DE ECCLESIA CHRISTI TOMUS SECUNDUS De habitudine Ecclesiae ad civilem societatem TRACTATUS DE ECCLESIA CHRISTI SIVE CONTINUATIO THEOLOGIAE DE VERBO INCARNATO AUCTORE LUDOVICO BILLOT S. J. TOMUS SECUNDUS De habitudine Ecclesiae ad civilem societatem PRATI EX OFFICINA LIBRARIA G1AC1IETTI, FILII ET SOC. 1910 Verba Daniel is ad Nabuchodonosor, cum post­ quam somnii eius relationem simul et interpreta­ tionem pollicitus esset, introductus ad regem, ait : Mysterium quod rex interrogat, sapientes, magi, arioli et aruspiccs nequeunt indicare regi. Sed est Deus in coelo revelans mysteria, qui indicavit tibi, rex Nabu­ chodonosor, quae ventura sunt in novissimis tempo· ribus. Somnium tuum et visiones capitis tui in cubili luo huiuscemodi sunt. Tu rex cogitare coepisti in strato tuo, quid esset futurum post haec, et qui revelat my­ steria ostendit tibi quae ventura sunt.... Tu rex videbas, et ecce quasi statua una grandis.... Huius statuae ca­ put ex auro optimo erat, pectus autem et brachia de argento, porro venter et femora ex aere. Tibiae au­ tem ferreae, pedum quaedam pars erat ferrea, quae­ dam autem fictilis.... Videbas ita, donec abscissus est lapis de moule sine manibus, et percussit statuam in pedibus eius ferreis et fictilibus, et comminuit eos. Tunc contrita sunt pariter ferrum, testa, aes, argen­ tum et aurum, et redacta quasi in favillam aestivae areae, quae rapta sunt vento. Lapis autem qui per- II { ll G PROOEMIUM cusserat statuam, fact us est mons magnus, et implevit universam terram. Hoc est somnium, interpretationem quoque eius dicemus coram te, rex. Tu rex regum es, et Deus coeli regnum et fortitudinem et imperium et gloriam dedit tibi, et sub ditione tua universa consti­ tuit. Tu es ergo caput aureum. Et post te consurget regnum aliud minus te argenteum ; et regnum tertium aliud aeneum, quod imperabit universae terrae. Et regnum quartum erit velut ferrum : quomodo ferrum comminuit et domat omnia, sic comminuet et conteret omnia haec. Porro quia vidisti digitos pedum ex parte ferreos et ex parte fictiles, ex parte regnum erit so­ lidum, et ex parte contritum.... In diebus autem re­ gnorum illorum suscitabit Deus coeli regnum quod in aeternum non dissipabitur, et regnum eius alteri po­ pulo non tradetur ; comminuet autem et consumet uni­ versa regna haec, et ipsum stabit in aeternum, secun­ dum quod vidisti quod de monte abscissus est lapis sine manibus, et comminuit testam et ferrum et aes et argentum et aurum. Deus magnus ostendit regi quae ventura sunt postea, et verum est somnium, ei fidelis interpretatio eius. Hucusque Daniel prophetico spiritu complectens omnem seriem saeculorum, vicissitudinesque politi­ cas quae in mundo superventurae erant ita descri­ bens, ut non tam vat.em futura praedicentem audire crederes, quam historicum praeterita narrantem, seu ea quae ex monumentis accepit superiorum aeta­ tum. fideli relatione sub compendio referentem. Et PROOEMIUM plura sunt in hoc vaticinio omni admodum atten­ tione digna. Primum est successio quatuor imperiorum, per caput statuae aureum, pectus argenteum, ventrem aeneum, et tibias ferreas cum pedibus partim fer­ reis et partim fictilibus, designatorum. Sunt autem quatuor ingentes monarchiae quae a temporibus Danielis, una post alteram in mundo civili eminue­ runt: Chaldaeorum, Persarum. Graecorum, postremo Romanorum. Nec opus ibi est longa et operosa ex­ positione, siquidem sole clariora sunt in hac parte· historiae documenta. Tu es, inquit, caput aureum. Per quod ostenditur primum regnum