicitatem .eius matrimonii, quocl Ecclesia conciliat, et con­ firmat oblatio et obsignat benedictio, angeli renuntiant, Pa­ ter rato habet?” (R 320). Coniugia extra ecclesiam facta re­ spuuntur, neque hoc divino auxilio praedita sunt, quia “pe­ nes nos occultae quoque coniùnctiones, id est non prius apud ecclesiam professae, iuxta moechiam et fornicationem indica­ ri periclitantur” (R 284). Origenes: “Deus quidem is est, qui duo in unum compegit, ut, ex quo mulier viro nupsit, duo amplius non sint; et quoniam coniunxit Deus, propterea iis inest gratia, quia a Deo coniuncti sunt; quod non ignorans Paulus connubium Verbo Dei consentaneum gratiam pronun­ tiat, quemadmodum castus coelibatus gratia est. Sic enim ait : Volo omnes homines esse sicut meipsum, sed unusquisque proprium donum habet ex Deo, alius quidem sic, alius vero sic. Qui autem a Deo coniuncti sunt id sentiunt et faciunt: Viri diligite uxores vestras, sicut et Christus dilexit Eccle­ siam” ss. 189. 3. Vocem sacramentum frequenter Patres ad matri­ monium applicant, innixi in versione Vulgata vocis μυστήριον; quae versio antiquissima est, iam enim illam Tertullianus no­ verat. Sensus vero huius vocis sacramenti adeo est amplus, ut· ne in singulis quidem casibus cum plena certitudine vix 51 Textus Tertulliani collegit A.d’Alès, La théologie dc Tcrtull.cn 321-323: S.Ioasnes Chrysostomus, In rpist. ad Eph c.S hom 20: MG 62,1350; S.Hieronymus, Comment. in epist. ad Eph 1.3i c.5: MI, 26,530-537; Ambrosiaster, in h.l.: MI. 16,398-399 (inter opera S.Ambrosii). W /tf W çonfmçht· t-H n46: MG 15,1250 (partim ip R 5Q5), t.2 c.2 Λ.Ι. exsistentia sack. matiumonh, TH.1 n.187-189 763 determinari possit31". At S.Augustinus multum in notione sacramenti insistit, tria illa requirens in Christiano matrimo­ nio : prolem, fidem, sacramentum. Generatim sub hac voce intelligit S.Doctor matrimonii vinculum indissolubile, quod tamen firmitatem desumit ex sanctitate, seu ex eo quod ma­ trimonium sit res sancta, ideoque cum baptismate et Ordine comparabile : “Bonum igitur nuptiarum per omnes gentes at­ que omnes homines in causa generandi est, et in fide casti­ tatis; quod autem ad populum Dei pertinet, etiam in sancti­ tate sacramenti, per quam nefas est etiam repudio disceden­ tem alteri nubere, dum vir eius vivit, nec saltem ipsa causa pariendi ; quae cum sola sit qua nuptiae fiunt, nec ea re non subséquente propter quam fiunt, solvitur vinculum nuptiale nisi coniugis morte. Quemadmodum si fiat ordinatio cleri ad plebem congregandam, etiamsi plebis congregatio non subse­ quatur, manet tamen in illis ordinatis sacramentum ordina­ tionis, et si aliqua culpa quisquam ab officio removeatur, sacramento Domini semel imposito non carebit, quamvis ad iudicium permanente” 3T. Matrimonium se habet, propter sacramentum, quasi cha­ racter baptismalis in baptizato, “sicut apostatae anima, velut de coniugio Christi recedens, etiam fide perdita, sacramen­ tum fidei non amittit quod lavacro regenerationis accepit”. En integrum textum : “Quoniam sane non tantum foecunditas, cuius fructus in prole est ; nec tantum pudicitia, cuius vincu­ lum est fides ; verum etiam quoddam sacramentum nuptiarum commendatur fidelibus coniugatis, unde dicit Apostolus: Viri diligite uxores vestras, sicut et Christus dilexit Ecclesiam: 1 huius procul dubio sacramenti res est, ut mas et femina connubio copulati quamdiu vivunt inseparabiliter perseverent, nec liceat, excepta causa fornicationis, a coniuge coniugem dirimi. Hoc enim custoditur in Christo et Ecclesia, ut vivens cum vivente in aeternum nullo divortio separetur. Cuius sa­ cramenti tanta observantia est in civitate Dei nostri, in mon­ te sancto eius, hoc est in ecclesia Christi quibuscumque fide­ libus coniugatis, qui sine dubio membra sunt Christi, ut, cum filiorum procreandorum causa vel nubant feminae, vel ducan­ tur uxores, nec sterilem coniugem fas sit relinquere, ut alia foecunda ducatur. Quod si quisquam fecerit, non lege huius*37 w Cf-.P.DE GhEllinck, Pour l'histoire du no, D’Alès, La théologie dc S.Cyfiricn 84-89. sum N.Testament 4,809-834 (circa textum Gricschisch-Deutsches Worterbuch... (1952) 37 De bono coniugali 24,32: ML 40,394. mot Sacrement, 11. Pro S.Cypria­ Kittel. Thcologisches Wortcrbuch Eph 5,32 p.829-830); W.Baner, 960-961. 764 I'.SOLA. TUi SACRA.MKN’ftÿ VIŸAiS SÔClAf.iS CHRÎs'riANUlt y saeculi, ubi interveniente repudio sine crimine conceditur cum aliis alia copulare connubia... sed lege evangelii reus est adul­ terii ; sicut etiam illa si alteri nupserit. Usque adeo manent inter viventes semel inita iura nuptiarum, ut potius sint in­ ter se coniuges, qui ab alterutro separati sunt, quam cum his, quibus aliis adhaeserunt. Cum aliis quippe adulteri non essent, nisi ad alterutrum coniuges permanerent. Denique mortuo viro, cum quo verum connubium fuit, fieri verum coniugium potest cum quo prius adulterium fuit. Ita manet inter viven­ tes quiddam coniugale, quod nec separatio, nec cum altero copulatio possit auferre. Manet autem ad noxam criminis, non ad vinculum foederis : sicut apostatae anima velut de coniugio Christi recedens, etiam fide perdita, sacramentum fidei non amittit, quod lavacro regenerationis accepit” 38. Quamvis notio sacramenti technica nondum explicita sit, attamen omnia habentur ex S.Augustino elementa ut theolo­ gi posteriores veram sacramentalitatem matrimonii vindicare possint39. Iure ergo dicit cl. Lennerz : “Patres ex professo non tractant theoretice de matrimonii sacramentalitate sensu stricto; controversiae quae de matrimonio tempore Patrum agitabantur, erant de liceitate et moralitate coniugii, de virgi­ nitate et matrimonio, de liceitate secundarum nuptiarum, et de similibus, non autem praecise de sacramentalitate. In his autem quae de matrimonio affirmant, apparet Patres matri­ monium non considerare rem mere civilem, sed matrimonium illis est res sacra a Christo sanctificata, in quo gratiae conce­ duntur ad ministeria implenda, cuius cura pertinet ad Eccle­ siam. Haec quidem si singula nuda in se considerantur, non quidem stricte sacramentalitatem matrimonii directe enun­ tiant, sed ratione habita temporis, circumstantiarum, finis ob quem Patres scribunt, sufficienter ostendunt, subesse per­ suasionem de matrimonio christiano ut sacramento” 40. 190. Probatur vel confirmatur etiam theologorum con- 38 Dc nuptiis et concupiscentia 1,10,11: ML 44,420. :® VAzquÊz (Zh 3 S.Th., De Matrimonio d.2 c.S n.30) collegit omnes textus S.Augustini ubi vox sacramentum, agendo de nuptiis, occurrit; at fortasse con­ clusionem nimis restrictam eruit. Ex parte adversa, nimis amplus videtur Perrone (De Matrimonio 1 n,121), qui veram sacramentalitatem stricto sensu ibi reperit. Moderatior est L.Godefroy, Lc., 2106-2109. 40 Lennerz. Sex theses dc Ordine ct Matrimonio (Romae 1928) 42s. Iam Tridentinum docuerat: “Cum, igitur matrimonium in Lege evangclica veteribus connubiis per Christum gratiam praestet; merito inter Novae Legis sacramenta numerandum Sancti Patres nostri. Concilia et universalis Ecclesiae traditio semper docuerunt” (D 970). Vide etiam R 67 320 384 505 1094 1249 1812 2218, etc. Plures citationes invenies in Lercher-Umberg, n.742, et praesertim in J.Müllendorf. Obcr den pattristischcn Bcwcis fur die Ehe ais Sakramcnt : ZkathTh 2.187; 8,633-49. t.2 c.2 a,1. exsistentia sack, matrimonii th.1 n.189-190 76$ sensu plane universali iam a pluribus saeculis ante Conci­ lium Tridentinum'’'1, et ex documentis et praxi liturgica. Nam ab initio apparet matrimonium in Ecclesia tanquam ritus re­ ligiosus haberi. S.Ignatius commendat ut matrimonium co­ ram Episcopo celebretur 4-; hoc vero consilium erat iam con­ suetudo tempore Tertulliani, qui simpliciter tanquam de re usitata dicit : “Unde sufficiamus ad enarrandam felicita­ tem eius matrimonii, quod ecclesia conciliat, et confirmat oblatio, et obsignat benedictio, angeli renuntiant, Pater rato habet ?” (R’ 320). Ritus huius conciliationis et benedictionis ac obsignationis qualis eo tempore fuerit, certo non constat. At S.Ambrosius meminit benedictionem et velationem (R 1249), similique modo S.Siricius, qui ratione benedictionis [i.e. sacramenti?] affirmat ad instar sacrilegii esse vinculum matrimoniale fran­ gere (D 88a). Statuta Ecclesiae antiqua praecipiunt in cn.13: “Sponsus et sponsa cum benedicendi sunt a sacerdote, a pa­ rentibus suis vel a paranymphis offerantur. Qui cum bene­ dictionem acceperint, eadem nocte pro reverentia ipsius be­ nedictionis in virginitate permaneant” (Kch 952). S.Grego­ rius Naz. memorat caeremoniam Graecorum apponendi sive coniungendi manum sponsi cum manu sponsae per sacerdo­ tem 41 *43. Aliae caeremoniae et preces non cognoscuntur usque ad tempus quo ritualia et sacramentarii libri compositi sunt. In Sacramcntario Leonino, Gelasiano, Gregoriano, etc., in Ordi­ nibus Romanis, et in Libro Ordinum mozarabigo 44*inveniun­ tur ritus et preces, quae plus minus eadem sunt atque illae quae inveniuntur in Rituali Romano. Primus qui caeremo­ nias praecipuas matrimonii describit est Nicolaus I in Re­ sponsis ad consulta Btdgarorum 48. In posterioribus ritualibus, iam a s.XII titulus praeponi­ tur : De Sacramento Matrimonii, aut aliquid huiusmodi ; in 41 Multi theologorum antiquorum textus citantur a cl. II.LennerJz, Sa­ cramentis in genere n.65s; ubi etiam agit de illis theologis et canonistis qui asserebant matrimonium non conferre gratiam (n.272). 43 Epist. ad Polycarpum 5,2; cd. Ruifc Buêno, Padres Apostôlicos (B.A.C.) 500. 43 Epist. 193: MG 37.315-316. 41 Sacrament. Lean. ed. ChX.FblTOB (Cambridge 1896) 140-142; Sacrament. Gelas, ed. H./V.Wilson (Oxford 1894) 265-268; Sacrament. Grcgorianum: ML 78.261 cf. 580. Ordines Romani, apud MartknK, De antiquis Ecclesiae riti­ bus 1.1 c.9 s.5 (col 2,127-144) ubi inveniuntur omnes et diversae caeremoniae, tum latinorum tum graecorum; Liber Ordinum, ed. Férotin, coi.433-442, et notandum est “les belles formules de la bénédiction nupciale sont d’un très grand intérêt. On les chercherait vainement ailleurs’’ (432 nota 1). 40 C.3: ML 119.980; Msi 15,403. 766 r.SCLÂ, DF, SACftAMUS'Ttg VITAE SÔC1AMS ÎHMSTÎAS'AF.. V antiquioribus vero non nisi : In benedictione nuptiarum, etc. Ideo ex antiquis documentis non potest ex sola liturgia ar­ gumentum certum confici pro matrimonii sacramentalitate; at bene thesis confirmatur eo quod ut res sacra appareat, facta apud sacerdotes, cum speciali benedictione ac precibus, quae aliquando vere formam sacramentalem sapiunt. 191. Obiectiones. 1. Sacramenta conferunt gratiam quam sig­ nificant. Atqui matrimonium significat unionem Christi cum Eccle­ sia quam non confert. Ergo. Trans, mai. vel dist. Sacramenta conferunt solum illam gratiam quam significant, nego mai.; etiam, conc. mai. Dist. min. Matrimo­ nium non confert, id est, non perficit unionem Christi cum Ecclesia, conc. min.; non confert augmentum gratiae sanctificantis, per quam gratiam sanctificantem perficitur unio Christi cum Ecclesia, nego min. Cum dicitur sacramentum conferre gratiam quam significat, non intenditur sacramenta debere perficere omnia et sola illa quae sig­ nificant, sed esse signa efficacia gratiae. Imo, gratia sanctificans et gratiae actuales, quas sacramenta conferunt, tendunt ad perficien­ dum id quod significant. Sic v.gr. in Eucharistia, datur augmentum gratiae, quae tendit ad unionem augendam inter animam et Christum, sicut nutrimentum materiale convertitur in substantiam manducantis ; confirmatio dat gratiam roboris ad luctandum pro fide etc. Matri­ monium vero significat unionem Christi cum Ecclesia ct confert illam gratiam, qua coniuges ita semper unitos manere debent ut re quidem vera similitudinem referant illius unionis supernaturalis Christi et Ecclesiae. Ad hoc indigebunt augmento gratiae sanctifi­ cantis et multarum gratiarum actualium, quae non ponentibus obi­ cem nunquam deerunt. Et hoc sensu matrimonii sacramentum con­ fert gratiam quam significat. 2. Sacramenta sunt a Christo instituta. Atqui matrimonium non est institutum a Christo. Ergo. Conc. mai. Dist. min. Matrimonium, ut contractus naturalis, non est institutum a Christo, conc. min.; ut sacramentum, nego min. (cf. schol. 11.192). 3. Matrimonium eiusque actus praecipuus est aliquid peccaminosum. Atqui res mala non potest esse sacramentum. Ergo. Nego mai. prorsus. Hoc dicebant haeretici, de quibus locuti su­ mus in recensione adversariorum. Egregie matrimonii sanctitatem de­ fendit S.Augustinus multis in locis contra manichaeos. 4. Insfo. Atqui matrimonium est saltem status imperfectus. Nam melior virginitas quam matrimonium. Atqui virginitas non est sa­ cramentum. Ergo neque matrimonium. Trans. vel conc. min. subs., conc. mai. et min., et nego conseq. vel potius suppositum, scilicet sacramentum debere esse de re perfec­ tiori, vel perfectionem status causam esse cur matrimonium sacra­ mento consecretur. Nam dummodo res mala non sit, iam pendet a voluntate Christi quod saçramentum fiat aut non. Hoc autem posito, "facile intelligitur, sapientissime institutum esse, quod matrimonium Christianum sit sacramentum. Finis enim matrimonii christiani est propagare populum Dei, unde gravia onera coniugibus imponuntur; praeterea matrimonium Christianorum specialem habet unitatem et L.2 C.2 A.l. EXSISTENTIA SACK. MATRIMONII. TH.l n.190-192 767 indissolubilitatem, unde iterum magnae difficultates oriri possunt; hinc facile intelligitur Christum gratia sacramentali eos sublevare et adiuvare voluisse, qui huiusmodi onera subeunt” “. Respectu ad perfectionem status, recte animadvertit Palmieri : "Si comparetur status cum statu, perfectior est status continentiae ; at nihil impedit quominus status ex se imperfectior consecretur sa­ cramento, ct sub hac ratione praestet alteri. Quemadmodum sacra­ mentum est pro paenitentibus, non pro innocentibus, licet hic status sit perfectior. Ratio vero erat cur gratia sanctificante consecraretur fieretque in nova lege sacramentum matrimonium, a quo familia et universa societas pendet, quo continuatur actio creativa Dei propaga­ tione filiorum ad cultum ipsius; ut ita sub tutela et directione Eccle­ siae, cui sacramenta credita, sunt, esset in ipso suo exordio universa humana familia”4’. 192. Scholion. Quo tempore matrimonii sacramentum institu­ tum est. Ut dictum est, matrimonium institutum est a Deo in primordio ge­ neris humani, et Christus contractum matrimonialem ad sacramenti dignitatem evexit. Conc.Tridentinum in cn.l de Sacramentis in genere (D 844) dicit Sacramenta fuisse omnia a lesu Christo Do­ mino nostro instituta ; postea vero agendo speciatim de matrimonio proposuerat cn.l sub hac forma : “Si quis dixerit matrimonium non esse verum sacramentum legis evangelicae divinitus institutum, sed ab hominibus in ecclesiam invectum : A.S.” 48 At, instantibus pluri­ bus Patribus, postea decretum est “a Christo Domino institutum" esse (D 971). Quaerunt theologi, an constet de occasione in qua Christus matrimonii sacramcntalitatem instituit. Omittentes illam sententiam, quae tenet matrimonium iam fuisse verum sacramentum ab initio, quia iam tunc referebat prophetice coniunctionem Christi cum Ecclesia4’, tres sunt praecipue in Evangelio loci, qui allegari possunt : 1. Nuptiae Canae in Galilaea (Io 2,1-11), quibus adfuit Christus et ubi multi Patres vident sanctificatum esse matrimonium per prae­ sentiam Christi. Sed potius Patres hunc locum adducunt contra haereticos, qui affirmabant matrimonium esse rem malam, ut osten­ dant eius sanctitatem ; Christus enim non cohonestasset sua praesen­ tia et suo miraculo rem pravam. 2. Mt 19,3, ubi Christus restituit unitatem et indissolubilitatem matrimonii. Ex Evangelic nihil aliud exprimitur, sed Christus pro­ vocat ad praeceptum divinum Adae datum; et S.Paulus ad idem appellat ut ostendat coniunctionem Christi cum Ecclesia in matrimo· nio significatam (Eph 5,31). Ideo hac occasione Christus potuit in­ tentionem habere instituendi sacramentum matrimonii, eo praecipue, quod unicitas et indissolubilitas sunt proprietates quae magis elucent in unione inter Christum ct Ecclesiam, ac in matrimonio possunt esse causae multarum difficultatum et durissimum iugum (sicut ipsi audientes notaverunt ; St ita est causa hominis cum uxore, non * Lennerz. Sex theses de Sacramento Matrimonii p.13. 47 Tractatus de Matrimonio p.72. * CTr 9.639. Ut iam diximus, fuit, ut summum, sacramentum naturae, nec gratiam com fçr<;bat ex opere operato; nullo mpdp fyit sacramentum proprie dictun). 768 I".SOl.A. DE SACRAMENTIS VITAE SOCIAI.IS CHRISTIANAE. V expedit nubere. v.lOj. Ad hoc, igitur, requiritur gratia et propter hoc de facto datur in sacramento matrimonii60. 3. Tandem adducitur Act 1.3. Christus ante ascensionem defini­ tivam saepe Apostolis apparuit et cum eis agebat loquens de regno Dei. Revera potuit Christus in mente sua instituere sollemniter sa­ cramentum matrimonii cum eius unicitatem et indissolubilitatem re­ stituit, derogans sollemniter permissionem antiquitus, propter duri­ tiam cordis, concessam; et postea post resurrectionem, notam fa­ cere Apostolis illam institutionem, sicut eos alia sacramenta edo­ cuit6'. ARTICULUS II De essentia Sacramenti Matrimonii Thesis 2. Sacramentum matrimonii consistit essentiali­ ter in ipso matrimoniali contractu, ita ut inter baptizatos nequeat matrimonium validum contrahi quod non sit sacramentum. S.Th.. Suppi. q.4S a.5; S.Bellar.mino. c.7; Palmieri, 78-87; Pesch. n.718s; Sasse. 381-380; Huarte. 156-166; Otten, 368-376; Puig de la B., n. 1078-1086; Lercher-Umberg. n.747-758. 193. Nexus, lam supra dictum est matrimonium a Deo institutum esse a primordiis generis humani, et Christum illud evexisse ad sacramenti dignitatem. Quare exsurgit quaestio: Christus instituens sacramentalitatem matrimonii, reliquit con­ tractum matrimonialem (in quo consistit adhuc essentia ma­ trimonii inter non baptizatos), an vero addidit aliquid am­ plius? Vel aliis verbis: Ecclesia multa praecipit in ritu ce­ lebrationis matrimonii sacramenti : benedictionem, porrectio­ nem annuli, exquisitionem consensus, etc. ; suntne haec, aut aliqua ex his, necessaria ad sacramenti validitatem? Huic quaestioni respondemus: essentiam sacramenti matrimonii in solo contractu consistere, ita ut inter baptizatos nequeat con­ tractus a sacramento separari, et consequenter inter ipsos ne­ quit matrimonium validum esse quin sit sacramentum. 194. Notiones. Matrimonium eodem modo intelligimus atque in thesi anteriori. Similiter etiam Sacramentum. Cum dicimus essentialiter volumus significare ipsam 50 S.Th.. ex hoc textu argumentum congruentiae proponit pro matrimonii sau ramen talite. Cf. Pesch, n.716. In Concilio Tridentino Episcopus Pragensis po&tulabat ut ad verba divinitus institutum in prima redactione cn.l. diceretur: “a Christo institutum; ct assignetur ubi Christus illud instituit, videlicet, ubi dixit: Quod Deus coniunxit. homo non separet” (CTr 9,651). 6’ Uberius hanc quaestionem disputat Rosset, l)c sacramento matrimonii 1 n.75$, i..2 c.2 a.2. essentia sack, matrimonii, th.2 n.192-195 769 essentiam sacramenti, seu quod idem est, elementum consti­ tutivum internum ipsius sacramenti. In aliis sacramentis so­ lemus distinguere materiam et formam tanquam partes es­ sentialiter constituentes entitatem sacramentalem ; in hoc sa­ cramento interea praescindimus a partibus componentibus, tanquam materia et forma, essentiam ipsam sacramenti. Non quod huiusmodi partes non sint, aut concipi non possint, sed quia ad rem nostram non spectat. De illis agemus postea. Contractus est pactio seu conventio in ordine ad obliga­ tiones iuridicas ordinandas. Ut supra (n.144) dictum est, pot­ est esse liber quoad exercitium et necessarium quoad speci­ ficationem. Non igitur requiritur ut obligationes iuridicae de­ terminentur a contrahentibus vel conficientibus contractum, sed sufficit ut partes contractum agentes sese obligent ad ali­ quid quod iam determinatum sit ab auctoritate competenti. Ex hoc contractu oritur vinculum seu matrimonium in facto esse. Ut evidens est, distinguere possumus inter contractum et sacramentum ; nam ante adventum Christi matrimonium ex­ sistebat, ut verus contractus, et sacramentum non erat ; atque etiam nunc, non baptizati valide contrahunt matrimonium, quod quidem sacramentum minime est. Sed hanc distinctio­ nem inter matrimonium et contractum matrimonialem inter baptizatos defendimus esse tantum rationis, non realem, ita ut separari minime possit sacramentalitas a contractu. 195. Sententiae. Praeter nostram sententiam, quae est etiam sententia S.Thomae, et omnium fere theologorum an­ tiquorum, duae aliae sententiae afferri possunt: 1. Prima distinguit inter Sacramentum et contractum, et tribus^modis proponitur: e) Matrimonium consistit in contractu, sacramentum in benedictione sacerdotali, quae coniugibus impertitur; itaque distinctio inter sacramentum et matrimonium est totalis ac proinde separatio dari potest. Ita Launoy, De Domïnis cum Regalistis. Item Gallicani et losephinistae. Postea Nuytz 1, etc. b~) Matrimonium consistit in contractu, sacramentum in ipso contractu tanquam materia et benedictione tanquam for­ ma: distinctio, itaque, est partialis. Sic Cano, Sylvius, Estius2, etc. 1 J.Launoy, Regia in matrimo nitent potestas (1674); De Dominis, M.A., De rcpubiica ecclesiastica (1620); J.Nuytiz doctrinam suam in variis operibus spar­ sit. quae damnata sunt a Pio IX. 2 Cano, De locis theologicis 1.8 c.5; Sylvius. In 3 divi Th. q.42 a.l q.*2 conci.1-3. TEOI.OCÎA iv 25 770 f.solâ, de sacramentis vitae socialis christianae. v c) Sacramentum consistit in contractu ipso, attamen con­ trahentes possunt excludere rationem sacramenti, et adhuc contractus esset validus. In hac sententia distinctio est etiam quodammodo partialis, seu potius est distinctio realis quatenus intentio est, illud quod addi debet ad hoc ut contractus sit sa­ cramentum. Hanc opinionem habuerunt Billuart, Vâzquez, Wirceburgenses 3*6, etc. 2. Secunda negat matrimonium consistere in contractu. Reponit matrimonium in relatione organica, negotio iuridico formali, institutione, etc. Videtur confundere matrimonium in fieri et in facto esse; ideoque potius refertur ad vinculum ex matrimonio ortum, quam ad ipsum matrimonium in fieri. Haec doctrina, quae omnino erat derelicta, iterum renovatur. Ita Lefèvre, Giménez Fernandez, T.Garcîa Barberena * r, et pauci alii. 196. Doctrina Ecclesiae. Saepe Ecclesia theseos doc­ trinam defendit cum occasio postulavit. Nicolaus I respon­ dens quibusdam consultationibus Bulgarorum, exponit caere­ monias quas Ecclesia romana faciebat in benedictione nup­ tiali, et concludit: “Tanta solet arctare quosdam rerum ino­ pia, ut ad haec praeparanda nullum his suffragetur auxilium; ac per hoc sufficiat secundum leges solus eorum consensus, de quorum coniunctionibus agitur. Qui consensus, si solus in nuptiis forte defuerit, cetera omnia, etiam cum ipso coitu, celebrata frustrantur” '*b. Innocentius III : “Consuluisti nos, utrum mutus et sur­ dus alicui possint matrimonialiter copulari. Ad quod frater­ nitati tuae taliter respondemus, quod, cum... sufficiat ad ma­ trimonium solus consensus illorum, de quorum quarumque coniunctionibus agitur; videtur, quod si talis velit contrahe­ re, sibi non possit vel debeat denegari, cum, quod verbis non potest, signis valeat declarare” (D 404)B. Alexander III : “Si inter virum et mulierem legitimus consensus... interveniat de praesenti, ita quidem, ut unus al3 Billuart, De Matrimonio d.l a.5: Vazquez, Dc Sacramentis <1,1'38 c.5 n.63-64; Wirceburgenses, Dc Matrimonio n.300.303. Lefèvre, Le mariage civil n'est it qu'un contrat?: Nouvelle Revue His­ torique de droit français et étranger (1902 300-304; Giménez Fernândez, La instituciôn matrimonial (Madrid 1947); T.Garcîa Barberena, Sobre la idea contractual del Matrimonio Canânico: MiscCom 16 (1951) 158-179, cum bibliographia in p.162, nota 16. Contra hunc auctorem scripsit O.Robleda. S.I., Sobre cl matrimonio in fieri: EstEcI 28 (1954) 5-56; cui respondit GarcIa Berberena, Sobre cl matrimonio in fieri: Salmanticensis, 1 (1954) 422-440. ■*b Resp. ad consulta Bulgarorum: Msi 15,403; ML 119,980 (partim D 334). 6 Idem Pontifex in epist. ad Episcop. Mutinensem fere repetit verba Nico­ lai I: Decretales 4,4,5 (ed. Friedberg 2,682; in D38 post 404). l.2 c.2 a.2, essentia sack, matrimonii, th.2 n.195-196 771 terum in suo mutuo consensu verbis consuetis expresse re­ cipiat..., sive sit iuramentum interpositum sive non, non li­ cet mulieri alii nubere” (D 397). Eugenius IV in instructione ad Armenos: “Causa effi­ ciens matrimonii regulariter est mutuus consensus per verba de praesenti expressus” (D 702). Concilium· Tridentinum habuit prorsus ut valida matri­ monia clandestina quae sine caeremoniis religiosis fiebant; quamvis ipsum Concilium ea in posterum invalida fore de­ crevit: “Tametsi dubitandum non est, clandestina matrimo­ nia libero contrahentium consensu facta, rata et vera esse matrimonia, quamdiu Ecclesia ea irrita non fecit...” (D 990). Pius VI: “Dogma fidei est, ut matrimonium, quod ante adventum Christi nihil aliud erat nisi indissolubilis quidam contractus, illud post Christi adventum evaserit unum ex sep­ tem Novae Legis sacramentis a Christo Domino institutum... [ideo sola Ecclesia potest determinare formam huius con­ tractus]... Hae causae non alia ratione pertinent ad unum Ec­ clesiae iudicium, nisi quia contractus matrimonialis est vere et proprie unum ex septem legis evangelicae sacramentis” b. Pius IX praecipue hanc doctrinam stabilivit cum damna­ vit loannis Nepomuceni Nuytz opera et doctrinam adversam sacramentalitati contractus. "... Cum nemo ex catholicis ig­ noret aut ignorare possit, matrimonium esse vere et proprie unum ex septem evangelicae- legis sacramentis a Christo Do­ mino institutum, ac propterea inter fideles matrimonium dari non posse, quin uno eodemque tempore sit sacramentum, at­ que idcirco quamlibet aliam inter Christianos viri et mulieris praeter sacramentum coniunctionem, cuiuscumque etiam civi­ lis legis vi factam, nihil aliud esse nisi turpem atque exitia­ lem concubinatum, ab Ecclesia tantopere damnatum, ac proin­ de a coniugali foedere sacramentum separari, nunquam posse, et omnino spectare ad Ecclesiae potestatem ea omnia decer­ nere, quae ad idem matrimonium quovis modo possunt perti­ nere” (D 1640). In Syllabo damnavit sequentes propositiones ad matrimo­ nii essentiam spectantes: “Matrimonii sacramentum non est nisi quid contractui accessorium ab eoque separabile, ipsumque sacramentum in una tantum nuptiali benedictione situm est” (D 1766). “Vi contractus mere civilis potest inter Chris­ tianos constare veri nominis matrimonium, falsumque est, aut contractum matrimonii inter christianos semper esse sacrae Epist. ad Episcop. Matulcnscm 16 Sept. 1788. Ill I·'. SOLA, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V mentum, aut nullum esse contractum, si sacramentum exclu­ datur” (D 1773). Lito XIII idem gravissimis verbis repetit: “Nec quem­ quam moveat illa tantopere a regalistis praedicata distinctio, vi cuius contractus nuptialis a sacramento distinguunt, eo sane consilio, ut Ecclesiae reservatis sacramenti rationibus con­ tractum tradant in potestatem arbitriumque principum civita­ tis. Etenim non potest huiusmodi distinctio seu verius dis­ tractio probari ; cum exploratum sit in matrimonio Christia­ no contractum a sacramento nem esse dissociabilem, atque ideo non posse contractum verum et legitimum consistere, quin sit eo ipso sacramentum. Nam Christus Dominus dignitate sa­ cramenti auxit matrimonium, matrimonium autem est ipse contractus, si modo sit factus iure... Itaque apparet omne in­ ter Christianos iustum coniugium in se et per se esse sacra­ mentum; nihilque magis abhorrere a veritate, quam esse sa­ cramentum decus quoddam adiunctum, aut proprietatem illap­ sam extrinsecus, quae a contractu disiungi ac disparari homi­ num arbitratu queat” (D 1854). Pius XI : “Et quoniam Christus ipsum coniugalem inter fideles validum consensum signum gratiae constituit, ratio sacramenti cum Christiano coniugio tam intime coniungitur, ut nullum inter baptizatos verum matrimonium esse possit, quin eo ipso sit sacramentum” (D 2237). CIC cn.1012: 1. “Christus Dominus ad sacramenti dig­ nitatem evexit ipsum contractum matrimonialem inter bapti­ zatos. 2. Quare inter baptizatos nequit matrimonialis con­ tractus validus consistere, quin sit eo ipso sacramentum”. 197. Valor dogmaticus. tholicam Thesis continet doctrinam ca­ 198. Probatur. Nota. Praecipua argumentatio ad certi­ tudinem obtinendam habetur ex documentis pontificiis alla­ tis; hoc tamen non officit quominus etiam alia argumenta afferri possint, praesertim ex theologorum consensu, quae vel separatim vel in complexu certitudinem generent. Ad probationem sufficit demonstrare sacramentum non posse se7 Auctores solent eam appellare saltem theologice certam, idque nos ipsi in prima editione proposuimus. At documenta Ecclesiae videntur plus exigere. Leo XIII et Pius XI sine restrictione ulla rem clare tradunt; Pius IX in gra­ vissimo documento, Syllabo, idem docet, ac scribens ad Regem Sardiniae ait: “Doffnto fidei est matrimonium a lesu Christo D.N. ad dignitatem sacramenti esse elevatum, atque doctrina Ecdesiie catholicae, sacramentum non esse qua­ litatem accidentalem contractui superadditam, sed de ipsa matrimonii essentia... (9 Sept. 1852; hinc desumpta est prop.73 Syllabi). Rota Romana dixit hanc doctrinam esse veritatem proximam fidei” (AAS 3 [1910] 933). i..2 c.2 a.2. essentia sack, matrimonii, th.2 n.196-199 773 parari a contractu;, ex quo iam eruitur nullum esse matri­ monium christianum, quod non sit sacramentum. Probatur ex Scriptura. S.Paulus dicit matrimonium esse symbolum unionis Christi cum Ecclesia. Atqui S.Paulus agit de contractu matrimoniali. Ergo contractus matrimonia­ lis est sacramentum, seu quod idem est, essentia sacramenti consistit in ipso contractu. Maior probata est in thesi anteriori. Et ne videamur in conclusione aliquid addere, scilicet sacramentalitatem, quod non sit in praemissis, notandum est S.Paulum agere de ma­ trimonio prout in Ecclesia celebratur et habetur, quod iam probavimus in thesi anteriori esse sacramentum. Iam vero tunc probavimus diversis argumentis {etiam ex S.Paulo), unde nunc possumus praescindere ab argumento ex S.Paulo pro sacramentalitate (quod argumentum ut iam notavimus non est praecipuum neque'absolute certum) et sistere solum in eo quod ipse loquitur de matrimonio fidelium vero et ab Eccle­ sia recepto. Min. S.Paulus adducit verba Scripturae in Gen 2,24, Profiter hoc relinquet homo patrem et matrem suam· et adhae­ rebit uxori suae et erunt duo in carne una (Eph 5,31-32). At­ qui in Gen, ut evidens est, non agitur nisi de contractu ma­ trimoniali. Ergo de contractu matrimoniali dicit S.Paulus esse signum unionis Christi cum; Ecclesia. 199. Probatur ex Patribus. Patres8, sicut de sacra­ mentalitate matrimonii technice non quaesierunt, ita nec de eius essentia directe praeoccupati sunt. Attamen argumentum ne­ gativum ex hoc ipso conficitur, eo quod nunquam distinxe­ runt inter matrimonium fidelium et sacramentum, sed de ipso coniugio tanquam de re in Ecclesia sacra agunt. Imo, sine dubio de sacramentalitate non egerunt ex professo, eo prae­ cise quod matrimonium in contractu ipso reponebant, et tan­ tum exigebant ut ante ecclesiam iniretur. Praeterea, ob speciales rationes, a secundis nuptiis fide­ les arcebant, at nihilominus si quis post mortem coniugis ite­ rum nubere volebat, id licite valideque facere poterat, et qui­ dem coram sacerdote, non tamen quandoque benedictio et nunquam velatio fiebat. lanl vero huiusmodi secundae nup­ tiae ut verum matrimonium christianum et ecclesiasticum seu sacramentum, non ut mere civile, habebantur; nec caeremo­ 8 Argumentum ex Patribus conficit Perrone, Dc Matrimonio christ .'«no 1.1 c 6 a.l. 774 F.SOLA, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V niae ullae praecesserant, ac nihilominus non ut diversa ab aliis matrimoniis christianis censebantur. Ergo signum est Patres non distinxisse inter matrimonium-contractum et matrimonium-sacramentum, sed totum quantum erat matrimo­ nium in Ecclesia in contractu matrimoniali reposuisse. 200. Probatur consensu theologorum. Theologi iam inde a s.XII, cum in matrimonii sacramentalitate investiga­ runt, essentiam in contractu reposuerunt. Et primi quidem canonistae, ius romanum commentantes, in nudo contractu matrimonium posuerunt: “Contractus id est ex utraque parte simul consensus tractus, sicut nuptiae et emptio”9. Unde theologi applicant doctrinam contractus ad sacramentum. Petrus Lombardus loquitur de pactione coniugali1011 , et S.Albertus M. iam clare de contractu-sacra13 12 mento agit: “... istud sacramentum, ut prius dictum est, con­ sistit in quadam commutatione sive contractu ipsius perso­ nae contrahentis ; talis autem commutatio non potest fieri sine consetisu commutantis, sive contrahentis : et ideo in isto et non in aliis requiritur consensus” u. S.Bonaventura distin­ guebat inter benedictionem et contractum, qui requiritur ad essentiam: “Ad esse matrimonii ista duo sufficiunt, scilicet legitimitas in personis et unitas in consensu. Ad sollemnita­ tem vero et decorem sive honestatem requiritur et parentum traditio et sacerdotum benedictio” Et sic unanimiter om­ nes theologi et canonistae usque ad M.Cano, qui suam pro­ ponens sententiam iam animadvertit extra theologorum com­ munitatem in hac re versari: “Nulla autem harum rerum [sacrae scripturae vel apostolica instituta] efficere potest ma­ trimonium sine ministro profane contractum esse novae le­ gis sacramentum. Ubi ego, si thomistae omnes cum scotistis exsistant, si cum antiquis iuniores velint contra me pugnare, tamen superior sim necesse est” 1S. Hoc dicebat Cano, quia putabat theologos antiquos non attendisse ad distinctionem inter contractum et sacramentum, quapropter putabat se pri­ mus arripere novam viam in quam sequentes theologi ingre­ derentur: “Ita casu quodam communis forte consensio facta est, cum contra usu quoque venire potuerit, ut, si primus adseruisset non omne fidelium coniugium sacramentum esse, ° Petri. Exceptiones Icouni romanarum, App.l c.20; apud Le Bras. Mariage: DTC 9.2182. 10 Sentent. 4 d.27 c.4. 11 In 4 d.27 a.6. 12 In 4 d.28 a.l q 5. Similiter Scotus, In 4 d.26 a.2 q.2. 13 De loch theologicis 1.8 c.S. 1.2 c.2 λ.2. essentia sack, matrimonii, th.2 n.199-201 775 sed quod religiose sacrateque esset constitutum, secundus, ter­ tius ac deinceps reliqui, quoniam probabile etiam id esset, eandem sententiam sequerentur”. Sed Spes eum fefellit; ipse fere solus viam ingressus est, quam secundus et tertius non vero deinceps alii theologi sunt secuti. Hoc tamen ex ipsius testimonio eruitur, doctrinam theseos fuisse eo tempore com­ munem theologorum sententiam. 201. Obiectiones. 1. Essentia sacramenti componitur ex mateteria ct forma. Atqui contractus matrimonialis non componitur ex materia et forma. Ergo confractus non est sacramentum. Disl. mai. Essentia sacramenti componitur ex materia et forma tanquam ex rebus materialibus sive physicis, in sensu univoco cum materia et forma systematis hylemorphici, nego mai.; in sensu ana­ logo ct non praecise ex rebus materialibus sive physicis, cone. mai. Contradist. min. et' nego cons. Iam explicatum in tr. de sacra­ mentis in communi quomodo intclligatur materia ct forma in sacra­ mentis. Praeterea iam animadvertimus nos in hac tractatione de essentia matrimoniali, distinguere inter essentiam et’ constitutiva es­ sentiae, id est, inter essentiam in genere et materiam et formam tanquam partes essentiales, dc quibus agemus statim. Nam revera etiam in sacramento matrimonii inveniuntur partes essentiales, quae se habeant ad modum materiae et formae. 2. Ad hoc ut habeatur matrimonii sacramentum requiritur in­ tentio suscipiendi vel conficiendi sacramentum in contrahentibus. Atqui contrahentes possunt velle confractum facere, ct nihilominus non conficere sacramentum. Ergo in sacramento matrimonii separari possunt contractus et sacramentum. Trans, mai. Nego mtn. vel dist., si ipse contractus non est eleva­ tus ad rationem sacramenti possunt distinguere inter contractum et sacramentum et velle unum sine altero, cone, min.; si ipse contrac­ tus est sacramentum possunt unum sine altero velle, neg. min. Ad hanc (quae tst praecipua difficultas) obiectionem solvendam attendendum est ad modum quo matrimonium a Christo elevatum est ad rationem saci amenti. Matrimonium est contractus, et quidem contractus publicus (quatenus respicit ad ipsam societatem), qua­ propter subicifur competenti auctoritati, cuius est condiciones ad validitatem apponere. Ita v.gr. in emptionc-venditionc ut contractus sit validus potest auctoritas exigere ut determinatae clausulae, sive signatio diei et loci exprimantur, quae si totaliter vel partialiter desint, contractus ille nullus erit. In omni autem contractu requiritur (ct si contrarium expresse non dicitur, supponitur) intentio. Matrimonium institutum est a Deo, estque res sacra, et a Deo pendet. Sed etiam praescindendo ab hac dependentia speciali. Deus, utpote generis humani auctor, legislator, dominus, potest condiciones apponere essentiales contractibus humanis. Hanc auctoritatem ha­ bet Christus, qui est Deus, et hac auctoritate utens decrevit ut inter baptizatos contractus matrimonialis esset sacramentum, ac conse­ quenter quicumque baptizatus matrimonium validum contrahere vult, debet (saltem in confuso, non necessario explicite) velle eius sacramentalitatcm. Quicumque igitur Christianus, qui voluntate praevalen­ te excludit sacramentalitatem a ratione matrimonii, ipso facto ex- 776 F.SOLA, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V eludit condicionem essentialem contractui, ac proinde contractus ille non erit validus ; si vero vult quidem sacramentum excludere, prae­ valet tamen voluntas efficiendi contractum validum, tunc de facto sacramentum non excluditur, et’ consequenter matrimonium vali­ dum fiet. Nec valet comparatio statuta cum baptismo, in quo ablata inten­ tione, deficit sacramentum et manet ablutio (ideo transmisimus maio­ rem). Nam Chrisfus non evexit ad dignitatem sacramenti omnem ablutionem naturalem ; evexit vero omnem contractum matrimo­ nialem. 3. Proprietates essentiales rerum fluunt ex essentia rei. Atqui proprietates essentiales matrimonii (unicitas et indissolubilitas) non proveniunt ex voluntate contrahentium seu ex contractu. Ergo ma­ trimonium non est contractus. Trans. mai. et dist. min., proprietates essentiales matrimonii non fluunt ex actu voluntatis contrahentium libere statuentis has pro­ prietates, conc. min.; 'necessario illas statuentis, neg. min. Posset etiam negari suppositum, scilicet' agi de matrimonio in facto esse. Nam revera obiciens agit dc Matrimonio in facto esse, quod con­ sistit in vinculo cum suis proprietatibus. Matrimonium vero in fieri, de quo agimus, est ipse contractus qui gignit vinculum et ordinat obligationes contrahentium. Ut in obicctione anteriori dictum est, in contractu non mere particulari, sed sociali, prout est matrimonium, auctoritas competens potest apponere condiciones et statuere iura sive obligationes et proprietates quae ex contractu libere accepto orientur ”. 202. Corollarium 1. Cum essentia sacramenti matrimonii sit contractus, per se poterit admittere omnes illas formalitates, quas Ecclesia in tali contractu acceptet. Non, igitur, obstat sacramentalitati, quod matrimonium per procuratorem contrahatur, quia talis forma contractus tum ab Ecclesia, tum etiam ab auctoritate civili admittitur. Nec obstat comparatio cum aliis sacramentis, quae in absentia confici nequeunt ” ; nam alia sacramenta non constituuntur essentialiter ex contractu naturali, sed talis sunt naturae ut subiectum praesens exigatur. 203. Corollarium 2. Sacramentum matrimonii est transiens et non permanens. Est consequentia ex ipsa ratione contractus, qui res transiens est et non permanens. Manet quidem obligatio ex contractu orta, ct in matrimonio manet vinculum, sed hoc vinculum non est ipse contractus sed contractus effectus sive consequentia. S.RoberTus Bellarmino, cx eo quod vinculum matrimoniale repraesentet unionem Christi cum Ecclesia, vult ut ipsum vinculum appelletur sacramentum : “Coniugii sacramentum duobus modis considerari potest : uno modo dum fit ; altero modo dum permanet postquam factum est. Est enim sacramentum simile Eucharistiae, quae non solum dum fit, sed etiam dum permanet, sacramentum est ; dum enim M Cf O.RoblEda. Sobre cl matrimonio in fieri: EstKcl 28 (1945) 35-44. Aliae difficultates, quae oriuntur ex sanatione in radice, convalidatione sim­ plici et celebratione matrimonii cum persuasione de nullitate ipsius, attingit et solvit ipse RoblEda, l.c., 44-56. Ceterae obiectiones, quae fieri solent circa distinctionem inter Sacramentum et contractum, possunt plus minusve reduci ad allafas difficultates. Cf Otten. n.430, et Puio de la B., n.1084-1086. 15 Ita arguit Cano pro sua sententia, o.c., 1.8 c.5. 1..2 c.2 a.2. essentia sacr. matrimonii, th.2 n.201-204 777 coniuges vivunt, semper eorum societas sacramentum est Christi et Ecclesiae” ”, Et Pius XII haec verba adhibet ad coniuges hortandos ut sancte vivant : “Magnopere autem ipsos [coniuges] ut hanc fir­ mam voluntatem concipiant, retineant atque execution! mandent, iuvabit frequens sui status consideratio atque operosa recepti sacramen­ ti memoria. Meminerint assidue, se ad sui status officia et dignitatem peculiari veluti consecratos et roboratos esse sacramento, cuius effi­ cax virtus, quamquam characterem non imprimit, perpetuo tamen perseverat. Meditentur idcirco haec Sancti Cardinalis Roberti Bellarmino verba, solidi profecto solatii plena, qui cum aliis magnae notae theologis ” ita pie sentit et scribit” Summus Pontifex haec, tanquam piam considerationem proponit, non tanquam doctrinam, et ideo non praeferenda est oppositae opinioni certae. Nam ipse S.Bellarmino com­ parat vinculum, ex contractu ortum, cum charactere baptismali ; iam vero nemo dicet characterem esse sacramentum. Sic nec vinculum est sacramentum tantum; ut summum erit sacramentum et res. Praeterea, ut etiam ipse facit S.Doctor, distinguendum est inter matrimonium sacramentum et statum matrimonialem. Status est quidem perma­ nens dum manet vinculum ; actus autem, quo quis constitutus est in illo statu fuit actus transiens. Si vero comparatur matrimonium cum aliis sacramentis, quae characterem non imprimunt (excepta Eucha­ ristia) hoc habet particulare, quod vinculum producit, quod est ali­ quid amplius quam merus titulus exigens gratiam. Attamen bene no­ tandum etiam est, hoc vinculum non provenire formaliter a sacra­ mento quatenus sacramentum sed a sacramento quatenus est contrac­ tus; et sic sacramentum semper apparet tanquam aliquid transiens, effectum tamen relinquens permanentem in sua virtute. Et hac ratione potest matrimonium cum sacramentis imprimentibus characterem comparari, vel cum ipsa Eucharistia. 204. Corollarium 3. Usus matrimonii non est de essentia sacramenti. Patet ex dictis. Nam matrimonium est contractus, ex quo oritur in unoquoque coniuge ius in corpus alius coniugis. Iam vero, ius non idem est atque usus iuris; sic possunt duo homines contractum sive pactum facere sese mutuo adiuvandi et nihilominus nunquam requirere de facto illud mutuum adiumentum. Eodem pacto contrahentes matrimonium per illum contractum matrimonialem so­ lum sibi mutuo ius concedunt circa corpus, nec tamen requiritur, vi contractus, ut de facto una pars ab altera usum corporis requirat. Imo vero; verum et validum contrahunt matrimonium, qui sibi mutuo promiserunt virginitatem servare, sicut SS.Patres testantur verum fuisse matrimonium B.Virginis Mariae cum S.Ioseph con­ tractum cum firmo proposito, vel etiam voto et pactione sollemni, servandi parfectissimam virginitatem ”. 1β Dc Controversus 3; De Matrimonio, controv.2 c.6. 17 Hi theologi praecipui sunt P.SAnchez, De Matrimonio 1.2 d.5 n.7; Laymann, Theologia moralis 1.5 tr.10 p.2 n.4. 18 Encycl. "Casti connubii”'. AAS 22 (1930) 583. w Fusius de hac quaestione agit Pesch, n.741-753; cf. J.A.Aldama. SthS 2. Mariologia n.75-78 cum ampla bibliographia pro matrimonio virginali B.Ma­ riae V. cum S.Ioseph. 778 F.SOI.A, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V ARTICULUS III DE MATERIA, FORMA ET MINISTRO SACRAMENTI MATRIMONII 205. Cum theoria hylemorphismi ad sacramenta appli­ cata fuit, non exiguae statim obortae sunt difficultates et in­ ter theologos discussiones ; nam sacramenta, ut talia, entia moralia sunt, quamvis ex elementis physicis plerumque com­ posita. Ideo mirum non est, non eodem pacto materiae et formae theoriam a diversis auctoribus diversimode singulis sacramentis applicatam fuisse. Quod ad matrimonium attinet, difficultas orta est ex eo quod in ipso non inveniebant theologi materiam et formam ad modum quo in baptismo v.gr. et in extrema unctione aqua et oleum respective adhibetur. Alexander Halensis 20, propter difficultatem assignandi materiam ct formam ad sacramen­ tum matrimonii, putavit exceptionem esse ponendam pro sa­ cramentis legis naturae, quale est matrimonium, ad quae ma­ teria et forma designanda non esset. Scotus maluit non as­ signare ullam materiam in sacramento matrimonii 21. At alii auctores non dubitabant materiam et formam ali­ quam quaerere in ipso matrimonio. Sic Hugo a S.Caro: “Me­ lius potest dici, quod consensus in copulam maritalem per verba de praesenti expressus est sacramentum, et ipse est qua­ si materia sacramenti ; forma verborum est quasi forma sa­ cramenti eiusdem” 22. Materiam reposuit Petrus de Palude in corporibus coniugum, quatenus corpora sunt id quod in matrimonio tradi­ tur23*. Hanc sententiam secutus est postea S. Antoninus Diversimode concipit rem Richardus a Mediavilla25* , qui rationem materiae reperit in verbis primo ab alterutro pro­ latis in ordine ad contractum matrimonialem. Haec opinio admittitur a S.Alberto M. et S.Thoma, eritque postea com­ munior s®. At Robertus Fitsacre, quem pauci secuti sunt, excogitavit materiam esse ipsum consensum et corporum coniunctionem 27. 'Λ Stenima 4 q.5 m.l a.l. 21 Reportata parisiensia d.2S n.23. 23 Ms. ineditum apud Le Bras. Mariage: DTC 9.2202. 23 Petrus de Palude, In 4 d.26 q.4. 34 S.Antoninus, Summa Sacrae Theologiae p.3.° tit.l c.2. 35 Richardus a Mediavilla, In 4 d.26 q.2 ad 1. M S.Albertus Magnus, In 4 d.26 a.14 ad q.l ad 2; S .Thomas, In 4 d.26 q.2 a.l ad 2. 27 Ms. 43 fol.207 Orici College (Oxfoid). i, 2 c.2 λ.3. materia et forma matrim. n.205-206 779 206. Quoad formam acrius disputatum est ; etenim Sco­ negata materia pro matrimonio, totam vim sacramenti in forma reposuit, ac proinde totus fuit in ea investiganda. Ratio dubii pro Scoto oriebatur ex ipsa ratione contractus: nam cum matrimonium in contractu reponatur, statim ipse sibi hanc quaestionem proposuit : Matrimonium consistit in ipso contractu qua tale, an vero forma sacramenti erit mo­ dus ille specialis quo contractus fiat ; “vel enim Deus insti­ tuit ita indeterminatum signum ut sit signum efficax gratiae, sicut indeterminatum signum requisitum ad contractum; vel magis determinavit illud, quod debet esse efficax gratiae, quam ex impositione humana determinetur signum sufficiens ad contractum ; et si sic, vel determinavit aliqua verba praeci­ se, puta, accipio te in meam, vel in meum; vel determinavit indifferenter quaecumque verba experientia talem consen­ sum’’ 23. Quaestio ita proposita non erat mere speculativa sed practica; si enim Deus determinasset verba aliqua pronun­ tianda ad formam contractus, vir mutus ea pronuntiare non posset ac neque matrimonium valeret contrahere. Doctor Sub­ tilis hanc praebet solutionem: “Ad sacramentum autem ma­ trimonii requiritur signum sensibile determinatum, ut audibile et certa verba, quia sine certis verbis non est sacramen­ tum matrimonii, licet possit esse contractus ad matrimonium sine certis verbis... Istud autem signum audibile, quod est necessarium ad matrimonii sacramentum, vel ipsa certa ver­ ba, sunt forma sacramenti... Nisi enim hoc sacramentum ha­ beret pro forma totali signum sensibile determinatum, ut cer­ ta verba, non esset unum sacramentum forte... et tunc for­ ma ipsius sacramenti esset latissima, quia quaecumque signa sensibilia essent forma, quod non tenet ecclesia catholica; sed quod tantum fiat determinate per verba de praesenti’’ ZB. Haec Scoti opinio non paucos habuit asseclas, usque dum paulatim praevaluit opinio contraria ; scilicet, non requiri ver­ ba aliqua determinata et pronuntiata. Iam illam docuerat28 29 tus, 28 Scotus, Opus oxouiense d.26 q.unic. n.14. 29 Ibid. n.23. Haec Scoti opinio non obstat unanimitati theologorum in doc­ trina matrimonii-contractus in thesi propugnata. Nam Scotus supponit sacra­ mentum matrimonii habete ex institutione Christi formam aliquam determinatam, quam homo mutus adhibere non potest ac proinde Deum pro hoc casu spe­ ciali providisse, ita ut, quamvis talis homo sacramentum non confceret, gratia tamen aliqua non careret. Logice haec opinio debebat separare sacramenta! tatem a contractu, at non ita intellexit ncc ipse Subtilis Doctor, nec Cano. nec Vazquez, etc. Imo Scotus de opinione, quae non reponeret sacramentum in consensu aiebat: “Hanc autem opinionem, quia singularis esset, nullum arbitror habuisse hactenus assertorem, seu disputatorem, nam praeterquam quod nemo eorum, qui hucusque scripserunt, eius meminerit, non. apparet, quomodo sit sustentabilis” (Zn 4 d.26 q.2 a.3). 780 F.SOlA. DF SACRAMENTIS 'ΊΤΑΕ SOCIALIS CHRISTIANAE. V S.Bonaventura: “In aliquibus autem [Sacramentis] non ve­ nit vis a verbo exteriori, sed ab intrinseco, ut in paenitentia quantum ad confessionem, et in matrimonio; et in talibus suf­ ficit qualiscumque fiat expressio, sive verbo, sive scripto, sive etiam quocumque nutu alio” 30. 207. Nunc quaestio haec iam non disputatur, sed commu­ niter hoc tenetur : materia et forma sacramenti matrimonii erunt illae partes quae essentialiter contractum efficiant, si­ quidem in contractu consistit sacramentum; hae autem non sunt nisi mutua contrahentium traditio et acceptatio. Tradi­ tio assignatur ut materia et acceptatio ut forma. Cum non habeatur in hoc sacramento res materialis (sicut aqua in bap­ tismo) pro materia ex qua remota, ideo in Instructione ad Armenos sacramento matrimonii non assignatur materia et forma, sed tantum “causa efficiens (quae) regulariter est mu­ tuus consensus per verba de praesenti expressus” (D 702). Qui, ut Vâzquez, voluerunt ut materia esset corpora con­ trahentium, assignarunt potius materiam circa quam fit con­ tractus, quam materiam ex qua, vel materiam quae. Similiter opinio M.Cano, reponentis in benedictione formam et in tra­ ditione corporum materiam, iam manet refutata in probatione nostrae theseos. 208. Ministri sacramenti matrimonii sunt ipsi contra­ hentes, siquidem illi sunt qui materiae formam applicant. Sacerdos quidem ab Ecclesia tanquam testis qualificatus re­ quiritur; et quidem necessarius. Itaque inter baptizatos ma­ trimonium civile invalidum est, quia Christus elevans ad dig­ nitatem sacramentalem matrimonium, omnem contractum ma­ trimonialem commisit Ecclesiae, cuius est apponere condicio­ nes ad validitatem. Ecclesia vero exigit ut. contractui testis praesens adsistat sacerdos competenti iurisdictionis potesta­ te, sive propria sive delegata, praeditus. In casu autem in quo habitualiter sacerdos praesens esse nequeat, admittit Ec­ clesia ut testem sufficientem et competentem illum, qui se­ cundum leges civiles ad contractum matrimonialem validum requiritur. Olim videbantur antiqui scholastici?1 supponere minis­ trum sacramenti matrimonii esse sacerdotem, qui benedictio­ nem nuptialem impertit. Ipsi enim distinguebant in matrimo­ nio finem sedandi concupiscentiam et procreandi prolem. Pri30 In 4 d.28 a.unie. q.4. 81 SvkvIUS, In 3 Th., q.42 a.l q.“2 conc.1-3. _______1..2 c.2 a.4. sacram, aliquorum matrim, n.206-209 781 mum pertinebant ad matrimonium ut tale, alterum ad sacra­ mentum ; non quod essent separabilia in ratione sacramenti contractus, sed quod distinguebantur secundum fines et in­ tentiones contrahentium. Ad sacramentum requirebant bene­ dictionem sacerdotalem. At observandum est totam hanc quaestionem derivari ex praeoccupatione quam habebant de gratia sacramentali et de sanctitate matrimonii. Respectu vero ad benedictionem sacer­ dotalem,, certo non illam considerabant formam aut partem essentialem sacramenti : “In matrimonio actus nostri sunt causa sufficiens ad inducendum proximum effectum, qui est obligatio; quia quicumque est sui iuris, potest se alteri obli­ gare; et ideo sacerdotis benedictio non requiritur in matri­ monio quasi de essentia sacramenti”; ita S.Thomas82, qui paulo ante scripserat: “verba quibus consensus matrimonia­ lis exprimitur, sunt forma huius sacramenti, non autem be­ nedictio sacerdotis, quae est quoddam sacramentale”3e. Et clarius adhuc Gabriel Biel: “Non est propria locutio, quod sacerdos conferat hoc sacramentum sicut cetera, sed coniuges sibi mutuo conferunt et accipiunt” 3“. Multoque pressius Duns Scotus: “Ministri sunt dispensantes sibi hoc sacramentum”; et “aliquando patres contrahunt pro filiis vel filiabus, prae­ sentibus eis, non exprimentibus signa propria ; si ergo ibi est sacramentum, oportet dicere quod minister huius sacramenti patest esse indifferenter quicumque potest esse minister in contractu matrimoniali” S5. PiUS XII affirmavit: In matrimonio “coniuges sibi invi­ cem sunt ministri gratiae” Λ. ARTICULUS De IV indole sacramentali quorumdam matrimoniorum 209. Non defuerunt theologi qui affirmarent, omne ma­ trimonium, etiam infidelium, esse sacramentum3T. Sed hoc*32 37 33 32 In 4 d.28 q.l a.3 ad 2. 33 In 4 d.26 q.2 a.l ad 1. ’* In 4 d.25 q.2 a.2 p.8; quamvis haec pars non est ipsius Bid sed cuiusdam continuatoris. x Reportata parisiensia 4 d.28 n.23-24; Opus oxoniense 4 d.26 q.unic. n.15. 30 Encycl. “Mystici Corporis”: AAS 35 (1943) 202 Aliquo sensu dici potest sacerdos minister matrimonii, non quidem minister .ontractus matrimonialis seu sacramenti matrimonii, sed sollemnitatis matr .nonii, quatenus ille est ab Ec­ clesia consecratus ad litus sacros exercendos .ri illo matrimoniali contractu. 37 Hi auctores innitebantur in prophetica significatione unionis CJiristi cum Ecclesia, quae a Deo erat intenta in ipsa matrimonii institutione in paradiso. Quod confirmabant verbis Honorii III (D 407), quibus nunc addi possent illa 782 f.soi.â, ι·ι·: sacramentis vitae socialis christianai·:. v manet omnino derelictum nec ab ullo sustinetur. In thesi an­ teriori egimus solummodo de matrimonio inter duos baptizatos; sed duo possunt praecipue casus occurrere, in quibus dubium de sacramentalitate esse possit: 1. Matrimonium inter Christianum et infidelem. Ex eo quod 1." contractus matrimonialis non sit nisi unus inter fi­ delem et infidelem, infidelis autem incapax sit sacramentorum ; et 2.° matrimonium huiusmodi a Summo Pontifice dissolvi possit; aliqui auctores, ut Sanchez et Wirckburgensesss, negabant etiam parti fideli rationem sacramenti. At nihilominus theologi non pauci38 " contrarium tenent. Rationes, quibus praecipue haec sententia innititur, sunt : o') Ex parte fidelis matrimonium refert similitudinem unionis Christi cum Ecclesia ; est signum sacramentale ; ergo sacramentalitas illi deneganda non est. b~) Pars infidelis potest esse minister sacramenti matrimonii, sicut potest etiam in baptis­ mo. c) Non apparet difficultas in eo quod contractus sit unus quidem, sed cum in duobus recipiatur et a duobus conficiatur, in uno sit sacramentum, non vero in alio, d) Ritus matrimo­ nialis fit ab Ecclesia, cum. dispensatione ecclesiastica, cum tes­ te sacerdote, et sub condicionibus ab Ecclesia stabilitis, cum­ que non appareat repugnantia in eo quod infidelis sit minister sacramenti, non est ulla ratio dertegandi sacramentalitatem huic contractui in parte quae capax est sacramentorum. Neque obstat quod huiusmodi matrimonium possit a Sum mo Pontifice dissolvi, dum hoc facere non potest Ecclesia in matrimonio rato et consummato. Nam radix indissolubilitatis non est neque sacramentalitas, neque consummatio, neque utrumque simul, sed lex naturalis (cf. n.253). Cum vero di­ citur Summum Pontificem non posse dissolvere matrimonium ratum ct consummatum clare debet constare, ut argumentum r dversariorum valeat, agi de matrimonio etiam, ex una tantum parte ratum, non vero solum de matrimonio ex utraque parte ratum. Nisi, enim, hoc dare constet, ex solubilitate extrinseca non potest argui pro non-sacramentalitate. Etenim matrimo­ nium huiusmodi potest esse (ob rationes allatas) ratum pro Leonis XIII: “Etenim cum matrim >nium habeat Deum auctorem fueritque vel a principio quaedan Incarnationis Verbi adumbratio...” (Encycl. “Arcanum divinae Sapientiae”: Λ) S 2 [1879-18801 392). ·** SAnchez, De Malt .nfonio, l.c.; WirceburgKnsES. De matrimonio n.288s. 3ίίη P.E Escanciano, S I·. qui contrariam sententiam tenet, citat in suum favorem SÀnchEz, Bili.i art, Billot, Huarte, Wernz-Vidal. Gasparri. Di: Smet, Payen, Dander; pro nostra vero sententia adducit mndernos Palmieri, Perrone. Pesch, Rosset. SassE, I.ercher-UmbErü. Cf. ^Sacramento indiso bi­ ble ?: EstEcl 30 (1956) 228-229 i..2 c.2 λ.4. sacram, aliquorum matrim. 1-1.209-211 783 parte fidelis, et legitimum (sive non ratum) pro parte infide­ lis ; et ex peiore parte desumit denominationem generalem. Unde matrimonium huiusmodi potest in genere dici non ra­ tum (ac proinde solubile), quamvis in parte fideli sit ratum seu sacramentum. 210. 2. Matrimonium infidelium post conversionem con­ iugum. Illi qui admittebant aliquo modo separabilitatem sa­ cramenti a contractu matrimoniali, evidenter -nequibant ad­ mittere per solum baptismum receptum, matrimonialem con­ tractum in infidelitate initum evehi ad rationem sacramenti ; sed exigebant vel benedictionem sacerdotalem, vel renovatio­ nem consensus, prout sacramentalitatem pendere facerent a ritu externo Ecclesiae vel ab intentione contrahentium. Alia ratione idem tenent multi thomistae30, scilicet, eo quod Christus ipsum primum contractum matrimonialem ele­ vavit ad dignitatem sacramenti, non vero consensum renova­ tum post baptismum. 211. Contrarium sentiunt multi theologi, et quidem mag­ nae notae40, qui docent ex.ipso facto conversionis iam ma­ trimonium prius contractum exsistere sacramentum, quin ulla renovatio consensus requiratur 4‘. Et quidem, quia nec S.Pau­ lus, nec Romani Pontifices distinctionem unquam fecerunt inter matrimonium ante conversionem et post conversionem initum ; tum etiam ex absoluta indissolubilitate quae ipso fac­ to post baptismum exsurgit (ante baptismum erat matrimo­ nium dissolubile ex privilegio Paulino) ; ubi iam non admitti­ tur ulla dispensatio a lege indissolubilitatis. Quod vero non requiratur novus consensus, probatur his rationibus : a) “cum infideles destinatione ad Ecclesiam pertineant, eorum quoque matrimonia destinatione sunt sacramentum, quare iure merito censentur iniisse matromonium cum tacita condicione obiectiva, ut baptismo suscepto, contractus matrimonialis evaderet sa­ cramentum, qua condicione purificata, nihil aliud requiritur ; Z>) in susceptione baptismi saltem implicite profitentur se velle christiano more in matrimonio semel inito perseverare, quae quidem implicita professio satis esse videtur, ut eo ipso ma­ trimonialis contractus antea praestitus fiat sacramentum ;40 41 w Cum Capreolo, In 4 d.26 q.l a.3 ad 5. Item VaUquEz, Dc Sacramentis in genere d.138 c.5; De matrintonio d.2 c.10. 40 SancheSz, Dc matrimonio 1.2 d.9 n.5; Palmieri, Dc matrimonio th.ll app. p.103; Pesch. n.727; Otten, n.427. 41 Attamen aliqui theologi, ut S.Robertus Bellarmino (Dc matrimonio 1 1 c.5), renovationem consensus requirunt; quia in hoc consistit materia et forma sacramenti; si vero non - fuit haec consensus renovatio, non erit sacramentum. 784 F. SOLA, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V c) Ecclesia ab huiusmodi neoconversis expressam consensus renovationem non exposcit, eorum tamen matrimonium ra­ tum habet, ut supra iam dictum est” Contra hanc opinionem difficultas petitur ex principio an­ tea admisso, sacramentum matrimonii esse transiens et non permanens (n.203) ; unde sic argui potest : Sacramentum ma­ trimonii consistit in contractu, actu, de praesenti; atqui hic contractus est transiens et non perdurat; ergo non potest per baptismum elevari ad dignitatem sacramenti. Ad quod respondemus: Hic est casus ordinarius de revi­ viscentia sacramenti ; unde hoc eodem argumento posset ne­ gari reviviscentia sacramentorum omnium, praeter Eucharis­ tiam dum species sacramentales perdurant. Quare, sicut ht in reviviscentia sacramentorum, ita etiam in nostro casu re­ spondendum est hac distinctione: Contractus matrimonialis nullo modo perseverat, nega min.; aliquo modo non perse­ verat, aliquo tamen modo perseverat, conc. min. (scilicet, per­ manet in vinculo indissolubili, quod est effectus contractus). Sicut in sacramentis characterem imprimentibus permanentia characteris, et in aliis sacramentis permanentia moralis sacra­ menti est ratio sufficiens reviviscentiae sacramenti ; ita etiam in nostro casu, permanentia vinculi (quod est sacramentum et res') sufficit ad elevationem contractus permanentis in vinculo. 212. Nota. Ob rationem supra allatam de absoluta indissolubilitate matrimonii exorta ex solo baptismo utriusque contrahentis, oritur matrimonium in infidelitate contractum non evehi ad dignitatem sacramenti si una tantum parSi bap­ tizatur. Tunc, enim, matrimonium, etiam post baptismum unius partis, consummatum adhuc dissolvi potest ex privile­ gio Paulino, quod iam non accidit quando ambo coniuges baptizantur. CAPUT III De effectibus Sacramenti Matrimonii 213. Effectus sacramenti matrimonii duo praecipue sunt: vinculum intrinsecum inter contrahentes ortum, et gratia sacramentalis. Verum est, vinculum non esse effectum exclusivum sacra42 Otten, n.427 p.373. L.2 C.3 A.l. UNITAS SACR. MATRIMONII. TH.3 N.211-214 785 menti matrimonii inter christianos, siquidem omne legitimum matrimonium, etiam inter non baptizatos, vinculum internum gignit. Sed cum propter sacramcntalitatem hoc vinculum ma­ gis strictum sit, et res tanti momenti sit pro matrimonio Chris­ tiano ; ideo maluimus de eo hoc loco tractare, quam in initio tractationis agentes de matrimonio in genere. Itaque vinculum ex matrimonio ortum duas habet proprie­ tates: unicitatem et indissolubilitatem, id est: matrimonium inter christianos producit vinculum exclusivum et perenne. Has duas proprietates in totidem articulis explanabimus, tertiumque ad gratiam sacramentalem apponemus. Saepe unicitas et indissolubilitas designantur tanquam matrimonii proprietates, sicque CIC 1013,2, facit. At tunc matrimonium sumitur in facto esse, seu pro ipso vinculo per­ manente. Quapropter, ut constanter matrimonium sumamus pro contractu sive in fieri, malumus de effectibus quam de matrimonii proprietatibus loqui. ARTICULUS I De MATRIMONII UNITATE SIVE UNICITATE Thesis 3. Vinculum matrimoniale ita exclusivum eSt, ut inter christianos polygamia, tum simultanea, tum suc­ cessiva, iure divino positivo irrita sit. S.Th., Suppl, q.65 a.l; S Bellarmino, c.IOs; Palmieri, 114-136; Pesch. 416-422; Huarte, 238-249; Puig de la B.. n.1090-1097; Otten, 390-400; Gode­ froy, Mariage: DTC 9,2050-2057.2062-2064; Lercher-Umberg, n.765-769. 214. Notiones. Vinculum matrimoniale, prout expli­ cavimus (nn.145 et 168), est illa animorum unio (non qui­ dem sensu psychologico accepta) quae inter coniuges oritur, ex mutua traditione et acceptatione iurium, per contractum matrimonialem. Hoc vinculum non est quid physicum (sicut character ; nam matrimonium characterem non imprimit), sed morale et iuridicum, quod perdurat dum contractus perseve­ rat. De duratione valoris contractus agemus in thesi sequenti. Est exclusivum, id est, vinculum matrimoniale inter duas personas exsistens, excludit contractum matrimonialem cum tertia persona ; itaque, perdurante matrimonio legitime con­ tracto, nequit sponsus aut sponsa cum tertia persona coniungi. Inter christianos. Quamvis ea, quae in thesi enuntian­ tur, ad omne matrimonium etiam infidelium, extenduntur, 786 F. SOI.A, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V tamen, prout in secunda parte adducimus ius divinum, et quia agimus de sacramento, non nisi de matrimonio inter baptizatos agere intendimus. Polygamia (seu potius polygynies)1 est coniunctio unius viri cum pluribus mulieribus. Si plures mulieres simul haben­ tur, vocatur polygamia simultanea; si derelicta una, alia ad­ mittitur, appellatur successiva. Haec autem polygamia suc­ cessiva in terminologia Encyclicae "Casti connubii”, intelli­ gitur de unione cum alia muliere manente vinculo cum prio­ ri, quae derelicta est. Hoc modo utraque polygamia, simulta­ nea et successiva, irrita est. Si vero, cum pluribus auctoribus, polygamia successiva habetur per unionem cum altera mulie­ re, soluto vinculo (v.gr. per mortem) cum anteriori coniuge, non est prohibita, sed licita ; hocque vocari solet secundae nuptiae 2. Polygamiae affinis est polyandria, seu coniunctio unius mulieris cum pluribus simul viris. In thesi de ea explicite non agimus, sed reicitur etiam, et de ea loquemur in scholio. Iure divino positivo. Relinquimus enim ad philosophos quaestionem de prohibitione ex lege naturae, ac propterea attendimus ad solos baptizatos. Ideo praescindimus etiam a quaestione de iuribus et obligationibus non Christianorum, et de legibus positivis, circa matrimonium, a statu civili non christiano et pro non baptizatis. De his partim actum est in principio huius tractationis (n.173), partim aliqua indicavi­ mus postea (n.227). Irrita est, scilicet, non modo est illicita coniunctio cum secunda muliere manente vinculo cum priori, sed nullum ex­ surgit matrimonium ex tali attentatione matrimonii, etiamsi prior mulier derelicta sit. 215. Adversarii. LuTiterus et Melanchthon polygamiam permisserunt : “Christianis plures simul habere uxores neque nunc prohibitum, sed liberum esse censeo ; nolo tamen hanc novam consuetudinem inducere, nec possum improbare, cum exempla Patrum Veteris Legis etiam nunc sequi liceat” 3. 1 Polygamia- est terminus gcnericus qui comprehendit polygyniam ct polyandriatn; sed cum casus ordinarius habeatur in polygynia, ideo sub nomine gene· rico, praecipua intelligitur species - Ita Palmieri, Sasse et maior theologorum pars ante Encyc. "Casti connubii” (D 2231). Aliqui tamen auctores, ut LerchEr-UmbErg, hanc adhuc tcrminologiam servant; nos maluimus illam a Pio XI usitatam usurpare. Cf. F.Hürth. Leo XIII ct Pius XI. De Matrimonio christiano (Textus ct Documenta, Ro­ mae, 1942, Series Theologica, 25) n.21 ad Encyc. "Casti connubif*. p.81. 3 In Gen. c.16 Doctrinam Luthcri aliorumque Protestantium v. in Bellarmjko, Dc matrimonio c.10. I..2 C.3 A.l. UNITAS SACK. MATRIMONII. TH.3 n.214-216 787 Hanc doctrinam secuti sunt anabaptistae, repugnantibus in genere aliis Protestantibus ; imo Calvinus adulteros vocat an­ tiquos Patriarchas, qui in Vetere Lege plures uxores habuis­ se leguntur. Polygamiam etiam docuerunt et exercuerunt Gnostici, Si­ mon Magus, Valentinus, etc.; et postea Albigenses'*. Socialistae et communistae, nostris temporibus, ad, exces­ sum libertatis pervenerunt, ita ut etiam a polyandria non ab­ horreant. 216. Doctrina Ecclesiae. S.Siricius: “De coniugali autem velatione requisivisti si desponsatam alii puellam alter in matrimonium possit accipere. Hoc ne fiat modis omnibus prohibemus: quia illa benedictio, quam nupturae sacerdos im­ ponit, apud fideles cuiusdam sacrilegii instar est, si ulla transgressione violetur” (D 88a). Nicolaus I: “Duas tempore imo habere uxores, nec ipsa origo humanae condicionis admittit, nec lex Christianorum ulla permittit” s. Innocentius III : “Quia vero pagani circa plures insimul feminas affectum dividunt coniugalem, utrum post conver­ sionem omnes vel quam ex omnibus retinere valeant non im­ merito dubitatur. Verum absonum hoc videtur et inimicum fidei christianae, cum ab initio una costa in unam feminam sit conversa... Nec .ulli unquam licuit insimul plures uxores habere, nisi cui fuit divina revelatione concessum... Sane ve­ ridica haec sententia probatur etiam de testimonio Veritatis, testantis in Evangelic : Quicumque dimiserit uxorem suam, [nisi] ob fornicationem, et aliam duxerit, moechatur. Si'ergo uxore dimissa duci alia de iure non potest, fortius et ipsa re­ tenta. Qui autem secundum ritum suum legitimam repudiavit uxorem, cum tale repudium Veritas in Evangelio reprobave­ rit, nunquam ea vivente licite poterit aliam, etiam ad fidem Christi conversus habere...” (D 408)te. Conc.Lugdunense II: “De matrimonio vero tenet, quod nec unus vir plures uxores simul, nec una mulier permittitur habere plures viros. Soluto vero legitimo matrimonio per mortem coniugum alterius, secundas et tertias deinde nup­ tias successive licitas esse dicit” (D 465). Concilium Tridentinum, cn.2 de Matrimonio: “S.q.d. Ii4 Ut constat ex Professione fidei Waid. praescriptu (D 424). 5 Ad consulta Bubjar. c.51: ML 119,999: Msi 15. A Epist. ad F.pisc. Tibcriad. (D 408). In citatione textus Innocentius III omi­ sit vocem "nisi” ante "fornicationem”. 788 V.SOI.A, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V cere Christianis plures simul habere uxores, et hoc nulla lege divina esse prohibitum : A.S.” (D 972). Et in cap. : “Hoc autem vinculo duos tantummodo copulari et coniungi, Chris­ tus Dominus aperte docuit, cum postrema illa verba, tanquam a Deo prolata, referens, dixit: Itaque iam non sunt duo, sed una caro [Mt 19,6], statimque eiusdem nexus firmitatem, ab Adamo tanto tempore pronuntiatam, his verbis confirmavit: Quod ergo Deus coniunxit, homo non separet” (D 969). Leo XIII : “Apostolis magistris accepta referenda sunt, quae Sancti Patres nostri, Concilia et universalis Ecclesiae traditio semper docuerunt, nimirum Christum Dominum ad Sacramenti dignitatem evexisse matrimonium simulque effe­ cisse ut coniuges caelesti gratia, quam merita eius pepererunt, saepti ac muniti, sanctitatem in ipso coniugio adipiscerentur: atque in eo, ad exemplar mystici connubii sui cum Ecclesia mire conformato, et amore, qui est naturae consentaneus, perfecisse, et viri ac mulieris individuam suapte natura socie­ tatem divinae caritatis vinculo validius coniunxisse” (D 1853). Ut indicat Leo XIII semper ita indicarunt Summi Pon­ tifices (ut patet ex citatis testimoniis) et Concilia etiam par­ ticularia, ut Illiberitanum cn.9, Milevitanum II, cn.177, etc. Pius XI : “Quapropter haec fides in primis postulat ab­ solutam coniugii unitatem, quam in protoparentum matrimo­ nio Creator ipse praestituit, cum illud noluerit esse nisi in­ ter unum virum et mulierem unam. Et quanquam deinde hanc primaevam legem supremus Legislator Deus ad tempus aliquando relaxavit, nullum tamen dubium est quin illam pristinam perfectamque unitatem ex integro rest'luerit omnemque dispensationem abrogaverit Evangelica Le:;, ut Chris­ ti verba et constans Ecclesiae sive docendi sive agendi mo­ dus palam ostendunt... Nec vero tantum damnatam voluit Christus Dominus quamlibet, sive successivam, sive simultaneam, quae dicitur polygamiae et polyandriae formam, externumve aliud quodvis inhonestum opus, sed, ut sacra connu­ bii septa inviolata prorsus custodiantur, ipsas quoque de his omnibus cogitationes voluntarias atque desideria prohibuit : Ego autem dico vobis, quia omnis qui viderit mulierem ad concupiscendum eam, iam moechatus est eam in corde suo. Quae Christi Domini verba ne alterutrius quidem coniugis consensu irrita fieri possunt ; Dei enim et naturae exhibent "Conc. Ilîibcritanum cn.9: Msi 2,7; Milcvitanum II cn.17: Msi 4,331. ed Loaisa, 20; ed. Gonzalez, 167«, I..2 C.3 A.l. UNITAS SACK. MATRIMONII. TH.3 N.216-218 789 legem, quam nulla unquam hominum voluntas infringere aut flectere valent” s. Haec Ecclesiae documenta, praesertim Pii XI, omnes om­ nino polygamiae species damnant: simultaneam, successivam, polyandriam, polygyniam. C.Siricius, Innocentius III, Conci­ lium Tridentinum et Leo XIII vel institutionem divinam in genere, vel praeceptum Christi in specie memorant. Pius XI, quasi argumentum affert ex ipsa natura rei, quatenus fides et matrimonii sanctitas unitatem postulant; idque confirmat et roborat ex lege divini Creatoris et Christi expressam resti­ tutionem matrimonii ad unitatem. Idem facit Nicolaus I. Verba prohibere, vetare, etc., quamvis per se non neces­ sario important nullitatem sed possent etiam dici de mera illiceitate, tamen agendo de lege naturali strictiorem sensum habent. Concilium Tridentinum dicit quidem licere, at ini ca­ pite etiam ad validitatem refertur. Praeterea, ut postea nota­ bimus in argumento, cum agitur de matrimonio hoc non lice­ re aequivalet verae irritationi contractus. 217. Valor dogmaticus, Polygamiam inter christianos esse illicitam iure divino positivo est de fide divina et catho­ lica definita; esse etiam- irritam, est de fide divina et catho­ lica et videtur etiam definita °. 218. Probatur ex sacra Scriptura, a) Mc 10,11 : Quicumque dimiserit uxorem suam et aliam duxerit, adulterium committit super eam. Atqui si adulterium committit, unio cum illa muliere est non modo illicita sed etiam irrita (secus non esset adulterium, sed tantum fornicatio). Ergo polygamia est irrita. . Ut omnino patet, si est irrita haec polygamia successiva, eodem pacto irrita dicenda est polygamia simultanea, in qua magis patet permanentia vinculi, quae est causa adulterii8 *10. Hoq esse ex iure divino positivo, dubitari nequit, quia argu­ mentum conficitur ex verbis Christi docentis et praecipientis. b) Rom 7,1-3 clarissimis verbis S.Paulus doctrinam theseos tradit: An ignoratis, fratres..., quia lex in homine do­ minatur quanto tempore vivit ? Nam quae sub viro est mulier, vivente viro, alligata est legi; si autem mortuus fuerit vir eius soluta est' a lege viri. Igitur, vivente viro, vocabitu^ adultera 8 Encycl. “Casti connubi?’·. AAS 22 (1930) 546-547. 0 Puig de la B.. n.1096 et nota 16; qui citat Palmieri, SassE, Pesch, Huartf. ct Umberg; Lercher-Umberg vocat doctrinant catholicam. 10 Sic Innocentius III: “Si ergo uxore dimissa, duci alia de iure non potest, fortius ct ipsa retenta (D 408). 790 E.SOI.Â, DE SACRAMENTIS VITAE SOC1AI.IS CHRISTIANAE. V si fuerit cum alio viro: si autem mortuus fuerit vir eius, li­ berata est a lege viri, ut non sit adultera si fuerit cum alio viro. Quod hoc loco de. sola muliere affirmat, in 1 Cor 7,2-4 de utroque coniuge docet : Propter fornicationem autem unus­ quisque suam uxorem habeat, et unaquaeque suum virum ha­ beat (έκαστος τήν έαυτοΰ γυναίκα έχέτω, καί έκάστη τον ίδιον άνδρα = cada uno la mujer suya, y cada una El, propio [particular, exclusivo] varôn). Et paulo post insistit (vv.lOs): Iis autem, qui matrimonio iuncti sunt, praecipio non ego sed Dominus, uxorem a viro non discedere ; quod si discesserit, manere inuptam, aut viro suo reconciliari. Et vir uxorem non dimittat. Et in sermone Apostoli perpetuo mentio fit de unitate matrimonii, quatenus non loquitur nisi de unica uxore pro unico viro (Eph 5,31-33). Iam vero, ut apparet, S.Paulus proponit diversas circum­ stantias in quibus possit casus divortii dari : discessio viri a muliere, repudiata comparte, et adhaesio ad aliam compartem ; tum etiam divortium imperfectum, seu separationem quoad mensam et habitationem. In omnibus his casibus, vi­ vente uxore, maritus non potest aliam ducere, nec mulier alium virum; si discessio fuit temporalis, id est, non per verum di­ vortium civile secundum leges romanas, eodem pacto manent ligati, nec possunt aliud ducere matrimonium : aut reconcilien­ tur et iterum simul commorentur, aut maneat utraque pars inupta, id est, nullas alias nuptias contrahere possunt. Ergo S.Paulus non admittebat valorem divortii legalis, nec ullum simpliciter admittebat divortium, ao proinde semper censebat adulterium quamlibet coniunctionem cum alia parte, vivente comparte. Ergo unitas matrimonii plane defendebatur. Ac praeterea S.Paulus dicit hanc matrimonii unitatem ipsum do­ cere non propria auctoritate, id est, non tanquam consilium, sed auctoritate divina, quatenus ipse Dominus praecipit, et ipse nihil facit aliud, nisi in memoriam revocat et urget praecep­ tum Domini. Ergo revera polygaiihia reicitur ex iure divino positivo. 219. Nota. Agi de vera irritatione seu nullitate matri­ monii attentati in his textibus, patet non modo ex eo quod sermo sit de adulterio, sed etiam ex ipsa natura matrimonii. Nam appellant Mc et S.Paulus ad legem positivam Christi, sive ad legem divinam respectu ad matrimonium ; iam vero, matri­ monium, ut supra diximus, consistit in contractu, in quo lex I..2 C.3 A.l. UNITAS SACK. MATRIMONII. TH.3 N.218-221 791 positiva potest apponere clausulas» quae contractum irritum reddunt ; quod quidem apparet in modo quo Scriptura memi­ nit praeceptum Domini. 220. Probatur ex traditione. Doctrina catholica iam inde ab initio apparuit paganis sancta propter unitatem ma­ trimonii et amorem virginitatis. Ideo testimonia traditionis abundantiora sunt, ut patet in commentariis ad Mc 10,11 “. Inter testimonia particularia, pauca sint in exemplum: S.Iustinus : “Quemadmodum etiam ii qui ex lege humana duplex matrimonium ineunt, ita et qui mulierem aspiciunt ad concupiscendum eam, peccatores sunt apud Magistrum nostrum” Athenagoras: “Neque mediatione sermonum, sed demons­ tratione et disciplina actionum res nostrae continentur, ut quisque vel qualis natus est maneat, vel unicis in nuptiis” 11 13 ; 12 et adducit, ut rationem, textum Mc 10,11. Clemens Alexandrinus: “Dominus dum vetera renovat, non amplius concedit polygamiam..., sed monogamiam prop­ ter liberorum procreationem et domus curam, ad quam data est mulier adiutrix”. S.Ambrosius: “Non licet tibi, uxore vivente, uxorem du­ cere; nam et aliam quaerere cum habeas tuam, crimen est adulterii” (R 1322). S.Augustinus in multis libris de matrimonio contra manichaeos, et in sermonibus saepissime docet matrimonii uni­ tatem et omnem prorsus polygamiam detestatur14; sufficiat unum exemplum : “Vir alligatus est quamdiu mulier cius vivit. Haec obligatio facit ut aliis coniungi sine adulterina copulatio­ ne non possit”1S*18 . 221. Ratio theologica. 1." Matrimonium Christianorum debet referre unionem Christi cum Ecclesia. Atqui Christus unicam dilexit Ecclesiam (Eph 5,22s). Ergo... 2.® Polygamia non attentat per se contra finem prima­ rium matrimonii, sed certe contra alios fines. Etsi, enim, pot­ est iuvare ad procreationem, sed saepe erit nociva educatio11 12 13 14 V.gr. A.Lapide et KnabEnbauER, qui plures textus cuingunt. Apolog. 1,15: MG 6.349. Leg. pro christ, n.33: MG 6,965. De doctrina S.Augustini circa matrimonium, multa scripta sunt; cf. Portalié, Augustin: DTC 1,2461-2; J.Peters. Dic Ehe nach der Lehrc des hl.Au­ gustinus; N.Ladomersky, Sain! Augustin docteur du mariage chrétien (Roma' 1942); Pereira, La doctrina du mariage selont St.Augustin (Paris 19301. 18 De adulterinis coniug. 1.2 c.9: ML 40.476 et passim. Cf. supra n.189. 792 E. SOLA, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V ni, et certe erit fomes discordiae inter membra familiae, etc., ut experientia docetlte. 222. Obiectiones. Solent repeti vel ex essentia polygamiac, quae non nocet fini primario matrimonii (et hae difficultates solvun­ tur in Ethica), vel ex quibusdam documentis. Ad difficultates sol­ vendas, notandum est : 1. Verum est Christum non imposuisse praecepta moralia supra legem naturae. Sed polygamia, ut dictum est, obstat finibus secun­ dariis matrimonii et potest etiam multum nocere educationi prolis. Praeterea Christus in hac re nihil innovavit, sed restituit matrimo­ nium ad pristinam institutionem divinam, irritando privilegium sive concessionem temporalem. 2. Quando Patres loquuntur de concubinis, quas permittebant, intelligunt mulieres inferioris gradus socialis (matrimonium niorganaticum), non sponsas sive uxores secundarias, prout in V.T. et nos­ tris temporibus intelligunus. Matrimonia morganatica erant prohi­ bita in lege romar.a; sed Ecclesia catholica permittebat”. 3. Saepe sancti Patres dicunt non reiciendos esse digamos a sa­ cramentis, etc., sed intelligunt polygamiam improprie dictam, seu secundas nuptias post coniugis mortem 4. Obicitur etiam Valentinianum imperatorem habuisse duas uxores et legem tulisse qua polygamia permitteretur. At totum hoc videtur esse falsum”; et quamvis verum esset, nihil omnino contra thesim nostram faceret ; saepe enim potestates civiles sua abutuntur auctoritate, caque praecipiunt quae nec eis licent, nec sub ipsorum potestate cadunt. 223. De polyandria bo. Argumenta directe agunt in gene­ re de polygamia, unde iam apparet etiam polyandriam esse iure divino positivo prohibitam. Nihilominus, siquidem generatim vox polygamia ad unionem unius viri cum pluribus mulieribus referatur, ideo in specie de polyandria brevius agemus. ■' 1 1 ; ! Non constat unquam fuisse permissam in V.T. Ratio de­ duci potest ex ipsa natura rei et ex usibus socialibus illius temporis21, a) Polyandria magis quam polygynia attentat ad “ Fusius hoc argumentum explanatur in Ethica; cf. Pesch. n.829-831; Otn.461, in resp. ad diff. 1, et praesertim Lercher-U.mberg. n.768- p.367-370. 17 Vox concubina invenitur in Patribus duplici significatione, quae ex con­ textu dignosci debet. Ius Romanum vocabat concubinas uxores, quae cum legi­ timae essent, non tamen habebant ius ad hereditatem, etc., sed tantum ad ali­ quam dotem praestabilitam. Cf. Palmieri, o.c., 337. 38 Etiam in usu huius vocis attendendum est ad contextum. Fuerunt haeretici atque etiam aliqui Patres nimis rigidi, qui prohiberent secundas nuptias. Contra hos doctrina catholica asserebat posse quidem admitti diffamas, scilicet, qui se­ cundas aut ulteriores nuptias contraherent. Cf schol. 2. 10 Quamvis Socrates (Hist. Eccles. 1.4 c.31) id dicat, non est sine temeri­ tate credendus; quia nec Sozomenus, nec Theodoretus talia de Valentiniano narrant, sed e contrario eius sanctitatem extollunt; imo S.Hieronymus hunc Imperatorem tanquam castitatis defensorem proponit (Epist. 1: ML 22,326). 20 De polyandria cf. J.-A. Ryan, Marriage (History of): The Catholic En­ cyclopedia. 9,694-695; L.Vannicelli, Podiandria: Encyclopedia Cattolica (Città Vaticano, 1952) 9,1668-1669. 21 Ιλην, Archaeloffia biblica 10,150: Cursus Scripturae (Migne, Paris) 2,919. tEN, I..2 C.3 A.l. UNITAS SACK. MATRIMONII. TH.3 n.221-224 793 finem primarium matrimonii, qui est prolis procreatio; nam una mulier non plures potest habere filios eo quod plures habeat maritos; imo vero, polyandria facillime inducit sterili­ tatem mulieris. Cum polyandria reddat patrem incertum, mater sola tenetur ad educationem, prolis ; ipsa vero sola impar est. b) Attento fine matrimonii, scilicet prolis procreatione, in antiquitate multum de augendis filiis curabatur, et ideo pluralitas mulierum permittebatur quia huic fini non obsta­ bat, praesertim in casu sterilitatis mulieris. At cum sterilitas ex parte viri vix cognosceretur, consuetudo non fuit habendi plures viros ex parte unius mulieris. Ad hoc etiam conferebat conceptus mulieris, quae subiecta omnino viro habebatur ; quod ipse S.Paulus praecipiebat. Lex evangelica mulieris aestima­ tionem elevavit, at ante Christum potius servas quam uxores (generatim) mulieres dixeris. Ideo ius romanum et in gene­ re leges civiles, multo plura iura viris quam mulieribus conce­ debant. Itaque in hac vitae aestimatione et in hoc sociali sta­ tu hominibus facultas dabatur plures mulieres habere, non e converso. Si haec inter paganos in usu erant a2, multo magis in popu­ lo electo, ubi praecepta et leges sociales sub directione Dei praecipiebantur. Ipse Deus, dum in polygynia induisit, nun­ quam permisit, sed graviter punivit, alia peccata contra na­ turam, ut in. punitione Onam, eversione! Sodomae, etc. 224. Scholion 1. Polygamia in V.L. Christus Dominus ad ma­ trimonii dignitatem restituendam, provocavit ad decretum divinum Adamo prolatum: Non legistis quia qui fecit hominem ab initio mas­ culum et feminam fecit cos, et dixit: Propter hoc dimittet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una (Mt 19,4s). Ubi notandum est Christum ponere in ore Dei ea, quae Gen 2,24 ponit in ore Adami”; et propterea unitatem matri­ monii esse de praecepto divino positivo ab initio. Ideo sancti Patres et exegefae generatim admittunt monogamiam viguisse usque ad tempus diluvii. Quod magis patefit ex reprobatione Lamec: “Primus Lamec sanguinarius et homicida unam carnem in duas divisit : fra­ tricidium et digamiam eadem cataclysmi poena delevit” *. Admittitur vero iam post diluvium polygamiam in usu fuisse. Quod accidere potuit vel ex positiva permissione Dei, vel ex neces­ sitate multiplicandi speciem humanam adeo tunc exiguam et paenitus extinctam ; ad quod putarent homines polygamiam sibi licere (sicut v.gr. filiae Lot magnum facinus commiserunt ex bona voluntate, 22 Hucusque adhuc in usu est apud aliquas gentes in Sinis, Indiis, Africa; cf. LVannicEli.!, Poliandria, l.c. 33 Ideo videtur, etiam in contextu Gen, Adamum locutum esse ex divina inspiratione, ac proinde verba Adami non nisi divinam mentem, exprimunt. Cf. Tridentinum (D 969). 31 S.Hieronymus, Adversus levinianum 1.1 n.14: ΜΓ, 23.230. 792 F.SOI.A, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V ni, et certe erit fomes discordiae inter membra familiae, etc., ut experientia docet110. 222. Obiectiones. Solent repeti vel ex essentia polygamiae, quae non nocet fini primario matrimonii (et hae difficultates solvun­ tur in Ethica), vel ex quibusdam documentis. Ad difficultates sol­ vendas, notandum est : 1. Verum est Christum non imposuisse praecepta moralia supra legem naturae. Sed polygamia, ut dictum est, obstat finibus secun­ dariis matrimonii et potest etiam multum nocere educationi prolis. Praeterea Christus in hac re nihil innovavit, sed restituit matrimo­ nium ad pristinam institutionem divinam, irritando privilegium sive concessionem temporalem. 2. Quando Patres loquuntur de concubinis, quas permittebant, intelligurit mulieres inferioris gradus socialis (matrimonium morganaticum), non sponsas sive uxores secundarias, prout in V.T. et nos­ tris temporibus intellig'mus. Matrimonia morganatica erant prohi­ bita in lege romana; sed Ecclesia catholica permittebat". 3. Saepe sancti Patres dicunt non reiciendos esse digamos a sa­ cramentis, etc., sed intelligunt polygamiam improprie dictam, seu secundas nuptias post coniugis mortem ”, 4. Obicitur etiam Valentinianum imperatorem habuisse duas uxores et legem tulisse qua polygamia permitteretur. At totum hoc videtur esse falsum1*; et quamvis verum esset, nihil omnino contra thesim nostram faceret; saepe enim potestafes civiles sua abutuntur auctoritate, caque praecipiunt quae nec eis licent, nec sub ipsorum potestate cadunt. 223. De polyandria bo. Argumenta directe agunt in gene­ re de polygamia, unde iam apparet etiam polyandriam esse hire divino positivo prohibitam. Nihilominus, siquidem generatim vox polygamia ad unionem unius viri cum pluribus mulieribus referatur, ideo in specie de polyandria brevius agemus. ■’ ' ' i 1 j Non constat unquam fuisse permissam in V.T. Ratio de­ duci potest ex ipsa natura rei et ex usibus socialibus illius temporis21, a) Polyandria magis quam polygynia attentat ad w Fusius hoc argumentum explanatur in Ethica; cf. Pesch, n.829-831; Otn.461, in resp. ad diff. 1, ct praesertim Lerciier-Umberg, n.768- p.367-370. 17 Vox concubina invenitur in Patribus duplici significatione, quae ex con­ textu dignosci debet. Ius Romanum vocabat concubinas uxores, quae cum legi­ timae essent, non tamen habebant ius ad hereditatem, etc., sed tantum ad ali­ quam dotem praestabilitam. Cf. Palmieri, o.c., 337. 38 Etiam in usu huius vocis attendendum est ad contextum. Fuerunt haeretici atque etiam aliqui Patres nimis rigidi, qui prohiberent secundas nuptias. Contra hos doctrina catholica asserebat posse quidem admitti digamos, scilicet, qui se­ cundas aut ulteriores nuptias contraherent. Cf schol.2. w Quamvis Socrates (Hist. Eccles. 1.4 c.31) id dicat, non est sine temeri­ tate credendus; quia nec Sozomenus, nec Theodoretus talia de Valentiniano narrant, sed e contrario eius sanctitatem extollunt; imo S.Hieronymus hunc Imperatorem tanquam castitatis defensorem proponit (Epist. 1: ML 22,326). 20 De polyandria cf. J.-A. Ryan, Marriage (History of): The Catholic En­ cyclopedia, 9,694-695; L.Vannicei.lt, Podiandria: Encyclopedia Cattolica (Città. Vaticano, 1952) 9,1668-1669. 21 Ιαπν, Archaclogia biblica 10,150: Cursus Scripturae (Migne, Paris) 2,919. ten, L.2 C.3 A.l. UNITAS SACK. MATRIMONII. TH.3 n.221-224 793 finem primarium matrimonii, qui est prolis procreatio; nam una mulier non plures potest habere filios eo quod plures habeat maritos ; imo vero, polyandria facillime inducit sterili­ tatem mulieris. Cum polyandria reddat patrem incertum, mater sola tenetur ad educationem, prolis ; ipsa vero sola impar est. b~) Attento fine matrimonii, scilicet prolis procreatione, in antiquitate multum de augendis filiis curabatur, et ideo pluralitas mulierum permittebatur quia huic fini non obsta­ bat, praesertim in casu sterilitatis mulieris. At cum sterilitas ex parte viri vix cognosceretur, consuetudo non fuit habendi plurcs viros ex parte unius mulieris. Ad hoc etiam conferebat conceptus mulieris, quae subiecta omnino viro habebatur ; quod ipse S.Paulus praecipiebat. Lex evangelica mulieris aestima­ tionem elevavit, at ante Christum potius servas quam uxores (generatim) mulieres dixeris. Ideo ius romanum et in gene­ re leges civiles, multo plura iura viris quam mulieribus conce­ debant. Itaque in hac vitae aestimatione et in hoc sociali sta­ tu hominibus facultas dabatur plures mulieres habere, non e converso. Si haec inter paganos in usu erant a2, multo magis in popu­ lo electo, ubi praecepta et leges sociales sub directione Dei praecipiebantur. Ipse Deus, dum in polygynia induisit, nun­ quam permisit, sed graviter punivit, alia peccata contra na­ turam, ut in punitione Onam, eversiones Sodomae, etc. 224. Scholion 1. Polygamia in V.L. Christus Dominus ad ma­ trimonii dignitatem restituendam, provocavit ad decretum divinum Adamo prolatum : Non legistis quia qui fecit hominem ab initio mas­ culum et feminam fecit eos. et dixit: Propter hoc dimittet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una (Mt 19,4s). Ubi notandum est Christum ponere in ore Dei ea, quae Gen 2,24 ponit in ore Adami ” ; et propterea unitatem matri­ monii esse dc praecepto divino positivo ab initio. Ideo sancti Patres et exegetae generatim admittunt monogamiam viguisse usque ad tempus diluvii. Quod magis patefit ex reprobatione Lamec : “Primus Lamec sanguinarius et homicida unam carnem in duas divisit : fra­ tricidium et digamiam eadem cataclysmi poena delevit” ”, Admittitur vero iam post diluvium polygamiam in usu fuisse. Quod accidere potuit vel ex positiva permissione Dei, vel ex neces­ sitate multiplicandi speciem humanam adeo tunc exiguam et paenitus extinctam ; ad quod putarent homines polygamiam sibi licere (sicut v.gr. filiae Lot magnum facinus commiserunt ex bona voluntate, 23 Hucusque adhuc in usu cf. L.Vannicelt.i, Poliandria, 22 Ideo videtur, etiam in inspiratione, ac proinde verba Tridentinum (D 969). 21 S.Hieronymus, Adversus est apud aliquas gentes in Sinis, Indiis, Africa; l.c. contextu Gen, Adamum locutum esse ex divina Adami non nisi divinam mentem exprimunt. Cf. lovinianum 1.1 n.14; ML 23,230. 794 ksolâ. ιέ sacramentis vitae socialis Christianae, v putantes praeter ipsas et patrem iam nullum mortalium superfuisse post eversionem Soilomae). Postea vero ex consuetudine lex facta fuisset. Nonnulli excgetae ” permissionem polygamiae innui saltem vident in Gen 21.12 quando Deus Abrahae dixit: omnia, quae dixerit tibi Sara, audi vocem eius. Hoc tamen loco Sara commendabat Abrahae ut domo eiceret Ismaelem. At fortasse posset supponi Deum aliquid simile ad Abraham dixisse quando cum eo egit Sara de matrimonio cum Agar: Ecce conclusit me Dominus, 'ne parerem: ingredere ad ancillam meam, si /orte saltem ex illa suscipiam filios. Cumque ille adquiesceret deprecanti, tulit Agar aegyptiam ancillam suam... et dedit eam viro suo uxorem. Re vera, ex narratione videtur vel Abra­ ham accepisse permissionem a Deo et tunc adquievisse deprecanti Sarai, vel polygamiam fuisse adeo frequentem ut nullo modo res mala putaretur. At si attenditur ad ascendentes Abrahae, etiam post diluvium, non constat polygamos fuisse ; ille apponitur primus qui polygamia usus est. Cum, igitur, tam diligens et rectus appareat in his quae ad filios spectant (ut patet ex Gen 21.12, ubi non vult Sarai adquiescere commendanti ut Ismaelem proiciat ; idque non facit nisi cum Deus praecipiat ut quae dixerit Sara faciat) ; valde probabile est Abraham non ante Agar uxorem accepisse, quam a Deo permis­ sionem ’d faciendi obtinuisset. Quod si haec Dei dispensatio hoc loco probari non possit, certe Dei silentium in hoc casu posita prae­ sertim promissione iam facta, de descendentia Abrahae ex Sara (Gen 15,4-6), signum est permissionis divinae quoad polygamiam Abrahae ”. 225. Quidquid sit de tempore aut momento in quo Deus polygamiam permisit populo Israelitico, factum certo constat ex verbis Christi: Moyses ad duritiam cordis vestri permisit (Mt 17,8). Haec autem dispensatio propter duritiam cordis, satis ostendit Deum, quasi ad minus malum illud tolerasse, quod de facto non erat contra finem primarium matrimonii, ne israelitae cum viderent iugum durum eis imponi relinque­ rent verum Deum et ad falsos deos, accurrerent. Hac ratione Deus permisit ut eas consuetudines retinerent aliorum popu­ lorum, quae primario et per se non repugnarent legi divinae et naturali, vel religioni. Voluit tamen consulere fini prima­ rio matrimonii, et, in quantum fuisset integrum, etiam se­ cundariis finibus; quapropter multa Moyses praecepit circa matrimonium et polygamiam®7. Quod vero verba Christi re­ spiciebant directe ad indissolubilitatem matrimonii, non ob­ » Cf V.IIRYI.ES, Tractatus de Matrimonio (1945) 307-308. 30 De polygamia. H.I.Esétre, Polygamic: DB 5.508-513; Ιλην. Archa'{< // '<' biblica 1.10,150: Cursus Scripturae Sacrae (Paris Mi iw) 2.919; M HetzEnauer, Theologia Biblica 29; Kittel, Thcoloffischei Worterbnch tum Ncuen Testament 4,737-743. ad vocem μοιχεωύ L.Vannicelli, Pcligamia-PoTandria: Enciclopcdia Cattolica (Cîttà Vaticano, 1952) 9,1669. 27 Dcut 25,25; I^ev 18 etc. r..2 c.3 Λ.Ι. unitas sack, matrimonii, th.3 n.224-226 795 stat quominus etiam ad unitatem applicentur ; nam verba Dei adducta, certe ad utrumque referuntur zs. 226. Scholion 2. De secundis nuptiis. CIC 984,4 recenset in­ ter irregulares ex defectu sacramenti bigamos, “qui nempe duo vel plura matrimonia valida successive contraxerunt”. Haec vigens dis­ ciplina, non est nisi genuina echo et constans traditio mentis Eccle­ siae primaevae; quae etsi contra Manichaeos et alios haereticos de­ fendebat ulteriorum nuptiarum liceitatem, semper nihilominus com­ mendavit post primas nuptias continentiam. Hac de causa S. Paulus, dum extollens virginitatem et continentiam scribebat: dico autem non nuptis ct viduis: bonum est si sic permanserint, ut ego (1 Cor 7,8), addebat: Quod si se non continent, nubant; melius est enim nubere quam uri. Nunquam Apostolus reprobavit secundas nuptias”; attamen noluit ut in supcrioribtts Ecclesiae gradibus constituerentur bigami ”, neque inter viduas admittebat quae tales non permansis­ sent a prima viduitate (l Tim 5,9). Volebat, enim, ut splendor casti­ tatis luceret in Ecclesia; in secundis vero vel successivis nuptiis videre videbantur antiqui indicium incontinentiae31 Ideo S. Ambrosius : "Non prohibemus secundas nuptias, sed non probamus saepe repetitas” “; ct S.IIiBRONYMfS: “Quid igitur? dam­ namus secunda matrimonia? Minime, sed primum laudamus. Abicimtis ab ecclesia bigamos? Absit, sed monogamos ad continentiam provocamus” ”. Clemens Alexandrinus: “Si cui Apostolus propter intemperantiam et ustionem veniam secundi concedit matrimonii..., hic quoque non peccat quidem ex testamento (non est enim lege prohibitus) non implet autem summam illam vitae perfectionem, quae agitur ex evangelio”M. Et similiter S.Epipiianius : “Quod si quis post uxoris obitum secundas nuptias pro sua imbecillitate desi­ derat, minime id quidem veritatis regula prohibet, in eo dumtaxat qui sacerdos non fuerit. At isti [montanistae] prohibent... Nos autem neque necessitate ulla adstringimus, sed suademus; nec aliter quam honestis praeceptis ac consiliis eum, qui quidem possit, ad id prae­ standum impellimus; cum vero, qui minus potest, nulla vi cogimus nec a salute prorsus excludimus" ”. Neque secundas solum nuptias, sed ulteriores semper permisit Ecclesia. S.Hieronymus expresse dicebat : "Erubescat calumniator meus dicens me prima damnare matrimonia, quando legit: non dam­ no digamos et trigamos, et si dici potest, octogamos” *. Et in ge­ neraliorem legem veniens statuit S.Augustinus : “De tertiis et quar­ tis et de ultra pluribus nuptiis solent homines movere quaestionem. Unde ut breviter respondeam, nec ullas nuptias audeo damnare...28 *30 28 C G.ToycR. Dic christfichc F.he. Ein geschichtliclic und ddgmatïsèhc St·.·· die (Leipzig 1934). » Cf. Rom 7.3: 1 Tim 4,14. 38 1 Tim 2.2; Tit 1.6. Cf. Knazexbaubk in h.l. 31 Aliqui Patres nimis rigidi videntur: sic S Basilics (F.ptst. 188.4: MG 32.674); S.Aucvsrisvs (De bono viduitatis c.12: ML 40 439). Et nonnum, quam poenae ecclesiasticae imponebantur, ut in Cone .Laoditens. (a.372) en 1 (Kch 520). Conc.Neocacsar (a.314) cn.3.7: Msi 2.540-541. Et Athenagoras iam scripserat: "Secundae (nuntiae) decorum adulterium (R 167). 32 De viduis c.U: ML 16.254. 33 Epist. 123 n.9: ML 22.1033. 31 Stromata 3.12: MG 8.1183. 38 Adversus haeres. 2.48,9: MG 41,870; haeres. 49,3: MG 41 1022s. 30 Epist. 48.9; cf. n.18: ML 22,499.507. 796 I'.SOI.A, UE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V Quis enim sum, qui putem definiendum, quod nec Apostolum video definivisse? Ait enim: Mulier alligata est quamdiu vir eius vivit. Non dixit primus aut secundus aut tertius aut quartus, sed mulier, inquit, alligata est, quamdiu vir eius vivit; si autem mortuus fuerit vir eius, liberata est; cui vult, nubat, tantum in Domino. Beatior autem erit, si sic permanserit. Quid hic sententiae, quantum ad hanc rem attinet, addi vel detrahi possit, ignoro””, Et Eugenius IV, in Decreto pro lacobitis, docebat : “Declaramus non solum secundas, sed tertias et quartas atque ulteriores, si aliquod impedimentum non obstat, 'licite contrahi posse. Commendationes tamen dicimus, si ul­ terius a coniugibus abstinentes, in castitate permanserint”°8. 227. Scholion 3. De restitutione unitatis matrimonii pro non baptizatis. Disputant auctores an ad gentiles fuisset etiam extensa permissio Dei habendi plures uxores, sicut concesserat Deus populo hebraico. Tota ratio disputationis pendet a diverso supposito ufriusque partis: alii putant primo polygamiam exstitisse inter gentiles, et ex eis eam Saram hausisse quando consilium dedit Abrahae du­ cendi Agar uxorem ; Deus tunc polygamiam permisit, ne populus electus esset in quadam difficiliori positione atque gentiles. Alii, e converso, putantes Deum permisisse primum polygamiam hebraeis, et ex illis eam hausisse gentiles, tenent Deum illam etiam gentilibus tolerasse vel permisisse, ne scandalum ex praxi hebraeorum pa­ terentur. Quidquid est dc hac quaestione * sive de origine generali polygamiae, videtur magis congruum supponere Deum induisisse etiam gentilium duritiae ef illis polygamiam permisisse. At Christus exceptionem irritavit, et legem generalem, in pri­ mordio humanitatis latam, plenius restituit, addendo matrimonii pri­ maevae institutioni sacramenti sanctitatem et significationem. Sa­ cramentum quidem non nisi baptizatis conferri potest, at legis pri­ maevae restitutio omnes omnino homines comprehendit. Quapropter non modo baptizatis, verum et omnibus hominibus unitas matrimo­ nii obligat. Et hoc quidem ut doctrinam certam theologi docent40. Quoad obligationem vero pro singulis infidelibus standum erit ad normas generales de promulgatione legis evangelicae.*38 57 De bono viduitatis c.12: ML, -10,439. B.A.Pereira. La doctrine du mariage selon S.Agustin (Paris 1930). 38 Ild 9.1028. Similiter BexEdictus XIV. Constit. "Etsi Pastoral's" 25 Maii 1742) 8 nJ3; Constit. “Eo quamvis tempore" (4 Maii 1745) 28.27.29: Magnum Bullarium Romanum 166.100.295s. 30 Videtur fere certum ante Abraham polygamiam in usu fuisse, saltem cum quibusdam limitationibus. In codice Hammurabi legitur: “Si aliquis vir uxorem duxerit et haec uxor ei ancillam dedit quao filios peperit, si hic vir vult habere concubinam, ei non conceditur, et non potest habere concubinam. Si vir uxorem duxerit, quae ei filios non dedit, si ille vult sumere concubinam, potest sumere concubinam et ad se introducere. Sed hanc concubinam non ad paritatem cum uxore sua habebit” (144,145; ed. Schei.l [1904] 27-28. *” Cf. De Smet. Tractatus thcologico-canonicus dc sponsalibus et. matrimonio (ed. 4 n.308; V. Heyi.EN, o.c., p.311. l.2 C.3 a.2. ikdissolubilitas sack, matrim, th.4 n.226-230 ARTICULUS De 797 II MATRIMONII INDISSOLUBILITATE 228. Nexus. Altera matrimonii proprietas seu effectus est indissolubilitas, quae cum unitate ipsius intime cohaeret. At leges civiles magnum discrimen faciunt inter hos duos effectus matrimonii ; nam dum generatim vix ullibi (nisi fere tantum apud mahumetanos) polygamia simultanea, seu unio unius viri cum duabus mulieribus, permittatur, solutio tamen vinculi matrimonialis per divortium frequentissime permitti­ tur et leges de hac re statuuntur. Unde necesse est matrimo­ nii indissolubilitatem arctissime tueri. § 1. De matrimonii indissolubilitate intrinseca Thesis 4. Vinculum matrimoniale est intrinsece indisso­ lubile ; nec per adulterium coniugis dissolvi potest. S.Th., Suppi, q.67 a.l; S.Bellarm ino. c 15-17.82; Sasse, 409-428; Pescii, 387-397; Palmieri, th.16.23; Huarte 178-207; Puig de la B., n.1098-1108; Otten. 401-419; Lercher-Umberg. n.770-777; A.Villien, Divorce: DTC 4.14551478; L Godefroy, Mariage: DTC 9,2116-2123. 229. Nexus. In hac thesi agimus tantum de Sacramen­ to matrimonii, ac proinde praescindimus ab indissolubilitate contractus matrimonialis in lege naturali (de qua egimus nn.169-172) et a dispensatione divina in Vetere Testamento, de qua in n.224. Circumscribimus etiam hanc thesim ad in­ dissolubilitatem intrinsecam, mox explicandam, quia de extrinseca loquemur in paragrapho sequenti. 230. Notiones. Prout supra diximus (n.169), contrac­ tus aliquis dicitur intrinsece dissolubilis, si ex voluntate utriusque vel cuiuslibet partis dissolvi potest. Si autem solutio non est in potestate partium, sed pendet ab aliqua auctoritate com­ petenti, contractus dicitur intrinsece quidem indissolubilis, sed extrinsece dissolubilis. Vinculum matrimoniale (cf. n.145 et 167), seu relatio moralis inter coniuges ex contractu matrimoniali orta, est in­ trinsece indissolubile, videlicet eius solutio nullo pacto pendet a voluntate coniugum, qui quamvis libere contractum matri­ monialem inierunt, non tamen illud possunt dissolvere. Adulterium dicitur copula cum persona coniugata, Di­ stinguitur a polygamia, quia in adulterio non attentatur aliud 798 F.SOLÂ. DE sacramentis VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V matrimonium, sed tantum carnale commercium habetur cum tertia persona. Potest adesse tum ex parte mulieris, tum ex parte viri ; et attentat contra fidelitatem coniugalem, at non est causa sufficiens ad matrimonium intrinsece aut extrinsece dissolvendum. Per se includitur in ipsa ratione indissolubilitatis, at de eo facimus quaestionem specialem propter Graecos, et quia Concilium Tridentinum singulari ratione de illo egit; tum etiam quia specialis difficultas oritur ex verbis Christi. 231. Sicut unitati matrimonii opponitur polygamia, sic indissolubilitati divortium, quod definiri potest : separatio coniugu.m a matrimonio legitimo. Potest esse perfectum (solutio vinculi matrimonialis, ita ut partes separatae possint aliud matrimonium inire) ; vel improprie dictum seu imperfectum, quod consistit in separatione quoad habitationem, vel solum­ modo quoad torum seu matrimonii usum; vinculum manet in hoc casu, et coniuges ita separati non possunt secundas nuptias contrahere nisi post unius mortem. 232. Adversarii. Thesi adversantur Protestantes, qui a s.XVI plures assignant causas propter quas divortium per­ fectum obtineri posse dicunt. Moderni laxiores sunt in hac doctrina, et non modo facile divortium perfectum concedunt, sed etiam aliquando nuptias temporales (scilicet contractum matrimonialem ad tempus, v.gr. ad tres quatuorve annos) prac­ tice permittunt. Socialismus et Communismus omnem Chris­ tianam et naturalem matrimonii notionem pervertunt \ estque effectus logicus doctrinae materialistae. Secundae parti adversantur Orientales dissidentes, qui etiamsi theoretice non aliam causam divortii admittunt, quam adulterium ; tamen de facto multas ob alias causas matrimo­ nia solvunt1 2. 233. Doctrina Ecclesiae. Concilium Illiberitanum: “Cn.8: Item feminae, quae nulla praecedente causa relique­ rint viros suos et alteris se 'copulaverint, nec in fine accipiant communionem. Cn.9: Item femina fidelis, quae maritum re­ liquerit fidelem et alterum ducit, prohibeatur ne ducat; si du­ xerit, non prius accipiat communionem, nisi quem reliquerit de saeculo exierit, nisi forsitan necessitas infirmitatis dare compulerit. Cn.10: Quod si fuerit fidelis, quae ducitur ab eo qui uxorem inculpatam reliquit, et scierit eum habere uxo1 Error fortasse magis est practicus quam thcoricus, scilicet, theoriam non cx principiis, sed ex desiderio libertatis ct voluptatis conficiunt. 2 M.JugiE: DTC 9,2323-2329; 2332-2334. t.,2 c.3 λ 2. indissolubiliTas sack, matrim. Th.4 n.230-233 799 rem, quam sine causa reliquit, placuit huic nec in fine dari communionem”a. Hi canones referunt primaevam rigidam disciplinam ecclesiasticam (saltem in Hispania) relate ad di­ vortium. S.Innocentius I: "... De omnibus haec ratio custoditur, ut, quaecumque vivente viro alteri nupserit, habeatur adultera, nec ei agendae paenitentiae licentia concedatur, nisi unus ex eis defunctus fuerit” (R 2015). Cone.Carthaginense (a.407) : “Placuit ut secundum evangelicam et apostolicam disciplinam, neque dimissus ab uxore, neque dimissa a marito, alteri coniungatur: sed ita maneant, aut sibimet reconcilientur” 3 4. S.Deo M. proposito casu de mulieribus, quae, absente ma­ rito propter bellum aut captivitatem ut mortuo reputato, se­ cundas inierunt nuptias, postea vero reverso incolume marito ancipites haerebant circa secundum matrimonium, respondit: “Sed quia novimus scriptum quod a Deo iungitur mulier viro (Prov 14,14) et iterum praeceptum agnovimus ut quod Detis iunxit homo non separet (Mt 19,6), necesse est ut legitima foedera nuptiarum redintegranda credamus, et remotis malis, quae hostilitas intulit, cuique quod legitime habuit reformetur, omnique studio procurandum est ut recipiat unusquisque quod proprium est” ; si vero acciderit ut tempore absentiae mariti uxores affectum versus eum amiserint, eC reverso ma­ rito, iterum cum eo degere “mulieres noluerint, excommuni­ candae erunt” 5. Alexander HI: “Si inter virum et mulierem legitimus consensus... interveniat de praesenti, ita quidem ut unus al­ terum in suo mutuo consensu verbis consuetis expresse reci­ piat... sive sit iuramentum interpositum sive non, non licet mulieri alii nubere. Et si nupserit, etiamsi carnalis copula sit secuta, ab eo separari debet, et ut ad primum redeat, ecclesias­ tica districtione compelli, quamvis alii aliter sentiant, et aliter etiam a quibusdam praedecessoribus nostris sit aliquando iudicatum” (D 397). Et ad Episc.Brix. distinguit inter matrimo­ nium iratum et consummatum atque ratum et non consumma­ tum; hoc secundum potest solvi (extrinsece) aliquando (ipse adducit casum ingressus in religionem); illud vero nunquam, et ratio est, quia “sane quod Dominus in Evangelio dicit, non 3 Kch 332a 3322; ed. Loaisa, Collectio Conciliorum Hispanorum drid 1593' 6; ed. Em.Gonzâlîz ΤέΐΛ,ϋζ (Lugduni 1665) 163.167.181. 4 Msi 4,331. 6 Epist. ad Nicetam cpiscop. Aquilens. 1-4: ML 54.1136-1137. (Ma­ 800 F.SOI.Â, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V licere viro, nisi ob causam fornicationis uxctrem suam dimit­ tere (Mt 5,32; 19,9), intelligendum est, secundum interpreta­ tionem sacri eloquii, de his, quorum matrimonium carnali co­ pula est consummatum, sine qua matrimonium consummari non potest, et ideo, si praedicta mulier non fuit a viro suo co­ gnita, licitum est sibi ad religionem transire” (D 395). Innocentius III de matrimonio Christiano dicit : “Inter fideles autem verum quidem et ratum [matrimonium] exsis­ tit: quia sacramentum fidei, quod semel est admissum, nun­ quam amittitur, sed ratum efficit coniugii sacramentum, ut ipsum in coniugibusi illo durante perduret” (D 406); et hinc eruit discrimen a matrimonio infidelium, quod per privile­ gium Paulinum solvi potest; sed utrumque intrinsece est in­ dissolubile. Etiam in Professione fidei Waldensibus prae­ scripta (D 424). Cancilium Florentinum·. “Tertium [bonum est] indivisibilitas matrimonii, propter hoc quod significat indivisibilem coniunctionem Christi et Ecclesiae. Quamvis autem ex causa fornicationis liceat tori separationem facere, non tamen aliud matrimonium contrahere fas est, cum matrimonii vinculum legitime contracti perpetuum sit” (D 702). Vinculum intrinse­ cum exigit absolutam indissolubilitatem matrimonii, adulte­ rium autem poterit esse ratio ad separationem tori solummodo. 234. Concilium Tridentinum theologis examinandum pro­ posuit hunc articulum 3 ex protestantibus eductum : “Eicere post repudiatam uxorem causa fornicationis, vivente priori uxore, erroremque esse, extra illam causam fornicationis di­ vortium facere”10. Postea propositi sunt canones discutiendi, inter quos hi ad rem nostram: “Cn.5 : Si quis dixerit propter haeresim aut molestam habitationem aut affectatam absentiam a coniuge dissolvi posse matrimonii vinculum: A.S.” *7 “Cn.6: Si quis dixerit, propter adulterium alterius coniugum posse matrimonium dissolvi et utrique coniugum, vel saltem inno­ centi, qui causam adulterio non dederit, licere novare coniugwm, neque moechari eum, qui dimissa adultera aliam duxe­ rit, neque eam, quae dimisso adultero alii nupserit: A.S.”8 Innumerae fuerunt discussiones circa hunc canonem, qui in sequentibus recensionibus occupavit septimum locum. Propo­ sita fuit 2.“ formula, in qua mutata sunt illa verba licere noe In Congregatione habita die 4 febr. 1563: CTr 9,682. 7 Haec est formula definitiva; sed cum non fuerint discussiones circa hunc canonem, non ponimus diversas easque exiguas variationes. 8 Congregatio 20 iul. 1563: CTr 9,640. t„2 c.3 a.2. indissolubilitas sack, matrim. th.4 x.233-234 801 vare coniugiwm, in haec alia : licere, altero coniuge vivente, aliud matrimonium contrahere 9. 3.a formula facta es ut satisfieret petitioni Venetorum, qui nolebant ut Graeci damnarentur eo quod admittebant di­ vortium propter adulterium, at non dicebant Ecclesiam La­ tinam errare in sua doctrina de indissolubilitate matrimonii. Cardinalis Lotheringus proposuit sequentem formulam, cui ad­ haeserunt 69 Patres: “Si quis .dixerit, Ecclesiam catholicam errasse vel errare, quando propter adulterium alterius coniu­ gum, docuit et docet, idque per Scripturas sacras, matrimonii vinculum non posse dissolvi, et utrumque coniugum, vel etiam innocentem, qui causam adulterii non dederit, non posse alte­ ro coniuge vivente, aliud matrimonium contrahere, et moecha­ ri eum, qui dimissa uxore alteram duxerit, et eam, quae dimis­ so adultero alii pupserit: A.S.”10' Nova instituta discussione, 4.“ formula redigitur, in qua tantum mutata sunt pauca verba: pro idque per Scripturas sacras,i positum est: quod iuxta evangelicam et apostolicam doctrinam ; et matrimonium non posse dissolvi, pro matrimonii vinculum non posse dissolvi11* . At haec ultima clausula resti­ tuta est in pristinum modum/ in formula 5.® 1S Tandem post fere decem menses discussionis, perventum est ad 6.nra et definitivam formulam, quae non admisit nisi variationes stylisticas: “Si quis dixerit Ecclesiam errare, cum docuit et do­ cet, iuxta evangelicam et apostolicam doctrinam (Mc 10; 1 Cor 7), propter adulterium alteris coniugum matrimonii vin­ culum non posse dissolvi, et utrumque, vel etiam innocentem, qui causam adulterio non dedit, non posse altero coniuge vi­ vente, aliud matrimonium contrahere, moecharique eum, qui dimissa adultera aliam duxerit, et eam, quae dimisso adultero alii nupserit: A.S.” (D 977)13* . Idem Concilium in cap. definivit: “Matrimonii perpetuum indissolubilemque nexum primus humani generis parens, di­ vini Spiritus instinctu, pronuntiavit, cum dixit: Hoc nunc os ex ossibus meis, et caro de carne mea. Quamobrèm relinquet homo patrem suum et matrem, et adhaerebit uxori suae, et erunt duo iri carne und’ (D 969). Ut patet Concilium Tridentinum, loquitur de vinculo coniu­ gali indissolubili intrinsece, quia non potest ratione sui dis­ 0 Congregatio 7 august. 1563: CTr 9.680. 10 Congregatio 23 august. 1563: CTr 9,742. 11 Congregatio 5 sept. 1563: CTr 9.760 11 Congregatio 13 oct. 1563: CTr 9.889. « Sessio 24, 11 nov. 1563: CTr 9,967. TEOI.OCÎA IV 26 802 I'.SOLA, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V solvi, quatenus haec indissolubilitas provenit ex ipsa institu­ tione divina. Item notandum est Concilium voluisse damnare ut haereticam doctrinam ProtestandumM, quam determinat in casibus aliquibus particularibus (cn.6 et 7) ; non vero voluit damnare haereseos Graecos; ac proinde in can. non definit thesim nostram, quae est universalis ; illam vero expresse affirmat in capite. 235. Benedictus XIV in Praf. fidei Orientalibus (Maronitis) praescripta, proponit circa matrimonium: “Item sa­ cramenti matrimonii vinculum indissolubile esse, et quamvis propter adulterium, haeresim, aut alias causas possit inter coniuges tori et cohabitationis separatio fieri, non tamen illis aliud matrimonium contrahere fas est” (D 1470). Pius VI : “Quod manifesto patet matrimonium, vel in ipso statu naturae, ac sane ante multo quam ad pfoprie dicti sacra­ menti dignitatem eveheretur, sic divinitus institutunq esse, ut secum afferat perpetuum indissolubilemque nexum, qui pro­ inde nulla civili lege solvi queat. Itaque licet sacramenti ratio a matrimonio seiungi valeat, velut inter infideles, adhuc ta­ men in tali matrimonio, siquidem verum est matrimonium perstare debet, omninoque perstat perpetuus ille nexus, qui a prima origine divino iure matrimonio ita cohaeret, ut nulli subsit civili potestati. Atque adeo quodcumque matrimonium contrahi dicatur, vel ita contrahitur ut reapse sit verum ma­ trimonium, tumque adiunctum habebit perpetuum illum nexum divino iure omni vero matrimonio cohaerentem ; vel contrahi supponitur sine illo perpetuo nexu, tumque matrimonium non est, sed illicita coniunctio divinae legi ex obiecto repugnans; quae proinde nec iniri potest nec retineri”1S. Leo XIII saepe in Encycl. “Arcanum divinae Sapientiae” de matrimonii indissolubilitate, deque malis a divortio obor­ tis, sermonem facit. Dicit Christum restituisse matrimonio sanctitatem et proprietates pristinas, inter quas numeratur perpetuitas sive indissolubilitasPraeterea recenset casus quibus Summi Pontifices contra potestates saeculares acerrime indissolubilitatem vinculi tuiti sunt: “Pontifices vero Maxi­ mi quoties restiterunt principibus potentissimis, divortia a se M D 97.3s.977, et dixerat: “Quorum Protestandum temeritati Sancta et uni­ versalis Synodus cupiens occurrere, insigniores praedictorum eorum schism.at ■ eorum haereses et errores, ne plurcs ad se trahat perniciosa eorum contagie. exterminandos duxit, hos 'in ipsos haereticos eorumque errores decernens anathematismos”. Rescriptio ad cpiscop. Agiens. 11 iul. 1789. * Encyc. "Arcanum divinae Sapientiae” : ASS 12 (1879-1880) 386-387; ed F.HVrth (Textus et Documenta, ser. thcol. 25) n.4,l9s. l2 C.3 A.2. INDISSOLUBH.ITAS SACK. MATRIM. TH.4 n.234-235 803 facta ut rata Ecclesiae essent minaciter petentibus, toties exis­ timandi sunt non modo pro incolumitate religionis, sed etiam pro humanitatis gentium propugnavisse. Quam ad rem omnis admirabitur posteritas invicti animi documenta a Nicolao I edita adversus Lotharium ; ab Urbano II et Paschali II adver­ sus Philippum I regem Galliarum ; a Caelestino III et Innocentio III adversus Philippum II principem Galliarum ; a Clemente VII et Paulo III adversus Henricum VIII ; deni­ que a Pio VII sanctissimo fortissimoque Pontifice adversus Napoleonem I, secundis rebus et magnitudine imperii exultantem”17. Pius XI in Encyclica “Casti connubii” renovabit ea om­ nia quae Leo XIII dixerat, ac insuper multa pro matrimonii indissolubilitate edixit, e quibus aliqua desumamus: “Atta­ men tantorum beneficiorum summa completur et quasi cumula­ tur illo christiani coniugii bono, quod Augustini verbo nuncu­ pavimus sacramentum, quo denotatur et vinculi indissolubitas et contractus in efficax gratiae signum per Christum fac­ ta elatio atque consecratio. Et primo quidem, indissolubilem foederis nuptialis firmitatem ipse Christus urget dicendo: Quod Deris coniunxit, homo, non separet (Mt 19,6); et: om­ nis qui dimittit uxorem suam, et alterant ducit, moechatur: et qui dimissam a viro ducit, moechatur (Lc 16,18)... Atque haec inviolabilis firmitas, quamvis non eadem perfectissimaque mensura ad singula, ad omnia tamen vera' coniugia pertinet... Quod si exceptioni, etsi rarissimae, haec firmitas obnoxa vi­ deatur, Ut/ in quibusdam coniugiis naturalibus solum inter in­ fideles initis vel, si inter christifideles, ratis illis quidem sed nondum consummatis, ea exceptio non ex hominum voluntate pendet, neque potestatis cuiuslibet mere humanae, sed ex iure divino, cuius una custos atque interpres est Ecclesia Christi. Nulla tamen, neque ullam ob causam, facultas huiusmodi ca­ dere poterit in matrimonium christianum ratum atque consum­ matum. In eo enim, quemadmodum maritale foedus plane per­ ficitur, ita maxima quoque ex Dei voluntate firmitas atque indissolubilitas, nulla hominum auctoritate relaxanda, elucet”18. Pius XII : “Tandem aliquando, quod attinet ad solutio­ nem vinculi valide contracti, in quibusdam casibus etiam S.R. Rota vocatur ad investigandum, num omnia ea impleta sint, quae praevie requiruntur ad validam et licitam vinculi solu­ 17 Encyc. "Arcanum divinae Sapientac” : l.c., 398s. Alia documenta exstant in J) (indic, system XII) et CIC. 1118. 18 Encycl. "Casti canmibii": AAS 22 (l«30) 5SO-552. 804 i'.sola. de sacramentis vitae socialis Christianae, v tionem, et consequenter num Summo Pontifici suaderi possit concessio gratiae de qua agitur. Haec praerequisita prae ce­ teris spectant ad ipsam dissolubilitatem matrimonii. Super­ vacaneum est coram Tribunali iuridico, quale est vestrum, con­ gruit vero expositioni nostrae, iterum asserere, matrimonium ratum et consummatum esse iure divino indissolubile, quate­ nus nulla potestate humana solvi potest, dum alia matrimonia, licet intrinsece sint indissolubilia, non habent tamen indissolubilitatem extrinsecam absolutam, sed datis quibusdam praesuppositis necessariis (agitur, uti notum est, de casibus, si cum ceteris comparantur, sat raris) dissolvi queunt, non solum vi privilegii Paulini, sed etiam a Romano Pontifice vi potestatis qua gaudet ministerialis” 12. Clare asserit Pius XII omnia ma­ trimonia intrinsece esse indissolubilia, quamvis extrinsece ali­ qua dissolvi possint. Nec praetereundum est, verba Summi Pontificis sollemnia quadam gravitate esse prolata, nam, ut dixit in alia allocutione ad R.Rotam Praelatis Auditoribus lo­ cutus est “ut exponamus mentem et voluntatem Ecclesiae, quae matrimonio summum momentum attribuit” * 20. CIC, 1013,2: Essentiales Matrimonii proprietates sunt unitas et indissolubilitas, quae in matrimonio christiano pe­ culiarem obtinent firmitatem ratione sacramenti. 236. Valor dogmaticus. Matrimonium esse intrinsece indissolubile in casu haeresis aut molestae cohabitationis, aut affectatae absentiae coniugis, est de fide divina et catholica definita (D 975). Etiam est de fide divina et catholica definita Ecclesiam non errare in sua doctrina de indissolubilitate matrimonii propter adulterium. Si thesis universaliter sumitur, sicut nos facimus, non est definita de fide, at est saltem proxima fidei. Imo, si praescin­ ditur a casu adulterii, posset dici simpliciter de fide eccle­ siastica, vel etiam de fide divina et catholica. Quod si quis admittat valorem definitionis in capite allato Tridentini, et prae oculis habet assertiones Leonis XIII et Pii XI, poterit eam dicere de fide divina et catholica definita 21. 237. Probatur. Nota. Quamvis thesis videatur habere “Allocutio ad S.R.Rotam 3 oct. 1941: ASS 33 (1941) 424-425. Textus Iatinus S.Tromp: Textus et Documenta, series theol. 27 (Roma 1944). 30 Allocutio ad S.Rotam 2 oct. 1944: AAS 36 (1944) 281; cf ed. Tromp p.3. 21 Pesch vocat simpliciter dc fide n.761; Otten, saltem fidei proximant, n.465; Puto de la B., videtur esse de fide n.1100. et adducit Prof, fidei Orien­ talibus praescriptam. 1-2 C.3 A.S. IN'DISSOl.UBILITAS SACK, MATRIM. TH.4 X.235-237 805 duas partes, attamen cum secunda pars non sit nisi casus Specialis legis generalis, utraque pars imo eodemque argu­ mento probabitur. Probatur ex sacra Scriptura. 1. Mt 19,3-6: Et acces­ serunt ad eum Pharisaei tentantes eum, et dicentes: Si licet homini dimittere uxorem suam, quacumque ex cawsa? Qui respondens, ait eisg Non legistis, quia qui fecit hominem ab initio, masculum et feminam fecit eos? et dixit: Propter hoc dimittet horno patrem et matrem et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in carne una. Itaque iam non sunt duo sed. una caro. Quod ergo Deus cdniunxit, homo non separet. Mc 10,11: Quicumque dimiserit uxorem suam et alteram duxe­ rit, adulterium committit super eam. Et si uxor dimiserit vi­ rum suum, et alii nupserit, moechatur. Lc 16,18: Omnis qui dimittit uxorem suam et alteram ducit, moechatur ; et qui di­ missam a viro ducit, moechatur. Proposita quaestione de dissolubilitate matrimonii ob ali­ quam causam, Christus absolute respondet matrimonium esse indissolubile; et rationem desumit ex ipsa institutione divina ab initio, id est, in primordiis humanitatis: unde eruit con­ clusionem: Quod Deus coniunxit, homo non separet. Phari­ saei, audito Christi responso, insistunt: Quid ergo Moyses mandavit dare libellum repudii et dimittere?· (Mt 19,7). lesus vero respondet urgens indissolubilitatem : Quoniam Moyses ad duritiam cordis vestri permisit vobis dimittere uxores ves­ tras: ab initio autem non fuit sic (v.8). Postea discipuli domi iterum de eadem re interrogant : Si ita est causa hominis cum uxore, non expedit nubere (v.10). Et lesus insistit: Quicum­ que dimiserit uxorem suam, et aliam duxerit, adulterium com­ mittit super eam. Et si uxor dimiserit virum suum, et alii nupserit, moechatur (Mc 10,11-12). Ergo ex textibus et ex contextu clare apparet matrimonii vinculum esse prorsus intrinsece indissolubile, nam. ex volun­ tate coniugum dissolvi non potest. Etenim neque uni coniu­ gum conceditur ut alterum relinquat, neque derelictus potest alias nuptias contrahere, quin adulterium committat. Et hoc est discrimen inter Legem Novam et Antiquam; quia in Ve­ tere Lege permittebat Deus ut libellum repudii daretur, cum vera solutione vinculi, in Lege autem Nova nullum libellum repudii conceditur ; mulier antea dimissa, libera remittebatur et vir eius poterat iterum nubere; in regno Christi mulier dimissa et vir dimittens manent ligati nec nubere possunt. 806 F.SOI.A, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE V 238. 2. 1 Cor 7,10: Iis autem, qui matrimonio iuncti sunt, praecipio non ego, sed Dominus, uxorem a viro non discedere; quod si discesserit, manere inuptam, aut uxorem non dimittat. Rom 7,1-3: An ignoratis, fratres... quia lex in homine dominatur quanto tempore vivit r Nam quae sub viro est mulier, vivente viro, alligata est legi: si autem mortuus fuerit vir eius, soluta est a legè viri. Igitur, vivente viro, vo­ cabitur adultera si fuerit cum alio viro: si autem mortuus fuerit vir eius, liberata est a lege viri: ut non sit adultera si fuerit cum alio viro. Doctrina S.Pauli cohaeret omnino cum doctrina Christi, et expresse asserit vinculum matrimonii esse indissolubile, si­ quidem durat toto tempore vitae, ita ut, si vir aut mulier coniugem dimiserit vel ab eo discesserit, mainet vinculo liga­ tus nec secundas nuptiast inire poterit, nisi post mortem coniugis. Ergo re vera vinculum est prorsus indissolubile, et qui­ dem intrinsece. 239. Probatur ex traditione. Patres contra consuetu­ dines paganas saepe extollunt et commendant matrimonii indissolubilitatem, non solum innixi rationibus naturalibus, sed etiam argumentum desumentes ex textibus allatis Scripturae et ex primaeva matrimonii institutione. Pastor Hermae·. “Dico ei: Domine, permitte mihi, ut te pauca interrogem. Dic, inquit. Domine, inquam, si quis uxo­ rem habet Fidelem in Domino eamque deprehendit in adulte­ rio aliquo, numquid peccat vir, si convivit cum ea? Quandiu nescit, inquit, non peccat; si autem vir peccatum eius cogno­ verit neque paenitentiam egerit mulier, sed permanet in for­ nicatione sua, ac convivit vir cum ea, particeps fit peccati eius et socius adulterii eius. Quid igitur, inquam, Domine, faciat maritus, si uxor in hac libidine permanserit? Dimittat eam, inquit, et vir maneat secum: sin vero uxore dimissa aliam duxerit, et ipse adulterium committit” (R 86). Clemens Alexandrinus: “Quod autem consulit Scriptu­ ra uxorem ducere et nec a coniugio unquam permittit disce­ dere, legem aperte constituit: Non dimittes uxorem, praeter­ quam propter fornicationem. Adulterium autem existimat coniungi matrimonio dum vivit alter ex separatis... Qui autem dimissam, accipit uxorem, moechatur, inquit, Si quis enim di­ miserit uxorem, moechatur ipsam, hoc est, cogit eam moecha­ ri. Non solum autem qui dimisit est eius causa, sed etiam 1.2 c.3 λ.2. ixnissot.i Hii.tTAS sack matrim. th.4 n.238-239 807 qui earn suscepit, praebens mulieri peccandi occasionem ; si enim non suscipiat, revertetur ad virum” (R 420). Origenes : “Tam vero, contra Scripturae legem mulieri, vivente viro, nubere quidam Ecclesiae rectores permiserunt, agentes contra id quod scriptum est, in quo sic habetur: Mu­ lier alligata est quanto tempore vir eius vivit, et contra illud : igitur, vivente viro, mulier vocabitur adultera si fuerit cum alio viro; non omnino tamen sine ratione, haec enim contra legem initio latam,ct. scriptam, ad vitanda peiora, alieno arbi­ trio morem gerentes, eos.‘permisisse verisimile est” (R 506). Postea obicit sibi textum; Mt 5,32 (de quo agemus postea) et quaerit an libellum repuoii solummodo potuisset dari propter adulterium; et tandem concludit: “Quemadmodum autem adultera est uxor, etiamsi viro alteri nupta videatur, priore etiamnum vivo; ita et virum repudiatam duxisse visum non tam ipsius maritum quam adulterum esse dicendum, a Serva­ tore nostro demonstratum est” (R 507). Lactantius: “Ne quis divina praecepta circumscribere se putet posse, adduntur illa, ut omnis calumnia et occasio frau­ dis removeatur, adulterium esse qui a marito dimissam du­ xerit, et eum qui praeter crimen adulterii uxorem dimiserit, ut alteram ducat; dissociari enim corpus et distrahi Deus no­ luit” (R 642). Eodem modo S.Hilarius 28 (R 854), S.Basilius *23 (R 922); S.Gregorius Naz. (R 1002), S.Ioannes Chrysostomus: "Igitur, quaenam est illa lex, quam nobis Paulus po­ suit? Mulier, inquit, alligata est legi. Oportet igitur ut mini­ me separetur, vivente viro, neque alium superinducat mari­ tum, neque secundas nuptias adeat. Et vide quanta cum dili­ gentia verborum usus sit proprietate. Non enim dixit: Coha­ bitet viro quoad vixerit; sed mulier alligata est legi quanto tempore vixerit vir illius; atque adeo, etiamsi libellum repu­ dii det, etiamsi domum relinquat, etiamsi ad alium abeat, legi adstricta adulteraque est... -Ne mihi leges ab exteris conditas legas, praecipientes dari libellum repudii, et divelli. Neque enim iuxta illas indicaturus est te Detis in die illa, sed secun­ dum eas quas ipse statuit” (R 1212). S.Ambrosius, cognoscens leges romanas, quae divortium aliquando concedebant, dicit supra leges humanas esse legem 23 sed 23 legi S.Hilarius prima fronte videtur admittere exceptionem pro casu adulterii, si recte perpendatur contextus, potest recte interpretari. S.Basilius in Epist. 188,9: MG 32,677, meminit consuetudinem contrariam Christi, at illam non probat. 808 r. sola, de sacramentis vitae socialis Christianae, v divinam, quae divortium semper prohibet (R 1308; cf. etiam 1322). S.Hieronymus etiam contraponit leges Romanas sive Caesarum legi Christi, quae nullum patitur divortium ob nul­ lam causam : “Omnes, igitur, causationes apostolus amputans apertissime definivit, vivente viro, adulteram esse mulierem quae alteri nupserit... Quandiu vivit vir, licet adulter sit, li­ cet sodomita, licet flagitiis omnibus coopertus et ab uxore propter haec scelera derelictus, maritus eius reputatur, cui alterum virum accipere non licet” (R 1351). Et “apud nos, quod non licet feminis, aeque/non licet' viris ; et eadem servi­ tus pari condicione censetur” (R li'52). 240. Egregie praesertim S.Augustinus, qui de hac re in­ tegrum librum scripsit, De adulterinis cOniugiis, et cuius auc­ toritatem meminit saepius Pius XI in Encycl. “Casti connubii”. Praeter ea, igitur, quae in memorata Encyclica referun­ tur, haec habet: “Quemadmodum, igitur, si dixerimus: Qui­ cumque mulierem a marito praeter causam fornicationis di­ missam duxerit, moechatur, procul dubio verum dicimus ; nec tamen ideo illum, qui propter causam fornicationis dimissam duxerit, ab hoc crimine absolvimus, sed utrosque moechos esse minime dubitamus; ita eum, qui praeter causam fornicatio­ nis dimisserit et aliam duxerit, moechum pronuntiamus ; nec ideo tamen eum, qui propter causam fornicationis dimiserit et alteram duxerit, ab huius peccatï labe defendimus. Ambos enim, licet alterum altero gravius, moechos tamen esse co­ gnoscimus” (R 1861). “Semel autem initum connubium in ci­ vitate Dei nostri, ubi etiam ex prima duorum hominum co­ pula quoddam sacramentum nuptiae gerunt, nullo modo pot­ est nisi alicuius eorum morte dissolvi. Manet enim vinculum nuptiarum, etiamsi proles, cuius causa initum est, manifesta sterilitate non subsequatur, ita ut iam scientibus coniugibus non se filios habituros separare se tamen vel ipsa causa filio­ rum atque aliis copulari non Liceat. Quod si fecerint, cum eis, quibus se copulaverint, adulterium committunt, ipsi autem coniuges manent” “Propter quodlibet tamen fornicationis genus, sive carnis sive spiritus, ubi et infidelitas intelligitur, et dimisso viro non licet alteri nubere, et dimissa uxore, non licet alteram ducere, quoniam Dominus nulla exceptione facta dicit: si uxor dimiserit virum suum et alii nupserit, moecha­ tur; et: omnis qui dimittit uxorem suam et ducit alteram, ‘■n Dc bono coniugali 15: CSI‘X 41,209-210. Cf. Dc nuptiis et concupiscentia 1,10. t..2 c.3 a.2. inuissoluuîi.iïas sack, maïrim. TH.4 n.239-242 809 moechatur”1211. “Haec verba Apostoli (Rom 7,3) toties repe­ tita, toties inculcata, vera sunt, viva sunt, sana sunt, plena sunt. Nullius viri posterioris mulier uxor esse incipit, nisi prioris esse desiverit. Esse autem desinet uxor prioris, si mo­ riatur vir eius, non si fornicetur. Licite itaque dimittitur coniux ob causam fornicationis; sed manet vinculum pudoris, propter quod fit reus adulterii, qui dimissam duxerit etiam ob hanc causam fornicationis” (R 1863). 241. Ratio theologica. Matrimonium christianum est symbolum unionis Christi cum Ecclesia. Atqui unio Christi cum Ecclesia est prorsus indissolubilis. Ergo etiam matrimo­ nium inter christianos; Hanc rationem exponit S.Thomas 2b, et Summus Ponti­ fex Pius XI refert adducendo verba S.Augustini : “Huius autem divinae voluntatis intimam rationem si reverenter in­ vestigare velimus, Venerabiles Fratres, facile eam invenie­ mus in mystica Christiani connubii significatione, quae in con­ summato inter fideles matrimonio plane perfecteque habetur. Teste enim Apostolo, in sua (quam ab initio innuimus) ad Ephesios Epistola (5,32), Christianorum connubium perfectis­ simam illam refert coniunctionem quae Christum inter et Ec­ clesiam intercedit : Sacramentum hoc magnum est, ego autem dico, in Christo et in Ecclesia; quae quidem coniunctio, quamdiu Christus vivet et Ecclesia per ipsum, nulla profecto se­ paratione unquam dissolvi poterit. Quod etiam Sanctus Augus­ tinus diserte docet his verbis: 'Hoc enim custoditur in Chris­ to et Ecclesia, ut vivens cum vivente in aeternum nullo di­ vortio separetur. Cuius sacramenti tanta observatio est in civitate Dei nostri... hoc est in Ecclesia Christi... ut cum filiorum procreandorum causa, vel nubant feminae, vel du­ cantur uxores, nec sterilem coniugem fas sit relinquere ut alia fecunda ducatur. Quod si quisquam fecerit, non lege huius saeculi (ubi interveniente repudio, sine crimine conce­ ditur cum aliis alia copulare connubia; quod etiam sanctum Moysen Dominus propter duritiam cordis illorum Israelitis permisisse testatur) ; sed lege Evangelii reus est adulterii, sic­ ut etiam illa si alteri nupserit’21. 242. Obiectiones. 1. S.Innocentius I quendam casum solvit hoc modo: “Statuimus, fide catholica suffragante, illud esse coniugium, quod erat primitus gratia divina fundatum ; conventumque se-25 *27 25 Dc adulterinis coniug. 1,25,31: CSEI? 41,379. 30 Suppi, q.67 a.l ad 2. 27 Encycl. "Casti connubii"·. AAS 22 (1930) 557-554. 810 l-'.SOl.A, HE SACRAMENTIS VITAE SOCIAUS CHRISTIANAE. V «eundae mulieris, priore superstite, nec divortio eiecta, nullo pacto ,posse esse legitimum” (R 2017). Ergo, secundum fidem catholicam, si mulier divortio eiecta est, potest vir cum alia nubere. Dist. antec. Summus Pontifex dicit matrimonium esse solven­ dum, ncg. antec.; dicit non esse solvendum, conc. antec. Vel aliter: Dist. antec. clausula nec divortio eiecta sumitur complexive cum anteriori, nego antec., sumitur ad modum citationis legis, conc. antec. et nego cons. et consequentiam. Solutio casus recta est, nam matrimonium non esse solvendum declaratur. Rationem autem dat S.Innocentius adducens legem ci­ vilem, quae admittebat solutionem vinculi in casu divortii ; sed ex hac lege Summus Pontifex sumit primam partem, quae ei favebat ct quae fide catholica suffragabatur. Constantinus concesserat Epi­ scopis ut in causis matrimonialibus munere fungerentur indicis civi­ lis, ita ut decissiones valorem haberent etiam in foro civili ; ideo Summus Pontifex applicat legem civilem ex ea parte quae cum iure divino cohaerebat. Ceterum iam supra citavimus alia documenta S.Innocentii 1, quae matrimonii indissohibilitatem perfectam tuentur. 2. Gregorius II ad Bonifacium, scripsit: “Nam quod propo­ suisti, quod si mulier infirmitate correpta (al. corrupta) non value­ rit debitum viro reddere, quid eius faciet iugalis? Bonum esset si sic permaneret, ut abstinentiae vacarent. Sed quia hoc magnorum est, ille qui se non potuit' continere, nubat magis; non tamen subsi­ dii opera subtrahat ab illa, quam infirmitas praepedit et non detesta­ bilis culpa excludit” ®. Resp. Cum non habeatur casus propositus, sed tantum solutio, :responsum cum certitudine dari nequit, in re obscura; sed neque obiciens potest' quidquam pro lege generali ex hoc incerto casu du­ cere. Portasse agebatur de impedimento impotentiae ”, vel de dispen­ satione in matrimonio rato et non consummato in casu gravi ". 3. Concilium Verberiacum (a.756) et Conc.Compcndianum (a.757) Sl concesserunt solutionem vinculi in casu mulieris leprosae, et in aiiis diversis casibus. Ergo matrimonii vinculum non est indissolubile. Dist. antec. Illa concilia particularia haec concedentia repraesen­ tabant doctrinam Ecclesiae, ncg. antec.; illam non referebant, conc. antec. Verum est illa concilia concessisse (melius permisisse) divor­ tium; at notandum est: a) agitur de conciliis particularibus; b) et praecipue, in his conciliis intererat potestas civilis, erant enim con­ cilia mixta, ubi Status cum Ecclesia convenire volebat in legislatione matrimoniali, praesertim in quibusdam casibus difficilioribus. Lex civilis multos concedebat casus divortii. Quapropter in illis conciliis potestas civilis tendebat ad se trahere, quantum poterat, auctoritatem ecclesiasticam in suum favorem; potestas vero ecclesiastica curabat non urgere, citra limites, legem de indissolubMitate matrimonii, ut' compositionem cum Statu posset perficere. Non igitur, in his con­ ciliis mixtis vera Ecclesiae doctrina quaerenda est; si enim Episco­ pi pressissent disciplinam ecclesiasticam, legati regii ex integro illam reiecissent. Defuit episcopis illa libertas necessaria ct fortasse etiam pectoris ardor ”, 28 Epist. ad Bonifacium: ML 59.525. 35 Ut interpretatur S.Robertus Bei.i.armino, De Summo Pontifice 1.4 c.12. 31 Cf. VilliEN, Divorce: DTC 4,1164-1165. 31 Cf. Vu.i.lEN. Divorce: DTC 4,1164-1165. 23 De historia horum Conciliorum egit M.EsnKïn, Le mariage en droit can nique (Paris 1891) 2,64. i..2c.3 λ.2. inuissoi.ubu.itas sack, matrim. th.4 n.242-243 811 4. Iuxta Mt' 5.32 Christus dixit: Omnis qui dimiserit uxorem suam, excepta fornicationis causa, facit eam moechari; et qui di­ missam duxerit adulterat. Et in 19,9: Quicumque dimiserit uxorem suam, nisi ob fornicationem, et aliam duxerit moechatur; et qui dimissam duxerit, moechatur. Atqui cx his textibus apparet Chris­ tum pcrmitlere divortium in casu adulterii mulieris. Ergo matrimo­ nii vinculum non est intrinsece indissolubile. Resp. 1." Conc. mai. et dist. min., comma nisi ob fornicationem (πορνεία) significat adulterium, neg. min.; significat concubinatum seu matrimonium putativum, conc. min, (v. infra n. 244,4). 2° Conc. mai. et dist. min., Christus permittit in casu aduh'erii midieris divortium perfectum, neg. min.; permittit divortium imper­ fectum, conc. min. 243. Multae explicationes datae sunt horum textuum”, unde praecipuas solutiones quae admitti possunt, recensemus. At : a) Contextus exigit omnimodam indissolubilitatem vinculi. Nam, interrogantibus Pharisacis : St' licet homini dimittere uxorem suam, quacumque cx causa·" (19,3), respondet lesus in memoriam revocan­ do institutionem matrimonii, et concludit : Quod Deus coniunxit homo non separet (v.6). InVelligunt Pharisaei Christum negare fa­ cultatem divortii, et insistunt: Quid ergo Moyses mandavit dare libellum repudii, et dimittere? (v.7). lesus autem non explicat suam sententiam, v.gr. dicendo : “non licet qualibet de causa repudium dare, sed tantum ob fornicationem” ; sed perseverans in sua uni­ versali sententia de indissolubilitate matrimonii, respondet : Quoniam Moyses ad duritiam cordis vestri permisit vobis dimittere uxores vestras: ab initio autem non fuit sic (v.8). Ergo manet lex univer­ salis stabilita a Christo. Imo vero, Apostoli intelligunt difficultatem quae inde oritur omni matrimonio, et interrogant : Si ita est causa hominis cum uxore, non expedit 'nubere (v.10) ; Christus vero tacite consentit explicans velate praestantiam virginitatis (v.12). b) Materia sermonis etiam exigit indissolubilitatem vinculi. Nam matrimonium dat aequalitatem iuris utrique contrahenti. Iam vero, si in verbis Christi permitteretur divortium propter adulterium mu­ lieris, non par esset ius viro et mulieri. c) Si ageretur de divortio perfecto in casu adulterii vel forni­ cationis, sequeretur absurdum, scilicet, legem novam laxiorem esse lege antiqua. Nam in V.T. poenae erant gravissimae pro adulteris mulieribus ”, in N. non modo nulla ponitur poena, sed adulterio facile redderetur divortium, et hac exceptione posita, facile induce­ rentur mulieres, quae divortium vellent, ad adulterium commit­ tendum. d) Ipsa verba Christi exigunt indissolubilitatem. Etenim Chris30 Earum summam invenies in Α.Τλι'τ, Excepta fornicationis causa; Nisi ob fornicationem : VerDom (1948) 18-26 (sententiae exponuntur in pag 22-25); M.Brunec, Dc ciaustisuUs divortii (1940) 3-16: T.SchwbciSv. De clausulis divor­ tii (194S) 214-217. Tum Λ.Mancini, Intorno ai passi di X.Maleo in · alPindissotiibilità del matrimonio : Palestra del Clero (1949) 50. Tum et'.am in Lîrcher-UmrHrc.. η.773; et A.Ai.lc.kihr. Die crux interpretum im neutestamentlichen Ehcscheidunqsverbot : Ang 20 (1943) 128-142: U.Holzmeistkr D c Strcifraqc der Ehcschcidungstextc bei Mt.: Bibi (1945) 143s ; .T.Bonsxrven. Le divorce dans le nouveau testament (Paris 1948), suam sententiam exponit in pag.46; A.Vaccari, De Matrimonio ct divortio apud Matthaeum: Bibi' 30 (1955) 149-151. M Deut 22,22-24; Eev 20,10. 812 1'.SOLA, BE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V tus dicit : Quicumque dimiserit uxorem suam, nisi ob fornicationem, et aliam duxerit, moechatur; et qui dimissam duxerit, moechatur. Ultima verba: et qui dimissam duxerit, moechatur, sunt universalia, et referuntur ad quamlibet mulierem dimissam (sive ex causa for­ nicationis sive ex qualibet alia causa in lege vetere permissa) ; si igitur, ille qui dimissam uxorem ducit, moechatur, signum est mu­ lierem illam manere vinculo matrimoniali innodatam. c) Idem suadent loca parallela Mc 10,11 Lc 16.18, in quibus nulla ponitur exceptio. Nec dici potest explicandos esse Mc et Lc ex Mt, ut si Mt regulam et exceptionem, Lc et Mc tantum regu­ lam ferrent'. Etenim cum Mc et Lc velint (sicut etiam Mt) osten­ dere diversitatem inter legislationem antiquam et novam seu evangelicam, falsum esset quod dicerent nisi exceptionem posuissent. Ergo Mt ex Mc et Lc, non e converso, explicandus est ®. 244. Praecipuae solutiones, seu explicationes textus sunt: 1) Ilia fraditionalis a S.Augustino ad nostra tempora : Christus nullam admittit causam ad vinculum solvendum, neque generatim ad separationem habitationis, at adulterium esset ratio sufficiens ad se­ parationem tori et habitationis, manente tamen vinculo. “Christus negat' in suo regno libellum repudii, quo mulier dimissa libera esset a vinculo; hinc in nova lege mulier a viro dimissa manet ligata, et propterea is. qui eam dimittit, facit eam meochari, inducit eam in periculum adulterii ; excipitur casus, in quo ipsa mulier erat adul­ tera ; si enim talis dimittitur, iuste dimittitur, neque dimittens dici potest : facit eant moechari; iam enim est adultera. Ergo lex anti­ qua dixit: Qui mulierem dimittit, det ei libellum repudii, i.e. faciat eam liberam a vinculo ; nova lex dicit : qui mulierem dimittit, facit eam moechari’’*. Unde S.Augustinus: “Qui ergo nos sumus, ut dicamus: est qui moechatur uxore sua dimissa alteram ducens, et est, qui hoc faciens non moechatur, cum evangelium dicat omnem moechari qui hoc facit? Proinde si quicumque hoc fecerit, id est, omnis qui hoc fecerit, ut uxore sua dimissa alteram ducat, moecha­ tur, sine dubitatione ibi sunt ambo, et qui praeter causam fornica­ tionis et qui propter causam fornicationis dimittit uxorem ; hoc est enim : quicumque dimiserit, hoc est : omnis qui dimittit" 2) Verba παρεκτδς λόγου πορνείας [= excepta fornicationis cau­ sa] et μή έπί [= nisi ob] non significant exceptionem, sed contra­ rium; aequivalcrct—αρεκτός =praeter, quod significare potest: excepto hoc, vel etiam hoc. Ita interpretantur Innocentius III, Salmeron alii38. Tunc sensus esset: Quicumque dimiserit uxorem, etiam in casu fornicationis, et aliam duxerit, moechatur. 3) Christus volebat solum dirimere quaestionem inter iudaeos disputatam, vel ad matrimonium, prout inter iudaeos vigebat, verba referebat30. Re vera, in Dcut 24,1 praescripserat' Moyses: St acce­ perit homo uxorem et habuerit eam et non invenerit gratiam ante x Ita expresse S.Aucustinus, Dc adulterinis cohiug. 1,12,11: CSEL 41,359360. ” LbnnErz, Tres theses dc Matrintonio (Roma 1946) n.45. ·’ De adulterinis eoniug. 1.9.10: CSEL 41.358. * Innocentius III. Epist. ad Episcop. Tiberiad.: Decretales 4.9,8. de divor­ tio: ed. Friedberg. 2,723: cf. A.Allceier, Die crux interpretum im neutestainentlichc Ehcscheidungsvcrbot : An g 20 (1943) 141s. “ J.Sickenberc. introducionc at Nuovo Testamento (Torino 1942); cf. LebchEr-Ujmberg, n.773,1 (2), (b), (d). I..2 C.3 A.2. INDISSOLL'BILITAS SACK. MATRIM. n.243-245 813 oculos eius propter aliquam foeditatem [êrwat dâbâr], scribet li­ bellum repudii et dabit in manu illius et dimittet eam de domo sua. Duae erant interpretationes illius êrwat dâbâr (propter aliquam foeditatem") : schola Hillel, sensu laxiore, intelligebat sufficere quidlibet (etiam res minutissima), quae viro displiceret, ad hoc ut dimittere posset uxorem ; schola Schammai, rigidior, exigebat veram causam gravem ct quidem ad honestatem pertinentem. Ergo interro­ gantibus Pharisacis an liceret qualibet de causa dimittere uxorem, Christus respondisset dirimendo quaestionem in favorem scholae ri­ gidioris". 4) Vox πορνεία non significat adulterium, sed matrimonium nul­ lum, invalidum, attentatum cum impedimento dirimente (prout illa matrimonia de quibus Lev 18,6-18), concubinatus. Sensus verborum Christi esset: Non licet dimittere uxorem, nisi in casu concubinatus sive matrimonii putativi seu invalidi. Aliae explicationes minus aptae inveniuntur in auctoribus ci­ tatis in nota 33 ; quaelibet ex his supra propositis admitti potest. Nonnullis exegetis modernioribus arridet tertia explicatio; at' in hac interpretatione debet supponi Mt referre dialogum inter Pharisaeos et Christum, dum Mc et Lc potius adducerent verba Christi prout alias, vel etiam eo ipso die, protulisset. Prior interpretatio habet commodum quod est sententia traditionalis. Nobis tamen magis placet quarta interpretatio ob has po­ tissimum rationes: a) Christus in hoc v. et in sequentibus, ubi agit de divortio adhibet vocem μοιχάσθαι μοιχεύειν. ; debuisset etiam adhibere substantivum μοιχεία pro πορνεία, b) Ubi sermo est de concubinatu S.Paulus utitur voce πορνεία (1 Cor 5, 1). c) Sententia prima habet, inter alia incommoda, quod paenes Iudaeos non co­ gnoscebatur divortium imperfectum sive separatio legalis habitationis remanente vinculo; ac proinde requirebatur aliqua explicatio. d) Casus autem concubinatus erant frequentes, fit in muliere Sa­ maritana (Io 4,18 :et nunc [virum] quem habes, non est tuus vir)"". § II. De matrimonii indissolubilitate extrinseca 245. Apprime distinguendum est inter dissolutionem ma­ trimonii et decretum nullitatis. In hoc postremo casu matri­ monium obiective nunquam exstitit, sed tantum fictitium (si mala voluntate) vel supposititium sive putativum (si bona vo­ luntate) contractum, quatenus, nempe, exsistebat aliquod im­ pedimentum dirimens celatum vel ignotum; quo detecto Ec­ clesia declarat praesumptos coniuges nullo de facto matrimo­ niali vinculo fuisse ligatos. Nullum matrimonium, ut constat, intrinsece dissolvi pot­ est quoad vinculum; extrinsece vero solvi potest vinculum ·"· Cf. v.gr. Pirot-Cai.mhr, La Sainte Bible IX (Paris 1950) 66-67 in h.I : U.Tramja, L’indissolubilità del matrimonio ucltu N.L. e ie parole di Gesit Cristo presso Mateo 5,32 r 19,9: ScuoCatt 56 (1948) 419. ** Alias rationes inducit A.Viccari, De Matrimonio ct divortio apud Mat­ thaeum: Bibi 36 (1955) 149-151, contra Ç.Vawer. qui defendit secundani in­ terpretationem. 814 E.SOLA, BE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V matrimoniale unice per potestatem vicariam Romani Ponti­ ficis, quae ei a Christo divinitus concessa est; nulla alia po­ testas valet matrimonium legitimum (tam inter fideles quam inter infideles, sive consummatum sive non) solvere. Hinc sequentia asserta proponuntur: Assertum 1. Nulla humana potestas matrimonium legi­ timum solvere potest. 246. Matrimonium legitimum (per oppositionem ad ma­ trimonium ratum) illud est quod inter infideles valide con­ trahitur. Circa hoc matrimonium Ecclesia nullam habet per se po­ testatem, quatenus infideles non subiciuntur legibus Eccle­ siae nisi hire, non de facto41* ; scilicet, Ecclesia, utpote a Christo condita, ius habet erga omnes gentes a Christo re­ demptas, sed hoc ius non exercet nisi in subditos, seu illos qui ad ipsam per baptismum pertinent. Infideles vero, cum ad Ecclesiae corpus non pertineant, non subiciuntur eius le­ gibus. Sed potestas civilis nullam auctoritatem habet in causis matrimonialibus, nisi in quantum potest apponere impedi­ menta quaedam antequam matrimonia contrahantur; et qui­ dem quatenus matrimonium est contractus, circa quem Sta­ tus exercet aliquam auctoritatem. At hoc tantum respicit ad matrimonium inter infideles, quod non est sacramentum. Cum vero matrimonium iam est valide contractum, tunc iure di­ vino est indissolubile, ac proinde sola illa auctoritas poterit matrimonium solvere, quae a Deo potestatem acceperit. Hanc autem non constat accepisse Statum. Ergo non potest ullum legitimum matrimonium solvere. 247. Imo, positive constat contrarium, scilicet. Statum ci­ vilem non habere hanc potesiatem. Sic expresse declarave­ runt Summi Pontifices: Pius VI: “Quo manifesto patet, matrimonium vel'in ipso statu naturae, ac sane ante multo quam ad proprie dicti sa­ cramenti dignitatem eveheretur, sic divinitus institutum esse, ut secum afferat perpetuum indissolubilemque nexum, qui proinde nulla civili lege solvi queat. Itaque licet sacramen­ ti ratio a matrimonio seiungi valeat, velut inter infideles, ad­ 41 Conc.Tridentinum loquens dc baptismo ait: "Const t ccrtc baptismi mi­ nistrum iudiccm esse non oportere, cum Ecclesia in. nullum indicium exerceat qui non prius in ipsam ner baptismi ianuam fuerit ingressus" (D 895). i..2 c.3 a.2. indissolubilitas sack, matrim. n.245-247 815 huc tamen in tali matrimonio, siquidem verum est matrimo­ nium, perstare debet, omninoque perstat perpetuus ille ne­ xus, qui a prima origine divino iure matrimonio Hta cohaeret, ut nulli subsit civili potestati” (D 2235), Quae verba Pii VI sua facit Pius XI42. Leo XIII : “Principia christianismi potissima, necnon ele­ mentariae iuris naturalis notiones respuendae forent, ut affir­ mari queat matrimonium esse status creationem, et nihil aliud quam ignobilem contractum et sociale consortium, omnino ci­ vile” 43. Unde deducit Summus Pontifex matrimonium nullo modo subici potestati humanae. Pius XII : “Alia res, quae diversitatem inter iudiciariam ordinationem ecclesiasticam et civilem, clare ostendit, est ma­ trimonium. Istud est, secundum Creatoris voluntatem, res sa­ cra. Quapropter, eum de coniunctione inter baptizatos agitur, illud manet, suapte natura, extra ambitum auctoritatis civi­ lis. Verum etiam inter non baptizatos matrimonia, legitime contracta, sunt in ordine naturae res sacra, adeo ut civilia tribunalia potestatem illa solvendi nullam habeant, neque in eiusmodi casibus Ecclesia sententiarum divortii valorem un­ quam agnovit. Hoc tamen non impedit quominus simplices declarationes nullitatis talium matrimoniorum—«at rarae si cum decissionibus divortii comparentur—possint in quibusdam circumstantiis iuste a civili tribunali pronuntiari, ac proinde ab Ecclesia agnosci” 44. In Syllabo Pius IX damnaverat hanc propositionem: “Iure naturae matrimonii vinculum non est indissolubile, et in variis casibus divortium proprie dictum auctoritate civili sanciri potest” (D 1767). Haec propositio respicit ad casus aliquod particulares; quare ex illa sola assertum nostrum non probaretur. . Tandem ra/io etiam id suadet. Nam solutio vinculi esset contra praeceptum legis naturalis (quamvis praeceptum se­ cundarium). Atqui auctoritas civilis non potest dispensare in praeceptis legis naturae. Ergo ad civilem auctoritatem non spectat solvere matrimonia ulla legitima. 43 Encycl. “Casti connubii”: AAS 22 (1930) 551-552. 48 Litt. “Ingens Nobis” 1 iun. 1879, ad Episc. Prov. Eccles. Taurini. Ver­ cellae ct Genuae: ASS 12 (1879-1880) 4. Etiam in Encycl. “Arcanum divinae Sapientiae: ASS 12 (1879-1880) 396-399. 44 Allocutio ad Praelatos S.R.Rotae, 6 oct. 1946: AAS 38 (1946) 395. 816 Ι’.ΕΟΙ,Λ, 1>1·. SACRAMENTIS VITAE SOCI \US CHRISTIANAE. V Assertum 2. Nulla potestas humana solvere potest ma­ trimonium ratum et consummatum. 247. Matrimonium ratum (per oppositionem ad legiti­ mum') est illud quod inter baptizatos contrahitur estque sa­ cramentum, ut constat ex Innocentio III : “Etsi matrimonium verum quidem inter infideles exsistat, non tamen est ratum ; inter fideles autem verum quidem et ratum exsistit: quia sa­ cramentum fidei, quod semel est admissum, nunquam amit­ titur, sed ratum efficit coniugii sacramentum, ut ipsum in coniugibus illo durante perduret” (D 406). Consummatum autem dicitur matrimonium, si actus coniugalis’peractus est, licet proles non sit secuta45. Si vero ac­ tus coniugalis locum habuit ante contractum matrimonium, postea vero talis actus non perficitur, matrimonium erit qui­ dem ratum sed non consummatum. 248. Probatur. Si matrimonium ratum et consummatum solvi posset, constaret exsistere aliquam humanam auctorita­ tem illud solvendi. Atqui non modo non constat, sed positi­ ve constat contrarium. Ergo. Maior est clara. Potestas vero, vel esset civilis, vel eccle­ siastica. Non tamen potestas esset potestas civilis, ut proba­ tum est in assertione anteriori. Nam si civilis potestas nihil potest in matrimonia legitima, multo minus in matrimonia rata. Ergo debet esse potestas ecclesiastica. Minor probatur ex dictis et factis potestatis ecclesiasti­ cae. a) Ex dictis. Summi Pontifices saepe dixerunt se nul­ lam habere potestatem in matrimonia rata et consummata: Innocentius III, consultus an privilegium Paulinum extendi posset ad casum matrimonii Christiani in quo unus coniugum in haeresim aut gentilitatem transierit, respondit: “N|on cre­ dimus, quod in hoc casu, is qui relinquitur, vivente altero, possit ad secundas nuptias convolare, licet in hoc casu maior appareat contumelia creatoris” (D 406). Et rationem dat, quam supra attulimus, scilicet, sacramentum ratum facere illud ma­ trimonium ita firmum ut nullo modo solvi queat. Benedictus XII damnavit hunc Armenorutn errorem : “Item, quod apud Armenos, si post matrimonium contrac­ tum, et carnali copula subsecuta, et prole suscepta, viro non placet uxor, vel e converso ; ille cui non placet alter coniux46 46 Dc his vide in Theologia morali, v.gr. Mondrîa-FerrErEs. 2.548s. I..2 c.3 λ.2. indissolubilitas sack, matrim. n.247-249 817 vel ambo si sibi mutuo non placent, vadit vel vadunt ad epi­ scopum seu sacerdotem, et eis data pecunia, secundum quod ad invicem conveniunt, episcopus seu sacerdos separat dic­ tum matrimonium, et dat licentiam alteri nubendi, etiam tum altero coniuge invito, et hoc fit multoties apud Armenos” Gregorius XVI : Matrimonium si semel valide contrac­ tum et consummatum fuerit, iuxta evangelicam et apostolicam doctrinam... solvi inter christianos, quoad vinculum, om­ nino nequeat...” 4748 * Pius IX: ‘‘Quae quidem perpetua atque indissolubilis ma­ trimonialis vinculi firmitas, non ex ecclesiastica disciplina profluens, tanta est in matrimonio consummato, tum ex di­ vino tum ex naturali iure, ut nullam ob causam, nec ab ipso quidem Romano Pontifice, dissolvi unquam possit, etiamsi ab alterutro coniugum fides cyniugalis adulterio frangatur” *s. Pius XI : “Quod si exceptioni, etsi rarissimae, haec fir­ mitas obnoxia videtur.... nulla tamen, nqque ullam ob cau­ sam, facultas huiusmodi cadere potest in matrimonium Chris­ tianum ratum atque consummatum. In eo enim, quemadmo­ dum maritale foedus plene perficitur, ita maxima quoque ex Dei voluntate firmitas atque indissolubilitas, nulla hominum auctoritate relaxanda, elucet” (D 2236). Pius XII: “Supervacaneum est... congruit vero exposi­ tioni Nostrae, iterum asserere, matrimonium ratum et con­ summatum esse iure divino indissolubile, quatenus nulla po­ testate humana solvi potest, dum alia matrimonia, licet in­ trinsece sint indissolubilia, non habent tamen indissohibilitatem extrinsecam absolutam...” 40 b) Ex factis. Romani Pontifices non modo nunquam co­ nati sunt solvere vinculum matrimonii rati et consummati, sed saepe a saecularibus potestatibus requisiti ut id facerent, renuerunt. Iam supra meminimus facta a Leone XIII enume­ rata (n.235) : contra Lotharium, Philippum I Galliarum re­ gem, Philippum II principem Galliarum, Henricum VIII, Napoleonem I. Quibus accedunt innumerae S.R.Rotae decissiones, quae petitiones divortii perfecti reiciunt50. 249. Kalio cur matrimonium christianum consummatum sit prorsus indissolubile, debet expeti a voluntate divina (ut 40 47 48 ·*“ w Error 102: Msi 25,1265. Litt. “Accepimus”, 8 feb. 1836: Acta Gregorii XVI. 2.98. Epist. “Verbis exprimere, 15 august. 1859: Acta Pii IX 3,100. Allocutio ad Praelatos S.R.Rotae, 3 oct. 1941: AAS 33 (1941 > 424. Cf. Romanae Rot* ■ decissiones, vel ASS et AAS passim. 818 F.SOI.A. UE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V indicat Pius XI, textu modo allato). Nec potest repeti a sola significatione sacramentali (quae etiam exsistit in matrimonio rato et non consummato, quod solvi potest) ; neque a sola consummatione matrimonii (cum matrimonium consummatum inter infideles solvi possit per privilegium Paulinum) ; sed de­ bet attendi ad utrumque simul, ut congruentia aliqua invenia­ tur, cur Deus in his Matrimoniis non dispensaverit. Nani ex una parte significatio sacramentalis inducit quandam indissolubilitatem, quae intrinsece est inf rustrabilis, at potestas ministerialis sive vicaria potest vinculum dissolvere, quod nondum per carnalem unionem perfectum quodammo­ do est. Etenim significatio mystica matrimonii duplex est: unio Ckristi cum Ecclesia, et unio Verbi divini cum Huma­ nitate Christisl. Prior est unio spiritualis per gratiam, cui respondet in matrimonio unio moralis inter coniuges per con­ tractum matrimonialem; unio hypostatica est substantialis et physica, quae significatur in unione corporum, quae unio ma­ gis perficit unam carnem. Itaque haec duplex significatio mys­ tica matrimonii solum adest in matrimonio rato et consum­ mato. Nam in matrimonio legitimo, adest quidem unio corpo­ ralis, sed manet in ordine naturali et non habet nisi adum­ brationem illius repraesentationis mysticae quam habet ma­ trimonium Christianorum. Unde bene intelligitur posse ali­ quando tale matrimonium legitimum solvi, ut pervenire pos­ sit ad perfectionem spiritualem. Ex alia parte matrimonium ratum sed nondum consummatum, non habet repraesentatio­ nem Incarnationis, ac proinde sicut matrimonium ratum et consummatum non potest solvi nisi morte, sic etiam matri­ monium ratum potest solvi morte spirituali, qualis est pro­ fessio religiosa, vel etiam per auctoritatem Summi Pontifi­ cis, quando haec solutio est ad maius bonum spirituale. Ma­ trimonium autem ratum et consummatum, iam habens pleni­ tudinem significationis sacramentalis, non poterit ulla ratio­ ne dissolvi. Quod etiam Pius XI asserit: “Huius autem divinae vo­ luntatis intimam rationem si reverenter investigare velimus, facile eam inveniemus in mystica Christiani connubii signifi­ catione, quae in consummato inter fideles matrimonio plene perfecteque habetur. Teste enim Apostolo..., Christianorum connubium, perfectissimam illam refert conjunctionem, quae 51 Leo XIII. ''Arcanum divinae* Sapientiae”: ASS 12 (1879-1880) 392: “Ete­ nim cum matrimonium habeat Deunt auctorem, fuerittue vel a prine p’o quae­ dam Incarnati Verbi Dei adumbratio...” i..2 c.3 λ.2. solutio vinculi, n.249-251 819 Christum inter et Ecclesiam intercedit: Sacramentum hoc magnum est, ego autem dico, in Christo ct in Ecclesia; quae quidem coniunctio, quamdiu Christus vivet et Ecclesia per ip­ sum, nulla profecto separatione unquam dissolvi poterit. Quod etiam S.Augustinus diserte docet his verbis: “Hoc enim custoditur in Christo et in Ecclesia, ut vivens cum vi­ vente in aeternum nullo divortio separetur. Cuius Sacramen­ ti tanta observatio est in civitate Dei nostri..., hoc est in Ec­ clesia Christi..., ut cum filiorum procreandorum causa, vel nubant feminae, vel ducantur uxores, nec sterilem coniugem fas sit relinquere ut alia fecunda ducatur. Quod si quisquam fecerit, non lege huius saeculi... sed lege Evangelii reus est adulterii, sicut etiam illa si alteri nupserit” ®2. § 3. a) De solutione vinculi de solutione vinculi per potestatem ecclesiasticam 250. Hucusque diximus de matrimoniis intrinsece et extrinsece indissolubilibus. Nunc de his agemus quae aliquando solvi possunt. Solus Deus potest matrimonia solvere ; sed ipse hanc potestatem contulit Summo Pontifici, qui potestate mi­ nisterial!'sive vicaria utens, aliqua matrimonia solvit. At Sum­ mus Pontifex potest hanc potestatem in singulis casibus ap­ plicare, vel legem generalem edere, iuxta quam, aliqua facta secum ferant vinculi solutionem. Ideo distingui solet inter solutionem vinculi per potestatem ecclesiasticam (sive Ponti­ ficis) et per facta aliqua. Quam distinctionem, claritatis gra­ tia, et nos facimus. Et primum quidem agemus de solubilitate vinculi per potestatem ecclesiasticam. Assertum 3. Summus Pontifex, potestate vicaria, solve­ re potest matrimonium ratum et non consummatum. 251. Ut patet agimus de matrimonio inter Christianos, seu inter duos baptizatos. Et quidem de illo matrimonio, quod non ex aliquo facto, sed per solam Pontificis auctoritatem solvi potest. Potestas vicaria opponitur potestati propriae, et illa di­ citur, quae vice et iure alterius, cuius est propria, a subiecto exercetur 53. 53 Encyd. "Casti coitut;bii" ; AAS 22 ( 19130 > 552-554. Cf. etiam S.Th., 0’r/·;·/. q 61 a.2 ad l; Pescji, n.820; Lercher-Umberc, n.779.31). M Cf. SThS vol.l, tr. dei Ecclesia n.252. 820 I’.SOLA. DI'. SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V Aliquando theologi nonnulli54 negarunt, vel in dubium re­ vocarunt, Summum Pontificem potestatem vicariam habere ad matrimonia rata, licet non consummata, solvendum. At iam nemo potesC hoc dubium serio fovere ; est enim doctrina saltem theologice certa exsistentia' huius facultatis °5. 252. Probatur. Summus Pontifex non potest errare in his quae ad fidem et mores pertinent., Atqui ad mores perti­ net solvere matrimonia, et Pontifices saepe hoc fecerunt in matrimoniis ratis non consummatis. Ergo Summus Pontifex habet facultatem solvendi talia matrimonia. Maior est certa. Neque obici potest cum D.Soto56, Sum­ mum Pontificem posse errare in aliquo casu particulari. Nam non agitur nunc de aliquo casu particulari, sed de multis ca­ sibus a diversis Summis Pontificibus dispensatis. Ergo, re vera, si Summus Pontifex non haberet potestatem dispensan­ di, cum toties eam exercuerint Pontifices, graviter erravis­ sent in re ad mores pertinente. Minor quoad primum, scilicet, dispensare seu solvere ma­ trimonia pertinere ad mores, est nimis clarum. Quoad secun­ dum, seu Summos Pontifices saepe hoc fecisse, imo etiam, expresse id declarasse, probatur: Alexander III in casu sibi proposito de matrimonio rato et non consummato, sed in quo mulier discesserat et secun­ das nuptias inierat, respondit: “Non licet mulieri alii nube­ re. Et si nupserit, etiamsi carnalis copula sit secuta, ab eo separari debet, et ut ad primum redeat eçclesiastica distric­ tione compelli, quamvis alii aliter sentiant, et aliter etiam a quibusdam praedecessoribus nostris sit aliquando iudicatum” (D 397). Hic non vult Summus Pontifex, propter rationem, quam non tradit, solvere primum matrimonium ; at fatetur alios aliter sentire, scilicet esse canonistas vel theologos qui censent saltem oportere, ut talis solutio fiat. Imo, admittit fuisse praedecessores qui ita fecerunt. Ergo admittit de facto possibilitatem solutionis, quamvis ipse iusta de causa nolit solvere primum matrimonium Ipse Alexander III matrimonium solvendum declaravit ratum et non consummatum, in casu quo uxor religionem inM Tapper. Dc matrimonio a.18; D.Soto, In 1 d.27 q.l a.4, aliique pauci quos citat Perrone, Dc matrimonio 3,504. Vide Ballerini. jOpus Morale 6 n.76.3; FerrERES-Monuria. Compendium Theologiae Moralis 2 n.1041. M In 4 ) quod non perfecte seu plene habeant significationem sa­ cramentalem ; c) quia matrimonium nondum consummatum non tam perfecte adimplet illa Christi verba, quibus matri­ monii indissolubilitatem proclamavit: et erunt duo in carne una. (Cf. quae supra, n.249, dicta sunt de ratione indissolubilitatis matrimonii rati et consummati). Assertum 4. Summus Pontifex, potestate vicaria, potest solvere matrimonium eorum, quorum alteruter tan­ tum est baptizatus, etiamsi matrimonium fuerit con­ summatum. 254. Agitur de casu in quo fidelis cum infideli coniuncti sunt ; ac proinde non est matrimonium simpliciter ratum (licet probabiliter sit sacramentum ex parte fidelis, cf. n.209). Consummatio autem matrimonii potest haberi ante vel post conversionem unius partis. Unde casus, qui afferuntur, sunt: 1. Fidelis cum infideli consummarunt matrimonium ante conversionem partis fidelis ; non vero postea. 40 Encycl. “Casti connubii”: Λ AS 22 (1930) 552. ®3 Allocutio ad I^raelatos auditores S.R.Rotae, 3 oct. 1941: AAS 33 (1941) 424-425. M Longam recensionem decissionum pontiftearum affert 1*EIJE. Dc impedi­ mentis et dispensatione matrimoniali, Appendix. t.2 c.3 λ.2. solutio vinculi, n.252-255 823 2. Matrimonium consummarunt etiam post conversionem partis fidelis. 3. Consummato vel non consummato matrimonio post conversionem, pars infidelis discedit, v.gr. propter captivita­ tem, non tamen vult vinculum solvere ; pars vero fidelis du­ rante absentia coniugis secundum contrahit matrimonium ; et interea pars infidelis convertitur. In his, igitur, tribus casibus, et in omnibus qui proponi possint, dicimus Summum Pontificem solvere posse vincu­ lum matrimoniale. Assertum, quod nunc defendimus, non est confundendum cum privilegio Paulino; nam in hoc casu re­ quiruntur condiciones speciales, prout videbimus, quae pos­ sunt non adesse in casu nostri asserti. 255. De hac potestate constat ex praxi Ecclesiae, quae saepius talia matrimonia dissolvit. Gregorius XIII in casu in quo mulier conversa ignorabat ubinam prior maritus esset vel an viveret, solvit illud matrimonium, et addidit: “quod si postea innotuerit coniuges infideles suam voluntatem iuste impeditos declarare non potuisse et ad fidem, etiam tempore contracti secundi matrimonii, conversos fuisse, nihilominus rescindi nunquam talia secunda matrimonia debere, sed rata et firma prolemque inde suscipiendam legitimam fore decer­ nimus” °5. Similiter, Paulus III, Pius V, Urbanus VIII ***. Et ratio est, quia in his matrimoniis^ sive consummatio ante, sive post conversionem facta sit, nunquam fuit matri­ monium ratum ; cum vero coniux captivus conversus est, non potuit consummare matrimonium post conversionem, ac proin­ de matrimonium, quod factum est ratum (inscia fortasse alia comparte cum ignoraret conversionem coniugis captivi) non fuit, qua tale, consummatum ; ac proinde nunquam fuit ma­ trimonium ratum et consummatum, quod esset absolute in­ dissolubile. His addi potest alius casus, in quo dispensavit Pius XI : vir acatholicus (Protestans), sed non baptizatus, contra­ xerat matrimonium cum acatholica baptizata; obtento di­ vortio civili, pars non baptizata conversa est ad catholicam fidem. Tunc Summus Pontifex “in favorem fidei” dissolvit primum matrimonium. Etiam hic casus ad anteriores reduci­ tur ; nam non fuerat unquam matrimonium simul ratum et ω Litt. “Populis ct Nationibus”, 25 iul. 1585. w Paulus III. Altitudo, 1 iun. 1537; S.Pius V, Romani Pontifices, 2 aug. 1571; Urbanus VIII,, 20 oct. 1624, 17 sept. 1627; cf. C1C 1125 ut document, VT-VTTT ad calcem CIC. 824 F.SOLA, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V consummatum. Quod autem Summus Pontifex concesserit “in favorem fidei” non significat Pium XI applicasse privile­ gium Paulinum (quod supponit contractum esse a duobus in­ fidelibus), sed se esse motum ad dispensandum “in favorem fidei” ®7. b) de solutione vinculi per aliquod factum 256. Cum dicimus factum aliquod solvere matrimonium, non excludimus auctoritatem ecclesiasticam, ut si independenter ab illa factum illud matrimonium solveret. Sed tan­ tum significamus per se non requiri in singulis casibus par­ ticularibus declarationem ecclesiasticam, sed sufficere ut fac­ tum illud ponatur, ad hoc ut matrimonium sit solutum. Diximus per se, quia fieri potest ut auctoritas ecclesias­ tica aliqua requisita apponat (v.gr. interpellationem, declara­ tionem, etc.), quae quidem sub ratione nullitatis adimplenda sint. At in hoc casu non erit illa condicio apposita, quod vinculum solvet. Sic in usu privilegii Paulini, necesse est ut pars baptizata interpellationem faciat, at matrimonium non solvitur nisi per matrimonium sequens. Facta quae matrimonium solvere possunt, sunt: profes­ sio sollemnis et privilegium Paulinum. Assertum 5. Matrimonium ratum et non consummatum solvitur per professionem sollemnem unius coniugis. 