Babylonicum, quod revera in Nabuchodonosore II jam attigerat summum splendoris et potentiae. Unde auro pretioso comparatur, cum nihil opulentius Babylone fuerit, nihil magnificentius. Videlsai. XIV-1. seq. Jerem. L.I per totum; Dan. IV-17, seq., etc. Et post te consurget regnum aliud minus te argenteum : Medorum scilicet atque Persarum, fundatum a Cyro, quando abductis a cursu suo aquis Euphratis, ingens illa Babylon quae confidebat in altitudine turrium et potentia munitionum suarum, una nocte capta est. et ulti­ mus cius rex Balthasar interfectus. Porro imperium Persarum, etsi vastum et potens et dives, non tamen aequavit in splendore, et praesertim in duratione. imperium Assyro-Babylonicum. Unde argenti habet similitudinem, quod auro utique comparatum, minus invenitur. Et regnum tertium aeneum quod impera- : i 8 ‘C •L' PROOEMIUM bit universae terrae, Alexandrum significat, et re­ gnum Macedonum, successorumque Alexandri. Quod recte aeneum dicitur, observat Hieronymus, quia inter omnia metalla aes vocalius est, et tinnit cla­ rius, et sonitus eius longe lateque diffunditur, ut non solum famam et potentiam regni, sed et eloquen­ tiam graeci sermonis ostenderet. Et regnum quartum erit veluti ferrum; ferrum, inquam, comminuens ac domans omnia, quod absque contradictione ad Ro­ manum imperium applicatur. Et bene quidem extre­ mitates eius in pedibus et digitis pedum, ex parte ferreae et ex parte fictiles describuntur, quia sicut in principio nihil Romano imperio fortius et durius luit, ita in fine nihil imbecillius, quando et in bellis civilibus, et adversum diversas nationes, aliarum gentium barbararum indigebat auxilio (1). Haec igi­ tur de successione quatuor imperiorum perspicua et manifesta omnino sunt. At nunc ulterius considera quomodo quatuor illa regna in mystico somnio figurata, etsi singula a sin­ gulis distincta, suisque propriis notis signata, adhuc tamen eiusdem prorsus ordinis sunt, et in tantum quidem, ut sub imagine partium unius statuae, uniusque colossi inter se copulentur. Quod etiam infra, in capite septimo eiusdem prophetiae per aliam si­ militudinem inculcatum invenimus, ubi haec ipsa imperia, prius per caput aureum, pectus argenteum, (1) Ilieron. in Daniel, c. 2. PROOEMIUM 9 ventrem aeneum, tibiasque ferreas colossi designata, iani recensentur sub communi symbolo ferocium be­ stiarum : dum primum assimilatur leaenae, secun­ dum urso, tertium pardo, quartum alteri bestiae innominatae, sed ferocitate caeteras tres superanti. Videbam, inquit, in visione mea nocte, et ecce qua­ tuor venti coeli pugnabant in mari magno, et qua­ tuor bestiae grandes ascendebant de mari diversae inter se. Sciscitanti autem Danieli ab angelo inter­ pretationem visionis, responsum ei est : Hae quatuor bestiae magnae, quatuor sunt regna quae consurgent de terra, i. e. de mundo figurato per mare, in quo undae sunt populi, tempestates vero sunt politicae revolutiones. Et nota ordinem, ait Hieronymus: Qui in imagine caput aureum dicebatur, hic leaena ap­ pellatur. Nam : Prima (bestia) quasi leaena, et alus habebat aquilae, idque ad designandum regni Baby­ lonici saevitiam, crudelitatem, rapacitatem et super­ biam. Et ecce bestia alia similis urso. Ipsa est quae in visione statuae per pectus argenteum figurabatur. Re enim vera, ursus non habet maiestatem leoninam, et inferioris gradus est inter bestias. Accedit quod non praedatur sicut leo, at provocatus, fit ter­ ribilis: sic Medi et Persae, teste Xenophonte, tran­ quilli habitabant suos abruptos montes: sed quando rex Assyrius venit provocare eos, coeperunt exhinc insurgere terribiliter. Bene igitur, haec et alia quae praetereo, secundum regnum signant. Post haec aspi­ ciebam, et ecce (dia (bestia) quasi pardus. 