257. Non quaelibet professio religiosa, sed debet esse professio sollemnis; quare neque professio votorum simpli­ cium, quamvis in religione emissa aut vota sint perpetua, neque ordinum sacrorum susceptio matrimonium solvunt. Professio religiosa est emissio votorum publicorum in ali­ qua religione ab Ecclesia approbata. Vota dicuntur sollemnia si ab Ecclesia ut talia fuerint agnita (CIC, 1308,2). Professionem sollemnem solvere matrimonium ratum et non consummatum est doctrina sollemniter definita in Con­ cilio Tridentino,.ac proinde est de fide divina et catholica de­ finita· (D 769). 258. Probatur ex Magisterio Ecclesiae. Alexander III : “Quia praefata mulier, licet a praefato viro desponsata fue°* Dispensationes recenter concessae, sunt: Pius XI: Decretum Cons. S.Offirii 2 april 1924, 10 iui. 1924, 5 nov. 1924. 25 mai. .1933, oct. 1936. Pius XII. 18 iul. 1947, 10 aug. 1947, 30 ian. 1950. Cf. E.Escanciano, S.I., /Sacramento e indisoluble? : EstEcl 30 (1956) 228 nota 2. 231-236; I.Prieto, Una nueva aplicaciôn del “privilegio de Ia fc“: RevDcrCan 10 (1955) 233-236.. i,2 c.3 a.2. solutio vinculi, n.255-259 825 rit, adhuc tamen, sicut asserit, ab ipso est incognita, frater­ nitati tuae per apostolica scripta praecipiendo mandamus, quatenus si praedictus vir mulierem ipsam carnaliter non cognoverit, et eadem mulier... ad religionem transire volue­ rit, recepta ab ea sufficienti cautione, quod vel ad religio­ nem transire vel ad virum suum redire infra duorum men­ sium spatium debeat..., si ad religionem transierit, uterque restituat alteri, quod ab eo noscitur recepisse, et vir ipse, ea religionis habitum assumente, ad alia vota licentiam ha­ beat transeundi” (D 395). Et tanquam' legem generalem statuit ad Archiepiscopum Salermitanum : “Post consensum legitimum de praesenti li­ citum est alteri, altero etiam repugnante, eligere monasterium, sicut Sancti quidem de nuptiis vocati fuerunt, dummodo car­ nalis commixtio non intervenerit inter eos: et alteri rema­ nenti, si commonitus continentiam servare noluerit, licitum est ad secunda vota transire; quia cum non fuissent una caro simul effecti, satis potest unus ad Deum transire, et alter in saeculo remanere” (D 396). Innocentius III supponit agi de doctrina recepta et in praxim adducta : “Nos nolentes praedecessorum nostrorum vestigia in hoc articulo subito· declinare, qui respondere con­ sulti, antequam matrimonium sit per carnalem copulam con­ summatum, liceri alteri coniuguin, reliquo etiam inconsulto, ad religionem transire, ita quod reliquus extunc legitime pot­ erit alteri copulari : hoc ipsum tibi consulimus observandum” (D 409). Pius IX : “Neminem vestrum latet iuxta catholicae Ec­ clesiae doctrinam fidelium matrimonium ratum, ante consum­ mationem posse dissolvi per sollemnem alterutrius coniugis in aliqua probata religione professionem”168. CIC, 1119: “Matrimonium non consummatum inter baptizatos vel inter partem baptizatam et non baptizatam, dissol­ vitur tum ipso iure per sollemnem professionem religio­ sam...” 259. Ex SS.Patribus testimonia specialia non habentur, at narrantur historiae, etiam antiquissimae, Sanctorum in quibus solutio matrimonii ad professionem sollemnem (unica quae tunc aderat, vel in genere ad vitam religiosam) exse­ quendam. In Actis Pauli el Theclae (s.II) apparet Thecla, castitatis 08 Epist. "Verbis exprimere" 15 august 1859: Acta Pii IX 3.99. 826 F.SOLA, UK SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V amans, et relinquens sponsum ut Paulum in castitate sequa­ tur. Verum est in hoc apocrypho nihil dici de solutione vincu­ li ut relictus vir posset iterum nubere, sed cum ipsa a SS.Pa­ tribus laudatur’00, et nihil dicatur de viri consensu, suppo­ nendum est illum liberum mansisse ad secundas nuptias con­ trahendas; praesertim cum esset gentilis. Similia facta narrat S.Augustinus70, et frequenter legun­ tur in vitis Sanctorum antiquorum. Quod persuadet opinio­ nem fuisse generalem posse matrimonium relinqui propter desiderium vitae perfectioris. Hoc certe notandum est, quod in casu nostro est necessarium ad explicandam evolutionem doctrinae: a) semper Patres habebant prae oculis matrimonii indissolubilitatem ; b) prohibebant semper separationem, etiam quoad habitationem solam, nisi ob gravissimas causas; c) cum degerent in media gentilitate multum urgebant verba'Christi : Omnis qui dimiserit uxorem suam, excepta fornicationis cau­ sa, facit eam moechari (Alt 5,32). Ex quibus colligitur SS.Pa­ tres intellexisse ingressum in viam perfectionis esse causam sufficientem ad dimittendum coniugem, quin tamen illum moechari faceret. Quod uiagis patet, si consideratur in exem­ plis a Patribus adductis saepe ingressum ad vitam monachalem fieri ex subito impulsu, non. monito consorte. 260. Quo iure matrimonium ratum non consummatum, dissolvatur per sollemnem professionem religiosam diversi­ mode tradunt auctores. Alii71 appellant ad ius divinum natu­ rale, quatenus semper licet a statu minus perfecto ad perfec­ tiorem transire ; cum autem matrimonium non est consum­ matum, inter coniuges adest vinculum spirituale quod, solvi potest per mortem spiritualem alterutrius, sicut per mortem physicam solvitur vinculum carnale ex copula ortum. Alii72 Recurrunt ad ius ecclesiasticum; quia, aiunt, de iure divino positivo non constat,·et ius divinurrç naturale non solvit vin­ culum, nam tale vinculum, etiam post consummationem ma­ trimonii non obstat professioni religiosae, ut constat in casu quo uterque coniux talem statum acceptat. Tandem alii73 repetunt indissolubilitatem ex iure divino positivo simul et ecclesiastico : ius divinum positivum decrevit dissolutionem S.Ambrosius, Dc l’irgin. 2,3.19: ML 16,211; S.Epiphanius, Haeres. 7S 16: MG 42.726. 10 Confessiones 8,6.15: ML 32,756. 71 S.Th., Suppi, q.61 a 2; cf. q.53 a.2. 77 Suarez, De religione 1.9 c.33 ».20; I.essius, De iure et iustitia 1.2 oil dub.8 73 SÂNCHEtz, De mat rimo nto 1.2 <1.19 n.3; Perrone, etc. Palmieri in prima editione (Romae 1880) postea mutavit sententiam. l.2 c.3 a.2. solutio vinculi, n.259-261 827 vinculi propter rationem amplectendi statum perfectiorem ; ius ecclesiasticum determinavit non sufficere quamlibet pro­ fessionem, sed tantum sollemnem. At simplicius videtur dicendum, professionem religiosam in tantum dissolvere matrimonium, in quantum Summus Pon­ tifex, utens sua potestate ministeriali, decrevit generaliter professionem religiosam esse causam sufficientem ad solutio­ nem vinculi, ac proinde, semper atque talis causa detur, iam non erit necessarium recurrere ad Sanctam Sedem ; in aliis vero casibus hic recursus, erit necessarius. Assertum 6. Matrimonium legitimum et consummatum potest dissolvi in favorem fidei ex privilegio Pau­ lino. 261. Quod vocatur privilegium Paulinum habetur in his verbis S.Pauli : Si quis frater uxorem habet infidelem, et haec consentit habitare cum illo, non dimittat illam. Et si qua mulier fidelis habet virum infidelem, et hic consentit ha­ bitare cum illa, non dimittat virum... Quod si infidelis disce­ dit, discedat: non enim servituti subtectus est frater, aut so­ ror in huiusmodi: in pacte autem vocavit nos Deus ( 1 Cor 7,12-15) M. Hoc privilegium in se est casus iam supra memoratus de solutione matrimonii inter baptizatum et non baptizatum : nam agitur de matrimonio in infidelitate contracto, scilicet inter duos infideles, quorum alter convertitur ad fidem Chris­ tianam (vel saltem ad fidem catholicam). In tali matrimonio Summus Pontifex habet facultatem vicariam ut dispenset, si causae sunt graves. Iam vero si causa est in favorem fidei (iuxta illa quae statim dicemus) talis dispensatio fit sine ne­ cessario recursu ad S.Sedem, vi privilegii Paulini. Attamen S.Sedes exigit interpellationem. Quomodo privilegium Pau­ linum intelligendum sit, determinavit Innocentius III et CIC: Innocentius III postquam sibi casum proposuit, haec re­ spondit: “Nos, igitur, consultationi tuae de communi fra­ trum nostrorum consilio respondentes distinguimus... an ex duobus infidelibus alter ad fidem catholicam convertatur, vel ex duobus fidelibus alter labatur in haeresim vel decidat in gentilitatis errorem. Si enim alter infidelium coniugum ad fidem catholicam convertatur, altero vel nullo modo vel sal74 Circa privilegium Paulinum. praeter commentatores S.Pauli, et probatos theologos moralistes. cf. A.Bride, Ptivilèyc Paulin: DTC 13,400-416. 828 F.SOI.A, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V tem non sine blasphemia divini nominis, velut eum pertrahat ad mortale peccatum ei cohabitare volente: qui relinquitur ad Secunda, si voluerit, vota transibit et in hoc casu intelligimus, quod ait Apostolus... [1 Cor 7,15], Et canonem etiam, in quo dicitur : Quod contumelia creatoris solvit ius matrimonii cir­ ca eum, qui relinquitur” (D 405). Et iterum ;i “Qui autem se­ cundum ritum suum legitimam repudiavit uxorem, nunquam ea vivente licite poterit aliam, etiam ad, Udem Christi conver­ sus^ habere, nisi post conversionem ipsius illa renuat cohabi­ tare cum ipso, aut etiamsi consentiat* non tamen absque con­ tumelia creatoris, vel ut eum pertrahat ad mortale peccatum... Quod si conversus ad fidem et illa conversa sequatur, ante­ quam propter causas praedictas legitimam ille ducat uxorem, eam recipere compelletur” (D 408). CIC in en.11201 ad 1127 statuit : l.° Hoc privilegium non obtinet quando matrimonium contractum fuit cum dispensa­ tione disparitatis cultus ab impedimento; 2.° antequam pars baptizata novum matrimonium ineat, debet partem non baptizatam interpellare an velit et ipsa converti et baptismum sus­ cipere, vel saltem velit cum ea habitare pacifice sine contu­ melia Creatoris ; 3.° exponit quomodo interpellationes facien­ dae sint; 4.° si infidelis negative responderit, potest pars baptizata novum'matrimonium contrahere, nisi ipsa post bap­ tismum dederit parti non baptizatae iustam discedendi cau­ sam; 5.° si infidelis pacifice cohabitare velit, pars baptizata non amittit ilis ad novum matrimonium, si, forte pars infide­ lis voluntatem suam postea mutaverit ; 6.° .vinculum matrimo­ nii non solvitur nisi cum pars fidelis reapse novas nuptias va­ lide iniverit; 7." tandem, in re dubia privilegium fidei gau­ det favore iuris. 262. Ex his apparet delimitatio et extensio privilegii Paulini75. Agitur de matrimonio contracto inter duos infideles, non inter fidelem et infidelem ; quorum unus ad fidem conver­ titur et baptismum recipit. Si pars infidelis vult pacifice cum baptizata permanere, neque ullum periculum ‘contra fidem aut contumelia Creatoris exurgit, non datur licentia ad alias nuptias; si hoc periculum fidei exsistit aut talis Creatoris contumelia, aut pars infidelis non vult cohabitare, datur optio parti fideli ad alias nuptias. Praeterea optio ad alias nuptias habetur ex parte baptizata, non ex parte infideli ; ac proinde 70 Longiorem explicationem et evolutionem huius privilegii, v. apud A.Bride. I c., et Lercher-Umberc. n.784s; I'erreres-Mosdrîa, Compendium Theologiae .Moralis 2 n.1042-1048. 1.2 c.3 a.3. gratia sacr. matrimonii, n.261-264 829 matrimonium solvitur per matrimonium subsequeris partis baptizatae ; quapropter si pars baptizata discedit at novas nup­ tias non contrahit, matrimonii vinculum non solvitur, et pars non baptizata non potest cum alia nubere. Sic Ecclesia ex­ plicat sensum verborum S.Pauli. Interpellationes fieri debent ad validitatem matrimonii subsequentis, sed Sedes Apostolica dispensare potest. Privilegium Paulinum non est confundendum cum privi­ legio fidei, de quo in cn.1127. Privilegium fidei latius patet et includit privilegium Paulinum, sed etiam includit casus de quibus in cn.1125^ scilicet, de' infideli polygamo, qui converti­ tur, et conceditur ei ut in matrimonium retineat illam mulie­ rem quae cum eo baptizetur, quamvis haec mulier non sit principalis ex illis quas habebat. 263. An privilegium Paulinum extendatur etiam ad par­ tem infidelem quae baptizetur ad sectam haereticam, disputa­ tur; sed probabilior sententia est, etiam ad haereticos exten­ di. Et ratio est, quia S.Paulus loquitur simpliciter de baptis­ mo, et baptismus est qui dat ius ad hoc privilegium. Deus quidem sine dubio hoc privilegium pro catholicis concessit, sed cum illud alligaverit ad baptismum, etiam secundario ad hae­ reticos illud extendit. ARTICULUS III De gratia s a c ram entae i 264. Quemadmodum cetera sacramenta, matrimonium confert ex opere operato gratiam sanctificamtem et ius ad auxilia specialia huic sacramento propria suo tempore confe­ renda. De gratia sanctificante definit Conc.Tridentinum : “Si quis dixerit matrimonium... neque gratiam conferre, A.S.” (D 971). Et quoad gratias actuales idem Concilium asserit: “Gratiam vero, quae naturalem illum amorem perficeret et in­ dissolubilem unitatem confirmaret coniugesque sanctificaret, ipse Christus venerabilium sacramentorum institutor atque perfector, sua nobis passione promeruit. Quod Paulus Apo­ stolus innuit, dicens : Viri diligite uxores vestras, sicut Chris­ tus dilexit Ecclesiam et se ipsum tradidit pro ea [Eph 5,25], mox subiungens: Sacramentum hoc magnum est; ego autem dico, in Christo et in Ecclesia [v.32]” (D 969). Gratia sanctificans, quam hoc sacramentum confert, est 830 lf.SOI,A. UK SACRAMENTIS VITAE SOCIAI.IS CHRISTIANA?.. V gratia per se secunda, eum matrimonium sit vivorum sacra­ mentum ; at per accidens, sicut alia vivorum sacramenta, pri­ mam gratiam conferre potest7β. Gratia confertur in ipso momento quo conficitur sacra­ mentum. nisi obex eius infusionem impediat. Reviviscit ta­ men cum obex aufertur. Ratio vero reviviscendae· potest peti vel a vinculo, quod perseverat, tanquam effectus sacramenti, et communiter vocatur res et sacramentum 77, vel etiam, et praecipue ex necessitate gratiae sacramentalis, quam coniuges experiuntur. Iam vero, cum matrimonii sacramentum, duran­ te vinculo matrimoniali iterari non possit, videtur divinae bo­ nitati congruum ut coniuges non destituantur illa gratia sa­ cramentali tam necessaria ad munera matrimonialia exercen­ da, et propter quam matrimonium ad sacramenti dignitatem elevatum est. 265. Auxilia specialia illa sunt, quae Deus ad melius et perfectius matrimonii munera exsequenda, cum necessitas fe­ rat, coniugibus impertiri paratus est. Haec indicat Pius XI cum dicit : “Cum igitur sincero animo fideles talem consensum praestant, aperiunt sibi sacramentalis gratiae thesaurum, ex quo supernaturales vires hauriant ad officia et munera sua fideliter, perseveranter ad mortem usque adimplenda. Hoc enim sacramentum, in iis qui obicem, ut aiunt, non opponunt, non solum permanens vitae supernaturalis principium, gra­ tiam scilicet sanctificantem, auget, sed etiam peculiaria addit dona, bonos animi motus, gratiae germina, naturae! vires au­ dendo ac perficiendo, ut coniuges non ratione tantum int"lligere, sed intime sapere firmiterque tenere, efficaciter velle et opere perficere valeant quidquid ad statum coniugalem eiusque fines et officia pertinet ; itis denique iis concedit ad ac­ tuale gratiae auxilium toties impetrandum, quotiescumque mu­ nera huius status adimplenda eo indigent” (D 2237\ Quod idem brevius Leo XIII innuerat: “lamvero Aposto­ lis magistris accepta referenda sunt, quae Sancti Patres nos­ tri, Concilia et universalis Ecdesiae Traditio semper docue­ runt : nimirum, Christum Dominum ad sacramenti dignitatem evexisse matrimonium ; simulque effecisse ut coniuges, cae­ lesti gratia, quam merita eius pepererunt, septi ac muniti, sanc­ titatem in ipso coniugio adipiscerentur : atque in eo, ad exem­ plar mystici connubii sui cum Ecclesia mire conformato, et ™ Cf. inter alios auctores, A.de BellKure. La grâce sacramentelle (Paris 1900) 383-39.3: E.NKVEUT, La gratec sacramentelle: DivTh (Pî) 38 (1935) 282s. 77 Billot, De sacramentis Ecclesiae 2,377. I..2 C.3 A.3. CHATIA SACK. MATRIMONII, n.265-266 831 amorem qui est consentaneus perfecisse, et viri ac mulieris individuam suapte natura societatem divinae. caritatis vincu­ lo validity coniunxisse” (D 1853). Statim vero addit quomodo coniuges gratiae auxiliis con­ tinuo indigeant quibusque de causis: “Nam primo quidem nuptiali societati excelsius quiddam et nobilius propositum est, quam antea fuisset; ea enim spectare iussa est non modo ad propagandum genus humanum, sed ad ingerendam Eccle­ siae sobolem... Secundo loco, sua utrique coniugum sunt of­ ficia definita, sua iura integre descripta. Eos scilicet ipsos necesse est sic esse animo semper affectos, ut amorem maxi­ mum, constantem fidem, sollers assiduumque praesidium al­ teri alterum debere intelligant... Ad liberos quod pertinet, subesse et obtemperare parentibus, hisque honorem adhibere propter conscientiam debent ; et vicissim in liberis tuendis at­ que ad virtutem potissimum informandis omnes parentum cu­ ras cogitationesque evigilare necesse est... Ex quo intelligitur, nec pauca esse coniugum officia, neque levia; ea tamen coniugibus bonis, ob virtutem, quae sacramento percipitur, non modo tolerabilia fiunt, verum etiam iucunda” 78. 266. Itaque gratiae sacramentales respiciunt ad fines ma­ trimonii, tum primarium tum secundarios. Ad finem prima­ rium, quatenus parentes gratia indigent ad difficultates supe­ randas, quae ex prolis generatione oriuntur. Quod magis ma­ gisque nostris diebus ponderandum est, cum tam execraiidum malum, limitationem scilicet filiorum, non modo familiare ul­ cus, verum etiam nationale evaserit70. Pius XI non dubi­ tavit cum gravissima sollemnitate haec proferre : “Cum, igitur, quidam, a Christiana doctrina iam inde ab initio tradita ne­ que unquam intermissa manifesto recedentes, aliam nuper de hoc agendi modo doctrinam sollemniter praedicandam censtK'rint, Ecclesia catholica, cui ipse Deus morum integritatem honestatemque docendam et defendendam commisit, in media hac morum ruina posita, ut nuptialis foederis castimoniam a turpi hac labe immunem servet, in signum legationis suae divinae, altam per os Nostrum extollit vocem atque denuo pro mulgat: quemlibet matrimonii usum, in quo exercendo, actus, de industria hominum, naturali sua vitae procreandae vi de­ 's Encycl. "Arcanum divinae Sapientiae": ASS 12 (1879-1880) 3e-3'O ” I.B Bras, Mariage: DTC 9,2310s; F.A.Vuii.i.hrmkt. Le suicide d’::ne rue. (Paris 1911«), 832 F.SÔCÂ;.DE SACRAMENTIS VITAE. SOCIAI.IS CHRISTIANAE. V stituatur, Dei et naturae legem infringere, et eos, qui tale quid commiserint, gravis noxae labe commaculari” so. Causas tunc recenset seu rationes quibus homines procrea­ tionem prolis vitare contendunt : matris periculum, egestatem rei familiaris, et alia huiusmodi. Haec vero omnia facile supe­ rantur gratiae divinae auxilio ; imo vero fortasse maiores erunt calamitates in familiam corruentes propter offensionem Dei, ob peccatorum poenam, quam quae ex prolis procreatione eve­ nire poterunt81. 267. Ad secundarios matrimonii fines respiciens, gratia sacramentalis sanctificans habitum caritatis theologicae secum fert, et in matrimonio speciali ratione confertur attentis rela­ tionibus quae inter sponsos intercedunt. Matrimonium con­ trahentes sunt ipsius sacramenti ministri, et qua tales spon­ sus “confert sponsae, qua recipienti, caritatem theologicam cuius obiectum materiale specialiter est ipse sponsus, et viceversa” 82. Idem omnino dicendum est de gratiis et auxiliis speciali­ bus quae tempore conferuntur, quaeque respiciunt specialiter ad concupiscentiam sedandam, mutuum adiutorium sibi prae­ standum, etc. Quare ait S.Bonaventura: “Ratione enim ex­ pressionis consensus in individuam consuetudinem vitae, ct ratione benedictionis Ecclesiae, cuius est sacramenta Ecclesiae debite tractare, sublevatur anima a corruptione concupiscen­ tiae inordinata, et datur gratia ad copulam singularem et ad copulam utilem, et ad copulam inseparabilem... Datur gratia homini, ut soli uxori velit coniungi... Datur gratia, ut non recognoscat uxorem nisi propter prolem... Datur gratia, ut semper velit esse cum una” ss. 268. Sed etiam necesse est ut coniuges gratiae cooferen­ tur: “Attamen, ait Pius XI, cum divinae providentiae in or­ dine supernatural! lex sit ut homines ex sacramentis, quae post adeptum rationis usum recipiant, fructum plenum non colli­ gant, nisi gratiae respondeant, gratia matrimonii magna ex parte talentum inutile in agro reconditum, manebit, nisi coniu­ ges supernaturales vires exerceant ac recepta gratiae semina colant atque evolvant. Si autem faciendo quod in se est, ad An verba Summi Pontificis contineant definitionem ex cathedra, necne, controvertitur. Cf. F.Hürth, Litterae Encyclicac... Dc matrimonio Christiano : Textus et Documenta, ser. theol. 25 p.83-84. ei Encycl. “Casti connubii”: AAS 22 (1930) 560-565. 83 Lerchjîr-Umberg, n.762; B.Rivr-J.Umberg, Dic Ehc in doymastischer, moralischer und sosialier Bcsichuna (1921) 111. 8’ In 4 d.26 a.2 q.2. r,.2 c.3 α.3. gratia sacr. matrimonii, n.266-269 833 gratiam se dociles praebeant, sui status onera ferre atque of­ ficia implere poterunt eruntque tanto sacramento roborati et sanctificati et quasi consecrati. Nam, ut Sanctus Augustinus docet, sicut per baptismum et ordinem homo deputatur et iuvatur sive ad vitam christiano more degendam sive ad sa­ cerdotale munus gerendum, eorumque sacramentali auxilio nunquam destituitur, eodem fere modo (quanquam non per characterem sacramentalem), fideles, qui semel matrimonii vinculo, iuncti fuerint, eius sacramentali adiutorio ac ligamine privari nunquam possunt. Quin imo, ut addit idem S.Doctor, viriculum illud sacrum, etiam adulteri facti, secum trahunt, quanquam non iam ad gratiae gloriam, sed ad noxam crimi­ nis, sicut apostata anima, velut de coniugio Christi recedens, etiam fide perdita sacramentum fidei non amittit, quod la­ vacro regenerationis accepit. “lidem vero coniuges, aureo sacramenti ligamine non con­ stricti sed ornati, non impediti sed roborati, omnibus viribus ad hoc nitantur, ut suum connubium non solum per sacramen­ ti vim ct significationem, sed etiam per ipsorum mentem ac mores sit semper et maneat viva imago fecundissimae illius unionis Christi cum Ecclesia, quae est venerandum profecto perfectissimae caritatis mysterium” 84. Recte itaque S.Augustinus coniuges hortatur ut "mores congruos huic tanto proposito adiungant, ut de praepollenti praemio certam securitatem gerant, scientes sane sibi atque omnibus fidelibus dilectis et electis Christi membris multis ab Oriente et Occidente venientibus, etsi inter se distante pro meritis gloriae luce fulgentibus, hoc* tamen magnum in com­ mune praestari, ut cum Abraham et Isaac et lacob recumbant in regno Dei, qui non propter hoc saeculum, sed propter Christum coniuges, propter Christum patres fuerunt” 8B. 269. Scholion. De quasi-characlere sacramenti Matrimonii. Ex omnibus effectibus Sacramenti matrimonii, praesertim ex vinculo indissolubili, eruunt aliquando auctores “, matrimonium aliquem quasi-cliaracterem imprimere : "Concludere possumus constanti doctrina a magni nominis theologis doceri tamquam rem et sacra­ mentum aliquid imprimi, uti quidam aiunt, in animis quo ad in­ divisibilem determinantur coniuges, quo permanenter exigitur gra­ tia, quo significatur unio Christi et Ecclesiae. Illud tamen symbo­ lum efficax non est character eodem sensu ac pro aliis sacramentis M Encycl. "Casti connub'i"·. AAS 22 (1930) 55S-556. Dc bono coniugali 26,35: CSEL 41.230. M Sckwetz, Thcoilogia dogmatica 3.166s; Oswald, Die dogmatische Lettre von den heiligen Sakramcnten p.104; O.Laaque, Übcr dcn sakranientajen charakter (Munich 1903) 156-201; J.E.Farine, Dcr sakramcnlalc charaktcr p.77-95: Strasburg theol. Studien 6,5, ΤβΟΐ,Ο^ίΛ 1Y 37 834 f.solâ, de sacramentis vitae socialis Christianae, v quae characterem imprimunt, praecipue quia ornatus ille, uti aiunt, non videthr perpetuo indelebilis” K. Huius doctrinae fundamentum inveniunt in aliquorum theolo­ gorum et doctorum dictis, ut S.Rob. Bellarmino: “Est enim ma­ trimonium simile Eucharistiae, quae non solum dum fit, sed etiam dum permanet, sacramentum est : dum enim coniuges vivunt, sem­ per eorum societas sacramentum est Christi et Ecclesiae”K. Haec verba etiam citantur a Pio XI ®. Clarius autem S.Antoninus : “Imprimit autem matrimonium, prout est sacramentum novae legis, ornatum, qui vocatur vinculum vel nexus; quod non solum est relatio rationis, sed aliquid abso­ lutum disponens ad gratiam; qui ornatus non imprimitur in matri­ monio contracto ante baptismum sicut nec etiam imprimitur cha­ racter disponens ad gratiam in confirmato ante baptismum. Unde et infideles coniugati, recepto baptismo, si de novo contrahunt in­ ter se vir et uxor seu persistunt in primo consensu, tunc imprimi­ tur ille ornatus et matrimonium eorum est sacramentum novae legis” “. 270. At re vera hoc quod permanet in matrimonio non potest character appellari, neque recte ei convenit denominatio quasi cha­ racteris, quamvis si bene explicatur quaestio potius esset de voce quam de re“. Nam quod attinet ad S.Robertum Bellarmino, iam supra diximus (n.203) non habere in hac re ipsum sententiam communem, nisi in quantum intclligitur matrimonium in facto esSe, quod tamen non proprie dicitur sacramentum permanens. Nec Summus Pontifex ver­ ba S.Doctoris affert asserendo, sed tantum ut ostendat matrimonii dignitatem et sanctitatem”. S.Antoninus admittit quidem vinculum esse aliquid absolutum quod est fundamentum dispositionis ad gratiam, sed etiam aperte docet illud non esse characterem ; nam comparando illud permanens, quod dicit esse vinculum seu ornatum, cum charactere confirmatio­ nis, plane distinguit inter ornatum in matrimonio et in confirmatio­ ne. In matrimonio, ornatus (quod idem est ac viculum seu nexus) disponit ad gratiam, sicut character disponit ad gratiam in sacra­ mento confirmationis. Ergo in matrimonio hic ornatus supplet cha­ racterem. Rem melius declarat S.Thomas: “Sicut aqua baptismi vel forma verborum non operatur ad gratiam immediate, sed ad characterem ; ita actus exteriores et verba exprimentia consensus, directe faciunt nexum quemdam, qui est sacramentum matrimonii |in facto esse] ; te huiusmodi nexus ex virtute divinae institutionis dispositive ope­ ratur ad gratiam” **. ModerniM, qui primarium finem matrimonii nolebant ut esset M V.HeyiBN, Tractatus dc Matrimonio (1945) 381. 88 Dc nfatrimonio 1.6, 80 Encycl. “Casti connubiiT: AAS 22 (1930) 583. w Summa sacrae theologiae 3. tit.l c.2. w CT, summa refutationis H.Moureau, Caractère: DTC 2,1708; G.Le Bras. Mariage: DTC 9,2304. M H.Doms, l'om Sinn und Zwcck der Ehe (trad, gallic, p.117-153); N-RoCHET.L. Die Ehe ais aevueihtcs Leben 137-145; A.W.HoEgen. Over de sin van 98 Ceterum Summus Pontifex paulo post animadvertit matrimonium ηοη inv primere characterem. w In 4 d.26 q.2 a.3 ad 2. t.2 c.4 Λ.Ι. ids ECctÉstAS in ma’îr. th.S n.269-272 835 procreatio prolis, multum etiam insistebant in hoc quasi-charact'ere matrimonii ; sed melius est, ut putamus, ab hac terminologia absti­ nere. , CAPUT IV De potestate in matrimonium christianum ARTICULUS De potestati·; I Ecclesiae 271. Ex his quae supra dicta sunt, scilicet, Christum eve­ xisse ad dignitatem sacramenti ipsum contractum matrimonia­ lem, iam facile deducitur Ecclesiae competere ius circa ea quae ad matrimonium christianum spectant. Nihilominus prop­ ter adversariorum difficultates et errores adhuc practice vi­ gentes, speciali ratione doctrinam catholicam de Ecclesiae po­ testate in matrimonium christianum duabus thesibus enuclea­ bimus. Diversis modis potest Ecclesia potestatem suam in matri­ monia exercere, videlicet: matrimonii contractui condiciones aliquas sub nullitate apponendo, vel condiciones exigendo quae ad ipsas personas contrahentes afficiant, vel aliis modis. Haec omnia sub nomine.generali impedimenti significantur. Thesis 5. Ecclesiae competit iure divino potestas sta­ tuendi impedimenta matrimonium christianum diri­ mentia. , S.Tit., Suppi, q.50; S.Bellarmino, c.21,114; Palmieri, 245-292; Pesch, 44M44; IIuarte. 251-258; Puic de la B., n.1109-1118; Otten, 456-464; Ler· cber-Umberc, n.792-801; Godeerov, Mariage: DTC 9.2109-2123; Le Bas, ΛΙα- riage: DTC 9,2261-22>3. 272. Nexus. Matrimonium, utpote contractus, videtur spectare non modo ad Ecclesiam verum etiam ad civilem po­ testatem. Sed cum Christus ad dignitatem sacramentalem om­ nem contractum matrimonialem inter baptizatos evexerit, quaeri potest an potestas, quam Ecclesia in matrimonium exer­ cet, derivet a potestate civili, an iure divino. Hoc alterum vin­ dicamus in praesenti thesi. het huuvlijk (Utrecht 1938) 117-135; H.JoanntobErns, Dc praecipuis effecti­ bus gratiae matrimonii paenes theologos s.Xl/I (Verona 1940). 836 F.SOLÂ, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V 273. Notiones. Ecclesiae nomine intelligimus in hac thesi non societatem fidelium, quatenus ii constituunt unam moralem personam, sed auctoritatem ecclesiasticam, per oppo­ sitionem ad civilem potestatem seu auctoritatem. Potestas sive auctoritas (pro uno eodemque haec duo nomina sumimus) ec­ clesiastica ad impedimenta dirimentia apponenda, dispensan­ da, etc., uni Romano Pontifici aut Oecumenico Concilio com­ petit. “Supremae tantum auctoritatis ecclesiasticae est authenti­ ce declarare quandonam ius divinum matrimonium impediat vel dirimat” (CIC,. 1038,1). Episcopi vero possunt in suo ter­ ritorio vetare matrimonia in casu peculiari, sed ad tempus tantum, iusta de causa eaque perdurante (CIC, 1039,1). Iure divino, id est, Ecclesiae spectat haec potestas aucto­ ritate propria, seu a Christo accepta, non a potestate civili mutuata. Sed nolumus dicere omnia impedimenta esse iuris divini, sed Ecclesiam, etiam in impedimentis iuris ecclesiastici apponendis, uti auctoritate it Deo directe ipsi collata. Concedimus tamen potestatem civilem posse et debere in multis intercedere, quae ad civiles leges spectant circa matri­ monia, ut sunt iura hereditatis, etc. Sed haec potestas non afficere potest ad ipsum contractum matrimonialem. In schoLio agemus de matrimonio civili inter baptizatos. Impedimenta definiri possunt: leges inhabilitantes homi­ nes ad matrimonium contrahendum 1 ; seu circumstantia per­ sonam aiffciens, ut est obiectum contractus, propter quam valida aut licita celebratio prohibetur 23 *. Haec est definitio impedimenti stricto sensu accepti, prout contraponitur obstaculis quae non personam sed vel formam matrimonii vel consensum afficiunt. Sic Ecclesia potest con­ diciones aliquas apponere, v.gr. praesentiam testium, quae ip­ sam contractus validitatem afficiant. Haec impedimenta prout importent nullitatem matrimonii vel solam liceitatem impediant, appellantur dirimentia vel im­ pedientia 8. In hac thesi tantum ad impedimenta dirimentia re­ spicimus, quia, hac potestate Ecclesiae concessa, evidens est 1 Coronata, Institutiones Iuris Canonici, Dc Sacramentis tractatus canoni­ cus (1947) 3 n.115. 2 V.HeylEn, Tractatus de Matrintonio (1945) 453; eodem fere modo Coro­ nata, l.c.; Wernz-Vidal, Ius matrimoniale 146; De Smet, Tractatus theologicocanonicus de sponsalibus ct matrimonio (1927) 463. 3 M.A. de Dominis, Dc Republica Ecclesiastica; J.Launoy, De Regia in macst saeculo XIJ antiquior. Prima divisio apparet in Magistro Rolando (115>1181); primum catalogum impedimentorum refert Gregorius II (a.721). t.2 C.4 A.l. IUS ECCLESIAE IN MAÏR. TH.S N.273-274 837 ei, etiam ad impedimenta mere impedientia, potestatem dene­ gandam non esse. Ecclesia statuens aliquod impedimentum dirimens, non mutat ipsam naturam contractus (quod esset mutare essentiam sacramenti) faciens, v.gr. ut talis contractus matrimonialis non sit sacramentum; sed sua utens potestate, statuit ut persona, quae determinatum contractum matrimonialem agere vult, sit inhabilis ad talem contractum perficiendum. Aliqua impedimenta proveniunt ex ipso iure naturae, alia ex iure divino positivo, alia vero ex iure mere ecclesiastico; et secundum haec, diversimode impedimenta appellantur. Ad nostra non attinet determinare quaenam sint impedi­ menta actu in Ecclesia stabilita, neque cetera determinare quae ad Theologiam moralem vel Ius canonicum potius pertinent4*. Cum dicimus Matrimonium Christianum, intelligimus etiam matrimonium inter baptizatum et non baptizatam vel viceversa. < 274. Adversarii. 1. Lutherus et Calvinus non ad­ miserunt nisi impedimenta quae in Sacra Scriptura reperiuntur, scilicet, consanguinitatis et affinitatis in primis gradibus °. Neque ullam Ecclesiae concedebant auctoritatem circa matri­ monia. Hanc doctrinam secuti sunt fere omnes Protestantes, et moderni Rationalistae, Socialistac et Communistae. 2. Saeculo XVII Marcus Antonius de Dominis (Archiepiscopus Spalatensis, postea apostata et excommunicatus ad anglicanam sectam evectus) et Ioannes Launoy duces Regalistarum constituti sunt6. Hi, distinguentes inter contractum et sacramentum, totam auctoritatem circa matrimonia ad civi­ lem potestatem transferebant; Ecclesia vero non poterat nisi quae ad sacramentum spectarent, determinare. Potestas civilis poterat matrimonia solvere vel determinare condiciones con­ tractus 7. 3. Hanc doctrinam secuti sunt Jurisperiti et losephinistae (ab Imperatore Iosepho II ita appellati) in Imperio Ger­ manico; lansenistae in Gallis cum Synodo Pistoriensi; et 4 Ideo ab hac quaestione omnino praescindimus. Consule, sis, probatos moralistas et canonistas. B Lutherus in sermone dc aetate matrimonii (1519) adhuc rectam tenebat doctrinam, sed in Dc Captiv. Babylon, sententiae catholicae opponitur. Calvi­ nus, Institutio Religionis Christianae: Corpus Reformatorum 32,1121s. ° M.A de Dominis, Dc Re publica Ecclesiastica; J.Launoy, De Regia in ma­ trimonia potestate. 7 Dc hac quaestione L.GodEFroy, Mariage: DTC 9,2108s. 838 F.SOt.A, DE SACRAMENTIS VITAE SOCIALIS CHRISTIANAE. V aliqui pauci iuristae hispani (s.XIX), ut Franciscus P. Vigil89 . a 275. Documenta Ecclesiae. Conc.IUiberitanum, Neocaesarense et Arelatense (s.IV), canones disciplinares edide­ runt, qui supponunt iam tunc esse in Ecclesia leges aliquas circa matrimonia, et quibus Christiana coniugia regi debebant ®. Idem postea Conc.Chalcedonense, Milevitanum II, A(jathense™ et plura alia ecclesiasticam disciplinam determinant et aliqua impedimenta agnoscunt, quae matrimonia reddunt invalida (cf. argumentum ex Traditione). S.Callixtus III permisit, contra ius Romanum, matrimo­ nia clandestina Patriciorum cum uxoribus inferioris condicio­ nis socialis, et admisit etiam ut valida et legitima (vel etiam rata) matrimonia inter liberum et servam aut viceversau. Simili modo S.Leo Magnus 12*. Concilium Tridentinum: “Si quis dixerit, Ecclesiam non potuisse constituere impedimenta matrimonium dirimentia, vel in iis constituendis errasse: A.S.” (D 974). Cn.12. “Si quis dixerit, causas matrimoniales non spectare ad iudices eccle­ siasticos : A.S.” (D 982)1S. Pius VI: “Dogma est fidei, ut matrimonium, quod ante adventum Christi nihil aliud erat nisi indissolubilis quidam contractus, illud post Christi adventum evaserit unum ex sep­ tem legis Evangelicae Sacramentis... Hinc fit, ut ad solam Ecclesiam, cui tota de sacramentis est cura concredita, ius omne ac potestas pertineat suam assignandi formam huic con­ tractui ad sublimiorem sacramenti dignitatem evecto ac proin­ de de matrimoniorum validitate aut invaliditate sententiam fer­ re” 14. Quod Summus Pontifex confirmat auctoritate cano­ nis 12 Concilii Tridentini1011 . Cf. D28 1500 a. Idem Pontifex contra Synodum Pistoriensem : “Doctrina Synodi asserens, ad supremam civilem potestatem dumtaxat originarie spectare, contractui matrimonii apponere impedi­ menta. .. quasi Ecclesia non semper potuerit ac possit in Chris8 F .Vigil, Defensa de la autoridad. de lof Gobicrnos y dc los Obispos con­ tra las pretensiones de la Curia Romana. Opus a Pio IX damnatum (10 iun. 1851), ex quo desumpta est prop.68 in Syllabo proscripta. 9 Conc.IUiberitanum cn.13.15.16.17: Msi 2.8; cf. HefelE-LeclErcq. Histoire des Conciles l,226s; Conc. Neocaesar., cn.2: Msi 2,543; Arelatense IV (a.314).; Msi 2,472. '° Conc.Chalcedonense cn 16: Msi 7,365; Conc. Milevitanum II cn.17: Msi 4,331 (habetur etiam pro cn.8 Concilii Carthaginensis XI). 11 Apud Hippolytum, Philosophumena 9,12: MG 16,3386. « Epist. 167,4: ML 54.1204s. n Quaestiones circa cn.12 exponuntur in thesi, sequenti, n.286. 14 Breve 16 sept. 1788 ad episcop. Motulensem. M Cf. de hoc Brevi Palmieri, o.c., 284-285. Ï..2 C.4 A.l. IUS ECCLESIAE IN MATE. TH.5 N.274-275 839 tianorum matrimoniis iure proprio impedimenta constituere, quae matrimonium non solum impediant, sed et nullum red­ dant quoad vinculum, quibus christiani obstricti teneantur, etiam in terris infidelium, in eisdemque dispensare : canonum 3.4.12 sessionis 24 Conc.Tridentini eversiva, haeretica” (D 1559). I Pius IX in Syllabo damnavit sequentes errores: “Eccle­ sia non habet potestatem impedimenta matrimonium dirimen­ tia inducendi, sed ea potestas civili auctoritati competit, a qua impedimenta exsistentia tollenda sunt”. “Ecclesia sequioribus saeculis dirimentia impedimenta inducere coepit, non iure pro­ prio sed illo iure usa, quod a civili potestate mutuata erat”. “Tridentini canones qui anathematis censuram illis inferunt, qui facultatem impedimenta dirimentia inducendi Ecclesiae ne­ gare audeant, vel non sunt dogmatici vel de hac mutuata po­ testate intelligendi sunt” (D 1168-1770)ie. L'Eo XIII : “Christus igitur, cum ad talem ac tantam ex­ cellentiam matrimonia renovavisset, totam ipsorum discipli­ nam Ecclesiae credidit et commendavit. Quae potestatem in coniugia Christianorum omni cum tempore tum loco exercuit, atque ita exercuit, ut illam propriam eius esse appareret, nec hominum concessu quaesitam, sed auctoris sui voluntate divi­ nitus adeptam”* 17. Et paulo post : “Igitur, cum matrimonium sit sua vi, sua natura, sua sponte sacrum, consentaneum est, ut regatur ac temperetur non principum imperio, sed divina auctoritate Ecclesiae, quae rerum sacrarum sola habet magis­ terium... Postremo magnum pondus est, magna vis historiae, qua loculenter docemur, potestatem legiferam et iudicialem, de qua loquimur, libere constanterque ab Ecclesia usurpari consuevisse iis etiam temporibus, quando principes reipublicae consentientes fuisse aut conniventes in ea re, inepte et stulte fingerentur... Igitur, iure optimo in Concilio Triden­ tino definitum est in Ecclesiae potestate esse impedimenta ma­ trimonium dirimentia constituere, et causas matrimoniales ad indices ecclesiasticos spectare” 18. Eandem doctrinam renovat Pius XI iam inde a primis ver­ bis magnae de matrimonio Encyclicae : “Casti connubii quanta sit dignitas, ex eo maxime dignosci potest, V.F., quod Chris­ tus Dominus... [matrimonium] ad verum et magnum Novae ie Plura alia edidit in Epist. ad regem Sardiniae, etc. Cf. Gasparri, Fontes luris Canonici. 17 Encycl. "Arcanum divinae Sauicntia”: ASS 12 (187^-1880) 390. 38 Jhidem, 392-393. Cf. etiam textus qui in thesi sequenti ant. tit.6 c.3,5i> Ceterum de hac re, cf. E.Vai.ton, Crémation : DTC 3,2310-2323; A.Bri­ de, Sépulture: DTC 14,1884-1887; C.Righi, Crematione o inumazionef : ScuoCatt 74 (1946) 132-147; 75 (1947) 28-42.198-211. 882 T. F. SAGÜÉS. DE NOVISSIMIS. VI CAPUT II De iudicio particulari eiusque exsecutione Thesis 2. Statim post mortem anima hominis procedit aut in caelum, vel prius in purgatorium si forte pur­ ganda sit, aut in infernum, et quidem definitive. Ergo iudicium Dei particulare subit, quod mox exsecutioni mandatur. S.Th., Suffi. 69 a.ls; 4 CG 91; Suarez. l.c., d.50 s.2; Bbraza, n.1012-1057; Lennerz, n.186-231; J.Rivière, Jugement: DTC 8,1721-1828 passim, maxime 1804-1812; X.Le Bachelet, S.I., Benoit XII, constitution "Benedictus Deus...”: DTC 12,657-696. 27. Nexus. Statu viae finito, cum homo iam sit incapax meriti vel demeriti et proin mutationis essentialis relate ad ultimum finem, pronum est ut ei mox post mortem conditio definitiva, iuxta eius rationem agendi tempore praecedentis probationis, iuridice assignetur. Id autem fieri et quomodo fiat, in hac thesi determinatur. Nos vero proponimus thesim ut S.Thomas, qui de iudicio particulari agit, quatenus statuit receptacula seu caelum, praevia purgatione forte necessaria, vel infernum animabus, pro cuiusvis meritis, assignari, ita ut quaelibet mox post mortem terminum suum adeat {Suppi. q.69 a.ls; 4 CG 91). 28. Notiones. Statim post mortem i.e. saltem ante iu­ dicium universale; immo sine ulla prorsus dilatione etiam physica, ex sensu theologorum ac fidelium communi, ita intelligentium, prout eae sonant, formulas fontium. Anima hominis i.e. quaevis anima humana, bona vel'mala, sive adulti sive pueri. Procedit in caelum, seu in statum beatitudinis essen­ tialis inferius definiendum, vel immediate, si est iusta coram Deo et nihil purgandum habet, vel post debitam purgatio­ nem, si hac eget. Ceterum, cum purgatorium sit temporale ac post statum viae et mera conditio praevia interdum necessa­ ria ad caelum, non mutatur, eo posito, fontium assertum in­ gressus in hoc mox post mortem. Ideo ad purgatorium ex­ presse nunc non attendimur. Vel prius in purgatorium si forte purganda sit. Ex ι,.Ι c.2. iudicium particulare, th.2 n.25-29 883 praecedentibus patet, cur et quo sensu ea verba ad thesim referantur. Aut in infernum, seu in statum poenae essentialis (in­ ferius describendum), si anima non est iusta coram Deo. Voce vero inferm indicatur etiam limbus puerarum, de quo tamen alibi agitur. Et quidem definitive seu ita ut ea sors sit immutabilis in aeternum. Id vero quod alii hic probant, non venit nunc nobis directe probandum. Ergo... Ea particula consecutiva clare indicatur assertum, .cui ea immediate praeit, ex praecedente deduci, cum assigna­ tio praemii vel poenae praeviam decisionem seu iudicium Dei supponat. Ideo expressa huius iudicii probatio a nobis prae­ termittitur. Iudicium est actus iustitiae quo competens auctoritas, co­ gnita causa, aliquem pro huius meritis vel demeritis absol­ vit vel condemnat. Iudicium Dei particulare est actus iustitiae quo Deus in singulos homines e vita decedentes praemium vel poenam, iuxta cuiusque merita vel demerita, decernit. Distinguitur ergo a iudicio universali, seu totius generis humani, habendo in fine saeculi. Quod mox exsecutioni mandatur, scii, etsi sententia indi­ cis non necessario per se sit immediate exsequenda, tamen sententia in illo Dei iudicio lata impletur de facto mox, sumpta hac voce eo fere sensu quo in priori asserto sumitur vox “statin?’. Consequenter anima post iudicium particulare statim suam sortem novit. N.B. Ea quae ad conditionem naturalem animae separatae spec­ tant, nempe quoad modum cius agendi, etc., utpote potius philo­ sophica, philosophis disputanda relinquimus. Infantes ante usum rationis decedentes, utpote meritis et deme­ ritis carentes, non subire illud iudicium putandi sunt, nisi quatenus vel praemio vel ob peccatum originale poena afficiuntur ct qui­ dem, ex parallélisme cum adultis, statim post mortem. Ideo in the­ si ad cos specialiter non attenditur. 29. Adversarii. 1) Negant^ primum assertum, seu im­ mediatam praemii vel poenae retributionem, ct censendi sunt etiam secundum assertum negare seu dari iudicium particulare, cum nemo putetur admittere iudicium dari et tunc animae non reddi notam sententiam: a) Thnetopsychitae, dicentes animam simul cum corpore perire et ad iudicium finale sus­ 884 T. F. SAGÜÊS, DE NOVISSIMIS. VI citari. Sic quidam Arabes s.III1. b) Hypnopsychitae, dicen­ tes animam usque ad finem mundi in statu somnolento, vigiliae nocturnae simili, esse. Sic forte (de sanctis) Vigilantius Aphraates (R 688), multi Nestoriani*, Lutu erus' interdum id ut verisimile habens4. Plurimi Adventistae, nisi potius videantur dicere animam cum corpore mori usque ad resur­ rectionem; quibus addendi sunt Testes lehovae et Amici ho­ minum s. Ancipitistae, dicentes animam usque ad indicium fi­ nale esse de sua sorte incertam : Lactantius (R 646). 2) Negant iudicium particulare et retributionem ante in­ dicium universale : a) Protestantes recentiores non paud, auc­ tore maxime Th. Burnet. Idea vero quod animae post mor­ tem sint in somno, sat est apud eos propagata e. b) Aliqui graeci orthodoxi1. 30. 3) Differunt exsecutionem {saltem plenam) senten­ tiae ad iudicium finale: S.Iustinus, dicens post mortem ani­ mas piorum in loco meliori, impiorum vero in deteriori, ex­ spectantes iudicium versari (R 132), ita ut tunc mali perpetue igni tradantur, boni vero statum immortalitatis obtineant. S.Irenaeus, dicens animas iustorum invisibilem locum adire et post resurrectionem “ad conspectum Domini” venturas esse (R 259). Tertullianus, dicens “omnem animam apud inferos sequestrari in diem Domini” (R 351), ita ut illic “et supplicia et refrigeria sint...? sub exspectatione iudicii”, dum “nemo... peregrinatus a corpore statim immoratur penes Dominum, nisi ex martyrii praerogativa” s. In genere Millenaristae, de quibus inferius est agendum, ponentes regnum mille annorum sub Christo rege in fine mun­ di ante definitivum ascensum in caelum. Calvinus, dicens “animas piorum... in beatam requiem ■.concedere, ubi cum felici laetitia fruitionem promissae glo­ riae exspectant ; atque ita omnia teneri suspensa, donec Chris­ tus appareat Redemptor... Reprobis... eandem esse sortem, 1 Eusebius Caes., Hist. cccl. 6,37: MG 20.597. - S.Hierokymus, Cont. Vigil. 6: ME 43,344.352. 3 M.Jugie, Theologia dogmatica Christianorum orientalium ah Ecclesia ca­ tholica dissidentium t.5 (Paris 1935) c.9 a.2. 4 Lutherus, Epist. 13 ian 1522 (cf. Enders, Luther's Brief-wechscl t.3 p.269s) : "Proclive mihi est concedere tecum, in cani sententiam, iustorum animas dormire ac usque ad iudicii diem nescire ubi sint... Igitur sententia mea est. incerta haec esse. Verisimile autem, exceptis paucis, omnes dormire insensibiles". 6 Cf. A.Tanquerev, Adventistes: DTC 1,513; P.Lavaud. O.P., Sectes mo­ dernes ei foi catholique (Aubier 1954) 135-140.154s.J78-181.210-213.228. rt Cf. Rivière, 1727. Alii vero multi protestantes iudicium particulare ad­ mittunt et somnum animarum reiciunt: cf. Katschthaler, o.c., p.43. T Cf. JugiE, o.c., t.4 (Parisiis 1931) n.19-22. 8 Tertullianus, Dc anima c.58: ME 2,750; cf. R 352. L.l C.2. IUDICIUM PARTICULARE. 'ΓΗ .2 N.29-30 885 dubium non est, quam ludas diabolis assignat, vinctos cate­ nis teneri* donec ad supplicium, cui addicti sunt, trahantur” 8. Apud Gracco-russos, idea retributionis plenae ad ultimum iudicium differendae iam a Focio proposita et ab aliis (Theophylacto, Simeone Thessalonicensi, etc.) propagata, do­ cebatur: a) usque ad C.Florentinum a multis graeco-russis ; b) s.XVI-XVIII fere communiter ab auctoribus graecis, et nunc perseverat, ut patet ex operibus Messoloras, etc. ; slavi vero saltem s.XVIII catholicae doctrinae adhaerebant, dum, post reformationem Comitis Protasov, eorum pauci expresse eam dilationem tradunt, multi autem de ea re obscure lo­ quuntur 10. S.Bernardus saepius docuit iustos defunctos mox post mortem immensam obtinere felicitatem, non vero nisi, cum resurgant, visionem beatificam10 *. Ipsum fere ad litteram appellavit Ioannes XXII, S.Pon­ tifex, cui Minoritae adhaeserunt, ut communiter fertur 1X, te­ nens mox post mortem iustis praemium aliquod dari, utpote humanitatem Christi in caelo iam videntibus, et malos in inferno aliqualiter puniri ; at ante ultimum iudicium nec fa­ cialem divinitatis visionem beatis nec poenam ignis damnatis conferri. Ea vero docuit ut doctor privatus, non ut Pontifex, et quidem theoretice seu ad modum controversiae, putans se in iis decipi posse et permittens alios aliter sentire, donec quaes­ tio auctoritative decideretur ; unde ipse curavit rem esse a doctoribus investigandam, et frequens habita est coram ipso de ea re disputatio, ipso parato suam opinionem relinquere, si haec contra fidem esse ostenderetur; immo verae doctrinae declarationem coram omnibus cardinalibus, etc., pridie suae mortis legi iussit, testans in ea se antea mere conferendo ac recitando aliter sensisse, et qua illius verae doctrinae defini­ tioni edendae viam Benedicto XII, successori suo, munierit*1'2. ° Calvinus’, Institut, reliff. christ. 1.3 c.25 n.6s. Ceterum in suo opere Psychofiannychid (Strassburg 1542) refellit dicentes animas post mortem quasi so­ pitas esse. J0 J.HkrgEnroethEr, Photius 3 (Regensburg 1869) 634; JuciE. l.c., p 43-84 ; M.Gordillo, S.I., Compendium theologiae orientalis2 (Romae 1939) 193-197; G.Hoffmann, S.I., Ponnulac praeviae ad definitionem Concilii Plorent ini de Novissimis: Grcg 18 (1937) 340-346. 10* B.de VrEc.illE, S.I., L’attente des Saints d’après Saint Bernard : NouvRevTh 70 (1948) 225-244. 11 Cf. tamen I/Wadding, Annales Minorum t.lC p.118. 12 Le Bachelet, l.c.; N.Valois, Histoire littéraire de Prance 34 (Paris 1915) 551-627; F.Lakner, S.I.. Zur Eschatologie bci Johannes XXII: ZkathTh 72 (1950) 326-332. Cf. pro historia controversiae etiam D.DouiE. John XXII and the Beatific Vision: DornSt 3 (1950) 154-174. 886 I. F. SAGÜÉS, DE NOVISSIMIS. VI 31. Doctrina Ecclesiae. Ea tradit explicite primum as­ sertum seu immediatam praemii vel poenae retributionem; implicite alterum, seu iudicium particulare dari, cum assigna­ tio praemii vel poenae iudicium! supponat. Benedictus XII (D 530s): “Hac in perpetuum valitura constitutione auctoritate apostolica definimus : quod secun­ dum communem Dei ordinationem animae sanctorum om­ nium..., in quibus nihil purgabile fuit, quando decesserunt, nec erit quando decedent etiam in futurum, vel si tunc fue­ rit aut erit aliquid purgabile in eisdem, cum post mortem suam fuerint purgatae..., mox post mortem suam et purga­ tionem praefatam..., etiam ante... iudicium generale post as­ censionem Salvatoris..., fuerunt, sunt et erunt in caelo..., ac viderunt et vident divinam essentiam visione intuitiva etiam faciali... Definimus insuper, quod secundum Dei ordinatio­ nem communem animae decedentium in actuali peccato mor­ tali mox post mortem suam ad inferna descendunt, ubi poe­ nis infernalibus cruciantur...” Eadem fere docent C.Lugdunense II (D 464), C.Florentinum (D 693 696)w *. Similiter C.Lugdunense I (D 457), Ioann'Es XXII (D 493a), Clemens VI (D 570s). C.Tridentinum (D 984) sanctos vocat “una cum Christo regnantes”, “aeterna felicitate in caelo fruentes”. Canonizationes sanctorum eandem fidem testantur. Pius XII: “Ad solum Deum pertinet verum iudicium de statu morali uniuscuiusque hominis et decretum de eius sorte definitiva. Ipse iudicium exercet, prout hominem invenit mo­ mento quo eum ad aeternitatem vocat... Nulla sententia humana decernit ultimo ac definitive sor­ tem alicuius hominis, sed solum iudicium Dei, sive quoad singulos actus sive quoad totam eius vitam. Ideo ubi iudices humani falluntur, supremus Judex iustitiam restituet, sta­ tim post mortem, in iudicio definitivo de tota uniuscuiusque hominis vita, et dein, serius ac plenius, coram omnibus, in iudicio universali” (cf. n.8). In C.Vaticano parata erat definitio (cf. n.8). 32. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica de­ finita: Explicite, quoad primum assertum seu immediatam retributionem. Implicite, quoad alterum assertum, seu exsisD* Dc historia et sensu definitionis florentinae, cf. M.Candal, S.I., Processus discussionis dc Novissimis in Concilio Florentino : OrChP 19 (1953) 303-349. I..1 C.2. IUDICIUM PARTICULARE. TH.2 N.31-34 887 tentiam indicii particularis, cum assignatio praemii vel poe­ nae praesupponat iudicium (D 530s). luxta Pohle-Gierens, Piolanti, cfc., exsistentia iudicii particula­ ris est “proxima fidei” ; iuxta Michel, de fide catholica ”. 33. Probatur ex sacra Scriptura. Ea agens de futura hominum retributione, etsi maxime iudicium universale, et forte nunquam iudicium particulare memoret explicite, tamen interdum immediatam post mortem poenae vel praemii es­ sentialem collationem sufficienter indicat. Lc 16,19-31: Homo quidam erat dives... Et erat quidam mendicus, nomine Lazarus... factum est autem ut moreretur mendicus ct portaretur ab angelis in sinum Abrahae. Mortuus est autem et dives, et sepultus est in inferno... Et ait [dives] : Rogo ergo te pater ut mittas eum [Lazarum] in domum pa­ tris mei. Habeo enim quinque fratres, ut testetur illis, ne et ipsi veniant in hunc locum tormentorum... In hac ergo parabola, quae, etsi de personis historicis for­ te non sit, est manifeste doctrinalis', a) Moritur Lazarus et portatur (statim, ex serisu obvio) in sinum Abrahae et proin in beatitudinem tunc possibilem (cum nullus homo visione Dei ante mortem Christi donetur) ; moritur dives et sepelitur con­ tinuo in igne inferni, b) Ea fiunt ante resurrectionem, ex col­ loquio divitis illius cum Abraha de fratribus suis adhuc in mundo viventibus; immo ex sensu obvio, nulla interposita mora post mortem13 *. N.B. Ex textu graeco, versus 23 sonaret : Et sepultus est. Et in inferno elevans oculos... Ergo sensus non mutatur. Lc 23,43 : Hodie mecum eris in paradiso. Bonus ergo la­ tro statim post mortem, cum nihil in contrarium dicatur, censetur eiusdem gloriae Christi particeps fieri, etsi id ex sola voce “paradisus” deduci nequeat14. 34. 2 Cor 5,6-8: Dum sumus (ένδημοϋντες) in corpore, pe­ regrinamur (έκδημοϋμεν) a Domino ; per fidem enim ambula13 Pohle-Gierens, 3 p.656; Piolanti. 19; Michel, o.c., 33. Λ· Ut patet ex contextu, nequit esse dubium, quod suscitat Chaîne, Lc., 410 (cf. et Lagrange. Evangile scion Saint Luc* [Paris 1927] 445), quin ibi agatur de gehenna: cf. L.Marchal. Evangile scion Saint Luc: PirClam 10 (Paris 1950) 201-203; Knabenbauer, Evangelium secundum Lucam (Parisiis 1905) 480-483; Bonsirven, Théologie... 163; M.MeinErtz, Théologie des Ncuen Tcstantcnt, 1 (Bonn 1950) 68s. ” « Suarez, Lc., q.46 a.11 n.4-8; d.43 s.3 n.2-4; Knabenbauer, Evangelium (Parisiis 1905) 626; Lagrange, o.c., 591; Marchal. o.c., 277. Cf tamen de sensu vocis “paradisus” apud aliquos Patres Petavius. De Deo Uno 1.7 c.14 n.7-10; I.Ayer de VuippEns. O.M.Cap., Ou plaça-t-on lc paradis terrestre?: EtFranç 36 (1924) Ï17-140. 888 I. f. SAGÜÉS. DE NOVISSIMIS. VI mus et non per speciem (ού διά είδους) i.e. non per ipsam for­ mam obiective visibilem, ergo non per intuitionem (ex compa­ ratione cum 1 Cor 13,12). Audemus (θαρροϋμεν) autem et bo­ nam voluntatem habemus ( εΰδοκοϋμεν) magis peregrinari a corpore (seu mori) et praesentes esse ad Dominum14 *. Ergo ut ex idearum contrapositione patet, iusti, quibus Paulus se annumerat, ut viventes, seu dum sunt in corpore, peregrinantur a Domino et ambulant per fidem, sic per mor­ tem seu cum peregrinantur a corpore, sunt praesentes ad Do­ minum et ambulant per speciem seu Dominum intuitive vi­ dent. Ille vero transitus a vita corporali ad Dei visionem fit, ex sensu obvio, nulla interposita mora post mortem, et proin a fortiori ante resurrectionem : a) ex sensu obvio loci ; b) quia vanus esset appetitus cito moriendi ad videndum Christum, si id nonni post resurrectionem obtineretur; c) quia illud “pe­ regrinari a corpore” careret sensu post resurrectionem. His ea consonant: Phil 1,23: Desiderium habens dissolvi et esse cum Christo, ubi “dissolvi” et “esse cum Christo” pa­ riter coniunguntur. 1 Thess 5,10: Mortuus est (Christus) pro nobis ut sive vigilemus sive dormiamus (i.e. moriamur) simul cum illo vivamus. His locis paulinis agitur de uno eodemque obiecto nunc per fi­ dem dem per speciem cognoscendo. Cum vero inepte supponeretur illud obiectum fidei esse sola Christi humanitas, immerito pariter haec sola, non vero divinitas Christi, illud visionis obiectum esse putaretur. Ceterum illi iusti censentur gloriae ipsius Christi par­ ticipes fieri ; quod sane est bene notandum. Pro iudicio particulari citari solent: 2 Cor 5,10; Hebr 9,27; 2 Tim 4,8. Et quidem iure, at non plena cum certitudine, cum iis loots directe de iudicio universali forte agatur. Item de eodem iu­ dicio intelligi possunt: Mt 18,23-35; 25,14-30; Lc 16,1-8; 19,11-27. 35. Probatur ex traditione. A. SS.Patres. Si Lac­ tantius et forte Aphraates (cf. n.29) excipiantur, nullus Pater citatur, qui iudicium particulare negaveritJ0 ; immo, id impli­ cite illi statuunt, dum supponunt animae post mortem diver­ sum locum, prout ea iusta vel impia sit, assignari. At illud iu­ dicium mox exsecutioni tradi, praesertim quoad praemium es­ sentiale, de quo maxime hic agitur, etsi non negatur, saltem D.Petavius, S.I., l.c.t 1.7 c.13 n.6: "Illustris hic locus et ad quaestionem nostram imprimis accommodatus." Cf. Le Bachelet, l.c., 674.694; qui ceterum effert non dari unanimitatem commentatorum de interpretando Lc 23,43 15 Nec iure diceretur S.Cyrillus Alex. (R 2140) istud ignorare; nam v.gr. agens de hora mortis dicit omnia hominis cogitata, dicta, facta tunc in iudi­ cium vocari MG 77.1076). Unde illa verba eius sumi possunt de retributione totali, seu et quoad corpus, sane ad ultimum iudicium differenda. Cf. J.Mahé, Cyrille d’ÂJéxandric (Saint") : DTC 3,2522. L.l C.2. IUDICIUM PARTICULARE. TH.2 N.34-36 889 indubie, nisi ab illis paucis (n.29) memoratis, non ab omni­ bus nitide proponitur J0. Vera tamen doctrina clare a plurimis traditur, quatenus verbis propriis vel aequivalentibus docent, animas iustorum mox post mortem visionem Dei seu beatitudinem obtinere, ani­ mas vero impiorum mox post mortem inferno tradi: a) Agunt simul de beatitudine et de inferno. Origenes (R 446): "Anima..., cum ex hoc mundo discesserit, pro suis meritis dispensabitur, sive vitae aeternae ac beatitudinis haereditate potitura..., sive igni aeterno ac suppliciis mancipan­ da”. S.Caesarius Ar'EL. (R 2234): "... Quando caro... vermi­ bus coeperit devorari in sepulcro, anima Deo ab angelis prae­ sentatur in caelo, et ibi iam, si bona fuerit, coronatur, aut, si mala, in tenebras proicitur”. S.Gregorius M. (R 2320) : Ut iusti iam sunt in caelo seu gloriantur, sic iniusti iam sunt in inferno seu cruciantur. "Nam sicut electos bcatitudo laetificat, ita credi necesse est, quod a die exitus sui ignis reprobos exurat”. S.Hieronymus: "... Quod... in die iudicii futurum est omnibus, hoc in singulis die mortis impletur”17. b) Agunt in specie de beatitudine. S.Ignatius An­ : “Sinite me ferarum cibum esse, per quas Deum con­ sequi licet”18. S.Clemens Rom. (R 11): “Ponamus nobis ante oculos... Petrum, qui... plures labores sustulit, atque ita tes­ timonio perhibito in debitum gloriae locum discessit... Pau­ lus... e mundo migravit et in locum sanctum abiit... Mulieres Danaidae et Dircae... ad firmum fidei cursum pertigerunt et... nobile praemium acceperunt”. S.Cyprianus: "... Amplectamur diem (mortis)... qui nos istinc ereptos... paradiso restituit... Magnus illic nos carorum numerus exspectat..., et copiosa turba desiderat... Qualis illic caelestium regnorum voluptas..., quam summa et perpetua felicitas”18. S.Ephraem (R.721): “In caelo sunt iusti” (cf. R 739)20. S.Gregorius Nyss. : “Non ablatus est a nobis sponsus... Non30 36. tioch. 30 Bardy, Les Pères... 175-192, putat plures Patres primis saeculis proro­ gasse retributionem plenam praemii (nisi pro martyribus et quibusdam aliis iustis) vel poenae ad iudicium finale. 37 S.Hieronymus, In loci comment, c.2: ML 25,965; cf. Ep-22 ad Eust. n.41: ML 22,424s. Cf. tamen Tixeront, l.c., 2,342, quoad damnatos. 18 S.Ignatius Antioch., Ad Rom. 4; cf. Ad Rom. 7; Ad Trail. 13: MG 5,690.694.696. (F.X.Funk, Patres Apostolici [Tubingae 1901] 1,257.261-251.) 30 S.Cyprianus, De mortalit. c.26: ML 4,601 s. 20 G.Ricciotti, S.Efrem Siro (Torino 1925) 176-189. 890 I. F. SAGÜÉS, DE NOVISSIMIS. VI amplius per speculum atque per transennam et aenigma, sed ipse facie cum facie collata intercedit apud Deum”21. S.Gregorius Naz. : “Non dubito, quin iis quae oculis cer­ nuntur, multo praestantiora sint ea quibus nunc frueris, nem­ pe... angelorum chorea, caelestis ordo, gloriae contemplatio..., supremae Trinitatis ...perfectior illuminatio, non iam vinctam mentem ac per sensus diffusam suffugientis, sed totam sese toti menti contemplandam... praebentis...”22* 37. c) Agunt in specie de inferno. S.Hilarius (R 886) : “Non morosa haec ira est..., ne quis sibi interim, poenae lu­ cro inter moras iudicii blandiatur... Excipit enim nos ultor infernus, et decidentes de corpore, si ita vixerimus, confestim viae rectae perimus. Testes nobis sunt evangelicus dives et pauper, quorum... alium statim poenae regio suscepit. Adeo autem statim poena mortuum excepit, ut etiam fratres eius adhuc in supernis manerent. Nihil illic dilationis aut morae est...” S.Io.Chrysostomus : “Magna est calamitas hinc excedere habentes magna peccatorum onera... Illic est indicium... Quantum flebat dives et nihil effecit. Quam multa dixerunt, qui Christum non aluerunt, sed tamen abducti sunt in ignem aeternum”. S.Augustinus: “Mali plus dolendi sunt, quia post hanc vitam a poenis aeternis excipiuntur” a’. 38. At nihil mirum, si in doctrina nondum clare proposita ab Ecclesia locus esset dubitationibus forte ob difficultatem concilian­ di eam cum aliis doctrinis certis (v.gr. resurrectione). Immo, sic se res habet, ut iidem qui rectam doctrinam negare vel in du­ bium vocare dicuntur : aut eam alibi doceant vel explicite vel im­ plicite v.gr. in doctrina descensus Christi ad inferos ut sanctos glorificaret, intercessionis sanctorum, etc. ; aut supponi possint sim­ pliciter docere beatitudinem integram, seu corporis et animae, in resurrectione dari, vel beatitudinem essentialem etiam quoad ani­ mam per resurrectionem augeri, non vero de beatitudine eis iam data dubitent. Hinc non esset facile reprehendendus qui v.gr. cum Bellarmino eos omnes catholice interpretaretur14. a) S.Hilarius Piet., qui dicit, ut vidimus, immediate poenam damnatis tribui, et gloriam martyribus mox conferri, de aliis iustis asserit: “...Exeuntes de corpore ad introitum illum regni caelestis per custodiam Domini fideles omnes reservabuntur, in sinu scii, in21 S.Gregorius Nyss, De Mclctio epis.: MG 46.862. Cf. In funere StaeJ,uIcheriae: MG 46,870 23 S.Grf.corius Naz.. In laudent Gorgoniae 'sororis suae n.23: MG 35.815. 22 S.Io.Chrysostomus. In ep. ad Eph. hom. 24,6.5: MG 62,175s; S.Augustinus, Serm. 202 c.20: ML 38,1392. ” S.R.Bbllarmino, De Ecclesia triumphante 1.1 c.4s. Cf. LB Bachelet, l.c., 684-688. I..1 C.2. TUUICIL’M PARTICULARE. TH.2 N.36-38 891 terim Abrahae collocati, ...quousque introeundi rursum in regnum caelorum tempus adveniat...”35 At haec verba non sunt clara, cum constet sinum Abrahae iam non exsisterq, et cum alii saltem Pa­ tres iis verbis caelum exprimant b) S.Io.Chrysostotnus : “Si in hac vita tantum in Christo spe­ rantes sumus, miserabiliores sumus omnibus hominibus... Quoniam si maneat anima et millies sit immortalis, sicut est revera, absque carne non accipiet bona illa ineffabilia, sicut neque punietur... Si enim non resurgit corpus, incoronata manet anima extra illam bea­ titudinem, quae est in caelis...”” Haec vero, quae animam ante resurrectionem beari vel puniri negare viderentur, cum locis S.Doctoris nuper ^allatis de inmediata iustorum et peccatorum retributione recte conciliantur, si ipse assertum Pauli sic intelligit, ut volens efferre factum resurrectio­ nis, quasi neget in hoc ordine dari sine ea aeternam vel beatitu­ dinem vel poenam, ct hoc posito quasi dicat in hoc ordine nullam futuram esse beatitudinem vel poenam, nisi sit resurrectio. c) S.Augustinus: “Habent omnes animae, ait, cum de saeculo exierint, diversas receptiones suas. Habent gaudium bonae, malae tormenta. Sed cum facta fuerit resurrectio, et bonorum gaudium amplius erit, et malorum tormenta graviora, quando cum corpore torquebuntur..." 38 Ex his, anima post mortem habet requiem vel poenam, at vehe­ menter augendam per resurrectionem; ergo iis non negatur, saltem clare, beatitudo vel poena essentialis post mortem dari, etsi ea non sit illa perfectissima dein habenda. At ea beatitudo animae sepa­ ratae estne sicut angelica, quasi anima ut angeli Deum videat? Id Augustinus solvere non audet ”, d) S.Ambrosius dicit : animae mox post mortem iudicantur ; hinc “alias manet poena, alias gloria, et tamen nec illae interim sine iniuria, nec istae sine fructu sunt”. At in concreto : a) Ani­ mae aliquae v.gr. S.Ioannis Evang. et sine dubio martyrum, pa­ triarcharum, prophetarum, apostolorum, quorundam aliorum (per­ fectorum) iustorum N.T. mox gloriam obtinent, b) Animae impio­ rum et apostatarum mox infernum adeunt et ibi puniuntur, c) Christiani, quorum opera non respondent fidei, igne plus minus alii aliis probantur ita ut ii quorum bona opera peccata superant, seu habentes peccata levia, puniantur iuxta eorum defectus, per aliquod tempus et iam plene purgati aliquam felicitatem obtineant, at non plenam ante indicium finale, dum ii quorum peccata su­ perant bona opera puniantur, saltem usque ad indicium finale, cum impiis et apostatis ".* 30 “ S.HiLARtvs Pier., In ps. 120.16: ML 9.660. M Palmieri, § 8 n.10. a S.Io.ChRYSOSTOMUS. In t Cor hom.39 n.3: MG 61.336. Cf. Sciiiwisrz, I.C.: Kath (1914.1) 51s.200-204.408. æ S Augustinus. In Io evang. tr.49 n.10: ML 35.1751s. Cf. Serin. 280 c.S: ML 38,1283. ^S.Augustinus. Dc gen. ad utt. 1.12 c35: ΜΓ, 34.483: Retract. 1.1 n.2: ML 32.606. Cf. E.Portalik, S.I.. Augustin (Saint) 1,2244-2247; V.oE Uoglie. S.!.. Dc fine ultimo humanae vitae tractatus theologicus : Pars prior (Parisiis 1948) p.82s 30 S.Ambrosius. Dc bono mortis c.10 n.45-48: ML 14.560s; In psJ18 scrm.20.12: ML 15,1487; De fide 1.4 n.8: ML 16,619; De excessu fratris 2.94: ML 16.1341s; In ps.40 7: ML 14,1071: In ps.HS serm.20,13: ML 15.1487. Cf. J.NiEOERHUBER. Die Eschatologie des heiligen elmbrosius (Paderborn 1907) 892 T. F. SACÜÉS, DE NOVISSIMIS. VI 39. B. Monumenta antiqua. Martyres putant se statim post mortem vitam aeternam obtinere. Cultum sanctorum a primis saeculis exercefi constat. Inscriptiones antiquae sepulchrorum testantur persuasionem de vita aeterna a sanctis iam obtenta: “Vivas in Deo et roga. Ora pro nobis parentibus tuis”, etc.S1. 40. Ratio theologica. Descensus Christi in inferos ita communiter ab initio sumptus est, ut animae iustae ibi de­ gentes ab illa cônditione liberenturSB. At nulla alia anima­ rum iustarum liberatio, nisi ad definitivum earum triumphum cum Christo glorioso, assignari potest iuxta Scripturam, quae post mortem Christi unam vitae aeternae sortem definitivam pro iusto plene purgato memorat. Ergo a pari post triumphum Christi omnis anima iusta mox post mortem vitam aeternam definitive obtinet. Ratio naturalis thesi consonat. Cum nec iudicium necessario mox post mortem habendum esset, nec istud necessario exsecutioni sta­ tim esset mandandum, ab una libera Dei voluntate duo illa nostrae theseos asserta pendent. Hinc ratio sola nonnisi eorum congruen­ tiam ostendere potest: Tempus merendi et demerendi morte fini­ tur; meritum vero et demeritum hominis maxime et praecipue et essentialiter ab anima pendet ; anima vero separata iam est fructui Redemptionis accipiendo et in concreto visioni Dei apta. “Nulla igitur ratio est, quare in punitione vel praemiatione animarum exspectetur resumptio corporum” (Suppi. q.88 a.l ; 4 CG 91). 41. Obiectiones. 1. Apoc 6,9-11: Vidi subtus altare animas interfectorum propter verbum- Dei... et clamabant voce magna, di­ centes : Usquequo, Domine..., non iudicas et non vindicas sangui­ nem nostrum de iis qui habitant in terra? Et datae sunt illis sin­ gulae stolae albae; et dictum est illis ut requiescerent adhuc tem­ pus modicum, donec compleantur conservi eorum... qui interficien­ di sunt sicut et illi. Ex his, animae martyrum sunt subtus altare et aliquod tempus requiescere debent. Ergo eae nondum gloria fruuntur. Dist. mai. Animae martyrum... requiescere debent exspectantes iudicium de his qui habitant in terra, conc. mai.; exspectantes glo­ riam definitivam, nego mai. De sensu formulae subtus altare non consentiunt auctores. At eas animas iam früi gloria, sal' patet ex verbis “datae sunt illis sin­ p.32-41 ; A.Largent, Ambrosie (Saint)'. DTC 1,950s, qui S.Doctoris doctrinam ut rectam, etsi forte non semper claram, indicat. 81 Cf. O.Marvcchi, Manuale di Archcologia cristiana (Roma 1925) part.4 p 223ss; Tu Ruinart, Acta primorum martyrum (Amstelaedami 1713) p.122.133 196.349.534, etc.; Scaglia, o.c., p.S3-89. Cf. et H.Dei.Eiiave. "Sanctus" Essai sur le culte des Saints dans l’antiquité (Bruxelles 1927); P.Dorpuîr, Die Anfange der Heiligenvcrehrung nach den rbmischcn Inschriften und Bildwerken (München' 1913). 83 Cf. H.QuilliET. Descente de Jésus aux enfers: DTC 6,598-611. Dilatio visionis non erat iis poena personalis, sed solum quoad naturam humanam nondum perfecte regeneratam; cf. Garricou-Lagrange, o.c., 204s. L-l C.2. IUDICIUM PARTICULARE. TII.2 n.39-43 893 gulae stolae albae”, quin eae in contextu gloriam, sed iudicium de his qui habitant in terra, exspectare dicantur3334 . 42. 2. Mt 25,34-43 (de iudicio finali) : Tunc dicet rex his qui a dextris eius erunt: Venite benedicti Patris mei, possidete para­ tum vobis regnum a constitutione mundi... Tunc dicet et his qui a sinistris erunt : Discedite a me maledicti in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius... Ex his, praemii vel poenae retributio datur in iudicio finali. Er­ go non mox post mortem. Dist. mai. Retributio datur in iudicio finali per modum confir­ mationis indicii praecedentis mox exsecutioni mandati, conc. tnai.; per modum primae collationis, nego mai. Sane textus obiecti id postremum non exigunt. Aliunde Scriptu­ ra, etsi saepius iudicium universale memoret, forte ut homines ef­ ficacius a peccaris retrahantur, tamen iudicium particulare, quod mox exsecutioni mandetur, saltem implicite sat docet, ut patet ex probationibus. Cum vero, ex dicendis de aeternitate praemii et poenae, senten­ tia iudicii particularis sit immutabilis, hoc iudicium et universale dicenda sunt, non quoad substantiam, sed solum quoad modum et adiuncta differre. Quibus tamen rationibus universale, praeter par­ ticulare, sit institutum, alibi dicetur, ac proin illud non esse in­ utile. 43. 3. In missa defunctorum dicitur: "Absolve, Domine, ani­ mas omnium fidelium defunctorum ab omni vinculo delictorum. Et gratia tua illis succurrente, mereantur evadere iudicium ultio­ nis, et lucis aeternae beatitudine perfrui” (Tractus). “Domine I.Christe... libera animas omnium fidelium defunctorum de poe­ nis inferni et de profundo lacu : libera eas de ore leonis, ne ab­ sorbeat eas tartarus, ne cadant in obscurum : sed signifer sanctus Michael repraesentet eas in lucem sanctam... Hostias et preces tibi, Domine, laudis offerimus: tu suscipe pro animabus illis, quarum hodie memoriam facimus: fac eas, Domine, de morte transire ad vitam, quam olim Abrahae promisisti...” ^Offertorium). Ex his, sors animarum defunctorum post mortem manet in­ certa. Ergo eae nec indicantur nec praemio vel poena donantur mox post mortem. Nego mai. Illa enim verba aliis modis intelligi apte possunt, sic: a) Ex more liturgico preces velut dramatice instituendi (v.gr. : “Rorate, caeli, desuper, et nubes pluant iustum”), quasi tota res fiat coram oculis Ecclesiae, haec, animo sibi fingens hominem ut iamiam moriturum, pro eius salute aeterna fundit preces: quae ceterum ei prodesse possunt, atpote a Deo praevisae, ut ab inferno prohibeatur, et, si anima eius est in purgatorio, in levamen poenae temporalis “. 33 C.a Lapide, S.I., Commentaria in Apocalypsim Sancti loannis (Pari­ siis 1859) 146ss; ΙΪ.Β.Ατ.τ.ό, O.P., L'Apocalypse (Paris 1921) 85s; A.Geein, Apocalypse : PirClain 12 (Paris 1951) 614s. 34 Jüngmann, n.119; Suarez. Dc paenitentia 48.5,12; J.C.Martîniîz, S.T.. jQué hay sobre el infiernot (Madrid 1936) 181; N.Gikr, Dos heilige Messopfer (Freiburg im Br. 1919) § 45 n.3. 894 T. I·'. SAC.ÜÉS, DE NOVISSIMIS. VI b) At cum illa verba videantur agere de animabus post mor­ tem inspectis, alii ea malunt de purgatorio interpretari ®. Cum vero ea verba sic gravia purgatorio minus convenire pute­ mus, potius ea primo sensu sumimus, ita vero ut anima defuncti modo anthropomorfico fingatur etiam post mortem, quasi iamiatn indicanda esset. • N.B. Ecclesia orans pro sanctis “ut illis proficiat' ad hono­ rem...", non petit pro iis beatitudinem essentialem ut dandam vel ut augendam, “sed ut apud nos gloria eorum crescat et illi ubique magis glorificentur. Nec videtur absurdum si petamus illis augmen­ tum gloriae accidentalis...”, quae “augeri videtur honore qui eis exhibetur...”. “Fortasse... et gloria corporis petitur, quam consequentur in die generalis resurrectionis”M. 4. Daemones non sunt' in inferno (Mt 8,28-34; Eph 6,1 Is; 2 Petr 5,8). Ergo sententia damnationis eorum nondum est exse­ cutioni data. a) Trans, mai., cum nos de hominibus agamus. è) At ii daemones poenam totam essentialem iam patiuntur, etsi accidentalis per definitivam inclusionem eis sit augenda, ut constat ex dictis in tractatu De angelis. 44. Scholion. 1. Ulteriores indicii particularis determinatio­ nes, quae sane 'non omnes sunt eiusdem certitudinis : 1) Dum in iudicio humano est et discussio causae per examen testium, etc., et' praemii vel poenae retributio, in hoc iudicio est sola retributio, non ergo discussio, cum requisita ad omne iudicium co­ gnitio causae non habeatur hic ex causae inquisitione, quae sane Deus, omnia sciens, non eget. 2) Illud iudicium essentialiter consistit : a) Ex parte Dei, in cognitione causae et in decreto praemii vel poenae, non praecise sensibiliter expresso, b) Ex parte animae, in cognitione clarissima, per illuminationem internam a Deo in anima productam, merito­ rum ac demeritorum eius et sententiae cis convenientis 3) Communiter tenetur iudicium fleri instantanée, et quidem "in ipso instanti mortis" ita ut, cum dicitur “mortuus est”, dici iam possit "iudicatus est". Non antea, nam “instans ante mortem adhuc est tempus merendi et demerendi...”. At “in instanti mortis iam exsistit' extra statum viae... et consequenter non est cur in eo ipso mortis instanti non recipiat ex Dei sententia iustam suorum operum retributionem...” * 4) ludex est sine dubio Christus, ut communiter tenetur, etsi 85 Valencia, In 2.2 d.6 q.2 punct.8; Benedictus XIV. Dc sacrificio missae 1.2 c.9; Λ.Franz, Dic Messe im deutschen Mittclattcr (Freiburg 1904 ) 222s; F.X.Hecht, P.S.M.. De offertorio missae defunctorum: EphLitur 50 (1936) 415-418; L.Eisenhoeer, Handbuch der katholischcn Liturgik 2 (Freiburg 1933) F 138s. Iuxta J.Sticlmayr (Das Offertorium in der Rcquicmsrrtesse und der Seetcndiirchgang: Kath [1913.11 248-255) origo eius antiphonae ex ea concep­ tione vulgata in antiquitate Christiana esse posset, quod animae e corpore exeunti ac per aera transeunti daemones occurrant ut eam in abyssum deiciant, angeli vero ei auxilientur et cam in illa pugna triumphantem in caelum comi­ tentur. At, etsi antiphona eius originis esset, nequivit unquam ab Ecclesia sumi quoad cum sensum obvium, utpole dogmati repugnantem. De probabili eius antiphonae ciformatione litterali, cf. J.Beran. I.’offcrtorio "Dentine lesu Christe" delta messa per i defunti: EphLitur 50 (1936) 140-147. De teloniorum theoria graecorussa, cf. JuciE, 4 p.23-31. x S.R.Beu.armino, 2,18; LakoussE. n.303,5 ° ” S.Avcustinus, De civit. Dei 20.14: ML 41,680. 38 SiURi, 2,1,5; S.R.Bei.larmino, 1.2 c.4; M-icirEt., o.c., 37. Ι,.Ι C.2. IUDICIUM PARTICULARE. TH.2 N.43-45 895 id revelatio expresse non doceat ; nec solum ut est Deus, sed et ut homo, cum ipsi omne iudicium a Patre collatum sit (Io 5,22-27 ; Act 10,42). Cum tpse ex unione hypostatica sit rex ac proin iudex, expedit ut ipse in singulos sententiam ferat, ut eam in omnes in iudicio universali feret. At censendus est id muneris a momento mortis suae seu consummatae Redemptionis exercere (Mt 28,18) ”. Ipsum vero anima separata, utpote carens organo corporeo, vi­ sione oculari vel imaginaria non attingit ; at visione intellectuali Ip­ sum videt.: a) Indubie si est iusta ac plene purgata, et secundum hu­ manitatem et, cum a momento morl'is incipiat esse beata, etiam se­ cundum divinitatem, b) Probabiliter, iuxta Siuri et alios quos ipse refert, anima iusta ac nondum purgata, et anima damnanda, at so­ lum secundum humanitatem, cum id a quibusdam Patribus assera­ tur, et cum visio humanitatis Christi, utpote reprobis in iudicio uni­ versali non prohibenda, reatui culpae ct .poenae non repugnet. At haec ut incerta habenda sunt". 5) Iudicium ipso mortis loco haberi putatur, non vero quasi Christus illuc e caelo descendat vel anima iudicanda in caelum intellectualiter feratur, ut quidam putarunt, sed quatenus eo loco quo exit c corpore intclligit se a Christo remunerari vel damnari, ita ut iudicium ante exitum localem—non vero substantialem—animae e corpore forte habeatur ", 6) Aliquis interventus angelorum, bonorum vel malorum, in exsecutione sententiae, sat colligi videtur ex Lc 16,22 (de Lazaro ab angelis in sinum Abrahae portato) et ex Rituali Rom.: “...Occurri­ te, angeli Dei, suscipientes animam eius...”" 7) Cum in eo iudicio sors animae irrevocabiliter defigatur, illud iudicium eo sensu finale dici potest. 45. Scholion 2. De receptaculis animarum post mortem. luxta communem theologorum doctrinam, eae non solum in quodam statu beatitudinis vel damnationis vel purgationis, sed in loco de­ terminato constituuntur, ut videtur facile deduci ex Lc 16,22 ; Act 1,25, et a C.Florentino id supponi (D 693) et a Patribus id unani­ miter asseri (S.Augustino, R 1829 1930). Immo, Patres et Theologi communiter putant eas e suis locis egredi, secundum legem ordina­ riam, non posse, etsi id fieri per modum exceptionis non exclu­ datur4’. 30 Cf. SuârEz, De myst. vit. Chr d.52 s.2 n 13-16. 40 S.Gregorius M.. Tn Evang. 1.1 hom.13.3: ML 76.1124; Siuri. l.c., 2 n.28s; Suarez ait (ibid., n.16): “An vero ipsam humanitatem clare intueantur omnes animae damnatae vel purgandae incertum est, quia nullum est sufficiens fundamentum ad affirmandum.’’ 41 SuXrez, ibid., n.13-16; Palmieri, §16. S.R.Bellarmino (/.<*., c 4) ait haec esse incerta, ut illud, nempe, utrum Christus in humanitate immediate an po­ tius ' virtute divina ubique praesenti iudicet sententiam per angelos animae manifestans. 42 Cf. J.Rivière, Rôle du ddrnon au Jugement particulier chez les Pères: RevScRel 4 (1924) 43-64; JuciE, l.c., 4 c.l a.3. Illa vero? Patrum, condonato­ rum et in libris asceticis aliquando inventa descriptio de angelo custode a dex­ tris nos defendente, de diabolo a sinistris nos accusante, dum anima timoré correpta dc sententia audienda haeret, non formaliter, sed solum virtualiter et aequivalenter accidunt, quatenus cognitio de suis actibus animae tunc ha­ benda his omnibus aequivalet, excepta ea haesitatione, cui uno temporis mo­ mento locus esse nequit. Ea enim est vivida descriptio iudicii divini more humano propositi ad maiorem fidelium fructum spiritualem obtinendum (cf. SuârEz, ibid., n.ll), 43 S.Th., Suppi, q.69 a3; LépiciEr. DcUanima itmana separata dal corpo (Vicenza 1935) c.l n.5; S.Bellarmino, 1.2 c.8. 896 I. F. SAGÜÉS. DE NOVISSIMIS. VI CAPUT III De beatitudine 46. Supponitur hic, cum ea ex tota oeconomia Christiana tam in docendo, quam in agendo pateant : a) Deum esse finem ultimum creaturae rationalis (Apoc 1,8) ; in hoc vero ordine hominem esse destinatum ad finem ultimun supernaturalem. b) Quemlibet homi­ nem in statu viae, elicientem actus illi fini supernatural! proportio­ nates, istum tandem obtinere. Etiam, licet finis ultimus et bcatitudo formaliter differant, cum ille potius rationem formalem finalis causae, hacc vero rationem boni perfecti et consummati indicet, supponitur hic: a) Ea esse re unum idemque. Nam finis, cum sit bonum ratione sui appetibile, si est ultimus, ratione sui appetitur, dum eius ratione omnia co­ tera saltem ultimo appetuntur; secus, praeter eum, esset aliquid in quo appetitus ultimo quiesceret et quod proin rationem finis ultimi haberet, ita ut—id quod est impossibile—pro una natura multiplex finis ultimus esset, b) Unde finem ultimum et esse ne­ cessario unicum et omne bonum aliquo modo continere, ut omnia ratione eius amari et intendi queant. Hinc si finis qui est bonum intentum, et finis cui est subiectum cui illud intenditur, et finis quo est illius boni possessio, finis crea­ turae ultimus: a) qui, est béatitude obiectiva, b) quo, est bcatitudo formalis. 47. Item supponitur: a) Ut saltem certum, hominem in hac vita posse obtinere aliqualem beatitudinem supernaturalem, quae sit per­ fectae inchoatio, seu imperfectam (Mt' 5; Ps'118,1; 1,1), quatenus in hac vita aliquid est optimum et ultimum in ordine gratiae, per quod homo suo fini supernatural! maxime coniungatur, quantum id pro hoc statu licet ; non vero per se, saltem de lege ordinaria, per­ fectam (Rom 8,23; Hebr 13,14; 1 Petr 1,3-5; 2 Tim 2,1-6; 4,6-8; etc. Cf. D 474 530) '. b) Ut saltem implicite de fide definitum (D 809 834), hominem pro alia vita beatitudinem, quae sit supernaturalis, non per vires naturae, sed adiutum gratia per bona opera consequi et posse ct debere. 48. Justis vero promittitur ut finis: «■) In documentis Ecclesiae: Vita aeterna (D 6 40). Patria sempiterna (D 457). Caelum (D 464). Regnum caelorum et paradisus caelestis (D 530). Visio et fruitio Dei (ibid.). Vera beatitudo (ibid.). Requies aeterna (ibid.). Aeterna beatitudo (D 570s). Visio Dei unius et trini (D 693). Gloria (D 842). Aeterna retributio (D 836). Supernaturalis finis (D 1669 1786). b) In Scriptura: Vita (Mt 18,8), vita aeterna (Mt 25,46 et alibi saepe), corona vitae (lac 1), lignum vitae (Apoc 2,7). Gloria (Rom 1 S.Th., 1.2 q.5 a.3; q.69 a.2; Lkssius, Dc summo bono et aeterna hominis beatitudine (Antuerpiae 1615) 1.9.57-62. Christus vero in hac vita iam erat beatus, utpote viator simul ct comprehensor. Quoad alios sanctos, si forte quis eorum in hac vita Deum vidit (n.74,1), non diceretur simpliciter beatus ex defectu perpetuitatis, quae est de beatitudinis ratione (SuXrez, De fine ho· nfinis 14,3,4). L.l C.3. DE BEATITUDINE. N.46-49 877 8,18), gloria caelestis (2 Tim 2,10), gloria Dei aeterna (1 Petr 5,10). Requies (Hebr 4,3.11). Salus (2 Tim 2,19). Corona iustitiae (2 Tim 4,8). Regnum (Mt 25,34). Domus aeterna (2 Cor 5,1). Paradisus (Lc 23,43). Ii erunt in caelo, ubi habebunt mercedem copiosam (Lc 6,23), thesauros (Mt 6,20), (ruentur hereditate incorruptibili et incontami­ nata (1 Petr l,3s), erunt cum Deo (Apoc 21,3), cum Christo (Mc 16,19, etc.), cum angelis (Mt 22,30, etc.). Erunt in domo Patris, ubi mansiones multae sunt (Io 14,2), cum Christo (17,24), ut eius cohe­ redes ct' quidem Dei (Rom 8,17) seu Deum facie ad faciem videntes (1 Cor 13,9-12) sicuti est (1 Io 3,2). Regnabunt in saecula saeculo­ rum illuminati a Deo (Apoc 22,3-5), immortales ct physice ac moraliter incorruptibiles (21,4s) ct impeccabiles (1 Pctr 3s). Nil ergo mirum, si, his praecuntc Scriptura, Patres et Theologi felicitatem beatorum magnis extulerint laudibus. S.Anselmus: "... Co­ gita (anima mea) intente quam delectabile sit illud bonum, quod continet iucunditatcm omnium bonorum; et non qualem in rebus creatis sumus experti, sed tanto differentem, quanto differt Creator a creatura... O qui hoc bono fruetur. Et quid illi erit et quid illi non erit? Certe, quidquid volet, erit; ct quod nolet, non erit...’’1 Ex his ergo ct aliis, patet iustum post mortem et esse sine malo et solum bonum habere ac sic eum esse vere beatum. 49. Praeter auctores initio tractatus memoratos, possent v.gr. hi, ex multis qui expresse de beatitudine scripserunt, proponi : S.R.BelLarmino, De aeterna felicitate sanctorum libri quinque (Romae 1616); D.Banez, O.P., De fine ultimo et de actibus humanis, ed. V.Beltrân de Heredia, O.P. (Madrid. 1942) q.1-5; C. Cruysberghs, De hominis ultimo fine naturali (Mechliniae 1941) ; Lessius, o.c.; J.M.Ramîrez, O.P.. De hominis beatitudine tractatus theologicus (Matriti 1942.1943.1947); De Broglie, o.c.; J.Theissing, Die Lehre lesu von der e-tviger Seligkeit. Ein Beitrag sur ncutestamentlichen Théologie (Breslau 1940); E.KrEBS, IEas Kein /luge gesehen. Unser Lcben im Jcnseils, ansere Gestesschau und seliges Il'icderscheii mit unseren Lieben (Freigurg 1936); G.Joannes. La vie de l’au-delà dans la vision béatifique (Paris 1932); Antoine de Jésus, O.C., L’au-delà béatifique (Paris 1947) ; L.Brémond. Le ciel. Ses joies. Ses splendeurs (Paris 1925); J.A.Chollet, La psychologie des élus (Pa­ ris 1924); L.Hertling, S.I., Der Himmel (München 1952); Lercher. iiteige HeimaP (Innsbruck 1939); P.Bernard, Ciel; DTC 2,2474-2511 ; A.Gardeil. Béatitude: DTC 2,497-515; A.Michel, Gloi­ re: DTC 6,1393-1425; Garrtgou-Lagrange, De beatitudine. de acti­ bus humants ct habitibus (Romae 1951); K.Schilder. ITac is de HemcP (Kamp 1954); P.Lumbreras, O.P., De fine ultimo hominis (Madrid 1954) ; G.Panneton, Le ciel ou l’enfer (Paris 1955). J S.Asseuaus, Proslogiii»! e 2-1-26: ML 158,239-242; S.Augustinus: R 17861788. Tjjmzw.U tv 29 898 I. F. SACÜÉS. DE NOVISSIMIS. VI ARTICULUS I De essentiali beatitudinis obiecto Thesis 3. Beatitudo supernaturalis essentialis obiectiva quoad animam est solus Deus. S.Th.. 1 q.26 a.3; 1.2 q 2; 3 CG 27-37; SuÂxnz, /.<·., <1.5 s.ls; Ram1rï|z, 2 n.340-354; Pesch, 3 n.423-429; I/ENNEidz, n.4-20. 