'Tertium " 'F ' I 10 PROOEMIUM regnum est Macedonum seu Graecorum, de (pio in statua legimus quod venter et femora erant ex aere. Et iam comparatur pardo, bestiae velocissimae, quae praeceps fertur ad sanguinem, et saltu in mortem ruit, inquit Hieronymus. Nihil enim Alexandri vi­ ctoria velocius fuit, qui ab Illyrico et Adriatico mari usque ad Indicum Oceanum et Gangen fluvium, non tam praeliis quam victoriis percurrit, et in sex annis partem Europae et omnem sibi Asiam subiugavit. Post haec aspicebam, et eccc bestia quarta terribilis atque mirabitis et /'ortis nimis, dentes ferreos habebat magnos, comedens atque comminuens, et reliqua pe­ dibus suis conculcans ; dissimilis autem erat caeteris bestiis quas videram ante eam, et habebat cornua decem. Haec Roma pagana est, quae in statua per tibias ferreas designata, nunc ostenditur quasi de­ vorans universam terram. Dissimilis utique praece­ dentibus, quia primo sub regibus, deinde sub tribu­ nis, postea sub dictatoribus, sub imperatoribus con­ stituta, Roma devorando alia, suum faciebat quidquid vigoris in eis erat, sed nulli interim assimilabatur, nisi quod non solum non mansuefiebat, imo vero, crudeli instinctu feras cacteras longe superabat. Et ideo Hieronymus: « Satis miror, inquit, quod cum « supra, leaenam et ursum et pardum in tribus re« gnis posuerit, Romanum imperium nulli bestiae « comparari t : nisi forte ut formidolosam faceret be« stiam, vocabulum tacuit, ut quidquid ferocius co« gitaverimus in bestiis, hoc Romanos intelligamus ». PROOEMIUM 11 Sic igitur, quatuor illa grandia regna in statua et bestiis expressa, sunt in summa, una eademque res: civilizatio scilicet antiqua, in qua etsi diversae gen­ tes, una post aliam, dominatione potitae sint, sem­ per tamen durabat, ad substantiam quod attinet, idem status rerum, idemque politiae modus sub saeva et tyrannica lege principis tenebrarum. qui et prin­ ceps huius mundi in evangelio appellatur. Et hac de causa, omnia regna haec non solum dicuntur surgere de ferra, eo quod politica erant, ac per hoc. ad terrenam vitam moderandam gubernandamque ordinata; verum etiam saeviorum ferarum similitu­ dine pariter donantur, eo quod pagana erant, et ut talia, non informata spiritu verae religionis, sed spi­ ritu bestiali falsi cultus daemonum : impietatis sci­ licet, egoismi, crudelitatis, luxuriae, impudicitiae, superbiae, avaritiae, et si quid aliud, iuxta Aposto­ lum, in idolorum servitute comprehenditur. Contem­ plare ergo ingentem colossum cuius apparitio con­ terruerat spiritum ipsiusmet Nabuchodonosoris : Tu re.v ridebas, et eccc statua una grandis. Statua illa magna, et statura sublimis stabat contra te. et intui­ tus eius erat terribilis. Sed eccc colossus in eo erat ut contereretur, quinto iam adventante imperio quod in fine praecedentium omnium regnorum annuntiabatur suscitandum. Ecce ipsum vides, ipsum intueris sub typo lapidis de monte praecisi sine manibus, qui percutit statuam, et contritis paritor ferro, testa, aere, argento et auro. ILL 12 Λw 4 » PROOEMIUM iisque redactis in favillam aestivae areae quae vento rapitur, fit mons magnus et implet universam ter­ ram. Et numquid ista non admiramur verificata? non cernimus impleta? Interroga ordinem eventuum qui fuerunt maxime conspicui in historia universali. Interroga monumenta quae faciem terrae sub fine Romani imperii ubique renovatam testantur. Inter­ roga vel sola temporum nomina, annorumque nu­ meros in chronologia quae duduni in toto orbe civili viget. Interroga haec omnia, si non lingua sua si­ gnant, si non digito tibi ostendunt praecisum ali­ quod temporis punctum in quo novus ab integro sacculorum natus est ordo: illud dico praecisum pun­ ctum. quod non est fundatio Romae, non Olympiadum institutio, non annus primus regni Nabuchodonosor vel Cyri regis Persarum, sed illud ipsum quod praefixum erat in prophetia, quando sine ma­ nibus de monte abscissus est lapis ille percussor. « Quid est mons unde praecisus est lapis sine ma« nibus? Regnum ludaeorum: primo quod colebant « unum Deum. Inde praecisus est lapis Dominus « noster lesus Christus.... Confregit omnia regna « terrae. Quae erant regna terrae? Regna idolorum. « regna daemoniorum fracta sunt. Regnabat Satur« nius in multis hominibus. Ubi est regnum eius? « Regnabat Mercurius in multis hominibus : ubi est « regnum eius? Fractum est, redacti sunt illi in re« gnum Christi, in quibus ille regnabat Lapis ille « fregit omnia regna terrarum, lapis praecisus de PJIOOE.MIUM 13 « monte sine manibus. Quid est praecisus de monte «sine manibus? Natus de gente Judaeorum sine « opere hominum. Omnes enim qui nascuntur, de «opere maritali nascuntur: ille de Virgine natus, « sine manibus natus est.... Crevit et crescendo fre­ git omnia regna terrarum. Factus est autem mons « magnus, et implevit universam faciem terrae » (1). At nunc natura huius novi imperii, necnon et habitudo eius ad quatuor priora, pressius conside­ randa est. Et primo quidem, naturam cius diversam prorsus esse ab illa praecedentium, non est cur mul­ tis comprobemus. Certe, cum praecedentibus non continuatur ut pars statuae quam constituunt, sed extra et supra omnem eorum ordinem est. De aliis dicitur quod surgent de ferra; de isto dicitur quod Deus coeli suscitabit illud. Alia, utpote terrena, in favillam redigenda quae vento rapitur. Istud, utpote coeleste, in aeternum non dissipabitur, et rursus: consumet universa regna haec, et ipsum stabit in ae­ ternum. Alia vi et armis fundata, ferarum habent similitudinem. Istud, cui nomen regnum sanctorum Dei altissimi, non violentia constituendum, non ma­ nibus et virtute hominum, sed sola virtute coelesti praevaliturum, colossum percutiet et teget univer­ sam terram. Quod qua demum ratione contigerit, notius sane est quam ut debeat dici. Equidem ad tantae plenitudinem victoriae, fuso sanguine opus (1) August. Enarr. in Psuliu, 98, in fine. 14 PROOEMIUM luit per tria longa saecula, sed solo sanguine martyrum. donec « Constantinus piissinius imperator « rempublicam a perversis idolorum cultibus revo­ cans, omnipotenti Domino lesu Christo se subdi« dit, et cum subiectis populis tota ad Deum mente « convertit» (1 . Est ergo regnum istud, regnum spi­ rituale, supernaturale, tam lino quam origine coe­ leste. Est regnum Christi in magna illa Ecclesia catholica, de cuius constitutione, potestate, hierar­ ch ia, et intima indole, in priori tomo nostra prae­ cessit consideratio. Verumtamen, ex hoc quod spirituale regnum est, non ideo ad purum ordinem religiosum restringitur. Alioquin, non esset cur diceretur succedere priori­ bus quatuor imperiis, quae profecto ordinis politici erant. Neque debuisset statua illa quae percussa de­ struitur, velut temporalibus regnis, sed magis velut variis religionibus variisque cultibus idololatricis conllata exhiberi. Quamquam non ea nunc successio cogitanda est, per quam ipsa politica potestas ad Ecclesiam fuisset transferenda ; nam regnum spiri­ tuale non habet pro fine temporalem vitam admi­ nistrandam, et ideo penes ipsum forma liter esse non potest regimen saeculare. Similique modo, cum co­ lossus ille ingens per mysticum lapidem de monte sine manibus abscissum percutiendus contercndusque ostenditur, non sic est accipiendum, quasi per(1) Greg. Magn. 1. '3, epibt. 