50. Nexus. Ea beatitudo supernaturalis in fontibus de­ scripta, quae in hoc ordine est finis ultimus viatoris, venit nunc consideranda, et quidem primo in se ipsa, tam ex parte obiecti quam ex parte subiecti eius, dein vero in suis proprie­ tatibus. Unde imprimis, qualis est beatitudo in s.e ipsa spec­ tata? Cum vero beatitudo sit alia essentialis alia accidentalis, nunc agimus imprimis de essentiali, accidentali in locum in­ feriorem remittenda. At cum ea beatitudo intelligi plane ne­ queat, nisi eius obiectum cognoscatur, primo de hoc disputatur. Ergo cum supponatur esse aliquod obiectum beatitudinis et necessarium et sufficiens, nunc de eo determinando agitur. 51. Notiones. Beatitudinem definit Boethius ut “sta­ tum omnium bonorum aggregatione perfectum”3. Potest ea etiam simpliciter definiri : “Summum bonum appetitus ratio­ nalis adaequate satiativum”. Ergo ratio formalis ob quam summum bonum vel aggregatio bonorum hominem reddit bea­ tum ea est, quod totaliter satiet appetitum rationalem. Ex his beatitudo: a) Est bonum naturae rationalis pro­ prium, cum irrationalia summum bonum agnoscere nequeant. b~) Includit omne bonum necessarium vel utile ad appetitum rationalem plene satiandum, c) Consequenter excludit omne malum, d) Est conditio permanens seu status et ut talis co­ gnitus. Multae aliae definitiones beatitudinis proponuntur, at quae om­ nes supponant eam esse talem, qua anima plene quieta reddatur, ac proin qualis ex communi omnium consensu est beatitudo4. Ex istis, 3 Boethius. De consol. phil. 1.3 pros.2:. MT/ 63 724 * S.Augustinus. Enarr. in ps. 2 n.ll: ML 36 72: "Bonorum omnium summa et cumulus." S.Gregorius Nyss., De beati, or 1 : ML 44 1195: “Comprehensio quaedam est omnium earum rerum quae nomine boni intelliguntiir. n qua nihil abest eorum quae pertinent ad bonorum desiderium atque cupiditatem." S Th.. 1.2 q 3 a.2: "Ultima hominis perfectio**’; 1.2 q.2 a.8: "Bonum perfectum quod totaliter quietat appetitum"; Suârez. 4.1.5: "Consecutio ultimi ac supremi boni, quod ab homine desiderari potest, et in quo cetera virtute cont:nentur. aut ad illud referuntur." De nominibus quibus auctores profani beatitudinem voçant, cf. Ramîrez, 2 n.3-11. t..i c.3 A.l. οΒίΐχτϋΜ iteAiitijpiNis. th.3 n.50-51 899 aliae eam efferunt ut “aggregatum omnium perfectionum hominis”, na ut sic ea designet “statum quemdam felicem, in quo homo ple­ nitudinem bonorum et complementum suorum desideriorum ha­ beat”. At iure aliae eam efferunt ut “summam quamdam perfectionem hominis, qua comiiiigitiir optimo ac summo bono, seu fini ultimo suo”. Nam "licet ad statum perfectum beatitudinis multa concurrant, tamen necesse est ut inter illa aliquid sit summum, ad quod cetera referantur vel ex eo tanquam ex primo fonte dimanent aut in eo eminenter contineantur”, cum nequeat esse aggregatio multorum perfecta sine eorum mutuo ordine. “Illud ergo summum et perfec­ tum bonum dicitur essentia beatitudinis, cetera vero sunt velut pro­ prietates et accidentia eius” ‘. Supernaturalis beatitudo, quae una proprie in hoc or­ dine datur, est ea quae naturae vires et exigentias naturae superat, dum naturalis, de qua hic directe non agitur, eas non superat. Beatitudo obiectiva est ipsum bonum beans, dum subiectiva seu formalis est possessio obiecti beantis ut talis. Beatitudo obiectiva essentialis, de qua sola in hac the­ si agitur, est obiectum necessarium et sufficiens ad beandum, dum accidentalis est obiectum beatitudinem complens, at ad eam nec necessarium nec sufficiens, vel etiam obiectum es­ sentiale non ut tale (S.Th., 1.2 q.3 a.3). Beatitudo et obiectiva et formalis unam beatitudinem efficiunt. Bonum enim nobis plene extrinsccum, seu nobis aliquo modo non unitum, nos beare nequit; item solum possessio obiecti beantis est vere beatificans. Cum vero simul requiratur et res beans et eius nobiscuin unio, utraque dicitur nostra beatitudo ; ideo haec simpli­ citer dicta per modum unius est ct obiectiva et formalis. Beatitudo imperj ecta, quam supra diximus posse in hac vita itari, non est propria, utpote non plene appetitum satians, qualis est per­ fecta. Illa dicitur viae, haec patriae (S.Th., 1.2 q.3 a.2 ad 4; a.5; q.5 a.3). Nos in hoc tractatu solum de perfecta agimus, quae antonomastice dicitur beatitudo. Quoad animam. Id addimus, ut vitentur omnes quaestio­ nes de natura beatitudinis resurrectionem consequentis. Deus sumitur materialiter seu prout est a parte rei, ita ut praescindatur in thesi et a ratione formali sub qua beatificat et a modo quo ut obiectum beatificans attingitur. Solus Deus i.e. Deus cum exclusione cuiuslibet creaturae. Id vero constabit, si probetur Deus esse obiectum beatitu­ dinis et necessarium et sufficiens; si enim est necessarium, eo ipso alia non sunt sufficientia, et si simul est sufficiens, alia non sunt necessaria. 6 SuaRSZ, 4,1,1-4. 900 t. 1'. SAGÜÉS, DK NOVtSStMtS. Vt 52. Adversarii. Plurimi philosophi sive antiqui sive moderni, qui summum bonum seu beatitudinem vel in bono corporis vel in bono animae vel in utroque posuerunt. a) In voluptate. Sic Hedonismus indi vidualis sive bestialis et effrenatus Eudoxi, Aristippi, etc., sive scientificus et moderatus seu regulatus Epicuri, multorum Humanistarum, et cetera. b) In virtute et sapientia. Sic Stoicismus, cuius auctori Zenoni finis ultimus hominis est “convenienter naturae (seu secundum rationem) vivere”. Accedit is, quem Leibnitz iniit, Ch.Wolf perfecit et perpolitum docuerunt plus minus SchlEIERMacher, Wundt, etc., Progressismes, cui summum bonum sit continuus progressus ad maiorem perfectionem quoad omnes partes naturae humanae et maxime quoad ani­ mam rationalem. c) In collectione bonorum corporis et animae. Sic multi, quorum tamen philosophi, ut Aristoteles, virtuti et sapien­ tiae principatum tribuunt. d) In absentia doloris. Sic Diodorus, Hieronymus Rho­ dius; dein et quidam pessimistac, ut Schopenhauer, felici­ tatem positivam ut impossibilem habentes. e) Hedonismus socialis, quem Bentham invenit, Hobbes evolvit, Stuart Mill, perfecit et alii ut Lotze, Paulsen, etc., docuerunt, statuit finem ultimum vitae humanae in procu­ randa maxima delectatione possibili pro maximo numero pos­ sibili hominum. Eum hedonismum socialem statuunt Spencer et Darwin ut ultimum momentum evolutionis hedonismi individualis, posita perfecta harmonia inter egoismum seu in­ clinationes individui egoisticas et altruismum seu, prosecutio­ nem boni communis e. Nullus forCe philosophus beatitudinem in divitiis, gloria, potesta­ te theoretice ponit ; at practice non pauci homines in aliqua ex iis rebus summum bonum esse putant. 53. Doctrina Ecclesiae. In genere, supponit id esse unum ex dogmatibus basicis Christianis, beatitudinem nostram consistere in possessione Dei ut obiecti et necessarii et suf­ ficientis. In specie dicitur Deus esse obiectum beatitudinis, quin aliud obiectum memoretur, his documentis. Benedictus XII (D 530): “... Ex tali visione et fruitione (Dei) eorum animae, » RamîbBz, ibid. n. 2ÎC-234.256-260.277-280.31I-315; cf. 29-39; Ds Broclis l.c., c.2s. t.l C.3 A.l. OBIËCÏ'UM HF.AÏtTUMNiS. TH.3 N.52-S5 901 qui iam decesserunt, sunt vere beatae...” His implicite defi­ nitur Deum esse obiectum beatitudinis supernaturalis suf­ ficiens, cum ex sola ipsius visione anima vere beata esse di­ catur. C.Florentinum (D 693): “Animas... in caelum mox recipi et intueri clare ipsum Deum trinum et unum, sicuti est” 7. 54. Valor dogmaticus. De' fide divina et catholica de­ finita (D 530 693): Deus est obiectum beatitudinis superna­ turalis. De fide implicite definita (D 530 et, ut videtur, 693) : est obiectum sufficiens. Saltem certum in theologia·, est obiec­ tum necessarium. Pro Muncunill thesis est communis et certa; pro Mendive est certa et apud omnes theologos communiter recepta; sic et pro Sua­ rez; pro Often, Deum esse obiectum beatitudinis necessarium est theologice certum, esse obiectum sufficiens est certum et commune ’. 55. Probatur ex sacra Scriptura. Haec rem expresse non docet, at eas tradit ideas quibus non nisi nostra thesis consonat. 1) Proponit Deum, et quidem solum Deum, ut obiectum beatitudinis. Io 17,3: Haec est autem vita aeterna: ut cognos­ cant te solum Deum verum... i.e. vita aeterna hic per fidei cognitionem inchoata, dein per visionem perficienda. Mt 25, 21 : Fuge, serve bone..., super multa te constituam, intra in gaudium Domini tui. 2) Proponit Deum ut finalem perfectionem hominis quoad cognitionem et proin quoad beatitudinem, quae sane cognitioni respondet. 1 Cor 13,8-12: ... Ex parte enim cognos­ cimus...; cum autem venerit quod perfectum est, evacuabitur quod ex parte est... Fidemus nunc per speculum in aenigma­ te; tunc autem facie ad faciem... (cf. n.69). 3) Pro Dei Filio Deus est obiectum beatitudinis et ne­ cessarium et sufficiens, ut per se patet; at iusti eiusdem bea­ titudinis participes erunt. Rom 8,17 : Si autem filii, et heredes: heredes quidem Dei, coheredes autem Christi. Io 14,2s: In domo Patris mei mansiones multae sunt : ... vado parare vobis locum... Accipiam vos ad meipsum, ut ubi sum ego et vos sitis. 4) Proponit Deum ut unum et summum bonum. Ps 72, 23-26: ... Et ego semper tecum. Tenuisti manum dexteram meam et in voluntate tua deduxisti me et cum gloria susce’ Cf. et Leo ΧΠΙ. Encyol. "Tametsi futura"·. ASS 33 (1900) 277; Pius XI. Encycl. "Ubi arcano": AAS 14 (1922) 681; Divini illius Magistri: AAS 22 (1930) SOs; Quadragesimo anno: AAS (1931) 19; etc. ‘ Muncunill, n.860; Mendive, 6 tr.10 n.201; SuArez, 5,1.3; Otten, n.476. 902 t. E. SAGÜ^S, DE NOVtSStMIS. Vt pisti me. Quid enim mihi est in caela? et a te quid volui super terram? Defecit caro mea et cor meum; Deus cordis mei, et pars mea, Deus, in aeternum. Haec vero sic sonant ex originali textu : “Ego autem sem­ per tecum ero : apprehendisti manum dexteram meam ; con­ silio tuo deduces me, et in gloriam (i.e. in statum gloriae, vel in visionem gloriae Dei) tandem (i.e. in fine, post hanc vitam) suscipies me. Quis praeter te mihi est in caelo? Et, si tecum sum, non delectat me terra. Deficit caro mea et cor meum, petra cordis mei et parsi mea Deus in aeternum”. Unde: “Comparata cum hoc summo bono, unice desidera­ bili, omnia bona terrena nihil sunt; unicum bonum est esse prope Deum” °. 5) Proponit Deum ut obiectum animam satians ; ergo et ut sufficiens. Ps 15,11 : Notas mihi fecisti vias vitae (i.e. non terrestris, qua iam vivit, sed beatae) ; adimplebis me laetitia cum vultu tuo (i.e. gaudiis satiabor, cum faciem tuam- videro), delectationes in dextera tua usque in finem (i.e. iugiter in aeternum). Quibus consonat Ps 16,15: Ego autem in iustitia apparebo conspectui tuo; satiabor cum apparuerit gloria tua (i.e. satiabor, evigilans—e somno mortis—aspectu tuo)*10. 6) Proponit Deum ut ultimum finem hominis; ergo ut obiectum necessarium et sufficiens. Apoc 1,8: Ego sum alpha et omega, principium et finis, dicit Dominus Deus. Rom 11,36: Ex ipso (Deo) et per ipsum et in ipso (i.e. ipsum, ex textu graeco) sunt omnia. 1 Cor 8,6: Nobis tamen unus est Deus Pater, ex quo amnia et nos in illum; ubi videremur in­ duci ut rapti motu in ipsum 10a. (Cf. Is 43,7 ; 48,11). Docet directe vel indirecte beatitudinem non esse in rebus huius mundi, quatenus dicit omnia esse vanitatem vanitatum (Eccl 1,2; 12,8; ac per totum librum) et' quatenus nos movet ad divitias, vo­ luptates, etc. abiciendas (L,c 6,20; Mt 16,25s ; 1 Io 2,15), etc. At for­ tasse ex his solum deducitur beatitudinem non esse in rebus creatis, quales eae sunt in hoc mundo. 56. Probatur ex traditione. SS.Patres proponunt Deum ut beatitudinis obiectum sufficiens et quidem ut unum sufficiens, ac proin ut necessarium. S.Augustinus (R 1591): “Fecisti nos ad te et inquietum • Liber psalmorum cura Professorum Pont. Instituti Biblici (Romae p.142, nota ad v.25&. Cf. Knabenbauer, Commentarius in Psalmos siis 1912) 272. 10 Cf. Liber psalmorum p.22.24 Knabenbauer, in h.l p.71 : “Laeta spe tur, noctem tribulationis iri ablatum, se visurum diem felicitatis et tum satiatum imagine Dei...” F.M.MuSagnar. O.P., A propos de 1 Cor 8,6: EphThLov 26 (1950) 1945) (Pari­ imple­ se iri 54-58. Ι,.Ι C.3 A.l. OBIECTUM BEATITUDINIS. TH.3 N.55-58 903 est cor nostrum donec requiescat in te”; (R 1743): “Ipse (Deus) fons nostrae beatitudinis, ipse omnis appetitionis est finis... Ad eum dilectione tendimus, ut perveniendo quiesca­ mus, ideo beati, quia illo fine perfecti” (cf. R 1749 1788). S.Gregorius Nyss. : “Haec propria conveniensque intel­ lectuali naturae vita est, si Dei particeps sit... Deum videre vita animae est” w. S.Gregorius Naz. : “Deus... ipse tamen intelligibilium omnium summus est vertex, in quo desiderium omne consistit ac defigitur, et nequaquam supra eum fertur... Hoc etenim rerurrt ommum expetendarum extremum est, quo cum perve­ nerimus, omnis speculatio conquiescet” w. 57. Ratio theologica. 1) Deus est finis ultimus homi­ nis. At de ratione finis ultimi est : ut sufficienter appetitum quietet, nam secus aliquid ulterius esset appetendum ; et ita sit necessarius ut sine eo appetitus impleri nequeat, nam secus eius persecutio facile omitti posset. Ergo Deus est obiectum beatitudinis et sufficiens et necessarium. 2) Deus est beatitudinis obiectum : à) Sufficiens, cum, utpote summum bonum et in se omne bonum eminenter seu illimitato ac excellentissimo modo continens, id omne quod homini beatitudinem afferre possit, habeat, b) Necessarium, cum enim obiectum voluntatis humanae sit omne bonum et obiectum intellectus sit omne ens, Deus, utpote summum bo­ num et summum ens, est earum facultatum obiectum et quidem praecipuum, ita ergo ut sine hoc illae satiari nequeant. Si ergo Deus est beatitudinis obiectum sufficiens, nihil creatum est obiectum necessarium ; si est necessarium, nihil creatum est obiectum sufficiens. De facto beatitudo hominis obiectiva non est in divitiis, in honore, in fama, in potestate, in bono corporis, in vo­ luptate, in bono animae, in ullo bono creato, utpote quae sint bona vel instabilia vel admixta malis vel partialia vel saltem imperfecta, et proin appetitum rationalem plene implere nequeant ”. 58. Obiectiones. 1. Deus est infinitus, homo vero finitus. At ens infinitum nequit esse obiectum beatitudinis necessarium entis finiti. Ergo Deus nequit esse obiectum beatitudinis necessarium ho­ minis. Dist. min. Ens infinitum nequit esse obiectum necessarium entis finiti ut possidendum infinito modo, conc. min.; ut possidendum fi­ nito modo, nego min. 11 S.Gregorius Nyss.. De infant, fracmat. abrcflis: MG 46.174s. ” S.Gregorius Naz.. Or. 21,1: MG 35 1083. Item S Ambrosius, De offic. 2,2.5: ML 16.104; Lactantius, Div. Inst. 3.12: MG 6.383. ” De hac re, cf. S.Augustinus, De civ. Dei 19,1-10: ML 41,622-636: SZT?D 1 0.2 a. 1-8; 3 CG 27-36; RamIrbz, n.5L3?9. 904 I. F. SAGÜÉS. DF. NOVISSIMIS. VI Homo nequit Deum possidere actu subiective seu entitative in­ finito ; at potest actu finito eum attingere (sed, ut patet, non com­ prehensive). 2. Desiderium finitum bono finito impletur. At desiderium beati­ tudinis in homine est finitum. Ergo desiderium beatitudinis bono finito impletur. Dist. mai. Bono finito impletur desiderium et subiective et obiective finitum, conc. mai; finitum solum subiective, sed obiective in­ finitum, nego mai. Sane actus subiectivus quo homo beatitudinem appetit est entitas finita, at, utpote respondens intellectui capaci omnis veri cognoscen­ di et voluntati capaci omnis boni amandi, est objective infinitus et proin nonnisi bono infinito expleri potest1*. 59. 3. Homo, utpote finitus, nequit beari sine obiecto finito. Ergo Deus non est obiectum sufficiens. Dist. mai. Nequit homo sine obiecto finito beari essentialiter, nego; acc'dentalîter, subdist., convenienter, conc.; necessario, 'nego. Deus sic est obiectum beatitudinis hominis, ut hic plene quies­ ceret vel absente quolibet alio bono ; at in concreto homo et aliis bonis beatur, sed pure accidentaliter. Qua distinctione beatitudinis essentialis ab accidentali bene solvitur dubium de beatitudinis obiec­ to inde exsurgens, quod Deus, etsi supremum sit bonum, non sit unicum, et homo aliis bonis obiecto essentiali additis quadantenus beetur. 4. Homo pluribus, praeter Deum, eget ad beatitudinem. Ergo haec non est solus Deus. Dist. mai. Homo eget pluribus ad beatitudinem essentialem, nego mai.; ad accidentalem, subdist.: iis quae ob ultimum finem amentur, conc.; quae huius rationem habeant, nego. Si quae beatus praeter Deum amat, ea non amat ut ultimum fi­ nem ac proin quasi iis necessario ad beatitudinem suam egeat, sed frofter ultimum finem, ac proin quin iis necessario egeat, si istum finem iam possidet. 1 I j 60. Scholion 1. Quomodo Deus sit obiectum beatitudinis. Cum in Deo sint essentia, attributa, relationes personales, quomodo est obiectum beatitudinis? Obiectum materiale et totale est secun­ dum ea omnia, cum ea omnia de facto a beato attingantur. Obtec­ tum vero essentiale est : a) Ut est Deus, seu secundum suam essmtiam. praecisis relationibus, et simul vel sine ullis attributis, ut vi­ detur Scotus censere, utpote attributa ab essentia ex natura rei distinguens, vel secundum attributum bonitatis, ut videtur putare Medina, vel secundum quodlibet attributum sat perfecte apprehen­ sum. iuxta Arriaga, vel cum omnibus attributis, iuxta Suarez, Pesch. b) Ut est Deus unus ct trinus, seu secundum essentiam cum omni­ bus attributis et relationibus personalibus, iuxta Caietanum, Vaz­ quez. Ramirez ”, Haec postrema opinio probabilior esse videtur. Sane beatitudinis supernaturalis obiectum est Deus ut est videndus prout est in se (1 Io 3,2); at sic omne quod est in Deo continet1*. .” Cf. RamIrKz, n 33Ss. 15 Scotus. In 1 d.l q.2; d.8 q.4; Mebina. In 1.2 q.3 a.5; Arriaca, Dc beat. d.50 s.ls; SvàrEz. 5.3; Pesch. 3 n.429; Caietanus, l.c.; Vazquez, In 1.2 d.13 c.2; RamIrHz. 2 n.359-361. ” In hac ipsa opinione sunt quod verba Suâriîz. Mendive. Pesch (l.c.): qç quoad rem videntur excludere Personas ab obiecto essentiali, cum putent I..1 c.3 λ.2. bkatitudo Pormalis. th.4 n.58-63 935 61. Scholion 2. De creaturis ut obiecto essentiali beatitudinis f>rout eae sunt in Deo. Ex his ulterius sequitur ad essentiale beatitu­ dinis obiectum creaturas, non vero secundum propriam et formalem rationem ac perfectionem, cum ut talia sint obiecta creata, pertinere, quatenus eae sunt vel eminenter in perfectione Dei vel in ideis di­ vinis repraesentantur. Idem fere dicimus de actu libero voluntatis divinae, qui, inspectus ut actus immanens Dei quo vult' et alia a se, est perfectio essentialis Dei et sic ad obiectum beatitudinis pertinet, non vero inspectus ut ille idem actus Dei, at prout libere terminatus ad obiectum creationis, cum ea terminatio sit contingens et proin extra rationem Dei essentialem. 62. Scholion 3. De beatitudine naturali. Beatitudinem natura­ lem potuisse dari, patet ex eo quod homo sine ordinatione ad finem supcrnaturalcm creari potuerit, et proin cum ordinatione ad finem naturalem, in cuius consecutione aliquam beatitudinem obtineret Multi fenent cum Aristotele hominem posse in hac vita aliquam bea­ titudinem naturalem, etsi imperfectam, obtinere, quae esset in cogni­ tione Dei naturali, in exercitio virtutum, cum mente sana in corpore sano, cum amicorum societate, permanenter habitis “. Af ea omnia vix unquam simul adsunt ; immo, etsi adessent, nomen beatitudinii iuxta alios, non merentur ”, ARTICULUS II De BEATITUDINE FORMALI ESSENTIALI Thesis 4. Beatitudo formalis essentialis actibus et vi­ sionis et amoris et gaudii physice constat. S.Th., 1 a.12 q.3; Suffit, q.92; 3 CG 51-56; SuArez. l.c., <17.9; Les sius, o.c., 2.1-15; Pesch, 3 n.433-451; LennErz. n.lâss; J.B.Terrien. S.I.. Ln grâce ct la gloire (Paris 1901) 1.9; Michel, Intuitive (Vision); DTC 7 23612394. 63. Nexus. Cum ex probatis constet Deum esse obtec­ tum essentiale beatitudinis, nunc iam de beatitudine formali Deum sine iis esse obiectum beatitudinis primarium et sufficiens ac proin eas esse obiectum mere secundarium. Improbabilem hypothesim beatitudinis natu­ ralis consistentis in immediata visione Dei, at non ut trini, propositam a P.pEScoqs, S.I.. Le Mystère de notre élévation surnaturelle (Paris 1038) p.125-133. impugnarunt H.dë Lubac, S.I., Surnaturel (Aubier 1946) 439-447, et De Broglie, o.c., 186-188 17 Cf. S.Th., 1.2 q.62 a.l; Suârez, 4,3,3s; cf. et Pius XII, Encycl. “Hu­ mani generis”: A/\S 32 (1950) 570. De sensu theologorum antiquiorum in hac re, cf. EElter. S.I (De naturali hominis beatitudine ad mentem Scholae antiquioris: Greg 9 [1928] 269-306), iuxta quem, usque ad s.XVII omnes theologi unanimiter tenent in ordine naturae purae (seu sine Dei visione) beatitudinem perfectam nullo modo dari posse. Quem impugnant V.Cathrein, S.I. (De naturali hominis beatitudine: Greg 11 [1930] 398-409) et quoad plu­ res auctores F.Pelstër. S.I.. Zur Erage der Moglichkcit einer “beatitudo na­ turalis”: Schol 4 [1929] 255-260; eum vero complet quodammodo A.Rossi. C.M. (De naturali hominis beatitudine: DivThom(Pi) 6 [1929] 267-279). De Bro­ gue (De ultimo fine humanae vitae asserta quaedam: Greg 9 [1928] p.628630)- tenet hominem perfectam beatitudinem naturaliter appetere, cam vero in Dei visione consistere, ad quam tamen anima humana sine ulla eius exi­ gentia se habeat. 78 Sic v.gr. A.Tanner, S.I., Theologiae scholasticae t.2 (Ingolstadii 1626) 2 d.l q.5 dub.5 n.58ss. w Vazquez. In 1.2 d.12 c.3; Pesch, 3 n.530. 906 r. t·'. sacüés, m: novissimis. vt quaerimus. In quo ea consistit, seu aliis verbis, quomodo homo illo obiecto afficitur ut eo beetur? Id Ht, ut patet, per aliquam unionem inter Deum et hominem, non quidem sub­ stantialem, qualis est hypostatica, cum haec solum in Christo detur, sed accidentalem, valde tamen diversam ab ea quae in­ ter Deum et iustum in terris habetur, cum hic nondum per­ fecte beatificetur. Aliunde cum anima sit ens rationale, ea de­ bet esse unio, qua ille in supremis suis facultatibus perficia­ tur12 . Quomodo ergo id obtinetur? 64. Notiones. Beatitudo formalis seu subiectiva est possessio obiecti beantis ut talis. Beatitudo (formalis) essentialis, de qua sola hic agitur, est possessio obiecti essentialis ut talis, dum accidentalis est possessio obiecti accidentalis, vel etiam obiecti essentialis non ut talis. Visio, non corporalis, sed intellectiva, de qua hic agitur, est cognitio intuitiva, seu immediata cognitio Dei praesentis ut praesentis. Per eam ergo Deus percipitur : a) prout est in se, i.e. immediate seu sine ullo medio obiectivo vel ex quo vel in quo, quod prius co­ gnitum in Dei cognitionem ducat', ut esset per negationes, analo­ gias, etc., non vero sine medio subiectivo seu quo, ut esset lumen gloriae ; b) et proin prout est hic et nunc intellectui praesens seu hunc determinans per se ipsum ad sui cognitionem’. Ea cognitio, ut patet, est : a) Non obscura, sed clara seu qua Deus a quolibet alio obiecto distinguitur, b) Non confusa, sed distincta seu referens Deum secundum entitatem essentialem, et non mere secundum rationem vel accidentalem vel geneticam, c) Non abstractiva seu hausta ex creaturis, vel qualis nunc est in terra (Rom 1,20), vel per fidem ex revelatis, vel praetematuraliter ab anima separata, sed quidditativa seu per ipsam rei essentiam, quam totam aperte os­ tendit. d) At non est comprehensiva, seu qua et intensive et' extensive tota rei cognoscibilitas adaequate exhauritur et quae uni Deo com­ petit (D 428 1782)’. Ea dicitur : a) Visio, utpote percipiens Deum, fere ut' oculis res corporea percipitur, b) Intuitiva, ob claritatem qua Deus, utpote phy­ sice praesens, cognoscitur, c) Facialis, ob exclusionem medii obiectivi, seu qua Deus praesens facie ad faciem, et proin sicut est, per­ cipitur. d) In se, ut habens pro obiecto, non mere Dei effectum vel similitudinem, sed ipsum Deum, e) Beatifica, utpote connaturaliter 1 Dicenda in hac thesi de beatitudine perfecta ad imperfectam, servata pro­ portione (et proin sine visione Dei. ut patet) etiam applicari possunt. Cf. Suarez. 6 init.; Salmasticenses. De beatit. 6 dub. append. 2 Cf. S.Tn , 1 q.12 a.5; Suarez, De Deo 2.18.1-7; Behaza. n.133-143. ’ S.Th., 3 CG 35; Saemanticesses, De vis. Dei disp.6. Ceterum beati in oppositione ad viatores dicuntur comprehensores, at sensu grammaticali verbi latini (comprehensio, apud graecos ζατάληψ'-ςί seu quatenus Deum assecuti sunt, non vero quasi ipsum comprehensive intueantur. L.l c.3 a.2. beatitudo formalis, th.4 n.63-66 907 amorem et gaudium inferens, quo triplici actu beatitudo physice constat. Ulteriora de visionis intuifivae Dei natura, possibilitate, supernaturalitate deque lumine gloriae ad eam requisito, de incomprehcnsibilitate Dei, remittimus tractatui De Deo Uno exponenda. Id solum hic notamus, beatos nec post resurrectionem Deum, utpote incorporeum, oculis corporeis videre posse4. 65. Amor, qui per se est quaedam voluntatis tendentia in bonum absolute spectatum, seu sive praesens sive absens, sumitur hic ut tendentia in bonum praesens. Per eum ergo Deus est in beato ut obiectum in amante, at per unionem ani­ mae cum Deo, non mere affectivam, sed realem (posita vi­ sione). Cum beatus bonum Dei velit et propter Deum, seu quia Deo bonum est, et propter se ipsum, etsi secundario, seu quia sibi bonum est, nam voluntas eius est conformis voluntati Dei etiam in eo quod Deus vult eum beatum esse, amor beati dicendus est esse amor et amicitiae et concupiscentiae 5. Gaudium est delectatio appetitus rationalis de bono amato iam possesso (S.Th., 1 q.20 a.l ; d.2 q.31 a.3). Consequitur naturaliter amorem boni iam possessi. Ceterum est in beato, ut amor, et amicitiae et concupiscentiae, scii, et de Deo, séu de bono Dei quia Deo est bonum, et de eius possessione seu quia beato est bonum (S.Th., 2.2 q.28 a.l ad 3). Actus sumitur hic ut operatio facultatis superioris. Plu­ raliter adhibitus indicat triplicem illum actum visionis, amo­ ris, gaudii ; non vero necessario singulos hos actus multipli­ cari, cum potius dicendum esse videatur, ex eo quod beatitu­ do nunquam interrumpitur (D 530), eosdem illos actus, qui­ bus beatitudo incepit, perdurare sine interruptione eorum seu sine eorum actuum successione °. Physice constat i.e. beatitudo prout est a parte rei tri­ plicem illum actum includit. In thesi vero relatio eorum ad beatitudinis vel physicam vel metaphysicam essentiam non de­ terminatur. 66. Adversarii. S.Gregorius Nyssenus dicitur conce­ pisse beatitudinem caelestem ut semper progredientem in per­ cipiendis novis perfectionibus Dei, cuius tamen essentia sem­ per maneat beatis inaccessa 6*. Non essentiam Dei, sed quam4 Cf. S.Th.. 1 q 12 a.2; Ram(r& 3 n 71-85; M Cappuyns. Note sur le problême de la vision béatifique au IX· siècle: RechThAncMéd 1 (1929·) 9.Q.107. ° S Th . 1.2 q.26 a.4; Suârkz, De fine hom. 5 3 17; Lessius. ibid. 2 5,27. e J.M.SchEEben. Mystcrien des Christentums (Mainz 1925) § 93 ca.finem. ·· In cant. Cant., hom.8: MG 44,941; De vita Mysis: MG 44.401 404: cf. Ch..Tournet. Uunivers de création, ou l’univers antérieur à l’Ealise: RcvThom 53 (1953) 443s. 908 I. F, SAGÜÉS, DE NOVISSIMIS. VI dam ipsius gloriam a beatis videri, dixerunt Theodoretus, Anastasius Sinaita, etc. T Armeni quidam schismatici78. Ma­ xime Gregorius Palamas, episcopus thessalonicensis, et eius asseclae9. Nec defuerunt inter latinos (v.gr. Scotus Erigena, Hugo a Sto.Caro, Alexander Hal.) qui aliquando in hac re vel erraverint vel saltem aequivoce dixerint plus minus Deum non in se ipso sed in theophaniis (seu manifestationibus crea­ tis) a beatis videri, donec Universitas Parisiensis eam pro­ positionem damnavit: “Divina essentia in se nec ab homine nec ab angelo videbitur” 10. Rosmini docuit Deum esse obiectum visionis beatificae, ut est “auctor operum ad extra”, scu “quatenus cum ipsis (bea­ tis) relationem habet, ut eorum creator, provisor, redemptor, sanctificator” (D 1928 1930)11*13 . At sine iure, ut clare videtur, Abaelardus et Arnaldus de Brescia interdum dicuntur beatis denegasse visionem essentiae Dei 67. Doctrina Ecclesiae. Benedictus XII (D 530) : Animae beatae “vident divinam essentiam visione intuitive et etiam faciali, nulla mediante creatura in ratione obiecti visi se habente, sed divina essentia immediate se nude, clare, aper­ te eis ostendente, quodque sic videntes eadem divina essentia perfruuntur, necnon quod ex tali visione et fruitione eorum animae... sunt vere beatae...” His ergo quae, ut patet, sunt de vera beatitudine, docetur : a) Fisio intuitiva, et quidem ut cognitio immediata Dei prout praesentis, b) Fruitio de bono iam possesso, quae sane inclu­ dit, ut patet, amorem et delectationem seu gaudium. In specie, visio Dei, quam CViennense (D 475) supponit, his a C.Florentino docetur essentiam Dei, vel ut trinam, attin­ gere (D 693) : animas: purgatas “in caelum mox recipi et in­ tueri clare ipsum Deum trinum et unum, sicuti est”. 7 MichBl, 2366s. Cf. S.GrSgorius M.. Moral. 18 54.60: ML 76 93. 8 Cf. Benedictus XII, Libellus de erroribus ad armenos: Msi 25.1196; I'Jansen. S.l, La cinquième erreur arménienne: EphThLov 16 (1939) 94-110. ° JuciE. o.c., 2 p.47-183; Petavius. De Deo 7 7 n.8: G Hofmann. ST.. For­ mulae praeviae ad definitio nent Concilii Florentini de Novissinvs : Greg 18 (1°37) 344-350 355. Nuper renuit absolutam essentiae Dei invisibilitatem V.Lossri. Essai sur la théologie mystique de Γ Eglise d’Orient (Paris 1944). 10 Cf. H.F DondainE. O.P.. Hugues dc Saint-Cher ct la condamnation dc 1241: RevScPbTh 33 (1949) 170-174: Id.. L’objet ct le “medium" dc la vision béatiflque ches les théologiens du ΧΠΊ0 siècle: RechThAncMéd 19 (1952) 60-130 (ubi exponitur fere praehistoria illius damnationis). ” Cf. Ramîrez. / c., n.226 13 A.R.Motte. O.P., Une fause accusation contre Abélard et Arnaud dc Brescia: RevScPhTh 22 (1933) 27-46. i..l c.3 λ.2. beatitudo formalis, th.4 n.66-69 9C9 68. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica de­ finita: explicite, quoad visionem et fruitionem (D 530 693); implicite, quoad gaudium et amorem, qui duplex actus frui­ tione includitur. 69. Probatur ex sacra Scriptura. A. Visio. 1) 1 Cor 13,8-13... lix parte enim cognoscimus... Cum autem venerit quod perfectum est, evacuabitur quod ex parte est... Videmus nunc per speculum in aenigmate: tunc autem facie ad faciem. Nunc cognosco ex parte: tunc autem cognoscam sicut et co­ gnitus sum. Nunc autem manent fides, spes, caritas. His opponitur cognitioni, auam nunc de rebus Dei, cum maxime de ipsis sit fides, habemus, et abstractivae seu per fidem ac per analogias ex creaturis, et imperfectae seu par­ tiali qua solum aliquid Dei vel Deus sub aliquo solo aspectu cognoscitur, et mediatae seu per speculum, et obscurae seu in aenigmate seu de re non directe in se ipsa sed quasi in aliis veritatibus inclusa, cognitio de Deo habenda in statu fina­ lis perfectionis, seu “cum venerit quod perfectum est”, intuitiva, sive immediata, seu facie ad faciem, et proin clara ac de re in se ipsa, sive totalis, sive perfecta, seu fere ut a Deo cognitus sum etsi non eadem perfectione seu comprehensive, ut patet, sed certo sine alia re mediante, seu in ipsa deitate. Docetur ergo differentia inter utramque cognitionem, non mere gradualis, sed specifica: a) etsi ea cognitio explicetur per diversam cognitionem viri et pueri (v.ll), cum ea compa­ ratio sit ad declarandum, non differentiam utriusque cogni­ tionis, nisi forte sub ratione indeterminata perfecti et imper­ fecti, sed principium universale, quod adveniente perfecto ces­ set imperfectum (v.10) ; b) et licet utraque cognitio compa­ retur ut partialis cum totali, cum ea comparatio non neces­ sario differentiam mere gradualem indicet13. Hinc 2 Cor 5,7 : Per fidem enim ambulamus et non per speciem. Ergo fidei succedet species (είδος) seu res in sua forma propria. Haec, etsi directe de Christo sint, vix nisi etiam de1 divinitate in se videnda intelliguntur (cf. n.34). 2) 1 Io 3,2: Carissimi, nunc filii Dei sumus; et nondum13 13 J Beumer, ST.. Tunc autem cognoscam sicut ct cognitus sujn ; VerDom'22 (1942) 166-173; P.F.Ceuppexs, O.P.. Theologia bibltca. De Deo (Romae 1938) 122-125; RamîrEz. p.372-378; Spicq, o.c., 267; Bonsirven, L’cvangle dc Paul, 328-330. Speculum potest indicare vel cognitionem reflexam (lac 1.23) et proin non immediatam nec adeo claram, maxime cum apud veteres speculum esset ex metallo, vel forte quasi per inspectorium et proin etiam mediatam ncc adeo claram, sçd id est improbabile, ex adhibito verbo έσοπτρον: cf. Ceuppens, l.c. 910 T. V. SAGÜÉS, DE NOVISSIMIS. VI apparuit quid erimus. Scimus quoniam cum apparuerit, simi­ les ei erimus: quoniam videbimus eum sicuti est. Ergo, ex his. videbimus, non imperfecte ut nunc, sed in se ipso, seu facie ad faciem, vel Deum 14 vel forte (Ex 2,28) Christum, at etiam secundum divinitatem, cum ex ea visione filii Dei similes Deo fiant, quod sane ex sola visione humani­ tatis Christi esse nequiret, et cum visio ponatur ut causa nos­ trae perfectionis finalis, quae nonnisi a Deo ut fine ultimo esse potest1S. Cf. et Mt 5,8; 18,10; 22,30· Io 17,24; Apoc 22,1-5. 70. B. Amor. 1) Caritas semper manet. 1 Cor 13.8.13: Caritas nunquam excidit: sive prophetiae evacuabuntur, sive linguae cessabunt, sive scientia destruetur. Ex parte enim co­ gnoscimus et ex parte Prophetamus. Cum autem venerit quod perfectum est, evacuabitur quod ex parte est... Nunc autem manent fides, spes, caritas: tria haec, maior autem horum ca­ ritas. Ergo ex his, etsi nunc manent in nobis fides, spes, cari­ tas, tamen in statu finalis perfectionis, dum et fides (2 Cor 5,7) et spes (Rom 8,24) et dona gratis data cessant, caritas semper manet seu nunquam excidit. 2) Amicitia inter Deum et beatos depingitur ut amicitia inter sponsum et SDonsam ; ergo non sine amore. Anoc 19.7; Gaudeamus...: quia venerunt nuptiae Agni et uxor eius prae­ paravit se... · 21.2: Vidi sanctam civitatem, lerusalem novam, descendentem de caelo a Deo, paratam sicut sponsam ornatam viro suo... Cf. et Io 14,21-23, etc. 71. C. Gaudium. 1) Mt 25,21 : Euge serve bone et fide­ lis..., intra in gaudium (χαράν) domini tui. Ceterum ea vox graeca de festo vel de epulo laeto intelligi potest,G. 2) Io 16,22: Nunc quidem tristitiam habetis, iterum au­ tem videbo vos, et gaudebit cor vestrum: et gaudium vestrum nemo tollet a vobis. 3) Beatitude depingitur ut prandium festivum. Lc 22,29s : Et ego dispono vobis sicut disposuit mihi Pater meus regnum, ut edatis et bibatis super mensam meam in regno meo. 14 J.ChatnE. Les epitres catholiques (Paris ln39) p.l79s; VrEpE, Johanncsbriefe (Bonn 1016) 184: CeuppEns, 125s. Cf Catech. Rom. 1 13 7. 15 J BonsirvEn. SI.. EpUrcs de St Jean (Paris 1954) 148; Michel. 2363 In qualibet hypothesi (vel de Deo vel de Christo) agitur dc visione divini­ tatis facie ad faciem, ait CharuE, o.c., 446. w F.Zorell. S.I., Lexicon graecum Novi Testamenti2 (Parisiis 1931) v. 1432«. L.l c.3 a.2. beaïitüdû i;ORMALts. th.4 n.69-73 91] Cf. Mt 5,12; Rom 8,18; 2 Cor 4,17; Apoc 7,17; 14,3.13; 19,7ss; 21.4; 22,1-5; Ps 22,5; 41,5. 72. Probatur ex traditione. 1) Visio. S.Augustinus (R 1786): “Videmus nunc per speculum, tunc autem facie ad faciem. Sic iam vident sancti angeli... Sicut ergo illi vident, ita et nos visuri sumus ; sed nondum ita videmus” 1T. 2) Visio, gaudium (et proin amor). S.Cyprianus (R 579) : "... Quae erit gloria et quanta laetitia, admitti ut Deum vi­ deas, honorari ut cum Christo Domino Deo tuo salutis ac lu­ cis aeternae gaudium capias...” S.Hieronymus : “Videbunt... Deum, quae vera laetitia est: ... cuius visio perfectum est gaudium”17 18. 3) Visio, amor, laus (ergo et gaudium). S.Augustinus (R 1788) : “Quanta erit illa felicitas, ubi nullum erit malum, nullum latebit bonum, vacabitur Dei laudibus, qui.erit omnia in omnibus?... Ipse finis erit desideriorum nostrorum, qui sine fine videbitur, sine fastidio amabitur, sine fatigatione laudabitur... Ibi vacabimus et videbimus, videbimus et ama­ bimus, amabimus et laudabimus”. S.Io.Damascenus (R 2376) : “Qui autem bona egerunt, fulgebunt sicut sol... cum Domino nostro lesu Christo, ut videant semper ac videantur, indefectibilique inde laetitia fruantur, laudantes eum cum Patre et Spiritu S.” 73. Ratio theologica. Deus est beatus sui visione et hanc consequente amore ac gaudio ; pariter anima Christi iis actibus beata est. Eo ergo posito quod visio Dei sit possibilis homini supernaturaliter elevato, putandus est pariter iustus, cum sit haeres Dei et cohaeres Christi (Rom 8,17), beatitudinem suam illis actibus obtinere, seu Dei et visione et amore ac gaudio eam, utpote quae de summo bono sit, necessario consequentibus. Ratio naturalis probat de ratione beatifudinis esse cognitionem Dei eximiam, non vero eam esse praecise visionem intuitivam, quam de facto dari scit solum ex fide. Beatitudo formalis est possessio summi boni. At hoc nequit nisi per cognitionem intellectivam possi­ deri, quae: a) ufpote beatificans, debet esse eximia seu cognitionem Dei, quam habemus in hac vita, longe superare ; b) et cum sit co­ gnitio sumini boni, importat necessario eius amorem et gaudium de eo possesso. Ergo cognitio Dei est de ratione beatitudinis formalis, et consequenter amor ac gaudium. 17 Cf. P .Dumont, ST., Le Surnaturel dans la Théologie de Saint Augus­ tin: RevScRel 11 (1931) 516-521. 18 S.HtEron.vmus. In Is. 66.11: ML 24,662. S. Augustinus. Confess. 10.22: ML 32,793: "Ipsa est beata vita, gaudere ad te, de te, propter te; ipsa est et non est altéra.-' 912 I. F. SAGUES. I»! NOvtâSlMlS. Vi 74. Obiectiones. Non nisi paucae hic indicantur, relictis nunc ahis al'bi solvendis, ex iis quae possibilitati visionis intuitivae Dei opponuntur. 1. Io 1,18: Deum nemo vidit umquam (cf. ct Mt 11,27; Rom 1,20; 1 Tim 1,17: 6,16). His dicitur nemo Deum vidisse. Ergo beati Deum non vident. Dist. mai. Dicitur vidisse Deum nemo viventium in terra, trans, mai.; nemo beatorum, subdist. oculis corporeis, conc.; intellectu, iterum subdist. comprehensive, conc.; secus, iterum subdist. lumine naturali, conc.; supernatural!, nego. Hae distinctiones iustificantur : a) Ex obvio locorum obiectorum qui sunt de viatoribus et (si effertur impotentia) de lumine natura­ li ; nec ergo ii visionem intellectualem Dei, non comprehensivam, beatis per se denegant, b) Ex eo quod Scriptura factum istius vi­ sionis alibi doceat. Ceterum transmisimus maiorem, quia forte Moyses, S.Paulus, viventes in terra, intuitive, etsi breviter, Deum viderunt (S.Th., 1 q.12 a.11; 2.2 q.174 a.4; q.175 a.3) ; at id difficile probatur ‘°. 2. 1 Pctr 1,12, ... Evangelisavericnt vobis, Spiritu S. misso de caelo, in quem desiderant angeli prospicere. Ex his, angeli deside­ rant Deum videre. Ergo ipsum non vident. Ergo nec alii beati. Dist. mai. Desiderant, quatenus studiose prospiciunt ipsum, conc. mai.; quatenus non vident, nego mai™. In ea interpretatione is in quem esset vel Christus, iuxta S.Beda, alios, vel Spiritus S., iuxta alios ut A Lapide’1 At textus probabilior legit pro verbis “in quem" verba “in quae” (gr. εϊςόί) i.e. in mysteria redemptionis; quo posito, difficultas obiecta ruit”. Ceterum gratis assereretur angelos in beatitudine aliquo desiderio affici, quod im­ plere nequirem', cum inde aliquid doloris eis adveniret. 75. 3. Ex 33.11: Loquebatur autem Dominus ad Moysen facie ad factem, sicut solet loqui homo ad amicum suum (cf. et Gen 32,30; Num 12,8). In his locutio “facie ad faciem” vivis applicatur, qui sane non putandi sunt Deum intuitive vidisse. Ergo ea nec apud Paulum est dc visione Dei. Trans, mai. Nego cons. Ex supra dictis, nos non arguimus ex sola illa locutione qua tali, sed ex toto contextu, in quo Paulus eam adhibet. In locis obiectis visio Dei intuitiva ipso contextu excluditur, nam: a) In Ex agitur de visione oculari Dei apparentis in forma hominis externa, ut patet ex toto contextu; immo visio faciei Dei negatur (v.18-20). b) in Num 12.8 non sunt verba “facie ad faciem”, sed verba "palam et non per aenigmata et figuras”, quibus mere comparatur manifestatio specialis (sed specie corporali) Dei ad Moysen cum aliis symbolicis in figuris. ” Cf E Hernandez, S I., La visiân facial de Dios cn esta vida: Manr 12 (1949) 140-150; Huby. Mystiques paul'.niennc ct fohannique (Paris 1946) 119s; M.B.Lavavd. O.P.. Moïse ct Saint Paul ont-:!s eu la v'slon de Dieu dés ici· bast: RevThom 13 (1930) 75-83 252-256; P.Blanchar. Expérience tr:nita:rr et vision béatifique d'après Saint Jean dc la Croix: AntTh 9 (1948) 293-310. Cf. et R ns la Inmacui.ada. O C Π . ;Gosô San José de la v.siôn beatifica cn esta vidât: Estjos 7 (1953) 184-197. “ Cf. Zorell. v. παρακύπτω 994. 21 S.Beda. in h.l.: ML 0345; A Lapide. Commentaria in Epistolam S.Petri (Paris 1859) 255s. Qui tamen quoad rem opinionem sequentem fere tenet, cum locum sumat de mysteriis Christi ut in Spiritu S. intuendis. ° VrEdE, I.C., 1,1; CmarvE, o.c., 446. t,.l c.3 a.2. BKATittiuo h'oKMAi.ts. ïh.4 n.74-78 913 c) In Gen 32,30 agitur de apparitione Dei sensibili et de visione ocu­ lari, ut patet ex contextu (v.23-29), in quo Deus, ut homo pugnans cum lacob, inducitur. 4. S.lo.Chrysostomus (R 1161): "Id quod Deus est, non modo prophetae, sed neque angeli, neque archangeli viderunt... Solus ergo Ei.ius illum videt, itemque Spiritus S...” (cf. et R 1123; S.Cyrillus Hier., R 822). His negatur aliquem, praefer Filium et Spiritum S·, Deum videre. Ergo beati ipsum non vident. Dist. mai. Negatur creaturis visio Dei comprehensiva, conc. mai.; alia, subdist. : corporalis, conc.; intellectiva, nego. Sane, cum Eunomius doceret Deum vel in hac vita, non solum videri, sed et pertecte comprehendi posse, quidam SS.Pafres contra eum scribentes, sic in disputatione locuti sunt, ut vel angelos beatos Deum videre negare viderentur; at solum negabant Deum a crea­ turis comprehendi posse. Huic S.lo.Chrysostomus (R 1161) addit: “Nemo novit Patrem nisi Filius. Quid igitur? Omnesne in ignorantia sumus? Absit; sed nemo sic novit ut Filius... Cognitionem enim hic dicit certam vi­ sionem ct comprehensionem talemque qualem Pater de Filio habet.” Ergo solum negat creaturis cognitionem de Deo talem, qualem Pa­ ter de Filio et Filius de Patre habet. S.Cyrillus Hier.: Dei “faciem angeli continuo vident in caelis ; vident autem unusquisque secun­ dum proprii ordinis et loci mensuram. Purus vero paterni splendoris contuitus proprie et sincere Filio una cum Spiritu S. reservatus est” ”. 76. Scholion 1. De extasi unitiva. Beati per visionem, amo­ rem, gaudium, sic in Deum rapiuntur, ut sibi quasi mortui, soli Deo vivant ac toti sint in ipso contemplando, suis moribus Ipsum imitan­ do, in eius voluntate perfectissime amanda et exsequenda, in ferventissima tanti boni fruitione. Vivo ego, iam non ego; vivit vero in me Christus (,Gal 2,20). 77. Scholion 2. De unione speciali beali cum persona Verbi. Waffelaert, theoria probatu difficillima, explicat exaltationem beati ad visionem Dei per specialem illius cum persona Verbi moralem unio­ nem, qua unione magis dei formis fiat ac filius Dei adoptivus adhuc similior Filio naturali et per eum tum Patri tum Spiritui sancto”, nempe similem illi speciali unioni cum Spiritu sancto inhabitanti, quam ipse auctor insto viatori tribuit. “Itemque gratia habitualis in via, utpote dispositio ad unionem cum Spiritu sancto eiusdemque unionis vinculum, spectat, pro caractère personali Spiritus sancti, ad primo coniungendum sine merito hominem cum Deo per charitatem et sanc­ titatem ; lumen vero gloriae, tanquam dispositio ad unionem cum Ver­ bo eiusdemque unionis vinculum, tendit, pro caractère personali Ver­ bi, ad supremam manifestationem, Dei unius et trini, meritis retri­ butam. Ubi etiam adverte unionem cum Verbo non evacuare unio­ nem cum Spiritu sancto, sed imo eam perficere...” 24 78. Corollarium. Beati vident lotum Deum. Est de fide divina et catholica definita beatos videre Deum quoad essentiam et quoad 23 Michel, 2364-2367. Cf. tamen Vâzquez, In 1 disp 37 c.1-4; Journet, l.c., 444: Dondaine L'objet... 73 M C F Waffelaert. D'squis:t:o dogmatica dc unione iustorum cum Deo tum in hac vita tum in vita aeternum beata: CollatBrug 16 (1911) 161-179.241· 255.313-320; cf. 15 (1910) 627-636.673-687; 16 (1911) 5-17. 914 t. I·1. SAGUES; DË NOVtSSIMÏfi. VI ___ , personas (C.Florentinum, D 693; 1 To 3,2). Omnes viatores fidem habentes appetunt videre divinam essentiam ac trinitatem. Ce­ terum ea essentia subsistit in personis, cum quibus re identificatur ; ergo nequit ea sine his videri. Item est saltem theologice certum eos videre Deum quoad omnia attributa (Benedictus XII, D 530). Nam a parte rei essentia divina est omne attributum Dei necessarium ac in Deo fonnaliter exsistens. ARTICULUS III Du ESSENTIA BEATITUDINIS FORMALIS 79. 1) In quo ea non consistat. Cum. beatitudo sit bo­ num ipsius beati, constat apud omnes, eam non esse ipsum Deum, sed aliquam unionem beati cum Deo. At ea non est pantheistica, qua anima et Deus una substantia vçl in natura vel in persona fiant. Nec sufficit, ut patet, ea qua anima in Deo vivit, movetur et est (Act 17,28). Aliunde ea nequit esse vel in illapsu divinitatis per poten­ tias in substantiam animae, quae sic perficiatur, ut, vi amoris beatifici, quodammodo in Deum transformetur25* , vel in vi­ 27 sione et amore ipsius Dei increatis creaturae communicatis 20. Nec sufficit unio per gratiam sanctificantem, cum secus om­ nes iusti essent beati, vel per lumen gloriae, vel in genere per habitus etiam perfectissimos, cum ii ulterius supponant actum ad quem ordinantur ut ultimam sui perfectionem 2T. 2) Beatitudo est in actu vitali beati, ut fert communis opinio. Nam ea, utpote status perfectissimus et ultima ho­ minis perfectio ac ultimi finis assecutio, actum supponit sive immanentem ipsius beati, cum beatitudo sit vita aeterna, sive spiritualem, cum sit circa bonum .spirituale. Iam vero, cum actus beati circa summum bonum sint visio, amor, gaudium, his vel horum aliquo essentia beatitudinis contineri dicenda est. 25 Sic Hf.nr.GandavEnsis (.Quod!. 1,3 q.12; 6 q.6 lit. y) iuxta alios ut SuÂrez (De fine hom. 6,1,1). Lessium (36,2,18-21), Ramîrez (3 n.14), dum eius opinionem alii ut VAzquEZ (In 1.2 d.8 c.l), Sjuri (36,2.18-21) ut communi sententiae parem explicant. Dc caelesti beatitudine apud antiquos Scholasticos, cf. N.Wicki, Dic Lchre von der hinrwtlischcn Seligkcit in der Mittclalterlichcn Scholastik, von Petrus Lombardus· bis Thomas v. Aquin (Friburgii Helv. 1954) 51-201. M Ut sic opinantes citantur ex antiquis, v.gr. J.dE Ripa (cf. Capreolus. In 3 d.14 q.l a 2 § 1,11), Hugo a St.Victore. De sapientia animae Christi: MU 175 849-851 (cf. LennERz, De Deu Uno n.171) et serius F.Bona Spes (cf. Siuri, ibid., n.22). De his et tliis opinionibus, cf. Ramîrez, n ll.13.15s. Agit maxime de Ripa N.Camilleri, De natura actus visionis beatificae apud theo­ logos post-tridentinos (Chieri 1944) 27 Cf.. Lessius, 2,1,5. S.Bonaventura (In 4 d.49 p.l q.4s) ponit beatitudinem et in actu et in habitu et quidem principalius in hoc. L.l c.3 a.3. essentia beatitudinis formalis, n.78-82 915 80. 3) Notiones, Cum in hac re alii de essentia physica, alii de metaphysica loqui videantur, quaestio, saltem magna ex parte, est forte solum de voce, et proin difficile is status quaestionis ponitur, quo universalis solutio rei tentetur. His positis, pro nobis essentia: a) physica est totum id oubd a parte rei sic rem constituit, ut haec, si illud dematur, iam non concipiatur subsistere posse; b) metaphysica est id, quo res ita primario constituitur, ut alia, etiam necessario eam conco­ mitantia, eius potius aut conditiones aut proprietates aut qua­ si effectus esse videantur. 81. 4) Essentia physica beatitudinis. Ea est in actibus visionis, amoris, gaudii, cum sine iis beatitudo a parte rei ne­ queat vera esse. Nam unio cum obiecto beante a parte rei ha­ betur: a) Nisione, qua et primo Deus fit praesens beato et primo Deus attingitur a beato et tota huius capacitas cognoscitiva impletur, b) Amore, quo et intentionalis unio visionis per unionem realem cum Deo completur et tota voluntatis ca­ pacitas amandi satiatur, c) Gaudio, per quod appetitus ratio­ nalis in bono amata praesenti quiescit. 82. 5) Essentia metaphysica beatitudinis. Consistit : a) In sola visione, iuxta S.Thomam, alios”, cum visio iam sit ultimi finis posses­ sio ; cum ea sit actus perfectior actu amoris ; cum amor et gaudium eam supponant', b) In solo amore amicitiae, iuxta Scotum et alios, ita ut visio sit mera conditio praevia ; nam beatitudo est summa creaturae perfectio, actus vero voluntatis est perfectissimus actus creaturae (1 Cor 13,13), cum ipse per amicitiam, cognitio vero so­ lum intenfionaliter animam uniat obiecto”. c) In gaudio de Deo. iuxta Aureolum, cum appetitus rationalis gaudio perfecte satietur ", d) In visione et amore ac gaudio tam amicitae quam concupiscen­ tiae, iuxta Lessium. alios, nam ii omnes actus ad completam unio­ nem cum Deo et ideo ad completam beatitudinem requirunVur, cum eorum singuli novo modo mentem Deo coniungant ". e) In visione et amore amicitae simul sumptis, utpote Deo immediate coniungentibus, iuxta plurimos ut S.Bonavcnturam (solum quatenus beatitudi­ nem ponn' in actu), Suarez, etc.æ Quod postremum probabilius esse videtur: cum uterque actus sit necessarius, tam ad possessionem Dei perfectam seu ct intentionalem et realem, quam ut capacitas humana et cognoscendi et amandi 08 S.Th., 1.2 q.3: q.4 a.1-3; 3 CG 2Sss; CaIBTanus In 1.2 q.3 a.4. et omnes thomistac; cf. RamIrEz, I.C.; Vazquez. In 1.2 disp. 11 c.3-7. 20 Scotus. In 4 d 49 q.4s. Ripalda (De ente sufernaturali, d.100 s.3) repo­ nit heat'tndinem in visione ct in amore sive simul sive seorsim sumptis. 80 Aureolus. Iu 3 <1.15 ql a.3: In 4 d 49 q.l a.l. -3I Lessius. 2.5'; Juncmann. n.139; Hurter. 3 n.684; Palmieri. 5 77 32 S Bona ventura. In 4 d.49 p.l q.5; Suarez. 7.1 29-63 (cf. J.M.DÎaz. Ac. tîtud de! P .Francisco Sudrcs trente a la esrncia inrtafisica dc nuestra fclicidad: MiscCom 9 (19481 294-299; Siuai, 36.4s: BeraSa n.1296. Dc cogna­ tione in hac re inter S.Thomam et Suarez, cf. L.Teixioor, S.I. El P.Suârcc y Santo Ton qtr. Notas criticas: EstEcl 13 (1924) 262-286. 916 I. F. SAGÜÉS. BE NOVISSIMIS. VI perfecte satietur ; cum suprema hominis perfectio sit' in Deo per­ fecte tam cognoscendo quam amando. Gaudium vero nascitur ex Dei possessione ac proin bcatitudinem substantialem praesupponit 83. At si essentia metaphysica dicitur illud praedicatum esse, quod inter essentialia est’ primum et vehit radix ceterorum, seu quo beatus primo Deum possidet, et in beatitudine est sola visio, cum ex hac, ut ex radice, amor et gaudium dimanare putentur, quate­ nus, quin notio visionis per se amorem et gauduim essentialiter sup­ ponat, his visio essentialiter supponitur. Hinc iure visio dicitur bea­ tifica, cum sit velut fons beatitudinis totalis. Tamen amor et gau­ dium non fluunt ex visione ut proprietas ex essentia vel ut actus ex potentia. b) loannes de Quidorf. volens S.Thomam sequi, miram eam opi­ nionem statuit, quod beatitudinis essentia sit, non directa Dei visio, sed conscientia seu visio possession’s Dei ; quem tamen alii (Petrus d'Auvergne, Hervé Nedellec, loannes de Poully) refutarunt34. ARTICULUS IV De beatorum impeccabilitate Thesis 5. Beati sunt de facto et de iure impeccabiles. S.Th.. 1.2 q.4 a.4: Suârez, l.c., d.8 s.3: <19 s.l; <110 s.l; Sai.manticenses, Dc bcatit. disp4; Maz.zella. n.H87ss; R.J,Gummersbach. SI Unsihidlieltkeit und Befest'gunq in der Gnadc (Franckfurt a M. 1933) 94-117; P.Richard, Impéccabilitc: DTC 7,1275-1277. 84. Nexus. 2um. ex probatis, de essentia beatitudinis sive obiectiva sive formali constet, nunc beatitudo simpliciter sumitur, seu prout simul est et obiectiva et formalis, et de eius proprietatibus agitur, scii, de indefectibilitate ac de in­ aequalitate. Indefectibilitas vero potest inspici vel ex parte beati, seu num beatus per peccatum bcatitudinem destruere queat, vel ex parte Dei, seu num Deus ei finem aliquando sit allaturus. Unde agendum est in hac thesi de impeccabilitate beatorum ; in altera vero de beatitudinis aeternitate. 85. Notiones. Beati i.e. beatitudine formali iam affecti. Impeccabilitas, seu impossibilitas peccandi, est: a) Con­ sequens seu de facto, si ea mere consequenter ad factum (vel 33 Cf. S.Th , 1.2 q 3 a.4; q.4 a.Is; ScoTVS, In 4 d.49 q.7. Cum vero gau­ dium amicitiae aut ab amore am'citiae non differat aut in hoc essentialiter contineatur, in ca opinione censetur esse de essentia beatitudinis, non vero amor et gaudium concupiscentiae, cum iste amor semper ordinetur ad aliam actionem, quae sit boni concupiti consecutio, et hoc gaudium versetur imme­ diate non circa solum Deum in se. sed circa operationem qua Deus attingitur. Cf. SuÂRriz. 7,1.36-43; 9,3; Beraza, n.1296. M T.P.Müller. O S.B . La thèse de Jean Quidori sur la béatitude formelle: Mélanges Auguste Pelzer (Louvain 1948) 493-511; Id.. Les critiques dc la thèse de Jean Qu'dort sur la béatitude formelle: RechThAncMéd 15 (1948) 153-170. Cf. et E.M.Kuppers. C.SS R., Bicnavcnturansa y rcflexién segùn los tcôlogos del siglo XIV: Strena Raphael Trotta (La Plata 1947) 91-166. ______ L.l c.3 a.4. tmpeccabtlitas beatorum. th.5 n.82-89 917 huius praevisionem) non peccandi habetur. Ergo per se sola possibilitatem peccandi non excluderet, b) Antecedens seu de iure, si ante illud factum (etiam ut praevisum) iam est in sub­ iecto impossibilitas peccandi. Nos de utraque agimus, et quidem per modum unius pro­ banda, ita vero ut potius antecedentem respiciamus. Cum vero haec sit interna vel externa, prout ratio eius sit subiecto inter­ na vel externa, praescindimus in thesi ab hac quaestione, ce­ terum inferius in scholio breviter exponenda. 86. Adversarii. Origenes dicendus est utrumque the­ seos assertum negare, prout et eo gradu quo, iuxta dicta su­ perius (n.6), dicatur ipse putasse creaturas rationales, utpote capaces sive boni faciendi et conversionis etiam in inferno, sive peccandi etiam in caelo, esse vel in tempora plus minus longa vel in perpetuum, in successivo transitu a bono ad malum et a malo ad bonum. Origcnistae, si, ex alibi dictis, circulationem successivam docuerunt, eo ipso negarunt impeccabilitatem spirituum bea­ torum vel consequentem. 87. Valor dogmaticus. Impeccabilitas : a) Consequens est de fide divina et catholica·, b) Antecedens est certa in theo­ logia. 88. Probatur ex sacra. Scriptura. 1 Petr l,3s: Rege­ neravit nos... in hereditatem incorruptibilem ,ei incontamina­ tam et immarcescibilem... At si beati peccare possent, forte aliquando peccarent, immo mirum esset, si, in tam multis et in spatio totius aeternitatis, quidam eorum peccato non infi­ cerentur; quo posito, aut beatitudinem (v.gr. peccato gravi) amitterent, et sic ea non esset incorruptibilis, aut eam (v.gr. peccato levi) non amitterent, et sic ea non esset incontami­ nata. Ergo ii peccare nequeunt. Apoc 21,27: Non intrabit in eam (civitatem caelestem) aliquod coinquinatum aut abominationem faciens et menda­ cium. His verbis adeo emphaticis nequit non excludi pecca­ tum, non solum de facto, ut per se patet, sed et radicaliter seu de iure. At si beati peccare possent, peccatum non esset sic radicaliter exclusum. Ergo beati peccare nequeunt. 89. Probatur ex traditione. S.Augustinus (R 1956) : “Prima ergo libertas voluntatis (i.e. in iustitia originali) erat, posse non peccare : novissima erit multo maior, non posse pec- 918 I. F. SAGÜÉS, DR NOVISSIMIS. VI •care”; (R 2012): “Tunc... nobis concedetur, ne a Domino aliquando recedere possimus, quoniam nec velle poterimus. Ita enim nobis certum erit bonum, quo semper... cum Domi­ no erimus, ut ab eo recedere non velimus, nec velle possi­ mus” 1. 90. Ratio theologica. 1) Peccatum sive grave sive leve est. magnum malum. At beatitudo omne malum formaliter, seu ex suo conceptu, excludit. Ergo beati nequeunt pec­ care. 2) Beatitudo omne peccatum de facto excludit. At si bea­ ti peccare possent, id esset mirum, quod in tota aeternitate ne unum quidem leve peccatum in caelo admitteretur. Ergo beati peccare nequeunt. 3) Beatitudo omni anxietate ex suo conceptu caret. At si beati peccare possent, perpetuo essent anxii de amissione forte futura beatitudinis, vel aeterna per grave peccatum, vel tem­ porali per leve. Ergo ii peccare nequeunt. 91. Obiectiones. 1. lob 4,18: Ecce qui serviunt ei non sunt stabiles, et in angelis suis referit pravitatem. Ex his ergo, ii qui ser­ viunt Deo peccare possunt. At ii qui serviunt Deo sunt imprimis beati. Ergo beati peccare queunt. Dist. mai. Qui serviunt Deo peccare possunt, quatenus non sunt essentialiter impeccabiles, conc. mai.; quatenus de facto semper pec­ care possunt, subdist. : in statu viae, conc.; in caelo, nego. Locus obiectus est : a) Iuxta alios (Knabenbauer, Pesch, etc.) de angelis inspectis in momento probationis, et quorum multi lapsi sunt; horum ergo exemplum nobis viatoribus proponitur, ne nimiae securitati indulgeamus. b) Iuxta alios, ut S.Augustinum, de iniusfitia cuiuslibet creaturae, ex se instabilis et solo Dei dono perstantis, in comparatione ad sanctitatem Dei natura sua sancti ’. Nos putamus utramque opinionem loco obiccto consonare, ita ut per se de labilitate nostra, quam secunda opinio effert, agatur, et in eius confirmationem exemplum angelorum pravorum memoretur. Ceterum verba obiecta non dicuntur a Deo, sed ab Eliphaz, qui non semper recte locutus est (lob 42.7). 2. lob 15,15: Ecce inter sanctos eius nemo immutabilis, et caeli non sunt mundi in conspectu eius. Ex his ergo, nec beati sunt mun­ di. Ergo possunt peccare. Dist. mai. Beati non sunt mundi negative, seu ut obnoxii imper­ fectionibus negativis, cffnc. mai.; secus, nego mai. Locus obiectus sic intelligitur, ut beati sint mutabiles quatenus ulterioris perfectionis capaces sunt', et proin eo sensu non sint mun­ di, quatenus imperfectionibus negativis subsunt’. 1 S.Augustinus. Contra duas epist. Pelait. 3 7: MI, 44.600: “Hic erga prae­ ceptum est ut non peccemus: ibi praemium non nosse peccare?’ - KnabEnbaubr. Commentarius in librum lob (Parisiis 1886) 70s; Pesch. 3 n.457: S.Augustinus, /hi Oros. cont. Priscill. 10: MI, 42,677. Cf. tamen Gum­ mersbach, p.102s nota 21. • Suârw, 10,1,3; Knabenbauer, 203. I..1 C.3 A.4. IMPHCCABtLITAS BEATORUM. TH.S N.89-94 919 3. Beati libero arbitrio fruuntur. Ergo peccare possunt. Dist. mai. Beati sunt liberi in ordine ad amandum vel non aman­ dum Deum, nego tuai.; in ordine ad alia, conc. mai. Hanc solutionem, quam non omnes facile admittent, damus iuxta opinionem, quam, iuxta mox exponenda, praeferimus, de impeccabilitatis beatorum radice interna. At, etsi daretur eos esse interne liberos ad peccandum, saltem, iuxta omnes, ita divina providentia reguntur, ut dc facto nunquam peccare queant. 92. Corollarium. Perfectissima integritas beati. Huic erit illa, seu immunitas a qualibet concupiscentia, quae eum inordinate affi­ cere possit. 93. Scholion 1. De radice impeccabilitatis antecedentis in beatis. Iuxta omnes, impcccabilitas beati sic saltem est ei interna, quatenus ei interna est beatitudo, de cuius ratione saltem exigitiva est perpetuitas et proin exclusio peccati hanc impedientis. At de cius causa quasi proxima, seu qua de facto immediate ca obtinetur, opi­ niones pro modo concipiendi beatitudinem, ut ex se incorruptibilem vel secus, dividuntur. 1) Alii, ut Scotus, ita rem concipere videntur, ut exclusio pec­ cati obtineatur, non causa interna, scii, vel visione, cum haec sit in intellectu, peccatum vero in voluntate, nec ea necessario amorem inferat, vel amore, cum hic ex visione necessario non nascatur, sed causa externa, seu per Deum ita voluntatem beati continuo praeve­ nientem, ut haec in Dei fruitione perseveret, qua peccatum excluda­ tur. Sic ergo voluntas, etiam coram summo bono viso libera manens saltem quoad exercitium vel saltem quatenus actum amoris suspen­ dere potest, modo dicto a Deo praevenitur, quia omne peccatum a beato abesse debet .** 2) Opinio vero communis cum S.Thoma eam impeccabilitatem unice per causam beato internam explicat, ita scii, ut voluntas circa summum bonum visum sit ad amorem necessitata, quin ergo illud nolle vel ab cius visione cessare queat. Sane beatus coram summo in se et sibi bono, in quo ergo nulla mali ratio est, caret indifferentia iudicii (obiectum partim bonum partim malum supponente) ac proin et libertate ; ergo illud amat necessitate et specificationis et exercitii seu quatenus nec actum contrarium ponere nec actum amoris sus­ pendere potest 94. At huius opinionis auctores in ulteriori determinatione suae conceptionis dissentiunt, a) Iuxta Durandum, una visio impeccabili­ tatem infert, non vero ut est solius Dei, sed ut attingens in Verbo omnes res et actiones ad beatum pertinentes et omnia adiuncta quae eius voluntatem ad bonum vel ad malum inducere possent ; sic enim cavetur quilibet defectus in intellectu practico, ve! error speculativus et quaelibet alia inconsideratio, ex quibus peccatum venire posset’. At id huic opinioni obest, quod visio, qua Dei et proin qua beatifi­ cans, peccatum non excluderet. b) Iuxta alios, visio peccatum excludit, sed solum mediante amo­ re ad quem illa nécessitât et qui ad non peccandum cogit. Sic, iuxta 4 Scotus, In 1 d.l q4; d.49 q.4; q.6. 5 S.Th., 1 q.62 a.8; 1.2 q.4 a.4; q.5 a 4. Cf. Gonet, Dc ultimo fine ho­ minis, disp.4 a.4s • Durandus, In 2 d.7 q.l; d.23 q.l. Cf. S.Th., De ver. q.24 a.8. 920 1. 1·'. SAGUES, Wi NOVISSIMIS. VI Suarez, Capreolus et Soto, et iuxta Medina, Vitoria At in hac opinione, etsi bene peccatum excludente, ipsa impeccabilitas intelligi sine actuali amore non posse videretur, ita ut ea cessaret, si, posita visione, Deus concursum ad amoris actum suspenderet. c) Iuxta alios, una visio ratione sui obiecti, seu summi boni, ad impeccabilitatem, etiam secluso amore, sufficit. Sic cum Caietano, Suarez et alii multis. Id videtur consonare rationi S.Thomae supra allatae de amissione libertatis, coram summo bono, ad non aman­ dum nisi Deum immediate aut alia sed in ordine ad Deum. Haec opinio videtur praeferenda, cum visio per se ipsam, indifferentiam iudicii liberae electioni necessariam follat ; at ea non negat, pecca­ tum in beatis de facto, etiam amore in Deum, necessario excludi. N.B. Impeccabilitas, quae est metaphysica vel physica prout me· taphysice vel physice peccato repugnet, in beatis est: iuxta alios, ut Gonet, metaphysica relate ad pcccatïim actuale et ad habituale; iuxta alios, ut Salmanticenses, physica relate ad utrumque pecca­ tum ; iuxta alios, ut Suarez, metaphysica relate ad actuale, physica vero relate ad habituale ’. 95. Scholion 2. Necessitantur beati ad id quod perfectius est? Cum beati necessario ament omnia, ouae cum amore Dei sunt neces­ sario nexa, quaeritur utrum ii inter duas res, quae Deo placeant, eam necessario eligant, quae Ipsi hic et nunc magis placet, an possint eam, quae Deo minus placet, eligere; aliis verbis, quaeritur num in beatis morales eiusmodi imperfectiones esse queant. Iuxta Lugo cui alii assentiuntur, semper necessitantur non physice, sed certe moraliter, ad eligendum id quod Deo magis placet ‘°. ARTICULUS V De aeternitate beatitudinis Thesis 6. Beatitudo est aeterna de facto ac de iure. S.Th.. 1 q.10 a 3; 1.2 q.5 a.4; Scotus, In 1 d.49 q 6; Suarez, l.c., 14; Gonet, l.c., d.6 a.2; Lennerz, n.25-32. 96. Nexus. Ex probatis, beatitudo est indefectibilis ex parte beati, scii, quatenus hic eam per peccatum destruere nequit. At estne ea pariter indefectibilis ex parte sua, ita ut ex se deficere nequeat vel ut saltem de facto numquam defec­ tura sit? Sane aeternitas beatitudinis et impeccabilitas sunt intime connexae, quatenus illa hanc exigit; at haec non ne­ cessario infert illam. Quid ergo de duratione beatitudinis? 97. Notiones. Beatitudo sumitur hic complexive, seu ut est actualis unio subiecti cum obiecto beante. 7 8 0 x0 Suarez, 10.1.9; B Medina, In 12 q.4 a.4. Sic JIukter. 3 n.686. Suarez, n.16-24; Salmanti CENSES. l.c., disp.4 1 n.4; Gonet. l.c. d.4 a.4. Gonet, l.c., d.4 a.5; Salmanticenses, l.c., d.4 n.4.17; Suârez, 10,21-24. Luco, De ineam. d.2 s.2 n.24; d.26 s.10 n.142; Pesch, 3 n.463. i..l c.3 λ.5. aeternitas beatitudinis. τη.6 n 94-99 92 ί Est aeterna i.e. a momento quo incipit, durat et sine interruptione et a parte post sine fine. Aeternitas ergo sumitur hic, non stricte seu pro duratione tota simul, ac initium, suc­ cessionem, finem essentialiter excludente, sed late ut aeterni­ tas inferni seu simpliciter pro 'duratione sine fine. Aeterna de Facto i.e. asseritur eam durationem haberi, quin ulterius ratio eius determinetur. Aeterna de iure, nempe: a) Non ex mero dono Dei gratuito, sed ex natura sua perpetuitatem exigit, fere ut anima humana. b~) Est intrinsecus incorruptibilis, quatenus dissolvi nequit, vel causa intrinseca, vel causa extrinseca sive creata, naturaliter agente, sive increata, secundum potentiam ordi­ nariam, seu secundum rerum naturam et exigentias naturales, operante. Tamen de absoluta Dei potentia beatitudo, ut quod­ libet ens contingens, a Deo, per influxus conservativi suspen­ sionem, annihilari posset. Perpetuitas ergo est essentialis proprietas beatitudinis, ut theologi communiter docent '. 98. Adversarii. Origenes et Origenistae, at iuxta dic­ ta superius (n.6). Scoto ea est opinio, quod, etsi perpetuitas sit uno vel alio modo de ratione beatitudinis, haec non sit corruptibilis intrin­ sece, sed solum ex voluntate Dei, cum voluntas beati libere posset non imperare visionem nec uti caritateB. Granado negat perpetuitatem sic esse de ratione beatitu­ dinis, ut haec nequeat esse sine illa v.gr. in beato quem Deus repente destrueret3. 99. Doctrina Ecclesiae. Beatitudo est de facto aeterna. C.Lateranense (D 429): "... Resurgent... ut recipiant secun­ dum opera sua..., isti cum Christo gloriam sempiternam” (cf. et D 430). Benedictus XII (D 530): “Definimus: quod... animae sanctorum... habent vitam et requiem aeternam...; quod­ que... in eisdem... visio et fruitio sine aliqua intercisione (al. intermissione) seu evacuatione praedictae visionis et frui­ tionis... continuabitur... usque in sempiternum”. Accedunt: Symbola profitentia articulum “in vitam aeter­ nam”, ut Apostolicum (D 69), Epiphanii (D 13), Fides Da1 S.Th., 1 q.64 a.2; 1.2 q.5 a.4; SuârEz. d.14; VâzquiJ:, In 1.2 <1.21 ; Gotti, Dc bcatit. q.2 dub.7. Cf. tamen Scotus, In 4 d.49 q.6. 2 Scotus, l.c. 3 I.Granado, S.I., In 1.2 contr.l tr.3 d.3: cf. BeraJza, n.1305, 922 I. F. SAGÜÉS, DE NOVISSIMIS. VI masi (D 16), Aihanasianum (D 40); C.Tridentinum (D 809 842) : obiectum meriti est vita aeterna. 100. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica de­ finita (D 429 530) quoad aeternitatem de facto. Certa in theo­ logia, quod perpetuitas sit saltem aliquo modo de ratione bea­ titudinis. Communis et moraliter certa, quoad intrinsecam in­ corruptibilitatem. A. Beatitudo est aeterna de facto. 101. Probatur ex sacra Scriptura. Ex locis fere innu­ meris, ubi res indicatur, pauci afferuntur. Terminis positivis. Mt 25,46: Ibunt... iusti... in vitam· aeternam. 1 Thess 4,16: Et sic semper cum Domino erimus. 2 Cor 4,17: Quod in praesenti est momentaneum... aeternum gloriae pondus operatur in nobis. Sap. 5,16: Iusti autem in perpetuum vivent “. Terminis negativis. 1 Petr 1,4: Regeneravit nos... in here­ ditatem incorruptibilem et incontaminatam et immarcescibi­ lem. 1 Petr 5,4: Percipietis immarcescibilem gloriae coronam. To 16,22: Gaudium vestrum nemo tollet a vobis. Apoc 3,12: Qui vicerit... foras non egredietur amplius. Apoc 21,3s: Et ipsi populus eius erunt..., et mors ultra non erit (cf. 1 Cor 9,25). 102. Probatur ex traditione. SS.Patres aeternitatem beatitudinis efferunt agentes, alias de ea sola, alias de ea et de inferno aeterno. Theophilus Antioch. (R 176): “Lege... scripturas..., ut... aeterna Dei bona consequaris”. S.Irenaeus (R 239): lusti “semper percipiunt regnum”. S.Basilius (R 976) : Aeque dicitur aeternus ignis ac vita aeterna; cum vero haec non ha­ beat finem, ergo nec ille. S.Augustinus (R 1788) : In caelo Deus “sine fine videbitur... Vacabimus et videbimus... Ecce quod erit in fine sine fine”. Theodoretus (R 2154): “Promi­ sit munificus donator se daturum esse non caducum aut tem­ poraneum quid, sed aeternam bonorum fruitionem...” 5 103. Ratio theologica. Ratio sola nequit probare beatitudinem esse de facto aeternam, si praescindat a secunda parte. Hac vero posita, sic ait: Beatitudo est natura sua aeter­ na. At Deus se naturis rerum accommodat de lege ordinaria. ‘ Cf. et Mt 19.25; Mc 10 17.30; I.c 16.9; Io 3 15«; 1.14 36; 6.40: 10.28; 17.2; Rom 2.7; 6,22; 2 Cor 5,1; Hebr 9.15; 1 Io 2,25 0 Ad eandem veritatem ex monumentis christianis antiquis probandam, cf. ^A.TSCHTHaiXr, η.467. 1..1 C.3 A.5. AETERNITAS BEATITUDINIS. ΪΗ.ό N.99-105 923 Ergo beatitudo est de facto aeterna, cum non appareat ratio dicendi, Deum in hac re iuxta legem ordinariam non agere. B. Beatitudo est de iure aeterna. 104. Probatur ex traditione. S.Augustinus (R 1674). Beatitudo nequit esse vera, quin sit perpetua : “Cum ergo beati esse omnes homines velint, si vere volunt, profecto et esse immortales volunt; aliter enim beati esse non possunt... Nul­ lo modo igitur esse poterit vita veraciter beata, nisi fuerit sempiterna” (S.Tn., 1.2 q.5 a.4). Catechismus Rom. (1,13,3). Beatitudo exigit perpetuita­ tem : “Felicitas ex omnibus bonis sine ulla mali admixtione cumulatur; quae cum hominis desiderium expleat, in aeterna vita necessario consistit ; neque enim potest beatus non mag­ nopere velle, ut illis bonis quae adeptus est, sibi perpetuo frui liceat. Quare nisi ea possessio, stabilis et certa sit, ma­ ximo cruciatu timoris angatur necesse est”. 105. Ratio theologica. 1) Beatitudo nequit esse vera, quin sit perpetua. Nam: a) Beatus qui non esset futurus semper beatus: aut, id ignorans, malum ignorantiae in re magni pro se momenti haberet; aut, cum nequiret, ut patet, de beatitudinis duratione, saitem aliquando, non cogitare; vel hanc reputans esse perpetuam malum erroris haberet, vel de ea perpetuitate du­ bitans malum haberet anxietatis, eo magis quo vividius beati­ tudinis excellentiam perciperet. b) Beatitudo habens finem : contra beati voluntatem, ma­ lum amissionis summi boni secum ferret; secundum beati vo­ luntatem, vel saltem sine eius repugnantia, nequiret vera dici, cum eius finis appeteretur vel sine dolore susciperetur. 2) Beatitudo caret corruptionis principio: a) Interno, cum omnia eius elementa sint et spiritualia (ac proin simplicia) et habitualia seu de se habentia esse permanens: anima, gratia, lumen. b) Externo, cum et anima, utpote natura sua immorta­ lis, et gratia ac lumen, utpote simpliciter supèrnaturalia, ab uno Deo pendeant; cum lumen et intellectus, dum sunt, et exigant concursum accommodatum, et, hoc posito, necessa­ rio operentur; cum voluntas continuam infusionem luminis in animam prohibere nequeat, quo posito, actus intellectus, ex summo evidentiae gradu, imperio voluntatis subtrahitur, et (id quod Scotus negat) cum aliunde voluntas visionem impedire non possit, utpote necessario adhaerens summo bono clare ap­ 924 1. y. SAGUES, to. NÔVtSSlMÎS. vt prehenso ac cuius amissio rationem haberet puri mali, quod non est obiectum eius adaequatum. At Deus naturis rerum se accommodat, ut ea prom elementa intrinsece incorruptibilia conservet et cum eis necessario agentibus concurrat. Ergo beatitudo caret principio corruptionis externo.. 106. Obiectiones. A) In primam partem. Duratio operis me­ ritorii finita est. Ergo et praemium. Nego cons. Opus iusli meretur beatitudinem, ut aeternam, secun­ dum aequalitatem proportionis (S.Th., 1.2 q.114 a.3). 2 Cor 4,17: Id enim quod in praesenti est momentaneum... aeternum gloriae pondus operatur in nobis... C.Tridentinum (D S42) : “Si quis dixerit hominis iustificati bona opera... non vere mereri... vitam aeter­ num... A.S.” Christus vero operibus durationc finitis infinite meruit; nil ergo mirum si opera iusti, ob meritorum Christi participationem, digna merito durationc infinito esse putentur, maxime cum sufficiat inter opus et praemium aequalitas proportionis ct ideo aestimanda etiam ex dignitate remuneratoris. Ceterum, cum gratia sanctificans sit de se permanens, ac de facto in beato semper maneat et cum ius hereditatis illi gratiae inhaereat, hereditas debet etiam perpetua esse. Item opus bonum iusti beatitudinem de condigno meretur. At beatifudo sine perpetuitate nequit vera esse. Ergo et hanc illud opus meretur ", 107. B) In alteram partem. 1. Gratia habitualis est corrupti­ bilis. Ergo et beatitudo quae ei annectitur. Dist. mai. Gratia habitualis est corruptibilis de potentia Dei ab­ soluta, conc. mai.; de potentia Dei ordinaria, subdist.; in caelo, nego; in hac terra, iterum subdist.; ob peccatum, cctnc.; secus, nego. Gratia, ut omne ens creatum, potest a Deo annihilari; at de po­ tentia Dei ordinaria est incorruptibilis, utpote principio corruptio­ nis carens ac priin habens esse de se permanens, ct nonnisi ob pec­ catum est corruptibilis, quatenus ob hoc homo meretur ut a Deo illa privetur. At peccatum nonni in hac vita est. 2. Visio et amor beatitudinis inamissibiles non distinguuntur a visione et amore aliquando forte defecturis. Ergo visio et amor beatitudinis perpetuitatem non exigunt. Dist. mai. Visio et amor inamissibiles a defecturis non distin­ guuntur physice et entitative, conc. mai.; moraliter, nego mai. Nam in primo casu appetitum explent, non vero in altero; cum enim beatus, ex dicendis, durationem beatitudinis ignorare nequeat, huius aeternitas singulis momentis ab eo cognoscitur, quo sensu intentionali et obiectivo, etsi non reali ac formali, ea potest dici esse tota simul in quolibet instanti (aliquo modo ut aeternitas Dei), ita ut sic animum plene iam satiare possit. Beatitudo vero non aeterna, vel ut talis non cognita, non esset sine anxietate. Hinc valor physicus entis creati a duratione cius non pendet, at valor eius moralis ex perpetuitate specifice mutatur. Ut enim dam­ natio non esset plena, nisi ea ut aeterna a damnatis perciperetur, sic nec beatitudo ’. * Cf. Suauz, 14,1.6s. ’ S.Th., 2.2 q.18 a.3; Suarez, 14,3,5. ί,.1 C.3 A.S. AEÏERNtïAé ilEAÏi'fl'iiiNÎS. *fH.6 N.iOS-109 925 3. Beatitudo coniungi potest, ut in Christo mortali, cum dolore et tristitia. Ergo non necessario omnem anxietatem excludit. Dist. mai. Beatitudo potest coniungi cum dolore, qui sit circa beatitudinem essentialem, nego mai.; circa alia obiecta, subdist.: si ea nondum est etiam accidcntaliter obtenta, conc.; secus, nego. Anxietas circa ducationem beatitudinis attingeret ipsam beatitu* di nem essentialem, dum dolor et tristitia Christi, non hanc, sed so­ lum accidentalem afficiebant. 108. Scholion 1. In quibus elementis beatitudo sit aeterna. Beatitudo est aeterna in concreto; a) Quoad elementum negativum exclusionis omnis mali ", et quoad principia habitualia beatitudinis essentialia, scii, gratiam sanctificantem, plurcs virtutes infusas, lu­ men gloriae. b) Quoad actus visionis, amoris, gaudii, quos ea includit. Nec interruptio eorum datur: “Visio et fruitio, ait Benedictus XII (1) 530), sine aliqua intercisione... continuabitur... usque in sempi­ ternum”, et sane vel peccatum leve, quod causa eius interruptionis esse posset, in caelo non datur ; unde angelus inde aliquo missus in visione beatifica manet (Mt 18,10). Immo ex iis verbis Benedicti XII ulterius eruitur, non solum beatitudinem actualem esse ininterruptam—quod clare ibi defini­ tur—sed in beatis non dari probabilius continuatam illorum actuum successionem, sed eosdem numero actus perseverare in aeternum, quibus beatitudo incepit, ita ut in hoc sit quaedam beatitudinis assimilatio ad immutabilitatem Dei ’. Celerum nec ratio nec potentia esse videntur, ut intellectus (et consequenter voluntas, cum de summo bono agatur) ex uno ad alium actum transeat, cum Deus ei se videndum continuo praebeat et sic eum sine intermissione ad se trahat. c) Quoad quasdam perfectiones accidentales semper ac neces­ sario, sive ex natura rei sive ex lege Dei, beatitudini essentiali an­ nexas, v.gr., gaudium de aliquibus bonis creatis, mutuum beato­ rum amorem, dotes corporis gloriosi, etc. Aliae perfectiones acci­ dentales non erunt, numero eaedem perseverantes, cum beati queant v.gr. variis temporibus varios considerationis et gaudii actus circa res crea'as elicere, etsi perpetuo in iis manente et potestate haben­ di ad libitum illos actus et continua horum vicissitudine per tran­ situm ex cogitatione unius rei ad cogitationem alterius '°. 109. Scholion 2. Dc securitate beatitudinis. Securitas, seu cognitio certa perpetuitatis beatitudinis, requiritur in beato ad bea­ titudinem perfectam, vel saltem ut conditio necessaria, ut vult Sua­ rez ", vel ut de eius essentia ex parte subiecti, ut putant plures cum Viva °. Nam ut perpetuitas, quae est beatitudinis proprietas essen­ tialis, se habet ex parte eius et est necessaria in actibus formaliter beatificis, qui sine ea appetitum explere nequirent, sic et securitas de perpetuitate, quae non se habet ex parte beatitudinis ut pro8 Apoc 21.4: Absterget Deus omnem lacrimam ab oculis eorum... Cf. Apoc 7,16s; 14 13; 2 Cor 5 1-4; Hcbr 4.9. ® Scheeben § 93 in fine; Palmieri. §81 1; Michel. Les mystères... 24 26.131. Iuxta Laiiousse vero datur in beato indefinita actuum successio (n.322). 10 Suarez, 14 1 4; Palmieri, §81.2. 11 Suarez, 14 3,6; Dc ang. 5.7.5. u D.Viva. S.I.. De beatit. q.8; Muncunill, n.928-937; Pesch, 3 n.467. Cf. vero Scotus, l.c. 926 t. F. SACÜés, Dfi N0VÎSSIM1S. VI prietas eius, cum possessio Dei iam sit de se perpetua et appeti­ tum plene satians, sed ex parte subtecti, videtur esse saltem condi­ tio sine qua non beatitudinis, seu ut appetitus plene satiari valeat. a) Beatos esse de facto securos de sua beatitudine est omnino clarum. Nam evidenter ii cognoscunt id quod in vita crediderunt, ut est beatitudo perpetua. S.Cyprianus : “Illa stabilis et firma et perpetua securitas... Parentum, fratrum... (nos) turba desiderat, iam de sua incolumitate secura” ”. b) Ea securitas requiritur ad beatitudinem perfectam. S.Augustinus: “Nam quomodo beati, si incerti?... Qui quonam modo beati possint esse non video, quibus incerta est ipsa sua beatitudo”. “Quae beatissima esse non poterit nisi de sua fuerit aeternitate certissima... Non enim beata erit (anima) nisi secura”“. Appetitus non plene satiaretur, nisi anxietas circa perpetuitatem a beatis omnino exclu­ deretur (cf. R 1756). 110. Scholion 3. Qualis sit dtiratio beati. Duratio beati non est tempus, sed aevum. Dum aeternitas proprie sumpta est Dei, en­ tis prorsus immutabilis, et tempus est substantiae sive intrinsece sive extrinsece mutabilis, aevum est substantiae intrinsece immuta­ bilis, at quae vel actu vel potentia propter actus sibi succedentes quodammodo transmutetur, ut sunt angeli (S.Th., 1 q.10 a.5). At in beato : nec anima nec corpus transmutationem ullam patiuntur ; ipsa visio est unus idemque actus ininterruptus ; tamen est potestas ac­ tuum successivorum circa alias res et proin cuiusdam transmuta­ tionis. Ergo duratio eius est aevum. ARTICULUS VI De beatitudinis inaequalitate Thesis 7. Beatitudo est inaequalis pro meritorum di­ versitate. S.Th., Suppl, q.93 a.3; Suârez, De Deo tr.l,2,20s; Salmanti censes, Dc visione Dei disp.5; Muncunill, n.1043-1047. 111. Nexus. Inaequalitas beatitudinis est alia huius pro­ prietas, quae, reliquis iam consideratis, nunc tractanda venit. Eo enim posito, quod omnes iusti decedentes beatitudinem perfectam obtinent, haec subit animo quaestio, an ea sit singulis beatis inaequalis, cum in hac vita non omnes iusti vitam Christianam pari perfectione duxerint. Huic quaestioni respondet thesis. 112. sumpta. u 14 ML ML Notiones. Beatitudo i.e. essentialis simpliciter S.Cyprianus, De mort, n.3.26: ML 4,585.601. S.Augustinus, Dc Gen. ad litt. 11,17,22: ML 34,438; De civ. Dei 10 30: 41,310s. Cf. De civ. Dei 12,20; 22,30: ML 41,369s.801; De Trin. 13,8: 42,1022s. L.l C.3 λ.6. inaequalitas beatitubinis. th.7 n. 109-114 927 Est inaequalis. Statuitur diversitas beatitudinis, non quoad obiectum vel actus specificos in ipsum, sed gradualis, ita vero ut ab obscura quaestione explicandi modum, quo ea haberi possit, praescindatur in thesi. Pro diversitate meritorum. Gloria datur ob gratiam sanctificantem, cui ius hereditatis inest ; at ea gratia meritis proportionatur ; ergo inaequalitas beatitudinis proxime in gra­ tia sanctificante, remote vero in meritorum diversitate fun­ datur. Ergo thesis non valet pro infantibus, utpote meriti inca­ pacibus, quibus omnibus beatitudo est aequalis, sed solum pro adultis, quibus omnibus ceterum per se aequalis censenda est esse initialis gratia baptismi1. 113. Ea inaequalitas consistit, ut patet, non in obiecto, sed in actibus visionis, amoris, gaudii ; qui actus, utpote facultatibus fini­ tis eliciti, gradualiter diversi in diversis beatis esse possunt: pri­ mario vero ea est in visione, a qua, ut a praevia conditione, reli­ qui actus pendent. Visio vero pendet proxime ut a causa physica a luminis gloriae gradu, qui singulis pro gradu gratiae sanctifican­ tis varie competit. inaequalitas vero sic explicari posset relate ad visionem (con­ sequenter relate ad atnorem et gaudium). Visio potest inaequalis esse: a) Subiective inspecta, tam intensitate, quae solet esse prima inaequalitas in qualitatibus eiusdem rationis, quam claritate, quae, ceteris paribus, ex intensitate cognitionis pendet, b) Hinc et objec­ tive sumpta, tam quoad obiectum primarium seu ipsum Deum, cum Deus, utpote infinitus, a nullo intellectu finito cognoscibiliter exhau­ riatur et proin ab illo plus minusve perfecte pro diverso lumine glo­ riae attingi queat, quam quoad obiectum secundarium seu creaturas in Deo causaliter contentas, quarum eo phires et eo clarius videri pos­ sint. quo ipse Deus perfectius attingatur. Hinc Deus videtur totus sed non totaliter: totus extensive seu secundum omnes perfectiones et absolutas et relativas ; non totali­ ter, ita ut haec particula sumatur, non subiective seu ex parte vi­ dentis, cum hic ea tota qua potest vi Deum videat, vel ut connotans summe claram rei visionem, cum sic et ipsae res creatae a solo Deo sint cognoscibiles; sed obiective seu ex parte obiecti, cum beatus non pec'O’at totaliter Deum, sive perfecte seu quoad ipsius infinitam cognoscibilitatem, sive extensive seu quoad omnes in Deo virtualiter contentas creaturas possibiles, tam quoad individua omnia quam etiam quoad rationes specificas (S.Th., 1 q.12 a.7s) 114. Adversarii. Iovtnianus dicebat merita et praemia iustis, demerita et poenas iniustis, esse aequalia0. Novatores s.XVI docebant beatitudinem, non propter me1 Cf. SuÂREz, Dc baptismo q.69 s.3 n.1-5. ’· Alii aliter rem explicant, v.gr. VaJzquez. In 1 diso.53 c.4; Toledo, Za 1 q.12 a 7. De inaequalitate beatitudinis apud antiquos Scholasticos cf. Wiciq, ç.c., 238-255. ? ^.Hieronymus, A(fyy loyith ?.18$·, ML, 23,312s, 928 I. F. SAGÜÉS. DE NOVISSIMIS. VI rita, sed propter Christi iustitiam, quae omnibus credentibus aequaliter imputetur, conferri, ac proin eam esse omnibus iustis aequalem s. 115. Doctrina Ecclesiae. C.Florentinum (D 693) docet animas decedentium sine macula “in caelum mox recipi et intueri clare ipsum Deum... pro meritorum tamen diversitate alium alio perfectius”. Visio ponitur hic manifeste pro tota beatitudine, vel saltem ut pars eius praecipua, et ideo virtualiter etiam pro amore et gaudio, cum, ex natura rei, intensitas horum pendeat ex gradu visionis. C.Tridentinum (D 842): “Si quis dixerit... ipsum iustifi­ catum bonis operibus... non vere mereri gloriae augmentum: A.S.”. His supponitur sine dubio id quod per se patet, bona opera posse esse in singulis diversa et numero et perfectione. Aliunde cum “gloria” in fontibus semper sumatur de beatitu­ dine, formula indeterminata “gloriae augmentum” de beatitu­ dine saltem essentiali sumi debet. 116. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica de­ finita: explicite quoad visionem (D 693) ; saltem theologiae certa, quoad alios beatitudinis actus, cum gradu respondeant visioni, et in genere quoad beatitudinem (D 842), cum certo constet bona opera posse esse in singulis diversa et numero et perfectione. 117. Probatur ex sacra Scriptura. Beatitudo dicitur dari ut merces; at dc ratione mercedis est ut labori seu meri­ tis respondeat. Mt 5,12: Merces vestra copiosa est in caelis. 2 Io 8: Videte... ne perdatis quae operati estis, sed ut niercedem plenam accipiatis. Dicitur. merces secundum opera dari ; quod sane non solum quoad factum praemii vel poenae, sed et quoad horum gradum sensu obvio intelligendum est. 1 Cor 3.8: Unusquis­ que autem propriam mercedem accipiet secundum suum la­ borem. 2 Cor 9,6: Qui parce seminat, parce et metet; et qui semi­ nat in benedictionibus, de benedictionibus et metet. Haec, etsi directe de eleemosynis dandis sint, illud principium generale supponunt, praemium diversitati meriti respondere* 3*. 