6G. PROOEMIUM 15 c uteretur in quantum repraesentans politicam gen­ tilitatis potestatem praeciso secundum se: nam po­ litica potestas secundum se, ubicumque est. a Deo est. et regno eius non adversatur. Sed cogitanda est politica potestas, praecise secundum quod erat sine subordinatione ad veram religionem, imo cum subordinatione positiva ad diabolum, et ad idola eius, et ad pompas eius, et ad omnem armaturam eius. Sensus itaque prophetiae est, quod futurum erat ut destructa idololatria, agni toque Christo Redemptore et legis gratiae auctore, Ecclesia Christi reordinaret gentes et nationes quoad ipsum ordinem politi­ cum et civilem: non quidem absorbendo in se po­ testates saeculares, neque etiam directe eas sibi subordiuando, sed tamen indirecte, pro (pianto ratio spiritualis linis in iis quae ordinationem civilitatis spectant involvitur; atque hoc modo, verissimo et propriissimo quodam sensu, contereret terrena im­ peria quae in paganismo praecesserant, eisque suc­ cederet, sese eis substituendo in suprema directione sociali. Et sic do facto contigisse conspicimus. Exhinc enim apud Christianos, ultima norma seu regula in civilibus non fuit amplius despotica voluntas tyranni, non lex Status omnipotentis atque omnivori, sed lex evangelica, et voluntas Dei per Ecclesiam ma­ nifestata. Ecclesia fuit auctrix et conservatrix novae civilitatis per suos episcopos, per sua concilia, et praesertim per suos summos pontifices, prout mo­ numenta historiae in tota Europa disertissime te- 16 PROOEMIUM stentur (1). Et tunc comminuta sunt vere ferrum, testa, aes, argentum et aurum, redactaque in favil­ lam aestivae areae quae vento rapitur, quando Cacsares et Nabuchodonosores qui proprio numini po­ pulos sibi subiectos sacrificare cogebant, depositi sunt de sede, locum dantes principibus Christian is, quorum hic est in Carolo Magno titulus, haec velut definitio : Carolus, gratia Dei rex, regnique Fran­ corum rector, et devotus sanctae Ecclesiae defensor, atque adiutor in omnibus apostolicae Sedis (2). Iam Status cum Ecclesia intima unione coniungitur, imo se ei subesse, ei servire, ei famulari fideliter profi tetur. Haec igitur est unio et perquam necessaria subor­ dinate, de qua dicendum nunc venit, ad comple­ mentum tractatus de Ecclesia. Cum enim iam di­ ctum sit de veritate catholicae Ecclesiae, tum abso­ lute, tum comparative ad sectas quae Christiano no­ mine utcumque gloriantur ; deinde vero de intima eius constitutione quoad membra, potestatem, et hierarchiam: ultima tandem superest quaestio de habi­ tudine eius ad Statum politicum, seu de principiis quae fundamento esse debent regularibus relationi­ bus societatis temporalis cum societate spirituali di­ vinitus fundata a D. N. I. C. Et centum iam anni sunt, ex quo principia ista coeperunt maxime obscu(1) Ita Liberatore, La Chicua c lo Slato, cap. 1, a. 2, $ 4. (2) Praefatio Capitularium Caroli Magni. Mignc, Tom. 97, coi. 121. PROOEMIUM rari, etiam apud multos catholicos. Unde factum est ut difficillime de eorum veritate convinci soleant ii (pios educatio, quos consuetudo praesentis status rerum, quos opinio praedominans, et si dicere liceat, atmosphacra ambiens dogmatibus imbuit moderni liberalismi. Fidenter tamen dixerim, non esse spem fore ut nationes Christianae unquam reviviscant et refioreant in terra, nisi his ipsis restitutis principiis. Et si de eorum restitutione desperandum foret, si­ gnum esset non longe abesse ultimam catastrophen. conformiter ad ea quae habet Apostolus. 