1 Cor 15,41 : ... Stella enim a stella differt in claritate. Sic 5 Cf. KatsciithalER. p.l29s. 3* Cf. Spicq, o.c., 365; Corn Ely. Epistola ad Corinth:os altera (Paris 1 n00 » 243s. Negat vero agi ibi de inaequalitate praemii J.B.Uauer Num beatitudinis accidental's varii gradus Scripturarum testimoniis probari queant: VerDom 31 (1052) 276s, ι,.Ι c.3 λ.6. inaequalitas beatitudinis. th.7 n.114-120 929 el resurrectio mortuorum. Haec sunt proprie de inaequalita­ te gloriae corporis et proin accidentalis ; at a fortiori inaequa­ litatem gloriae essentialis supponunt, cum illa huic respondere putanda sit *. 118. Probatur ex traditione. SS.Patres rem exponunt appellantes non raro textus Scripturae nuper allatos. Aphraates (R 696). Memorans 1 Cor 3,8 et 15,41s, dicit gloriam esse pro diversis diversam'. “Noveris itaque, etiam cum ad vitam ingredientur homines, mercedem pariter fore mercede ampliorem, gloriam gloria insigniorem, et praemium amplius altero”. S.Ephraem (R 170). In beatitudine erunt multi gradus pro cuiusque labore: “Sunt qui sedebunt in secundo gradu, alii in tertio, alii ad trigesimum, alii sedebunt in supernis... Unus­ quisque enim obtinebit ab ipsa iustitia mercedem iuxta labo­ rem suum”. S.Hieronymus (R 1383). Diversitati virtutum diversa praemia respondent: “Iam nostri laboris est, pro diversitate virtutum diversa nobis praemia praeparare... Si omnes in caelo aequales futuri sumus, frustra nos hic humiliabimus, ut ibi possimus esse maiores”. S.Gregorius M. (R 2308). Memorans Io 14,12, dicit nos pro diversa ratione agendi facere posse, ut dein praemio diver­ simode donemur: “Quia in hac vita nobis est discretio operum, erit in illa procul dubio discretio dignitatum, ut quod hic alius alium merito superat, illic alius alium retributione transcen­ dat”. (Cf. et S.Augustinus, R 1331.) 119. Ratio theologica. 1) lusta et sapiens providentia petit ut in praemiis poenisve statuendis proportio cum meritis vel demeritis servetur. At, ex experientia, merita iustorum sunt valde inaequalia. Ergo et praemia erunt diversa. 2) Ex voluntate Dei haec vita est praeparatio ad futuram, et proin huius perfectio respondere debet perfectioni vitae ter­ renae. Sed hanc alii aliis perfectius ducunt. Ergo. 3) Diversitate praemii homines ad actus virtutum perfec­ tiores eliciendos inducuntur (S.Hieronymus, R 1383). 120. Obiectiones. 1. Mt 20,1-16: Simile est regnum caelorum homini patrifamilias, qui exiit primo mane conducere operarios in vineam suam. Conventione autem facta cum operariis, misit eos in 4 Cf. CornEly, Prior epistola ad Corinthios (Parisiis 1909) 494; Dover, Las epistolas... § 125. Aliter vero BauEr, l.c. 276, sequens Hüby, Première Epître aux Corinthiens (Paris 1946) 386. TEOIfOGÎA IV 30 930 T. F. SAGÜÉS, BE NOVISSIMIS. VI vineam suam. Dein, promittens eis iustam mercedem, misit alios circa horam tertiam et sextam et nonam et undecimam. Et tandem reddidit omnibus mercedem. Cum venissent ergo qui circa undeci­ mam horam venerant, acceperunt singulos denarios. Venientes au­ tem et primi... acceperunt... ct ipsi singulos denarios. Et... mur­ murabant... dicentes: Hi novissimi una hora fecerunt, et pares illos nobis fecisti, qui portavimus pondus diei et aestus. At ille (pater­ familias) respondens uni eorum, dixit: Amice, non facio tibi iniuriam: nonne ex denario convenisti mecumf... Volo autem et huic novissimo dare sicut et tibi. Aut non licet mihi quod volo facere? Unde, operariis vineae inaequaliter laborantibus, aequalis merces datur. At merces est beatitude. Ergo beatitude est omnibus aequalis. Dist. mai. Operariis datur pro labore inaequali merces aequalis quoad substantiam, conc. mai.; quoad gradum, subdist.: pro aequaji merito, conc.; secus, nego. Eo posito quod parabola sit de salute aeterna ac de labore pro ea, en, ex multis eius parabolae expositionibus**, aliquae, iuxta quarum singulas agitur in ea : a) De electione et de non electione ad gloriam, ut pendente a sola Dei voluntate, non vero “de maiori aut minori gloria eleeforum” ‘. b) De beatitudine obiectiva seu quoad obiectum omnibus eadem ’. c) De subiectiva omnibus aequaliter danda ob eundem laborem, cum vel postremi una hora tantum operis quantum alii tota die la­ borantes fecerint d) De subiectiva aequaliter danda, at non praecise inaequaliter laborantibus. Nempe merces aeterna non pendet ex antiquitate vo­ cationis nec ex diuturnitate vel intensitate laboris, cum forte omnes intense laborent, sed proxime ex gratia Dei, ex qua pro cius copia digniora evadunt opera et quam tamen Deus pro sua. voluntate in­ aequaliter distribuit, ita ut forte consummatus in brevi multa tem­ pora, non ob laborem externum magnum vel diuturnum, sed ob in­ ternum fervorem ex maiore gratia prodeuntem, expleat. Unde verba “aut non licet mihi facere quod volo” non sunt mere de praemio, sed et de gratia a Deo ad libitum diverso gradu danda, a qua tamen meritum et praemium pendet". e) De beatitudine aequali quoad substantiam sine ulteriori de­ terminatione v. gr. quoad gradum’. Si enim, iuxta S.Ioannem Chrys., "nec oportet omnia quae in parabolis sunt ad litteram scrutari, sed cum scopum ad quem institutae sunt didicimus, tunc decerpere nec «· Knabenbauer. Commentarius in cvangelium seeundum Matthaeum (Pari­ siis 1922) 179s. ° Sic Petavius, De Deo 7.11,5. A.Durand, S.I.. Evangile selon Saint Mat­ thieu (Paris 1927) 366-368, putat non agi ibi de vita aeterna sed de vocatione qua Gentes in fine temporum in Ecclesiam Christianam admittuntur eodem ti­ tulo ac ludaei a saeculis vocati ac laborantes. Nec, iuxta D.Buzy, S.C.I.. Evangile selon Saint Matthieu: PirClam 9 (Paris 1950) 262s, agitur de vita aeterna, sed de Pharisaeis, qui iamdiu in servitio Dei laborare et de pecca­ toribus recenter conversis ac serius vocatis, qui pari iure in regnum Christi admittuntur. * S.Th., 1.2 q.5 a 2 ad 1: In Mt 20; Hurter, 3 n.668. 7 Sic Maldon Ano, In Mt 20,8 (M.ussiponti 1596) 467s. 8 Suarez, 2,20,18s; RnabenbauKr, 181s; L.Fonk, S.I., Lc parabole del Sig­ nore (vers. W.Bertini) (Roma 1924) n.187. u S.Augustinus, R 1502; S.Gregorius M.. R 2308; Katschthai.er. n.146 nota 5. Videtur idem tenere Lagrange, Evangile selon Saint Matthieu (Pa­ ris 1927) 385. L.l c.3 λ.6. inaequalitas beatitubinis. th.7 n.120-121 931 amplius inquirere" '°, scopus in hac is videtur esse, ut' doceatur glo­ riam omnibus, sive citius sive serius Deo adhaerentibus pariter tri­ bui, et id quidem forte ne iudaci mirarentur quod etiam gentes, se­ rius ac ipsi ad fidem vocatae, eodem praemio essent donandae; quin vero sic negetur inaequalitas retributionis gloriae pro inae­ quali merito. His ergo positis, ea parabola docet, saltem primario, gloriam aequalem quoad substantiam omnibus dari. Diversitas quoad gradum non videtur hic attingi (saltem primario). 121. 2. Omnes beati essentiam Dei vident. Ergo sunt aeque beati. Dist. niai. Vident beati essentiam Dei totam, conc. mai.; tota­ liter, nego mai. Nihil ergo impedit, quin omnes beati totam Dei essentiam vi­ deant, nec tamen aeque perfecte, ex supra dictis. 3. 1 Io 3.2: Carissimi, nunc filii Dei sumus... Scimus quoniam cum apparuerit, similes ei erimus, quoniam videbimus cum sicuti est. Hinc beati vident Deum sicuti est. Ergo et totaliter. Dist. mai. Beati vident I )cum sicuti est i.e. proprie et non mere analogice, conc. mai.; comprehensive, nego mai. Cognitio Dei comprehensiva, utpote creaturis impossibilis, est aliena a mente Apostoli in loco obiecto. 4. 1 Cor 13,12: Videmus nunc per speculum in aenigmate, tunc autem facie ad faciem. Nunc cognosco ex parte, tunc autem cognos­ cam, sicut ct cognitus sum. Unde beati Deum cognoscunt, sicut ipsi a Deo cogniti sunt. At a Deo cogniti sunt comprehensive. Ergo sic vident ipsum. Dist. mai. Beati Deum vident sicut et' ipsi cogniti sunt i.e. non mere abstractive et mediate, ut viatores Deum cognoscunt, sed in­ tuitive et immediate, conc. mai.; adeo perfecte ut ipsi a Deo cogniti sunt seu comprehensive, nego mai. Ex alibi dictis, cognitio beatorum opponitur a Paulo cognitioni “ex parte”, non quasi illa sit comprehensiva, sed quatenus haec est mediata, partialis, obscura (n.69). 5. Deus est ens simplicissimum. At in visione talis entis ne­ queunt gradus dari. Ergo in visione Dei gradus non dantur. Dist. mai. Deus est ens simplicissimum, ita ergo ut a beatis totus videatur, conc.; totus et totaliter, nego. Ergo, si beati non vident Deum totaliter seu comprehensive, possunt dari gradus in eorum visione. Ceterum, id est mysterium stricte dictum ac proin lumini rationis mere naturali impervium, non solum quod visio beata sit intrinsecus possibilis, sed quod beati Deum ens simplicissimum videant- totum, quin tamen ipsum com­ prehendant. Aliqua tamen huius rei explicatio, quae rationi repug­ nare non ostendatur, nuper proposita est (n.113). 6. Ex inaequalitate beatitudinis sequeretur invidia inter beatos. At haec in caelo esse nequit. Ergo. Nego mai. Beati, utpofe impeccabiles, omnino quiescunt in ordi- . natissima Dei voluntate. Immo ex purissima caritate mutua singuli de bono aliorum gaudent. Ceterum tota capacitas gloriae singulorum (pro meritis) plene impletur possessione Dei, ita ut, nihil ulterius desiderantes, singtdi sim' in suo gradu perfecte beati ; ut enim homo 10 S.IoaxxGs Chrys., In Mt hon>.64s.3: MG 58.613. 932 I. It SAGÜès, DE NOVISSIMIS. VI minoris staturae non tristatur quod alius maioris staturae longio­ rem vestem gerat, nec homo in prandio satiatus tristatur quod alii plus comedant, sic nec beatus tristatur quod alii alio gradu gloriae donentur vel alium gradum gloriae sibi adaequatum habeant. Corollarium. Progressio in visione beatifica non datur. Fontes hanc inducunt, non ut crescentem, sed potius ut iam obtentam perfectionem aeternam (1 Cor 13,10). Beatus est in statu termini : “Augmentum caritatis est ad aliquem finem, sed ille finis non est in hac vita, sed in futura" (2.2 q.24 a.7 ad 1). “Sic igitur una­ quaeque creatura rationalis a Deo perducitur ad finem beatitudinis, ut etiam ad determinatum gradum beatitudinis perducatur ex prae­ destinatione Dei. Unde, consecuto illo gradu, ad altiorem transire non potest" (1 q.62 a.9). ”♦ 122. Scholion 1. De radice proxima inaequalitatis beatitudi­ nis. Inaequalitatis radix moralis est diversitas meritorum ; physica vero est praecipue, iuxta omnes, lumen gloriae diversum in singulis pro diversitate meritorum. Caietanus autem, alii, tenuerunt etiam per­ fectionem naturalem intellectus in diversam visionis perfectionem influere*11. At obstat opinio negans, iam communis, et iure, nam : intellec­ tus creatus, cuiuscumque speciei vel perfectionis, est ex se omnino improportionatus visioni beatificae et ideo ad hanc non concurrit nisi ut instrumentum Dei per potentiam obedientialem activam, quae est aequalis omnibus intellectibus vel gradu vel etiam specie diver­ sis, cum omnes sint aeque capaces luminis gloriae et elevationis; item cum praemium respondeat, non perfectioni naturali intellectus, sed meritis, nequit fieri ut aliquis habens minus praemii Deum per­ fectius videat et sic beatior sit. 123. Scholion 2. Dc identitate specifica visionis beatorum. Estne visio omnium beatorum, non obstante cius inaequalitate, eius­ dem speciei? Negant Siuri, alii “. Communius et probabilius affir­ matur, nam: et obiectum visionis est idem pro omnibus et gratia habitualis ac lumen gloriae sunt eiusdem speciei in omnibus beatis, visio autem beatifica gratiae et lumini gloriae proportionatur ; nec differentia specifica inter angelos et homines obstat quin ii, operan­ tes prout in aliqua ratione communi conveniunt, actum eiusdem spe­ ciei eliciant, maxime si cum, non virtute naturali, sed supernaturali, producantu. Si quando ergo dicitur beatitudo essentialis variari in singulis beatis pro diversis meritis, id dicitur de beatitudine essentiali, at prout opposita accidentali, non vero quasi beatitudo essentialis sit diversae speciei in singulis beatis. 124. Scholion 3. De relatione gratiae ad gloriam. Planum est, gratiam sanctificantem esse dispositionem necessariam ad gloriam, et quidem 'ita ut huius obtinendae gradus respondeat gradui gratiae qua anima in fine viae gaudet (D 842). At gratia ulterius in Scripισ* Cf Journet, Le., 4 42s.449s. 11 Caietanus. In 3 q.lO a.4. Scotus (In 3 (1.13 q.3; In 4 d.50 q.6) et Scotistae tenent id posse saltem fieri: cf. C.Erassen, O.F.M., Scotus Academicus t.l (Romae 1900) d.3 a.7 s.4- q.2. u Siuri, tr.37 c.4. 13 D.Soto, In 4 d.49 q.3 a.2; Valencia, 2 d.l q.5 punct.3. L.l c.3 λ.6. inaequalitas beatitudinis. th.7 n.121-124 933 tura exhibefur relate ad gloriam, non ut purum medium extrinsecum v.gr. ut pecunia ad merces, sed ut eius inchoatio, scii, ut si ambae essent una cadcmque realitas in duobus diversae perfectionis stadiis inspectae. Sic iusti dicuntur iam nunc babere vitam aeternam (Io 3,36), pignus (τόνάρραβώνα) haereditatis (2 Cor 1,22; 5,5), primitias (τήν ά-αρχήν) spiritus (Rom 8,23), filiationem dein consummandam (Rom 8,15.23)”. Hinc, iuxta S.Thomam, gratia est respectu gloriae, non mera cualiscumque dispositio, sed eius inchoatio, quae ab ea nec generice nec specifice immo nec numerice, sed solum ut imperfectum a per­ fecto, ut semen ab arlxrre, vel potius ut fructus incipiens a fructu maturo differat “. Quomodo vero haec, explicari possent? Imprimis gratia et gloria non simpliciter identificantur, cum illa insit viatori peregrinanti in caelum (2 Cor 5,1-3), versanti in spe hereditatis (1 Petr l,3s), pugnan­ ti ad coronam obtinendam (2 Tim 2,1-6), et cum gratia sit habitus, gloria vero actus. /\t gratia hominem ordinat immediate ad coniuncfionem cum Deo (1.2 q.l 11 a.5), eum facit plene filium adoptivum, qui proin sine alterius habitus infusione iam sit heres Dei (Rom 8,16-18; 1-.2 q.l 14 a.3; 3 η.23 a.l), ita ergo ut in caelo, quin alia gra­ tia egeat, praeter eam quam habebat in via quamque ibi conservat, sit aptus qui beatitudine donetur. Aliunde beatus, utpote consors divinae naturae per gratiam, ha­ bet per hanc principium remotum operationis proprie divinae, qualis est visio essentiae Dei. Unde gratia eius est idem ac gloria inspecta ut habitus remotus visionis et amoris; at ut gratiam viaforis comi­ tatur fides, quae tamen in caelis evacuatur, sic gratiam beati co­ mitatur lumen gloriae, quod est ab ea distinctum quodque beatum visione digniorem non reddit-, sed solum proxime aptum ad ipsum actum visionis. Ipsa vero gratia, quae fuit viatoris, iam lumine glo­ riae ad actum visionis aucta et hunc eliciens, dicitur gratia con­ summata. In iusto ergo viatore est gratia ut natura, quae hominem unit cum Deo non viso per virtutes fidei, spei, carii’atis ut per potentias proximas; in beato vero est eadem gratia cum caritate ut potentia proxima amoris, at pro fide est lumen gloriae ut potentia proxima visionis. Hinc gratia viatoris virtute continet gloriam, quae consistit “ Άρ(ρ)αβών (arrha) est, iuxta H. Stephanus (Thesaurus linguae graccae [Paris 1865]) “pars solutionis quae fidem facit totius summae persolvendae: qua etiam ratione differt a pignore seu hypotheca”. Cornei.y. Epist. ad Co­ rinthios altera... (Parisiis 1892) 48 nota; Zorelu 135.174: v. άρ(ρ)αβών, άπαρχή. Cf. et J.B.Frey. S.Sp.. l.c concept de “vie” dans Tcvangile de Saint Jean: Bibl 1 (1920) 50-58; P.Po.wetain, Grice: DBS 3.1122-1124; H.Lange. SI.. De gratia (Friburgi Br. 1929) n.270; J.LEau S.I.. La vida eterna en San Juan segün Toledo y Maldonado: ArchTG 14 (1951) 5-40; J.Pinsk. L'espérance de la glorie. Spes gloriae. Essais sur la Gloire de Dieu dans le monde et dans l’homme (Paris 1952); F.MussnEr, Z. IV. JJ., Die Anschauung vont “Leben" im vierlcn Evangelium, unter Beriehsichtigung der Johannesbrlefe (München 1952 144-186. At dc Rom 8.13. cf. P.Benoit, O.P.. Nous qénnissons. attendant la délivrance de notre corps (Rom S, 23): RecliScRcl 39 (1951-1952) 267-280, qui putat ibi non agi de exspectanda ulla consummatione adoptionis. ’· S.Th.. 1.2 q.69 a.2; q.lll a.3 ad 2; q.l 14· a.3 ad 3; 2.2 q.24 a:3 ad 2: Cf. R.MorEncy. S.I.. L’union du juste à Dieu par voie de connaissance et d'amour: ScEccl 2 (1949) 73-76; Ip.. L'union dc grâce setoni saint Thomas (Montréal 1950) 153-160; A.StolIz, O.S.B.. Glaubensgnadc und Glaubenslicht nach. Thomas von Aquin: StAns 1 (Romae 1933) 68-83. 934 I. F. SAGÜÉS, DF. NOVISSIMIS. VI in actu, quatenus eadem gratia in caelo, eliciens per lumen gloriae actum visionis et per caritatem actum amoris, consummatur. Consequenter "mira comunctio, ex verbis Leonis XIII, quae suo nomine inhabitatio dicitur, conditione tantum seu statu ab ea... qua caelites Deus beando complectitur”, in viatoribus discrepat. Unde per eandem gratiam, ut vinculum unionis, Deus est praesens in iustc viatore ac in beato ; at ea gratia Deum attingit, non immediate per se, sed in via per virtutes fidei, spei, caritatis, in patria vero per lumen gloriae ac per caritatem, et ideo in via imperfectius quoad modum, sed non quoad rem. ita ut Deus sit iusto viatori et beato aeque praesens, illi tamen, ob diversum modum Ipsum attingendi, ad fructum imperfectum, huic autem ad perfectum ”. ARTICULUS VII Da beatitudine accidentali in genere S.Th., 1.2 q.4 a.5-8; Suppl. q.95s; SuâreU, Dc fine hom. d.8; 10,2; 11; Dc ang. 6.8; Lessius, o.c., 2.18s; Salvanti censes, De bcatit. disp.2; Pesch, 3 tli.50-55; Michel. Gloire des élus: DTC 6,1401-1412 125. Nexus. Beatitudo ex se, et proin ex ratione sui saltem physica, appetitum implet et substantialiter, seu qua­ tenus circa bonum summum in se re possessum versatur, et accidentaliter, seu quatenus, praeter Dei possessionem prout est in se, beato alia bona rationabiliter ei appetibilia offert ac eum omni vel minimo malo eximit. At beatitudo essentia­ lis omne desiderium beati formaliter non implet v.gr. quoad perfectiones corporis vel accidentales animae. Immo non est de ratione beatitudinis metaphysica ut, si cui ea substantialiter adveniat, eum etiam accidentaliter modo dicto afficiat, ut patet in Christo viatore, qui beatifica Dei possessione fruens, multa mala et multas bonorum privatio­ nes passus est. Ideo nunc de beatitudine caelicolarum accidentali quaeri­ tur. Quae ergo quousque se extendat, quibusdam conclusio­ nibus constat, quae tamen non omnes eadem certitudine gau­ dent. At multo plura ignoramus quam scimus de his caelesti­ bus, quae nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor ho­ minis ascenderunt (1 Cor 2,9). 126. Notio. Beatitudo accidentalis obiectiva et for­ malis simul sumpta non dicitur accidentalis, quod sit accidens, cum et essentialis sit accidens animae, sed quia, est perfectio essentiali addita et ratione eius data. Ea est: a) Negative, M Michel, Gloire: DTC 6,1320-1425; Sacüés, El modo de înhabitaciôn del Espiritu Santo segun Santo Tomâs de Aquino: MiscCom 2 (1944) 169-190. ι,.Ι C.3 λ.7. beatitudo accidentalis, ν.124-128 935 carentia cuiuslibet vel minimi mali ex actione. Dei aut creatu­ rarum vel harum privatione provenientis, b) Positive, quaeli­ bet laeta possessio beato rationabiliter appetibilis ac ipsi ad­ veniens boni creati, vel etiam ipsius Dei at non ut essentialis obiccti beatitudinis \ 127. Exsistentia. “Est igitur in hac re certiim, ait Sua­ rez, praeter essentialem beatitudinem esse in animabus'beatis aliqua accidentalia praemia, quae nomine beatitudinis acciden­ talis significari solent. Sic omnes theologi” '2. Sacra Scriptura. Angeli, et proin alii beati, de peccatore paenitentiam agente gaudent (Mt 15,10), haud dubie gaudio distincto ab essentiali ; et norunt multiformem Dei sapientiam per Ecclesiae diffusionem (Eph 3.10), quae est, ut patet, co­ gnitio distincta ab essentiali (cf. et Lc'15,7; Mt 19,29). Beatitudo describitur ut Dei regnum cui beati consocian­ tur (Mt 13,43; 25,34.46; Le 22,29s ; 1 Cor 6,9; Apoc 22,4s; 3,21) cum Christo (Rom 10,16s). Sane, si hereditas Christi est gloria quam ipse ut homo obtinuit (Lc 24,26), et iusti cum ipso glorificantur (Hebr 2,Ils), nil mirum si participes glo­ riae eius cum ipso regnent. At, si idea regni felicis in terra indicat dominium cum omnium appetibilium possessione, cre­ dendum est regnum caelorum id esse, in quo beati dominium in ceteras creaturas pro Dei ordinatione exerceant, omnimoda voluptate rationabili fruentes. S.Augustinus (R 1788): “Quanta erit illa felicitas, ubi nullum erit malum, nullum latebit bonum...?”3 De ratione beatitudinis undequaque plenae est, ut ea omnem tendentiam legitimam rationabiliter expleat. At facultates na­ turales beatorum, quae sine ratione sufficienti putarentur in sua inclinatione mutari, censendae sunt, iuxta naturam suam, sed duce ratione, in bona creata tendere, aliter ac visione co­ gnoscere illa et consequenter ea' amare ac iis frui. Ergo. 128. Amplitudo. 1) Negativa. Cum beatitudo sit etiam 1 Cf. S.Th., 1 q.95 a.4; Catcch. Rom. 1,13,6. In genere posset beatitudini accidentali accenseti id omne quod ad essentialem non pertinet v.gr. beatitudo versans circa creaturas etiam ex visione cognitas; immo etiam amor et gau­ dium circa Deum visum, si essentiam beatitudinis in sola visione esse tenea­ tur: cf. KaTSCHt haler. p.180. Tamen aptius ei communiter adseribitur solum et omne quod est extra visionem, amorem, gaudium circia ipsum Deum·: cf. SuAxriz, De cinq. 6,8,2. 2 SuArEz, De fine hom. 11.2,2. Cf. Catcch. Rom. 1.13,12. 3 Cf. S.l.Chrysostomus, Ad Thcod. laps. 1.11: MG 47.291s. Eadem idea in monumentis antiquis christianis apparet, ubi caelum ostenditur ut hortus, con­ vivium, etc.: cf. Katschthai.Er. p.157; C.M.Kaufmann, Handbuch dcr altchristlichcn Epigraphik (’Freiburg im Br. 1917) 198-203; H.Leclercq, Paradis: DACL 13,1579-1601. 936 r. F. SAGüés, nr, novissimis, vi exemptio ab omni malo, non est beatis dolor sive corporis sive animi, nec tristitia nec timor peccandi (Apoc 21,4)45nec error seu iudicium affirmans falsum, nec ignorantia seu carentia scientiae eorum statui debitae. At cum ii non omnia sciant, nil impedit quin indicia probabilia ut talia faciant, cum his per se non sit error. 2) Positiva. Cum beatitudo appetitum rationalem perfec­ te satiet, omnia desideria efficacia beatorum implentur, ut communiter theologi docent; sane desiderium non impletum, utpote affligens, beatis esse nequit. S.Augustinus: ‘“Omnes autem beati habent quod volunt ; quamvis non omnes qui ha­ bent quod volunt, continuo sint beati ; continuo autem mise­ ri, qui vel non habent quod volunt vel id habent quod non recte volunt. Beatus igitur non est nisi qui et habet omnia quae vult et nihil vult male” s. At omne beatorum desiderium est quoad se et quoad eius adiuncta, iuxta voluntatem Dei. Sic satisfit eorum desideriis: a) Quoad gradum beatitudinis, quin huius plus cupiant, cum eorum ad hanc proxima capacitas pro Dei voluntate implea­ tur. b) Quoad tempus, cum ipsi nolint ea ante tempus a Deo praefinitum impleri v.gr. corporum resumptionem. Desideria eorum inefficacia et conditionata v.gr. salutis alicuius amici, quae re non obtineatur, non semper implentur; at inde illi non torquentur, posita Dei voluntate. 129. Inaequalitas. Beatitudo accidentalis, etsi essentia­ li respondere censeatur, est vel specifice inaequalis, cum alii de aliis gaudeant et unus idemque beatus nunc hac re dein alia specialiter beetur. Sane quisque amicos speciales—utique amicitia pure spirituali—in caelo ac in terra habere potest, et proin gaudia sibi specialia ; gaudent singuli specialiter de exauditione suarum precum, de fructu quem bona eorum ope­ ra in terra adhuc post mortem eorum ferunt, de amicorum in caelum adventu, etc. ; potest Deus alicui speciale aliquid revelare. Ex his forte aliquis, minori beatitudine essentiali donatus quam alii, beatitudine aliqua accidentali fruitur, qua hi carent. At cum beati suas perfectiones accidentales nonni propter Deum visum ament, de iis pro beatitudinis essentialis mensu4 Cf. Apoc 7,16s; 22,3-5; T.c 6,21; Is 25.8; 35.10. S.Ioannes Chrys , ibid.; In Hebr hom. 6 n.4: MG 63,58; S.Augustinus. Enarr. in ps.147 n.6: MI. 37,1918. 5 S.Augustinus, De Trin. 13,5-7: ML 42,1020s; De civ. Dei 22.30,1: ML 41,801. C.l C.3 Λ.8. BEATITUDO ACCIDENTALIS IN SPECIE. N. 128-133 937 ra gaudent; ergo eae perfectiones mere materialiter ad gau­ dium beatorum se habent et proin eorum nullus, qualiscumque sit eius beatitudo accidentalis vel in se vel proi vario tem­ pore, maius vel minus gaudium ex ea habet, nec in eo a beato inferiori superatur. 130. Augmentum beatitudinis. Beatitudo essentialis est immutabilis quoad gradum visionis, amoris, gaudii meritis respondentem. At gaudium accidentale usque in diem indi­ cii augebitur, non solum ex resurrectione corporis, sed et ex novis gaudii obiectis cognitioni occurrentibus v.gr. novis factis Ecclesiae militantis, et ex novis beatis quotidie caelum ingredientibus, donec electorum numerus compleatur ®. ARTICULUS VIII Dii BEATITUDINE ACCIDENTAI,! IN SPECIE 131. Nexus. In praecedentibus statuimus beatitudinem aliquam accidentalem, praeter essentialem, in beatis dari ; nunc vero exponimus magis in concreto aliqua illius beatitudinis ac­ cidentalis elementa, remissis tamen in alium locum (n.295ss) iis quae ad beatitudinem corpoream spectant, etsi iam nunc resurrectionem praesupponamus, ut et laetitiam beatorum ex bonis externis etiam materialibus memoremus. 132. A. De bonis ergo animae in genere. Dicendum est : a) In beato manere et quoad habitum et quoad actum omnia bona quae in vita habuit, quaeque et quatenus cum beatitu­ dinis perfectione quoquo modo componi queunt, sive supernaturalia, ut sunt gratia sanctificans cum omnibus donis ei annexis et characteres sacramentales, sive etiam, ut censen­ dum est, cum beatitudo perfectionem naturae non destruat, naturalia, b) Ipsi dari omnia bona, quae eius beatitudini con­ veniunt, vel quae ipse rationabiliter, supposito ordine consti­ tuto a Deo in suis operibus, appetere potest (3 CG 63). 133. B. In specie de bonis intellectus. In hoc manent virtutes intellectuales et habitu et' actu ; dona Spiritus S. intellectualia, cum in se non includant obscuritatem, ut scientia, sapientia, consilium, at solum prout ea intellectum perficiunt, non prout sunt ad rem a beatitudine alienam v.gr. ad fentationem vincendam. At non manet fides (1 Cor 13,13; D 530)—et quidem saltem proβ Cf. S.Th., 1 q.62 a.9; S.R.Bellarmino. Dc bcatit. 1,5; Léficier, q.2 a.4 n.5-8; Michel, o.c., 132s. 938 I. F. SAGÜÉS, DE NOVISSIMIS. VI habilissime nec quoad habitum, utpote iam non necessarium—cuin sit cognitio obscura etiam de Deo nondum viso ', nec alia dona quatenus fidem supponunt vel complent, ut dona scientiae et prophetiae (1 Cor 13,8-10) el' consequenter scientia fidei seu theologia, utpote ex prin­ cipiis fidei procedens Cognitio vero rerum fidei manet beatis, at ut habita ex visione per lumen gloriae, quod habitui fidei substitui­ tur, et proin ut specifice diversa a cognitione fidei. 134. S'cieis/ia beatorum. Si, teste experientia, intellectus noster plura, obiecta vel disparata simul attingit, cum potentia eius non exhauriatur actu suo in aliquod obiectum, nil impedit quin beati, prae­ ter Deum, aha cognoscant'. Aliunde tamen, etsi totum Deum quoad essentiam, attributa, personas videant, non sunt omniscii (Mt 26,36). Quid ergo singuli, praeter Deum, norunt? Cum id revelatum esse non videatur, vix aliquid positive responderi potest, praeter illud principium, nempe : cum beatitude sit cumulus omnium bonorum et proin omne rationabile desiderium satiet, beatos nosse, praeter Deum, omnia quae eos scire vel expedit vel ii scire legitime cupiunt, ita vero ut, ceteris paribus, ea scientia quoad eius et amplitudinem et perfectionem meritis cuiusque respondeat. In concreto haec ii scire putandi sunt: a) Omnia sive naturalia sive supernaturalia quae in vita cogno­ verunt. b) Omnia quae ad ipsos aliqua ratione specialiter spectant v.gr. de amicis, filiis, subditis, de societate ab ipsis forte olim gubernata, de mundi eventibus, actus cultus et orationes ad eos directas, neces­ sitates clientum suorum, ut patet ex praxi Ecclesiae recurrendi ad eos, quasi ii praesentes attdirenf '. c) Norunt societatem beatorum: I.Christum, B.Virginem, ange­ los, omnes alios beatos, maxime eos qui in vita sibi specialiter coniuncti fuerunt; consequenter sciunt omnia quorum scientiam ea so­ cietas exigit4. Item animas sive purgatorii sive inferni. d) Norunt universum in sua constitutione, omnes eius rerum species. e) Item pro diverso gloriae gradu : aliqua saltem futura libera, cum id iis implicite asseratur quod de die indicii nec angeli sciant, et cum prophetiae donum multis viatoribus datum non censeatur beatis deesse, maxime cum eo in bonum aliorum uti queant ; aliqua decreta Dei libera, cum id expediat vel ut amicitia Dei beatis signi­ ficetur (Io 15,15) vel ut ii Ecclesiam aut viatores, defendant aut con­ solentur. 1 Cf. S.Th., 1.2 q.67 a.3; 2.2 q.l a.4s; Suàri-3z, Dc fide 3,9,23. 2 S Th., 1 q.l a.2; SuariIz, Dc fine hom. 8,1. Species tamen theologicae quas homo in vita habuit manere censendae sunt, ita vero ut clare intelligat sensum verum Scripturae, mysteriorum, opinionum theologicarum. Cf. Suarkz, Dc fide 8,1.6. 3 S.Th.. 3 q.10 a.2s; 2.2 q.83 a.4 ad 2; Valencia. 1 d.l q.12 p 6: At exci­ piuntur aliqua particularia, ut dies iudicii. tempus resurrectionis, alia quorum notitiam communicatam esse non constat aliis, praeter animam Christi, nisi forte, ut pie credi potest, B.Virgini. 1 Cf. Dionysius Car-thusiaxus. Dc mutua cognitione beatorum in patria (Coloniae 1532); E.Meric, Les Élus sc reconnaîtront au Ciet’P (Paris 1925); B.I.avaud, O.P., L'amitié des saints au ciel: VieSpir 31 (1932) 5-17; Michel. Vision beatifique ct connaissance des autres: AmCI 64 (1954) 263s, Immo de mutua intima beatorum cognitione dicit S.Augustinus (Serin. 243, al, de divers. 5,5: ML 38,1145): “Cogitationes, quas modo non videt nisi Deus, omnes invicem videbunt in illa societate sanctorum. Nemo ibi vult tectum esse quod cogitat, quia nemo ibi male cogitat." L.l c.3 λ.8. beatitudq accidentalis in specie, n.133-135 939 Quo vero medio ea omnia norunt? Difficilius id determinatur. Probabilius norunt per scientiam visionis formalitcr in Deo, seu eodem lumine et actu quo Deum vident, ea omnia nuper enumera­ ta’. Item probabilius habent: scientiam infusam de obicctis supernaturalibus et novas revelationes vel illuminationes’, scientiam na­ turalem ve! acquisitam in via vel iis, si qui ea saltem partim care­ bant, per accidens infusam (S.Th., 1 q.67) In genere vero dicen­ dum est omnia, quae eos scire expedit, at quae per scientiam vel visionis vel naturalem non norunt, iis vel scientia infusa vel reve­ latione innotescere. 135. C. In specie de bo'nis voluntatis. In beatis manet caritas (1 Cor 13,8), at purgafa ab omni imperfectione; non vero spes (D 530) prout Deum possidendum inteijdit (S.Th., 1.2 q.67 a.4), at quoad substantiam manet, iuxta Suarez, cum ea non includat imperfectio­ nem ad omnes actus, sed solum ad actus desiderii et proprios spei ’. Manent virtutes infusae morales et habitu, cum sim’ in se per­ fectiones, quas ceterum beatitudo non excludit, et actu, cum secus superfluae viderentur; at non quoad omnes actus, cum aliqui imper­ fectionem includant, ut patet' in paenitentia et temperantia1'. Manent dona Spiritus S.: pictas, l'< rtitudo, timor, quatenus men­ tem perficiunt ad motionem Spiritus S. sequendam, non quoad aliena a beatitudine (S.Th.. 1.2 q.68 a.6). Charismata vero videntur non manere, tn’pote et fundata in fide et data in aliorum utilitatem (S.Th., 2.2 q.174 a.5). Beati Deo soli vivunt ct ipsius voluntatem unice volunt. Hinc non dolent de malis physicis hominum vel propinquorum. Immo de pecca­ tis commissis a se olim vel ab aliis, etsi ea, ut Deus, oderunt, non dolent: a) ut de malo suo, cum ea iam sint quasi non essent; b) ut de malo hominum, etiam propinquorum, cum hos, dum tamen eorum salutem a Deo petunt, ut Dei hostes considerent, quos, si ii non con­ vertantur, puniri velint, ut divina iustitia servetur; hinc nec de eorum damnatione dolent, cum clare videant, Deo esse rationes eam permittendi, et omnia ultimo in gloriam Dei esse (S.Th.. Suppi. q.95). Nec tristantur beati de dilata animae reunione cum corpore vel 8 S.Aucl-stixus. Dc civ. Dei 20 21: MI, 11.691; S.Th.. 1 <1.12 a.8-10; q 57 a.5: Suaria. Dc Deo tr 1 2.27s; Valencia, ibid • S.Aucusrlxus. Dc Gcn. ad litt. 4 c.22 n 39; c.24 n.41 : MT, 34 31 1.313; S.Th., 1 q.58 a.7; Suarez, l.c., n.19; Dc fine hom. 8.1; l.Esstus (2 10; 2 19 155) tenet res a Deo distinctas in se ipsis a beatis cognosci et quidem, dum eae exsistunt, eodem lumine at actu diverso a visione Dei. per revelationem vero si eae praeteritae vel futurae sunt ac a libero Dei vel creaturae arbitrio pendent. Item VAIzquez (Zn 1 d.50) putat res a Deo distinctas nonnisi causa­ liter a beatis in Deo videri. Cf. et Palmieri. § 72s. T SuArEz. 8.2. At S.Albertus M. (Zn 3 <1.31 a.10) putat scientias naturales acquisitas non manere in patria, sed alias earum loco infundi. Cf. et Lessius. 2,19,157s. 8 Suarez, De spe 1,8,5. Cum beatis sit ct amor concupiscentiae Dei. habitus spei manere dicendus est ab omnibus qui eum ut illius amoris principium ha­ bent (cf. SuÀREfc. 9,3,12; I.ESSIL'S, 9,19 n.163), non vero necessario ab iis qui eum caritati ut principio cius tribuunt (Gonet, l.c., <1.4 a.2; Esparza, l.c., q.4 a.5). “SvarEz. 10.2,3-7. Sic beatus gaudet v.gr. per fortitudinem de eo quod se fortiter gesserit, etc. Item virtutes acquisitae beatis manent, cum non sit ratio id negandi; immo. si eae in via non sunt acquisitae, infundentur, vel imper­ fecte acquisitae perficientur, cum eae sint perfectiones voluntatis hominis ac proin beato debitae. 940 I. F. SAGÜÉS, 1)F, NOVISSIMIS. VI impletione alius desiderii efficacis. Ceterum tristitia beatitudini re­ pugnat, non metaphysice, ut patet in Christo, sed certe physice, so­ lum ergo per miraculum cum ea consistere potens. 136. D. Dotes beatorum. Dos est: in genere, perfectio naturalis vel supernaturalis seu quidam ornatus; in specie vero, id quod sponsae datur Vfel ad solatium matrimonii vel ut hoc digne geratur. Cum in fontibus unio animae cum Deo matrimonio comparetur (Io 3,29; 2 Cor 11,2; Eph 5,32; Apoc 21,2; 19,7; Is 61,10), communiter asseritur animae quasdam dotes 'eam ut sponsam Christi ornantes dari, cum eius matrimonium cum Christo in caelo, ea inducta in domum sponsi, insolubiliter perficitur (S.Th., Suppi, q.95 a.l). Quaenam vero eae sunt? Cum dotes non sint dona spiritualia quae viatori dantur, utpote quae sint potius pignus vel arrha, non vero dotes, cum hae dentur in die traductionis sponsae seu effec­ tionis matrimonii, sunt aliquid in ipsa beatitudine datum. Hinc, iuxta S.Bonaventuram, sunt ipsa beatitudo prout connubium Christi et animae respicit. At cum beatitudo sit ipsum connubium, dum dos est aliquid ad hoc disponens vel ordinatum ad ipsum, communius tenetur cum S.Thoma, dotem esse aliquid habituale, ad operationem in qua consistit beatitudo directum ”, Etsi apud antiquos aliqua fuerit discrepantia in dotibus assignan­ dis, communiter recensentur ires doles (relictis nunc aliis corpori annexis), at sumptae, non ut actus, cum ita sint ipsa bcatitudo es­ sentialis, sed ut habitus seu ut principia actuum permanentia, scii. : a) Visio, seu lumen gloriae ut ad visionem disponens, b) Fruitio, ut disponens ad delectationem, c) Comprehensio, sumpta non stricte seu pro comprehensiva Dei cognitione, sed late seu prout est firma ultimi finis retentio, qua anima in eo statu secura quiescit (1 Cor 9,24) ”. 137. Aureola beatorum1E. Beatitudo essentialis in fonti­ bus dicitur corona, cum haec sit signum et victoriae in terra cum Christo et regnandi etiam cum Christo in caelo13 *12. Hinc Christus et beati apparent ut portantes coronas aureas (Apoc 14,14; 4,4). Cum ergo sic praemium essentiale corona aurea dicatur, praemium illud accidentale, quod pro speciali aliqua victoria valde convenienter datur, dicitur voce diminutiva aureola, quae proin est “aliquid aureae superadditum, id est, quoddam gaudium de operibus a se factis, quia habent ratio­ w S.Bonaventura, In 4 d.49 a.l q.5; S.Th.. Suppi, q.95 a.2,5. De dotibus apud antiquos Scholasticos cf WfCKi. o.c., 202-237. n S.Th.. 1 q.12 a.7 ad 1; 1.2 q.4 a.3 ad 3. Ceterum dotes respondere dicuntur virtutibus theologicis quibus anima in via erat Christo unita (S.Th., Suppi, q.95 a.5). Tamen metaphorica locutio "dos” magnam opinandi diversi­ tatem permittit. Cf. Suarez. De ang. 6.7,6-14; Vaizquez, In 1.2 d.17 c.2; Arriaga, l.c., 55.1. 12 Cf. C.Gutberlet. Die Gloriole der Srligen ini Hbnmcl: ThPraktQscbr 55 (1902) 749-767; Th.Ortolan, Aureole: DTC 1.2571-2575; Journet, Les privi­ lèges secondaires dc ΓEglise glorieuse: Ang 14 (1937) 111-122. 13 Cf. 1 Cor 9,25; 2 Tim 4,8; 1 Pctr 5.5; lac 1,12; Apoc 2.10; 3.11. i..1 c.3 a.8. beatitudo accidentals in specie, n.135-138 941 nem victoriae excellentis” vel “privilegiatum praemium privilegiatae victoriae” (S.Th., Suppl, q.96 a.1.11). Certo est speciale beati decus, at cuius essentia difficile explicatur14. Quodlibet praemium accidentale posset aureola dici, at strictius distinguitur communiter triplex aureola, scii.: a) Vir­ ginum, ob specialem victoriam in carnem per virginitatem per­ petuam. b) Martyrum, ob specialem victoriam in hostes exte­ riores (Apoc 7,13s;Lc 12,S). c) Doctorum, ob specialem vic­ toriam in diabolum per aliorum instructionem de rebus fidei et morum (Dan 12,3; Mt 5,19)”. Alia aureola aliam superat, si respicitur pugnae vel difficultas in martyre vel diuturnitas et periculum in virgine vel nobilitas in doctore. At aureola martyris alias superare videtur, quia pugna illa est fortior secundum se ipsam ct vehementius affligens; unde et Eccle­ sia in commemoratione sanctorum martyres ductoribus et virginibus praeordinat. Singulae aureolae inter se differre possunt v.gr. pro diverso martyrio. Aliquis beatus alio minor tn beatitudine essentiali potest eum meliore aureola superare v.gr. quia acerbiora passus sit”. N.B. Charater sacramenlalis augebit sine dubio gloriam acciden­ talem, utpote qui modo indelebili testetur fidelitatem viatoris erga Deum. 138. Gaudium societatis caelestis. En fons inexhaustus gaudii : societas Christi, B.Virginis, angelorum, aliorum sanctorum, qui om­ nes sunt quasi nova civitas (Apoc 21,2) et populus Dei ipsi Deo fa­ miliaris (Apoc 21,4), in domo Patris (Io 14,2) versantes, immo cum Deo regnantes (Lc 22,29; Mt 23,34) et' bona Ipsius participantes ut intimi socii (Mt 24,47 ; 25,23), immo Ipsum quodammodo ut famu­ lum habentes (Lc 12,37), cum magna omnium mutua laetitia, quae vel coenae metaphora depingitur (Mt 8,11; Lc 22,30)”. Ii sunt quasi visibilis consummatio Corporis Mystici per commu­ nionem sanctorum, alii alios cognoscentes, vehementer amantes, eorum gloriam, sanctitatem, pulchritudinem admirantes. Immo quo­ dammodo societate viatorum gaudebunt, cum percipiant ea quae in ordine naturali vel contra eum fiunt, Dei benignitatem sive miseri“ Aureola est: iuxta altos, beatitudo essentialis speciali titulo virginis vel doctoris vel martyris data; iuxta alios, gaudium speciale ob 'specialem victo­ riam (S.Th., Suppi. 96 a.l); iuxta alios, ea addit gaudio speciales honores (Suàrbz. De fine hom. 11,3.4; Pesch. 3 n.509) ; iuxta alios, est signum quod­ dam spirituale (SiURt, 39,1,6); iuxta alios, est aliquid in corpore beatorum (Pokle-GierENS. 3 p666). 15 Alii tamen paulo aliter rem explicant. Cf. S Th.. Suppi, q.96 a.l; Ste­ al, 39,1.13; Beraza. n.1377. De aureolis apud antiquos Scholasticos cf. WiCKt. o.c.. 298-318. ” De fructibus beatitudinis. de quibus non agemus, cf S.Th.. Suppi, q.06 a.2-4; SuareIz, 11,3,5; Gonet. d.S a.5; Beraza, n.1383-1385; Journet, l.c., 122124. qui ceterum alia privilegia memorat: characteres sacramentales, gaudium de vita acta in paupertate ve! obedientia (S.Th.. Suppi, q.96 a.l ad 2s), illu­ minationes ab angelis superioribus acceptas (p.l24s). ° Cf S.R.Beli.armino, Dc aci. felic. SS. 4.10s; H.DutonqueT. Cici: DTC 2.2474-2511; De Broglie. Dc fine ultimo p.43; Vitti. De futura aloria adi­ piscenda iu.vta S.Paulum: VerDom 7 (1927) 225-233; Prey, Rpyatmte de Dieu: DB 5.1248s. De gloria caelesti ut antiquitus expressa in figura tem­ plorum. cf. A.Stange, Das frühchristlichc Kirchcnffcpaudc ais Bild des Him­ mels (Kôln 1950). 942 I. F. SAGÜÉS, DF, NOVISSIMIS. VI cordiam sive iustitiam laudantes. Item cognitio damnatorum erit eis gaudio, cum se e tantis poenis liberates videant et attributa Dei in iis inferendis splendere. 139. De gaudio ex loco caeli. Mundus (caelum et terra) beatis magno gaudio, sive ob eius pulchritudinem, maxime post eius reno­ vationem in fine saeculi, erit, sive quia fuit theatrum laborum et exercitii virtutum, scientiarum, artium. At praesertim gaudio eis erit ipse locus seu sedes beatorum, quae paradisus, seu locus amoenus, dicitur (Lc 23,43), cuius amoenitas et magnificentia constat ex eo, quod sanguine Christi comparatus sit (ex Apoc maxime c.21s). Çatechismus Romanus (1,13,8) sic monet ut fideles pulchritudi­ nem caeli doceantur : “Infinita esset omnium oblectamentorum enu­ meratio, quibus beatorum gloria cumulata erit, ac ne cogitatione qui­ dem fingere eas possumus. Sed tamen hoc fidelibus persuasum esse debet, quaecumque nobis ineunda in hac vita contingere vel etiam optari queant, sive ea ad mentis cognitionem, sive ad corporis per­ fectum habitum pertineant, earum omnium rerum copiis beatam cae­ lestium vitam circumfluere...” 140. Caelum est locus determinatus. Id theologi communiter affirmant et videtur naturae rei convenire. Nam, etsi visio Dei sit ubique possibilis et béates semper comitetur, tamen societas beato­ rum certum locum connaturalitcr exigere videtur, aliter tamen opi­ nante Palmieri ”. Ubi vero sit caelum, revelatio non docet, etsi videatur indicare illud non in terra (saltem ante finem mundi), sed in altis (relate ad nos) esse ”. CAPUT IV De inferno 141. Homo a Deo creatus esi' simpliciter ut soli Deo serviat et ipsum ut finem ultimum intellectu ac voluntate in aeternum possi­ deat. Id vero nonnisi libere exsequi debet per impletionem manda­ torum ei a Deo impositorum ct sic, obedientiam ipsi Deo praestans, ipsum ut finem assequatur. At, fieri potest, ut homo libere mandata Dei non impleat, ita ut nec ultimum suum finem obtineat et potius ob suum peccatum se poena dignum reddat. Deus pro hac hypothesi statuit, hominem peccatorem ac de suo peccato rite non dolentem aeterna inferni poena esse afficiendum. Homo non est factus a Deo ut peccet, ita tamen ut id. praeter intentionem Dei, libere facere possit ; sic infernus pro hominibus non est per se et inventione primaria Dei decretus ut terminus ali­ quorum saltem hominum, sed per accidens et consequenter ad praevisum hominis peccatum. Homo ergo nequit proprie dici factus ” PalmiSri, §82. Ct. P.Bkrxaxo. Ciel: DAFC t .531-536. De not!<"><· M~· analogica pro alia vita (caelo, inferno, "purgatorio) latius disserit Michel, Lc ciet cst-i! un licuf: AmCl 66 (1956) 153-155. ” Cf. Pesch, 3 n.502-504. De vario autem sensu vocis "caelum" (ούρανός) in N.T.. cf. Zorell, 958-960. L.l C.4 Λ.Ι. EXSISTENTIA INFERNI. TH.8 N.138-143 943 esse ad aeternam aut beatitudinem aut poenam ; factus enim est simpliciter et per se solum ad eam beatitudinem, qui tamen peccato et istam respuere et poenam mereri possit. De facto peccat. Hinc poenam meretur. De ista ergo poena, sive quatenus ea est a Deo providente sive quatenus ea homini im­ poni potest, etiam theologo est’ agendum, ita ut eius et exsistentiam et naturam et durationem investiget. Praeter auctores initio tractatus memoratos, possent v.gr. hi, ex multis qui de inferno scripserunt, proponi: S.Th., 1 q.64; Suppi. q.97-99; 4 CG 90.93; Comp. theol. c.173-175. 178-180.183; Quodl. 7 a.13; 8 a.16-18; Suarez. De angelis, 1.8; LESsius, De perfectionibus moribusque divinis (Parisiis 1881) 1.1 c.2430; Th.A. V.Gerster A.Zeil, O.M.C., Infernus... iuxta sensum S.BonavCiiturae (Taurini 1936) ; S.V.Patuzzi, O.P., De futuro im­ piorum statu (Venetiis 1764); Michel, L’enfer et la règle dc la foi (Paris 1925) ; Marïînez, o.c.; F.Tournebize, S.I., Opinions du jour sur les peines d'Outre-Tombe. l'eu métaphorique. Universalisme. Conditionalisme. Mitigation (Paris 1899) ; EKrebs, Hoile: LTK 5,116-118; M.Richard, Enfer: DTC 5,20-120; P.Bernard. Enfer: DAFC 1,1277-1399; J.Hontheim, S.I.. Hell: CE 7,207-211; G.Bardy, M.CarkougÊs, B.Lorival, C.Spicq, Ch.H.Heris, J.Guitton, L’en­ fer (Paris 1950). ARTICULUS De exsistentia I INFERNI Thesis 8. Decedentes in peccato gravi poenas vindicativas damni et sensus in inferno subeunt post hanc vitam. S.Bonaventura, In -I <1.44 p.2 a.l; Siuri. tr.18 c.l; Pohlf,-Gierf,ns, 3 p.667-669; Bkraza, n.1070-1076; Pkscii, 9 th.37. 142. Nexus. Homines in statu viae aut suis actibus bo­ nis ad finem suum'ultimum tendunt aut suis actibus malis ab eo se avertunt. In fine illius status iudicio particulari sub­ iciuntur, pro actibus eorum bonis vel malis praemio aut poena mox statim afficiendi. Nunc ergo quaeritur, quae sors poena­ lis iis obveniat, qui in fine suae vitae sint rei malorum. Agitur ergo nunc de poenis inferni determinandis, ut inferius de earum duratione et de ignis inferni natura speciatim dispute­ mus, non omissis aliis quaestionibus de inferno exponendis in scholiis. S.Thomas de hac re agit post expositami gloriam qua resuscitati ornabuntur {Suppi. q.97s). 143. Notiones. Decedentes in peccato gravi, scii, ii omnes, qui in mortis momento rei sunt peccati gravis, non mere originalis, sed personalis, saltem unius, nondum remissi. 944 I. F. SAGÜÉS, DK NOVISSIMIS. VI Poena est malum inflictum pro culpa (S.Th., De malo q.l a.4). De ratione eius esi' ut sit: afflictiva, pro aliqua culpa, contraria voluntati, saltem ut naturae, seu ut est principium appetendi bonum, etsi forte non ut rationi, seu ut est principium rationale appetendi, cum quis poenam vel a se assumptam vel a Deo illatam in repara­ tionem culpae amare possit (S.Th., ibid.; in 4 d.21 q.l a.l qc.4; 1.2 q.46 a.6 ad 2). Ea vero alicuius possessiones, statum, munus, iura, libertatem, corpus, animam afficere potest. Unde si res bene perspicitur, poena est privatio boni, vel quod, cum dandum esset non datur, vel quod iam habitum aufertur, ita ut definiri possit: privatio boni delectabilis (spiritualis vel sensibi­ lis) enti rationali ob culpam inflicta. Cum vero poena respiciatur hic, non prout est a creatura, sed prout est a Deo, ea plenius defi­ niri potest : privatio boni delectabilis a Deo creaturae rationali ob peccatum inflicta·. Poenae huic inflictae, quae, ut patet, est ab extrinseco, opponitur poena concomitans seu ipsi culpae quasi intrinsece annexa v.gr. rectitudinis privatio vel remorsus conscientiae, etc. (Sap 5,7 ; S.Th., In 2 d.27 q.l a.2; De malo q.l a.4 ad 5). De hac nunc non agitur. 144. Poena vindicativa est ea quae infligitur per se ad ordinem iustitiae laesum restaurandum, seu ut creatura ordi­ nem iustitiae quem laesit agnoscat. Opponitur medicinali seu quae infligitur per se et primario ut delinquens emendetur. Poena vindicativa procedit ex sola iustitia et rigorose per se commensuraFur" culpae, ac proin, cum sit infallibiliter fixa iuxta culpam, nonni secundario et improprie in hac vita pro peccato da­ tur. Poena medicinalis procedit ex sola misericordia, nec semper nec certa mensura culpae annectitur, ita ut saepe a magnis pecca­ toribus absit (lob 21,7 ; Hab 1,13). Omnis poena: a) Ut comminata potest dici etiam medicinalis (praeveniens seu exemplaris), quatenus impedit quin ordo moralis laedatur, b) Ut actu illata vel inferenda: aut est praecipue in re­ medium salutare (eius qui punitur vel aliorum) etsi secundario sit vindicativa v.gr. poena huius vitae, aut est in vindictam ordinis iustitiae laesi, etsi forte sit simul in remedium eius qui ea non pu­ nitur. Haec est poena futurae vitae, ordinem iustitiae restaurans, quatenus punitus sanctitatem et iustitiam Dei vel libenter, ut in purgatorio, vel invitus, ut in inferno, agnoscit (S.Th., 1.2 q.87 a.3 ad 2). 145. Poena: a) Damni est privatio gloriae cum omnibus huic qua tali annexis. Ea inducitur sola subtractione influsus divini beatificantis; est ergo formaliter privativa. Re­ spondet aversioni a summo bono. b) S'Ensus est dolor instrumento extrinseco inflictus. Ea inducitur actione Dei positiva (S.Th., 2 d.37 q.3 a.l); est ergo formaliter positiva: et id solum effert data definitio, quae per se (etsi eam vocet poenam sensus) eius naturam non de­ L.l C.4 A.l. EXSISTENTIA INFERNI. TH.8 N. 143-146 945 terminat. Respondet conversioni ad bonum creatum (S.Th., De malo q.3 a.2). Consulto praetermittitur in thesi poena vermis, cum ea non sit nisi moralis ille dolor poenae sive damni sive sensus intrinsece an­ nexus, qui ceterum commode reduci possit : ut est a privatione glo­ riae, ad poenam damni ; secus, ad poenam sensus. At modus lo­ quendi in hac re est diversus, nani, iuxta alios, poena damni est' in sola privatione Dei, dum afflictio ex hac oriens ad poenam sensus pertinet. Et sane afflictio non est de ratione essentiali poenae pure privativae, qualis est poena infantium sine baptismo decedentium, quibus poena damni est, ex sententia iam communi, pura privatio Dei sine afflictione. 146. Infernus (gr. 9.8ης i.e. locus mortuorum, ut hebr. bitqtf)31 i.c. locus inferior caelo, sumptus sensu ecclesiastico indicat : a) In genere, sedem animarum quae post mortem glo­ ria privantur, scii, vel limbum patrum, seu locum et statum iustorum ante mortem Domini, vel limbum puerorum non baptizatorum, vel purgatorium, vel infernum peccatorum per­ sonalium (hominum et angelorum), b) Antonomastice, hunc postremum, seu in quo damnati ob peccatum personale grave versantur (S.Th., 3 d.22 q-2 a.l qc.2). Nunc vero infernus sumitur, non ut locus, seu prout est pars aliqua spatii ubi damnati ordinarie sunt, sed ut status, seu prout est permanens (ut inferius statuetur) conditio poe­ nalis damnatorum. Subeunt. Haec vox indicat factum poenae, at nunc prae­ scindit ab huius duratione, aliis adiunctis. Post hanc vitam. Hoc adiunctum expresse in thesi non consideratur, cum testimoniis fontium sat indicetur, et cum constet poenam fixam et aequalem pro peccatis in hac vita non dari. S.Scriptura loquitur de inferno: 1) Ut loco, cum vocans locum tormentorum (Lc 16,28), locum (ludae) (Act l,24s), infernum (Lc 16,22), abyssum (Lc 8,32; Apoc 9,1-11; 11,17; 17,8; 20,3) caminum ignis (Mt 13,42.50), stagnum ignis (Apoc 20,9.14s), stagnum ignis ar­ dentis sulphure (Apoc 19,20), stagnum ignis ct sulphuris (Apoc 20,9), stagnum ardens igne et sulphure (Apoc 21,8), tarfarum (2 Petr 2,4), gehennam, vel gehennam ignis (Mt 5,22.29s; 10,28; 18,9; 23,33)’. 1 Cf. G.KiTTKT., Theolot/isclies tVôrterbuch eum Neueii Testament 1,146-149; Gssektüs-Bukl, Hebr, Handworte^buch (Leipzig 1915) 796s; A.Vacant, Enfer: IJB 2,1793 3 Vox “gehenna" procedit a N'j. quae vox designabat vallem Hinnom (prope lerusalem). ubi aliquando Israelitae idolo Moloch infantes suos in statua huius dei igne succensa immolarant. Pius losias rex illum locum pollui iussit (4 Reg 16.3; 23.10; 2 Par 28.3: 33,6; 34,4s; 1er 7,31s; 19.2-11 : 32,35; los 18.16). Cf. S.HiSrokymus. In Mt 1.1 c.10.28: ML 26,68; In 1er c.7.35: ML 24,897s; KiTTEl, 1,665. Ex nefariis illis sacris vallis illa fuit locus abominationis et 946 I. F. SAGÜKS. DE NOVISSIMIS. VI 2) Ut statu, cum vocans mortem (Rom 6,21s; 8,6; 8,13; 2 Cor 2,14-6), mortem secundam (Apoc 2,11; 20,6; 21.8). interitum (2 Thess 1,9: 1 Tim 6,9), tenebras exteriores (Mt 8,12; 22,11-13; 25,30), ignem aeternum (Mt 2,41), supplicium aeternum (Mt 25,46), vermem (Mc 9,43), perditionem (Mt' 7,13; Io 3,16; 10,27s ; 12,25; Rom 2,12; Phil 1,28; 2 Petr 3,7), ignem inexstinguibilem (Mc 9,42-47; Lc 3,17), ig­ nem et sulphur (Apoc 14,9-14), caliginem tenebrarum (2 Petr 2,17), procellam tenebrarum (Indae 12s), damnationem (Mc 16,15s), corrup­ tionem (Gal 6,7), Babylonem (Apoc 18; 19,1-3). 147. Adversarii. Sadducad negant resurrectionem et spiritum (Mt 22,23 ; Act 23,8) ; immo probabiliter dicunt ani­ mam cum corpore interire3. Albigenses : corpus est locus quo anima, quae in caelo peccaverat, purganda mittitur, ut purga­ ta in caelum redeat4. Multi philosophi acatholici recentiorcs °. Multi libertini cuiusque temporis ®. 148. Doctrina Ecclesiae. Asserens bonos post mortem vita aeterna donari, malos vero, seu eos qui in peccato gravi, etiam unico, decesserunt, poena aeterna affici, statuit eo ipso : implicite, malos vita aeterna privari ; explicite, eos alii poenae tradi, quae, obvio verborum sensu, ab illa privatione distin­ guitur et quae eis positive infligitur. Benedictus XII (D 531): “Definimus insuper quod se­ cundum Dei ordinationem communem animae decedentium in actuali peccato mortali mox post mortem suam ad infernum descendunt, ubi poenis infernalibus cruciantur”. Ex his ergo animae morientium in peccato mortali, etiam unico, cum verba sint in singulari, puniuntur et poena damni, cum eae opponantur iis quae vitam aeternam, ex verbis prae­ cedentibus (D 530), obtinent, et poena sensus, cum eae dican­ tur poenis infernalibus (in plurali), et quidem manifeste prout hae differunt a privatione gloriae, cruciari Eadem fere docent Fides Damasi (D 16), Symb.Athanasianum (D 40), C.Lateranense IV (D 429), Innocentius III (D 410). C.Lugdunense II (D 464) : “Illorum autem animas, qui in mortali peccato vel cum solo originali decedunt, mox in in­ fernum descendere, poenis tamen disparibus puniendas”. Cf. horroris, cuius nomine dein a iudaeis-designatus est locus ubi damnati a Deo puniuntur, “ubi sempiternus horror inhabitat” (lob 10,22). Cf. Knabenbauer, in Mt 5.22 p.269; Spicq, La révélation dc l'enfer: L’Enfer, 119-122. 3 Atzbkrgek, Die christiiche Eschatologie, n.142, * E.Vacandard, Études de critique et d'histoire religieuse 2 (Paris 1914) c.5 p.190. 6 Cf. Richard, 84s. 6 Cf. S.I.Chrysostomus , In Rom. hom.31.4: MG 60.673. 7 Ceterum historice constat hic decidi eas animas statim post mortem, non solum gloria privari, sed et suppliciis tradi (Le Bachelet, l.c., 679s). L.l C.4 A.l. EXSISTENTIA INFERNI. TH.8 N.146-151 947 C.Florentinum (D'693). His ergo poenae non determinantur; at eae, ut patet, ut in aliis documentis sumendae sunt. 149. Valor dogmaticus. De fide divina et catholica de­ finita: implicite, quoad poenam damni; explicite, quoad poe­ nam sensus (D 531; cf. 464 693) '*. Est saltem certum in theologia, vehementem quendam do­ lorem moralem intrinsece illas poenas in damnato consequi, utpote sciente, se ob suam culpam et beatitudine sibi debita privari et aliis poenis subiacere. 150. Probatur ex sacra Scriptura*8, a) Docet impli­ cite simul utramque poenam. Mt 25,31 : Discedite a me (i.e. a mea praesentia) in ignem aeternum. Lc 16,22-24: Dum La­ zarus portatur in sinum Abrahae...; dives... sepultus est in inferno, ubi crucior, ait, in hac flamma (Mc 9,42-47): ... Do­ num est tibi debilem introire in vitam·, quam duas manus ha­ bentem ire in gehennam, in ignem inexstinguibilem... Bonum est'tibi claudum introire in vitam aeternam, quam duos pedes habentem· mitti in gehennam ignis inexstinguibilis... Bonum est tibi luscum introire in regnum Dei quam duos oculos ha­ bentem mitti in gehennam ignis (cf. Mt 18,8s). 2 Thess 1,9: Qui non noverunt Deum et qui non obcdiunt Evangelio... Poenas dabunt in interitu aeternas a facie Do­ mini ct a glaria virtutis eius. Mt 13,40-42 : Colligens de regno eius omnia scandala et eos qui faciunt iniquitatem. Et mittent eos in caminum ignis, lo 15,6: Si quis in me non manserit, mittetur foras sicut palmes... ct in ignem mittent et ardet (cf. Rom 2,7-9). 151. b) Docet poenam damni. Mt 7,23: Et tunc confi­ tebor illis... : discedite a me, qui operamini iniquitatem. 1 Cor 6,9: Neque fornicarii, neque idolis servientes..., regnum Dei possidebunt. Est similis catalogus peccatorum, qui regnum Dei non consequentur, in Gal 5,19-22, vel qui non habent haereditatem in regno Christi et Dei, in Eph 5,5. Mt 25,12: Vir­ ginibus stultis dicetur : Nescio vos. l.c 14,24 : Eorum qui vo­ cati ad nuptias non venerunt, nemo... gustabit coenam Do­ mini. I Io 3,36: Qui incredulus est Filio, non videbit vitam, sed ira Dei manet super eum. To 5,29: Procedent qui bona fece­ runt in resurrectionem vitae: qui vero mala egerunt in resur­ ’· Cf. Michel, Les mystères... 48.52. 8 De inferno in Scriptura cf. Spicq, l.c.. 106-143. 948 i. r. sagüés, de novissimis, vi rectionem indicii. Apoc 21,27 : In lerusalem novam non intra­ bit... aliquod coinquinatum aut abominationem faciens et men­ dacium. Apoc 22,15: E paradiso (descripto c.21s) haec vox egreditur: Foris canes et venefici..., qui amat et facit men­ dacium. 152. c) Docet poenam sensus. Mt 5,22 : Qtii autem dixe­ rit (fratri suo) fatue, reus erit gehennae1 ignis. Mt 5,29s: Ex­ pedit enim tibi ut pereat unum membrorum tuorum, quam to­ tum corpus tuum mittatur in gehennam... Cf. Mt 10,28. Mc 22,13: Quomodo huc intrasti non habens vestem nuptialem?... Mittite eum in tenebras exteriores... Mt 24,48-51: Si... ma­ lus servus coeperit percutere conservos suos, manducet autem et bibat cum ebriosis: veniet dominus servi illius... et dividet eum partemque eius ponet cum hypocritis; illic erit fletus et stridor dentium (cf. Mt 8,12; 25,30). Itida^ 11-13: Vae illis qui-in via Cain- abierunt et errore Balaam mercede effusi sunt... Ili sunt... quibus procella te­ nebrarum servata est in aeternum (cf. 2 Petr 2,12-17). Apoc 14,10s: Adorans bestiam cruciabitur igne et sulphure... (cf. Apoc 14,9-11; 19,20). Apoc 21,8: Timidis... et incredulis... ct homicidis et fornicatoribus et veneficis et idololatris et om­ nibus mendacibus, pars illorum erit in stagno ardenti igne et sulphure: quod est mors, secunda (cf. Apoc 20,13s). Item cla­ rescunt ex verbis N.T. ea loca V.T. : ludith 16,20s; Is 33,14; 66,24. 153. 1. Ex his cigo utraque poena iisdem assignatur. Con­ stat enim ex Mt 25,31-46 (cf. Mt 13,4-43; Lc 16,19-31; Apoc 20,1215) non dari nisi duas sanctiones definitivas pro hominibus : aut vitam aeternam aut supplicium aeternum. Proin si mali dicuntur simpliciter regnum Dei non visuri (Lc 14,24; Io 3,36; 1 Cor 6,10; Gal 5,21 ; Eph 5,5), eo ipso tradi aeterno supplicio dicuntur. Quod ceterum etiam expresse constat: a) Ex Mt 25,41; 2 Thess 1,8s, ubi utraque poena iisdem tribuitur, b) Ex eo quod qui alibi aeter­ no igni tradi dicuntur, iidem alibi ut non visuri regnum Dei sim­ pliciter memorantur. (Cf. Apoc 10,15 et 21,8 cum Apoc 21,27; 22,15; 1 Cor 6,9; Gal 5,20; Eph 5,5.) 2. Omnes peccatores illis poenis subiciuntur. Id facile patet ex allatis testimoniis, quae, si complexive, et saepe etiam singillatim, sumantur, omnes prorsus peccatores comprehendunt. Sic v.gr. ex 1 Cor 6,9s: Fornicarii... idolis servientes... adulteri... molles... masculorum concubitores... fures... avari... ebriosi... maledici... ra­ paces; ex Gal 5,19-21 : Qui agunt opera carnis, quae sunt fornica­ tio, immunditia, impudicitia, luxuria, idolorum servitus, veneficia, inimicitiae, contentiones, aemulationes, irae, rixae, dissensiones, sectae, invidiae, homicidia, ebrietates, comessationes et his similia. Poena damnati refertur ad iustitiam divinam, maxime ut vindicem. L.l C.4 Λ.Ι. EXSISTENTIA INFERNI. TH.8 N.151-155 949 Rom 2,5: Secundum- autem duritiam tuam... thésaurisas tibi iram in dic irae et revelationis iusti indicii Dei, qui reddet unicuique secundum opera eius Pariter Io 3.36; 1 Thess 1,10; Apoc 14,10. 3. Unicum, et quidem quodlibet, peccatum grave duplici illi reatui subest. Id supponendum est, cum Scriptura nullam restrictio­ nem addat ct cum aliunde in quolibet peccato gravi plena offensae Dei ratio halxatur. Mt 18,8s: St autem manus tua vel pes tuus scandalmat te, abscide eum et proice abs te: bonum tibi est ad vitam ingredi debilem..., quam duas manus vel duos pedes haben­ tem mitti in ignem aeternum. Et si oculus tuus... Ergo unicum et quodlibct peccatum grave ducit per se ad infernum ; nec mere solum externum, sed et internum (Mt 5,28). Tamen sperare licet dandam esse paenitentiae ac remissionis gra­ tiam peccatori, qui christiane vixerit, sed aliquando ex pura debi­ litate p.eccaverit 154. Probatur ex traditione. SS.Patres saepe et ex­ presse doctrinam de poenis peccatorum in inferno tradunt. Pauca eorum testimonia memorentur. a) Frequenter docent simul et poenam damni et poenam sensus. S.Clemens Rom. (?) (R 102): “Facientes... volunta­ tem Christi requiem inveniemus ; sin minus, nihil nos ab ae­ terno supplicio eripiet, si mandata illius contemnimus” (cf. S.Iustinus, R 115 121 124: S.Thëophilus Antioch., R 176; S.Irenaeus, R 239). Tertullianus (R 284): ”... Erimus iidem qui nunc, nec alii post: Dei... cultores apud Deum sem­ per...; profani... in poena aeque iugis ignis...” (cf. R 290; S.Ignatius Antioch., R 41). S.Hippolytus (R 396): ”... Cum bene facientibus iuste fruitio aeterna retribuatur, malorum vero cupidis aeternum supplicium reddatur, et hos manet ignis inexstinguibilis...” S.Augustinus (R 1772): “Sempiterna mors erit, quando nec vivere anima poterit Deum non habendo, nec doloribus cor­ poris carere moriendo” (cf. S.Cyrillus Hier., R 837’; S.Ba­ silius, R 976; S.Cyprianus, R 560, etc.). b) /Ilias docent vel ignem aeternum (S.Clemens Rom. (?), R 106; Epist. ad Diogn., R 100; Minucius, R 273; Tertul­ lianus, R 317) vel exclusionem a regno caelorum- (-Marty­ rium S.Polycarpi, R 78,' S.Ephraem, R 713; S.Augustinus, R 1775s). ' c) /Ilias docent in genere poenam (tres postremi textus: R 78 713 1775s). 155. Ratio theologica. A. Reatus poenae in genere, a) Ex sapientia Dei. Sapientis legislatoris et gubernatoris, 8* Michel, o.c., 48; Heris, l.c.. 266s.282; Garrigou-LacrancE, La vida eterna y la profundidad del alma2 (Madrid 1951) 165. 950 I. F. SAGÜÉS. DE NOVISSIMIS. VI qualis est Deus, est leges suas sanctione praemii vel poenae munire earumque transgressores punire (S.Th., 3 CG 141). Sed Deus eos transgressores in hac vita non punit. Ergo in altera. Min. Non raro iniqui vitam commodis refertam, dum multi boni vitam aerumnis plenam agunt 9. Ergo. b) Ex iustitia Dei. Colentes ob Dei gloriam virtutem ne­ queunt eiusdem vel peioris conditionis apud Deum esse quam vitiis indulgentes. Sed in hac vita illi saepe sunt eiusdem vel peioris conditionis quam hi. Ergo mali post mortem puniendi sunt (1 Cor 15,16-19.30-32) ’*. c) Ex sanctitate Dei. Deus nequit se indifferenter ha­ bere erga virtutem et vitia, aequitatem et iniquitatem, hononem et iniuriam .sibi illatam. Sed ita se haberet, si peccatores non puniret. Ergo. d) èx honore Dei. Oportet ut honor Dei a peccatoribus violatus in hos aliquando splendide triumphet. At id non ac­ cidit in hac vita. Ergo. e) Ex consensu generis humani universali et antiquo. At is consensus de re ingrata, solum tamen a nefariis negata, os­ tendit vel vestigium pristinae revelationis vel vocem naturae cum lege naturali huius sanctionem promulgantem. Ergo 156. B. In specie: 1) Reatus poenae damni. Aequum est ut se avertens a caritate Dei, separetur etiam a beatifica Dei fruitione, seu ut se avertens a line, etiam a beneficio finis avertatur. 2) Reatus poenae sensus, a} In peccato distinguitur, non re sed ratione, ut duplex deordinatio, aversio a fine et con­ versio ad creaturas. At poena proportionatur culpae. Ergo oportet ut peccatum, non sola privatione finis, sed creaturis puniatur. b) Sanctio legis debet esse sufficiens et ut talis appre­ hendi. At exclusio a fine, etsi est sanctio sufficiens, tamen non semper ut talis apprehenditur. Ergo (S.Th., 1.2 q.87 a.4; 3 CG 145). 0 S.I.Chrysostomus (R 1152): "Ego qui ·:ι multo studio, in multo labore et miseria vixi, resurgo; et graecus, et impius... ipse etiam... eodem honore fruitur quo ego? Peccatorum quoque corpora incorruptibilia resurgunt...; sed hic honor illis est praeparatio suppliciorum.’’ ®* S.I.Chrysostomus. In ep. ad Phil, c.2 h.6: MG 62;228: "Justus est Deus... At hinc multi qui peccarunt, abierunt impune; multi qui cum virtute vixerant, tum demum abierunt, cum sexcentas subiissent calamitates. Ergo si iustus Deus, ubinam his quidem praemia, illis vero supplicia tribuet, si non est gehenna...?” 10 Bernard, 1379s; Hurter, 3 n.649,5. Cf. S.I.Chrysostomus, In ep. ad Rom. hom.31 n.5: MG 60,676. L.l c.4 λ.1. exsistentia inferni, th.8 n.1 55-158 951 Ratio naturalis probat ex iisdem, ut patet, hotninem esse post viae statum poena pro demeritis suis afficiendum ; eam poenam esse saltem exclusionem a fine ultimo; immo congruenter saltem aliqualem (qualiscumque ea sit) poenam sensus illi addendam esse. 157. Obiectioncs. 1. Peccator non est dignus essendi. Ergo poena ei debita est annihilatio. Dist. cotis. Annihilatio est poena ei debita at inepta, cone, cons.; secus, nego cons. Inordinatio peccati natura sua non tendit in destructionem pec­ catoris, sed in amissionem ultimi finis, in qua proin est maxima ct apta poena peccati. Poena annihilationis, utpote omnibus aequalis, non esset insta; immo, ea esest appretiative minor iis qui diutius vi­ xissent et plus peccassent. Mali eam poenam desiderarent ; at poena, quae desideratur, nequit esse vera poena. 2. Remorsus conscientiae sunt poena peccati. Ergo alia poena superest. Dist. mai. Remorsus sunt aliqua poena peccati, conc. mai.; sunt poena proportionata, nego mai. Ii remorsus multis deessent, nisi infernus esset. Quo magis quis peccaret, ii essent minores. Peccata commissa immediate ante morErgo poena pro actione mala sensu caret. 158. 3. De conceptu actionis bonae vel malae non est sanctio. Ergo poena pro actione mala sensu caret. Dist. mai. De essentiali actionis moralis conceptu non est sanctio, conc. mai.; de conceptu integrati, nego mai. Sane omnibus ea inest persuasio quod, ex iustitia, recte agentes praemio, male agentes poena afficiendi sint. 4. Poena pro peccato exigeretur, si ea ordo iustitiae laesus re­ stauraretur. At non restauratur. Ergo. ( Dist. min. Ordo iustitiae non restauratur quasi id quod factum est fiat infectum, conc. min.; quasi poena non fiat ut peccator vel li­ benter ordinem laesum agnoscat et retractans suum peccatum eum amet, vel secus ordini iustitiae implendo invitus subiciatur dum le­ gem poenae implet, nego min, Poena obtinet ut peccator suum peccatum retractet et iterum per voluntatem suam in ordine iustitiae se constituat, etsi non fiat—id quod est impossibile—ut peccatum factum sit infectum. Quod si peccatorem peccati sui non paenitet, saltem agnoscit invitus, dum pu­ nitur, legislatoris dominium. 952 r. F. sacüés, de novissimis, vi ARTICULUS II De inferni DURATTONE Thesis 9. Poenae inferni sunt aeternae. S.Tir., Suppl. q.99; S. Bon a ventura. In 4 d.44 p.2 a.l q.l; Lessius. o.c., 1.13 c.25; Beraza. n.1077-1122; Lenner1-/. th.4; C.Passaglia, De aeternitate poenartrnt deque igne inferni (Romae 1855); J. Sachs. Dic eurige Dauer der Hellcnstrafcn ncueren Aufstellungen gegeniiber principiet? crortert (Pader­ born 1900). 159. Nexus. Constat ex thesi praecedente damnatos inferni et poenae damni et poenae sensus subici. De his vero poenis multae exsurgunt quaestiones, quarum tamen, aliis ad scholia dein exponenda remissis, ea una nunc nobis tractanda venit, scii, illarum poenarum duratio seu quaestio de earum aeternitate. En autem unum e difficilibus mysteriis nostrae religionis. S.Thomas agit de aeternitate poenarum inferni post harum exsistentiam statutam {Suppi, q.99). 160. Notiones. Poenae inferni, scii, poenae damni et sensus, quas in inferno esse, nuper probavimus. At cum fon­ tes eodem modo de utriusque poenae duratione agant, hanc de poenis inferni in communi, seu sine ulteriori determina­ tione, statuemus. Ceterum, cum poena sensus necessario, ut patet, poenam damni inferat, de huius aeternitate sat consta­ ret, si sola illius aeternitas probaretur. Aeternae. Aeternitas, quae pro nobis in hac re, omissis aliis definitionibus, est duratio sine limite, est: a) Stricta seu imparticipata, propria unius Dei, si est tota simul et initium, successionem, finem essentialiter excludit (Rom 16,26; 2 Tim 1,9; Tit 1,2). b) Lata seu participata, ea quae creaturae per participationem a Deo competere potest. Haec tamen, cum di­ versi genetis esse possit, hic sumitur, non improprie seu mere ut longa duratio (Gen 17,8; Ps 88,37), sed proprie seu ut vere excludens limitem, etsi solum a parte post. Sunt aeternae i.e. poena damnati manet in perpetuum essentialiter eadem, etsi accidentaliter, seu modis inferius ex­ plicandis, forte minui possit. 161. Adversarii. Docentes annihilationem malorum. Sic : Gnostici Valentiniani, dicentes hylicos et perversae vitae psychicos igne esse consumendos1. Arnobius: anima de se mortalis fit bonis immortalis in praemium, dum mali post poe­ 1 Cf. S.IrEnaïus, Adv. huer. 1,7,1: MG 7.514; Tixeront. 11,203. L.l c.4 a.2. duratiô inferni, th.9 n.159-162 953 nam annihilantur 2. Sociniani, tenentes non Christianos cum angelis malis annihilandos esse 3. Conditionalistae seu immor­ talitatem conditionalem defendentes, quasi homo suis actibus immortalitatem sibi praeparare libere queat, ita tamen ut se­ cus, male agens, in nihilum post mortem, praevio aliquo ex­ piationis tempore, redigatur > sic, praeter alios, non pauci pro­ testantes, ut v.gr. Rothe in Germania, Ch.Byse in Gallia, maxime W.E.White in America4; plurimi Adventistac: mali resurgentes in nihilum reducendi sunt, ergo infernus non est; iis fere accensendi sunt Testes lehovae et Amici hominum °. Docentes interventum misericordiae Dei homines damna­ tos a poenis Uberantis. Sic misericordes antiqui (catholici), quorum illud privilegium concedebant: a) Alii omnibus ho­ minibus in iudicio damnatis, vel saltem aliquibus, qui post certum poenae tempus, pro diversa huius duratione iuxta pec­ cati gravitatem, a poena liberentur, b) Alii omnibus, qui nul­ lum supplicium post iudicium patiantur, c) Alii omnibus bap­ tizatis. d) Alii solis et omnibus catholicis, etsi dein in haeresim vel in infidelitatem labentibus. e) Alii solis et omnibus in Ecclesia perseverantibus, f) Alii omnibus eleemosynas ero­ gantibus, qui vel nullam vel solum temporalem damnationem patiantur, et omnibus iniurias dimittentibus, cum iis per eam remissionem peccata dimittantur e. Docentes restitutionem dam at orum per eorum conver­ sionem. Defendentes metempsychosim. Hirscher et Schell7 (cf. supra, n.5-7). Rationalistae 8. Spiritistae9· 162. Doctrina Ecclesiae. C.Lateranense IV (D 429) : “Qui omnes (i.e. reprobi et electi)... resurgent... ut recipiant, ° Arnobius, Advcrs. nationes 2.14; 2,29s: ML 5,831s.867s; Tixeront, 460. 3 L.Christiani, Socinianisme: DTC 14,2332. ■* Cf. Richard, 85; J.Rivière, Sur l'immortalité conditionellc : RcvClerFr 98 (1919) 283-285 De Protestantium erroribus circa vitam futuram, cf. J.C.Sasia, S.I., The future Life according to the autority of divine Revelation, the dictates of sound reason, the general consent of Mankind (New York 1918). 6 Cf. F.RHavey, Adventists: CE 1.166s; Lavaud, 120.135.147-150.154. 161-165.178-180 193.210-212.222.228; A.VErhammE, Testes Jehovah: CollatBrug 48 (1952) 217. ” Cf. S.Augustinus, De civ. Dei 1.21 c.17-24: ML 41.731-40; Enchir. c.67,112: ML 40,263.284. Cf. A.Lkhaut, L'Éternité des peines de T Enfer dans S.Augus­ tin (Paris 1912) 24-40. 7 Inter "praecipua doctrinae capita" ob quae opera H.Schell prohibita sunt "censura dignus habitus est modus quo Dr.Schell. uni altcrive scriptori Alexan­ drinae Scholae innixus, negat aeternitatem poenarum, nisi ob totalis obstina­ tionis hac in vita peccatum; contendens oppositam, sententiam esse contrariam notioni Dei et immortali hominis libertati" (E.Commer, Die jüngste Phase des Schcllstreites [Wien 1909] p.272). 8 Errores corum, cf. apud P.DE Bonniot, Le problème du Mai 1.7 c.l. 0 Cf. Roure, l.c., 2518s. Memoretur etiam ut infernum aeternum negans Unamuno: Q.Pérez, S.I.. Et pensamiento religioso de Miguel de Unamuno frente al dc la Igiesia (Santander 1946) 66-74. 954 I. K. SACÜÉS, l>K NOVISSIMIS. VI secundum opera sua... illi cum diabolo poenam perpetuam, 'et isti cum Christo gloriam sempiternam”. Eadem fere docent Fides Damasi (D 16), Symb.Athanasianum (D 40), Benedictus XII (D 531) docens animas decedentium in peccato gravi “ad inferna” descendere, “ubi poenis inferna­ libus cruciantur”, tradit im/>//ci7c.eius damnationis durationem aeternam, cum ea damnatio beatitudini, ut aeternae ibi defini­ tae, opponatur (D 530). Vigilius (D 211): “Si quis dicit aut sentit, ad tempus esse daemonum et impiorum hominum supplicium, eiusque finem aliquando futurum, sive restitutionem et redintegratio­ nem fore daemonum aut impiorum hominum, A.S.” 1011 Poenam aeternam etiam tradunt : Innocentius III (D 410) docens poenam actualis peccati esse “gehennae perpetuae” cru­ ciatus. Alexander VIII (D 1290) id damnans, quod pecca­ tum philosophicum non sit “aeterna poena dignum”. C.Tri­ dent. docens satisfactionem paenitentialem non esse “pro poe­ na aeterna, quae una cum culpa remittitur” (D 807 840); iustum bene agentem non mereri “poenas aeternas” (D 835 804) ; aliquam contritionem parari “ponderando... aeternae damna­ tionis incursum” (D 915)*. Pius XII : Revelatio et magisterium Ecclesiae firmiter statuunt eos omnes qui, post huiust vitae finem, rei sunt pec­ cati gravis, subire Supremi Domini iudicium ac exsecutionem poenae, a qua datur nulla liberatio seu venia. Deus posset etiam post mortem condonare illam poenam; ... sed numquam id concessit nec concedet... Factum immutabilitatis ac aeter­ nitatis iudicii damnationis et eius exsecutionis est extra quam­ libet controversiam... Supremus Legislator... decrevit validi­ tatem nunquam cessantem sui iudicii et eius exsecutionis. Ergo ea duratio sine limite vigetir*. 10 Hic canon est inter eos quos a lustiniano editos contra origenistas ac proin in synodo habita Constantinopoli sub Mcnna Patriarcha (a.543) et. si Cassiodoro credatur, çtiam a Vigilio Papa subscriptos < Prat, Oriycne ct VOriycnismc: Et 106 [1906] 23; Richard, 78; D’Atfcs, Origen isme : DA FC 3 1234; F.DiEkamp, Die origcnistischen Stvcitigkeitcn in 6’ Jahrhundert und das 5 ally. Konsil [Minister 1899] 46ss; Phsch, 9 n.624). At eoc his constat sic certo de approbatione pontificia, et maxime haec talis fuit, ut thesis ex illo canone dc fide definita dici queat? Sic putant v.gr. DiKkami», 137s; Richard, 78; at non videtur de ea re omnino clare constare, ut recte notat D’Ai.ès. 1239. Certe ea damnatio censebatur Ecclesiae fidem expressisse, si controversiae de inferno aeterno· finem imposuit, ut asserit Bardy, Les Pères... 236. 11 In C.Vaticano paratum est Schema Consiti. dogmat. dc doctrina catholica haec continens. Cn.6: “Si quis..., poenas damnatorum in gehennam perpetuas futuras esse negaverit, A.S.” Cf. de eadem re cap.17 (CI 7.567.517; cf. 550s.564). M* L.c., 79s: "La rivelazione e il magisterio della Chi esa stabiliscono fermamente che, dopo ii termine della vita terrena, coloro che sono gravati da colpa grave subiranno dal supremo Signore un giudizio ed una esecuzione di pena, dalla quale non vi è alcuna liberazione o condono. Iddio potrebbe anche L.l C.4 a.2. DURAT10 INFERNI. TH.9 N.162-164 163. Valor dogmaticus. definita (D 429). 955 De fide divina et catholica 164. Probatur ex sacra Scriptura. 1) Poena damna­ torum in ea vocatur aeterna. At vox “aeterna” sumitur ibi proprie seu pro «Juratione sine limite. Ergo. Mai. Mt 18,8: Bonum tibi est ad vitam ingredi debilem... quam duos pedes habentem mitti in ignem aeternum. Mt 25,41. 46: Discedite... in ignem aeternum... Et ibunt hi in suppli­ cium aeternum. 2 Thess 1,9: Poenas dabunt in interitu aeter­ nas. Hebr 6,2; ludas 7. In V.T. ludith 16,20s; Is 14,11; 33,14: 66,24; Dan 12,2 « Min. Cum eius vocis usus sit adeo frequens, nec unquam ei, ut patet ex locis allatis, limitatio adiungatur, ea vox pro­ prie sumenda est, nisi in contrarium ratio solida adsit, quae tamen hic non apparet. 'Mt 25,46 (iudicium finale) : Et ibunt hi in supplicium aeternum; iusti autem in vitam aeternam. Sic in eodem et con­ textu et loco ea vox et> vitae et supplicio applicatur. At, om­ nibus fatentibus, ea vitae proprie applicatur (S.Augustinus, R 1779 1802; S.Basii.tus, R 976). Ergo et supplicio. Mt 25,31-46: ... Penite ... possidete paratum vobis reg­ num... Discedite a me maledicti in ignem aeternum... Opor­ tet ut in ferenda iudiciali sententia verba proprie intelligantur, maxime in indicio definitivo, et quidem circa homines semper duraturos, atque cum tempus merendi ac demerendi transierit nec proin sit iam conversioni locus. Immo si in eo indicio sententia absolutoria esse de sorte perpetua intelligitur, condemnatoria esse de sorte perpetua etiam censen­ da est. 2) Poena damnatorum dicitur esse in saecula saeculorum. At ea formula durationem perpetuam indicat. Ergo. Mai. Apoc 14,9-11 : Si quis adoraverit bestiam..., crucia­ bitur igne... ; et fumus tormentorum eorum ascendet in saecu­ la saeculorum (cf. et 19,2s; 20,9s). Min. Apoc 4,9s: Cum darent... gloriam... viventi in sae--- 1------- nell’al di là dimettere una simile pena...; ma Egli non l'ha mai accordata. nè mai l’accordera... Il fatto della immutabilità e délia eternità di quel iudizio di riprovazionc e dei suo adempimento è fuori di qualsiasi discussione... Il su­ premo legislatore... ha fissato la non mai cessante validité dei suo giudizio e della sua esecuzione. Dunque questa durata senza limite è diritto vigente.” 12 Ea vox adhibetur in N.T. semel et septuagies, ita ut sexagies quater sit aut dc Deo (v.gr. Rom 16.26) aut fere semper dc vita aeterna vel directe plerumque (v.gr. Mt 19,16; 25.46) vel indirecte (v.gr. Hebr 9.12; 2 Petr 1.11); ergo his omnibus locis, iuxta omnes, habet sensum durationis sine limite; ergo iure debet dici ea in reliquis locis, ubi de inferno fere semper agitur, eodem sensu adhiberi. 956 r. F. SAGÜÉS, DF, NOVISSIMIS. VI cula saeculorum..., et adorabant viventem (Deum) in saecula saeculorum (cf. 5,13s; 7,12; 10,6; Gal 1,5; Hebr 13,21). 3) Excluditur finis poenae: a) Formulis negativis. Mc 9,43s: Vermis eorum non moritur et ignis non exstinguitur. Quae ter ibi emphatice repetuntur (cf. Is 66,24). 1 Cor 6,9s : An nescitis quia iniqui regnum Dei non possidebunt? Gal 5,1921: Manifesta sunt autem opera carnis... qui talia agunt reg­ num Dei non consequentur. δ) Formulis sensus illimitati. L,c 16,26 (parab. div. epul.) : Inter beatos et damnatos chaos magnum firmatum est, ut hi qui volunt hinc transire ad vos. non possint, neque inde huc transmeare. Apoç 20,14: Cruciatus damnati dicitur secunda mors. Damnati dicuntur: Maledicti (Mt 25,41). Vasa irae (Rom 9,22). Super quos manet ira Dei (Io 3,26). 165. Probatur ex traditione. A. SS.Patres multis modis docent poenarum aeternitatem. a) Adhibent fere formulas Scripturae. S.Ignatius An­ tioch. (R 41): “Familiarum perturbatores regnum Dei non possidebunt... Talis (i.e. fidem Dei prava doctrina corrum­ pens) inquinatus factus in ignem inexstinguibilem ibit...” S.Hippolytus (R 396): "... Cum bene facientibus iuste frui­ tio aeterna retribuatur, malorum vero cupidis aeternum sup­ plicium reddatur, et hos manet ignis inexstinguibilis et qui nunquam finietur, et vermis igneus non moriens...” S.lREnaeus (R 239). b) Dicunt poenas numquam tempore esse solvendas. S.Ephraem (R 713): "... Severissimum... de peccatore fiet, iudicium, et tormentorum eius non erit finis, nec parvo in­ stante quiescet... quia in aeternum durabit et nullo unquam tempore solvetur ei”. c) Aeternum vocant ignem ut vitam vocant aeternam. S.Theophilus Antioch. (R 176): “Ipsae (scripturae prophe­ ticae) tutius te ducent, ut effugias aeterna supplicia et aeter­ na Dei bona consequaris... Iis... qui secundum patientiam bonis operibus incorruptionem quaerunt, donabit vitam aeter­ nam... Incredulis autem et superbis... erit ira... ac tandem tales detinebit ignis aeternus”. Cf. S.Iustinus (R 115); S.Cy­ prianus (R 560) ; S.Basilius (R 976) ; S.Augustinus (R 1779 1802). Hinc S.Irenaeus dicit formula aequivalenti (R 239) : "... Isti erunt semper damnati... Hi semper percipiunt reg­ num”. d) Opponunt tormenta mundana et ignem martyrii poe­ ■ ι,.Ι c.4 α.2. duraTio inferni, th.9 n.164-166 957 nae aeternae et igni qui non exstinguetur,. Martyrium S.Polycarpi (R 78): "... Mundana tormenta spernebant (martyres) unius horae spatio se ab aeterna poena redimentes. Frigidusque ipsis videbatur ignis crudelium carnificum. Prae oculis enim habebant fugam illius qui aeternus est et nunquam ex­ stinguetur”. Epist. ad Diognetum (R 100) : “Tunc impostu­ ram mundi... damnabis..., cum veram mortem formidaberis, quae servatur iis qui damnabuntur ad ignem aeternum... Tunc admiraberis eos, qui pro iustitia ignem patiuntur temporarium et beatos praedicabis, cum ignem illum cognoveris”. 166. e) Opponunt durationem vitii temporalem aeternae durations poenae. S.Iustinus (R 115): "... Docemus..., unum­ quodque ad aeternam sive poenam sive salutem pro meritis actionum suarum proficisci. Nam si haec cognita omnibus hominibus essent, nemo vitium ad tempus eligeret, cum se ad aeternam ignis damnationem proficisci sciret”. f) Dicunt ignem inferni esse aeque iugem ac gloriam. Tertullianus (R 284) : “Restituetur omne humanum genus ad expungendum quod in isto aevo boni seu mali meruit, et exinde pendendum in immensam aeternitatis perpetuitatem. Ideoque nec mors iam, sed erimus iidem qui nunc, nec alii post: Dei quidem cultores apud Deum semper, superinduti substantia propria aeternitatis; profani vero... in poena aeque iugis ignis, habentes ex ipsa natura eius, divinam scii, submi­ nistrationem incorruptibilitatis”. g) Ea idea quae in praecedentibus a Tertulliano innuitur, frequenter a Patribus expresse indicatur, scii, corpora dam­ natorum servari incorruptibilia ut pabulum ignis aeterni. S.Cyrillus Hiero. (R 837) : Resurgemus igitur, aeterna quidem omnes, non omnes vero similia habentes corpora. Ve­ rum si quis iustus est, caeleste corpus accipiet, ut possit cum angelis digne una versari ; si quis autem peccator est, corpus accipiet aeternum perpetiendae peccatorum poenae capax, ut in igne aeterno combustus nunquam absumatur...” S.Cyprianus (R 560) : Cremabit addictos ardens semper gehenna..., nec erit unde habere tormenta vel requiem pos­ sint aliquando vel finem. Servabuntur cum corporibus suis animae infinitis cruciatibus ad dolorem... Erit tunc sine fruc­ tu paenitentiae dolor poenae... In aeternam poenam sero cre­ dunt, qui in vitam aeternam credere noluerunt”. Lactantius (R 646): “... Quia peccata in corporibus (im­ pii) contraxerunt, rursus carne induentur, ut in corporibus 958 I. F. SAGÜÉS, DE NOVISSIMIS. VI piaculum solvant; et tamen non erit caro illa, quam Deus ho­ mini superiecerit, huic terrenae similis, sed insolubilis ac per­ manens in aeternum, ut sufficere possit cruciatibus et igni sempiterno, cuius natura diversa est ab hoc nostro..., qui nisi alicuius fomite alatur, exstinguitur... Idem divinus ignis una eademque vi... et cremabit impios et recreabit..., et quan­ tum e' corporibus absumet, tantum reponet ac sibi ipsi aeter­ num pabulum subministrabit...” S.I.Chrysostomus (R 1142): “... Peccatorum quoque cor­ pora incorruptibilia resurgunt... ; sed hic honor illis est prae­ paratio suppliciorum et ultionis ; incorruptibilia enim resur­ gunt, ut semper urantur”. S.Hilarius (R 855): "... Corporalis et ipsis (gentibus) aeternitas destinabitur, ut ignis aeterni in ipsis sit aeterna materies, et in universis sempiternis exerceatur ultio sempi­ terna”. 167. 13. Liturc/ia orat : In Litaniis: “Ut animas nostras... ab aeterna damnatione eripias”. Tn Canone Missae: “Atque ab aeterna damnatione nos eripi...”. In Dies irae: “Ne pe­ renni cremer igne”. Nec orat pro damnatis. C. Martyres spernebant tormenta temporalia ut aeterna vitarent. Martyrium S.Polycarpi (cf. n.165 d) I3. 168. Ratio theologica, a) Fide docemur morte finiri statum viae quoad ultimum finem obtinendum. Ergo qui in peccato moritur semper manet in poenam exclusus a fine. b) Labenti in peccatum grave paenitentia salutaris, et quidem adhuc in terris) viventi, est necessaria necessitate me­ dii ad salutem. At damnati nequeunt eam paenitentiam agere, utpote gratia salutari privati, cum sint extra statum viae. Ergo semper sunt extra salutem 14. c) Posito peccato gravi, Incarnatio fuit necessaria in hypothesi condignae satisfactionis pro illo peccato (quam cete­ rum Deus exigere potest). Ergo purus homo nulla poena, etiam aeterna, eam satisfactionem praestare potest. Ergo pec­ cator (gravi peccato) est dignus qui in aeternum puniatur. 169. Ratio naturalis probat certo, aliquam saltem poenam post viae statum dari. Immo, probat, saltem probabiliter, eam esse aeter­ nam. At probat id 'certo?a* 15 1:1 Persone, Ιλ· Deo Creatore n.809. Cf. Rvinart, o.c., p.27 n.3; 34 n.10; 157 n.2; 159 n.3; 168 n.6, etc. “ Lessius eam rationem non habet ut satisfacientem (13,25 n.!66s). Et iure si ea sumatur ut probans, non solum factum aeternae poenae, sed huius debitum, quod sane respondet non defectui paenitentiae sed ipsi peccato. 15 Cf. Hurter, 3 n.659^ Michel, L’éternité dc l’enfer et la raison: RevApol L.l c.4 λ.2. duratio inferni, th.9 n.166-170 959 De hac quaestione solvenda dissentiunt auctores. Forte dici pot­ est, rationem solam, seu sine ullo fidei lumine, non eam rationum claritatem obtinere, qua omnis nebula dubitationis de poenae aeter­ nitate tollatur, etsi aliunde invicte solvat omnes obicctiones quae illi aeternitati opponuntur. Hanc tamen probationem instituendam nunc curamus, iis vero praesuppositis: animam humanam esse immortalem; eam esse desti­ natam ad Deum ut finem ultimum, quem vero nondum obtinuerit ; eam debere istum finem bonis suis actibus obtinere, sic tamen li­ bere ut' illo se indignam malis suis actibus reddere possit. 1) Ex ratione obvia, status viae ad finem ultimum aliquando, sive morte sive alias, consummandus est, ita vero ut huius momenti assignatio, non ab homine, ut per se patet, sed a solo auctore na­ turae pendeat. Ergo qui ad istud momentum in conditione detnerifi pervenit, eo ipso manet exclusus ob suam culpam, et proin in poe­ nam, a fine ultimo obtinendo, quin Deus, ut patet, eum ad finem quem ille libere abiecerit, perducere iam unquam teneatur (S.Th., 3 CG 145). 2) Nequit tamen Deus, post aliquod amissi finis ultimi tempus animam in statum viae iterum restituere? Absonum esset imprimis id per successionem in aeternum ininterruptam fieri. At dein exsurgit inde haec altera fortis ratio pro poenae aeter­ nitate, quae primam complet: implctio legis naturalis nequit effecaciter promoveri, nisi annexam habeat sanctionem sufficientem. Sed temporalis amissio finis ultimi non est, ut patet, sanctio suf­ ficiens. Ergo impletio legis naturalis nequit per temporalem amis­ sionem finis ultimi efficaciter promoveri. Ergo exigit aeternam huius finis amissionem. 170. 3) Alia ratio ex natura peccati gravis peti solet, stante asserto quod honor sit in honorante, offensa in offenso. Poena sol­ venda proportionatur offensae illatae. Peccatum vero, utpote laesio iuris divini (scii, in obedientiam et honorem 1 )eo debitum), est of­ fensa Dei. Ergo, cum Deus sit infinitae dignitatis, offensa Dei est obiective simpliciter infinita. Cum vero nos dignitatem Dei nonni ad modum dignitatis finitae percipiamus, et proin ut secundum quid infinitam seu ut maiorem dignitate cuiuscumque creaturae vel possibilis etiam perfectissimae, offensa Dei est subiective secundum quid infinita. Ergo meretur poenam non simpliciter infinitam, at certe secundum quid infinitam seu maiorem qualibet poena, quae ob offensam maximan in aliquam creaturam etiam perfectissimam debeatur. At vero nulla creaturae poena potest' esse intensitatis secundum quid infinitae, cum semper alia poena maior ut possibilis concipiatur, et capacitas patiendi intensive in creatura sit valde limitata. Ergo nulla alia poena secundum quid infinita restat, nisi poena infinitae extensionis seu durationis. Haec tamen ratio habet has duas difficultates: a) Quod ea etiam peccato veniali, quod sane est offensa maior qualibet offensa in creaturam, applicari potest. At aliunde scimus hoc peccatum, cum non sit aversio a fine, poenam aeternam non mereri, b) Quod etiam brevis privatio finis ultimi, utpote obiective simpliciter infinita et 39 (1924) 449-461.513; Bernard, 1378-1392ss; H.Rondet, S.I., Venfer: NouvRevTheol 67 (1940) 415-423; Mart Inez, 147. Les peines dc 960 I. F. SAGÜÉS, DE NOVISSIMIS. VI subiective secundum quid infinita, videatur esse poena peccato gra­ vi proportionata. At aliunde scimus hominem non posse beari phy­ sice sola cognitione obiecti, sed cognitione fruitiva, quae sane qua fruitiva, ex parte nostra, nullo modo infinita dici potest, ut per se patet. 171. Obiectiones. A. Ex SScriptura. 1. In Mt 25,31-46 (de iudicio finali) non pauca sunt figurata v.gr. dialogus Christi cum ho­ minibus, etc. Ergo ignis etiam figurate dicitur aeternus. Nego cons. a) Illae figurae ideam praecipuam non destruunt, ut patet ex ibi dictis dc ultimo iudicio et de sententia a Christo pro­ lata, de adventu Christi, de hominibus congregandis, de separatione iustorum a malis, de sententia finali, etc. Ceterum si forte in de­ scribendo iudicio aliqua figura adhibetur, nequit in proferenda sen­ tentia locutio impropria esse, nisi ea per se indubie intelligatur. b) At thesis non solum ex eo loco probatur. 2. In Ps 48,16 dicitur: Deus redimet animam meam de manu inferi; et in Ps 102,8s: Non in perpetuum irascetur, neque in aeter­ num comminabitur. Ergo infernus non est aeternus. Nego cons. In Ps 48,16 exprimit psalmista spem certam quod ipse non mansurus sit sub dominio mortis seu in “schol”, quo om­ nes mortui descendere censebantur, sed quoti a Deo in sortem iusto­ rum assumendus sit. Sic ct in Ps 15,10. Bene intelligitur de libe­ ratione a mortis imminentis periculo Ps 85,13: Eruisti animam meam de inferno inferiori. In Ps 102,8s indicatur misericordia Dei in populum toties con­ tumacem, prae huius exiguitate ac infirmitate (v.14-16). Pariter in Is 57,16 : Non enim in sempiternum litigabo, neque usque ad finem irascar, et in Ps 76,8s: Non fn aeternum proicict, non in finem mi­ sericordiam suam abscindet, promittitur, non conversio damnatis, sed misericordia in populum. 172. 3. Damnatio dicitur interitus (Phil 3,19; 2 Thess 1,9), mors secunda (Apoc 21,8). Ergo damnati annihilantur. Dist. mai. Damnatio sic vocatur ut privatio vitae aeternae, conc. mai.; ut privatio vitae naturalis, 'nego mai. Sane damnati cruciandi sunt in saecula saeculorum (Apoc 20,10) ; ergo vivent, at in stagno ardenti igne et sulphure; quod est mors secunda (Apoc 21,8). Cf. S.Augustinus, R 1772. 4. In Act 3,21 memorantur futura tempora restitutionis om­ nium. Ergo omnia sunt aliquando restituenda. Dist. mai. Memorantur tempora restitutionis i.e. conversionis etiam damnatorum, nego mai.; restitutionis omnium quae locutus est Deus, per os... prophetarum, complendae per Christum secundo advenientem, conc. mat. Promissa prophetarum perfecte in secundo Christi adventu im­ plentur et tunc omnia quae erant imperfecta in conditionem per­ fectam restituuntur Cf. Is 65,17 : Creo caelos novos et terram novam. Mt 19,28: In regeneratione, cum sederit Filius hominis... 2 Petr 3,13: agit de renovatione mundi materialis, et v.9s hortatur ad paenitentiam. 173. B. Ex SS.Patribus. Viderentur aliqui eorum docuisse ” KkabrnbauBb, In Act 3,21; Sachs, p.45ss. Ι,.Ι C.4 Λ.2. DURATIO INFERNI. Τη.9 ν.170-174 961 damnatos post poenam ad Deum esse convertendos et gloria do­ nandos. a) Adeo pauci (Origencs, Didymus, Clemens Alex., SS.Gregorius Nyss., Gregorius Naz., Ambrosius, Hieronymus) citantur, ut, etsi ii clare .aeternitatem poenae negassent, adhuc consensus Patrum pro nostra thesi esset moraliter unanimis et proin ut argumentum patristicum esset sufficiens. In ea hypothesi ageretur de doctrina ab initio tradita·, at nondum fune magisterio Ecclesiae firmata; quo posito, error erat singulis Patribus possibilis. b) Immo, ex illis paucis, si forte Arnobium, qui vero libros unde difficultas sumitur scripsit cum adhuc esset catechumenus, excipias, nullus probatur certo aeternitatem inferni negasse. c) E contra ii qui aliquando dc ea rc haesitanter loqui videren­ tur, alibi clare doctrinam veram proponunt. Immo, illis locis dubiis, saltem plerumque, recto sensu intelligi possunt. Ea verba Petavii etiam prae oculis habenda sunt : “Quamobrem constat, Hieronymum, et si qui alii sunt ex sanctis illis Patribus, qui scriptis stlis origeniana illa dogmata, vehit' naevos quosdam, in­ texuerunt. haec alitui agentes ex Origenis lectione traxisse, atque identidem emendasse” ”, 174. d) In specie Clemens Alex., etsi asserit poenas post ul­ timum indicium peccatores ad paenitentiam cogere et Deum proprie non punire, sed corrigere”, tamen nunquam dicit poenas inferni finiri, affirmat illam eorum paenitentiam esse vanam, et alibi docet poenam quae sit supplicium aeternum ”. Didymus, ut videtur, clare docet aeternitatem poenae, ita ut sine sufficienti fundamento de eius mente in hac re dubitatum sit “. S.Gregorius Naz. etiam sat est pro aeternitate inferni (R 980) ’* et sine sufficienti ratione supponitur interdum quasi de ea re ali­ quando haesitarit Origencs vero, etsi memorat ignem aeternum (R 446), statuit ta­ men illud principium quod poena sit medicinalis, quatenus “poena quae per ignem inferni dicitur, pro adiutorio intelligitur adhiberi”™. Immo, dicit Scripturam loqui de poenis aeternis, ut per timorem peccatores ad paenitentiam moveat, nec oportere ut medicinalis na­ tura poenae inferni populo simplici proponatur**. Ipse vero, etsi, iuxta aliquos, ut diximus, recte dc aeternitate poenae senserit, fu11 Pet avius, De angelis 1.3 c.8 n.10. 18 Clemens Alex.. Strom. 7,2; 7.16: MG 9.416,541. 10 Cohort. 10: MG 8.204; R 437. Cf. Richard. 56s; 'Fixeront. 1.295s; Bardy. Les Pères... 225s. 20 Didymus. De Trinit., 2.3; 2.7: 2.12; 3.42: MG 39.480.580.669.989: De Splr.S. nA7M-. MG 39.1074.1082. Cf. 'Fixeront. 2.198. 21 Cf. Richard. 69; Pesch. 9 n.630. 22 Cf. Tixeront, 2,199. Petavius (3,7.14). illa eius verba affert (R 1013): “Ignem enim purgantem novi... Novi etiam ignem supplicio afficientem, sive sodomiticum sive illum qui diabolo... paratus est, sive illum qui ante faciem Domini procedit...; et illum..., qui... perversis aeternus est. Hi enim omnes vim habent destructivam, nisi cui placeat etiam ibi intellegere illud mitiore modo et eo qui punit digniore.” Ipse vero concludit: “Manifestum est hoc in loco Gregorium Nazianzenum de damnatorum hominum poenis dubitasse, utrum sempiternae futurae sint; an ex Dei benignitate potius aestimandae, uti scii, aliquando terminentur.” At ea dubitatio, non de inferni aeternitate, sed me­ rito sic v.gr. sumi posset: utrum omnes ignes memorati pure poenales sint, an etiam aliqui peccatorum conversionem intendant, diversae opinioni stibiacet. Cf. Pesch, 9 n.63O. 33 OrigenEs. Dc principiis, 2,10.6: MG 11,238. * Contra Celsum, 5.15; 6,26: MG 11,1204.1332. TEOLOGÎA IV 31 962 I. F. SAGÜÉS, DE NOVISSIMIS. VI turam restitutionem creaturarum rationalium, saltem hominum, ad gloriam docuisse, bona tamen fide ac mere hypothetice, videtur (cf. n.6 ; R 468).30 S.Gregorius Nyss. etiam, dum alias poenam aeternam asserit (R 1060), alias videretur restitutionem docere (R 1033) “. S.Ambrosius saepe supplicia aeterna statuit, at, forte, solum pro non Christianis”. In peccatores vero Christianos (forte ad sensum magis obvium) iustitiae admiscebitur misericordia eos a poenis li­ berans 175. S.Hieronymus, qui ante a.394 videretur damnatorum resti­ tutionem, ex quibusdam eius textibus de ea, saltem non improba­ re”, declaravit serius se illam opinionem retulisse at non ut suam; et sane eodem fere tempore aeternitatem inferni statuerat. Dein certe origcnianam illam opinionem omnino explicite reiecit v.gr. (ca.395-396) dicens (R 1384): “Si omnes rationabiles creaturae aequales, et vel ex virtutibus vel ex vitiis sponte propria aut sur­ sum eriguntur aut in ima merguntur, et longo post circuitu atque infinitis saeculis omnium rerum restitutio fiet, et una dignitas mili­ tantium, quae distantia erit inter virginem et prostibulum? Quae differentia erit inter matrem Domini et (quod dictu quoque scelus est) victimas libidinum publicarum? Idemne erit Gabriel et diabolus? Idem apostoli et daemones?”” At serius forte putavit peccatores Christianos esse salvandos, cum a.406 haec doceret: “Qui enim tota mente in Christo confidit, etiamsi ut homo lapsus mortuus fuerit in peccato, fide sua vivit in perpetuum. Alioqui mors ista communis et credentibus et non cre­ dentibus debetur aequaliter; et omnes pariter resurrecturi sunt alii in confusionem aeternam, alii ex eo quod credunt in sempiternam vitam" Et a.415 similia videretur docere de peccatoribus Christianis ut post poenas salvandis, dum daemones et alii impii in aeternum sunt puniendi : “Si autem Origenes omnes rationabiles creaturas dicit non esse perdendas et diabolo tribuit paenitentiam, quid ad nos, qui et diabolum et satellites cius omnesque impios et praevaricatores dicimus perire perpetuo, et Christianos si in peccato praeventi fue­ rint, salvandos esse post poenas?”. Ea tamen doctrina Hieronymi, quae similis videtur doctrinae 35 Cf. Krebs, Lc., 117: Tixeront, 1327-1329; Richard, 57-59. x S.Gregorius Nyss.. R 1033; forte maxime Onatio quando sibi subiecerii omnia: MG 44,1314s. Cf. Pesch. 9 n.632. At alii ut J.DaniElou (L’Apocatastasc... !.c.) putant ipsius verba recto sensu sumi posse. S.Ambrosius, In ps. 1,47: ML 14,946; In ps.118 serm.8.58; sermo.10.ll; serm.21.8: MI, 15.1319.1333.1505: De Noe 23.85: ML 14,401; De fide 2,13.119: ML 16.584: De paradiso 9,45: MI, 14,296. M In ps.118 serm.20.29; 22.26: ML 15.1492s.1520; In ps 36: ML 14 980s; Dc lac 1.6.26: ML 14.609. Cf. Tixeront, 2,347s; NiEderhubhr. o.c., 115ss.246ss; Richard, 74s; Bardy, l.c., 213s. 20 Tixeront, 2.341. Aliter O’CosNKi.t. (o.c., 150-156), qui S.Doctorem ab ea opinione etiam ante a.394 eximit. Cf. S Hieronymus. In Ecclesiastem 11.3; 9 7: ML 23.1102. 1084; et cf. Epist. 39.3: ML 22,468 (aeternitatem inferni ante a.394 docet). -° Immo. dein a.401 asseruit se quondam proponentem opinionem origenianam de restitutione, non propriam, sed sententiam Origenis mere retulisse (Apol. adv. libr. Rufini 1.1 n.26s: MI, 23,418s). 31 Epist. 119.7: MI, 22,983. Cf. et ea quae scripsit ea.108-110 (R 1402:. Cf. Bardy. l.c., 214S.234. tB Dial. adv. Pciaq. 1.28: ML 23,522. Cf. 'Fixeront, 2,341s; MartîneIz, 126s. ι,.Ι c.4 λ.2. du ratio inferni, th.9 n.174-177 963 S.Ambrosii, dicitur ab aliis de iustis 'nondum plene purgatis intelligi posseM. ! i 176. C. lix ratione. 1. Actus brevissimus nequit poena aeterna puniri. At peccatum est actus brevissimus. Ergo. Dist. mai. Actus brevissimus nequit puniri poena aeterna, si pu­ niendus sit ratione durationis, conc. niai.; si puniendus sit ratione malitiae, nego mai. Poena peccati mensuratur, non ex delicti duratione, sed ex eius gravitate, ut fit et apud homines (S.Th., 1.2 q.87 a.3 ad 1). At pec­ catum est actus quo homo ab ultimo fine seu a Deo libere se avertit. 2. Poena aeterna cum bonitate Dei pugnat. Ergo non datur. Dist. mai. Poena aeterna pugnat cum Dei bonitate inepte intellec­ ta, conc. mai.; recte intellecta ut ea est in Deo, nego mai. Bonitas, si est vera bonitas ut in Deo, nequit simpliciter a iustitia ac sapientia separari ; hinc Deus non desinit bonus esse, si quem, pro norma iustitiae ac sapiendae, etiam in aeternum puniat. Immo, ipsa Dei bonitas, posita tamen iustitia, potest esse ratio aliquem in aeternum puniendi, vel ut alii a peccato prohibeantur vel ob sancti­ tatis amorem. At id non impedit, quin Deus ex sua bonitate (sed quin contra iustitiam ac sapientiam quidquam agat) aliquod pecca­ tum vel nullo modo vel non ad rigorem iustitiae puniat. At melius negatur simpliciter maior. Ergo poena aeterna non pugnat cum Dei bonitate, etsi illa potius iustitiam quam hanc osten­ dat ; secus pariter quaelibet poena cum ea bonitate pugnaret. 177. 3. Finis poenae est emendatio delinquentis. At poena aeterna non est in emendationem delinquentis. Ergo ea caret scopo ac proin non datur. Dist. mai. Emendatio delinquentis est finis poenae medicinalis, conc. mai.; poenae vindicativae, subdist.: finis poenae temporalis, trans.; finis poenae aeternae, nego. Sane omnis poena quam Deus in hac vita infert potest dici sem­ per esse medicinalis, etsi etiam simul vindicativa secundario esse queat ; poena vero aeterna est pure vindicativa. Haec valent respec­ tu eius cui poena imponitur; nam omnis poena, etiam aeterna, dufti sumus in vita, potest dici esse medicinalis respectu aliorum, qui ea moventur ad non peccandum (n.144). Poena eo solum tendere potest, ut restituat violatorem legis in ordinem moralem, a quo declinaverat, seu in ordinem veri et boni, qui unus subsistere debet prae errore et' malo. Poena id obtinet, quatenus peccantem cogit ad sustinendam privationem alicuius boni et irro­ gationem alicuius mali patiendam. Poenae vero id est praecipuum, expiare delictum ut, id maxime exigente iustitia, ordini morali violato satisfiat. Poena vindicativa quaerit primario expiationem delicti ; ulterius vero, ut poena me­ dicinalis, delinquentem ad ius servandum reducere. In poena post mortem stat finis expiationis, dum finis medicinalis omnino disparet. Deus, qui facile posset' peccatorem ad vitandum omne peccatum convertere, in iudicio finali adhibet stricte principium retributionis. ”♦ 50 Cf. Pesch, 9 n.631. O’ÇoxNSu, (ibid., 156-176) putat in ea re dc salute defunctorum peccatorum fidelium non constare certo de S.Doctoris mente aut orthodoxa aut non recta. 33* Cf. Pius XII, l.c.t 62s.67; In., Iis qui interfuerunt VI° Conventui international! dc Iure poenali: AAS 45 (1953) 742-744. 964 I. I··. SAGÎlÉS. UR NOVISSIMIS. VI 4. At post iudicium poena aeterna, si non est medicinalis, est inutilis. Ergo non ' datur. Nego mai. Ea enim inservit : ad ordinem iustitiae laesum repa­ randum ; ad ostendendam iustifiam et sanctitatem Dei ; ad beato­ rum gloriam augendam, dum ii statum suum cum damnatorum statu comparant (Ps 57,11); ut sit in hominis vita sanctio legis perfecta. 178. 5. Finis a Deo in creando homine intentus nequit non obtineri. At ille linis est' hominis beatitudo. Ergo haec nequit non obtineri. Dist. mai. Nequit non obtineri finis a Deo absolute intentus, conc. mais; conditionate intentus, nego mai. Finis (finis quo) vero absolute intentus in homine creando est glorificatio Dei; quae semper oblinetur mensura intenta a Deo et voluntate consequenti, cum et damnati praedicent sanctitatem Dei peccatum odio habentis, iustitiam ipsius demerita punientis, voracita­ tem ipsius minas exsecutioni mandantis. Non autem necessario impletur finis conditionate a Deo intentus, qualis est hominis beati­ tudo, scii, si iste mandata Dei servet. 6. Poena gravissima non incurritur nisi cognoscatur. At muh aeternam peccati poenam ignorant. Ergo haec saltem ab istis nc;i incurritur. Dist. mai. Poena gravissima non incurritur, nisi peccans sciat se aliquid ea dignum facere, conc. mai.; nisi peccans cognoscat deter­ minate poenam, nego mai. Nec apud homines id respicitur ad aliquem capite damnandum, ut ille nosset suum crimen eam poenam mereri. 7. Damnatus eripi ab inferno potest, si converti potest. At pot­ est converti. Ergo. Nego min. Nequit converti supernaturaliter, cum careat auxilio gratiae ad paenitentiam salutarem ei absolute necessariam, nec natu­ raliter (quod tamen in hoc ordine supernatural! nihil valeret), cum in malo sit obstinatus. N.B. Deus nobis non revelavit cur hunc ordinem elegerit, in quo aeterna damnatio possibilis esset. At Dominus est. An dominium Dei prohiberi potuit, quin ipse eum ordinem eligeret, in quo aliqui pec­ carent et consequenter punirentur? Ceterum Deus non creat’ dam­ nandos nisi ut salventur, si ii gratiae cooperari velint; at, posito eorum peccato, vult eorum damnationem, ut attributa sua semper manifestentur (Rom 9,22). 179. Scholion. Nemo damnatus in inferno a poena aeterna li­ beratur. Ex probatis constat clare de universalitate legis poenae aeternae pro omnibus damnatis, cum asserta fontium sint absoluta nec ullam limitationem vel implicite includant. Hinc, etsi absolute loquendo non repugnet, quin aliquis, a lege generali exceptus, ex in­ ferno a Deo eriperetur, tamen in hac providentia est valde temera­ rium, ut credimus, liberationis possibilitatem asserere, nisi facta his­ torica eius liberationis proferantur. At nulla proferuntur. Sane ob vulgatissimam S io. Damasceni narrationem, quod Traianus ab inferno, rogante S.Gregorio M., liberatus sitM, quidam 34 S.l.Damascenus. Dc iis qui in fide dormierunt (MG 95.247-278Ί. At authentia eius scripti non est omnino extra dubium. Cf. Juc.iE. Jean Damas­ cene (Saint): DTC 8,706; AlïanEr, o.c.» 476; Gordillo, o.c.» p.193 nota 2. ι,.Ι c.4 λ.3. poenae tnpernt. n. 177-180 965 scholastici veteres, qui eam ut historicam, ob magnam reverentiam in Damascenum, habuerunt, vario modo rem explicarunt, ut cum illa aeternitatem inferni componerent; communiter dixerunt in hypothesi veri facti, 'l'raianum non fuisse finaliter damnatum, sed sus­ pensam esse eius finalem sententiam, vel etiam illum, ut addit S.Thomas, solum usque nd iudicium ultimum liberatum fuisse:n. At factum ipsum, mira quidem diversitate narratum, magni scho­ lastici antiqui iam negarunt, moderni vero critici ut fabulam ha­ bent “. Immo repugnat doctrinae sive S.Gregorii sive Damasceni negantium in inferis esse redemptioni locum, vel esse licitam ora­ tionem pro mortuis ”. Illa ergo verba “secundum ordinationem communem" Benedic­ ti XII (D 531) inepte de liberatione ab inferno intelligerentur, ma­ xime cum eadem Pontifex applicet etiam beatis, qui sane e gloria semel accepta non decidunt (D 530). Solum ergo ea indicant ordi­ nationem communem, quatenus omnes afficit, vel ad summum (sed valde improbabiliter) eius exceptionis possibilitatem, quod aliquis, utpote post mortem iterum miraculose suscitandus, non mox post primam mortem praemio vel poenae tradaturæ. ARTICULUS III Diversae quaestiones de poenis inferni 180. Quales sint poenae damnatorum. Poena damni, quae est privativa, seu per subtractionem influxus beatifici a Deo inflicta, consistit primario in privatione beatitudinis essentialis ac omnium bonorum ei ut tali formaliter vel con­ sequenter annexorum, et secundario in privatione omnium bonorum illi accidentaliter additorum. Ea bona sunt: a) Supernatwalia: Deus ut obifectum essentiale beatitudinis supernaturalis, ac proin lumen gloriae, Dei visio et amor, gaudium beatificum. Familiaritas Christi, B.Virginis, angelo­ rum, hominum beatorum. Patria caelestis cum omnibus eius deliciis. Lumen quo beati pulchritudinem et caeli ac gloriae beatorum et mundi naturalis vident. Gloria corporis. Dona omnia supernaturalia et habitualia et actualia (inclusa, iuxta dicenda inferius, vel omni cognitione supernatural!), excluso autem charactere sacramentali, ma­ nente in damnato ad cius poenam et ignominiam. Eam privationem sine dubio consequetur dolor sciendi alios illis bonis frui. 33 S.Th. (qui tamen in Suninia non memorat factum). In I <1.45 q.2 a.2 qc.l ad 5; Dc ver. q.6 a.6 ad 4. Cf. Franz, p.228s (de explicationibus antiquorum theologorum). M.Cano, Dc locis theologicis 1.11 c.2: SuXrez. Dc n:yst. vit Chr. 43 s 3 n.5.10; Siuri. 22.5 n.94-105; Gordillo. c.7 a.2 n.6: H.Grisar. Die Grcgorbiographic des Paulus Diakonus: ZkathTh 11 (1887) 160; Richard, 99-tOt. S. Gregorius M.. Moral. 34.13: MT, 76.720; S.l.Damascenus. De orthod. fid. c.4: MG 94.878. Ceterum iuxta SuArez (ibid, n.6) videtur temerarium dicere Christum descendentem ad inferos aliquem liberasse, quam tamen cen­ suram H.QuilliET ut nimis suavent habet (Descente du Jésus aux enfers: DTC 4,614). Ea tamen erat optima occasio liberationis. 58 Hugon, 3 q.8 a.l n.3. Cf. tamen Richard, 97.100; LîN’NEbIz. n.230. 966 F. SAGÎjÉS. DK NOVISSIMIS. VI b) Naturalia. Bcatitudo in hoc ordine non continet' proprie nisi bona supernaturalia (quoad entitatem vel quoad modum) ac proin damnatus ex privatione beatitudinis non amittit formaliter bona na­ turalia. At, amissa illa beatitudine supernatural!, caret aliunde om­ nibus bonis quae ei naturalis illa beatitudo afferret; quin vero in eo naturale felicitatis desiderium exstinguatur, quod tamen, amisso Deo, nunquam satiari queat. 181. Poena sensus, quae est positiva et ab extrinseco pro­ veniens, est dolor a Deo per instrumenta damnato extrinseca positive inflictus. Avocatur sensus, non praecise ut afficiens potentiam sensitivam, qua animae separatae et angeli carent, sed ut re sensibili praecipue inducta. Ad eam pertinent : ignis ; damnatorum societas (1 Cor 6,9s; Apoc 21,8); loci conditio; amissio libertatis; molestia in omnibus sensibus, ut facile in­ telligitur ex adiunctis in quibus versantur damnati. 182. Poena vermis. Sic vocamus moralem illam poenam ortam ex eo quod damnatus cognoscit se esse: in perpetuum, ex sua culpa, beatitudine quam vehementer appetit priva­ tum, ac in atrocia tormenta positiva immissum. Inde eum torquet acerrimus dolor, desperatio, odium : in Deum, non quidem ut summum bonum, sed ut auctorem tan­ tae miseriae ; in alios sive beatos, utpote Deo coniunctos, quos, etiam sibi cognatos, vellet in inferno esse, sive damnatos, utpote sua praesentia dolorem eius augentes, sive maxime in daemones utpote cius seductores, sive in socios peccati; in omnem creaturam ut opus Dei; in se ipsos, veram tanti rui­ nae causam (cf. Apoc 9,6; Mt 26,24). Inde ex desperatione cupiunt non esse, ne patiantur. Illa vero poena vermis, prout est ex poena damni vel ex poena sensus, ad illam vel ad hanc, iuxta superius declarata (n.145), reducitur. Ideo communiter non memorantur nisi poena damni et poena sensus (a quibus, si agitur de peccato personali puniendo, poena vermis est inseparabilis) ; quem mo­ dum loquendi et nos sequimur. Subiti Christus in passione poenam damni? (Mt 27,46). Id qui­ dam catholici post reformatores videntur, saltem verbis, indicasse. At, si assertum stricte sumatur, ut omnino erroneum reiciendutn est (ita ut ne analogice quidem admitti possit), cum poena damni sit privatio Dei, finis ultimi, inflicta ob peccatum personale, dum Chris­ tus est passus ut filius dilectus, non poenam sustinens, sed satisfac­ tionem vicariam pro peccatis alienis offerens, nec censendus est vel uno momento vitae suae visione beatifica privatus esse ’. 1 Cf. J.Rivière, Le dogme de la Rédemption dans Ia théologie contempo­ raine (Albi 1948) p 516-518: T Ortolan. Dam: DTC 4,617. L.l c.4 λ.3. poenae inferni, n.180-184 967 De quibusdam poenis sensus. Multi Patres, quibus non pauci theologi veteres accedunt, docent damnatos aliis rebus materialibus, praeter ignem, cruciari v.gr. aqua, nive, procéllis, rebus foetidis23. At de ea re Suarez : “Haec sententia, licet gravium doctorum aucto­ ritate nitatur, incerta est..., quia Christus... poenam ignis perpetuam ct irremissibilem et quasi unicam expresse comminatur, de alia vero poena nivium et aquarum nullam facit mentionem, nec ex alio Scrip­ turae loco sufficienter probatur, neque falis poena ostenditur neces­ saria” Probabilius vermes damnatorum memorati in Mc 9,45 (ludith 16.21; Eccli 7,19; is 62,64) non sunt corporei, ut alii putaverunt4*, sed metaphorici, morsus conscientiae indicantes Item multi putant in inferno futuras esse tenebras (S.Tn.. Suppi, q.97 a.4)“; at non necessario, immo, ut videtur, nec probabiliter, deducitur id saltem ex Mt 8.12; 22,13; 25,30, ubi tenebrae aptius sumi possunt v.gr. de poena damni. Nec constat corpora damnatorum futura esse deformia vel manca, sed integra in omnibus suis organis et sensibus. 183. De gravitate poenarum. Ea satis constat tam ex bono amisso et ex instrumentis positivis poenae, quam ex aeterna earum duratione. Ceterum elucet ex locutionibus fon­ tium allatis : locus tormentorum ; stagnum ignis ; locus ubi vermis non moritur, ubi erit fletus et stridor dentium; tene­ brae exteriores (Mt 5,22; 8,12; 13,42; Mc 9,42s; Lc 16,28; Apoc 20,15; 21,8). Similiter Patres loquuntur, dicentes illas poenas nulla voce exprimi posse, ignem nostrum comparatum cura illo esse quasi pictum esset, ipsam poenarum visionem mortem producere posse 7. 184. Poenam vero damni esse longe maiorem quam poe­ nam sensus, facile patet ex eo quod privatio ultimi finis, utpo­ te boni infiniti, sit maximum malum. “Peccatum mortale me­ retur carentiam visionis divinae, cui nulla alia poena compara­ ri potest” (S-Th., 1.2 q.88 a.4) s. Opinio nostra est communis 2 S. Bernardus, Scrm. de diversis s.42 n.6: ML 183,664; S.Th., Suppi. 97 a.l; S. Bonaventur a, In 4 dist.4+ p.2 a.2 q.2. 3 SuXrez, Dc ang., 8.12.24. 4 S.Basilius, Hom. in ps.3/3 n.8: MG 29.371; S.Augustinus, Dc civ. Dei 21.9: ML 41,723s; S.GrECOrius Nyss.: R 1065; SuÂREZ, 8,12,36: A Lapidde, In Is 66,24. R 114; Gregorius Nyss.: R 1036; I.Chrysostomus, Hom.9 in 2 Cor n.4: MG (>l,464s; Augustinus, Dc cath. rudib. c.24 n.45: ML 40.342. 7 Epist ad Diognctum: R 100; Minucius F. : R 273: SS.Gregorius Naz.: R 114; Gregorius Nyss.: R 1036; I.Chrysostomus, Hom.9 in 2 Cor n.4: MG 61,464s; Augustinus. De cath. rudib. c.24 n.45: ML 40.342. s S.Th., 3 CG 142. S.I.Chrysostomus. Ad Theodorum, lapsum 1,12: MG 47,292: “A tantis excidisse bonis, tantum infert doloris, afflictionis, angustiae, ut etiamsi nullum aliud esset supplicium peccatoribus destinatum, illud solum posset graviorem aliis gehennae cruciatibus inferre poenam animaeque pertur­ bationem...” In Ml hotn.23.8: M.G 57.317: “Intolerabilis quidem res est gehen­ na. et illa poena. Tamen licet quis mille ponat gehennas, nihil tale dicturus est, quale est, ex beata illa gloria excidere. Christo exosum esse, audire ab eo: non novi vos...” S.Augustinus, Enchir. 112: ML 30,285: “Perire a regno Dei, exsulare a civitate Dei, alienari a vita Dei. carere tam magna multitudine 968 I. F. SAGÜÉS, UE NOVISSIMIS. VI theologorum, paucis antiquis forte refragantibus9. “Poena damni, ait Pesch, est essentia damnationis, quae sola sufficit ad damnationem, sine que nulla esset damnatio, ad quam om­ nes aliae poenae se habent per modum accidentium”. Dolor cius venit ex evidenti cognitione tanti boni amissi et ex ardenti felicitatis desiderio, quod in damnatis semper manet. Hinc ii, etsi ex odio nolint Deum ut finem suum cui subsint et quem ament, at ipsum ut obiectum propriae felicitatis vehementer cu­ piunt”. Sane ii gloriae cognitione qualem habent beati carent; non vero ea qua vehementissime gloriam appetere queant. Manet enim in iis omnis cognitio olim habita sive naturalis sive ex fide deriva­ ta sive, si agitur de infidelibus, uno vel alio modo ibi obtenta, dum ii, omnibus impedimentis iam ablatis, sentiunt se ea sola gloria bea­ tos esse posse (S.Th., Quodl. 8 a.ls). In hac vita non patimur ex carentia visionis Dei. quia ea non est privatio,*seu bonum hic nobis debitum; quia non adeo clare sum­ mum Dei visi bonum percipimus; quia nunc quasi explemus appe­ titum'felicitatis multis bonis, quibus damnati carent. 185. De poenarum inaequalitate. ludex summe iustus singulos iuxta eorum opera, ac proin inaequali poena ob in­ aequalem culpam, puniet (S.Th., Suppi. 8 a.5 ad 3). Id est de fide definitum in C.Lateranensi (D 429) et a Benedicto X11 (D 531), vel saltem est certa in theologia. Rom 2,6: Reddet unicuique secundum opera eius (cf. Ps 61,13: Sap 6,6; Mt 16,27; 2 Cor 5,10; Apoc 20,12s). SS.Patres eodem fere modo loquuntur v.gr. Aphraates (R 697), SS.Ephraem (R ' 170), Basilius (R 965 976), Augustinus (R 1778 1924), Grego­ rius M. (R 2322). Ratio iustitiae petit ut inter culpam et poenam proportio servetur;· at culpa est diversa pro diversi­ tate praecepti, malitiae peccati, fragilitatis peccantis, numeri peccatorum, horum gravitatis. Ea vero inaequalitas, quae, ut patet, nequit esse in duratione, sed in intensitate seu in poenae gradu, etsi nobis non constet de modo quo id fit: a) Facile concipitur in poena sensus (Apoc 18,6s; S.Gre­ gorius M., R 2322; S.Th., Suppi. 97 a.5 ad 3). b) Est ct in poena damni, utpote principali : non vero ex parte privationis, cum sic ea sit in indivisibili, ut per se patet et’ communiter tenetur (S.Th., 1.2 q.73 a.2), sed ex parte tristitiae ob illam privationem, quae quoad titulum exigitivum privationis est diversa pro gravitate ac numero peccatorum, et forte etiam ob diversam cognitionem sive gloriae ut amissae sive culpa eius amissionis, ipso Deo gradum illius cognitionis forte determinante. dulcedinis Dei... tam grandis est poena, ut ei nulla possint tormenta, quae novimus, comparari." 9 Cf. S1URI. tr.20 c.l n.7-14. At saltem Arriaga (Disp. theol. t.3 d.52s) ibi citatus non negat id de damnatis, sed ad summum de infantibus sine baptismo mortuis. ” Pbsch, 9 n.643s, Cf. et Garricou-Lacrange. o.c., 148-156.162; Micmti., Les mystères... 63-67. I..1 c.4 λ.3. poenae inferni. n.184-187 969 186. Deus punit infra condignum. Deus non punit damnatos ex vindictae affectu, sed solum ad ordinem iustitiae laesum restituendum seu ut eius perturbatores ei tandem efficaciter subieiantur (S.Th., 1.2 q.87 a.3 ad 3). Immo com­ munius tenetur contra Estium, Sylvium, Gotti, Arriaga, alios11*, Ipsum non ad rigorem iustitiae, sed infra condignum damnatos punire. “In damnatione reproborum apparet miseri­ cordia, non quidem totaliter relaxans, sed aliqualiter allevians, dum punit citra condignum” (S.Th., 1 q.21 a.4 ad 1; Suppi. q.94 a.2 ad 2 ; q.99 a.2 ad 1 ; a.5 ad 1)ia. Id vero sic explica­ tur, quod Deus ex benignitate sua, non tantas poenas pro singulis peccatis imponat quantas ea merentur, at quin aliquid de poena ab ipso taxata auferat13* 1. 5 Hic observare libet, in gloriam B.Virginis, “Deum propter Dei­ param et intuitu meritorum eius praemiare electos supra condignum et punire reprobos citra condignum, quod quidem fundamentum ha­ bet' in eis Patrum sententiis ct communi catholicorum sensu, quod Deus cuncta beneficia mortalibus confert per Mariam et intuitu me­ ritorum Mariae: nam cum praemiare ultra condignum et punire citra condignum sit divinae bonitatis beneficium, consequens est ut Deus illud conferat per Mariam et intuitu meritorum eius” “. 187. De poenarum mitigatione13. Mitigatio acciden­ talis habetur, si poena temporalis quomodocumque peccatis de­ bita et nondum soluta (C. Trident. D 840 922 925) desinat esse aliquando in inferno. a) Poenam venialibus non remissis debitam remitti in inferno, asserit Scotus cum sua schola ct alii non pauci, ut Siuri, Beraza, Martinez, quibus libenter assentimur, cum Deus poenam sine gratia remittere queat ct aliunde poena aeterna pro re levi ac solum poe­ nam temporalem merente nimia et ultra condignum esse videatur. Alii vero tenent cum S.Thoma, Suarez, Vâzquez, Salas plurimos alios referente, Lennerz, Billot, etc., poenam peccati venialis non remissi esse perpetuam, non per se, sed per accidens, cum illud pec­ catum, utpote mortali coniunctum, sit, absente gratia sanctificante, irremissibile 11 Estius, In 4 <1.46 §4; Sn.vius, In Suppi. S.Th. <,.99 a 3; Gotti. Dc iudcio univers. q.S .3 § 2; Arriaca (non clare) t.4 disp.56 s.7 n.56. De variis sensibus eius axiomatis, cf. Oviedo, In 1.2 tr,9 controv.S p.6. “ S.Augustinus. Dc civ. Dei, 21.24.3: Mf, 41,739: Lombardus, 4 d.46; S Au bertus M„ In 4 d.45s; SuAreIz. De pccc. d.7 s.3 n.15. 13 SuAreJz, Dc prat. 1.12 c.31 n.14. Explicationem quandam rei, ef. apud E.HucuSnv. L'enfer cl Ia 'ntisMcordc: RevApol 54 (1932) 516-518. 11 Siuri. tr.23 c.3 n.52. ubi et alios auctores idem affirmantes affert. 15 Cf. de hac re Micuilt., Mitigation des peines de la vic future: DTC 10.1997-2009: Lennerz. n.127-133; Martinez, c.7; Id., £1 libra del K P Gctino sobre los que se salvan y las penas ctcrnas: RazFe 107 (1935) 303-316; cf. ibid. 108 (1935) 152-160. “Scotus, In. 4 d.21 q.l; cf. d.15 q.l; Siuri, tr.23 c.2: Beraza. nl!37: MartInHz, p.198-201; S.Th., 1.2 q.87 a.5 ad .1; De malo q.5 a 2 ad 8; q.7 a.10; SuarrIz, Dc vitiis ct peccatis <17 s.4 n.4.7; Dc pacnit. d.ll s.2 n.11-13; 970 I. K. SAGblîS, DK NOVISSIMIS. VI At unde constat non sufficere poenam inferno, non ad satisfa­ ciendum pro peccato, at certe ad eam poenam expiandam? b) Poena debita peccatis quoad culpam remissis et venialibus et mortalibus finem habet ex sententia, quam S.Thomas praeferre vi­ detur vel saltem tolerat (In 4 d.22 q.l. a.l ad 5) et tenet Scotus cum sua schola aliisque multis". Ea vero non cessat, iuxta Suarez, Ca­ preolum, Vâzquez, alios “. 188. Mitigatio essentialis habetur, si quando poena aeter­ na pro peccatis gravibus non remissis aliquam aut intermis­ sionem aut diminutionem in inferno habet. Pauci Patres citantur pro aliqua eiusmodi mitigatione, at nullo eorum stante claro textu. Sic Prudentius vacationem paschalem dam­ natis concedere videretur, at fort'e loquitur poetica quadam exagge­ ratione “. S.Caesarius Arei, idem cis pro die descensus Christi ad inferos forte conceditM. S.Augustinus, referens opinionem quorundam putantium poenas inferni interdum mitigari, eam non dam­ narc videretur31. Pauci .antiqui theologi, nec magni nominis, ut Praepositinus, Gulielmus Altissiodorensis ~, Gilberfus Porretanus (cf. S.Th., Iu 4 d.45 q.2 a.2 sol.l) et forte aliquatenus P. Lombardns33, putasse di­ cuntur damnatos fidelium suffragiis iuvari posse. Recentius G.Mivart, presbyter anglus, contendit damnatos poenis damni et sensus puniri, at posse admitti eos paulatim cessare ab aversione a Deo et' tandem positive ad Ipsum ex malo in bonum converti, dilectione Dei trahi, ita ut id eis quandam felicitatem afferat3*. 189. Quid vero dicendum? Nulla est mitigatio ex fide­ lium suffragiis, cum Ecclesia nunquam pro damnatis rogave-*21 21407 22 VâzquKz. In 1.2 <1.141 c.2: Salas, In 1.2 tr.13 <1.15 s.ll; LennerZ, n.132; Billot, Dc personali et originali peccato* (Romae 1931) th.10 §2. 17 Scotus, In 4 <1.21 q.l; cf. <1.15 ql; Siuri. l.c. w Suarez, De pacnit. <1.37 s.2 n.9; Capreolus, In 4 <1.22 q.2 a.3 II; VAizQUEZ, In 1.2 d.141 c.2. De variis in hac re apud theologos antiquos opinio­ nibus, cf. A.Landgraf. Die Bcstrafung lasslicher Siindcn in der Molle nach dem Urtcil der Frühscholastik: Greg 22 (1941) 80-119.380-407. ιυ Prudentius, L.Cathemcrinon 5 v.125-136: ML 59,827s. Cf. F.Arévalo, Opera Prudentii, Prolog, n.184 (1,158): ML 59.708; A RoslEr, Der kath. Dichtcr Aurelius Prudentius Clemens (Freiburg 1886) putat eum mitigationem docere. 20 S.Caesarius Arel.. HomJ dc Paschale: ML 67,1042s. Buchwai.d (Dic oratio Fidelium in der Feriabncssc : ThPrQscbr 85 [1932] 758-765) traditiones memorat ex quibus damnati certis diebus quadam poenae relaxatione gauderent. 21 S.Augustinus, R 1932. Cf. S.Merkle. Augustin Uber cine Untcrbrechung der Hollenstrafen, in: Grabmann-Mausbach, Aurelius Augustinus (Koln 1930) 197-202; Petavius. l.c., 3,8,15s. 22 GuliElmus AI.TISS., In 4 tr.14- q.l. 33 P.Lombardus, In 4 d.45. Ceterum de mente theologorum eius temporis in hac re, cf. A.Landgraf. Dic Lindcrung der Hollenstrafen nach der Lehre der Frühscholastik : ZkathTh 60 (1936) 299-370, iuxta quem, non desunt a s.XI ad medium s.XH aliqui theologi qui. ut Lombardus, aliquali mitiga­ tioni, sed solum in “non valde malos’’, favere vel in hac re nutare videantur. 24 G.Mivart, professor laicus, opinionem suam exposuit in ephemeride The Nineteenth Century (dec. 1892. 899-919; feb. 1893, 320-338). Prohibitioni arti­ culorum suorum (a.1893) humiliter se subiecit. Cf. CivCatt ser.15,5 (1893) 672-686; 6 (1893) 670-685; 7 (1893) 486; 11 (1894) 101. ;„1 c,4 Λ.3. poenae ineerni. N, 187-190 971 rit : nec tempore S.Augustini 2S, nec tempore S.Thomae (7m 4 <1.45 q.2 sol.l ; cf. 1 q.21 a.4 ad 1)20 nec tempore C.Florentini27 et C.Tridcntinj28, nec tempore Suarez vel Petavii 2fl, nec nunc rogat, ut patet30. Memoratur aliqua antiqua Missa pro cuius anima dubitatur, oliin sat propagata, in qua pro anima petitur, ut, si gloriam non merea­ tur, saltem ^tolerabiliora liant (sibi) ipsa tormenta” ”. At ea valore dogmatico in hac re caret, cum extraofficialiter in­ serta esset et solum in aliqua missalia ac solius liturgiae romanae (quae tunc non erat sic universalis ut nunc est'), et probabilius nun­ quam etiam in ecclesiis particularibus fuit in usum deducta; maxi­ me vero, cum ea omissa sit in prima editione officiali missalis (a.1570) a S.Pio V confecta (forte ob interpolationes missalium a C.Tridentino reprobatas) Ceterum Palmieri, quin memoret Mivart, haec dicit': “Praeterea huiusmodi mitigatio locum non habet e sententia eidem faventium nisi tempore praevericute iudicium supremum; cum nempe sollem­ nitates ab Ecclesia aguntur et fideles exstant qui orent' pro defunc­ tis; exinde per totam aeternitatem nulla erit mitigatio poenarum; scilicet adeo leve est istud levamen, ut' vel ab ipsis damnatis con­ temni possit” 190. Mitigatio vero ex sola misericordia excluditur a S.Augustino34 et unanimiter a theologis, qui opinionem mi­ tigationis (in genere, sive ea ex suffragiis sive ex sola mise­ ricordia sit) gravibus censuris carpunt, ita ut Lennerz post aliquas harum recensitas haec asserat: “Communis doctrina “ S.Auc.ustixus, Dc civ. Dei 21,24,Is: ML 41.736-738. 2,8 Cf. P.Lumkekas. O.P., Una doctrina inadmisible de! infterno: CicncTom 51 (1935) 116-123 E.Sauras. O.P. (La misericordia dc Dios y los condenados, segtin Ia mente de Santo Tomds: Cien To m 52 [1935] 5-39) putat S. Thoma m locis citatis bene intelligi ut agentem respective dc valore orationis satisfacto­ ry ct meritorio, non de impetratorio, et de neganda mitigatione ex iustitia, non ex misericordia. At quo iure fit ea distinctio quam S. Doctor non facit, ct in oratione, cuius praecise valor impetratorius est praecipuus, et inter iustiam ac misericordiam in ea re? Cf. Martînrz, p.165 nota 29. In C.Florentino ct graeci ct latini in ea re consentiebant. G.Hofmann. Concilium Florentinum. I. Erstes Gutachtcn der Lateiner iiber das Fcgfeucr: OrChr 16 (1929) 264S.286 lin 2-22; 287s IV. II. Zvjeitcs Gutachten...: OrCh 17 (1930) 215 fin.6-11; 222 lin.27-31. ‘A (.’.Tridentinum non novit suffragia nisi pro instis non plene purgatis (D 940), ut etiam eius theologi. Cf. CTr 8,73*0,9; 741,34; 753.17-21; 910,30; 960 35 20 SuAretz, De [>aenit. d.48 s.4 n.14-16; Petavius. 3.8,18.... ;o Offertorium missae defunctorum (ct hymrnus Dies irae} nullo iure sume­ rentur ut oratio pro damnatis (cf. n.43). De traditione ecclesiae russae non rogandi nisi pro animabus purgatorii, cf. M.Niecjiaj, Oratio lit-urgiea f>ro defunctis in Ecclesia Orthodoxa (Lublin 1933) 270s. 31 Michel. 1998s; A.CaÉassüT, L'enfer d'après les livres liturgiques: . RevIIistEccl 23 (1927) 65-70 32 Cabassut. 69; Michel, 1999; Martîxj-Jz, ibid. Cf. CTr 8.917,5; 921.40-46; nota 1; 963.17. 33 Palmieri, § 61 n.4. 3‘ S.Augustinus, Enarr. in Ps. 105,2: ML 37,1406. 972 I. Γ. SAGÜÉS. DE NOVISSIMIS. VI et praxis in Ecclesia illi doctrinae (mitigationis) est plane contraria, et disputationes, quae de hac re inter theologos ali­ quando fuerunt, vim huius consensus vix infringere valen,t. Ultimis saeculis nemo videtur serio et positive statuisse hanc sententiam... Hinc minimum, quod hodie dicendum videtur, est sententiam negantem esse certam, oppositam esse erro­ neam” ss. a) S.Scriptura memorat poenae aeternitatem, nunquam vero mitigationem. Immo, iuxta eam, damnati nec habent requiem die ac nocte (Apoc 14.11). Dives epulo ne minimo quidem refrigerio levatur (Lc 16,24-26). b) SS.Patres quamlibet' mitigationem ignorant. Minucius F. (R 273) : “Nec tormentis aut modus ullus aut terminus.” S.Hippolytus (R 396) : “Hos (i.e. malorum cupidos in oppositione ad bene fa­ cientes) manet ignis inexstinguibilis... et vermis igneus non mo­ rions, sed incessabili dolore ex corpore effervescens. Illis non som­ nus quietem afferet, non nox leniet, non mors supplicia solvet, non iuvabit exhortatio affinium intercessorum...” S.Cyprianus (R 560): “Cremabit addictos ardens semper gehenna..., nec erit unde habere tormenta vel requiem possint aliquando vel finem.” S.Ephraem (R 713): "... Nec parvo instante quiescet poena a plectendo pec­ cato eius, quia in aeternum durabit et nullo utnqtiam tempore, sol­ vetur ei.” c) Culpa .damnati non minuitur; ergo nec poena ei debita. Glo­ ria beati numquam' interciditur; ergo a pari nec poena damnati. ARTICUL U S De conditione IV spirituali damnatorum 191. De cognitione naturali damnatorum. Haec te­ nenda esse videntur : Clare intelligunt unum Deum esse ulti­ mum suum finem ac proin hominis beatitudinem, et se illum finem in aeternum amisisse. Non carent lumine naturali, nec scientia speculativa naturali, in qua potius, v.gr. per expe­ rientiam, crescere possunt; at carent indicio practice ad actum moraliter bonum (S.Th., 1 q.64 a.l ; q.87 a.l). Ignorant ea quae in mundo apud homines fiunt, nisi forte per daemones vel per animas illuc descendentes aliqua discant, quae eis in maiorem poenam accidentalem recidant. In genere in ea sunt poenae conditione, ut vix aliquid praeter poenam cogitare va­ leant. » LBXNKriz. n.128-130; MartIkbz, p.198-193 (cf. RazT-e 107 [1936] 305-309) et Michel. 2004-2006, multorum theologorum opiniones recensent, graviter om­ nem mitigationem vituperantium censuris. Recentius pro T.ercher (1V.33 n f,05 nota 324) opinio mitigationem negans “hodie dicenda est certa, opposita vero erronea”. i..l c.4 a.4. conditio spiritualis damnatorum, n. 190-193 973 192. De cognitione supernatural! damnatorum. Ii sunt omni hnnine supernatural! privati. Salmeron, Catharinus, exponentes lac 2,19 (et daemones credunt'), admittunt in dae­ monibus et in christianis damnatis habitum fidei supematurans, quo actus fidei intrinsece supernaturales ponunt. Idem te­ puerunt alii ut Durandus, P.Lombardus, Halensis12 . At communissime negatur damnatis omnis cognitio supernàturalis et proin habitus eius, nam : a) Lumen supernaturale datur viatoribus ut tendant in patriam (2 Cor 5,7 ; 1 Petr 1,9), a qua damnati sunt definitive exclusi, b) Fides supernaturalis imperatur pio voluntatis affectu in obsequium Dei, quo affectu damnati carent (S.Th., Com/>. theof. c.174). c) Nec character sacramentalis manens in damnatis christianis est ratio admit­ tendi in eis habitum fidei, cum character non ordinetur, ut ille habitus, ad opera bona peragenda, nec damnatis maiorem vim praestet, sed potius eis sit in maiorem poenam, d) Agnoscunt vero in genere et in confuso beatorum gloriam, at iam non ex fide et a fortiori per intuitum praesentiae, sed per con­ siderationem intelligentiae. Hinc daemones, ct consequenter alii damnati etiam Christiani, credunt, at non ex pio affectu summissionis in Deum sed mere ex nativa vi intelligcndi ct ex evidentia signorum eos veritatem fateri cogente (S.Th. 2.2 q.5 a.2 ad 3), scii, fide, non supernatural! et in­ fusa, sed naturali seu ad scientiam adquisitam pertinente, lacobus (2,19) ergo fidem daemonum cum fide peccatorum in hac vita com­ parat, at solum quatenus utraque est obiective eadem seu de eodem obiecto et utraque informis; non tamen, quasi actus credendi in utrisque sit substantialiter eiusdem rationis aut eodem modo eli­ citus *. 193, De damnatorum obstinatione. Ea est confirmatio in malo, quatenus voluntas damnatorum est irrevocabiliter a Deo aversa : et quia eos non paenitet de commissis et ma­ xime quia nonni male operantur. Imprimis ex doctrina fundata in textibus fontium dc morte ut fine status viae, nequeunt paenitentiam vel alium actum salutariter agere, cum, utpote iam positi extra viam salutis, gratiam illi actui necessariam non accipiant (S.Th., 4 CG 93) ; gratia enim proprie talis nonnisi ad vitam aeternam assequen­ dam et proin’ solum in statu viae datur. 1 Salmerôn et Catharinus In cp. lac 2.19; Lômbardus. Sente ut. 3 (123; Durandus. In 3 d.23 q.9 n.10, qui tamen in daemonibus eam admittit, si quando, ait. eam habuerint. Alex. Halensis, p.3 q.64 memb.7 2 Cf. Siuri. 24,1.2-6; J.Beumer. S.I.. Et dadntones credunt et contremis­ cunt (lac 2,19). Ein Beitrag sur positive n Bcwciiung der fides informis: Greg 22 (1941) 231-251. 974 I. 1··. SAGÜÉS, DK NOVISSIMIS. VI Hinc causa obstinationis damnatorum, quatenus ii saluta­ rem paenitentiam agere nequeunt, potest dici ipse Deus esse “non quidem sicut causando vel conservando malitiam, sed sicut non impartiendo gratiam...” (S.Th., De malo q.16 a.5 ad 3 ; cf. 4 CG 93). / 194. At ulterius communiter theologi, quibusdam excep­ tis, ut Scoto et Durando, tenent damnatum nonni actus morAliter malos elicere posses. Nam nullus actus est moraliter bonus nisi aliquo modo ordinetur ad Deum ut ultimum finem, a quo damnatus est plane aversus; cum enim; homo in via libere elegerit aut finem ultimum aut aversionem ab eo. in termino censetur immutabiliter aut adhaerere illi fini et proin •bono, aut ab eo esse aversus et proin adhaerens malo. Immo, actus boni qui sunt in damnatis, ut si credunt Deum esse (lac 2,19) et alii, non sunt boni nisi materialiter et obiective, non vero subjective, cum. si quod bonum velint, non bene illud velint. Damnati dolent de peccatis (Sap 5,1-15), non vero prout ea sunt mala, cum in ipsis voluntas malitiae remaneat, sed solum ob poenam quam sustinent (S.Th., Suppi, q.98 a.2). Ideo dolent sine correctione *. Obstinatio est effectus permissus denegatae gratiae, et non contra. Ea opinio quae obstinationem esse causam aeterni tatis poenae statuit, quasi ea sit causa permissiva absentiae gratiae s et non contra, videtur minus conformis fontibus, qui potius (cf. th.l) aeternitatem inferni fundant in eo quod tem­ pus probationis ac proin misericordiae et gratiae (ergo vi decreti Dei hanc non dandi extra statum viae) transierit ®. 195. Unde vero obstinatio? Cum causa non agendi salutarem paenitentiam sit gratiae privatio, sic Deus est obstinationis causa negativa, iuxta nuper dicta. At quaenam est damnatis causa non agendi actum moraliter bonum qui sine gratia fieri posset, sed solum 3 Scotus, In 2 d.7, qui tamen, addit daemones (de quibus ibi agit) proba­ biliter nunquam de facto actus moraliter bonos ponere; Durandus. In 2 d.7 q 2. Cf. SuArkz, Dc angelis 8.8. ♦ S.Gregorius NÀz.: R 980; Aphraates: R 693; S.Fulgentius: R 2268 i·’ ·, iam innuitur id quod inferius dicitur (Dc fide ad Pctr. 3,36: ML 65.689): “Quod qui in hac vita non fecerit, habebit quidem paenitentian in futuro saeculo de malis suis, sed indulgentiam in conspectu Dei non inveniet: quia etsi erit ibi stimulus paenitudinis, nulla tamen ibi erit afrnplius correctio vo­ luntatis...’* a Sic thomistae. Cf. Billot. Dc personali ct originali peccato^ (Romae lr>31) th.7; Michel, L’éternité de l’enfer et la raison: RevApol 39 (1925) 515-524; Id., Une mitigation des peines de l’enfer est-elle possible f: AmCl 66 (1956) 459-461; Glorieux, l.c.,; Manyâ, o.c., c7 n.2. ® Cf. StüFLER, Die Ùerstockhcit dcr Pcrdammtcn: ZkathTh 27 (1903) 256276; cf. Id., Die Heiligkeit Gottes undl dcr ewige Tod (Innsbruck 1903). 1.1 c.4 λ.4. conditio spiritualis damnatorum, n.193-195 975 actus moraliter malos? En ardua quaestio, quae vario modo a theolo­ gis solvitur: 1) Est causa physica externa, scii. Deus, a) vel positive seu imkiedimcnfum ad recte agendum apponens, quia voluntati damnato­ rum insuperabilem ad malum inclinationem indit, a qua dcin sint mali eius actus, iuxta Aureolum, aut infundit odium Dei, quod dein actuum ordinationem in Deum impedit, iuxta Ockham1, b) vel pri­ vative seu per privationem auxilii divini ad agendum necessarii, quia damnatis denegat cogitationem congruam, iuxta Vazquez, aut con­ cursum generalem, iuxta Molina* 8*1. 0 At vero, iuxta has opiniones, Deus arnetor peccati esse videretur: positive in duabus illis prioribus (quae ideo communiter reiciuntur) cum, etsi eo modo obstinati non peccent formaliter, utpote neces­ sario agentes, illa inclinatio insuperabilis ad peccandum, fere ut illud odium divinum, Sint intrinsece mala; negative in duabus his poste­ rioribus, cum Deus denegans consulto auxilium necessarium ad agen­ dum, velle indirecte omissionem actus diceretur, quod sanctitati di­ vinae repugnare videtur. 2) Est causa physica interna, scii, ea angeli et animae separatae conditio, etiam post resurrectionem manens, ut voluntas ei quod se­ mel elegit immobiliter adhaereat, ita ergo ut daemones in virtute primi peccati cui adhaerent et similiter animae separatae in virtute peccati eis post separationem inhaerentis, operentur. Sic. S.Thomas, quem communiter thomistae sequuntur °. Hacc opinio videretur ipsa experientia firmari, cum et nunc ho­ mines eo minus a consilio semel inito recedant, quo clarius ratio­ nem electionis factae perceperint; angelus vero omnia, quae sunt in eius potentia cognoscitiva, uno actu attingit, et anima separata cen­ setur modo angelico cognoscere. Attamen ea his objectionibus subest, quibus minus probabilis red­ ditur : Ex nuper dictis (n.194), in inferno, iuxta Sap 5,1-14, Patres, S.Thomam, alios theologos, paenitentia, etsi infructuosa, datur: Cur damnatus nequeat actus virtutum quas non laesit efficere? Cur, po­ sita eadem cognitione, electio libera mutari nequeat? Cur damnatus utpote immobiliter conversus ad creaturas, ex privatione Dei pati­ tur? Cur moriens conversus per attritionem ad Deum postea mu­ tatur? Tandem inepte diceretur unus idemque peccati actus, quem homo ante mortem elicuerit putans se eum retractare posse, fieri, posita morte et sine novo eius hominis actu, physice irretractabilis; hinc in ea opinione tenendum est actum physice irretractabilem poni aut in statu termini (quod esset inauditum) aut in via ante mortem (sic vero actus natura sua retractabilis solum a Deo fieret irretractabilis, quod admitti nequit) aut in ipso mortis momento in quo anima iam ad spiritus separati modum sortem suam decideret, ut Glorieux et' fere Manyà tenuerunt improbabiliter (cum sine sufficienti motivo terminus viae statueretur praefice post mortem) ’°. 1 Aureolus, In 2 (list. 7 q.l a.l; Ockham, In 2 dist.7 q.l a.l; Quod. 1 q.19. 8 Vazqui-Iz. 7«. 1 disp.241 c.4; Molina. In 1 q.64 a.2 d.2 (qui addit illi ne­ gationi impotentiam moralem paenitendi in qua sunt damnati). R S.Tn., De angelis; 1 q.64 a.2; Dc malo q.16 a.5; Dc uer. q.24 a.10; In 2 d.7 q.l a.2. Dc hominibus: Dc ver. q.24 a.11; 4 CG 95; Com4', thcol. C.174S; Caietanus. In 1 q.64 a.2; Billuart, Dc angelis diss.6 a.l §2; Billot, Le.. Glorieux et Manyà, l.c. 10 Glorieux et Manyà, l.c. Ceterum hi auctores in id mirum logice devenire 976 I. F. SAGÜÈS. DE NOVISSIMIS. VI 196. 3) Est causa moralis interna, scii, obstinatio oritur: a) Po­ sitive, ex misera conditione status damnati qui videt se esse sine spe remissionis et in culpa (in conditione foedissima coram Deo) et in poena (damni ac sensus) horrenda ac aeterna, proveniente al Deo, quem proin ut tyrannum, simul ac omnia quae Deo placent/ vehementer odit et ea quae sunt contra Deum avidissime appetit. Sic ergo est in morali impotentia agendi honeste seu ex motivo rjductibili ad Deum ut ultimum finem, b) Negative, ex eo quod vo­ luntas natura sua fragillima suis viribus, sine ullo morali Dei iAivaminc, cum sola generali influentia quasi physica Dei ad operan­ dum, relinquitur. Haec opinio, quam tenent Suarez, Toledo, Siuri, Pesch, plures alii”, probabilior esse nobis videtur: cum et statum moralem dam­ natorum bene explicet et nihil inducat quod attributis Dei repudia­ re ostendatur; cum in ea retineatur in damnatis libertas physica ho­ neste agendi, qua posita, ii non privantur medio absolute et neces­ sario et sufficienti ad actum moraliter bonum. Pesch dicit de ea opinione: "... Itaque contra hanc sententiam non est declamandum tanquam contra inauditam et irrationabilem. Ceterum ex variis explicationibus huius rei difficilis eam sequi cui­ que licet, quae ei optima videtur, dummodo per eam servetur dogma catholicum, neve Deus dicatur positivus auctor actuum malorum” Beraza sententiam Suarez cum sententia Molinae coniungit quin huius proin incommoda vitet. Stufler statuit in damnatis impoten­ tiam physicam recte agendi, cum nullum iis sit motivum Deum aman­ di vel amore concupiscentiae, nam nihil iam sperant, vel amore be­ nevolentiae, nam ipsum ut suum malum respiciunt' ”, At ei obici pot­ est damnatum respicere Deum ut bonum et ut unum fontem beati­ tudinis ae proin physice ipsum appetere posse. Nam si Deus ei nequit esse obiectum formale amoris, damnatus non pateretur ex poena damni. 197. Sunt peccata formalia ii actus mali quos damnati deliberate eliciunt·'' Responsum, quod ceterum pendet a modo obstinationem explicandi, fertur communius affirmativum, ab aliis vero negati­ vum, prout affirmetur vel negetur damnatis esse in iis actibus eam libertatem physicam vel moralem quae ad formale peccatum requi­ ritur”. Nos negamus ea peccata esse formalia ex defectu libertatis moralis ad non peccandum damnatis inhaerente. Ea tamen peccandi necessitas quam infert obstinatio damnato­ rum est his voluntaria et proin culpa, non in se, sed solum, et' qua­ tenus eam praeviderint, in causa seu in peccato damnationem affe­ rente (S.Th., Suppi, q.98 a.6 ad 3). debent, ut. iuxta eos, obstinatio peccatoris habeatur solum quoad illum actum in momento mortis positum, non vero quoad actus peccati in via elicitos. Cf. Sauras: RevEspT 9 (1949) 557; T UroAnoz. O.P.: CiencTom 75 (1948) 134. n SuAreIz. 8 c.ll; Toledo, Zn 1 q.64 a.2; Sunti, 24.3.49!s; Pesch, 9 n.670. 1! Pesch, 9 n.67O fine. n Beraza. n.1159; Stufi.br: ZkathTh 279-283; In., Dic Heiligkcit Cottes.,. lëO-176. Hunc sequi videtur Percher, IV- n.601. M Cf. de hac re. H.Tournei.y (De angelis q.10 a.3 conci 3). qui eam late exponit et singulas de ea opiniones recenset. Ex recentioribus affirmant eos actus esse peccata formalia v.gr. Juncmann, n.70; Horter, 3 n.661; PohlEGiERENS. 3 p.673; illud vero negant v.gr Pesch, 9 n.668. Pennerz, n 157. ex defectu libertatis moralis ad peccandum; ex defectu vero libertatis physicae Stuet.er, Die Pcrstoeklhcit... 286; Io.. Dic Hcitigkeit... Gottes n.98ss, et ut videtur, Percher, n.601. I..1 C.4 Λ 4. CONDITIO SPIRITUALIS DAMNATORUM. N.196-199 977 At, iuxta omnes, illa peccata damnatis novas poenas non infe­ runt, cum id sapientiae et iustitiae Dei repugnare videretur, vel quia sa non sum' formalia, vel quia—et id valet in omni opinione—ea fiunt extra statum merendi ac demerendi. Ceterum si ea punienda essent, puniuntur in peccatis quibus damnati infernum meruerunt (cf. S.Th., ibid, ad 3). Ilpsa tamen obstinatio, cum in se seu formaliter non sit culpa, diAnda est formaliter esse poena, utpote consequens perfectam aver­ sionem a fine, quam ratione sui status damnati subeunt ; ideo obsti­ natio potest poenae damni accenseri. Ea vero poena est adeo magna, m' ili summum damnatorum malum dici queat, eos nec mereri ner demereri posse “. 198. Vult Deus obstinationem damnatorum? Deus vult ut pec­ cator, in peccato gravi moriens poena damni et poena sensus, omni gratia salutari privatus, in aeternum crucietur et suam conditionem perfecte cognoscat. Obstinatio vero quae eam cognitionem consequi­ tur non intenditur a Deo, sed permittitur, fere ut peccatum, cum ea perfectiones Dei praedicet. 199. Scholion. Quoti sunt damnati? Theorice loquendo, qui­ libet in peccato gravi defunctus. At, etsi Scriptura in concreto non memorat, exceptis diabolo et angelis eius, nisi, ut videtur, ludam (Mt 26,24; Io 17,12; Act 1,25), tamen in genere fontes sat clare in­ dicant numerum damnatorum hominum esse magnum (cf. n.148-154. 162-166). Nihil tamen certius de eo numero statui potest, ita tamen ut in ea re opiniones extremae sint vitandae, cum prudens funda­ mentum pro utraque desit. Ecclesia sic orat (Orat. Litan. Sanet.) : “Deus, cui soli cognitus est numerus electorum in superna felicitate locandus...” Et in genere ea orat “pro vivis et defunctis" (Miss. Rom. Orat, divers, n.35 secr.) Pro Suarez “verisimilius... plures illorum (i.e. “qui intra Eccle­ siam catholicam moriuntur”) salvari [quam damnari], in lege gra­ tiae” (Lc 13,24) ”. At ex iis qui caelum non adeunt, multo plures adire limbum censendi sunt, cum plerique defuncti apud parvulos rationis expertes inveniantur. Corollarium. De praedicatione inferni. Christus saepe dc in­ ferno loquebatur et quidem haud dubie eo animo ut a peccatis illum merentibus prohiberemur; quod sane in mente eius valebat etiam pro hominibus per saecula futuris. Unde vehementer repro­ banda est praxis vitandi praedicationem de his rebus, quasi ea indoli hominis hodierni minus conveniat. Pius Xll dixit: Praedicatio... novissimorum non solum nihil opportunitatis nostris diebus amisit, sed potius nunc maxime est necessaria et urgens. Etiam praedicatio de inferno. Sine dubio ta« S.Th.. Suffi- 98 a.6; 4 CG rrigou-Lagraxt.e, o c., 155. “ Cf. Michel. Élus (Nombre 93; 2.2 q.13 a.4 ad 2; Palmieki. §64; Ga- lies'): DTC 4.2350-2378; M.de Lama. El nu­ mero de los que se salvan: RelCult 30 (1935)' 323-346; MartînïSz: RazFe 107 (1935) 291s; 108 (1935) 146-148; Huguexv, L’enfer et la ntisiricorde: RevApol 54 (1932) 518-529; Id. Le scandale édifiant, d'une exposition missionaire : RevTliom 16 (1933) 222-228.533-545; J.GuiTTOx. L’irrël/nis.ble: VieSpir 49 (1036) 365-390; J.M.Dalmàu, S.I.. Del grau ndmero de los que se salvan y de la mitigaciôn de las penas dei infierno: EstEc! 14 (1935) 376-379; E.Boissar, O.S B., Note sur l'interprétation du texte. “Multi sunt vocati, pauci vero electi": RevThom 52 (1952) 659s. >’ SuârBz, Dc praedest. 6.3,6. Cf. Garrigov-Lagrance, o.c., 329; 978 T. F. SACÜ.ÉS, I>E NOVISSIMIS. VI lis quaestio proponenda est digne ac discrete. Sed quoad ipsam rei. substantiam, Ecclesia coram Deo habet sacrum officium cam tray dendi ac docendi sine ulla mitigatione, ut Christus eam revelavit nec ulla est temporum conditio, quae rigorem eius officii minueye possit. Id obligat in conscientia omnes sacerdotes, quibus tradita est cura docendi... fideles. Verum est desiderium caeli esse rationem in se perfectiorem quam aeternae poenae timorem ; at inde non sequitur illud esse omnibus rationem efficaciorem quam hunc ad/eos a peccato prohibendos et ad Deum convertendos ”*. N.B. In hac vero re, ut in aliis quae ad Eschatologiam spectant, id est cum Bartmann admonendum : oportere ut in fidelibus* in­ struendis eae omnes quaestiones, quibus vere responderi neqpeat, magna cum prudentia, iuxta earum propheticam indolem, tractantur vel potius praetermittanturJS. ARTICULUS V Di·; natura ignis inferni Thesis 10. prius. Ignis inferni est non metaphoricus, sed pro­ S.Tif.. 1 q.64 a.4 ad 3; Suppi. 70 a.3: Suârez. Dc angelis 8.12; LennerIz, n.98-125; Passaglia, o.c.; Michel. Peu de 1’cnfcr: DTC 5,2196-2246; C.GutberlET. Dic poena sensus: Kath (1901,11) 305-316.385-401. 200. Nexus. Constat ex praecedentibus, damnatos poena et damni et sensus puniri. Ulterius vero ex verbis fontium ibidem allatis sat patet ignem ut praecipuum instrumentum poenae sensus assignari. At de quali igne agitur? Si soli homi­ nes damnati, et quidem solurri post resurrectionem, eo cru­ ciarentur, nulla esset quaestio. Sed cum et spiritus eo punian­ tur, ille nonni metaphorice in fontibus intelligi videretur; ideo intendimus nunc illius ignis naturam determinare. 201. Notiones. Ignis inferni est illa res qua ex fon­ tibus damnati torquentur (Mt 25,41). Ignis metaphoricus : a) Stricte sumptus, est dolor moralis ortus ex beatitudinis privatione ob peccata. Non est ergo ali­ quid damnato extrinsecum ut causa doloris, sed est ipse dolor, Hortatio a-d Parochos Urbis ct Contionatores sacri temporis quadragesimalis: AAS 41 (1949) 185 (textus est italice scriptus). Ipsi consonant, ut patet, theologi v.gr. SpICQ. /.c., 143; Garrigou-Lagrange, o c., 117: “Hoy se predica poco sobre este asunto (el infierno) y sc déjà caer en el olvido una verdad tan saludable; no se piensa bastante que el temor dei infierno es d principio de la prudencia y conduce a la conversiόη. En este sentido puede decirse que el infierno ha salvado a muchas aimas.” 166-170: “Se nos ha preguntado si es ûtil predicar cl infierno en nuestra época. Es cierto que es mejor ir a Dios llevados dei amor... Pero el temor es necesario también hoy, como ayer y como siempre para alejarnos del mal...” 18 B.Bartmann, Lchrbuch der Dogmatik 2 (Freiburg in Br. 1921) §213 fine p.500. i.l c.4 λ.5. nt; ic.ne interni, th.10 n.199-203 979 cuius quidem inagna intensitas nulla alia metaphora quam metaphora ignis (sic acriter cruciantis) vividius exprimitur. Est proin illa afflictio animi poenae damni, seu privationi beatitudinis ob peccata, inhaerens. b) Late sumptus, est res spiritualis damnato extrinseca. eum ut instrumentum Dei, spiritualiter affligens. Est ergo aliquid damnato extrinsecum, distinctum a dolore ut huius cau,sa; at est aliquid pure spirituale. 202. Ignis proprius est, non ipse dolor, sed res et dam­ nato extrinseca ut causa doloris et non spiritualis, sed cor­ porea seu materialis, crucians ad modum ignis. Is ergo opponitur per se in thesi igni metaphorico sive stricte sive late sumpto. At ignis late metaphoricus ex se ex­ cluditur, cum, utpote distinctus a damnato et huic extrinse­ cus, esset per se stans seu substantia et quidem spiritualis et consequenter intelligens ac vitalis, quae proin videretur inepte et ut instrumentum torquendi corpora sumi—utpote quod esset aeque difficile explicatu—et ignis vocari1. Hinc practice quaestio est, et sic a nobis ponitur, de statuendo igne proprio, prout is stricte metaphorico opponitur. Cum vero natura eius fere sit nobis ignota, ea formula non ulterius determinabili exprimitur, ut dicatur res corporea sive solida sive fluida sive aerea sive aliud supcrphysicae compositionis, quae ob suas proprietates potius cum igne terreno quam cum alia re ma­ teriali comparabilis est et cuius proin cruciatus dolori adustionis potius quam alii acquiparatur. Ea vero quae de natura ignis inferni veteres theologi dicebant, ex eorum notione de nostro igne saltem partim pendebant'. Nullo modo putamus illum ignem esse eiusdem speciei ac nostrum, ut putavit S.Thomas (Suppi. 97 a.6). Differt enim ille a nostro: du· ralione, cum sit inexstinguibilis; effectu, cum urat, quin comburat; natura, cum ardeat ex se, sine maferiac fomite ; munere, cum sit peccatorum ultor; vi, cum et spiritus cruciet. “Est itaque ignis, sed ignis sui generis”, ait Knabenbauer At, etsi sit materialis, eius “dolor in spiritu receptus spiritualis est” '. 203. Adversarii. Praeter Calvinum 3, fuerunt aliqui ca­ tholici, Origenes: Ignis est remorsus conscientiae ex memo’ Heris, Lc., 291; Michel. Les mystères... 57s. ’* Knabenbauer, In Mt 25,41 p.390. Hugo S.ViCT.: ‘’Aeternae poenae ve­ hementiam hic ignis significat, quia nullius elementi est tanta efficacia quanta est ignis” (In Hcbr. 10,27: Mt 175,629). - Suarez. 8,14,43. 3 Calvinus, Instit. rctfipj christ. 1.3 c.25 n.12. Ea opinio Calvini magnum influxum in theologiam protestant icam exercuit, ita ut nostris temporibus plu­ rimi protestantes eam sequantur: cf. Michel. Tea...: DTC 5.2216s. Qui. plene assentiens menti TT. non vult eum ignem vocare materialem, sed realem, ne videatur eum nostro igni terrestri assimilare: cf. Le., 56s.68s; Témérité ou absurdité au sujet du feu dc l’enfer?: AmCl 66 (1956) 157. 980 1. r. SAGÜÉS, DE NOVISSIMIS. VI ria peccatorum, nain “ipsa conscientia propriis stimulis agita/ tur atque compungitur et sui ipsa efficitur accusatrix et tesy tis” (R 463). Sic comminationes poenarum velut corporearum in Scriptura ralatae indicant “figuraliter” “animarum vel vina vel supplicia” (R 464). Sic fere (s.XI) Theophylactus 4J Catharinus: Ignis est vox indicans summum damnati tormentum ex privatione Dei 5. Recentius citantur MohLer et Keel, quibus Doms addendus est °. Ii pauci et parum noti auctores qui memorantur ut di­ centes ignem esse realem, at spiritualem uno vel alio modo ab iis conceptum r, ut adversarii theseos habendi sunt, cum de facto ignem materialem negent et cum logice eum ignem ut stricte metaphor i cum statuere debeant. Caictanus dicit ignem, ut vermem, non esse naturalem, sed metaphoricum, at eo modo ut, dum vermis est internus, ignis sit “exte rior poena tam vehemens quam ignis nos cruciat"8. Ergo negat eum ignem esse stricte metaphori cum ; nec necessario negat cum esse rem materialem, sed ad summum cum esse verum ignem. At nec id est clarum, cum forte solum neget eum esse methaphoricum, quatenus est alius naturae ac noster. Ideo nullo modo ipsum adversariis adseribimus. Hettinger, adversarius interdum annumeratus, solum asserit Ecc.csiam de ea nihil definivisse. 4 Theophylactus, Enarratio in Evany. Mc c.9 v.44-49; MG 123.546. Sco­ Erigena. cuius mens de hac re est dubia, ignem materialem admisi, se v detun iuxta F.VernBT, Eriyènc: DTC 5.420s; cf. tamen Richard. I c., 90. 3 Catharinus. Dc bonorum praemio ct supplicio malorum’ aeterne (Lug­ duni 1942) 145. e J.A.MohlEr, Acmc Untersuchungen der Lchrcgcgcnsdtsc ctrischcn den Kathoiiken und Protestanten6 *(Regensburg 1909) p.315; Keel. />i0; ThPraktQschr 44 (1891) 226; Ét 50 (1890) 309s; Richard, 91; Bernard, 1383; Michel, Les mystères... 60. Aliae eius decisionis explicationes, utpote nimis subtiliter quae­ sitae. reicicndac esse videntur (cf. ΙΓ.Τ,λνοΕ: Schol 6 (1931] 89s; Doms. l.c., 323 nota 3; Dubois, l.c., 282‘nota 1). 982 T. F. SAGÜÉS. DE NOVISSIMIS. VI bus", ct ea poena vocatur ab Innocentio TU (D 410) “gehennae per­ petua cruciatus”, ut poena peccati actualis, in oppositione ad privatio­ nem gloriae ut poena peccati originalis. Ergo haec abvio sensu ignem/ proprium significant. C.Lugdunense II (D 464; cf. C.Florent. D 693) agit' de "poenis disparibus*’ quibus decedentes cum peccato gravi personali vel in solo originali puniendi sunt. Benedictus XII (D 531) dicit peccatores “poenis infernalibus” cruciari, in opposi­ tione ad eos qui gloria donantur. Haec vero sensu obvio indicant poenam damnato e.vtrinsecani, maxime cum ea agant : de poenis in plurali, de poena contraposita poenae damni. Illa autem poena, cum ex supra dictis nequeat esse spiritualis, est materialis. Quae in sensu Ecclesiae ignis est', ut patet imprimis cx voce ignis, maxime cum ipsa Ecclesia expresse alibi memoret “ignem aeternum” (Symb. A than., D 40). 206. Valor theologicus. Certa in theologia, ex com­ muni consensu Patrum, theologorum, populi christiani, ita ut contraria sit saltem temeraria. Sic fere loquuntur omnes theologi de hac thesi, ut ea ostendunt exempla. S.Thomas: “Fides catholica docet” (Quodl. 3 a.23). Hugo a S.Victore: “Verissime auctoritate sacri eloquii et catholicae veri­ tatis probatur testimonio”. Suarez: “Certa est certitudine fidei”1’. Beraza eam vocat “doctrinam in Ecclesia adeo communiter recep­ tam, ut sine nota temeritatis negari non possit”. Billot: "Sententia adeo recepta in Ecclesia, ut maximae saltem temeritatis notam effu­ gere non possit quisquis in contrarium opinatur”. Toledo: "Oppo­ situm asserere esset error”. Estius: Communis et adeo ecclesiastica “cui proinde non sit resistendum”. Mcndive eam vocat “commu­ nem sententiam saltem moraliter certam..., ita ut temerarium sit ab ea discedere”. Lerchcr: “Doctrina traditionalis, communis, quae tuto negari nequeat”. Heris: sic docetur ordinarie in Ecclesia per consensum unanimem TT., ut contraria sit saltem temeraria; ei adhaeret Michel ”. Ne vero plura testimonia congeramus, sufficiat haec synthetice indicare. Pattuzzi : “Quam quidem sententiam (ignem esse mefaphoricum) alii haereticam, alii haeresi proximam, universim autem sal­ tem erroneam ac admodum temerariam appellant”. Jungmann: “Uni­ versim theologi catholici conveniunt... consideratis fidei fontibus certum esse, ignis inferni appellationem non sensu metaphorico esse intelligendam...” Lennerz: “Id ergo in quo conveniunt est', senten­ tiam negantem realitatem ignis saltem esse temerariam ; immo con12 Huc.o λ S.Victore. Dc sacr. 2,16 c.3: MI, 176,584; SvAssz. 8,12.9; SiuRi, tr.20,2 n.29; cf. n.32; P.Gastarri. Catechismus Catholicus (Romae 1933) p.484: "Est theologice certum, licet non sit de fide, ignem quo damnati in inferno torquentur, esse ignem realem et corporeum, non metaphoricum..." 12 Beraza, n.1164; Biu-OT, Dc novissimis th.4 §2: Toledo. In 1 q.64 a.3; Estius, In 1 d.44 § 12; Mendive, ibid.; I.ercmer. 4,23 n-902; Heris, l.c., 257: Michel, Les mystères... 56s.59": Id., Témérité ou absurdité au sujet du feu dc l’cnferf: AmCl 66 (1956) 156. L.l c.4 a.5. de igne ineerni. th.10 n.205-207 983 sensus Patrum et theologorum videtur, saltem pro tempore post resurrectionem, severiorem notam postulare” 207. Probatur ex sacra Scriptura. Memorat saepe ig­ nem inferni. At ille ignis est proprius. Ergo. Mai. : In Ν.Ί'. memoratur ignis saltem vicies et ter. Mt 3, 11: Paleas comburet igni inexstinguibili; 5,22: Reus erit ge­ hennae ignis; 13,42: Mittent eos in caminum ignis; 18,8: Quam... mitti in ignem aeternum ; 25,41 : Discedite... in ignem aeternum. Mc 9,42-48: Quam ire in gehennam, in ignem in­ exstinguibilem: ubi ignis non exstinguitur... Lc 16,24: Cru­ cior in hac flamma. Io 15,6: In ignem mittent et ardet. 2 Thess 1,8: In flamma ignis dantis vindictam. Apoc 14,10s: Crucia­ bitur igne... et fumus tormentorum eorum... (Cf. Mt 7,19; 13,40.50: 18,9; Hebr 10,27; 2 Petr 2,6: 3.7: ludas 7,23; Apoc 19,20; 20,9.14s). Min.: 1) Ex frequentia usus vocis “ignis” et aliorum ei annexorum: scii., adhibetur in omni genere scribendi, historico, familiari, dogmatico, iudiciali, prophetico, poetico, fere sem­ per ac agitur de poenis inferni, et quidem sive usu verborum quam aptissimorum ad ignem ut proprium exprimendum, sive quatenus ei et proprietates et effectus ignis proprii tribuun­ tur. At in verbis communissime adhibitis sensus proprius est frequentior quam metaphoricus, cum homines, de rebus quas proprie indicare possunt, per se, et multo minus ubique ac semper, metaphorice loqxii non soleant. Ergo in casu sensus ille proprius supponendus est, cum solida ratio pro metaphorico vel exi contextu vel ex natura rei vel ex locis parallelis nullibi indicetur. Potius id habetur, quod ratio eius metaphorae numquam explicatur vel directa declaratione sensus metaphorici vel in­ directe per aliqua indicia. Adeo ut si ignis in Scriptura solis hominibus et quidem post resurrectionem destinaretur, nemo non putaret, illum ignem esse proprium. 2) Alias sensus metaphoricus ex natura rei excluditur, nam : a) Agitur de igne corpora cruciante. Mt 5,29s : Expedit... tibi ut pereat unum membrorum tuorum, quam totum corpus tuum mittatur in gehennam (cf. Mt 10,28; 18,9; Mc 9,42-49). b) Ignis inferni comparatur cum igne Sodomae. ludas 6: Sicut Sodoma... et... civitates... factae sunt exemplum, ignis aeterni poenam sustinentes (cf. 2 Petr 2,6). Item cum vocetur M Patuzzi, o.c. 1.2 c.7 n.l; Jvxcmann, n.28; Lennerz, n.124. Censuras plu­ rium auctorum de hac re citant Mtcitix, Fcu...: DTC 5,2208-2212-2218; Mar­ 62-77. tinez, 984 I. F. SAGÜÉS, DF, NOVISSIMIS. VI “gehenna” vel “gehenna ignis” (Mt 5,22.29; Lc 12,5; etc.) comparatur implicite cum igne quo in ea valle (Hinnom) cre­ mabantur pueri in cultum Moloch 1S. c) Parabolae directe explicantur sine dubio terminis pro­ priis. At illud parabolae zizaniorum (Mt 13,30-42) : In tempore messis dicam messoribus: colligite primum zizania et alligate ea in fasciculos ad comburendum, sic explicatur: et igni com­ buruntur, sic erit in consummatione saeculi. Mittet filius ho­ minis angelos suos et colligent de regno eius... eos qui faciunt iniquitatem et mittent eos in caminum ignis. d) In verbis quae in indicio finali impiis dicentur (Mt 25,41): Discedite a me... in ignem aeternum, ignis apparet ut quid cxtrinsecum quo damnatus mittitur, cum tamen nemo in ignem subiectivum mitti dicatur, ac proin ut quid in se subsis­ tens et a damnato eiusque cruciatibus distinctum, immo ut quid, non directe hominibus damnatis, sed daemonibus ac proin etiam ante ipsos homines damnandos paratum. Ceterum verba sententiae iudicialis, maxime si haec sit poenalis, debent esse indubia, non aequivoca, et ideo censentur per se proprie sumi, nisi clara ratio obstet. 208. Probatur ex traditione. A. “Dubium esse non potest, ait Pesch, quin Patres magno consensu ignem inferni materialem esse docuerint”. Et lluarte: “Apud ipsos unum est iere atque idem loqui de inferno ac de tormento ignis ibi a damnatis perpetiendo” Jfl. Ii ergo ignem proprium varie me­ morant. a) Comparant eum cum igne martyrii. Martyrium S.Polyc. (R 78): “Videbatur martyribus frigidus ignis, cum vellent aeternum illum fugere”. Up. ad Diogn. (R 100): “... Admira­ beris eos qui pro iustitia ignem patiuntur temporarium..., cum ignem illum (aeternum) cognoveris”. b) Comparant eum cum fulmine et cum montium igne. Minucius F. (R 273J : ”... Sicut ignem fulminum corpora tangunt nec absumunt, sicut ignes Aetnaei montis et Vesuvii montis... flagrant nec erogantur, ita poenale illud incendium... inexesa corporum laceratione nutritur”. Tertullianus (R 284 317). c) Describunt eum terminis igni terreno communiter ap­ plicatis. S.Cyprianus (R 560) : “Cremabit addictos ardens semper gehenna et vivacibus flammis vorax poena”. S.Basi15 Cf. KnabBNBauBr, Commentarius in Isuiam prophetam 1 (Parisiis 1922) 606-608 (Is 30.33); 631 (Is 33.14); SrtCQ. I.e., 131. μ ρΕς< Η q n.658; Huartb. n.612. Cf. Pbtavius, I.e., 3,5. L.l c.4 λ.5. de igne inferni, th.10 n.207-209 985 Lius (D 958): “Ignem qui diabolo... in supplicium paratus est... separari opinor; et cum duae sint in, igne facultates, combustiva una, illuminativa altera...” d) Dicunt cum corpora cruciare. Lactantius (R 646) : “Quia peccata in corporibus contraxerunt rursus carne in­ duentur, ut in corporibus piaculum solvant ; et... erit caro illa... .permanens in aeternum, ut sufficere possit... igni sem­ piterno, cuius natura diversa est'ab hoc nostro... Sine ullo... corporum detrimento aduret tantum ac sensu doloris affi­ ciet”. S.Cyrillus Hier. (R 837): “...Peccator... corpus accipiet aeternum... ut in igne aeterno combustus numquam absumatur”. Sic fere S.Hilarius (R 855). e) Comparant eum cum igne sodomitico. S.Gregorius Naz. (R 1013): “Novi... ignem... supplicio afficientem, sive sodomiticum qui in omnes peccatores funditur...” f) Quaerunt quomodo spiritus urere queat. S.Augusti­ nus (R 1774): “Cur non dicamus, quamvis miris, tamen veris modis, etiam spiritus incorporeos posse poena corporalis ignis affligi...” S.Gregorius M. (R 2320): “Si diabolus eiusque angeli, cum sint incorporei, corporeo sunt igne cruciandi, quid mirum si animae, et antequam recipiant corpora, possint cor­ porea sentire tormenta?” g) Dicunt eum- esse corporeum. S.Gregorius M. (ibid.). S.Augustinus (R 1774): “Gehenna illa... corporeus ignis erit et cruciabit corpora damnatorum” 1T. 209. B. Tamen aliqui Paties pro igne mefaphorico citantur vel qui in ea re dubitasse viderentur; paucissimi vero, qui proin consen­ sum traditionis infirmare nequeunt, immo vel ii verbis non claris lo­ quuntur, et iidem alibi sat clare ignem materialem indicant. a) S.Gregorius Nyss. (R 1065) docet ignem corporeum, probans futuram resurrectionem vel ex eo quod, iuxta Scripturam, “con­ demnatis apponentur insta supplicia, ignis et tenebrae et vermis; quae omnia compositorum et materialium corporum poenae sunt”. Alibi tamen dicit (R 1036) : “Etsi nominetur aliqua earum poena (inferni) nominibus hic cognitis, non parvum discrimen habet. Ignem enim audiens, alium atque hunc intelligere didicisti... Ille enim non exstin­ guitur, hunc autem multa per experientiam inventa sunt quae ex­ stinguant: qui exstinguitur autem, a non admittente exstinctionem multum differt”. 17 Ea ergo quae scripserat (De Gen nd l:tt. 12 c.32 n.61 : MT, 34,481): “Est ergo prorsus inferorum substantia; sed eam spiritualem arbitror esse, non corporalem”, pertinent sine dubio ad ea quae ipse serius agens de illo opere memoravit ut ibi “posita vehit adhuc requirenda” (Retract. 2,24,1: ME 32.640), quaeque, ut patet, ex aliis locis (R 1774; In Px. 49 n.7: MT, 36.569), <1··η requisita claruerunt. Ceterum in loco obiecto, ut constat ex tota disputatione, id S.Augustinus ibi vocat spirituale, quod est quasi medium inter corporale ct intellectuale. Tamen S.Doctor opinionpni ignis metaphorici non ut haeresim vel errorem damnat (Dc civ. Dei 21,9,2: ME 41,723). 986 I. I». SAGÜÏÎS, UE NOVISSIMIS. VI At haec, ut per se patet, non negant clare ignem esse proprium, sed solum eum non esse ut nostrum, cum hic exstinguatur, ille vero sit inexstinguibilis. l>) S.Ambrosius proponit ignem inferni ut proprium, dicens: “Lacus ignis ardentis”: “Illum perpetuum ignem, illud sine fine in­ cendium". Alibi tamen flammas inferni esse materiales negare videtur (R 1306): “Neque ignis aliquis perpetuus flammarum corporalium, neque vermis est corporalis. Sed haec ideo ponuntur, quia sicut ex multa cruditate et febres nascuntur et vermes..., ita si quis non de­ coquat peccata sua..., sed tamquam cruditatem... contrahat... delic­ torum, igne aduretur proprio et suis vermibus consumetur... Ignis est quem generat moesfitia delictorum...” At haec dicit tantum semel et quidem pendens ab Origene. Ergo mens eius ad summum est dubia c) S.Hieronymus ignem metaphoricum Origenis (cf. R 463) reicit (R 1370): "Sunt plerique qui dicunt, non futura pro peccatis esse supplicia nec extrinsecus adhibenda tormenta, sed ipsum peccatum ct conscientiam delicti esse pro poena...” Si vero alibi de igne metaphorice loqui videatur, vel mere refert mentem Origenis de hac re. vel mere citat aliquid ex eo, at ut fal­ sum, vel dicens: “ignis qui non exstinguitur a plerisque conscientiae accipitur peccatorum”, non est putandus opinionem Origenis, etsi eam ibi non reprehendat, approbare, maxime cum statim ex Mt’ 22,13 (dc manibus, pedibus, etc.) potius impugnet introducentes corpus aereum post resurrectionem ”, d) S.Io.Dasmacenus non negat clare ignem esse materialem, sed solum eum esse ut nostrum, cum loquatur modo ad ignem metapho­ ricum designandum inepto (R 2376): "Diabolus..., impii... homines igni aeterno tradentur; igni, inquam, non qui instar nostri materia constet, sed qualem Deus novit”. Hinc vocat eum comburentem, sed non consumentem. Alibi vero ignem, ut vermem, metaphorice sumere videretur M. 210. Ratio theologica. Ratio, cognoscens ex revelatio­ ne in inferno et esse ignem et corpora cruciari, deducit ex eius modo loquendi, illum ignem esse realiter distinctum a damnatis et quidem per se stantem; at non intelligens ens spirituale intellectivum, quale deberet esse ens spirituale per se stans, apte ordinari ad ebrpora crucianda, concludit illum ignem esse materialem. 18 Enarr. in ps.36 n.26: MT, 14,981: Expos, in ps.118 serin.21,8: MJ, 15 1505. Cf. plura apud 'NiEnERiruber, o.c., 104-109, qui probat S.Doctorem ignem ma­ terialem omnino docuisse. ’··' S.Hieronymus. Apol. advers. lib. Rufini 2,7: MI, 23.429; Ep.12-1 n.7: MI, 22.1065; In Is 18 c.66 v.24: MI, 24.676s. Cf. Pet avius, 3.5.2. Iuxta O’ConnEi.1. (o.c., 144-150) S.Doctor, quin ignem ut realem expresse interpre­ tetur, admittit, praeter remorsum conscientiae, poenam ab extrinseco, at cuius naturam non clare determinet. Bardy, Les Pères... 154s. 162-164.159-162; accensct Origcni dementem Alex., ut dubium S.Gregorium Nyss., nec audet omnino ex­ cludere (ab a.410) S.Hieronymum. “■° S.Io.Damascenus. Horn. in Sabb,Sanctum 35: MG 06,640; Dial, contra Ma­ nichaeos 36,75: MG 94,1541.1573. Cf S.Th., Suppi. 97 a.5 ad 1. 1..1 e.4 a.5. i>E igne inferni, th.10 n.209-211 987 Pariter statuitur ccfngruenter, in inferno esse poenam materia­ lem sensus (non praecise poenam ignis) sic : Poena proportionatur culpae. At’ in culpa est aversio a Deo et conversio ad creaturam, et aliunde peccat homo constans anima et corpore, ita ut corpus sit saepe causa peccati ac semper aliquo modo instrumentum pec­ cati. Ergo convenienter punitur peccatum,ut aversio a Deo poena damni, ut conversio ad creaturam poena sensus et quidem mate­ riali, qua etiam corpus, poena damni incapax, affici possit. 211. Obiectiones. "Ad omnes obiectiones quae... fiunt contra sensum litteralem Scripturae quoad hanc partem, ait Suarez, posset uno verbo responderi negando paritatem rationis in omnibus exem­ plis quae afferuntur: tum quia in nullo sunt tam frequentes locu­ tiones Scripturae, nec tantus Patrum, theologorum et fidelium om­ nium consensus, tum etiam quia nec circumstantiae litterae in variis Scripturae locis, nec rationes vel coniecturae, quae ex illis sumuntur, ita indicant litteralem sensum secundum proprietatem sermonis in aliis rebus sicut in igne”a. Immo, ut aliquis thesi obici queat, requiritur ut ignis ibi sumatur metaphorice, non quolibet modo sed sensu doloris animi ex causa morali interna v.gr. ex remorsu conscientiae. At is usus illius verbi non probatur. 1. Mc 9,43.48: ...Ubi vermis eorum non moritur ct ignis non exstinguitur. Hic sumitur pariter ignis ac vermis. At vermis sumitur metaphorice. Ergo et ignis. Dist. mai. Ignis sumitur pariter ac vermis i.e. ut tormentum illa­ tum simul cum verme, conc. mai.; ut tormentum eiusdem modi ac vermis, nego mai. Vox “vermis”, per se iam nota ut metaphora pro remorsu con­ scientiae, nonni semel adhibetur, dum vox “ignis”, vel alia ei annexa, ignota ut metaphora pro dolore animi, adhibetur in Scriptura saepis­ sime et quidem fere semper ac agitur de inferno, sine indicio sen­ sus metaphorici. Ceterum si unus hic textus esset de igne, constaret in inferno esse cruciatus, non vero certo cruciatus ignis. Tamen ali­ qui veteres vermem proprie intelligunt, ut alibi vidimus (n.182). 2. Vox “ignis” saepe adhibetur in Scriptura metaphorice ad tri­ bulationes animi exprimendas. Ps 16,3 : Igne me examinasti et non est inventa in me iniquitas (cf. Ps 65,10; Eccli 2,5). Ergo et cum agitur de igne inferni. Dist. mai. Ignis saepe adhibetur in Scriptura metaphorice aliquo modo, conc. mai.; sensu stricto, nego mai. In iis locis vox “ignis” sumitur metaphorice, non pro tribulatione passive spectata seu pro dolore animi cx causa interna, sed pro tri­ bulatione active spectata seu et ab exlrinseco illata et qua habente ipsa magnam vim purgativam v.gr. aliqua infirmitate vel alia ca­ lamitate animi aut corporis. AV, etsi iis locis interdum vox “ignis” metaphorice sumatur, non sequitur eam semper sic sumi v.gr. et cum dc igne inferni agitur. Ceterum locis obicctis sensus metaphoricus est manifestus. N.B. In verbis Mc 9,49: Omnis enim igne satietur, quae sunt sat obscura ct proin thesi congruenter obici nequeunt, vox “ignis” videtur metaphorice sumi pro tribulatione active sumpta, ut supra, SI SoârBz, 8,12,20. Cf. Catharisus, l.c. 988 I. F. SAGÜÉS, de novissimis. VI qua, volens gehennam fugere, a malis concupiscentiis purgari opor­ teat et sic Deo dignus reddi, ut ex Lev 2.13 omnes victimae sale condiendae erant. Nisi malis cum aliis, ut Billot, et' Tanquerey, pu­ tare ignem eo loco pro frie sumi 212. 3. Ignis paratus puris spiritibus, ut sunt daemones (Mt 25,41), nequit esse materialis. Sed ille ignis est ignis inferni. Ergo hic nequit esse materialis. Dist. mai. Nequit esse materialis dolor igne spiritibus illatus, conc. niai.; ipse ignis, subdist.: spectata eius proportione naturali, conc.; spectato decreto Dei, nego. Dolor animi nequit non esse spiritualis ; at hinc non sequitur eum nequire causa materiali ut instrumento Dei produci. Iam vero “est... conveniens poena naturae rationali peccanti, ut rebus se inferiori­ bus, scii, corporalibus, quodammodo alligata subdatur" (S.Th., 4 CG 90). Inst. Ibidem (Mt 25,41.46), ignis aeternus opponitur vitae aeternae ut summum malum summo bono. At summum malum est privatio Dei. Ergo ignis aeternus est privatio Dei. Dist. niai. Opponitur vitae aeternae ut summum malum summo bono ignis sumptus complexive seu simul cum poena damni, conc. mai.; sumptus praecisive ab aliis poenis, nego mai. Nihil impedit quin ibi et aliis locis voce “ignis” poena sensus ac poena damni, utpote inseparabiliter muttio connexae, exprimantur. Et de facto in Scriptura voce “ignis” saepe quaelibet poena indicatur (S.Th., In 2 d.33 q.2 a.l ad 1 ; Suffi. q.97 a.l ad 1). At hic poena sensus (seu minus malunt) verbis “in ignem..." praecisive sumptum exprimitur, simul vero ac poena damni (seu summum malum) verbis “discedite a me” sat indicatur. Inst. Ibidem (Mt 25,46) iusti dicuntur ire in vitam aeternam, quae tamen non est quid cis extrinsecum. Ergo nec ignis est quid dam­ nato extrinsecum. Dist. mai. Non est quid extrinsecum iustis vita aeterna sumpta subiective ut vitalis possessio obiecti beatificantis, conc. mai.; sumpta obiective seu ut connotans beatitudinis obiectum, vel etiam pro hoc ipso, vel quasi pro loco vitae aeternae, nego mai. Ut patet, vita aeterna potest sumi obiective pro ipso obiecto bea­ titudinis vel saltem ut connotans istud obiectum, quod sane est re distinctum a beat'o et sic ei extrinsecum, vel forte sumitur pro loco beatitudinis ac proin ipsi beato pariter cxtrinseco. At, etsi in casu sumeretur mere subiective seu ut possessio obiccti, adhuc paritas deesset inter verba “ibunt in vitam aeternam” et' verba “ibunt in ignem aeternum”, ut ex supra dictis in probatione patet. 213. 4. Lc 16,22-311 Epulo inducitur oculos elevans, clamans, linguam habens, immo, etsi obstinatus esset, petens aeternam fra­ trum suorum salutem ; quae omnia sunt metaphorica. Ergo et eius verba “crucior in hac flamma" sunt metaphorica. Nego cons. Ea parabola, utpote clare doctrinalis, ostendit saltem esse poenas in inferno; immo poenas corporales, cum hae maxime et obvio sensu ea indicentur, ne secus audientes fere necessario in errorem trahantur. Christus ergo vult vivide describere tormenta a Zoreix. v. άλίζω, 65; chance, Évangile scon Saini TasqdErEV, 3 n.U60; Bii-lot, thcs.4 § 2. Cf. La­ Marc (Paris 1929) 253s. I..1 c.4 a.5. of. igne inferni, th.10 n.211-214 989 damnatis post resurrectionem etiam in suis corporibus subeunda. Ceterum ex usu metaphorico vocis “ignis” in hoc loco, non de­ duceretur iure eam vocem etiam in genere non parabolico metaphori­ ce adhiberi. 5. Ignis inferni agit in spiritus. At ignis materialis in spiritus agere nequit. Itrgo ignis inferni non est materialis. Dist. niai. Ignis inferni agit in spiritus ut causa principalis, seu ex virtute propria, nego mai,; ut causa instrumentalis. subdist.: pure naturalis, nego; practcrnaturaliter elevata, conc. Ignis inferni nequit in spiritus agere ut causa principalis seu ex virtute propqrtionata sibi propria. At potest agere ex virtute ei a Deo praeternafurallter annexa. Sane, si anima a re materiali pati potest cum est corpori unita, habendum non est ut impossibile eam sine corpore puriter pati posse. 214. Scholion 1. Dc modo quo ignis materialis in spiritus agat. Etsi obscurissima est quaestio de modo quo ignis inferni torqueat quin exstinguatur et' quin consumat, multo obscurior est illa alia de modo quo ignis corporeus puros spiritus et animas separatas cruciet. “Quaestionem aggredimur, ait Sniri, inter difficiles difficil­ limam’’” Hinc multae opiniones natae sunt. Relicta ergo ea quorundam dicentium “consultius esse fateri... non posse a nobis dici... quid ignis faciat in spiritu”3* et’ omissis aliis antiquis communiter reiectis31, proponuntur earum aliquae plus minus prohabiles ad qua­ tuor capita reductae, cum et in his sit non parva varietas. a) Spiritus cruciantur igne non ut urente, sed ut detinente seu per modum alligationis ad rem materialem, quatenus sic sciunt se rei infimae alligatos esse, vident ignem ut sibi nocivum utpote eos retinentem et impediuntur quin operari queant ubi ac prout volunt. Ea alligatio afficit eorum intellectum ac voluntatem potius quam spiritus substantiam. Sic S.Thomas, alii thomistae. Nec multum sine dubio differunt S.Bonaventura, addens damna­ tum igne alligatum concipere horrorem in calorem eius, inde pa­ tiente voluntate, et Scotus, iuxta quem ex sententia Dei definitiva spiritus, repugnante cius voluntate, igne et alligatur et eius intel­ lectus immutatur ad eum considerandum quin alia considerare queat “. Quid de his dicendum? Ea alligatio, at competens igni non naturaliter sed ut instrumento divinitus elevato, est conformis dictis Scripturae (2 Petr 2,4; ludas 6; Apoc 20,1-3; Is 24,21s; cf.Tob 8,3)* S 23 Sturi, 21.2.1; Bf.i.i.armino (Dc purgat. 2.12) dicit de igne purgatorii: “Verissima sententia est. non posse in hac vita sciri, quomodo ignis corporeus agat in animam incorpoream.” S.Augustinus (R 1774): Miris, tamen veris modis etiam spiritus incorporeos posse poena corporalis ignis affligi”; cf. Dc civ Dei 20.16: ML 41.682. 21 Eam opinionem memorat Suarez 8,14,3. Cf. VXIzquEz, In 1 disp.243 c.6; Peïavïus. 3,5.11: “Itaque multum in eo laborant theologi, dum quod investigari non potest, inexhausta curiositate perquirunt.” Μ Cf Beraza. n.1184. 00 STir.. Suppi. 70 a.3; 4 CG 90; De ver. 26 a.l; Caietanus. Or. coram Iui. II, Opusc. t 3; Gonet. Dc nng. d.14 a.2; Garrigou-Lagrange. o.c., 160s: S Bonaventura. In 4 d.44 p.2 a 3 q.2: Scotus In 4 d 44 p 2. Iuxta D.Soto (In 4 d 50 q.unica a.2). alligationi additur tristitia seu dolor qualem anima t unita corpori quod comburitur percipit. Ei plures thomistae adhaerent, iuxta Billuart (Dc ang. diss.6 a.3 §2 pet.2). qui in ea opinione nullam videt implicantiam, etsi ea sit incerta nec a S.Thoma usquam memoretur. 990 I. F. SAGÜÉS, DE NOVISSIMIS. VI ct Patrum (S.August., R 1774; S.Greg. M., R 2320). At si in ea sola esset poena ignis, haec esset omnibus aequalis, ct spiritus, modo igni unitus maneret, ire quo vellet et agere pro lubitu posset; si ignis agit ut detinens, non ut urens, cur fontes eam alligationem constanter tribuunt praecise igni, qui natura sua non alligat, et non cuivis alii rei materiali, ut apto spiritus carceri? magis pateretur ex igne homo quam diabolus, cum ille, praeter alligationem, sustineret cremationem it' corpore et hoc mediante in anima. b) Ideo Suarez, praeter alligationem, statuit igne produci in spiritibus qualitatem quandam physicam, quae, cum eos foedos ac deformes reddat, eis est dolorem movens in ordine pure spirituali ac proin eo magis quo spiritualia superant materialia. Sic alii ut Arriaga ”, etc. At nihil concipitur diabolum magis reddere deformem quam obsti­ nata eius malitia. Praeterea in quo consistit illa qualitas physica pro­ ducta ab igne materiali in spiritu? 215. c) Lessius tenet ignem divinitus elevari, pariter ac intel­ lectus ad visionem Dei elevatur, ad urendos spiritus non secus ac ille, mediante corpore, animam huic unitam urit. Sic etiam plures ut Siuri, A Lapide, I.ugo, Toledo, Petavius, etc. ; nec videntur ab iis differre Billuart et ii thomistae, ut Soto, quos ipse suae opinioni annumerat ”. Attamen in quo est’ illa actio ignis elevati? Nam ea afflictio in spiritus producta non est ipsa actio ignis, sed subjectiva affectio eam consequens. d) Schmid in eadem linea quoad rem procedit, dum, alias opi­ niones ut insufficientes habens, eam proponit non ut positive possi­ bilem, sed ut negative possibilem seu quatenus eius impossibilitas ostendi nequit', scii, spiritum posse pati ex corpore, posito speciali interventu Dei, dolorem vere sensibilem et simul intensissimum ac proin dolori adustionis simillimum. Hinc “daemones in suae praevaricationis poenam verum adustio­ nis dolorem patiuntur, idque per ignem tanquam per physicum di­ vinae vindictae instrumentum". Ut enim spiritus per potentiam locomotivam, etsi finitam, in corpora agere queunt, ita haec in illos agere possunt et sic eos vehementer affligere, non quidem naturaliter, nisi spiritus idem velit, sed certe ut instrumenta Dei ea praeternaturaliter moventis. Ea opinio, sic negative proposita, ut probabilis habetur a Pesch, cum non probetur dolor sensibilis in spiritu absolute repugnare. Gutberlet ei adhaeret, eam vero ulterius et subtilius sic explicans, quasi ignis inferni sit ex elementis materialibus simplicibus spiritui creato sat homogeneis et chaoficae ac rapidissimae subiectis vibra­ tioni, qua ex influxu Dei in spiritum agant, eum sic torquentia Hae ergo opiniones, praecisis differentiis conceptionis, in eo conveniunt, quod ignis materialis elevetur a Deo ad agendum in spi­ ritum ; sed positive non solvunt quomodo ea actio explicari possit. '216. 6. In re adeo obscura “qui a difficultatibus multiplicati-* 27 SuAREte, 8.14.41ss; Arriaga. Dc ang. d.26 s.8. •® Lessius. 13 c.30 n .217ss; Siuri. 21 c.4s; Λ Lapide, In Eccli 7.19; Tole­ In 1 q.64 a.3 concl.2; Petavius. 3.5.12s; Bïlluart. l.c.; Soto, l.c. 20 F.Schmid, Quaestiones selectae (Padcbornae 1891) q.3; Gutberlet, l.c. 385-402. Cf. Pesch, 9 n.6u5. do, r..l c.4 λ.5. de igne inferni, th.10 n.214-218 991 dis abhorret, ait Palmieri, quiescere potest in sententia S.Thomae, propter eius saltem auctoritatem; quae sententia ex magna difficul­ tate cuiusque alterius, iam magnam consequitur probabilitatem, nec philosophia scholastica aliud melius suppeditare videtur, cum de poena agitur affligente spiritus”·, Eam hodie alii ut Huarte, Vcrhaar sequuntur Nos malumus dicere cum Lcssio, etsi tamen rem positive non ex­ plicemus, ignem materialem ut instrumentum Dei elevantis torquere spiritum per veram actionem physicam immediatam in ipsum ; si enim anima unita corpori pati potest ex igne, nihil impedit‘quin etiam directe ex eo, posita elevatione Dei, patiatur. 217. Scholion 2. De loco inferni. Cum fontes infernum sem­ per. non mere ut statum, sed ct ut locum damnatorum memorare videantur (Mt 25,41s; l.c 16,27s ; Act 1,24s, etc.) negari nequit ali­ quem locum poenis eorum esse destinatum. Sic Ioannes XXII (D 493a); “Docet (Rom. Ecclesia)... illorum... animas, quae in mor­ tali peccato, vel cum solo originali discedunt, mox in infernum de­ scendere ; poenis tamen ac locis disparilius puniendas”. At ubi est infernus? Nihil de hac re Ecclesia definivit. Com­ muniter Patres te theologi < um in inferioribus terrae collocant, v.gr. S.Augustinus, S.Gregorius M., S.Thomas (Suffi. q.77 a.7), Toledo (id ut de fide habens), Suarez, Lessius, Siuri, Jungmann, etc. Quod Pal­ mieri esse probabile putat ex sensu generali hominum et praesertim iudaeorum, iuxta quos in sehol vel impii descendunt (Is 14,9; cf. Num 16,29-34), et ex verbis Christi dicentis epulonem in inferno esse sepultum (Lc 16,23). Contra eam opinionem, quam Pohle-Gierens ab irrisionibus defendit, nihil momenti ex theologia vel ex scientia na­ turali, ut Lcrcher advertit, obici potest31. 218. Scholion 3. Num omnes damnati sint in inferno. De ani­ malius hominum damnatorum nulla est ratio dicendi eas aliquando extra infernum vagari. Non vero omnes daemones, etsi ii mox post lapsum damnati sint (2 Petr 2,4; ludas 6), sunt- in inferno, sed sal­ tem aliqui per terram vagantur et homines vexant (1 Petr 5,8s; Mt 8,28; 15,22; Eph 2,2; 6,12). Sane cum angeli relate ad homines sint Dei ministri, ut angeli boni in hominum custodiam deputantur, sic malis permittitur homines ad exercitium virtutis impugnare (S.Th.. 1 q.64 a.4).10 * 10 31 ML «a.4; nota Palmieri, §55 n.l 1 ; Huarte. ii.617; Vax Noort-Verhaar. n.52. S.Augustinus, Retract. ’.2 c 24 n.2: MI, 32.640; cf De-civ. Dei 20.16: 41,682; S.Gregorius M., Dial. 1.4 c.42: ML 77.400s; Toledo, In 1 q.64 Suareîz. 8,16 n. 17-21; Lessius. 13,24 n.149; Siuri, 18,2; Iungmann, n.36 1; Palmieri. §65; Pohi.e-Gierens, 3 p 669; Lercher. n.594. 992 1. F, SAGÜÉS, DE NOVISSIMIS. VI CAPUT V De purgatorio 219. Deus fecit hominem ut soli Deo serviret et ipsum intellec­ tu ac voluntate in aeternum possideret ; id unum voluit per se in creando homine. Av cum hic de facto peccaturus esset, infernum paravit iis qui in peccato gravi decederent; hinc et damnationem quorundam peccatorum voluit per accidens. At cum fieri posset ut aliqui in gratia morerentur, ita vero pec­ catorum maculis impediti, quin gloriam assequi possent, quid tunc? Deus instituit purgatorium, ubi illae animae e suis maculis purga­ rentur, non tamen operibus meritoriis, sed pure poenalibus; et eam sortem poenalem Deus etiam voluit per accidens. fd ergo spectat ad theologum, ut de purgatorio quoque, sive ut istud est a Deo providente sive ut homini iusfo obvenire potest, di­ ligenter disputet, ita ut eius et exsistentiam et naturam et durationem investiget. Praeter auctores initio tractatus memoratos, possent v.gr. hi, ex multis qui de purgatorio scripserunt, proponi : S.Th., In 4 d.21 q.l; Suppi, q.71 ; Gerster a Zeil, Purgatorium iuxta doctrinam Seraphici Doctoris S.Bonaventwae (Taurini 1932); S.R.Bellarmino, De Ecclesia quae est in purgatorio: cf. Opera omnia 2 (Neapoli 1857) 351-414; Suarez, De paenitentia <1.45-48.53; B.Bartmann. Das Fegfeuer. Ein christliches Trostbuch (Paderborn 1830) ; Sta.Catharina Genuensis, Traltato dei Purgatorio (Genova 1929) ; Tito de Ottone, O.M.Cap., Pede c pietà 'nel “Trattato dei purgatorio" di Santa Catarina de Genova: CollectFranc (1939) 533.153-163; Michel, Purgatoire: DTC 13,1163-1326; H.LesetrE, Purgatoire: DB 5,875-879; R.Hindringer, Fegfeuer: LTK 3.979982; E.J.Hanna, Purgatory: CE 12,575-582; P.Bernard. Purgatoire: DAFC 4,496-528; F.X.Schouppe. S.I., Le dogme du purgatoire, il­ lustré par des faits et des révélations particulières (Bruxelles 1888) ; L.Rouzig. Le· purgatoire. Pour nos morts et avec nos morts (Paris 1918); L.Paré, S.I., Les mystères de Pau-de-Ià: Que penser du pur­ gatoire? (Tournai 1936); J.B.McLaughlin, O.S.B., Purgatory or the Church Suffering (New York 1929); P.G.KepplER. Las benditas al­ mas del Purgatorio, vers. M.Carceller, S.I., (Madrid 1930) ; JugiE, Le purgatoire et les moyens de l’éviter, ou le ciel tout de suite après la mort (Paris 1940); Journet, Le purgatoire (Liège 1932); L.BiROT. Les grands dogmes chrétiens: Lc purgatoire... (Marseille 1927); J.A.ChollET, Nos morts, Au purgatoire, au ciel (Paris 1909); Id., Au purgatoire les âmes, souffrent, jouissent, prient pour nous (Pa­ ris 1904); îd., La psychologie du purgatoire (Paris 1924); C.Falletti, Nuestros diftinlos y el purgatorio, trad. T.Cassou (Barcelona 1939) ; Rondet, Lc purgatoire (Paris 1948) ; F.Potenza, Il purgatorio (Vicenza 1948); P.Louvet-G.Rossi, Il purgatorio seconde le rivelasioni dei Santi (Torino 1946). τ.Ί c5 λ.1. be purgatorio, th.11 n.219-221 ARTICULUS 993 I De exsistentia purgatorii et de suffragiis Thesis 11. Animae iustorum decedentium cum maculis peccatorum poenis mundantur in purgatorio ante­ quam caelum ingrediantur. At fidelium suffragiis iuvari possunt. S.Th., Suppi. q.72; S.Bonaventura. Jn 4 <1.45 a.l; a.2; Suarez, l.c., d.45 s.l; <1.4n xovtsstMts. yt adventus secundum operationem satanae in omni virtute et signis et prodigiis mendacibus et in omni seductione iniquita­ tis iis qui pereunt... 78* Ex his ergo locis, quibus alii forte addi possents, constat ante adventum Christum esse venturum magnum aliquem Christi hostem, qui ex toto contextu facile identificatur cum illo Antichristo de quo loannes agit. Ulterius ex iis et ex loco loannis citato erui potest eum esse, non mere personificationem mali, ut tenuerunt quidam Protestantes °, sed personam realem, non vero diabolum in­ carnatum vel specie hominis apparentem. Immo eum esse per­ sonam humanam et quidem individuam, ut communiter tene­ tur 10, cum distinguatur ab aliis antichristis et vocetur homo peccati; etsi non desint qui eum collectivitatem quandam esse censeant11*vel ut seriem personarum exsistentium a tempore Pauli ad mundi finem, cum in iniquitate sua maxime revela­ bitur112; quibus auctoribus tamen id saltem concedi potest, omnes adversarios Christi in unum velut corpus cum An­ tichristo coalescere, maxime eos quos ipse adveniens sectato­ res sine dubio habebit (Mt 24,24). 265. 3) Apostasia a fide Christiana. 2 Thess 2,3...: Ne quis vos seducat ullo modo: quoniam nisi venerit discessio primum, et revelatus fuerit homo peccati... His ergo constat ante adventum Domini aliquam futuram esse discessionem sine dubio sat universalem ; non vero ab imperio romano iux­ ta optimum ordinem iuridicum constituto, ut sequens plures Patres Bellarmino putavit, sed a principiis religionis Chris­ tianae per atheismum, materialismum, etc. 13 ; ita ut ea sit, non singulorum hominum, nam Ecclesia semper perseverabit, sed probabilius nationum, quae, consentiente maiori vel potio7 Cf. B.Rigaux, O.F.M., L’Homme du péché dans saint Paul: EphThLov 6 (,1929) 5-22; Id , L’Antéchrist ct l’opposition au Royaume Messianique dans l'Ancien ct dans le Nouveau Testament (Paris 1932). Valde dubium esse iis locis agi de Antichristo, sed potius de iis qui tunc temporis perturbabant fide­ les, maxime de proximitate parousiae tenet M.Brunec, C.D.B., Sermo eschatologicus: VerDom 31 (1953) 13-20. 8 Apoc 13: cf. Allô. L’Apocalypse (Paris 1921) 182-186. Dan 7,7.24s; 11,36s: cf. J.Linder, S.I., Com'mentarüts in librum Daniel (Parisiis 1939) 303.317.467s . ° Cf. Knabenbauer. h.l. p.146. 10 Rigaux, l.c.; Knabenbauer. l.c. 11 Cf. Rigaux: EphThLov p.lOs. 32 Allô. CXIII-CXXI.l98-214 277-279; BtfzY, 297-305; Id., L’adversaire et Γobstacle: RechScRel 24 (1934) 402-431; Bonsirven, o.c., 135s; F.Amiot, L’en­ seignement dc S.Paul 2 (Paris 1938) p.211; J.Schmid. Der Antichrist und die hemmende Macht (2 Thess 2,1-12): ThQschr 129 (1949) 323-343. 13 Bellarmino, 3,5; cf. Knabenbauer, h.l.; Lagrange, Évangile selon Saint Luc* (Paris 1927) p.472-474; Pesch, 9,678. Ceterum cf. F.Puzo, S.I., lUn texto escatolôgicoÎ: EstEcl 19 (1945) 273-334 (maxime 329-333). I..2 C.l. DE SECUNDO CHRISTI ADVENTU. N.264-267 1023 ri parte populi, Ecclesiam impugnent et abolere conentur (1 Tim 4,1 ; 2 Tim 3,1). Ea vero sumi probabilius potest partim ut praeparatio ad adventum Antichrist! partim ut eius opus. 266. 4) Conversio iudaeorum14. Ea iudaeorum conver­ sio, quae non omnium et singulorum necessario intelligenda est, sed eius numeri, ut Israel conversus dici moraliter queat, praedicta est. Os 3,4: Quia dies multos sedebunt filii Israel et quaerent Dominum Deum suum et David regem suum 1S*1. 8 Rom ll,25s: Nolo... vos ignorare... mysterium hoc... quia caecitas ex parte contingit in Israel, donec plenitudo gentium intraret, et sic omnis Israel salvus fieret, sicut scriptum est: Veniet ex Sion qui eripiat et avertat impietatem a lacob... S.Augustinus: “Ultimo tempore ante iudicium ludaeos in Christum verum, id est, in Christum nostrum, esse credituros, celeberrimum est in sermonibus cordibusque fidelium”. S.Hie­ ronymus : “Cum saeculum istud pertransierit ct intraverit ple­ nitudo gentium, tunc etiam haec heus afferet fructus suos et omnis Israel salvabitur” ie. Conversio iudaeorum differetur, ex verbis S.Pauli (Rom 11,25; cf. et Lc 21,24), done plenitudo gentium intraret. At num fieri nequit interca, quin iudaei nunc dispersi in Palaestinam convenientes statum quemdam iudaicum (quacumque ille sit forma politica et vel orthodoxus vel atheus vel communisticus) instituant? Si vero id erit id facti signum iamiam instantis illorum conversionis? Evangelio de his fiat, num prorsus tacente, nos de iis quidquam respondere non audemus 267. 5) Adventus Eliae et Henoch1S. Mal 4,5s : Ecce ego mittam vobis Eliam prophetam, antequam venit dies Do­ mini magnus et horribilis. Et convertet cor patrum ad filios et cor filiorum ad patres eorum; ne forte veniam et percutiam 14 Cf. Bover. 887s; T.Martîn de Belâustegui, La convcrsiôn dc los judios y cl fin de las nacioncs (Barcelona 1922); Theotime de Saint-Just. La con­ version final des Juifs. Lc retour des nations au Christ-Roi: EtFranc 49 ( 1937) 395-419; R.Thibaut. S.I.. La grande tribulation: NouvRevTh 55 (1928) 373-376; Ch.MarcaulT. Comment Israel reviendra-t-il au Messie (Paris 1924); A.Colunga. O.P.. El rcino de Israel en los planes divinos A propâsito de la instauraclôn judia en Palestina: CienTom 76 (1949) 353-366; J.M.GonzAi.Ez Ruiz. La restauraciôn de Israel en los Profetas: EstBibl 11 (1952) 174-187. 15 Alii vero hune locum aliter explicant: cf. Knabenbauer, h 1. 10 S Augustinus. De civ. Dci 20 29: ML 41 704; S.Hieronymus. In Jlab. 3,17: ML 25 1333. Cf S.Prosper. De vocat, omnium gentium 1 21: MT. 51.674s. σ Colunga, l.c. Cf. et J.Leal, S.I., El destino Salvador de Israel: RazFe 143 (1951) 365-374. 18 Knabenbauer, Commentarius ttt prophetas, h.L, 582-587; E.Mangenot, Elie: DB 2.1675s; L.van den Eerenbeemt. Elias propheta in novissimis die­ bus: VerDom 4 (1924) 259-263; A.Skrinjar, Elias quidem venturus est...: VerDom 14 (1934) 361-367; A.de Guglielmo, De reditu Eliae dissertatio exepe^ica (lerusalem 1938); E.Palis, Hénoch: DB 3,59.)s. 1024 T. F. s.aGÜÉS. DE NOVISSIMIS. VI terram, anathemate. Eccli 48,10: Qui (Elias) scriptus est in indiciis temporum, lenire iracundiam Domini... Mt 17,10s: Et interrogaverunt eum discipuli...: Quid ergo scribae dicunt quod Eliam oporteat primum venire? At ille... ait eis: Elias quidem venturus est et restituet omnia. Dico autem vobis quia Elias iam venit... Haec vero postrema verba sunt de loanne B., ut discipuli rem intellexerunt (Lc 1,17). Ea loca Malachiae et Matthaei de Elia venturo legunt, iuxta Suarez, “Patres omnes”, qui ceterum dicuntur eum ad­ ventum communiter asserere ln. Bellarmino de adventu Eliae et Henoch agens dicit “contrarium esse vel haeresim vel er­ rorem haeresi proximum” et sic opinatur Sua.rez20. Ceterum theologi, vel moderni, communiter eum adventum iure memo­ rant ; at iam quidam exegetae de ea re dubitare videntur, ut Tobac, Condamin, Van Hoonacker, Allô (quoad Henoch), Huby, Chaîne, Meignan, Buzy, Spadafora, Pirot-Leconte, Spicq, Rehm 11. Conversio futura iudaeorum tribuitur Eliae, ut de ea nuper agentem S.Augustinum audivimus. S.Gregorius M.: “...Hinc in evangelio quoque Veritas dicit : Elias veniet et ille restituet omnia (Mt 17,11). Nunc enim amisit israelifas Ecclesia, quos convertere praedicando non valuit, sed tunc, Elia praedicante, dinn quotquot invenerit colligit, velut plenius recipit quod amisit”’’. Adventus Henoch est minus probabilis. Maldonado putat Moysen loco Henoch esse venturum. A Lapide et alii multi exponunt' ut probabilius de Elia ct Henoch, Apoc 11,3: Et dabo duobus testibus meis'3. At alii eam interpretationem negantΜ. 26S. 6) Phaenomena naturae (quae sine dubio proxima erunt Christi adventui): a) Caelestia. Mt 24,29s: Statim autem post tribulationem dierum illorum sol obscurabitur, et luna non dabit lumen suum, et stellae cadent de caelo et vir­ tutes caelorum commovebuntur. Et tunc parebit signum Filii hominis in caelo (cf. Mc 13,24-26). b) Terrestria. Lc 21,25: 10 Cf. SuarEz. 55.2 n.4-7. Lennerz (n.273); “Eliam venturum esse in fine mundi Patres quoque clare docent.” Bellarmino. 3,6; Suarez. 55.2.2. 21 E.Tobac. Malachie: DTC 9.1755-1759; A Condamin: RevApol 34 (1922) 108s; A.van Hoonacker, Les douse petits prophètes (Paris 1908) 740s; Allô. l.c.. XIJVs.131.139-142; Huby. Évangile selon Saint Marc (Paris 1929) 227s; J.Chaîne. Introduction à la lecture des Prophètes (Paris 1932) p.241; J R.Mei­ gnan. Les prophètes dfIsrael. Quatre siècles de lutte contre Fidolatric (Pa­ ris 1892) 242; D Buzy. S.C.I., Evangile selon Saint Matthieu: PirClam 9 (Pa­ ris 1950) 144; F.Spadafora. Elia: EncÇatt 5 (1951 ) 233; L.Pîrot-R Leconte, Évangile selon Saint Marc: PirClam, ibid.. 503s: Spicq L’Ecricssiast.quc, 822; Rehm, l.c. Cf. Lagrange, Évangile selon Saint Marc4 236s (haec—9.12s—recte intelliguntur, non de secundo adventu Eliae, sed dc adventu S.loannis Bap­ tistae). — S.Gregorius M.. Moral. 35,14.24: ML 76.762. 35 Stentrup. th.160; A Lapide, In stpoc 11,3; Palis, l.c., 593s; Maldo­ nado. In Mt 17.3.11. ’· Allô, 131.139-142. 1..2 c.l. DE secundo christt adventu. n.267-268 1025 Et erunt signa in sole et luna et stellis et in terris pressura gentium prae confusione sonitus maris et fluctuum, arescen­ tibus hominibus prae timore... (cf. loel 2,30). Ea vero phaenomena, quae ab aliis, ut S.Augustino, allegorice sumpta sunt25, communius et ab exegetis et a theolo­ gis sensu reali intelliguntur, non quidem litteraliter, quasi v.gr. astra vere cadant, sed certe de veris phaenomenis physicis —utique solum respectu nostrae telluris—qualiacumque ea sint v.gr. forte de meteoritis labentibus. Ceterum difficile definitur quo modo et qua mensura ea phaeno­ mena impicantur et frustra intendercfur naturam singulorum sig­ norum adventus Christi determinare (S.Th., Suppi, q.73). N.B a) Conflagratio mundi in fine sacculi futura (2 Petr 3,10), ponenda esset in signis et quidem proximis adventus Christi, si constaret eam eventuram esse ante resurrectionem, ut' putant (com­ munius ut videtur) alii ”, non post eam, iuxta aliorum sententiam ", b) Ut in V.T. quodlibet indicium Dei (Is 66,15-17; loel 2,1-3; Ps 96,3), sic in N. T. indicium Dei finale apparet ut igne perficien­ dum (1 Cor 3,13; 2 Thess 1,8; 2 Petr 3,12). Est hic ignis iudicii finalis metaphoricus an corporeus? Non constat. Si ille non identificatur cum igne conflagrationis, facilius sumeretur ut metaphorice adhibitus ratione igneae ct claritatis in illuminando et subtilitatis in penetrando et ardoris in sua vindicativa efficacitate. Si vero identificatur cum igne conflagrationis, ut est probabilius at quin de eo constet, ut realis habendus est ”, c) Aliqua quae nos in re de novissimis mundi cum communi sententia de iudicio finali vel de eius signis sumimus. Feuillet aliter intelligit cum v.gr. pcricopas Mt 21,1-44, Mc 13,24-27, Lc 21,25-27 omnino de fine regni iudaici allato per Christum morte ac resurrec­ tione triumphantem et novum Ecclesiae suae regnum illi priori suf­ ficientem interpretetur ”, * S.Augustinus. Epist. 199 c.ll n.39: MI, 33.919; De civ. Dei 20.24.1: MI, 41,697. Nec videntur rem sensu physico intelligere etiam A. Durand (Évan­ gile scion Saint Matthieu 24,29 (Paris 1927] p.440s) dicens non prohiberi eam opinionem quod eae formulae solum reverentem naturae timorem coram iudice adveniente indicent; Lagrange (Evangile selon Saint Matthieu 24 29 p.467; Id.. Évangile selon Saint Marc 13,24 p.345s; Id., L'avéncment du fils de l'homme: RevBibl (1906) 388) putans iis verbis non signa finis mundi sed imagines proponi quibus interventus maiestatis Dei exprimatur. Eum sequuntur Huby. 346; Id , Apocalypse et histoire: Constr 15 (1944) 80-100: E.MancEnot, Fin du monde: DTC 5.2510; A.Feuillet, P.S.S., Le discours de Jésus sur lia ruine du temple: RevBibl 56 (1949) 62s. Cf. Prat, Jésus-Christ 2 p.2Sl (dicit haec esse obscura). M S.Th.. Suppl. 74,7s; Λ Labide, In 2 Petr 3.7; Palmieri. S 48 η.3 et addit: “Utrum vero antequam veniat iudex, an ipso adveniente ignis sit excitandus, profecto nescimus cum certitudine definire.” Katschthai.ER, p 420 nota: “Ante indicium, in iudicio, et post indicium.” 37 S.Augustinus, De civ. Dei 1.20 c.14.16.30: ML 41,679.682.708; S.Bonaventura. in 4 d.47 a.2 q.5 ad 1; SuÀRBz. 57,1.6; PoiilE-GiBrEns. 3 p.703; Jungmann. n.177. Hubt (l.c.: Constr 15 [1944]' 89) tamen putat eam symbolice sumi posse et. ut videtur, J.Chaîne, o.c., 87.91s. 28 Cf. Michel. Feu du jugement: DTC 5.2239-2246. 38 Feuillet, La venue du régne de Dieu cl du Fils de l’homme (d’après I.uc 17,20 à 18.8j: RechScRel 35 (1948) 544-565; Lc discours de Jésus sur la ruine du Temple: RevBibl 55 (1948) 487-502; 56 (1949) 61-92; La synthèse cschatologiqiic dc Saint Matthieu (XXIP-XXI/’) : Ibid., 340-364; 57 (1950) 62TEOLOCÎA IV 33 1026 T. F. SAGÜÉS, I>K NOVISSIMIS. VI CAPUT II De carnis resurrectione ARTICULUS I De Futura mortuorum resurrectione Thesis 12. Ad secundum Christi adventum omnes homi­ nes resurgent cum iisdem corporibus quae in vita gestaverint. S.Th.. Suppi, q.75-86; S.Bo»·‘.ventura, In 4 d.43 a.l ; q.l; d.44 q.l a.1-3; Suarez, d 50; Beraza, n.1425-1494; Lennerz. n.283-294; De Broglie, th.15; Michel, Résu-rrr^n^ jes morts: DTC 3,2501-2571. 269 Nexus. Actum est in praecedentibus de secundo Ch’-iati adventu. Tam quaestio est de resurrectione mortuo­ rum. De qua ergo nunc dicturi, statuemus eius factum ac universalitatem, identitatem corporis resurgentis cum corpore antea vivente, et quidem per modum unius, cum eae omnes quaestiones iisdem argumentis probent-ir. 270. Notiones. An secundum Christi adventum i.e. eum, qui, prout oppositus primo ipsius adventui per incarna­ tionem, erit in fine mundi. Ex modo loquendi fontium putan­ dum est eodem fere tempore et Christum esse venturum et mortuos resurrecturos esse; at huius facti tempus nequit ul­ terius determinari. Omnes homines, scilicet, adulti, sive boni sive mali, et infantes, sive baptizati sive non baptizati ac sive extra uterum matris sive intra eum defuncti. Non vero nisi, ut est probabi­ le, mortui etiam sint, iusti postremae generationis; nec ii qui iam definitive surrexerunt, ut B.Virgo, et, iuxta multos*1, aliis tamen id negantibus 2, illi qui cum Christo surrexerunt (Mt 27,52s). "1.180-211. Pariter Sbauaeora. <· Ia fine di Gerusalcmmc (Rovigo 1950); Escatalopia: EncCatt 5 (1950) 544-548. Illud signum non esse nisi perturba­ tionem cosmicam, dc qua inferius, tenet Brun EC, l.c., 218-220 348-351. 1 SuArkz, /4·., in q.57 a.3 n.!4s; Knabenbauer, In· Mt 27,52$ p.546. Cf. πμ. 242 c.3 n.5: ML 38 1 140; De civ. Dei 13 18: ML 41.391; Eadmërus, De S.Ansclmi simii. c.51: ML 159.269: “Sed in illa beata vita velocitas... tanta nos comitabitur, ut ipsis angelis Dei aeque celeres simus futuri qui a caelo ad terram et e converso, dicto citius dilabantur.” * S Th., Suppi. 84 a.3; Suarez, 48,4,13. r..2 c.2 λ.3. dotes corporis gloriosi, x.298-302 1043 moraliter seu iti signum manjfestativum illius dotis a Deo data. Ta­ men S.Thomas putat eam vim corpora penetrandi corpori glorioso dari “non ex vi subtilitatis, sed ex divina virtute, quae eis (i.e. bea­ tis) ad nutum in omnibus subveniet” (S.Th., Suppi. <1-83 a.2-4). 300. “De subtilitate vero, ait Suarez, non est locus ita expressus in Scriptura. Res autem quae illa voce significatur, satis indicata est”'0. 1 Cor 15,44: Seminatur corpus animale, surget corpus spiritale. Corpus spiritale (πνευματικόν) di­ citur ut oppositum corpori animali seu psychico (ψυχικώ) i.e. corpori subiecto vitae vegetativae ac proin huius operationi­ bus nutritionis et generationis inservienti, quatenus illud est corpus spiritu informatum et huic plane attemperatum ac ei ad altiores animi glorificat! operationes inserviens7. At cum haec omnia ex magna parte verbis praecedentibus (v.42s) a Paulo exprimantur ,et tamen formula “corpus spiri­ tuale” aliquid peculiare addere videatur, “non potest commo­ dius (haec formula) quam de hac proprietate (seu de pene­ trandi facultate) explicari, ait Suarez, ut etiam Chrysostomus et Theophylactus ibi indicarunt, et expressius Damascenus 1.4 De fide c.28, ubi, licet sub illa proprietate corporis spi­ ritualis intelligat etiam includi alias, praesertim quod sit im­ passibile et infatigabile, tamen expresse exponit corpus spi­ rituale, hoc est, subtile. Hoc enim significat spirituale, quale post resurrectionem corpus Domini erat, cum per ianuas clau­ sas intravit...” s 301. 2. De carum dotum excellentia. Ea patet ex eo quod: a) Dantur per Christi redemptionem, b) Longe su­ perant vel dona protoparentum, qui, non solum agilitate, cla­ ritate, subtilitate, sed et immortalitate et impassibilitate et in­ tegritate, prout hae sunt in aeternum inamissibiles, et incorrup­ tibilitate, prout imperfectionem functionis vegetativae sive nutritivae sive generativae excludente, carebant. 302. 3. De modo infusionis earum dotum. Medus quo dotes et corpori conferuntur et in hoc effectus suos exse­ runt, utpote revelatione non expressus, difficile declaratur, cum de rebus praeternaturalibus agatur et cum valde imperfecte sive corpora sive relationes mutuas animae ct corporis nove­ rimus. Communiter dicuntur dotes ex anima in corpus redun­ dare, iuxta mox inferius exponenda. * SuXrKz, 48,1,7. 7 ZoREij., v. πνευματικός, ψυχικός, 1089.1477. 8 Suarez, l.c. Cf. de his Spicq. Epîtrcs... 288s: Bonsirven, Théologie... 362 ct L'Évangile 310s. 1044 I. F. SACUÉS, DE NOVISSIMIS. VI Theologi communiter tenent, ut ait Siuri, “beatitudinem sive gloriam corporis consistere in quatuor dotibus, scilicet impassibilitate, agilitate, subtilitate et claritate”, cum iis corpus in statu su­ pernatural! perfectissimo constituatur, in quo esse qiicat aptissimum animae beatae instrumentum ad functiones status beatifici proprias, Iam vero, iuxta ipsos, ea gloria ex anima in /corpus fluit, non vero quasi corpus eiusdem gloriae animae particeps fiat, cum id sit impossibile, sed quatenus, posita gloria animae corpus informantis, sequitur corpus fieri modo sibi congruo gloriosum Ulterius gloriam corporis e gloria animae esse physice, seu per verum emanationis influxum, tenet Granado alios pro se allegans10; at probabilius putamus cum Siuri, qui Suarez, Valencia, Lessium, Soto, etc., pro se adducit, eam derivationem non esse nisi per quan­ dam causalitatem moralem, quatenus gloria animae postulat eam perfectionem praetcrnaturalem in corpore, qua hoc reddatur glorio­ sum et ipsi animae gloriosae proportionatum ”. N.B. Bona Spes, prout a Siuri refertur, distinguit beatitudinem corporis aliam essentialem, quae sit in actibus sensuum glorificatorum circa obiecta gratissima, quibus beati mire recreentur, et aliam accidentalem, quae sit in quattuor illis dotibus gloriosis. “Communis tamen theologorum sententia, dicit Siuri, beatitudinem corporis ait consistere in dotibus gloriosis, nulla facta mentione sensuum glorificatorum vel actuum illorum... Adderem, forsitan communem sen­ tentiam, dum expresse solum dotum gloriosarum meminit' ad consti­ tuendam beatitudinem corporis, tacite voluisse comprehendere etiam perfectissimum sensuum glorificatorum exercitium, quatenus ad ip­ sum admodum conducunt dotes corporeae” ”, 303. Corollarium. Ergo his dotibus corpus bcal'um Christo glorioso configuratur (1 Cor 15,45-9; Phil 3,21)” Consummata glo­ ria non habebitur nisi consummata per has dotes redemptione cor­ poris. 304. Scholion 1. Dc respectu gratiae sanctificantis ad resur­ rectionem gloriosam. Resurrectio, quae potest' sumi mere ut factum iteratae unionis animae ct corporis, sumitur hic sensu pleno et quasi antonomastico, ut est resurrectio gloriosa seu resurrectio iusti. Iam vero ea distinctio apud nos vigens, inter mortem ac vifam corporalem et inter spiritualem mortem ac vitam, in Scriptura mi­ nus effertur, ita ut potius sensu pleno mors significet mortem et corporalem et spiritualem, vita autem indicet vitam et gratiae et corporis gloriose suscitati. Hinc morti nobis per Adae peccatum al­ latae, quae, ut patet, est' et physica et spiritualis, opponitur vita no­ bis a Christo data, quae est et iustitia et resurrectio gloriosa (Rom 5,12-21; 1 Cor 15,21s). Ideo, cum una eademque vita aeterna in Scriptura exhibeatur ut iam nunc iustis data ct dein consummanda, seu ut' in duplici stadio et evolutionis et consummationis, vita gratiae iustorum inducitur ut nunc abscondita at paulatim se evolvens in consummationem per ’ Siuri, 40,1 n.6.9. 10 Granado, In 3 contr.13 p.3 d.l. Ilodia Hurter, 3 n.703.2. 11 Siuri, l.c., n.8. 12 F.Bona SPES. Theol. t.4 d.3 dub.2: cf. Siuri, 40,1,5. 13 Cf. F.Alonso Barcena. S.I., Et cstado dc Cristo glorioso segun los escritos de S.Pablo: EstKcl 5 (1929) 138-149.373-389, i,.2 c.2 a.3. pores corporis gloriosi, n.302-306 1045 resurrectionem gloriosam (2 Cor 3,18; 4,16; Col 3,3s), ita ergo ut illa vira gratiae, non solum animam, sed aliquo modo vitam corpo­ ris ut suscitandi afficiat. Ea etiam de causa, idem Spiritus Sanctus, qui dicitur in iustis (ut compositis ex anima et cx corpore) habitare (1 Cor 3,16s; 6,19; 2 Cor 6,16; 2 Tim 1,14), ostenditur ut vivificaturus corpora iustorum in resurrectionem gloriosam (Rom 8.9-11.23; 2 Cor 5,4s; Eph l,13s), ita ut' ipsa Spiritus Sancti participatio proponatur ut inchoata nunc et complenda in resurrectione ”, Ergo vita gratiae non solum ad animam pertinet, sed et ad cor­ pus spectat, quod ad resurrectionem gloriosam ducit. Quo vero in­ fluxu, physico an morali? Id iam a nobis implicite decisum est, cum diximus animae gloriam (quae non est nisi gratia consummata) pro­ babilius non physice, sed moraliter, gloriam corporis producere. 305. Scholion 2. De perfectione corporis gloriosi. Ut dotibus expositis inclusum, dicendum est corpora iustorum resurgentia esse perfecta: κ AuifNCïts iüdich universalis, n.315-319 1051 2) Tosscnt addi monumenta Christiana antiqua, quibus idea iudicii universalis non raro effertur °. 317. Ratio theologica. Ratio sola nequit probare fac­ tum iudicii universalis, utpote praeternaturale ; at per fidem illustrata ostendit eius congruentiam : “a) Ex parte Dei, ut viae bonitatis, sapientiae, iustitiae divinae, quae in hac vita saepe nos latent, omnibus hominibus ob oculos ponantur et ab iis agnoscantur ; b) ex parte Christi, ut ipse coram universo mundo exaltetur, et sicut pro omnibus exinanitus est, ita om­ nium obsequium accipiat ct de hostibus suis publicum trium­ phum agat ; c) ex parte hominum, ut omnium bona et mala opera, quae saepe hominibus in hac vita abscondita manserunt, manifestentur et iusta Dei retributio omnibus appareat”®. Judicium particulare, quod constat pro singulis mox post mortem dari, et universale nequeunt non esse moraliter unum totum, ita ut hoc sit illius velut promulgatio et confirmatio. At, cessante statu viae pro toto genere humano, iure habetur universale, quo fiat publica et definitiva separatio bonorum a malis. Item, cum retributio sit pro anima et corpore, ea vere di­ citur dari in iudicio universali ad quod ipsa persona (animacorpus) vocatur. ARTICULUS De adiunctis iudicii II universalis 318. ludex est Christus, ut patet ex omnibus fere tes­ timoniis nuper in thesi allatis: Act 10,42; Rom 14,10; 2 Cor 5,10; Mt 16,27 ; cf. Io 5,22. Tertullianus, R 290; S.I.Damas­ cenus, R 2376. Etsi iudicium sit a Deo, ut a causa principali, potestas iudiciaria convenit Christo homini et ut divinae Per­ sonae et ut capiti et ut pleno gratiae et quia eam meruit (S-Τη., 3 q.59 a.3). Ceterum congruit ut is iudicio praesideat, cuius redemptione ad caelum admitti valemus (S.Th., Suppi. q.90 a.l). 319. Assistent Christo iudicanti: a) Apostoli. Alt 19, 28: Vos qui secuti estis me, in regeneratione, cum sederit Fi5 Scacija. 74-83; A.Bouillet, Le jugement dernier dans l’art des douze premiers siècles (Paris 1894). e Pesch. 9 n.719. Cf. Sap 5,1-24. De iudicii vaticinio Isaiac, cf. N.Domîncuez, Vaticinios sobre el fin dei mundo: CienTom 51 (1935) 25-38. 1052 I. F. SAGÜÉS, DE NOVISSIMIS. VI lius hominis in sede maiestatis suae, sedebitis et vos super se­ des duodecim, indicantes duodecim tribus Israel (cf. La 22, 29s). b) Aliqui sancti, quin vero constet quinam ii sint. 1 Cor 6,2s: An nescitis quoniam sancti de hoc mundo .iudicabunt ? Lit si in vobis indicabitur mundus, indigni estis qui de minimis iudicetis? Nescitis quoniam angelos indicabimus? quanto magis saecularia \ 320. ludicandi erunt : In genere omnes, ut patet ex tex­ tibus thesi allatis: Mt 25,32; Rom 14,10; 2 Cor 5,10. In specie: a) Adulti certo, ut patet ex iisdem locis; inno­ centes vero, ut B.Virgo, iudicio non discussionis, sed retri­ butionis (S.Th., Suppi, q.89 a.6s). b) Iuxta S.Thomam, pueri “ante perfectam· aetatem de­ cedentes in iudicio comparebunt, non ut iudicentur, sed ut videant gloriam iudicis”. Iuxta Suarez, infantes innocentes iudicio aderunt, at non ut indicandi discussione, cum nulla opera fecerint; infantes vero sine gratia decedentes aderunt quodammodo ut iudicentur, quatenus videant se iuste in eo statu esse7 8. c) Angeli—qui, iuxta omnes, iudicio aderunt—probabilius indicabuntur (1 Cor 6,3; 2 Petr 2,4; ludas 6; cf. Mt 8,29). Facile id admittitur de iudicio, non discussionis (meritorum et demeritorum) saltem pro angelis bonis, qui nihil mali ege­ runt, sed retributionis et quidem praemii erga angelos bonos vel poenae erga malos sed accidentalis, quatenus ex iudicio illi specialem gloriam, hi specialem confusionem accipient, ob merita vel demerita hominum in quos illi bene hi male ege­ rint. At de praemio vel poena essentiali? S.Thomas negat; alii ut S.Bonaventura, Suarez, affirmant9. 321. Materia iudicii. In genere tota vita moralis, seu omnia opera sive bona sive mala (2 Cor 5,10; cf. Eccli 12,14). S.Hieronymus : “Conscientiae et opera singulorum in utram­ que partem, vel bona vel mala, omnibus revelantur” 10. In specie : d) Cogitationes. 1 Cor 4,5 : Qui et illuminabit abscon­ dita tenebrarum, et manifestabit consilia cordium. b) Verba. Mt 12,36: Omne verbum otiosum, quod locuti fuerint homines, 7 Non constat de nwdb quo illi adstantcs Christo iudicabunt; at id forte fieri posset; a) Comparative, quatenus bona eorum vita erit accusatio in re­ probos. b) Interpretative, quatenus indicium Christi ipsi publice approbabunt, c) FormaJiter, quatenus sententiam Christi iis notam poterunt aliis aperire. 8 S.Th , Suppi, q-89 a.5 ad 3; cf. De malo q.5 a.3; SuXrEz, 57,6: cf. tamen De vitiis ct peccatis 9,6,4. ® S.Th., Suppi, q.89 a.8; 3 q.59 a.6; S.Bonaventura, In 4 d.47 a-1 q.4; Suarez, 57,8. Cf. S·Hippolytus: R 396. 10 S-Hieronymus, In Dan. 7,10: ML 25,532. I,.2 C.3 A 2. DH ADIUNCTIS IUDICII UNIVERSALIS. N.319-323 1053 reddent rationem’ de eo in die iudicii. c) Facta. Rom 2,5s: ...In die... iudicii Dei, qui reddet unicuique secundum opera eius, d) Omissa. lac 4,17: Scienti igitur bonum facere et non facienti, peccatum est illi. Mt 25,31-46 solum opera caritatis ideo forte memorat, quod ea plurimi a Christo fiunt (Io 15,12) In iudicio etiam opera per paenitentiam iam deleta manifestanda erunt, ut melius splendeat ct illa paenitentia et- misericordia Dei, cum aliunde ea peccata iustis iam nullum pudorem afferant11 *13. 322. Modus iudicii. Probabiliter manifestatio peccato­ rum et sibi et aliis propriorum mentaliter singulis fiet13. Sen­ tentia sensibiliter perficietur, iuxta Lessium et alios, aliter tamen opinante S.Thoma (Suppi. q.88 a.2). Illud est proba­ bilius, cum agatur de iudicio inter homines congregatos; at non est absolute necessarium1415 . In Mt 25,31-46 indicium anthropomorphice describitur; nec iusti Indici contradicturi sunt, nec reprobi se sunt excu­ saturi. 323. Locus iudicii. “De loco autem, ait Billot, id unum con­ stat : in terris fore celebrandum : ut ibi exitum habeat vita totius generis humani, ubi habuit initium, progressum, ac finem, et ibi quo­ que Christus iudex glorificatus assideat, ubi sub homine iudice olim despectus, humiliatus et reprobatus fuit” Id clare constat ex locis ubi de secundo adventu Christi in terras agitur (Mt 24,30 ; 25,31; Act 1,11; 1 Thess 4,15-17; etc.). Pie putatur locus ille esse losaphat, vallis prope lerusalem, ex loel 3,2: Et congrcbabo eos in vallem losaphat. At cum vox “losaphaf” significet “Deus iudicet”, ideo forte locus iudicii vallis losa­ phat metaphorice dicitur. “Non est opus, ait Palmieri, ut in his in­ vestigandis immoremur, quae oculis nostris tandem conspecturi su­ mus; quaestionis proinde solutionem reicimus in illam diem”1’. 11 Cf. A.Wikf.nhauser, Die Liebeswerke in dem Gerichtsgemiilde : BiblZeitschr 20 (1932) 366-377. a S.Th., Suppi, q.87 a.2; Lessius, n.138. At cf. Lombardus, 4 d.43 n.4. >» S.Augustinus, Dc civ. Dei 20.14: ML 41.680. Cf. S.Basluus: R 964; S.Tn., Suppi, q.88 a.2; Suarez, 57,9,5; Lessius. 13,22,137. 14 Lkssius, n.139. 15 Billot, q.8 p.169. “ Palmieri. § S3. Cf. SuArez. 53.3; G.M.PErrElla. La valle di Giosafat c it giudisio universale: DivThom(Pi) 10 (1933) 45-50. 1054 Γ. I·'. SAGÜÈS, DE NOVISSIMIS. VI CAPUT IV De millenarismo Thesis 14. Millenarismus omnis reiciendus est. S.Th., In 4 '1.43 q.l a.3 qc.l ; Suarez, Dc myst. vit. Ch. 50.8; Reraza, n.1528-1545; T.Hai.usa. Das tausendfàhrige Reich Christi (Graz 1924); I,eset»e. Millénarisme: DB 4,1090-1007; Barpy. Millénarisme: DTC 10.1760-1763. 324. Nexus. Cum ergo Christus sit et in terram ventu­ rus et sive electos in caelum, sive malos in infernum defini­ tive missurus, quaeri potest num inter duo illa facta, scii, et adventum Christi et finalem retributionem iustorum, ipse in terris aliquod tempus apud iustos gloriose regnans acturus sit. Agimus ergo de millénarisme. 325. Notiones. Millenarismus seu chiliasmus (χιλιασ­ μός) est opinio, quae (ablatis multiplicibus differentiis quibus a suis fautoribus proponitur) id tenet : post praesentem Eccle­ siae statum esse futurum in terris regnum Christi gloriosum, et quidem plenum gaudiis, mille circiter annos duraturum. Id quod hac definitione includitur, est velut elementum essentiale millenarismi. quod omnes eius fautores plus minus admittunt. Ea vero sunt elementa secundaria, quae chiliastae vario modo statuunt: o) Num illud regnum, quod sine dubio subditos in hoc mundo habe­ re deberet, futurum sit inter secundum Christi adventum et inter resurrectionem generalem ac indicium finale, ut communiter dicunt', ct quidem praevia resurrectione iustorum omnium vel plurium aut ea resurrectione non praevia, at pluribus iustis adhuc in corpore mortali viventibus: au potius post indicium universale, b) Num prae­ cise mille annos illud regnum duraturum sit, an simpliciter diutur­ num tempus sine ulteriori vel potius cum aliqua determinatione, an forte in aeternum. 326. Millenarismus: a) Crassus (seu carnalis), eius regni felicitati, praeter alia gaudia, omne genus delectationum cor­ porearum tribuit, h) Mitigatus (seu spiritualis, subtilis) illam in gaudiis vel solis spiritualibus reponit vel forte etiam, pro vario modo loquendi, in materialibus omnino honestis. Omnis i.e. sive, crassus sive mitigatus. Reiciendus est, non quasi omnis chiliasmus intrinsece repugnet, sed quia de facto non est fontibus conformis. 327. Adversarii. In tanta modorum loquendi varietate difficile est chiliasmi defensores in classes distribuere. Possunt L.2 c.4. DE MILLENARISMO. TH.14 N.324-327 1055 ergo in genere memorari ut adhaerentes millenarismo : a) Cras­ so, Cerinthus, Ebionitae, Nepos1. b) Mitigato, quem primo, ut videtur, Papias docuit, S.Irenaeus, S.Iustinus, Tertullianus et Mon lanistae2, S.Methodius 3, Lactantius (R 647); quibus ut accedentes citantur plurimi a s.XIV, in quibus sunt, ut hic pauci memo­ rentur. Eyzaguirre, Morrondo 4, Chabauty, Rohling 5* et praeter plurimos Protestantes, ut Mormones, Irvingianos, Adventistas °, M.de Lacunza in modernioribus chiliastis lon­ ge eminens ob maximum influxum quem in posteriores, etiam in Protestantes, exercuit7. A millenarismo sic intellecto ca differt opinio de felice slain Ecclesiae futuro, dc qua pauca inferius dicemus. Unde quaerendum est, num illi singuli auctores mrmorati, vel alii etiam qui ut millenarisfae citantur, visibilem (saltem per modum actus seu non habitualiter) Christi adventum doceant, cum secus ut millenaristas stricto sensu non esse habendos censeamus. Millcnarisini origo, quae difficile determinatur, videtur esse a iudaismo, in cuius apocryphis ct aliis scriptis iam ante Christum vi­ gebat idea temporis vcnt’uri quo homines omnibus bonis materiali­ bus gauderent, quibus tamen non raro ct bona spiritualia addenda esse dicerentur. Istud tempus, pro diversa opinione: inciperet sub Messia vel sine Messia; attingeret solos iudaeos vel etiam ethnicos eis subiectos vel etiam iustos; duraret’ annos 400 vel 1000 vel 2000, a De Cerintho agit Caius apud Eusebium. Hist. Eccl. 3.28: MG 20,274$; cf. et 7,25,3; ibid., 698. Dc Ebionitis. cf. S.I^ieronymus. In Is.66.20: ML 24.672; cf. In 60,1: MI, 24 587 Nepos upisc. aegypt.: cf. Eusebius, l.c., 7,24: MG 20,691s. De Apollinaristis cf. S*Gregorius Naz., Epist. 102.4: MG 37.198; S.Epiphanius. Adv. hacr. 3,77,36: MG 42,695. ’ De Papia, cf. Eusebius: R 658; S.Irenaeus: R 260ss: cf. TixEront. 1.278s; SJustinus, Dial, cum Tryph. 80: MG 6,663-670: cf. LLaguiEr. Lc millénaris­ me de Saint lustin: RevClerFr 39 (1904) 182-193. De Tertulliano et de Montan istis. cf. Tixeront. 1,218.258. · 3 S.MlETiionius. Conviv. dec. virg. 9.1: MG 18,178. De S.Hippolyto (ut non chiliasta), cf. Pesch, 9 n.704 nota. 4 Eyzaguirre. o.c.; C.Morrondo. La proximidad de Ia catastrofe del mundo y al advenhniento dc ia rcgencraciôn universal· (Jaén 1922). ® E.A.Chabauty, Études scripturales, patristiques, théologiques ct philoso­ phiques sur l'avenir de l’Eglise catholique... (Pictavii 1890-1893): cf. Hur­ ter. 3 n.712; Id.. Chiliastischc Ansichten: ZkathTh 18 (1894) 377-382; A.Roh­ ling, Die Zukunft der Mcnschhcit ats Gattung nach der Lchrc der heiligen Kirchcnvatcr (Leipzig 1^07); cf. J.Schmid-AngErbach, 1st die Lchrc von der ewigen l'oripflanzung eines ncitcn paradiesisehen Menschcngeschlechtes nach dem Weltgorichtc mit der wahren katholischcn Lchrc vercinbarf : ThPrakQschr 75 (1922) 48-63 217-232. ” Cf. W.R Harris Mormons: CE 10.570-574; A.HumbErT, Irtringicns: DTC 7,2566-2570; Tanquerey, l.c., 512-514; J.Schwane, Chiliiamus: KL 3.147s. Cf K.Algermisskn, La Chicsa et le Chicse (Brescia 1914); C.Cri velli. SI.. Pic­ colo Disionario délie sotte protestante (Roma 1945) p .149-153· 199-201 ; R.Janin. Le Millénarisme et l’égéisc Grecque: EchOr 27 (1928) 201-210. 1 M.de Lacunza. S I.. Pcnida del Mcsias en gloria y majestad (San Fcrnanuo-Câdiz. calSll). Cf. A F.Vaucher. Un célébrité oubliée: Le P.Manuel Lacunza y Diaz, SI. (.1731-1801} (Çplonges-sous-Salèves, Haute Savoir. 1941). plures ceterum millenaristas Recensens; F. Mateos, S.I., Milcnarismo m’tigado: Méritos y errores de un insigne jesuita chileno: RazFe 127 (1943) 34Γ-367: IL Villegas, SS.CC.. El tnilcnarisnto y cl Antiguo Testamento a tràvés de La­ cunza. Dissertatio ad lauream... (Valparaiso 1951). 1056 I. F. SAGÜÉS, DE NOVISSIMIS. VI etc. Sic ergo a iudaismo edocti, et Apoc 20 inepte intelligentes, videntur quidam christiani ideam chiliasmi hausisse, quam, ut dic­ tum est, Cerinthus ct alii materialiter, Papias et alii spiritualitcr con­ ceperunt 328. Doctrina Ecclesiae, a) Negative. Ecclesia suis documentis numquam memorat regnum Christi millenarium. Potius, ut patet ex allatis pro iudicio finali, non concipit se­ cundum Christi adventum nisi ad iudicandos omnes homines et quidem iam resuscitatos et quibus praemium vel poenam mox definitive conferat. b) Positive. Sacra Congregatio S.Officii Excmo. Archiepiscopo S.lacobi (Chile) de millenarismo spirituali, quem qui­ dam in sua archidioecesi defenderent, quaerenti, haec a.1941 mandavit: “Systema millenarismi etsi mitigati—docentis sci­ licet secundum revelationem catholicam Christum Dominum ante finale iudicium, sive praevia sive non praevia plurium iustorum resurrectione, corporaliter in hanc terram regnandi causa esse venturum—tuto doceri non posse”. Quibus ea ad­ duntur: “Excellentia tua enixe vigilare curabit ne praedicta doctrina sub quocumque praetextu doceatur, propagetur, de­ fendatur vel commendetur, sive viva voce sive scriptis qui­ buscumque”. Ergo his directe attingitur : chiliasmus etsi mitigatus (ergo a fortiori crassus de quo tamen ibi directe non agitur) ; prout revelatione publica contineri dicitur; docens Christum esse venturum : corporaliter, ante iudicium finale, regnandi causa (non ergo negatur Christum ob aliam causam, in hoc mundo corporaliter ad breve tempus aliquando forte apparere v.gr. ut apparuit Paulo), in hanc terram, sive praevia sive non praevia plurium iustorum resurrectione; et asseritur eum tuto doceri non posse; itemque prohibetur qualiscumque eius pro­ pagatio ®. 32β. Dein eadem S.Congregatio a. 1944 ad quaestionem “quid sentiendum de systemate millenarismi mitigati, docentis scilicet Christum Dominum ante finale iudicium, sive praevia sive non praevia plurium iustorum resurrectione, visibiliter in hanc terram regnandi causa esse venturum”, respondit “systema millenarismi mitigati tuto doceri non posse”. Haec responsio, ut patet, praecedentem repetit, at omissis 8 'Fixeront, 1,41.43.222-225; S.Rosadini, S.l ; PeriodMorCanI.it 41 (1942) 170s. 6 Estudios (Buenos Aires 1941) 355; Rosadini. l.c., 166-175. Cf. SalTer 30 (1942) 612. t,.2 c.4. de millenarismo. ΎΗ.14 n.327-332 1057 illius verbis “secundum revelationem catholicam’’ et posita voce “visibiliter" pro “corporaliter” 10. 330. Valor dogvnaticus. Chiliasmus crassus ut haere­ ticus a theologis habetur11, et quidem iure utpote oppositus Scripturae (Mt 22,30; 1 Cor 15,50; Rom 14,17). Chiliasmus mitigatus est opinio saltem temeraria. 331. Probatur ex sacra Scriptura. Scriptura nullibi regnum milieu.irimn indicat; immo, etsi expresse eum non reiciat, ita cum secundo Christi adventu coniungit resurrec­ tionem mortuorum generalem et finale iudicium, quod quidem immediata exsecui io sententiae consequatur, ut regno millena­ rio nullum locum relinquat (cf. v.gr. Mt 24,3.27-31 cum 25, 31-46; Io 5,27-29; Mt 16,27; 2 Tim 4,1). Nec post iudicium datur iustis regnum millenarium, sed aeternum: Mt 25,34. Post resurrectionem in novissimo die (Io 6,39) habetur in novissimo die iudicium (Io 14,48), quod sequitur immediata praemii vel poenae retributio (Mt 24-25 ; 1 Thess 4,15s). 332. Probatur ex traditione. SS.Patres quemlibet millenarismum acriter impugnant. S.Hieronymus memorat “mil­ le annorum fabulam” i2* . S.Augustinus, qui prius chiliasmum admiserat, dein eûm reiecit1S. Ceterum quoad Patres chiliasmi (mitigati) sectatores haec dicit PeSch: “Itaque si iam colligere, iibet ex dictis, qui sint veteres scrip­ tores auctoritate insignes in theologia dogmatica, qui chiliasmum magis spiritualem docuerunt, duo sunt: lustinus et Irenaeus, Papiae veneratione seducti, et hi duo concedunt, alios bonos Christianos ali­ ter sentire. Unde argumentum traditionis ad nihilum fere reduci­ tur". Immo dc iisdem haec addit Rosadini: “Hi... neque eodem sen­ su talem felicitatis (utique spiritualis) aetatem exponunt, neque sem­ per assertive, ct, quod magis adhuc notandum, contradicentibus aliis magnae auctoritatis viris ecclesiasticis” '4. Quoad Patres vero posteriores haec scribit Franzelin: “Post Lac­ tantium, ineunte saeculo IV, nullus amplius auctor gravis et catho­ licus usque ad recentissimam aetatem huius sententiae mentionem fecit, quin simul eandem improbaverit et reiccerit.” “Igitur de uni­ versali, constante et rata consensione Patrum et Doctorum inde sal10 AAS 36 (1**441 212. Cf. G-GtclEmax, S.l. Condamnation dn millénarisme mitigé: NouvRevTh 67 (1945) 23°-241. 11 SuArbz. 50 8 4: Ι,εκχεβζ. n 336; Pohle-GiBrens, 3 p.720. ” S.HtSronvmcs. In Is. 1 18 pracf : ML 24.627s; cf. 1.17 c.60: ML 24.578s; In 1er. 4.19: MI, 24 802: Epist. 120 2: ML 22,986. u S.Augustinus: R 1521; at dein R 1768s. Cetenim, cf. OrigesKS, De prine. 2.11,2: MG II 241 s ; S.Basilius. Epist. 263.4: MG 32,979; S.Gregorius Naz.. Epist. 102: MG 37,198; GennadiuS: R 2222 2226. 11 Pesck, 9 n.710; Rosadini, 171s. TEOI.OGÏA IV 34 1058 I. F. SAGÜÉS, DE NOVISSIMIS. VI tcm a quinto saeculo usque ad hanc nostram aetatem in reicicnda illa opinione nullum potest esse dubium’’ ”, 333. Obiectio. Tamen videretur esse pro chiliasmo Apoc 20: Et vidi angelum descendentem de caelo... Et apprehendit draconem... et ligavit eum per annos mille... et vidi... animas decollatorum prop­ ter testimonium lesu... et vixerunt et regnaverunt cum Christo mille annis. Ceteri mortuorum non vixerunt donec consummentur mille anni. Haec est resurrectio prima. Beatus... qui habet partem tn resur­ rectione prima: in his secunda mors non habet potestatem... et reg­ nabunt cum Christo mille annis. Et cum consummati fuerint mille anni, solvetur Satanas de carcere suo et exibit et seducet gentes... Et dedit mare mortuos suos et mors et infernus dederunt mortuos suos... et indicatum est de singulis secundum opera ipsorum. Et in­ fernus et mors missi sunt in stagnum ignis. Haec est mors secunda. Ex liis ergo viderentur esse resurrecturi primo iusti, qui cum Christo in terris mille annos regnent, et dein reliqui omnes ad iudicium finale. Attamen haec neganda sunt. Liber Apocalypsis est valde obscurus3®. Hinc locus obiectus, in se non parum difficilis, ea interpretatione, etsi forte minus litterali et obvia, intelligendus est, quae dogmatum analogiae magis consonet. In regno ergo Christi durante mille annos, i.e. per diutur­ num tempus ante secundum Christi adventum, multae animae sanctitatem et salutem aeternam obtinent : en resurrectio pri­ ma. Impii, utpote sic spiritualiter non resurgentes, dicuntur mortui. In fine saeculi diabolus sinetur acrius illud regnum impugnare, omnes mortui corporaliter resurgent (en resurrec­ tio secunda) et post iudicium finale impii igni dabuntur: en mors secunda. Haec loci congrua interpretatio, iam a S.Au­ gustino proposita, est communissima apud theologos et exegetas catholicos1T. Ceterum loco obiecto non indicatur illud regnum esse fu­ turum in hac terra, aut post secundum Christi adventum. Wickenhauser est in opinione aliis non admittenda, quod prima illa resurrectio sit proprie resurrectio corporea martyrum, qua sym­ bolice indicetur eos aliquo gloriae privilegio donari “. “ J.B.Franzbi.in, S-Ι.. De divina traditione et Scriptura3 (Romae 1882) th.16 plSS-191; 'Fixeront, 225. w S.HIERONVMUS, In Iis. 11.38: MI, 25,356; S.AUGUSTINUS. Dc civ. Dei 20.17: Mt 41.683. M S.Aucvstinus: R 176s: S.Th.. Suppi, q.77 a.l ad 4: Suarez. n.10; SiçkSnbsrcEr. Das tauscndjiihrigc Reich in dcr Apocalypse: Merkle Festschrift (Düsseldorf 1922) 300-316: Η.Ηοεγει.. De regno mille annorum in Apocalypsi: VerDom 3 (19231 206-210 237-241; Auô. o.c., 283-402: Io.. L’Apocalypse ct l’cpochc dc Ia parousic : RevBibl 24 (1915) 42(M27: Lercher. IV-2a n.920. Nec Paulus ullo modo ut millenarista habendus est: cf Ar.T.ô. Saint Paul ct Ia “double résurrection" corporelle: RevBibl 41 (1932) 187-209. 18 Wickenhauser. Offcnbarung des Johannes ilbcrsctst und crklart (Regens­ burg 1947); Io., Dcr Sinn dcr Apocalypse des heiligen Johannes (Munster 1931). Çf. contra ipsum. Ali.ô: RevBibl 41 (1932) 304s; CEUi’fEX'S: Ang 26 (1949) 294 1..2 c.j, de fine mundi Materialis, n.332-336 - 1059 334. Scholion. De felice statu ecclesiae futuro. Iuxta hanc theoriam, ante adventum Christi erit diuturna periodus felicissimae conditionis in Ecclesia. Id statuunt, praeter plu­ res acatholicos, quidam catholici ut BispingJe. Haec opinio, iuxta Beraza, est “falsa et a dogmate catho­ lico valde aliena” ; iuxta Lercher “ut temeraria improbanda est” 20. Tamen, si doctrinam Christi de cruce ferenda servat, non videtur <-a censura esse notanda. At sine dubio caret so­ lido fundamento: nam crux Christi semper est ferenda (Lc 9,23; 14,25); in Ecclesia semper erunt triticum et zizania (Mt 13,24-30), oves et haedi ÇMt 25,32s), agni et lupi (Lc 10,3), boni ct mali (Mt 13,47); in omnibus, etiam iustis, semper re­ manebit ex peccato originali concupiscentia (D 792), fons plu­ rium malorum moralium, pariter et passibilitas physica. CAPUT V De fine mundi materialis S.Th., Dc pot. q.5 a.4-10; S.Bonaventura, In 4 <1.48 a.2 q.3; Suârez, l.c., 58,1-3; Mangenot, 2504-2552; H.M.Biedmann, Dic Erjosung dcr Schdpfung beim Apostel Paulus (Wurzburg 1940); Michel, Feu du jugement: DTC 5,2239-2246; J.de Frai.ne, Dc wcrcldbrand als wercldcinde: OnsGeloof 29 (1947) 49-65. 335. Nexus. Dictum est hucusque de novissimis sin­ gulorum hominum et generis humani. At inde exsurgit ea quaestio: si homines suscitantur ut iudicati aeternam sortem obtineant vel praemii in caelo vel poenae in inferno, quid eveniet ipsi mundo materiali, quo homines ante eorum mor­ tem vel immutationem usi sunt : annihilabitur, an manebit fere qualis nunc est, an perficietur? 336. Mundus finem habet. Mundus sumitur hic pro terrarum orbe cum tali causarum naturalium dispositione; consequenter dicenda de eo videntur etiam valere de iis quae terram circundant et causaliter cum ea sunt nexa seu saltem de caelo aerio, immo forte de toto mundo sidereo. Hic ergo mundus, qualis est, finem habebit. Mt 5,18: Donec transeat caelum et terra, iota unum... non praeteribit a lege. 10 Cf. A.Bisping, Erklarung dcr Apokalypse (Münster 1876) 309-321: cf. KnaIsrael. Restauration nach dcr Wcissagung Escchicls 40-48: ZkathTIi 14 (1890} 266-269. De ea opinione, cf. F.Alcaniz, S.I., Ecclesia Patristica ct Millenarismus (Granada 1933) 47-55. Λ Beraza, n.1541; Lercher, IV3 n-623. benbavEr, 1060 i. F, SAGÎ'ÉS, bK NOVISSIMIS. VI Ea consummatio saeculi fiet per ignis corporei conflagra­ tionem. 2 Pet 3,7-12: Caeli autem, qui mine sunt, et terra eodem verbo repositi sunt, igni reservati in diem iudicii, et perditionis impiorum hominum... Adveniet autem dies Domi­ ni ut fur; in quo caeli magno impetu transient, elementa vero calore solventur, terra autem et quae in ipsa sunt opera, ex­ urentur. Cum igitur haec omnia dissolvenda sint, quales oportet vos esse..., properantes in adventum diei Domini, per quem caeli ardentes solventur, et elementa ignis ardore tabescent? 1 Iuxta S.Thomam (.Suppi, q.74 a.8) ignis ille conflagrationis, prae­ ter alios effectus, ut agens naturale corpora hominum, qui forte vivi reperientur, in cinerem reducet; ut' .instrumentum divinae iustitiae malos torquebit, bonos vero non cruciabit nisi ii quadantenus a ma­ culis purgandi sint. 337. Mundus non annihilabitur, sed renovabitur *. Is 65,17 : Ecce ego creo caelos novos et terram novam et non erunt in memoria priora. 2 Petr 3,13: Novos vero caelos et novam terram secundum promissa ipsius exspectamus...\ (cf. Rom 8,19-22 3 ; Apoc 20,11; 21,1). Ea vero renovatio videtur esse in eo quod creatura sic a maledic­ to peccati et a servitute corruptionis liberabitur, ut, praeter iustorum corpora (Phil 3,20s). omnia in caelo et in terra proportionaliter glo­ rificentur (Eph 1,9s; Coi 1,18-20), quo mundus convenienter ad sta­ tum filiorum Dei immutatus instituatur (Rom 8,19-22) *. SS.Patres etiam mundi renovationem docent. C.Cy: “Fiet enim mundi huius consummatio et factus iste mundus rursum renovabitur... Pertransibit hic mundus, ut qui sit pulchrior excitetur... Convolvet caelos Dominus, non ut iis afferat interitum, sed ut rursus excitet pulchrio­ res”. S.Basilius: “Corporea omnis creatura nobiscuin immuta­ 338. rij.LUS Hier. 1 Λ Lapide, In 2 Petr 3,7-13; Vrede, Pctrusbricfc (Bonn 1924) 161-164· C.Ceuixmaxs, Commentarius in epistolas catholicas2 (Mechltniae 1925) 179-181: "Certum est hunc mundum igne periturum esse, tamen substantiam mundi non esse delendam. Cetera in opinione posita sunt et controversa: v.gr. utrum con­ flagratio sit praecessura vel secutura iudicium, utrum etiam caeli siderei sint comburendi et similia" (cf. n.268). Ceterum etsi ex ratione naturali constet mundum aliquando in finem esse venturum, tamen finis, quem dc facto habebit, erit praeternaturalis, ut patet ex modo loquendi Scripturae, cum agatur dc facto repentino (Mt 24,37; 1 Thess 5,2). Dc sorte mundi futura scientifice inspecta, auctores diversa dicunt: cf. ex una parte J.M.del Barrio, S I-, jPa a Ia mucrte cl universo? : Mise Com 18 (1952) 145-161. iuxta quem mundus non ten­ dit ad mortem, et ex alia parte, PuiG, o.c., iuxta quem mundus tendit ad mortem. 3 Non defuerunt qui dicerent mundum esse igne destruendum, ut quidam Gnostici, maxime Valentiniani : cf. Ki.EE„2 512s. Huius rei solutionem philosophia invenire nequit, sed sola theologia, quae nimium sive pessimismum sive optimismum de sorte futura mundi superat: cf. Pieper. o.c., c.1-2. 3 Biedermann. l.c.; F.Trucco. C.M., Omnis creatura ingemiscit (Rom.8,19-23): DivThom (Pi) 12 (1935) 320-326. Cf. tamen Prat, 1.286. * Cf. Cornely. In Rom 8.19-22 p.424-434; Scheeben. §96; A.Viard, Exspec­ tatio creaturae, Rom 8,19-22: RevBibl 59 (1952) 337-354. 1..2 C.S. DE VINE MUNDI MATERIALIS. N.336-342 1061 bitur”. S.Hieronymus : “Non dixit (Petrus) alios caelos et aliam terram videbimus, sed veteres et antiquos in melius commutatos” B. 339. Ratio theologica congruentiam ostendit: a) Ut mun­ dus et sceleribus foedatus purificetur et factus propter ho­ minem cum homine glorificetur, b) Ut homo domicilium cor­ poribus gloriosis aptum in mundo habere queat; ut gaudeat ubi propter licum virtutes coluit, labores et forte martyrium tulit; ut eam gloriam accidentalem habeat, cum Deum oculis carneis non videat· c) Ut perfecta recapitulatio omnium, etiam creaturae irrationalis, sit Christus et in quem omnia tendant. d) Ut omnia per Christum sint propter Deum, cuius, mundo renovato, bonitas se expandens, sapientia omnia harmonice re­ gens, potentia cui omnia subsunt, splendeant. 340. Qualis erit mundus renovatus? In genere, talis qualis sta­ tum beatorum decet. Hinc, cum beati, utpote iam incorruptibiles, vegetalibus et animalibus non egeant, putarunt multi haec omnia illi mundo esse defutura”. At probabilius videtur id quod alii tenent, regnum organicum plantarum et animalium illi mundo convenire, ut eius complementum et in maius beatorum oblectamentum ’. 341. Quando fiet mundi renovatio? Non constat, cum nesciamus utrum conllagratio sit futura post iudicium uni­ versale, ut S.Augustinus, Suarez, Jungmann, etc., putant, an ante iudicium, ut credunt S.Thomas, A Lapide, etc. (cf. n.268). Forte melius dicitur: “ante iudicium, in iudicio, et post iudicium”. Sic duae illae priores opiniones conciliantur et mundi renovatio ponitur, ut magis congruum videtur, post iudicium universale. 342. Scholion. De consummatione Corporis Mystici. Peracto finali iudicio et electis beatitudine donatis, consum­ matum erit regnum caelorum et Corpus Mysticum, cuius rex et caput est Christus “cuius regni non erit finis” (D 86) et sic prophetiae erunt impletae (Dan 7,13ss; Lc 1,32). Tunc omnia Christo homini erunt subiecta (1 Cor 15,25-28), ore pleno canentia (1 Tim 1,17): Regi autem saeculorum immor­ tali, invisibili,‘soli Deo honor et gloria in sacculo sacculorum. Arnen. ° S.Cyrillus HiKr., Catech. 15,3: MG 33,871 ; S.Basilius. In ps. 44,2: MG 29,390; S Hikronymus, In Is. 18,65: Mb 24.644s; S.Augustinus, De civ. Dei 20 c.14.16: ML 41,679.681. ” S.Th., Suppi, q.91 a.5; S.Bonaventura. In ·/ d.48 a.2 q.4· 7 StZNTRUP, o.c., th.167; Bautz, Das organischc Lcbcn auf ilcr vcrkliirtcn Erdc: Kalh (1877,11) 135-158; SuarEz, 59,3. INDEX LOCORUM SACRAE SCRIPTURAE N. B.—Numeri romani tractatum designant, arabici autem numeros marginales. Gen 1.26 1,27s 2,18-24 2,22 3.10 5.4 7 8,19 9.1 14.18SS 15.4ss irt 17.8 17.11SS 17.14 21 21,12 31.54 32.23-30 41.26 Ex 13,21 24,8 28 33.11 33.18-20 39.29 37.1SS Lev 2.1RS 2.13 2.15 6.13 6,15 7.9 11,14 IS 18.6-18 211.10 24.7 Num 3,5 8,6 8.10 12.8 14.1-23 15.4 16.29-34 19.11 Deut 22 22ss 25.25 los 18.16 111(1 21.(1 I Keg 9.13 15 32 2 Beg 11.27k 12.13 V 174. V 140 147 157 159s. V 140 157 159 163 169 224. V 174. IV 260; VI 23. VI 21. II 33. V 151». V 159. III 52 55. V 224. V 173. VI 160. I 23. I 23. V 173. V 224. Ill 55. VI 75. Ill 17. II 33. III 25. IV 128. VI 75. VI 75. VI 297. VI 278. Ill 69. VI 211. Ill 69. ΙΠ 69. Ill 69. Ill 69. II 22. V 225 V 244.' V 243. III 69. V 1. II 22 II 22 V 75. IV 162. III 69. VI 217. Il 22. V 243. V 225. VT 148. IV 99. Ill 55. VI 3. IV 162. IV 211. 3 Reg 11.43 4 Reg 2.11SS 16.3 23.10 2 Par 28.3 33.6 34.4s Tob 4,11 6.21s 8.3 S.9 12,9 ludith 16,20s 16.21 4,18 lob 10.20-22 10.22 14,1s 14,12 14,13 14,14 15,15 16.23 17.13-16 19.10 19.23s 19,25-27 19.28s 21,7 30,19-23 31.31 42.6 42.7 1.1 Ps 1.5 15,10 15.11 lii.3 16.15 21.28 22 5 41.5 48.16 50.4 511.9 57.11 61.13 65.10 72 ’3-27 75.6 7(1 8s 81.(1 85 1 '< 88,33 96.3 VI 24, VI 21. VI 146. VI 146. VI 146. VI 146. VI 140. IV 172. V 159. VI 214, V 159. IV 117. VI 152 163. VI 182. VI 91. VI 279. VI 146. VI 25. VI 284. VI 279, VI 284. VI 91. VI 279. VI 279. VI 279. VI 279. VI 279. VI 279. VI IM. VI 279. Ill 47. iv on. VI 91. VI 47. VI 284. VI 171. VI 55. 1'1 211. VI 55, III 68. VI T|. VI 71. VI 171. IV 211, IV 211, VI 177. VI 185. VI 211. VI 55. VI 24, VI 171 11 105. VI 171. VI 160. VI 268. 1064 Ps 102,8s 102.12 102.14-16 103.15 109.1 118.1 126,2s Prov 4,11 14.14 16.6 Eccl 1,2 3.19 9,10 12,7 12.8 Sap 3.7 5.1-15 5.10 6.6 9.15 1.27 Eceli 2.5 7,19 7.40 11.20-38 12,14 17.26 18,8 18.22 44,16 48.10 48.13 12,3 Is 14,8 14,9 14,11 . 14,18 24,21s 25,8 2(1,14 26.21 30,26 33.14 35.10 36.19 43,7 43.25 48,11 49,6 49.10 53.12 57.16 60,9 61.10 62.64 65.17 66.15s 66.19 66.24 1er 7.31s 8.9 19,2-11 31,18ss 32,35 Ez 18.21-30 18.21 18.22 31,18 32,27s 33.12 36,26 INDEX LOCORUM SACRAE SCRIPTURAE VI 171. IV 211. VI 171. IV 236. HI 56. VI 47. VI 233. Intro cl. V 233. IV 172. VI 55, VI 285. VI 10. VI 3. VI 55. VI 297. VI 104. VI Ml. VI 1.S5. VI 286, IV 117. VI 211. VI 182. Introd. VI 10, VI 321. VI 10. VI 25. VI 10. VI 21, VI 267. VI 21. Il 116. VI 24. VI 217, VI 163. VI 24. VI 214. VI 128. ' I 278. VI 278. IV 211. VI 152 163. VI 128. VI 278. VI 55. IV 166 211. VI 55. Ill 68. VI 296. IV 260. VI 171. Ill 68. VI 136. VI 182. VI IT? 337. VI 268. Ill 68. VI 152 163s. VI 146. IV 102. VI 146. IV 109. VI 146. IV 109. IV 112. IV 166 VI 24. VI 24. IV 166. II 116. 44,3 47.1-22 49.10 Pan 4.17 4,24 7 12,2 12.3 Os 3,4s. 13.14 loel 2,1-3 2.1-17 2.12 2,30 3,2 Am 9,12 Mich 4.2 7.19 Hab 1,13 Mai 1,10s 1.11 4,5s. 1 Mach 2.58 2 Mach 7.9-23 12.36-16 12.43ss Mt. 1.31 3.1 3.6 3.7s 3,7 3.11 3.12-16 n 5.8 5.10 5,12 5.16 5.17 5.18 5.19 5,22 5.28 5.29s 5,32 5,44 6,12-15 6.14 6.20 7.11SS 7.13 7.19 7 22 7/23 8.11 8.12 8.25 8,28 8.29 9.1-8 9.2 9.5 9.12 9.18ss 9.24 9.27 10,8 .10.15 II 116. II 116. II 116. Ill 17. IV 172. VI 342. VI 24 163 278. VI 137. VI 266. VI 278. VI 268, IV 109. IV 102 140. VI 268. VI 323, III 68. Ill 68. IV 211. VI 141. Ill 64-71. Ill 219. VI 267. VI 21, VI 278. VI 227. VI 278, IV 231. II 2. II 2. IV 127. II 2, II 2 14 17 30 32 36 44 72 ; VI 207. II 2. VI 47. VI 69. 11 75. VI 47 71 117. IV 136. IV 138. VI 336. VI 137. VI 14(1 152 183 207. VI 153. VI 147 152 207. V 233 242 252 259 277. IV 112. IV 11. IV 112; VI 276. VI 48. VI 20. VI 146, VI 207. VI 315. VI 151. VI 138. IV 116 152 182s. IV 231. VI 218. VI 320. IV 11. IV 11. IV 11. IV 211. VI 20. VI 22. IV 231. IV 231 241, VI 315. 1065 IS'IHiX I,OVORUM SAVUAE SCKirïl'RAK .Mt II Kl; VI 140 152 207 270. 10,33 11 75. 10.30 H 75 11.21 IV 102 11.22- 21 VI 315. 11.27 VI 74 12.31 IV 27. 12.32 IV 44; VI 22s 12,30 VJ 315 321, 12,Ί I h VI 313. 13.21 30 VI 3.34. 13.10- 12 VI 109 207. 13.38η III 17. 13.10 VI 207. 13.12 VI 110 183 207 13.1- 13 VI 153. 13,43 VI 127 21.7, 13,47 VI 334. 13.1- 50 VI 315. 13,50 VI 110 207. 14.2 VI 270, 15.10 VI 127. IB, 19 IV 219. 10.25 Π 75. 10.25s VI 55. 10.27 VI 185 315 318 331. 17.2 VI 297. 17,10s VI 207, 18.8 VI 48163 207. 18,8s VI 153 18.9 VI 140 207. 18,8s VI 150, 18.10 VI 09 108. 18,18 IV 14s 25 193s 219 18,21s IV 214. 18.23- 35 IV 214 ; VI 24. 19.3- 0 V 149 192 216 233 235 237 243. 19.4- 9 V 183 224 252. 19,10s V 154s 183 192 297. 19.13 II 121; IV 103. 19,16 VI 163. 19.25 VI 101. 19.27 VI 261. 19.28 VI 172 319, 19.29 VI 127. 20.1- 10 VI 120. 20.28 III 25. 21,5 Π 2. 22.11- 13 VI 140. 2213 VI 152 182. ~ 22.23- 34 VI 270. 22.30 VI 48 00 284 330. 23.33 VI 146. 22.43s III 50. 24.25 VI 331. 24.1- 44 VI 208, 24.3 VI 200s 331. 21.8 VI 263. 24.14 VI 203. 24.24 VI 204. 24 27 VI 262, 24.27-31 VI 331. 24,29s VI 208. 24.30 VI 201 323. 21.32s VI 203, 24.36 VI 202. 24,3788 VI 25. 24,42-44 VI 202. 24,42 VI 10. 24,44 24,47 24.48-51 25,12 25.13 25.21 25.23 25,14 30 25.30 25,31 25.31-46 .10,28 25 32 25.32s 25.34-13 25.34 25,41s 25,41 25,44 25,46 20.17SS 26,20 26.24 26,26 26.2688 26.36 27,40 27,52s 27,52 28,16 28.18s 28,18 28,19 Mc 1,8 2,1-12 3,2Sss 0,5 6.13 6,25 7,3 7.4 7,32s 8.22-25 8.2S 8,35 8,38 9,18-20 9.42- 49 9.42- 48 9.42- 47 9.43s 9,45 9.18 9.49 10,2-9 10,11 10.16 10.17 10,30 10.38 10,45 12.18-27 13.24- 27 13.24- 26 13,35 VI VI VI VI 10. 138. 152. 151. V J. VI 146 152 182. VI 323. VI 10 153 163 171 233 242 295 315 322 331. VI 320, VI 334. VI 42. VI 48 127 138 331. VI 217. VI 140 150 153 103s 201 207 212. IV 40. VI 48 101 146 163 212. III 28. III 28. VI 182 199. IV 9 t. III 13 24. VI 131. VI 127 182. 270. VI 24. 15' _ 11. I 142. VI 44. II 2 16 19 30 39 41 39. II 2 14 17 72 15' 11. IV 27 44. IV 103. IV 241. II 2. 15' 18. II 2. II 129. II 129. II 2. II 75. VI 261. VI 20. VI 207. VI 207. VI 146 150. VI 14(1 211 VI 183. VI HH. VI 182. VI 211. VI 211. V 149. V 218 220 237 243 IV 103. VI 10I. VI 101. II 2. III 25. VI 276. VI 2(18. VI 2(18. VI 10. INDEX l.OCORUM SACRAE SCR1ITURAE 1066 13,57 14.12-16 14.17 14.22 14.22s 16.14 16.15s 16,16 16,10 1.17 1,32 2,1 2,16 3,16 3,17 4,39 5,17-26 6.20 6.21 6,23 7.2-10 7,11-16 7,33 7,47s 8,24 8,32 9,2 9,8 9,19 9,23 9,24 9,26 9.29 10.3 10,30 11.14 11.38s 11.38 12,5 12,8 12.10 12,11s 12,19s 12.37 12,40 12.50 13,24 14,13s 14.14 14,24 14.25 15,7 16.1-8 16.9 16.18 16.19-31 16,19ss 16.22-24 16.22 16,23-30 16,23 16 24-28 16.21 16.26 16.27s 16.28 17 24-26 17.24 17.26 17,27 VI 10. Ill 28. Ill 28. IV 01. HI 13 24. IV It. VI 146 263. I 73; II 14 16 30 39 86. VI 48, VI 267. VI 342. VI 263. IV 229 II 2 1 7 72, VI 146. IV 46. IV 5 11. VI 55. VI 128. VI 48. IV 228. VI 20. 11 2, IV 11. IV 231. VI 146. IV 241. VI 276, II 2. VI 334. 11 78. VI 261. VI 297, VI 334. IV 211. IV 112. IV 112. II 2. VI 207, VI 137. IV 27. II 116. VI 25. VI 138. VI 10 25. II 2. VI 199. VI 276. VI 276. VI 151 153, VI 334. VI 127. VI 24. VI 101. V 235 237 243. VI 33 153. VI 10. VI 150. VI 44s 146, VI 213. VI 217. VI 190. II 2: VI 207. VI 164, VI 217. VI 146 183. VI 260. VI 261, VI 26t, VI 261, 19,11-27 20,27-40 20.35s 20.35 21.25-27 21,24 22,7-13 22.14 22,15 22,19 22.19s 22,29 22.29s 22,30 23,43 24,26 24.36-49 24,43 24,48 24,50s 1,1 l,12ss 1,18 1,23 1,29 1,33 2,1-11 2,19 3.3-13 3,5 3,8 3,13 3,15s 3,15 3,16 3,26 3,29 3,31 3,32 3,36 4,2 4,10 4,13 4,14 4,18 4.21-24 4,32ss 4,46s 5,21 5.22-27 5.22 5.25 5,27-29 5.28s 5.28 5.29 5.31 6 22-71 6.39 6,39s 6.39-54 6,40 6.44 6,48-59 6,51-58 6,52 6,53 VI 24. VI 276. VI 285. VI 295. VI 268, VI 266. Ill 28. Ill 28. Ill 28. IV 91 III 13 24 34 103ss 161 232, VI 138. VI 71 127 319. VI 138. VI 33 48 139. VI 127. IV 11, II 73. II 116. IV 98. II 11. II 11. VI 74, II 11. IV 27 211. II 2 72. V 177 192. Ill 50, III 47. I 39 69 72 ; 81; II 11 19 30 32 36 39 57 60ss 65; IV 72. II 72. Ill 49. VI 101, I 72. V 184; VI 146. II 17; VI 164. VI 136. II 11. II 2. VI 101 124 151153. II 2 17. Il 116. II 152, VI 101. V 244. Ill 156. Ill 47. IV 228, IV 231. VI 44. VI 318. VI 285. VI 331, VI 276 291. VI 295 VI 151. 11 11. Ill 43 47 49s, VI 331, n 261 276. VI 260. VI 101 285. VI 261. Ill 268, I 39, III 17. XI 62. 1067 INDEX LOCORUM SACRAE SCRIPTURAE Io Act 2.41 2.-'2-40 3.7 3.19 3.21 4.1-31 4,2 4,33 11 r 282. Ill 253. VI 201 270, I 69. Il 110 152. IV 18. II 11. II 11, III 47. II 11. VI 10. VI 140 VT 101, IV 228. VI 22. VI 276. VI 2«. VI 20. IV 231. VI 20. II 75 : VI 146. VI 297. VI 201. I 12. II 2. VI 48 55 VI 138 II 116 121. IV 117. VI 70. VI 331. III 253 VI 150 207. VI 321. II 78. VI 134. II 116. VI 71 101. VI 101. VI 55. AT 199. VI 48 69 297 II 11. H 11. IV 8 14 25 57s 67 72 74 14S 193s T 142. I 39. II 116. II 44 48 72. T 323 VI 146 217. VI 45 199. IV 9 Il 116. II 152. Il 152. II 15. I 69: II 20 47 95 117 152; IV 11 109. II 45 III 39 41. IV 231. IV 109 211. VI 172. II ne. VI 276. II 116. 5.26-42 II 116. 6,54 0,54-59 6.55 «,55s 7.37-39 8.0 8.23 8.23-47 8.23-36 8.47 9.4 10,27s 10.28 11.1 11.11 11.23-25 11,24 11.43s 12.1 12.0 12,25 12.41 12.48 13.8 13.20 14.2SS 14.2 14.17 14.21SS 14,21-23 14,48 15.4-7 15.0 15.12 15.13 15.15 16.13s 16.22 17.2 17.3 17.12 17.24 10.11 10.23 20.21 ss 20.22s 20 23 1.4-8 1.5 1.11 1.24s .1.25 2.3 2.1 -'-37 2.17 .2.33 ° 37-41 2,38 6,1-6 6.5 6,6 6.9 8,5s 8,12 8.12-10 8,15 8.15-17 8.16 8.16-24 8,17 8,17s 8.19s 8.22ss 8.28 8.36 8,36s 9,10-18 9.12-17 0.37 9.41 10,4 10.33 10,38 10,42 10.43 10.44-48 10,47 10.48 11.15 11,1« 11.28 11.30 13.1-3 13.39 14,22 14,22s 14.23 15.9 15.21 16.1 10.15 16.33 17.18 17.28 17.31 17.32 18,25 19.1-6 19.3-5 10.5 10,6 19,7 19,18 19.16 20.7-11 20,17 20,28 23.6-8 24.5 24.15 26.8 26.18SS 26.23 28.8 Rom 1,20 IV 51. IV 98. I 30: IV 9 47 52 •86 98 103; V 8. I 72. TV 47. II 47. II 14. II 132. II 152. II 47. II 15 39. I 39 81 ■ IV 9 51 103 231. I 09. Il 11«. IV 39. IV 103. Il 30 39 45. I 69. II 14s. IV 9 103. IV 228. IV 103. IV 172. IV 229. II 44. VI 22 44 315 318. T 72. Il 14s. Il 39. II 47 72s. II 44 72 Il 14 17. VI 263. IV 229 IV 10 51 98 103. T 72. IV 98. TV 229 269. IV 9 103. T 72. IV 269 IV 9. II .87. Il 87 VI 277. VI 79 VI 315. VI 277. TV 9. TT 39 115. Il 20. II 47s. 11 '16; IV 9 51 103. Il 152. TV 39 153 I 39. ITT 39 41. IV 39 V 20. VI 277. VI 263. VI 277. VI 277. IV 109. VI 277. IV 9 103, VI 74. 1068 Rom 1 Cor INDEX LOCORUM SACRAE SCRIPTURAE 2,5 2,5s 2,6 2.7-9 2,7 2,12 2,1« 3,22-30 3.25 3.28 4 4,1 4.24 5,1 5.8 5.12-21 5.19 0.1-11 6.2 6.3s 6.5 6.9 6.21S 6.22 7.1-3 7,3 7 23 8.1 8,6 8.8 ■8.9-11 S.lOs 8.10 8,11 8.13 8.15 8.10-18 8.17 8.18 8.19-23 8.19-22 8.23 8.24 8.32 9.22 9.30 10.1 Os 10.18 11.25s 11.30 .12,11 13,11 14.4 14,10 14.17 15.8 15,12 10,1 16.26 1,2 1,8 1.9s 1.16 o 04 Ϊ8 3.11-15 3.13 3.16e 4.1 VI 153. VI 321. VI 183. VI 150. VI 101. VI 146. VI 315. I 72. III 25. IV 228. I 72. IV 228. IV 231. I 72 : IV 117. III 25: IV 117. VI 304. IV 9. I 19. II 95. II 3 26 45 95. VI 282 285 295. VI 295. VI 116. VI 101. V 218 238. V 226 240. IV 228. IV 16«. VI 146. IV 138. VI 304. VI 295. VI 282. IV 321 ; VI 277 295 VI 1«. IV 9 131; VI 121 VI 124. VI 48 55 73. VI 48 71. VI 277. VI 337. VI 47 124 304. I 22: VI 70. III 25. VI 164 178. . I 72. VI 127. VI 263. VI 266. VI 55. IV 0. IV 231. IV 228. VI 242 313 318 320. VI 330. IV 46. VI 23. IV 46. VI 100 163. II 33. VI 229 261. II 65. II 87. IV 91. VI 118. VI 229. VI 260s 288 315. VI 304. I 142: II 10 17; IV 14 136. 4.5 5.1 5.3-13 5.5 5.7 ■5.9ss 5.12 6.2s 6.3 6.9-11 6.9s 6.9 6,10 6.11 6.13 6.14 6.19 7 7.2-4 7.5ss 7.78 7,7ss 7.12-15 7.14 7.25-27 7,32-40 7.39 8.6 9.5 9.25 10.2 10.4 10.11 10,14-22 10.17 11.17-34 11.23-26 11.23-29 11,2488 11,2« 11.27 1.27-32 11.30 12.12 12.13 12.28-30 13.3 13.8 13.888 13.8-12 13.8-13 13.9-12 13,12 13,13 14.318 15 15.1 15.16 15,16-19 15.20-21 15.21S 15.22 15.25 15.25-28 15.29 15.30 32 15,35 VI 315 321. V 244. IV 19. VI 229 261. III 28. IV 39. IV 231. VI 319. VI 320. II 95. VI 164 181. VI 127 151 153. VI 158. 15' 211. VI 306. VI 277 VI 304. V 160 27S. V 168 218. V 164. V 154 226. V 155 164 166 238 298. V 261. II «2. V 298. V 298. VI 22. VI 55. IV 137. VI 101 137. 11 39. II 33 I 23 ΙΙΪ 39 82 153 169 194 253. III 316 274. III 39 41. I 142. III 13 24 28. III 31 103ss 161 ο·.»ο Ιΐϊ’ϊβΐ 194. Ill 83 135 IV 163. VI 22. II 13. II 152. IV 240. IV 140. VI 70 135. VI 133. VI 55. VI 69. VI 48. VI 121. VI 70 82. IV 122. VI 277. I 72. VI 22. VI 155. VI 282. VI 301. VI 23 295. VI 295. VI 342. VI 15. VI 155 VI 295. TXDF.X Î.OCORfM SACRAE SCRIPTURAE 1069 \ 1 X-’or 2 Cor Gnl Kp») 15 35-54 15.41 15.41 s 15.42 15.42-45 15.42 48 15 42-54 15.4.3 15.44 ffi 45 40 15 50 15.50 54 15.51s 15 te 10.27 1.2 1.14 1.21 1.21« 1.22 2.4 2.5-11 2.14-1(1 .3.18 4.14 4,lis 4,1(1 4.17 5,1 5 1-3 5.1-5 5.1 ss 5.4 5.4s 55 5.0-8 5.7 5.8 5.10 5.18ss 5.21 0.4 0,7 0.10 8.19 9.0 11.2 1:1 1.5 2.2 2.10 2.20 .3.8 .3.11 3.13 -3.24 3.25s 3.28 4,9 4.24 5.19-21 5 19 22 5.20 5.21 6.7s 1.9 1.9s 1.13 1.138 VI 2111. VI 117. VI 118 297. '■1 290. VI 295. \ 1 242. VI 285. VI 297«. VI 300. VI 295 .30.3. VI °«5 .330. VI 295. VI 22 24. 1-1 295. VI 117 IV 30. VI 220 201, 11 100 128 152. I 58. VI 121 VI 22. IV 10. VI 110. vi :ioi. VI 277. 111 25 VI .304. VI 71 101 100 10.1. VI 4 48 101. VI 124. VI 22. VI 108. VI 4 295. VI .304. VI 124. VI 34. VI 09s 192. VI 4. VI 10 24 1 85 242 315 318 320s. IV 1«. IIT 25. IV 130. IV .39. VI .301. ■V 9 103 VI 117. VT 130. IV 39. VI 101 m 25; VI 70. I 72. v 184. I 72. I 72. IIT 25. I 72. II 13. IV 121. V 185. 111 17. VI 155 KJt. VI 151. VI 153. VI 153. VI 140. V 18.3. VI .337. I 58. VI 304. 2.2 2.8s 3.7 3.10 4.7-10 4.13 4.30 5 5.5 5.14 5.22s 5.25 5.25s 5 25-32 5.20 5.27 5 31 5.32 0.12 Phil 1.0 1.10 1.2.3 1.28 2.10 2.20 .3.0 3.10 ,3.20s 3 21 (’<>1 1.0 1.18-20 2.11s 2.20ss 3.1 3.1-4 • 3.3s 1 Thess 1.10 3.1.3 4.1.3s 4 1.3-17 4.13-18 4.15s 4.10 52 510 5.10 2 Thess 1.8 1.8s 1.9 2.2 2.3 2.3-12 0.7 1 Tim 1.10 1.17 2.2 2.3 2.0 2.11 3.8 4,14 . 5.9 5,0« 5.14 5.17-22 0,2088 VT 218. I 72. IV 40. VI 127. V 185. VI 305. T 58. V 100. VI 151 153. IV 231. V 183. V 184 204. I 98. V 183. I 30 39 09 72 73 81: II 20 39 43 48 95 IV 138. V 192 218. VI 130. VI 218. VI 201. VI 229 201. VI 4 34. VI 140. VI 201. IV 228 I 72. VI 140 172. VI 337. VI 285 295 297 303 VI 203. VI 337. I 2.3. V 150 VI 271. VI 282. VI 301. VI 153. VI 201. VI 277. VI ?’3. VI 22 277 VI 331. VI 101. VI 229 201. ITT 25; VI 34. IV 0. VI 207 201 208. VI 153. VI 140 150 103 172 VI 229. VI 205. ■'Ί 201. VI 201. VI .342. VI 74. V 20. IV 9. III 25 IV 122. IV 9. I 81 : IV 9s 2.3 32s 40 80 92 100 103 12.8: V 220. V 220. IV 50. V 1(10 IV 229 209. IV 19. 1070 INDEX LOCORUM SACRAE SCRIPTURAE 1 Tlm 6.9 2 Tlm 1,5 1,6 VI 146. IV 128 I 29 69 81 : IV 9« 23 32s 46 86 92 100 103 128. VI 160. VI 304 VI 220. VI 47. VI 124. VI 48. VI 277. VI 22 315 331. VI 4. VI 47. VI 24 48 137. VI 160. IV 269. IV 39. V 226. IV 125. III 25. I 39 69 72 81; 11 3 26 39 I 51. VI 127. VI 4$. VI 108. VI 48. IV 136. III 56. II 2; IV 9 103: VI 163 II 3. IV 28. III 56 Bis. IIT 56. V 185. ITT 178. V 185. IIT 27 171 TT 2. ITT 171. Tit 25. VT 163. VT 101. Ill 25. TTI 171. IV 160: VI 21 23« VT 20. I 23: V 185. ITT 171. III 27. ITT 171. IV 2». VI 207. II 3. I 72. VI 21. IV 231. II 154. IV 228. V 150. IIT 25. VI 47. VI 164. IV 229. VI 48 137. VI 3. IV 230. Tit Hebr lac 1.9 1.14 1.18 2.1.9 2,1-9 2,10 2.19-19 4.1 4,6 4.9-8 4.8 1,2 1.5 1.5ss 1.6 1.9 2.14 3,5 1.3 2,lis 4,3 4.9 4 11 5.1 5.6-10 6,2 6.4 6,4ss 7.1-22 7.11 7.18 7.23-27 9,9« 7.27 9,19 9.12ss 9.11-14 9.12 9,15 9.15-22 9.15-28 9.27 9 27s 10.1 10.12 10,14 10.19s 10,26 10,27 10.32 10.38 11.5 11.9 12.2 12.3 13.4 13,12 13.14 13.21 1.1 1.12 1.15 1.21 1.23 2.1 2.14 2.19 4.4 4,12 4.14-20 4.17 5,7s 5.14 5.14s 5.14-20 5.20 6.1 i Petr 1.3s 1.3-5 1.4 1.9 1.12 2.2 2.5 2.9« 2.25 3.18-20 3.20 3.20s 3.21 4.5 4.5« 4.18 5.1 5.1 SS 5.4 5.8s 2 Petr 1.2 1.4 2,4 2.6 2.12-17 2.17 3,7 3.7-12 3.9 3.9« 3.10 3.12 3.13 1.9 1 lo 2.12 2.15 2 18-22 2.25 3,14 3.20 4.2« 4,10 4.18 5.1 5.16 8 2 To ludas 6 Apoc 7 11.13 12s 15 23 1.6 1.7 1,8 VI 69. _ / IV 229. ’ IV 230. VI 192 194. IV 228. IV 230. IV 228. VI 321. / IV 229. ' I 30; IV 85. T 39 : IV 227s 239, IV 39. TV 23p. IV 230. VI 88 124. VI 47s. VI 101. VI 192. VI 74. 11 154. TV 16. IV 16. IV 29. VI 14. II 39. I 69 81. I 73. VI 22 315. VI 14. VI 229. IV 229. IV 39. VI 101 137. VI 218. VI 163. VI 4. VI 146 214 218 320. VI 207. 1'1 152. VI 146. VI 146 207. VI 336. IV 39. VI 172. VI 261s 268. VT 261 268 VI 173 337. TV 11. IV 11. VI 55. VI 264. VI 101. IV 140. VT 4.8 69 121. VI 264. II’ 117. TV 131. T 72. TV 30. VI 117. VI 207 214 218 260 320. VI 163 207. VI 152. VI 146. VI 315. VI 207. IV 16. VI 261. VI 55. ion tMIHiX I.OCORÛM SACRAE SCRIPTURAE 2,7 2,10 .2,11 3,11 3,12 3,21 4.4 4,9s 5,10 5,.13h β,β 0,0« 0.9-11 7.12 7.13e 7,14 7,10a 7.17 9.1- 11 9.0 10,0 11,3 11,17 14.1- 5 14,3 14.9- 11 14.9- 14 14,10 14,10s 14,11 14,13 14,14 17,8 18 18.0s 19.1- 3 VI 48. VI 137. VI 146. VI 137. VI 101. VI 127. VI 136. VI 104. IV 16. VI 104. IV 236. II 75. VI 41. VI 104. VI 137. Il 75. VI 108 128 206. VI 71. VI 146. VI 182. VI 104. VI 207. VI 116. V 29S. VI 71. VI 152 Hll. VI 110. VI 153. VI 207. VI 190. VI 71 108 234. VI 136. VI 146. VI 140. VI 185. VI 140. 19,2s 19.7 I9.7ss 19,13 19,20 20 20,1-3 20,3 20.6 20.9 20.9s 20.10 20,11 20.11- 15 20.12s 20.12- 15 20,13s 20,14 20.14s 20.15 21s 21,1 21,2 21.3 21,3s 21,4 2l,4ss 21,8 21.27 22, Iss 22.2ss 22.3-5 22.4 s 22,15 VI 161. VI 70 130. VI 71. VI 146 152 207. VI 333. VI 214. VI 140. VI 146. VI 140 207. VI 104. VI 172. VI 337. VI 315. VI 1S5. VI 153. VI 152. VI 164 VI 146 207 VI 153 183. VI 130. VI 337. VT 70 130 138. VI 48. VI 101. VI 71 108 128 138 206. VI 48. VI 3 116 152s 172 181 183. VI 88 153 232. VI 71. VI 69. VI 48 128. VI 127. VI 151 153. V INDEX NOMINUM N. B.v-Nuinrri romani tractatum designant, arabici autem numeros marginales. A baelardns, P. I 6 20; III 114; IV 64 79; V 182; VI 66. Abàrzuza, F.X. ab I 27 83 85 87 96; IV 83. Abelian, P. V 162 166. Abercius I 56. Achcllis V 26 116. Adam, K. IV 12 20 47 214; VI 6. Adamantins III 37. Ademanus III 92. Adventistae VI 29 161 273 327. Aeneas Gazaeus IV 280 289. Aërius V 31 41; VI 224. Agobardus Lugdunensis I 30. Agrippinus I 128 132 ; IV 42. Aguirre, E.X. VI 283. Alanus de Insulis I 54. A Lapide, C. V 183 220; VI 41 74 182 215 232 267s 336 341. Alastruey, G. III 30 75 97 108 113 120 126 132. Albertus Magnus (S) I 54 65 70 85 126; II 47 121 ; Ji 48 117; IV 21 79 198 242 245 249 ; V 31 84 164 166 200 205s; VI 134 186 232. Albigenses II 36 113; III 76; IV 64 225 ; V 179s 215 ;■ VI 147 273 312. Alcaftiz, F. VI 334. Alcuinus I 30; II 45; IV 154; V 75. Aldama, J.A. III 202. Alexander II V 71. Alexander III II 37 49; V 118 196 232 252 258. Alexander VII VI 242. Alexander VIII I 26 105 113; II 37 49; V 10; VI 162. Alexander Halensis I 24 61 ss 65 70 85 106 113 143; II 19 64 69 121 138; III 48; IV 21 79 134; V 205; VI 66 192 248s. Algermissen, K. VI 327. Algerus Leodiensis I 20; IV 68; V 98. Allatius VI 230. Allers, R. V 166. Allgeier, A. V 243s. Allô, E.R. VI 15 41 220 264 267 333. Almainus V 31. Alonso, Μ. III 22 26 29. Alonso-Bârcena, Ph. VI 303. Alphonsus M. de Ligorio (S) I 149; IV 88 135 272; V 64; VI 309. Altaner, B. IV 42; VI 6 179. Alves Pereira, B. V 161 220 226. Amalarius IV 237; V 75 88 98. Amann, E. IV 23 37. Ambrosiaster III 87 ; V 52 86 129 187. Ambrosius (S) I Ils 19 23 30 40 56 58 62 70 82 99 143; II 31 42 47 48 58 70 73 79 106 153s; III 15 37 48 57 87; IV 12 15s 18 20 33 46 75s 96 110 118 151 153 173s 195 212 235 238: V 9 52 79 98 142 152 159 187 190 220 226 239 289 299; VI 6 21 38 56 173s 200. Amici hominum VI 29 161. Amicus, F. V 84. Amiot, F. VI 264. Ammonius Alex. V 98. Amort II 64s: V 84. Amulus IV 237. Anabaptistae I 119; Il 5 86; V 215; VI 6. Anastasius ΤΙ I 120. 1074 INDEX NOM ί N l) Μ Anastasius Sinaita III 15 48; VI 66. Anatolius V 86. Andpitistae VI 29. Andersen HI 5. Anger, J. VI 282. Anglicani 1 130; II 5; III 77. Anicetus (S) V 77. Anselmus (S) IV 21 79; V 162; VI 48. Antonine de Jesus VI 49. Antoninus (S) V 84 205 269s. Antonius de Asl'i I 113. Aphraates I 40 70 82 143; II 19 152; III 15 87; IV 75s 151 235; VI 11 29 35 118 185 194 280 316. Apollinaris (S) III 57. A pollinaristae VI 327. Arator IV 235. Archangelski IV 250. Arendzen, J. VI Bibl. gen. Argenlieu, B.T. I 64 65. Arias Montanus III 65. Aristippus VI 52. Aristoteles VI 52. Armachanus II 69 136. Armeni III 76; IV 233; V 179s 207; VI 66. Armijos, J. Ill 22. Arnaldus, G I 4 12. Arnaldus de Brescia VI 66. Arnobius III 26; IV 235 238; V 116; VI 161. Arriaga, R. I 149; III 123; VI 60 136 186 214 253 308. Arrighini, A. VI 264. Artotyritae V 121. Asceliinus III 92. Asensio, F. Ill 54 57. Assemani III 60; V 57. Asterius (S) IV 151. Athanasius (S) I 56 58 109 129 135; II 11; III 15 48 87 106; IV 27 235; V 111 128 149. Athenagoras V 220; VI 280. Atto Mediolanensis V 118. Atzberger, L. IV 234; VI Bibl. gen., Introd. 147. Audet, L. II 98 154. Augier, B. Ill 110 126. Augustinus (S) I 11 12 18 19 20 23 25 26 30 32 40 53 55 57 61 70 74 82 99 108 122 129 132 133 135 143; II 3 11 31 33 36 42 53 59s 62 65 70 72 75ss 79 100 104 106 153s; III 15 57 59 71 88 94 106; IV 12 16 20 47 68 75 96 103 110 118 128s 153 164 173 183 214 228 230 235 238 271 ; V 4 13 16 31 33 52 86 117s 121 140 142 148s 152 158 161-164 176 182 187 .189 191 220 226 240 243s 249 259 289 299; VI 21 23 27 37s 44s 48 51 56s 72 89 91 102 104 109 120 127s 134 154 161 165 182-186 188-195 197 208 214 217 223 229s 232 239s 242 248 260 263 266-268 270 275 279s 297s 305 308s 312 322 332s 338 341. Aureolus I 106; IV 135; V 142; VI 82 195. Autore, S. VI 243. Aversanus, G. Ill 121. Ayer de Vuippcns, I. VI 33. Baccon V 84. Bacchus (S) II 45. Bachofen, J. V 175. Baconthorp I 106. Baisi, C. II 146; V 42s 108. Baius II 69s; IV 115 177. Balaeus III 88. Ballerini IV 83; V 251. Bâfiez, D. VI 49. Baptistae II 86 102. Bardenhewer, Ο. IV 222. Bardy, G. Ill 57; IV 23 35 42; VI 6 35 141 324. Bareille, G. II 3 31 106 118 128; HI 85 88. Barth, K. II 5 87; VI 6. Bartmann, B. IV 228; VI 199 219 244. Basilius (S) I 12 19 30 40 56 70 82 135s; II 3 11 31 33 45ss; ΙΠ 48 87; IV 51 151 153 183; V 13 86 128 226 239s 279; VI 6 102 154 165 182 185 208 239 322 332 338. Bassari, A. Ill 126. Batilfol IV 37 195. Batiifol-Wilmart III 87. Baudrillart. A. Ill 78. Bauer. D.W. II 2 11 26; V 5 9 17 29 46 59 62 189. Bauer, J.B. VI 117. INDEX NOMINUM Baur, B. Ill 108. Bautz, J. VI Bibl. gen. 223s 224 238 288 292 305 340. Bayma, P. III 111. Becanus III 117. Beda.(S) I 23 25; IV 237; V 75 98; VI 74. Beel, A. VI 229. Behm, I. V 10. Bellamy, J. II 2 33. Bellarminus, R. (S') I 12 23 24 31 65 88 149; II 20 33 48 53 69 109 124 129 147; III 56 64 124; IV 67 77 83 99 145 148ss 152 160 169 173 222 241 245 263; V 3 16 27 32 44 59 64 84 116 176 179 192 203 211 213 215 221 242 269ss 281 ; VI 38 43-45 49 130 138 179 214 219 223 239 239-242 247s 253s 256s 264s 267 306 308. Bellevue I 85. Boiser IV 228. Benedictus XI TV 157; VI 53s. Benedictus XII I 38; II 37 114 142; V248; VI Introd. 8s 30-32 47s 66-68 78 99s 148s 162 179 185 205 225 242 274 291 308. Benedictus XIV I 32; II 55 125 138 141s 149s; IV 97 244 248 265; V 10 73 116 123 226 234 252 285; VI 43. Benoit, P. VI 124. Benson, R.H. IV 145. Bentham VI 52. Beran, J. VI 43. Berardi IV 83. Beraza, B. IT 68; VI Bibl. gen. 2 9 22 27 29 64 82 113 137 142 159 187 196 206 214 220 255 261 263 269 287 310 324 334. Berengariani HI 76. Berengarius I 6 20 40; III 76 99. Beringer, F. VI 255. Bernard. P. IV 145 196; VI 6 49 140 141 155 169 204 219. Bernard. R. IT 108. Bernardinus Senensis (S) VI 244. Bernardus (S) I 12 23 25 ; II 44 69 73; V 129; VI 117 182 240. Bernardus Primus I 4. Bernoldus III 92; V 118. Berti IV 122 134 241 ; V 84. Beugnet, A, IV 136, 1075 Beumer, J. IV 157 ; VI 69 192. Bévenof, H.G. VI 227. Bianchi II 64s. Bicdermann, H.M. VI 335 337. Biel, G. I 70 79 106 139 140; II 64s 104; IV 72 114; V 31 84 208. Billot, L. I Bibl. gen. 25 44 85 149; III 126; IV 245 262 268 276; V 64 84 92 209; VI Bibl. gen. 4 187 194s 206 220 240 244 279 283 288s 305 309 323 336. Billuart, C. R. I 43 149; II 68; IV 120 134; V M 8-t 1% 209; VI 195 214s. Bi rot, L. VI 219. Bisping, A. VI 334. Bittremieux, J. I 106 140 141. Blanchard, P. VI 74. Blic, J. IV 134. Blondel. Μ. VI 203. Boigelot, R. V 166. Boismard, M.E. VI 15. Boissar, E. VI 199. Boissard V 162 166. Bona Spes, F. VI 79 302. Bonaventura (S) I 9 20 23ss 44 61s 65 70 79 106 113; II 47 64 121; III 48 117; IV 21 79 134 154 198 205 242 245 249 256; V 31 64 72 84 174s 200 206 267; VI 51 79 82 136 142 159 182 214 240 249 252s 256 268s 290 305-310 320 335 340. Bonetti, I. V 32. Bonifacius VIII V 22. Bonifacius IX V 42 114. Bonnetain, P. VI 124. Bonsirven, J. V 243 ; VI 15 22 33 277 300. Bord, J.B. IV 222 228 234s 272. Bossier, G. V 152. Bossuet IV 225. Botte, B. V 27. Boudes, E. II 64s. Bouessé, H. I 85; III 275. Bouillet, A. VI 316. Bour, R.S. III 91; VI 232 281. Bousset, W. II 5. Bouvier, F. I 74. Bouzig, L. VI 219. Bovée, C. VI 225. Bovcr, J.M. II 62; III 46; V 9 1076 INPEX NOMINUM 183; VI 21s 117 229 264 266 277 295. Boyer, C. IV 142 222 226 242 247 260 265 268. Bozzola, C. V. 32 64. Brahmanismes VI 5. Brancatus de Laurea IV 83 121. Brander, V. IV 15. Brandhuber, P. VI 22. Brandt, J. VI Bibl. gen. Brandt, W. II 23s; III 5. Braulitts (S) V 86 98. Braun, F.M. Ill 8 28. Braunsberger III 23. Brazzarola I 46. Bremond, L. VI 49. Breton, W. VI 203. Bride, A. V 261 ; VI 27. Brinktrine, J. II 147 ; III 94 244. Brinquant, J.F. VI 306. Brinquart, A. VI 295. Brommer, F. I 54 61 63; II 154. Browe, P. IV 79. Bruders, H. IV 15. Brugerette, I. VI 5. Brunec, Μ. V 243 ; VI 264 268. Bruno (S) V 98. Bucceroni I 88. Bucerus III 77. Buchberger, Μ. IV 21 134 188. Buddismus VI 5. Bückers, H. VI Intn.d. 278. Bukowski, L. VI 11. Buggc, Ch. II 24. Bujanda, I. IV 30; VI Bibl. gen. Bukowski IV 160. Burdy I 129. Burnet, Th. VI 29. Buzy, D. VI 120 264 267. Bysc, Ch. VI 161. Cabassut. A. VI 189. Cabrol, F.-Leclcrcq, H. Ill 107; IV 239; VI 281. Cachia, V. Ill 126. Cadiou, M.R. VI 280. Caelestinus I (S) II 54 95 ; IV 36 49 75; V 86. Caelestinus III V 234. Caesarius Arclatensis (S) III 89 106 ; IV 173 235 238 271 ; V 67 ; VI 2 35 80 188 230 239s. Çaiani II 36, Caietanus I 44 88 106 113 ; II 47 53 64s 98 123; IV 72 93 106 228; V 31 48 64; VI 18 60 82 122 133 195 203 214 237 256. Cai ni II 53. Caius VI 327. Calés, J. VI 279. Callixtus (S) IV 37 42 45 ; V 275. Calmet, A. IV 241; VI 260. Calvinistae II 53. Calvinus I 3 37 74 103; II 5 32 36 113; III 77; IV 67 145 149 225 232 234 240; V 7 179; VI 30 203 223 230. Cally II 114. Camilleri, N. VI 79. Campodarsego, A. VI 292. Canal, Μ. VI 31 225. Cano, Μ. I 23s 91; II 19 48; IV 113 135; V 64 195 200s; VI 179. Canones Hippolyti II 42; IV 235 239; V 19 24’26s 53 57 63 67. Capella, I. IV 180. Capelie, B. IV 18 20 197. Capisuchi, R. V 31. Cappellazzi, A. VI 282. Cannelle, F. V 110s 114. Cappuyns, Μ. VI 64. Canreolus I 85; V 84 210; VI 79 289. Carlostadius III 77. Carpentier. R. V 166. Carpino, F. Ill 8; TV 21 213. Carrouges, Μ. VI 141. Cart'esius III 110. Casale, G. V 284. Cttsamassa, A. VI 280. Casel, Ο. I 14 22. Caspar! IV 6 145. Cassianus (S) IV 77 235. Cassiodorus III 58; IV 236 238. Catalanus V 84. Catéchismes Lexemberyensis II 64. Catéchismes Romanus II 121. Cathari I 129; II 36; IIT 76. Catharina Genuensis (Sta) VI 129 237 244. Catharinus. A. I 113; V 84 284; VI 192 203 211. Cathrein, V. V 166 ; VT 62. Çavallera, F. I 5 141; III 44; IV 116 141; VI 6, INDEX NOMINUM 1077 Ceadda I 137. — Aquisgranense IV 237 248; Cerinthus V1 327. V 67. Cerfaux, I,. II 24; VI 277. — Arausicanum I II 106; IV 51. Ceulcmans, F.C. IV 28 131; VI — Arausicanum II VI 23. 336. — Arelatense I 128s 136; II 99 Cereccda, F. IV 215. 114; IV 49; V 275. Ceuppens, P.F. VI 69 277 279 333. — Beneventanum V 21 71s. Ceyssens, L. IV 136. — Bracarense V 53 150. Chabnutv, Ε.Λ. VI 327. — Cabilloncnse II IV 154 237 248. Chaîne, Ί. IV 124 222; VI 14 — Caesarensc II 45. 33 69 267. — Carthaginoise I 1 71 132; V Chardon IV 234. 233. Charrier, S. IV 197. — Carthaginoise II V 109 116. Charrièrc, F. IV 205. — Cartilagineuse III IV 183. Chartier. C.M. IV 20. — Cartilagineuse IV II 54 90 94. Charue, A. VI 14 69 74. —■ Cartilagineuse XI V 275. Chaudouard, L. VI 280. — Chalcedonensc V 56 92 275. Chemnitius I 52; V 179. I — Coloniense V 76 180s. Chollet, A. Ill 110. I · Compeiidianum V 242. Chollet, J.A. VI 49 219 295. — Constantiense I 5 104 120; Chrétiene V 59. II 108; III 48 78 100 115 Christiani, I,. VI Bibl. gen. 161 117 119 133. 223 273. — Constantinopolitanum I I 135s. Civardi, L. II 154. — Constantinopolitanum II V 92. Clamer, A. VI 21. — Constantinopolitanum IV V Clemen III 5. 117. Clemens I (S) V 21 32 39 49 52. — Dunelmense I 6. Clemens IV I 152; III 100. — Florentinum I 4s 8 23 24 28 Clemens VI II 99 114 125 137 34 38 43 52 57 71 97 104 129 142; III 78; IV 218; VI In­ 151 ; II 9 28 38 54 65 84 94 trod. 8 31 48 225 239 257. 99 114 125 131s 137ss 141s; Clemens VII V 234. III 100 133; IV 64 84 92s Clemens VIII II 127; TV 97 244 170 182 192 202 208 245 248 248; V 112. 250-253 257 266 268 275 ; V Clemens Alexandrinus I 15 56 ; 8 21 92 102 109 131 160 180 II 3 105; III 48 59 86; IV 19 233: VI Introd. 8s 30s 43 39 41 128 228; V 52 77 86 220 48 53s 64 67s 78 115s 148s 226 239: VI 6 173s 209. 189 205 222 226 230 238s Clemens Romanus (S) II 11 118; 242 313s. IV 32 39 118 153 195; VI 36 - Illerdense TV 183. 154 280 (Vide Clemens I). — Illiberitanum II 91 106 111 Clericatus IV 266. 152; IV 47 49 51 183; V 138 Clinici II 45. 216 233 273 279. Codex lustiniani V 33. — Laodicaeum I 129 135s; II Coleran, J.E. Ill 55. 106; IV 183; V 115 226. 1 — Lateranense II V 8 179s. Collinicus TV 236. — Lateranense IV I 4 125; II 28 Collyridiani V 121. Colunga, A. VI 22 266. 65 87 91 99; III 48 78 100 Commcr, E. VI 161. 115; IV 24 38 71 144 149 156 208; V 179s; VI Introd. Communistae V 215 232. 23 99s 148s 162s 185 274s CONCILIA : — Agathense IV 183. 291 313s. — Lateranense (prov.) VI 31J, — Ancyranum IV 45 183. — Antiochenum V 52 109 115s. I — Londoniense I 6. 1078 INDEX NOMINUM — Lugdunense Z V 65 ; VI In­ trod. 31 220s 225. — Lugdunense ZZ I 4 8; II 28 95 114 137; III 100; IV 64; V 8 180 216; VI Introd. 8s 31 48 148s 205 222 225s 238 274s 291 313s. — Milevitatwn II 87 ; V 216 275. — Moguntinum IV 237. — Neocaesariense IV 51 183; V 52 226 275 279. — Nicaenum I 129 136; II 48: IV 36 49 183; V 52 109 122 192. — Nicaenum II V 21 32 49 85 105 109. — Oxoniense I 6. — Papiense IV 237. — Rhemense IV 237. — Romanum III 121 ; V 73 79. — Sardicense V 52 109 115s. — Sessianense I 125. — Ticiense IV 226 237. — Toletanum IV V 53 75. — Toletanum VIII V 67. — Toletanum XI II 45 137 141 ; VI Introd. 274 287 313. — Tolosanum V 180. — Tridentinum I Tntrod. 4ss 13 18 23s 28 34 38 51-54 57 65 68 71 75 80 92 101 104s 120s 129 141 152ss: IT 9 20 25 28 37 51 55 65 70s 79 84 94-97 99 103 109 114 138s 151 : ITT 9 12 22 29 33 44 48 54 66 79s 100s 112 115 133: TV 1 3 5ss 13s 16 24 38 49 56 61 64 69 72ss 80 84 86s 92 96 101 108 114 116 120 124 126 132 138 141 143 146 149 156ss 165 170 182 188 192 202s 207 216 220 222 224 226 271 275; V 8 21 25 32 36 40 49 54 65 68-71 73s 85 92 97 100s 109ss 128 131 143 149 18lss 189 192 196 216 224 234s 244 264 275 286s; VT Tntrod. 23 31 47ς 00 1ΓΚ 116 124 155 162 187 189 220 222 225 227 232 257 259 291 313 334. — Trullense V 56. — Turonense TV 183: V 59. r- Ultraiectense VI 248, — Valentinum III IT 9 94; IV 29. — Vaticanum 14: ITT 100: VI 8 31 47 67 162 248 259. — Veronense II 28; IV 64; V 180 182. — Viennense I 71 ; Ii 37 84 96. 180 182. — IVestmonasteriense II 101s. — IVormatiense IV 183 237; V 138. Concke, V. IV 180. Candainin, A. IV 267. Conditionalistae VI 161. Confessio Augustana I 3; IT 109. Congar, Y. Ill 187. Conaregatio Indulgentiarum VI 255. Congregatio Sacrae Paenitentiariae VI 204. Congregatio Sancti Officii VI 328s. Coninck, I. I 23s ; V 84. Constitutiones Aegyptiacae TV 239; V 27 56 63 67. Constitutiones Apostolorum TT 106: V 19 22 26 47 52 56s 63 67 86 98 101 105 111. Contenson. V. I 113. Coppens. J. Ï 136; TIT 8 13 21 24 28; TV 89; V 9s 53. Corbelet. I. IT 1 45. Corluv. T. IT 11 ; III 43; TV 228; VI 279. Cornclios, C. IT 72. Cornelius I (S) IT 45 106 118 140; TV 44; V 21 65 73 86. Comely, R. I 58; TV 131 140 167 228; VI 22 117 124 229 337. Coronata, Μ. V 273. Costa Rossetti, T. VI 283. Coucke, V V 283. Cramer TV 235. Créteur. F. TV 66. Cristiani, L. I 119. Crivclli, C. IT 53; V 5 : VT 327. Croegacrt. A. TI 98 109 154. Critvsbembs C. VI 49. Cserto, G.M. TV 134. Cuervo, M. ITT 23. Cullman, Ο. IT 5 87. Cvnrianus (S) T 30 40 128 132s; IT 3 11 45 72s 75s 84 99s 106 118 128 140 152; III 15 26 37 INDEX NOMINUM 1079 Degl’Innocenti, U. VI 292. De Guglielmo, A. VI 267. De Guibert, I. II 153; V 84. Del Barrio, J.M. VI 336. De Labriolle, A. Il 37. De Lacunza, Μ. VI 327. De la Inmaculada, R. VI 74. De Lama, Μ. VI 199. De la Taille Μ. II 128; III 126. Delatte, P. VI 23. Delazer, J. VI 15. Delehaye, H. VI 39. Del Tou, G. IV 115. De Lubac, H. VI 60. Deneffe, A. IV 168; VI 203. Denis, J. VI 6. Denis, L. VI Bibl. gen. Dennefeld, L. VI 279. Denzinger, H. II 152; IV 149 Daffara, P. Μ. II 19 56-65; V 233 250; V 13 92. 31; VI Bibl. gen. De Puniet, P. II 42 106 123. Da Fonseca, L.G. Ill 25. DaiberVus I 125. De Puniech, P. Ill 48. D’Alcs, A. I Bibl. gen. 88; II is De Ripa, J. VI 79. 32s 36 41s 51 62s 65 73 91 109 De Saint Beuve IV 235 241. 118 133 142 148; III 15 86 126; Descoqs, P. VI 60. IV 1 6 18s 26 35 38 42 150; De Segni, B. V 118. Desgabbets III 114. V 150 187ss; VI 18 162 230 Deslandes II 136. 280 292. De Smet I 85; II 74; V 209 227 Damasus (S) II 36. Dalmau, J.M. II 63 ; IV 93 ; VI 273. De Voogth IV 134. 199 De Vrcgille, B. VI 30. Dander, F. II 56; V 209; VI De Vries, W. Ill 88. Bibl. gen. Deusdedit, Card. V 118. Danielou, J. VI 6 174. D’Halluin, Μ. VI 3. D’Annibale II 145; V 92. Dhanis, E. I 6. Danvillier, G. V 166. Dhont, R.Ch. IV 21. Davidson, A.B. IV 28. Dhorme, P. VI 279. De Aldama, Ί.Α. IV. 70 74; V Diana V 84. 204. Diaz. J.M. VI 82. De Augustinis I 149. Dibclius III 5 8. De Backer, E. I 14 15. Didascalia Apostolorum IV 16 De Baets, Μ. I 141. 41 58; V 52 77 86 105 119; De Belleure, A. V 264. VI 231. Debil, A. I 6; IV 21 79 154. Διδαχή II 3 40 42 45 ; III 8 40 71 De Bonniot, P. VI 161. 85; IV 27 39 153 234 238; V De Broglie, V. VI 38 49 52 60 62 39 52. 138 269 306. Didymus Alexandrinus III 57 87; De Bruync, D. VI 227. IV 235; VI 6 23 173s. De Clercq, C. II 47. Diekamp, F. I 85 88; V 133; De Dominis V 195 274. VI 162. De Fraine, Λ. VI 335. Dietrich II 5. De Fuenterrabia, F. VI 227. De Ghellinck. I. I 6 14; III 100; Di Fonzo, L. I 79. Diodorus VI 52. IV 210; V 189. 4« 57 71 86 ; IV 12 16 18s 20 22 33 36 37 41 44 46s 118 150 173 183 195ss; V 27 52 55 77 79 86 118 147 189 299; VI 11 36 72 109 154 165s 190 194 208 316. Cyrillonas III 87. Cyrillus Alexandrinus (S') I 40 70 82; II 152; III 15 37 48 57 72 88 106; IV 12 228 235 238; V 187; VI 23 35. Cyrillus Hierosolymitanus (S) I 11 19 30 56 58 62 70 82 135; II 3 58 76 79 106 128; III 15 48 87 94 106; V 152; VI 75 154 166 208 256 280 338. Cyrillus Lucaris I 8. Cyrillus Scythopolitanus V 77. 1080 INDEX NOMINUM Dionysius Alexandrinus (S) Il I Eisenhofer, L. VI 43. 31.' Elbo 1 125. Dionysius Carthusianus IV' 242; Elorduy, E. IV 120. V 84; VI 134 243. Elter, E. VI 62. Dionysius Corinthius (S) l\ 32 Empedocles VI 5. 40’195. Encratilae V 150 179. Dix, G. V 27. Enders VI 29. Dolger, FJ. I 136; II 109 136 Engels V 175. 141 146s 152. Epaphroditus IV 228. Dollinger I 4. Ephraem (S) I 56; III 15 37 87; Dominguez, N. VI 317. IV 110 118 150; V 86; VI 36 Doms, H. V 165s 270; VI 203s. 118 154 165 185 190 230. Donatistae I 55 74 99 119 122 Ephraem Antiochenus III 106. 127 129; II 31 ; ZV 117. Epicurus VI 52. Donatus II 104. Epiphanius (S) I 129 135; II 36 Donceur, P. V 166. 93 100; III 15 58; V 41 57 111 Dondaine, H. I 20; II 47; IV 121 139 150 159; VI 230 283 134; VI 66 75. 327. Dorfler, P. VI 39. Epistola Barnabae IV 39. Dorival, B. VI 141. Epistola ad Diognetum VI 154 Doronzo, E. I 64; II 5 19 24 33 165 183 208. 47 50 56 65 94 109 121 124 133 ; Erasmus II 55 86; IV 99. IV 222 234 242 253 256 263 274. Ermoni, E. I 23. Douie, D. VI 30. Ermoni, V. II 24. Drou IV 134. Ernst, J. I 128; VI 248. Drouin, H.R. I 113. Escanciano, E, V 209 255. Drouven I 65; IV 245. Esmcin, Μ. V 242. Dublanchy, E. V 299. Esparza, Μ. VI 19 135. Dubois, M.F. VI 203s. Esse ni II 24. Duchesne V 19 53 66 79. Estius, G. I 23; II 19 124 136; Dumont, P. VI 72. IV 241 245; V 9 31 183 195; Durand, A. VI Introd. 120 227 VI 186 206 292 305 309. 268. Euchologium Graecorum IV 250 Durandus I 24 31 65 70 79 139 ; 252; V 53. Π 64s 135s; III 92 110; IV Eudoxus VI 52. 135 256; V 31 48 64 84 181s; Eugcnius IV II 49 65 99 125 VI 94 192 194 289. 127; V 92 196 226 252. Durandus de Osca I 4. Eugenius, ep. Ardast.· (S) IV Durandus Troarnensis I 20 106 236. 113. Eugenius Tolct. (S) V 86 98. Duret, B V 132. Ewiomiani II 36. Durscllen, L. II 93. Durst, B. 1 61; VI 248. Eusebius I 128; II 3 45 ; III 26 Dutonquet, Η. VI 138. 37 57 71 86s 94; IV 19 32 41 Dynamius IV 236. 195 235; V 27 86; VI 29 281 327. Eusebius Emissenus III 57. Eadmerus VI 298. Eusthatius Antiochenus III 57. Ebionitae VI 327. Euthymius (S) V 78. Eck, J. V 84. Edsman. C.M.' II 24 36. Eutychius Constantinopolitanus III 26 89 94. Eduardus VI V 119. Egan, MJ. VI 249. Evangelium Nicodemi IV 235. Egger V 84. Ezcurdia, M. Ill 256. Ehses, St. VI 189. * Eyzaguirre, R. VI 327. INDEX NOMINUM F abianus 1081 Frings, J, VI 14. 11 121; V 86. Fruschione, S. VI 6. Fibregas, Μ. IV 157. Frutsaert E.R. I 20; H 121. Facundus Hermianensis 111 94. Fulgentius (S) I 23; II 76; VI 11 Faller, Ο. II 47. 23 194. Fallctti, C. VI 219. Funk, J.X. IV 37 41 58; VI 36. Farine, J.I,. V 269. Farvacques, F. I 105; IT 37. G aclter, P. III 46. Faustus Retensis III 88. Feije V' 252. Galdos, R, III 55 57. Feliziani, A.F. I 91. Gallicani V 175 274 284 286. Féltoe, L. V 190. Galtier, P. I 136; II 123; IV 1 Fernandez, I ). V 108. 5s S 16 19 22 23 35 38 40 42 44ss 51s 62 69 71 74 77 79 81 Fernandez Jimenez, Μ. VI 2. 88s 93 97s 100 104s 113s 118 Fernandez Regatillo, E. IV 83. Féret, H.M. I 19. 120s 125 134 141ss 145 150 152s Feretti, A. VI 283. 157-158 167s 178 184 188 193 196 199 205 208 215 217 219; Ferland, A. VI Bibl. gen. Férotin, Μ. III 60 94; IV 239 V 11 64 84 92 105. 250s; V 53 57 59 67 88 101 Galy, J. III 199. 190; VI 281. Gandtïlphus I 106. Ferrari, G. VI 255. Garcia, A. IV Introd. 134. Ferrariensis I 85; VI 306. Garcia, Μ. VI 279. Ferraris V 84. Garcia Barberena, V 195. Ferrcres, J.B. IV 273; V 251 261 Gardeil, A. VI 49. 295; VI 3. Gardner III 6. Feuillet, A. VI 268. Garrigou-Lagrange, R. III 126; Fillion, L.-Cl. IV 228. IV 134; VI Bibl. gen. 49. Filograssi, I. III 10 19 43 52 75 Gartmeier, J. IV 79. 97 113s 119 126s 130 132. Gasmier, Μ. II 109 154. Fink, A. V 114. Gasparri, P. V 32 43 59 64 81 92 Firmilianus I 128; II 40; IV 15 I 105 118 252 275 283 292ss; 16 18; V 13. VI 206 209. Fischer, J.A. VI 11. Gaudentius (S) II 37; III 15 48 Fit sacre, R. V 205. 87. Flavius. I II 23. Gazzaniga IV 134 ; V 84. Fliche-Martin I 119 128. Gelasius I (S) III 94 106; IV 24 Flick, Μ. IV 21. 27 28 212; V 112. Fonk, L. VI 120. Gelin, A. VI 41. Forges, I. VI 280. Genesius (S) Il 77. Formosus I 125. Gennadius VI 332. Foschini, B.M. VI 15. Gennari, C. VI 255. Fouquet III 114, Gerlaud, J. V 166. Fournier, P. IV 149. Gerson II 64s ; V 84. Francisais de Mayronis IV 218. Gerster a Zeil, Th. a V. VI 141 Francisais Salcsius (S) VI 244. 219 240. Frankl, S. III 44. Geschwind, K. VI 14. Franz, A. IV 239; VI 43 179. ( îesenius, W. VI 284. Franzelin, l.B. I Bibl. gen. 9’ Gesenius-Buhl VT 146. 108 149; 111 119 123; VI 332. Geyer I 9. Frassen, Cl. I 27 140; IV 83; Gibson, Ed. IV 225. VI 122. Gicrens, Μ. I 79 85 91. Praticelli I 119 120; V 179. Gigalski V 118. Frey, J.B. VI 124 138, Gigon, A. VI Bibl. gen, Friedberg, A. V 173 175 182 214. I Gihr, N. VI 43. 1082 INDEX NOMINUM Gilbertus Porretanus V 182. Gillemann, G. VI 329. Gillmann, Fr. I 6 31 65 70 106; II 47 147; IV 198 219; V 114. Giménez Fernandez V 195. Glorieux, P. VI 18 194s 308. Gnostici II 36; V 169s 179 215 297; VI 161 273 312. Goar IV 96; V 53. Gobillof, Ph. V 78. Godefroid de Fontaines VI 308. Godefroy, L. III 77 79; IV 222 242; V 176 182s 185 189 213 228 271 274 279. Goller, E. IV 217. Gottler V 92. Goetz III 5. Goguel III 5s. Gottler, J. IV 21 114 134. Gômez, E. I 85. Gômez Hellin, L. III 23. Gonet I 44 89 149; IV 93 135; V 116; VI 93s 96 135 137 214. 295. Gonthier, C. I 85. Gonzalez, J.M. VI 266. Gonzalez, S. IV 46s 49 51 68 149 196. Gonzalez, T. VI 283. Gonzalez Téllez, Em. V 216 233. Goossens, W. II 24; III 8 28. Gordillo, Μ. IV 160 224 256; VI 30 179 223 230. Gordon. J.C. V 99. Gore IV 225. Gotti, V.L. V 84; VI 97 186. Goubert, J. VI Bibl. gen. Grabatorü II 45. Graeci 18; V 97. Graeco-russi 1 8; VI 30 223. Granado, I. VI 98 241 302. Grandchaudon, Μ. VI 227. Granero, J.M. III 182. Grandmaison, L. Il 11. Gratianus V 64 98. Greenstock, D.-L. II 63 124. Gregorius Magnus 1 (S) 1 23 25 129 130 136; Il 37 45 64 137s 141; III 89; IV 103 164 214; V 13 59 97 116 118 163 182 279; VI 25 35 44 66 118 120 170 185 208 214 217 230 239s 267 282 290 297. Gregorius II V 222 242 273. Gregorius VII III 100; V 118. Gregorius IX I 52 54; II 37; V 85. Gregorius XIII V 255. Gregorius XVI IV 248; V 248 285. Gregorius Bergomensis III 78. Gregorius Illiberitanus (S) I 11; III 87; IV 27. Gregorius Nazianzenus (S) I 56 61 122; II 11 31 81; III 87 94; IV 235; V 86 128 190 239; VI 6 11 36 156 173s 183 194 208 239 316 327 332. Gregorius Nysscnus (S) I 30 56 82; II 31; III 15 26 48 87 106; IV 128 183; V 13 86 128 134 152; VI 6 22 36 51 56 66 173s 182s 209 230 239 280. Gregorius Palamas VI 66. Gregorius Thaumaturgus (S) IV 45s 183. Gregorius Turonensis (S) V 75. Grill, P. VI 21. Grisar, H. VI 179. Groene, V. I 14. Gromer, G. IV 196 198. Gropper V 181. Grumel, V. Ill 100. Gnardini, R. VI Bibl. gen. Guibertus VI 214. Guillaume, L. I 140. Guitmundus Aversanus I 20; III 92. Guitton, J. VI 141 199. Gulielmus Altissiodorensis I 31 32 54 63 70 79 106; VI 188. Gulielmus d’Auxerre V 162 166. Gulielmus Guarra I 79. Gulielmus de Ockham I 79; VI 195. Gulielmus Parisiensis I 54 63 79; IV 96; V 31. Gummersbach, R.T. VI 84 91 243s 251. Gumpel II 63. Guntermann, F. VI Introd. Gutberlet, C. VI 137 200 214s. Haag, H. V 29 46. Habert II 124. Hadrianus I 31 106 113; II 136; IV 122. tNOgX NOMÎNL'M 1083 Hadrianus VI II 48s 141. Hetzenauer, Μ. V 224; VI 23 Haesychius IV 238. 279. Hahn I 107. Heylen, V. V 227 234 269 273. Halitgarius IV 237. Hincmarus ,IV 237. Hallier, Μ. V 59. Hieronymus (S) I 40 132 133 ; Halusa, T. VI 324. II 45 90 100 118 139 140 143; Hamer, J. II 87. III 15 26 37 48 57 58 59 71 87 Hammurabi V 227. 94; IV 16 19 20 46 58 75s 96 Hanna, E.J. VI 219. 151 195 228; V 13 24 39 41 52 Hannah, W. V 119. 55 77 86 98 111 137 139 149 Hannscns, I. V 75. 152 185 187 239 289 299; VI 6 Harent, .1.1'. 1 139 152. 11 22 29 35 72 114 118 146 169 Haring, N.M 1 20. 173 175 209 266 278s 281 305 Harnack III 5; IV 37 169. 321 327 332s 338. Harris, W.R. VI 327. Hieronymus a Montefortino I Hartel V 13 47. 140. Hauler, E. V 27 47 116. Hieronymus Rhodius VI 52. Haup Ill 5. Hilarius (S) II 3 105 ; III 48 87 ; Havet, J. 11 11 30. IV 235 238; V 236 239; VI 11 Havey, F.P. VI 161. 23 36-38 166 208. Haymo IV 237. Hildebertus Cenomancnsis I 20; Haynal, Λ. I 76 89. VI 221. Hecht, F.X. VI 43. Hildebertus Laverdensis III 100. Hedde, R. VI 45. Himericus II 99. Hedonismus VI 52. Hindringer, R. VI 219. Hefele-Leclercq HI 22; V 275; Hippolytus (S) I 56; II 42 76 118 VI 30. 128 132; III 57 86 94; IV 37 Hefner IV 138. 42 45 118; V 19 27 53 73 275; Heimbucher, Μ. VI 261. VI 154 165 190 280 316 320 327. Heinisch P. Ill 55; VI 279. Hirscher, J.B. VI 6 161. Hcitmüller II 5; III 5s. Hittorpius V 57. Hennecke, E. V 150. Hobbes VI 52. Henquinet, Μ. I 79. Hocedez, E. I 74; II 65 68. Henricus VIII V 234 248. Hoch, W. I 141. Henricus Gandavcnsis I 79; IV Hocgen, A.W. V 270. 135; VI 79. Hocpfl, H. VI 333. Henry, W. II 93. Horger, P. II 56 65 70. Herardus Turonensis IV 237. Hofmann, G. VI 66 189 230 239. Hergcnrocther, J. VI 30. Hoffmann, A. Ill 276. Herincx IV 83. Holcot III 117. Héris, Ch.11. VI 18 141 153 202 Holl, K. IV 191. 206. Holtzmann III 5. Hermas I 56 ; IV 16 19 32 40 45 Holzmann II 5. 110. Holzmeister, U. V 243; VI '14. Hernandez, E. VI 74. Honorius III V 149 175 209. Herranz, A III 67. Honorius Augustod. V 75 98. Herteling, L. VI 49. Hontheim J. VI 141. Hervacus Natalis I 85 106 113; Hormann, J. IV 198. V 98. Horsley, J.B. II 93, Hervé, J.M. V 64. Huarte, G. IV 1 222; V 80 128 Hesychius Hierosolymitanus III 171 181 192 209 217; VI Bibl. Hettinger, F. VI 203. gen. 23 208 216 26. 1084 IXUEX NOMIXUM 100 115; IV 64 208 226; V 29 Huby, J. VI 15 22 74 117 229 71s 79 98 122s 149 173 175 179 267s. 180 196 216 218 244 247s 258 Hudal, A. VI 270 261 275; VI Introd. 148 162 Hueder, R.M. I 79. . 205 274 291 313. Hugo Argéntoratensis I 79; V Innocentius IV I 106s; IV 226; 84. V 31 ; VI 205 221 239 257. Hugo a S.Caro I 61 ; V 205 ; J Innocentius VIII V 42 114. VI 66. Innocentius XI IV 206. Hugo a Sto.Victore I 20 23 26 30 loannes XXII I 120; II 141 ; VI 40 79 106; II 136; HI 92; IV 8 30s 216. 21 79 210 242; V 64; VI 79 loannes Chrysostomus (S) I 40 202 206 214. 56 58 61 70 82 108 122; II 3 Hugo Rothomagcnsis V 98. 11 19 58 93 140 143; III 15 37Hugon, E. V 84; VI 779. 48s 55 58 71 87 106; IV 15 Hugguccio Pis. V 118. 16 47 58 77s 110 118 128 151 Hugueny, E. I 152; VI 186 199 153 154 195 214 235 238; V 41 292 77 128 134 149 185 187 239 Huhn, J. I 19. 289; VI 11 21s 37s 75 120 127 Hulsboch, A. VI 304. 147 155 166 183s 229s 261 280 Humbert, A. VI 327. 290. Humbertus, Card. V 118. loannes a Cruce (S) VI 243 252. Hummelauer, F. VI 21. loannes Damascenus (S) III 15 Hurter, H. I 149; V 181 ; VI 23 48 59 71 90 94 106; IV 152; 82 94 120 155 169 239 257 262 VI 72 179 209 280 283 316 318. 283 302 327. loannes a Sto.Thoma I 25 43 89; Hürth, F. 151; V 64 69 92 94 II 98; V 84. 214 264. loannes Favêntius IV 63. Huss II 108 136; IV 225s. loannes de landuno V 31. Hussitac I 28 104 120 154; IV loannes leiunator IV 96. 191. loannes Mandakuni III 88. Huygh IV 28. loannes Neapolitanus VI 289. Hymenaeus VI 273. loannes de Polliaco IV 201. Hypatius (S) IV 236. loannes de Quidort VI 83. Hypnopsychitae VI 29. loannes Teutonicus IV 63. loannes de Torquemada II 138. Jacobus Sarug. Ill 15. lonas Aurelianensis I 30; IV 154 lacomo, V. II 1 5 13 93. 237. lalm V 223s. losephinislae V 175 274. Jansenistae IV 186. losephus Nestorianus IV 238. lansenius IV 125. Irenaeus (S) I 30; II 11 36 75 Ignatius Antiochenus (S) II 76 ; 87 100 118; IV 40; V 39 52 III 40 48 85; IV 19 32 40; V 121 150; VI 30 102 154 165 29 39 47 190; VI 36 154 165. 280 327. indiculus II 94. Irvingiani VI 327. Innocentius I (S) I 129 136 137; Isaac Antiochenus IV 235 238. II 99 101 114 137; IV 26 47 Isaac Lingonensis IV 237. 49 75 195 226 234s 248 271; i Isidorus iS) I 20 23: II 106; V 18 83 138 233 242 279. III 15 26 48 57 90; IV 66 150; Innocentius II (S) 54 70 114 125 I V 29 47 62s 75 142. 130 137 139. Isidorus Pelusiota III 57 88; V Innocentius TH I 52 54 64 70 71 I 86. 104 120; II 37 54 70 77 85 Iturrioz, D. I 80. 114 125 130 137 139; III 78 | Ivo Carnotensis V 162. INDEX NOMINUM Kloppenburg, B. Ill 207. Knabcnbauer, I. I 58; II 11 129; III 49 67; IV 27 112 214 241 245; V 9s 51 183 220; VI 21s 33 55 91 120 146 172 182 207 211 228 232 261 264-267 270 278 284 334. Koch, W. II 1. 'Kohler, W. IV" 218. Konig, F. VI 270. Kôstlin, J. IV 99; VI 6. Koiping, A. I 15. Kopler, L. IV 38. Kortleitner, F.X. II 21. Krauwig, N. IV 21. Krebs, E. VI 49 141 174. Krempcr, B. V 165s. Kuppers, E.M. VI 83.. Kurz, A. IV 218. Iulianus II 93; V 77. Justinianus VI 162. lustinus (S) I 19 23 143; II 3 11 40 42; HI 8 37 40 71 85; IV 32 40; V 47 52 220; VI 30 154 165s 194 280 327. Janot, E. Ill 40. Janin, R. VI 327. Jansen, F. Ill 78 114 115. Janssens, A. IV 241 ; VI 282. Janssens. 1. VI 310. Jaquenmicr, G. IV 250. Jérome, I·.J. Ill 56. Joannes, G. VI 49. Joanntoberns, H. V 270. Jorio IV 222. Jongue 11 47. Journet, Ch. V 31 42 108; VI 75 121 137 219 280. Joyce, C.G. V 225. Juenin, G. I 113; IV 122 134 245. Jugie, Μ. I 8 65; II 45; IV 160; V 73 232: VI 29s 43s 6b 179 219 221 223 230 239. Jülicher III 5. Jungmann. B. VI Bibl. gen. 43 «2 197 206 217 245 268 292 341. Jungmann, J.A. Ill 60; IV 89. Junker, H. VI 21 279. Junklans, E. V 27. Kappeli, Th. VI 308. Katenbusch III 5. Katschthalcr, I. VI Bibl. gen. 29 102 113s 120 239 262 268 273 312 316. Kaufmann, C. VI 281. Kaup. I. VI 249. Keel VII 203. Kemnitz II 69. Keppler. P.G. VI 219. Kern, F. IV 222 224 234s 237 242 248 250-253 255s 262s 265s 270 275. Kirsch, J. VI 231. Kissane, E. VI 279. Kittel, G. II 2 11 26; V 5 9 17 29 46 189 224; VI 146. Klee, H. II 64s; VI 203 223 273 312 337. Kleutgen, J. VI 7. 1085 I I I I i Laake, Ο. V 269. Lactantius IV 99; V" 239; VI 29 35 56 166 208 327. Ladislaus 11 45. Ladomerski. N. V 166 220. Lagarde III 86. Lagrange, M.J. II 11 13; III 13 28; IV 27; VI Introd. 5 33 120 211 264 267s 279. Laguicr, L. VI 327. Lahousse, G. I 91 ; VI Bibl. gen. 20s 43 108. La'nez, I. V 286. Lakner, F. VI 30. Lambert, G. IV 15. Lampen, W. I 79; III 123. Landgraf, Λ. I 31 ; II 26 63; IV 21 70 114 124 210; VI 187s 229 Lanfrancus I 20; III 92; IV 68. Lange, H. IV 120; VI 124 204. Langton, S. I 6 31 70. Lanslots, D.J. VI Bibl gen. Lanversin, F. de III 121. Lanza, A. V 166. Laobinus (S) IV 236. Larcher, C. VI 278. Largent. A. VI 38. Latini I 8. Launomarus (S) IV 236. Launoy IV 222 234 266, V 195 274. Laurcnge, Μ. VI 2. IÔ86 INPEX XOMINT'M Laarcnge, S. II 64s. Laurent, M.H. I 88. Laurentius (S) II 45. Laurin IV 196 198. Lattey, C. VI Bibl. gen. 277. Lavaud, B. V 160 166; VI 29 74 134 161 295 310. Laymann II 150; V 84 203. Leal, J. Ill 28 46; VI 124 266. Leander (S) II 37 45. Lebacqz I 14. Le Baclielet, X. I 38; III 76; VI 27 30 34 38 148 308. Le Blant, E. VI 281. Le Bras, G. IV 149; V 166 176 200 205 266 270s 281. Lebreton, J. I 128; III 106 126. Leclercq, H. Ill 40 85 91; IV 195; VI 231. Leconte, R. VI 267. Ledesma, P. I 91. Leeming II 63. Leenhard, F. II 87. Lefèbre, A. VI 279. Lefèvre V 195. Le Gallois III 114. Lchaut, A. VI 161. Lehmkuhl I 85; II 147; IV 88 155. Lehor IV 271. Leibniz VI 52. Lemann, A. VI 264. Lemonnyer, A. VI 335. Lennerz, H. I Bibl. gen. 1 14 25 35 37 40 41 50 61 65 66 75 77 82 83 85 86 87 96 102 106 108 III 117 118 125 126 129 137 139 140 147 148 150 152; II Is 5 15 24 33 47 49s 64 76 94 109 116 118 121 124 133 146; V 3 7 9 23s 42 64 69 105 108 123 132 133 143s 150 189s 199 244; VI Bibl. gen. 2 9 22s 26s 50 63 79 96 159 179 187 190 197 200 206 267 269 308 330. Lenonnyer, L. II 1. Leo I Magnus (S) I 70 82 120 130 136; II 106 154; III 26 37 88; IV 47 51 75 96 149 151 153 183 195; V 33 79 86 118 125 138 182 275. Leo IX I 4 137; III 100; V 118; VI Introd. 274 291 313. Leo X I 38 104; IV 84 101 218; VI 8 222s 225 227 237 243 245. Leo XIII I 18 28 38 105 130; II 37; III 45 115; V 85 97 99 119 149 160 170 175 178 181 196s 209 216 234s 246s 248s 265 285 287s 296; VI 53 66 124. Leopold IV 228. Lcnicier, A.M. Ill 126 ; IV 222 228; V 64 108; VI Bibl. gen. 55 130. Lepin III 29, Lercher, L. II 24 33 37 44 50 56 65 74 109 121 124 133 146 148 150 154; III 124; IV 227 242 153 256 263 265; V 3 9 11 16 27 44 54 59 105 114 176 183 189 192 213s 217 221 228 243s 252 261 267 271 281 ; VI 2 49 196s 206 217 239 277 304 333s. Lercher-Dander I Bibl. gen. 1 9 14 22 25 35 50 64 64 65 66 75 77 83 85 86 87 88 96 102 110 111 117 118 126 139 147; III 75 97 113 132. Lcrcher-Lakncr IV 1 5s 8 14 16 22 35 38 42 45s 52 62 66 69 81 87 89 93s 98 100 105 113s 143 158 167 178 188 199 208 215 219. Lercher-Umberg V 209. * Lesage, R. V 76. Lesêtre, H. V 224; VI 219 276 279 324. Lessius. L. Ill 123 ; VI 47 49 63 65 79 82 94 125 134 141 159 168 182 215-217 240 257 261 264 283 295 298 302 306 308 321s. Liagre IV 228. Liber de Rebaftismate I 132 ; II 106. Liber Ordinum II 153 ; IV 96 250s; V 53 57 67 88 190. Liber Psalmorum VI 284. Liber Pontificalis V 77. Liber Sacramentorum V 250 252. Liberius I 129. Lietzmann III 7. Linder, J. VI 264 278. Loaisa V 216 233. Loisv, A. II 5 27 ; III 5s ; IV 37 225. Lombardi, R. VI 18. Lopez Martinez II 63. Lorson, P. VI Bibl. gen. INDEX NOMINUM Losski, V. VI 66. Lotze VI 52. Louvet, P. VI 219. Lowic, R.H. V 175. Lucanus IV 273. Lucius III V 179. Ludwig, A. VI 11. Lugo, I. de I 22 23 25 26 34 44 59 65 75 76 91 117 139 149; III 97 117 121 125; IV 82 104 120s 124 135 157 184s 206 210 245 ; V 84 ; VI 19 95 220 250. Lumbreras, P. VI 49 189. Lundberg, P. II 33. Lupus, Ch. IV 13 i. Lulhcrani II 53. Lutherus I 3 8 37 38 103 104; II 5 36s; III 99; TV 63 83 99 145 218 219 225; V 7 179 215 274; VI 8 29 223s 227. Mabillon V 62 86. Macarius Magnes III 15 87 94. Magistretti IV 250; V 53 88. Magnien, P. VI 277. Maignan III 114. Maldoii^U T IV 241; VI 120 124 242 267. Malinowski, B. V 175. Maltha, A. I 86. Malvenda, Th. VI 264. Malvy IV 239. Mancini V 32. Mangenot, E. Ill 76 78 99; VI 21 267s 335. Manichaei IT 36 53; V 149s 161 179 297; VI 273. Mannajoli, Γ). VI 255. Many, S. V 59 79 108 119 130 142s 156. Manvà, J.B. Ill 125; VI 18 194s 203. Marcault, Ch. VI 266. Marchai, L. VI 33. Marcion IV 60; VI 273. Marcionitae VI 273. Marconiani V 121. Mariani. B III 64. Marin-Sola I 89. Marsh, H.G. I 15. Martene-Durand I 20; IV 222; V 75s 84 86 190. Martin, T. VI 266. 1087 Martinez, J.C. VI 43 141 169 175 187 189s 194 199 206 304. Martinus V I 28 120; II 137 143; III 78; V 42 114 252. Martyrium S Policarpi II 68 75s 81; VI 154 165 167. Marucchi, Ο. VI 39 231. Marx, C. V 175. Masi, R. Ill 138. Mastrius, B. IV 83. Mateis, F. VI 327. Maurus (S) IV 236. Maury, A. VI 262. Maximus Confessor (S) III 90. Maximus Taurinensis (S) II 31 ; III 48. Mayaud, J.B.M. V 171. Mayer II 124. Mayron V 84. Mazzclla, C. VI Bibl. gen. 84 94. McLaughlin, J.B. VI 219. Médebielle, A. VI 21. Medina, B. V 84 ; VI 60 94 248. Meester V 105. Meignan, J.R. VI 267. Meinertz, Μ. VI 14 33 228s. Melanchton I 3 67 140; V 7 179 215; VI 223. Melito (S) II 76. Mendive, I. II 68; VI 204 206. Menna VI 162. Mercier, D.J. VI 283. Méric, E. VI 134. Merk, A. VI 22. Merkle, S. VI 188. Messoloras VI 30. Methodius (S) IT 11 ; VI 280 327. Meunier, A. VI Introd. Miano, V. IV 157. Michael Palaeologus I 4. Michaelis, W. VI 6. Michaud, H. VI 21 223. Michel, A. I Bibl. gen. 14 19 25 30 70 85 89 152 155; Il 63; HI 22; IV 64 134 145 160; VI Bibl. gen. 2 4 9 17s 32 44 49 63 66 69 75 108 124s 130 134 140s 149 153 169 184 187 189s 194 199s 202-204 206 219 223s 229s 239 242 268s 289 335. M illenaristac VI Introd. 30. Minges, P. I 27 83. Minges, S. IV 21 83 121 135, Minoritae VJ 30, 1088 INDEX NOMINUM Minucius VI 154 183 190 208. Misericordes VI Introd. 161. Mitzka, F. IV 21. Mivart, G. VI 188. Modernistae I 37 140s; II 27 113; III 77; IV 6 23 71 225; V 7 20 179 232. Moehler, J.A. VI 203. Molina, L. VI 195. Molitor, H. VI 277. Monachino, V. IV 46. Monophysitae I 8. Montânchez, J. II 1 102 109. Montanistae ÎI 36; IV 6 16 33 191 ; V 150 297; VI 327. Montefortino IV 167. Monteuses I 129. Montgomery Kitchcock, F.A. III 15. Moran, J. VI Bibi. gen. Morel IV 145. Morency, R. VI 124. Morgan. L.H. V 176. Morin IV 37 134. Morinus. J. II 37; V 56s 64 84 86s 108 116. Mormones VI 327. Morrondo, C. VI 327. Moschus, I. II 36. Mostaza, A. II 138 146. Motte, A.R. VI 66. Moulard, Μ. V 152. Muller, F.X. III 46, Müller, I.T. I 3. Muller, J.P. VI 83. Muncunill, T. VI Bibi. gen. 50 54 111 287. Muratori III 36 60. Murillo, L. II 30. Muscat, I. VI 254. Mussiter, F. VI 124. Nâjera III 114. Napoleo I V 234 248. Natalis II 64. Nautin, P. VI 274 280. Navarrus V 31. Nectarius IV 77. Neolntherani II 5. Neonicmichaei V 180. Neoplatonici VI 5. Nepos VI 327. Nerses II 123. Nestle, E. VI 22. Nestoriani I 8 130; IV 233; VI 29. Neveut, E. I 46 85 ; V 264. Nicetius V 75. Nicolas. M.T. V 166. Nicolaus II 120 129; II 47s ; V 88 117 182 190 196 296 234. Nicolaus IV II 141. Nicolaus Claraevallensis IV 68. Nicolaus de Tudeschis II 138. Nicotra, G. I 119 127. Niechaj, Μ. VI 189. Niederhuber, J. VI 38 174 209. Nielen, J.M. VI 280. Noldin, H. IV 83 155; V .84. Nominales I 79. Novationi II 113; IV 16 23 33; V 150. Novatianus I 40 70 82 129; II 45 118. Novatores I 104; IV 6 18 21 55 64 125 160 169 181 191 220. Nuytz V 195s. O’Brien, E. VI 227. Ocer'n-Jâuregui, B. VI 23. Ockham cf. Gulielmus de Ock­ ham. O’Connell, J.P. VI Bibi. gen. 22 175 209. Odoardi, G. IV 12. Oecolampadius III 77. Occumenius II 93; VI 23. Ogara, F. VI 22s. Ojetti, B. VI 204. Olivi, I. II 54. Omnebene V 118. Onclin. W. II 141; V 283. O’Neill, A. I 79; III 106. Oppenheim. Ph. VI 22. Optatus Milevitanus (S) I 122 135; II 100; III 87; IV 51 235; V 18 52. Orientates I 8; IV 250; V 13 75 86 92 232. Origenes I 11 15 143 ; II 11 33 58 75 87 152; III 48 57 86; IV 19 20 35 37 42 45 77 150 151 153 173 197 212 228 235 238; V 86 128 188 239; VI 6 35 86 98 173s 203 209 280 289 305 332. Qrirjcnismus VI 6, INDEX NOMINUM Origcnistae VI Introd. 86 98 162. Orsi 11 48. Ortolan. Th VT 137 182 237. Osiander III 99. Oswald. LH. I 88· IV 184; V 269; VI Bibi. gen. Otten. B. II 24 33 50 53 56 65 103 118 121 124 133 154: IV 222 235 242 247 249 257 263; V 16 27 44 59 64 81 105 112 150 176 192 201 211 213 221-228 236 271 281 293; VI Bibi. gen. 9 23 54. Oviedo, F. VI 186. Oxenham, H.N. VI Bibi. gen. Padanus (S) II 31 ; IV 15 16 27 33 44 46 47 68 75s 110 151 195. Pacios Lopez, A. II 65. Padalino, F. VI 308. Palanque, A. I 119. Palis. E. VI 21 167. Pallavicini II 65; IV 84 1-11. Palmieri, D. III 114 117; IV 1 38 82 124 198; V 176 183 191 209 211 213s 217 221 228 242 260 271 275 279 281 : VI Bibi, gen. 17 33 44 82 108 134 140 189 197 216s 231 239-241 254 257s 294 308 323. Paludanus I 24; IV 245. Pangerl. F. IV 21. Panneton, G. VI 49. Papias VI 327. Paré, L. VI 219. Parker. Μ. V 119. Paschalis I V 59. Paschalis II V 234. . Pascbasius Radbcrtus 111 16 92; IV 237. Pasquabgo I 113. Passaglia. C. VI 159 200 Pastor Hermae Π 11 40 42 75 118; V 39 52 239. Patuzzi, S.V. VI 141 206. Paulianizantes I 129. Pauiinislae II 36. Pau’sen VI 52. Paulus III V 234 255. Paulus V IV 248. Paulus, N. IV 218s. Paulus Samosatcnsis 1 129. Paycn V 209 ιϊοι.οοτλ iv 1089 Pelagiani I 130; II 31 53; V 152. Pelagius I I 120 125 129 136s ; II 31; VI 205 274 313. Pelagius II V 179. Pclster, F. VI 62 308. Pclten IV 228. Pepuziani V 121. Périnelle, I. IV 134. Perrella. G.M. III 55; VI Introd. 21 323. Perrone, I. IV 271 ; IV 31 64 189 197 260 293; V 167 209. Pesch. Chr. I 91 108 149 155; II 24 47 50s 65 73 79 109 121 124 133 154; III 124; IV 253 263 272; V 16 27 32 44 59 64 81 105 110 114 143 176 192 204211 213 217 221 228 236 249 271 ; VI 4 19 22 50 60 62s 91 95 125 137 140 142 162 174s 184 185s 208 215 238 240 244 254 261 265 309 317 327 330 332. Petavius, D. IV 196; V 84; VI 6 33s 66 120 173s 188s 208s 214s Peters, I. V 220. Peters, N. VI 279. Petit, L. VI 229. Petrus Alexandrinus (S) IV 183. Petrus Aureoli II 121 124; IV 245; V 22. Petrus Canisius V 84. Petrus Cantor I 54 ; V 98. Petrus Chrysologus (S) III 88; IV 118. Petrus Damianus (S) I 137 ; IV 68; V 118. Petrus de Alliaco I 79; III 117. Petrus de Alvernia VI. 289. Petrus de Bruis V 180. Petrus de Osma IV 145 186 Petras de Palude I 85 106 113; V 31 84 205. Petrus de Tarantasia V 84 174. Petrus Laodicaenus III 15 48. Petrus Lombardus I 6 20 23 31s 40 54 64 106; II 45 93; III 78 117; IV 21 79 210 242 249; V 31 64 71 98 118 143 149 162 182 200; VI 19 186 188 192 308 321. Petrus Pictaviensis T 70. Philetas VI 273. JS 1090 INDEX NOMINUM Philippus I (Gall.) V 234 248. Philippus II (Gall.) V 234 248. Philips, G. VI 14. Philips, Th. Ill 43. Philosophi acatholici VI 147. Photius II 136: IV 154; V 117. Piazzi, G. Ill 58. Piccirelli III 123. Pieper, T. VI 264 337. Pighi, G.P. VI 255. Pinsk, T. VI 124. Piolanti, A. II 19 56 65 73; III 126 202: TV 247; VI Bibl. gen. 21 32 232 261. Pirot, L. II 2 5; V 9 244; VI 267. Pistorienses IV 49 125 186 201 207 218ss. Pius IV II 99; V 10. Pius V (S) II 47 70: IV 116 177; V 112 255; VI 189. Pius VT III 101 ; IV 49 220; V 65 170 196 234 245 275 285s 293; VI 222 225 256. Pius VII V 234. n:„q vttt v 285. Pius IX V 170 181 196s 246 248 254 238 275 284 287; VI 48 64 Pius X (S) I 141 152; II 38 55; ITT 12: IV 226; V 8 179 181 ; VI 225. Pins XT T ’8 45 48 62; II 138: V 124 128ss 134 138 160s 163 166 168 170 173 181 196s 203 214 216 234s 240s 246 248s 254 256 265 268 275 285 296 : VI 53. Pius XII I 18 22 28 97 151s: IT 9 55 97 114 138 141s 149 154: TIT 80: TV 157 261 ; V 8 21 85 9.5ss 102 105 107 116 127s 134 160 181 208 234 246 248 254 285 : VI 8 31 162 177 199. Plato VI 5. Plotinus VT 5. Pohle. T. V 26: VT 2. Pohle-G'orens VT 32 137 142 155 107 217 238 261 268 330. Pohle-Preuss VI Bibl. gen. Polvcarnus IS) TV 32 40 195 ; V 52: VI 208. P-nkens. I.B. I 14. Pontificale Arelatense V 88. Pontificale Mediolanense V 53 67 88. Pontificale Radbordi V 102. Pontificale Romanum V 19 30 47 53 60 62s 71 76 80 83 86 101 118. Poore, R. I 6. Portalié, F. V 220; VI 38 308. Porteboeuf, L. VI 232. Poschmann. B TV 12 18s 30 35 40 42 44 50 66 198 214 215. Possiditis (S) IV 235. Pourrat. P. I Bibl. gen. 9 19 30 65 76 80 107 144; TT 46. Praepositinus I 54 70 79. Prat. F. TV 28: V 9 39 -11 44 ’83 185; VI 15 22s 26 162 229 261 277 279 295 304 337. Premm. Μ. IV 138. Prieto !.. V. 255. Primasius IV 236. Priscillianistae II 36; V 150 179. Procopius III 26 ; IV 238. Progressismes VI 52. Prosper (S) I 25; IV 212; VI 266. Protestantes T 8 37s 52 140; Il 4s 20 25 27 36 38 53 102 108 112s; ITT 44 77 99; TV 6 18 21 55 64 71 125 160 169 181 191 220 225 234 266; V 16 20 126 150 297; VI 29 114 223s 273. Protestantes liberales VT 6 223. Prudentius V 77; VI 188 281. Prudentius Treccnsis TV 237. Priimm, K. I 15. PsAmbrosius TT 31 106 154. PsAugustinus TV 198. PsClcmens I 56. PsDionysius I 54; IT 3 152; V 104. PsF.usebius Emissenus ITT 15. PsGregorius TV 130. PsHieronvmtts TT 03. Puig. I. VT 262 336. Puig do in Bellacasa I. T Bibl. gen. 1 41 4g»e « g·} m iri? 111 118 126 139 147; TT 33 45 47 50 56 63 109 111 124 133; ΤΠ 29 64 75 97 113 123 126 132 : TV 1 5 22 35 47 52 62 69 81 105 113 122 143 153 178 188 199 208 222 220 231 248: V 3 14 16 27 42 44 59 64 69 81 105 110 114 176 102 201 213 217 228 236 271 281, ________ INDEX NOMtNÙM______________ IÔ9l Puller IV 22S. Puzo, F. Ill 274; IV 229; V 39; VI 264. Pythagoras VI 5. Q uakeri II 36 102. Quasten, J. Ill 85. Quera, M. Ill 123; IV 120 134 285; V 69 92 99. Qiiesnel IV 125. Quilliet, H. VI 14 40 179. yinn IV 22. Rack, Μ. II 68. Kahmani V 27 54 116. Rahner, H. II 116: IV 157. Rahner, K. Ill 182. IV 66. Rambaldi, G. I 104s 113. Ramirez, J.M. VI 49-52 57s 64 66 79 82 292. Ramirez, L.C. Ill 76 78 99 100 121. Rath, Μ. VI Bibl. gen. Rationalistae 11 5 20s 27; III 11 77; VI 161 273 312. Ratramnus III 16 92; V 75. Rauschen IV 37. Raymond IV 21. Raymundus de Periaford (S) V 118. Regalis tae V 175 274 284 286. Rehm, Μ. VI 21 267. Rcinach, Th. IV 225. Reinhold I 92. Reitzenstein II 5. Remy, P. I 79. Renan, E. IV 225. Reiié. E. II 2. Rhabanus Maurus I 300; III 16 92; IV 237; V 75. Rhote VI 161. Riccjardelli, R.M. I 85. Ricciotti, G. VI 36 279. Richard, . Μ. VI 4 6 84 141 147 161s 174 182 203s. Ri<-b->r,i..«· „ MnriiaviHa I 79 106; IV 245; V 84 205s; VI 248 307. Richardus Cantuar. V 98. Richardus Ciccstrensis I 6. Richardus Fishacre I 79. Richardus Victorinus IV 79. Rigaux. B. VI 264. Right, C. VI 27. Rimml, R. IV 129. Ripalda, J. I 88; VI 82. Ritsch, A. IV 228; VI 6. Rituale Mediolanense IV 250s. Riluale Romanum IV 250; V 30. Rive, 13. V 267. Rivière, J. Ill 22; VI 27 29 44 161 182 310. Robertus Curtonus I 54. Robertas de Flamcsburg IV 64. Robertus Pullus 1 30 106; 11 121 ; IV 79. Robin, E. VI 279. Robleda, Ο. V 195 201. Roebling, A. VI 327. Rocholl, N. V 166 270. Roesler, A. VI 188. Rohmer, J. V 166. Roig Gironella, J. I 85. Rolandus Bandinelli I 6 106 ; V 273. Romanus (S) II 45. Romeo, A. VI 58 264. Romeus II 64. Rond-» ît vi 169 203 219 304. Rosadini, S. VI 327s 332. Rosminius, A. Ill 110; VI 66. Ross. H V 119. Rosset. V 209. Rossi, A, VI 62. Rossi, G. VI — Roure, L. VI 5 161. Rousseau, Ο. VI 14. Roy, L. IV 77. Royer, J. VI Introd. 279. Royo, A. VI Bibl. gen. Ruch, C. II 116 152: III 8 13 25 34s 39s 40s 43 46 81 ; IV 222 242. Rufinus I 54 109; IV 63; V 118; VI 6 280. Ruinart, Th. VI 39 167 281. Rupertus Tuitiensis V 98. Rus, N.G. IV 213. Rusch, A.C. VI 27. Ryan, J.A. V 223. S abelliani II 36. Sachs, T. VI 159 172. Sacramenlarii III 77. Sacramenlarium Corbeiense V S3. Sacramentarm m Gelasianum II 132; V 86 88 190. 1092 INDEX NOMINUM Sacramentarium Gregorianum II 132; V 53 86 190. Sacramentarium Leoninum V 86 190. Sacramentarium Serapionis II 106; IV 239. Sadducaei VI 147 273. Sagnard, F.M.M. VI 55. Saguens 111 114. Sagüés, J. II 63; VI 124. Saias, 1. 1 65; VI 187. Salaverri, 1. 11 12; 111 276; VI 261. Salmanticenses I 43 89 149; 11 98; IV 89; V 84; VI 63s 82 84 94 111 125 250 295. Salmeron, A. 1 113; V 244; VI 192. Saltet, L. I 120 136s. Sanchez, T. V 84 203 209 211 284 292. Sanders, P. Ill 111 114. Sapricius, II 83. Sasia, J.C. VI 161. Sasse l.B. I Bibi. gen. 91 149 155; II 104 154s; III 15; IV 205 242, V 3 16 27 44 59 81 176 183 192 213s 228 281. Saunders II 68. Sauras, E. Il 98 154; VI 189 194. Scaglia, P.S. VI Bibl. gen. 39 231 281 316. Schalzgrüber V 292. Scheeben, M.J. 1 88; IV 234; VI 65 108 295 337. Schegg, IV 228. Scheil V 227. Schell, H. II 64s; IV 241 262; VI 6 161 214. Scheller, J. IV 210. Schelstrate I 8. Schermann IV 239. Scheurer, G. VI 280. Schilder, K. VI 49. Schilling, Ο. VI Introd. Schütz, C. VI 273 283. Schismatici graeci IV 160. Schiwietz St. VI Bib!, gen. Schleiermacher VI 52. Schmaus, M. Bibl. gen. Schmid. F. VI Introd. 215 239 249 276. Schmid, J. VI 264. Schmid-Angerbach. J. VI 327. Schmoll, P. IV 04. Schneider, W. VI Bibl. gen. Schoemann, . J.B. VI 6. Schôtz, D. VI 21 227. Scholasticus, J. 1 137. Schopenhauer VI 52. Schouppe, F. X. VI 219. Schutz, R. VI Intr.od. Schultes, B. IV 21. Schwane VI 327. Schweglev V 243. Schwetz V 269. Scotislae 1 27 140 ; VI 122. Schmitt III 48. Scotislae IV 83 91 135. Scotus I 24 31 54 65 70 106 139 140 145; Il 45 104 121 123s; III 48 117 123 124; IV 21 72 79 113 135 198 206 242 245 249 256; V 31 64 84 88 200 205s 208; VI 60 82 93 96-98 109 .122 187 194 214 249. Scotus Erigcna VI 66 203. Sedltnayer III 119. Sedulius II 93. Seeberg IV 172. Segarra, F. VI 239 288s 292 294 305. Sclvaggi, F. Ill 119. Sergius I 125. Serrv, H. I 113. Séville III 5. Sfrondati II 65. Sickenberger, J. V 244; VI 229. 333. Sigmund, J. VI 260. Silvester I (S) V 10 73. Silvius V 84 195 208. Simeon Thessalonicensis VI 30. Simeone, L. VI 22s 277. Simmonct V 84. Simon Magus II 115; V 215. Simonin-Meerssemann I 79 Simons V 175. Siricius (S) I 129 136; II 99; IV 50s; V 21 49 138 190 216 279. Sirmond II 124; IV 37. Siuri, Μ. VI Bibl. gen. 44 79 82 123 137 142 169 179 182 184 186s 192 195 214s 217 239 241 244 249 254 257 275 302 307s. Siwck, P. VI 5. Sixtus IV VI Introd. 225. Skrinjar, Λ. VI 267. i λ DEX NOMINUM Socialistac V 215 232. Sociniani ' ' 161 273. Socrates IV 77 149 154 196; V 52 150s 221. Sodar, B. VI 227. Sola, F. V 108 115. Sola, G. I 152. Soto, D. 1 24 26 44 91; II 65 82 121; IV 113s 120; V 252; VI 123 214s 242 292 302. Soto. P. IV 113 120; V 84 251 284. Soubcn, J. VI Bibl. gen. Sozomenus IV 46 77 149 195; V 151 221. Spacil, ΪΙι. I 8; II 1 45; IV 222 224; VI 230. Spadafora, F. VI 267s. Spallanzani, C. I 19. Spencr 11 108. Snicq, C. VI 21s 69 117 141 146 150 199 207 229 267 300. Spiritistae VI 161. Spitta III 5. Spinghetti P. II 55. Stange, A. VI 138. Statuta Ecclesiae uiinQtia V 65 67 85 97s. Staudinger, J. VI Bibl. gen. 260. Stcgmülïer, F. IV 145. Steimen, Ρ.Λ. VI 255. Stentrup, F.A. VI 260 267 340 Stenhanus I (S) I 128 129 130 136; II 99. Stephanus II V 117. Stephaniis \ugustodunensis III 100. Stephanus, II. VI 124. Stephanus de Balgiaco V 98. S’iglmayr, .1 VI 43. Stoicismus VI 52. Stokums, W. Il 63. Stolz. A. VI 124 192. Strabo II 45 87. Strake I 70. Storff, U. HI 123. Straub A. II 148; VI 239. Stribonio, Μ. I 113. Strong IT 5. Stuart Mill VI 52. Stufler. I. I 85; TV 38 42 66 214; VI 7 194 196 197. Suarez. Fr. I 9 13 14 23 24 25 32 33 41 44 58 59 65 75 76 78 1093 83 86 88 89 139 142 149 ; II 19 24 33 45 48 50 64s 69 74 79 90 109 121 124 133 147 155; III 25 75 97 101 108 110 113 117 119 120 123 129 132; IV 1 59 72 77 89 93 97 104 106 113s 120 124 135 157 167 177 180 185 193 198 204 206 210 215 245 249 253 256 263 265 272 274; V 64 84 260; VI 4 19 23 25 27 43s 47 50s 54 60 62-65 79 82 84 91 94 96s 107-109 111 120 125 127 133s 136s 141 179 182 186s 189 196 199s 202 206 211 214 217-220 228 238-242-244s 247s 250 253-257 260 267-271 283 288 294s 298 300 302 308s 320 322-324 330 333 335 340s. Summa Sentential um III 78; IV 79. Sutcliffe, E.F. VI Introd. Sylvester Maurus V 84. Sylvester Prierias I 106 113. Sylvius, F. V 70, VI 186 292. Symcon Thess. IV 250. Synodus Londinensis III 78. Sivete, H.B. VI 231. SYMBOLA : — Apostolicum VI Introd. 22 48 99 274 313. — Athanasianum VI Introd. 22s 48 99 148 162 205 274 291 313. — Epipltanii VI Introd. 22 99 274 313. — Eides Damasi VI 99 148 162. — Nicaenum VI Introd. 22 313 — Nicaeno - Constantinopolita num VI Intrcd. 22 274 313 342. — Toletanum V 179; VI Introd Szczygiel, P. VI 279. Tacchi Venturi, P. V 176. Tafi, A. V 243. Tanner, A. V 84 118 134; VI 62 Tanquerey, A. IV 83; V 32 64 84; VI 29 204 211 273 327. Tapia, J. Ill 44 46 48. Tapper IT 124: V 84 92 251. Tatianus VI 280. Teetaert, A. IV 198. Teixidor, A. IV 129. 1094 INDEX NOMINUM Teixidor, L. VI 82. Temifio, A. I 94. Tepe I 149. Ter Haar, F. IV 142. Ternus, J. III 119; IV 56 59. Terrien, J.B. VI 63. Tertullianus I 11 15 19 40 56 70 82 127, II 3 11 19 31 33 36 42 45 53 58 76 87 90 93 100 106 118 132 154; III 15 37 48 72 86 106; IV 6 16 19 23 33 37 40 42 46s 58 75s 103 110 118 128 151 169 173 183 191 235; V 52 73 127 137 150 152 163 187s 190; VI 22 30 154 166 208 273 280 283 312 316 318 327. Testamentum D.NJ.Christi II 133; V 27 56 67 86. Testes lehovah VI 29 161. Theiner III 79; IV 116 141. Theissing, J. VI 49. Theodora episcopa V 59. Theodoretus II 36 93 128; III 26 37 55 59 71s 87s 106; IV 212 235 238; V 149 152 221; VI 66 102. Theodorus Mop.uiestcnus HI i5 65 88 106. Theodulphus Aureliancnsis IV 154 250. Thcoph'his Alexandrinus III 26 87 ; V 86. Theophilus Antiochenus I 40 70 82; II 118; VI 102 154 165. Theophylactus II 93; VI 30 203. Thcorianus II 123. Thiel, A. III 106: IV 212. Theosophismus VI 5. Theotimc de Saint-Juste VI 266. Thibaut, R. VI 266. Thnetopsychitae VI 29. Timotheus Alex. V 86. Timotheus Constantinopolitanus I 136. Thomas (S) I 9 13 20 22 23 24 25 31 54 58 61 62 63 64 65 70 74 75 76 78 85 88 99 106 107 113 117; II 1 19 24 33 43 45 47 49 50 65 74 81 85 91 96 99 109 119 121 124 131ss 152ss; III 48 108 109 117 119 120 126; IV 1 20 28 34 79 86s 89 93 95 104s lllss 122s 124 134 158 157 165 167 174 178 184s 198 205s 207 210 213 221 222 227 242 245 249 253 256 260 263 268 272; V 3 I6s 27 31 44 59 64 69 72 81 92 105 122ss 142 156 174ss 192 205s 213 228 241 249 260 270s 281 290; VI Introd. 2 19 23 27 30 45 50s 57 60 62s 64* 82 84 93s 96s 104 106s 110s 113 120 124s 130 132-134 136s 141146 155s 159 169 179 182 184189 195 197 200 202 206 212 214 217-220 222 229 232 234 236240 242 244 247s 250 253 256s 261 268s 270s 278s 282s 285288 292 294s 298 302 305-310 318 320-322 324 333 335s 340s. Thomas ab Argentina I 106. Thomas Cantuariensis (S) V 98. Thomas Waldensis IV 89. Thorn istae I 88; VI 4 194. Tillmann, F. VI 260. Tischendorf, C. IV 235; VI 22. Tito de Ottone VI 219. Tixeront, J. VI 6 35 161 174s 273 289 312 327 332. Tobac, E. III 64; VI 267. Toledo, F. I 149; II 65; III 18 57 61 117 124; V 84; VI 113 124 196 206 215 217. Tongiorgi III 114 117. Tournay, R. VI Introd. Tournebize, F. VI 141. Tourncly I 91 ; IV 134; V 116 122s; VI 197. Traditio Apostolorum II 128 140; V 27 47 116. Trepat, J. IV 229. Tressanus IV 236. Trombetta, A. IV 21. Tromp, S. V 235 285. Trouvenin, A. 1 107. Trucco, F. VI 337. Tuyaerts, Μ. I 85. Tylor V 175. Tymczak, A. V 64 84. Tyskiewiez, S. VI 160. Umberg, I.B. I Bibl. gen. 22 149 la2; Il 57 111 116 121 152s; ΙΠ 17; IV 22 88 54 57 228 239 245 253 256 263; V 217 267 cf. Lereher. Unitarii II 27 36 53 102. INDEX NOMINUM Unterkirche, F. Ill 119. Unterleiclncr. A. 1 85. Urbanus II 1 125; IV 217; V 71 79 118 234. Urbanus VIII V 255. Urdânoz, T. VI 18 194. Urrâburu 111 97. Vacant, Λ. IV 79 96; VI Introd. 146. Vaccari, Λ. Ill 52 55s; V 242 244; VI 22. Vacandard, E. ÎV 37 149 157 195 198, V 299; VI 147 223. Valentia (de) G. I 88; III 117; IV 210; VI 43 123 134 239 289 302 309. Valentinianus, F. II 73. Valentinus V 215. Valois. N. VI 30. Valton, E. V 281 283; VI 27. Van Coppenolle, E. VI Bibl. gen. Vandenberghe, Λ. VI 18 289. Van den Eercnbeemt, L. VI 267 Van der Meersch, I. VI 203 275 289. Van Epcn I 65. Van Hoonaeker, A. Ill 67; VI 267. Van Hove, A. I 79 85; ITT 126. Van Imschoot, P. IT 11 30. Vannicclli, L. V 223s. Van Noort, G. I 85 149; II 65; III 126; IV 256 262 276; V 64; VI Bibl. gen. 113 216. Vansteenbcrghc. E. I 89. Van Roowa IT 63. Van Rossum, G.M. V 81 84 86 98. Varigno ITT 114. Vaucher. A.R. VI 327. Vawcr, B. V 244. Vazquez, G. I 23 24 91 139; II 82 104; ITT 117 124; TV 120 184 206 210 245; V 50 84 116 189; VI 19 60 62 75 79 82 97 113 134 136 187 195 214. Vega, A. IV 114. Vellico. A. ITT 123. Verbaar, J. VI Bibl. gen. 113 216. Verhamme, A. VI 161. Vcrmeersch, A. I 48. Vernet, F. ΤΠ 94; VI 203 223 273 1095 Viarda, A. VI 337. Vietor Antiochenus IV 235. Vidal, P. II 97; V 209. Vigil, F. V 274. Vigilantius VI 29. Vigilius VI Tntrod. 162. Vila, S. V 138. Villegas, B. VI 327. Villeneuve II 154. Villien, A. V 228 242. Vincentius Lirinensis I 132. Vitalianus I 137. Vitoria, F. I 91 ; TV 114 245. Vitti, A. VI 14 138 229. Viva, D. VI 109. Vizmanos, F. V 299. Vogels, H..T. VI 22. Von der Hardt TH 119. Von Holtum, G. I 61. Von Schatzler 1 76. Von Soden, H. I 14; IV 228; VI 22. Von Stomberg II 32. Vosté, J.M. VI 22 264. Vouaux, L. V 150. Vrede, W. VI 14 69 74 336. Vuillermet, F.A. V 264. Wadding. L VI 30. Waffelacrt, C.F. VI 77. H'aldenses I A 7i 119 120; IT 108 113; IV 64 225s; V 180 215. Walter, E. II 1. Walty, T.N. IT 64. Walz. I.B. VI 248. Weis, B. II 32; IV 228. Weis, C. IV 167. Weisweiler, H. I 79; Til 99; IV 198 242 256. Weizsàcker III 5. Wellhausen TH 5. Wernz, F.X. 11 97; V 64 114 20·) 273. Westermarck E. V 175. Wetter III 7. White. E. VI 161. Wickenhauser. A. VI 321 333. Wicleff I 119 120; IT 108 113 136 137: ITT 76 99 100 114: IV 44 145 219 225s; V 31 108. Wicleffitae I 28 104 120 154; IV 191. Wieland TIT 21, 109 6 INDEX NOMINUM Wilmart, A. Ill 94. Wilson. H.A. Ill 36; V 190. Winklhofer, A. II 63; VI 270. Wirceburgenses I 91 149; II 47 124; IV 134: V 64 84 196 209. Witesse, J. IV 122. Wolf, Ch. VI 52. Wundt VI 52. Wüttke, G. Ill 57. Xiberta, B. I 79; IV 93. Z acharias I 129. Zahn, F. IV 228. Zahn, J. VI Bibl. gen. 249. Zahn, T. II 32. Zeiger, J. IV 45. Zellar, H. VI 270. Zeno VI 52. Zcpherinus (S) IV 41. Zinsferle, F. Ill 67. Zolli, 9. VI 21. Zorell, F. II 2 11; IV 228s; V 5 9 17 29 46 59 62· VI 71 7-1 124 140 211 229 300. Zosimtis II 54. Zwinglius I 3 37; II 5 37; III 77; VI 223. Zychlinski, A. Ill 127; VI 18. ·> INDEX RERUM N. B.—Numeri romani tractatum designant, orabici autem numeros maraincJcx Ablutio baptismalis II 35 39 45; est materia proxima baptismi 34; requiritur triplex ad liceitatem 46. Acolythatus est ordo minor V 71 ; non sacramentum 60s ; eius munus 62; institutio 73. Actus heroicus caritatis in ani­ mas purgatorii VI 255. Actus paenitentis IV 86. Adulterium non solvit matrimo­ nium V 234. Adultus quis IV 265. Adventus Christi secundus VI 261 ; momentum eius 262 ; signa ei praevia 263-268. Aeternitas beatitudinis VI 96107 ; secundum quae elementa habetur 108; infert securitatem eius in beatis? 109; duratio beati est aevum 110; aeternitas inferni 159-178;; Patres de ea quid sentiant 165s ; probatur ex ratione naturali? 169; dan­ tur exceptiones a poena qua aeterna? 179. Amentes valide baptizantur II 86; confirmantur 149; recipiunt extremam unctionem 265. Amor in beatitudine formali es­ sentiali VI 64-83. Angeli an possint esse ministri baptismi II 92; in iudicio ho­ minis particulari VI 44. Anima purgatorii quaenam sit VI 221 ; pro ea datur suffra­ gium fidelium vivorum 222236 ; etiam preces beatorum 222 ; est secura de sua salute 243 ; eot confirmata in gratia 244; magno gaudio fruitur244; nequit mereri et satisfacere 245; mere satispatitur 245; potest orare pro se ct proba­ bilius pro nobis orat 247s ; quando et quomodo purgatur a peccato veniali 249s; a malis habitibus 251 ; quot animae adeant purgatorium 258; sunt in statu medio, nec viae, nec termini 4 (cf. Suffragium). Antichristus veniet ct an sit per­ sona individua VI 264. Apokatastasis quid sit VI 6. Apostoli an fuerint baptizati II 90. Aqua materia baptismi II 46; qualis esse debeat 35; debet benedici, ex usu antiquo, in baptismo sollemni 46. Aqua lustralis non requiritur de necessitate ad baptismum pri­ vatum, sed commendatur II 46. Arcani disciplina in sacramen­ to extremae unctionis IV 234. Aspersio potest adhiberi in col­ latione baptismi valida II 45. Attritio bonitas moralis IV 124. 131 ; valor in sacramento 132 141 ; ad extremam unctionem va’ida 242. Auctor sacramentorum Chris­ tus immediate I 139 145; in specie ct in genere 147 152. Auctoritas civilis quid possit relate ad leges matrimoniales V 282 292s. Aureola in beatis, cius notio, na­ tura, quotuplex detur VI 137. 1098 INDEX kEKUM JSalsamum quid sit II 123; an dc necessitate confirmationis 123s. Baptisma seu baptismus brevis delineatio historica 4s ; est sacramentum 25s ; differt a baptismo loannis 20 ; essenorum, proselytorum, etc. 21s; institutio 19; materia essentia­ lis 34s; ritus per aspersionem, infusionem, immersionem 45 ; in primaeva Ecclesia 35 ; trina an unica ablutio necessaria 46 ; materia necessaria 34s; lici­ ta 35; forma 34s 49; trinitaria 41 ; in nomine lesu 47s ; expri­ mi debet actio baptizandi ct persona baptizata 49; effectus baptismi 94s; regeneratio spi­ ritualis 94; remissio totalis cul­ pae ct poenae 95 ; infusio gra­ tiae et donorum 96; ingressus in Ecclesiam sive incorporatio in Christum 6s 97 ; initerabilitas 99 ; gratia sacramentalis 97 ; necessitas baptismi 50s ; quan­ do inceperit 52; pro pueris 51 63s; minister baptismi 91s; subiectum 85 ; baptismus par­ vulorum 86; character 98; fi­ gurae biblicae 33 ; baptismus flaminis, fluminis, ignis inter se comparantur 84; baptismus pro mortuis 93; VI 15; protestantium conversorum II 102 ; re­ viviscentia 103s ; obex 103. Beatitudo, eius notio et divisio­ nes VI 51 64; multiplici for­ mula iustis promittitur 48; beatitudo supernaturalis in hac vita? 47; datur beatitudo na­ turalis? 62; beatitudo essentia­ lis obiectiva est solus Deus 5059; at secundum omnia quae sunt in Deo? 60; creaturae etiam aliquo modo prout sunt eminenter in Deo? 57 61 ; bea­ titudo essentialis formalis, eius notio 64; quibus actibus con­ stet 64-75 ; eius essentia physi­ ca et metaphysica 79-83 ; au­ getur resurrectione gloriosa corporis? 308; beatitudo essen­ tialis simpliciter sumpta (seu simul obiectiva ac formalis) est immunis a peccato 84-91 (cf. bnpeccabilitas beati) ; ae­ terna 96-107 (cf. Aeternitas') ; inaequalis 111-121 (cf. inae­ qualitas beatitudinis) ; cogit beatos ad perfectius semper agendum? 95; beatitudo acci­ dentalis in genere, eius notio 125s ; exsistentia 127; ampli­ tudo 128; inaequalitas 129; augmentum 130; beatitudo ac­ cidentalis in specie, de bonis animae in genere 132 ; bona in­ cidental's in specie, de bonis 134; bona voluntatis 135; do­ tes beatorum 136; aureola 137; societas caelestis 138; bona cor­ poris gloriose resurgentis 295306 ; amoenus locus caeli 140 ; beatitudo corporis gloriose re­ surgentis in quo sit 302; est accidentalis an essentialis? 307 ; auget beatitudinem essentialem animae? 308 (cf. Societas cae­ lestis). Bona matrimonii V 157s. C adaver catholici, observantia in istud VI 27. Caelum est locus determinatus, amoenus VI 139s; ubi est? 140. Caritas an requiratur ad baptis­ mum adultorum II 85; ad ex­ tremam unctionem IV 262 ; an suppleat baptismum II 62 66s. Causalitas sacramentorum quoad gratiam I 36-41 ; quoad characterem 51-60; ex opere operato 67-74 ; stricta 78-81 ; immediata 82-86; physica et moralis 87-93. Character sacramentalis I 51-60; cius munera 61-63; natura phy­ sica 65 ; in baptismo II 98 ; in confirmatione 154; sunt distinc­ ti 145; in ordine V 130s; di­ stincti in episcopatu et presby­ teratu 131 ; an imprimatur in matrimonio 269. Chrisma quid sit II 123; ab episcopo benedicitur 123 ; an INDEX RERUM simplex sacerdos possit illud benedicere 123; est materia proxima confirmationis 123s; fit chrismatio in fronte 124. Christus iudex in iudicio parti­ culari VI 44; quid praedicavit cum descendit ad inferos? 14; passus est in vita poenam dam­ ni? 182; eius sat'sfactio et ani­ mae purgatorii 235 ; adveniet in fine mundi et quomodo 261 ; indicabit vivos ct mortuos 318 (cf. Verbum). Civile matrimonium V 295. Clandestina matrimonia an va­ leant V 287. Clerici maiores peccatores IV 51. Clericorum obligationes V 129 136. Coelibatus ecclesiasticus V 137. Coena ultima relatio ad Eucha­ ristiam III 4-38. Communio non pertinet ad es­ sentiam sacrificii Missae III 190-195; efficit unionem cum Christo 247-257 ; etiam in cor­ pore 258; gratiam auget 247257 ; caritatem excitat 247-257 ; liberat a venialibus 259-263 ; nraeservat a mor*a'ibns 25926.3; minuit concupiscentiam 259-262 264; producit primam gratiam 265 ; poenas remittit 265 : est pignus vitae aeternae 266-270; auget unionem inter membra Ecclesiae 271-276 ; communio pro animabus pur­ gatorii VI 255 Communio sanctorum et suf­ fragium pro anima purgatorii VI 232. Compositio metanhysica sacra­ mentorum I 15-21 ; physica 2634. Comprehensores qui sint VI 4 63. Concupiscentia non est beatis VI 92. Confessio integra, eius necessi­ tas IV 144-154; formaliter in­ tegra 155; generiça 155; publi­ 1099 ca et privata 156; peccatorum venialium 157; confessio fidei seu martyrium non supplet or­ dinationem sacram V 27. Confirmatio notio II 106; de­ lineatio historica 107s; defini­ tio 111; est sacramentum 110s; institutio 121; materia 123s; forma 132; minister ordinarius 134s ; extraordinarius 135s ; quid faciat facultas confirman­ di presbytero collata 144: sub­ iectum confirmationis 149 ; necessitas 150; effectus 151s; character 154. Conflagratio mundi ante resur­ rectionem an post eam adven­ tura VI 268 (cf. Naturae phae­ nomena). Consensus ad matrimonium V 144. Contractus matrimonialis quid sit V 144; constituit sacra­ mentum 193s; nec ab eo sepa­ rari potest 195s ; fieri potest di­ versis modis 202. Contritio notio IV 99-105 ; ne­ cessitas 106-114; efficacia 120; obiectum 121 ; intensitas 122 (cf. Caritas). Consecratio in Coena III 1018; est actio transsubstantiativa 97-130; et fonnaliter obla­ tiva 190-195 ; iuxta diversas explicationes theologorum 198202 ; iuxta doctrinam Eccle­ siae 204-207 ; iuxta explicatio­ nem probabiliorem 208. Copula carnalis non est de es­ sentia matrimonii V 204; red­ dit matrimonium prorsus in­ dissolubile 247. Corpus Mysticum consumman­ dum post indicium finale VI 342. Corpus resurgens erit commu­ niter ex materia tempore mor­ tis habita VI 294; quid fiet corpus infantis 294; corpus resurgens damnatorum 309; corpus resurgens iustorum erit immortale 295 ; ornatum clari­ tate, impassihilitate, agilitate, 1100 INDEX RERUM subtilitate 296-300 ; hanim do­ tum excellentia et modus in­ fusionis 301s; erit perfectum quoad membra, speciem ac figu­ ram, aetatem apparentem, et eiusdem sexus quo erat in vita 303; fruetur convenienter sensibus, non vero functione generativa nec probabilius nutritiva 306; respectus gratiae sanctificantis ad resurrectionem gloriosam 304 (cf. Resurrec­ tio). D aemones in iudicio hominis particulari VI 44; torquent animam purgatorii ? 239. Damnatus cognitione naturali non caret, certe supernatural! ac proin fide et habitu et ac­ tu VI 191s ; etsi dolet de suis peccatis ob poenam, est obsti­ natus in malo 193s ; suis ma­ lis actibus non auget poenas, at peccat iis formaliter? 197s; quoti sunt damnati? 199; om­ nes damnati sunt semper in inferno? 218; quali corpore re­ surgent 309 (cf. Obstinatio). Decretum pro armenis cius va­ lor dogmaticus V 92. Diaconatus est sacramentum V 45s : eius munus 47 ; materia 82s 94s ; forma 101; institutio 55 ; necessarius ad ordines su­ periores 79. Diaconissae V 56s. Divortium quid sit V 231 ; an adulterium det causam divor­ tii 234. Dona Spiritus Sancti manent in beatis? VI 133 135. Dos in beatis, eius notio, natu­ ra, quotuplex datur VI 136. E cclesia offertur in Missa III 174; offert Missam 184-188. Elias mortuus est? VI 21; ve­ niet in fine mundi? 267; ei tribuitur conversio iudaeorum 267. Epiclesis III 245. Episcopa V 59. Emscopatus est sacramentum V 28s: a presbyteratu distinctum 29 39s ; institutio an iuris di­ vini 44 ; materia 82s 94s ; for­ ma 101; munus 30; subiectum 121; minister 106; requi­ runtur tres episcopi consecran­ tes, sed non ad validitatem 116; character 130ss. Eschatologia quid sit, de ea Ve­ tus Testamentum VI Introd. Eucharistia origo III 4-9; in­ stitutio 30-38; primaeva cele­ bratio 39ss; promissio 43-51; praefiguratio in oblatione Mel­ chisedec 52-63 ; praenuntiatio per Malachiam 64-72 ; est sa­ cramentum 228-233 ; intrinse­ ca constitutio 236-240; unitas 242 ; materia 243 : forma 244s ; effectus 246-277; necessitas 279-284; adoratio 234 (cf. Mis­ sa, Praesentia, Transsubstan­ tiatio). Evangelium praedicandum in to­ to mundo ante adventum Indi­ cis VI 263. "Ex opere operato” I 67-74. Exorcistatus est ordo minor V 71; non sacramentum 60s; eius institutio 73 ; munus 62. Extrema unctio notio IV 224; est sacramentum 223s; institu­ tio 242; materia 244 250; for­ ma 244 252; effectus 254s; condiciones ad remittenda pec­ cata 262 ; quando conferatur gratia 263; subiectum 264s; minister 265 ; numerus sacer­ dotum in administranda ex­ trema unctione 272; adminis­ tratio extremae unctionis ap­ parenter mortuis 273 ; necessi­ tas 274; iterabilitas 275; revi­ viscentia 276. J< ideles offeruntur in Missa III 174s; offerunt Missam 184188. Fides ministri sacramentorum I 126-137; datur in damnato? VI 192. INPEX RERUM . Finis eius divisiones, ultimus et beatitudo VI 46. Forma baptismi II 34s; con\ firmationrs 132; paenitentiae \ IV 90s: verba necessaria 93; l sensus 93 ; forma indicativa et ' deprecativa 94ss ; modus eam proferendi 97 ; extremae uncI tionis 244 252; ordinis V 82 ( 95 101 ; matrimonii 205ss. Gaudium in beatitudine formali essentiali VI 61-83. Gehenna sensus vocis VI 146. Gratia sacramentalis I 36-41 ; natura 42-48; mensura 75; in baptismo 11 94s; in confirma­ tione 152s; in extrema unctio­ ne IV 258; in ordine V 128; in matrimonio 264; sanctifi­ cans. relatio eius ad gloriam VI 124; ad resurrectionem glo­ riosam 304. H enoch mortuus est ? VI 21 ; veniet in fine mundi ? 267. Hostia pro peccatis IV 29. Ignis inferni varia eius, notio VI 201 s; est proprius 200-213; quid Patres de eo senserint 208s: quomodo cruciet spiritus et animas separatas 214-216; ignis iudicii 268 ; purgatorii 239. Tmmersic in baptismo II 45. Impeccabilitas beati IV 84-95 ; radix eius 93s; est impeccabi­ litas mctapbysica an physica? 94; inferi immunitatem a con­ cupiscentia 92. Impedimentum matrimoniale, quotuplex V 273 ; Ecclesia ha­ bet auctoritatem ponendi im­ pedimenta dirimentia 272s; non autem potestas civilis 282. Impositio manus quaenam re­ quiratur ad confirmationem II 123 ; ad ordinem episcopatus, oresbyteratus et diaconatus 35 ; in paenitentia IV 89; ad ordi­ nes sacramentales V 82s 94s; 1101 an requiratur tactus physicus 105 : ad' presbyteratum an re­ quirantur duae mantis 103s. Inaequalitas beatitudinis VÎ 111-121; eius radix 122; spe­ cifica? 123: in quo sit ea 113. Indissolubilitas matrimonii quotuplex V 230; intrinseca unde oriatur 169 229s 241 249; cur matrimonium ratum ct non consummatum sit dissolubile extrinsece 253-260. Indulgentiae notio IV 217 ; fun­ damentum 218s; utilitas 220; condiciones 221. Infantes baptizari debent quam primum II 86s 89; sine bap­ tismo non salvantur 63s 87 ; nisi per martyrium 63s 68 81 ; valide confirmantur 149. Inferi descensus Christi ad eos VI 14. Infernus sensus ct usus vocis, sumitur ut locus et ut status VI 146: ubi est infernus ut locus? 217s; sunt in eo sem­ per omnes damnati? 218 (cf. Poena inferni). Infusio est ritus validus bapti­ zandi II 35. Institutio sacramentorum a Christo immediate I 139-145; in specie et in genere 147-152; baptismi II 19; confirmationis 121 : cx*remae unctionis IV 242: ordmis V 44; matrimo­ nii 140 192. Intentio ministri sacramentorum I 102-110; interna 111-117. losaphat locus iudicii universaVs? VI 323. ludaei convertendi ante adven­ tum Indicis VI 266. Iudicium particulare quid sit VI 9; habetur mox post mortem et statim exsecutioni mandatur 27-43; quid Patres de hac re senserint 30 35-39 ; iudicii adiuncta: natura, index, etc. 44; iudicium universale vivorum et mortuorqm habebitur in se­ cundo Christi adventu 310317 ; convenientia eius 317 ; 1102 INDEX RERUM iudex 318; assistentes iudicii 319; quinam indicandi 320; materia iudicii 321 ; huius mo­ dus 322; eius locus 323; ignis 268. lurisdictio non est actus confir­ mandi II 144. L ectoratus est ordo minor V 71 ; non sacramentum 60s ; cius institutio 73 ; munus 63. Lotio pedum I 12. Manus impositio (cf. Imposi­ tio manus). Maria mortua est? VI 24; ob ipsam damnatus punitur infra condignum? 186. Martyrium quid sit TT 68; eius efficacia 68 81 ; dispositio re­ quisita 52 83: quomodo obti­ neat effectum 80; an valeat sine caritate 83 : non supplet ordinationem V 27. Materia et forma sacramento­ rum I 26-34 ; materia sacra­ menti baptismi II 34s ; confir­ mationis 123s; extremae unc­ tionis IV 244s ; ordinis V 82s 94s 101 ; matrimonii 208. Matrimonium notio V 142 147s; institutio 140; in lege naturae 142s; sanctitas 140 150s; ratum et legitimum 144; necessitas 153s ; cius fines 157s; prima­ rius 158s; secundarius 163; modernae quaedam opiniones 165; proprietates 167s; ind'ssolubilitas 169: unitas 173: snectat ad auctoritatem religio­ sam 174; inter christianos est sacramentum 177s; a Christo institutum 192; transiens, non permanens 203: constituitur ip­ so contractu 193s: potest d!vers's modis fieri 202; cius materia et forma 205-207 : mi­ nistri 208: usus matrimonii non est de eius essentia 204; ef­ fectus 213s; imitas 124s ; polygamia prohibetur 217s ; etiam non baptizatis 227; at seciintlaç jiuptiae permittuntur 226; indissolubilitas intrinseca 229s; sed extrinsece aliquando dis­ solvi potest 245 ; gratia sacramentalis 264; quasi-character 269; Ecclesia potest apponere, condiciones et impedimenta/ 272s ; non vero auctoritas ciJ vilis 282; potestas in matrmo nia mixta 291, et infideliun 292 ; matrimonium civile 295. Melchisedec, eius obla'io typus Eucharistiae III 52-63. Metempsychosis quid sit VI 5. Millenarismus notio VI 325s; eius fautores 327 ; reicitur 328333; Ecclesiae felix status ali­ quando futurus? 334. Minister sacramentorum, potes­ tas I 96-101 ; intentio 102-110; inferna 111-117; nrobitas 118125; fides 126-137; minister bantismi II 91 s; confirmationis 134s; paenitentiae. quoad po­ testatem ordinis IV 188-198, quoad potestatem jurisdictionis 199-207; minister extremae unctionis IV 265 ; ordinis V 106s; matrimonii 208. Missa notio ITT 147 209; est sa­ crificium 151-154; renraesentat sacrificium crucis 158-164: re­ latio ad coenam 165; victima 166-175; principal’s offerens 176-183: essentia in consecra­ tione 190-195, quonam sensu 196-208: fines et fructus 213223; horum extensio 224; mo­ dus efficaciae 225: valor infi­ nitus 226 (cf. Ecclesia, Fi­ deles). Mitigatio poenae inferni datur accidentalis seu poenae pecca­ ti iam remissi vel venialis non remissi VI 187 ; non datur es­ sentialis seu poenae peccati gravis non remissi et quid de ea re sentiant Patres ac theo­ logi 187-190. Moribundi an accipere possint extremam unctionem II 273; paenitentia publica nondum peracta IV 49; sçngibps dpsti. tuti 88. IMUfiX kEKÜM ■ Mors quacnam pracsupponenda de ea in hoc tractatu VI 1 ; ■ triplex 3; finis status viae 21 17: et quidem probabilius meI re ex libera Dei ordinatione 4 ; « finis merendi ct demerendi 19; unica 20; universalis? 21-24; 1 quoad eius momentum incerta I et proxima 25 ; ea non pur1 gantur ex opere operato ma­ culae peccatorum iusti dece­ dentis 235. Mundus finem babebit VI 336 ; per conflagrationem 336 ; inde renovabitur 337 ; convenientia eius renovationis 339; qualis haec erit 340 ; quando ea fiet 342 (cf. Naturae phaenomena). Naturae phaenomena in fine mundi, et an sint proprie su­ menda VI 268. Necessitas sacramentorum I 153; medii et praecepti II 51 ; bap­ tismi 50s ; confirmationis 150; eucharistiae III 279-284; pae­ nitentiae IV 69-79; contritio­ nis 106-114; extremae unctio­ nis 274; ordinis V 79 126; ma­ trimonii 153s. Novissima quae sint et eorum divisio VI Introd. ; novissima mundi quaenam et quo ordine adveniant 2 60. Nuptiae secundae licitae V 226. Obex ad baptismum II 103. Obstinatio damnati quoad ma­ lum factum et quoad semper male agendum VI 193s ; opi­ niones de eius origine 195s ; ea est forte summum malum dam­ nati 197; vult eam Deus? 198. Offerens principalis Missae est Christus 111 176-181; etiam actualitcr 182s; quo sensu offe­ rant Ecclesia e t fideles 184188. Offertorium missae defuncto­ rum, de quibus sit VI 43. Oleum olivarum requiritur ad confirmationem II 123s; ad ex­ tremam unctionem IV 250. IIÛ3 Ordinationes anglicanae V 119; simoniacae 117; per saltum 79; non supplentur per martyrium 25 ; requisita ad licitam ordi­ nationem 125. Ordines maiores et minores V 71 ; sacramentalcs et non sacramentalcs 61 ; minores non sunt sacramentum sed sacramentale 133. Ordo notio V 5s 17 ; est sacra­ mentum 5s ; ordines maiores et minores 71 ; sacramentalcs et non sacramentales 16 61 71 ; numerus ordinum 70; origo ordinum minorum 73 ; neces­ sitas singulorum ordinum 79s; materia 82s 94s; forma 82 95 101; minister 105s; subiectum 121 s; necessitas 126; effectus 127; character 130s ; distinctus in presbyteratu et episcopatu 131s; potestas spiritualis 134s ; gratia sacramentalis 128; re­ quisita ad licitam ordinatio­ nem 125. Ostiariatus est ordo minor V 71; non sacramentum 60; eius institutio 73 ; munus 63. Paenitentia virtus IV 1 ; sacra­ mentum 68; institutio 3 62-67; necessitas 69-79 ; partes et com­ positio physica 82-88; minister 198-207; effectus 208-214; de­ finitio 215; paenitentia publica ct privata 46s. Peccatum ad mortem IV 30; apostasiae remissum in Eccle­ sia 44; contra Spiritum Sanc­ tum 27 ; homicidii remissum in Ecclesia 45; impudicitiae re­ missum in Ecclesia 42 ; ve­ niale in sacramento paeniten­ tiae 157 ; quando et quomodo remittitur iusto decedenti VI 249s; peccatorum reditus IV 209-214; remissio peccati ve­ nialis in iusto decedente VI 249s. Poena temporalis non semper to­ ta retnittitur IV 159-167 ; subiacet satisfactioni personali 1104 INDEX RERUM 168-178; etiam in sacramento paenitentiae 179-187; poena in­ ferni, eius notio et exsistentia VI 142-158; est aeterna 159178; quotuplex et qua.is sit 180-192; eius gravitas 193; quaenam gravior 184; est in­ aequalis diversis damnatis 185; est infra condignum 186; da­ tur eius mitigatio? 188-190 (cf. Damnatus, Mitigatio) ; poe­ na purgatorii exsistit VI 220236; quid ea punitur et qua ratione 221 ; qualis et quotu­ plex sit 237-239; est poena ignis proprii? 239; poenae pur­ gatorii acerbitas 240; superat ea poenam maximam mundi? 240s; eius duratio 242; pro­ babiliter gradatim minuitur 241 ; forte interdum est sola poena damni 238. Polyandria V 223. Polygamia V 214; in Vetere Lege 224s. Polygvnia V 214. Potestas remittendi peccata postbaptismalia IV 5; iuxta modernistas 6; iuxta doctrinam Ecclesiae 7; iuxta Scripturam 9- 15; iuxta traditionem 16 I8ss; iuxta veteres scholasticos 20; extenditur ad omnia peccata 21-35, quod constat historice 36-45; 48-51; est potestas ju­ dicialis 52-61 ; potestas Eccle­ siae circa indulgentias 219. Praesentia realis in Coena III 10- 18; in Eucharistia 74-94; fit per transsubstantiationem 96-111; totus in toto ct totus in parte 132-136; praesentia sa­ cramentalis 138; per modum substantiae 141 ; multiplicata 143; replicatio 144; praesentia permanens 145. Presbyteratus notio V 18; est sacramentum 17s ; ab episcopa­ tu distinctum 39s ; materia 82s 94s ; requiritur impositio unius an duarum manuum 103-104; sufficit tactus moralis 105 ; for­ ma 95 101 ; character 130 ; di­ stinctus ab episcopali 131 : mu­ nus 19. Presbvterissae V 56. / Privilegium Paulinum V 261/ Probitas ministri sacramento/ rum I 118-125. I Professio religiosa soilepmts dissolvit matrimonium V 25 . Purgatorium sumitur ut loci s et ut status VI 221 ; origo vi ­ cis 221 : ubi purgatorium it locus 257; quot animae adea it illud 258; praedicatio de pur­ gatorio 259 (cf. Poena purga­ torii, Suffragium, Anima pur­ gatorii). Quantitas Corporis Christi in Eucharistia III 139s. {{.eceptacula animarum post mortem VI 45. Reditus peccatorum IV 209-214. Reincarnatio quid sit VI 5. Relapsi IV 50. Renovatio ad paenitentiam IV 28. Reordinatio V 117s. Reservatio casuum IV 207. Res et sacramentum I 64. Resurrectio in fine mundi om­ nium hominum et quidem cum corporibus numcrice iisdem quae in vita gestarint VI 269287; resurgent ii qui cum Christo surrexerunt? 270; ea identitas infert materiam nu­ mero eandem quae in vita fuit corporis? 288-295 (cf. Corpus resurgens). Reviviscentia baptismi II 103; extremae unctionis IV 276. Ritus sacramentorum I 154. Sacerdotium V Is; omnium Christianorum 16. Sacramentalia I 155; ordines minores sunt sacramcntale V 133. Sacramentum non omnia sacra­ menta sunt paria I 13 ; legis naturae 25 ; veteris legis 23s ; INDEX RERUM 1105 vivorum ct mortuorum 49; Societas caelestis VI 134; ami­ citia beatorum 134. compositio physica 26-34; me­ taphysics 15-21 ; causalitas gra­ Species eucharisticae, notio ΠΙ 113; in doctrina Ecclesiae 115s; tiae 36-41; characteris 51-60; in consensu theologorum 117; ex opere operato 67-74; causain explicatione scholastica 119; litas stricta 78-81 ; immediata activitas 120; relatio ad Cor­ 82-86; physica ct moralis 87nus Christi 121. 93; minister quoad potestatem Subdiaconatus non est sacra­ 96-101 ; quoad intentionem 102mentum V 60s ; est ordo maior 117; quoad probitatem 11871; institutio 73; munus 61. 125; quoad fidem 126-137; auc­ Subiectum baptismi II 85; con­ tor immediatus 139-145; quo firmationis 149; extremae unc­ sensu 147-152; necessitas 153; tionis IV 265. ritus 154; sacramentum per­ Suffragium quid sit VI 222; da­ manens 111 228; sacramentum tur pro anima purgatorii 222validum ct informe 1 76 ; sa­ 236 ; valet oblatum a peccato­ cramentum paenitentiae vali­ re? 253; agit ut satisfactio et dum et informe IV 142. ut impetratio 254; quibus ani­ Sacramentum tantum in Eucha­ mabus prodest? 256; laudan­ ristia 111 241. da et utilis cura offerendi suf­ Sacrificium notio III 19s; sacri­ fragia 259; qualia sint suf­ ficium ultimae coenae 19-27 ; fragia 222 253 ; observantia in eius plenitudo 29; sacrificium cadaver defuncti ut suffra­ Melchisedec 52-63 ; sacrificium gium 253 ; item opera externa eucharisticum, notio 151 ; in mandato defuncti facta 253 ; ac­ Scriptura 152s; in traditione tus heroicus caritatis in ani­ 154; relate ad cruccm 158-164; mas purgatorii 255; de com­ ad coenam 165; victima 166munione offerenda pro iisdem 175; principalis offerens 176255. 183; essentia in consecratione 190-195; quonam sensu 196- Thesaurus Ecclesiae IV 218. 298; fines et fructus 213-223; Tonsura clericalis V 75. extensio 224; modus efficaciae Traditio instrumentorum non 225; valor infinitus 226; sacri­ est de essentia ordinationis in ordinibus sacramentalibus V ficium latreuticum 213; cucha94s; neque unquam fuit 82s. risticum 213; impetratorium Traianus liberatus ab inferno? 214; propitiatorium 214. VI 179. Satisiactio possibilitas IV Ï68Transsubstantiatio notio III 175; conditiones 176; condig97s : veritas iuxta doctrinam nitas 177; vicarictas 178; pro Ecclesiae lOOss; iuxta Scriptu­ peccatis venialibus 178; neces­ ram 103ss; iuxta traditionem sitas in sacramento 179-183; 106s ; iuxta rationem theologi­ \ efficacia 184s ; conditiones 185s. cam 108; variae explicationes Scientia beati, de quibus sit VI falsae HOs ; natura intima 122134; quo medio habita 134. 130. Securitas in bcatitudine VI 109. Septenarius numerus sacramen­ Unitas matrimonii in lege na­ torum I 1-12. turae V 173s; in sacramento Signum sacramentule I 15-21 ; 214s. relatio inter significationem et Unitas sacrificii crucis, Missae et Coenae III 29 164s. effectionem 22. IIÛ6_________ V erbum tNBEX KÉRlijrf unio beati cum ipso VI 77. Vetus Testamentum, de eschatologia VI Introd. Viatores quinam sint VI 4. Victima Missae est Christus III 166-172 ; quo sensu offerantur panis et vinum 173; Ecclesia et fideles 174s. Vinculum matrimoniale V 145 168 214; est indissolubile in­ trinsece 229s; potest dissolvi extrinsece 245s. Virginitas est matrimonio praestantior V Appendix. Virtutes manent in beatis? VI 133 135. Visio intuitiva eius notio VI 64; in beatitudine formali es-l sentiali 64-75 ; secundum quidl beati Deum videant 78; datui interdum in hac vita? 47 74 Vi verborum et vi concomitati tiae III 137. Votum baptismi II 67s. EDITIO TERTIA HUIUS VOLUMINIS, QUARTI IN COL­ LECTIONE “SACRAE THEOLOGIAE SUMMA”, SUMP­ TIBUS "BIBLIOTECA de AUTORES CRISTIANOS” AC typis “rivadeneyra, s. a.”, feli­ citer, DEO DANTE, EXPLICIT DIE DUODECIMO OCTOBRIS, IN FESTO B. M. VIRGINIS A COLUMNA, ANNO MCMLVI LAUS DEO V I R G I N I Q U E MATRI