2 Thess.II-3. Verum non est undequaque desperandum, et plura, ea que non levia indicia sunt possibilis cuiusdam re­ staurationis. Nam, quod liberalismus claves mortis habeat pro vita quae nunc est. non secus ac pro futura, semper magis ac magis hisce nostris diebus inculcatur a sanioris indicii oeconomistis, politicis, et philosophis; crescentem que quotidie favorem obti­ nent ea quae proxime elapso saeculo, contra insana principia Revolutionis, summa illa ingenia, de Mai­ stre, deBonald, Kettelcr, Veuillot, Le Play. Pie. Libe­ ratore, etc., scripta reliquerunt. Et haec sunt via ad restaurationem ordinis socialis christiani; haec ani­ mos praeparant ad complementum operis Concilii Vaticani, a quadraginta fero annis suspensi et in­ terrupti, ut sicut per solemnes eius definitiones error Gallicanus penitus confixus fuit, ita et per easdem, cum Deo placuerit, error liberalismi tam multiplici vulnero iam confossus, ultimo conficiatur. Dc Ecclesia Christi, 18 PROOEMIUM Caeterum nostra disputatio ad tria principalia ca­ pita revocabitur. Primo de errore liberalism! in ge­ nerali, et variis eius formis. Secundo de his quae errori opponuntur, id est, do debita unione Status et Ecclesiae, et subordinatione indirecta unius ad alteram. Tertio de his quae consequuntur ad subordinationem, praecipue vero de immunitate Eccle­ siae respectu Status, et de officiis Status erga Ec­ clesiam. it! QUAESTIO XVII. DE ERRORE LIBERALISM! ET VARIIS Ell’S FORMIS Liberalismus, secundum quod dicit errorem in materia fidei et religionis, doctrina est multiformis quae plus mimis ve eman­ cipat hominem a Deo, et a lege eius, et a revelatione eius, et ex consequenti solvit civilem societatem ab omni depen­ dentia a societate religiosa, hoc est ab Ecclesia quae legis divinitus revelatae custos est, et interpres, et magistra. Liberalismum dixi, secundum quod importat errorem in materia fidei et religionis. Quia si rationem nominis consi­ deres, facile perspicies quomodo non in iis solis quae spectant religionem et relationes ad Deum, viget aut vigere potest liberalismus. Equidem emancipatio a Deo finis luit princi­ paliter intentus. Convenerunt enim adversus Dominum et adversus Christum eius dicentes: Dirumpamus vincula eorum, et proiiciamus a nobis iuguni ipsorum. Sed ad hunc ipsum finem generale principium praestituerunt, quod limites or­ dinis religiosi praetergreditur, et omnes partes humani con­ sortii pervadit ac penetrat. Principium autem est huiusmodi : Libertatem esse fundamentale hominis bonum, sanctum et inviolabile, cui attentare per coactionem nefas; adeoque, hanc ipsam irrestrictam libertatem poni debere tamquam immo­ bilem petram supra (piam omnia in humano convictu orga· nizentur de facto, tamquam immobilem normam secundum quam omnia indicentur de hire: ut ea demum aequa et insta 20 QUAESTIO XV1L et bona dicatur societatis conditio, quae praelato inviolatae libertatis individualis principio assidet; iniqua et perversa, quae secus. Hoc est quod excogitaverunt proinotores memo­ randae illius Revolutionis anni millesimi septingentesimi octogesimi noni, cuius amari fructus in toto fere mundo iam colliguntur. Hoc est quod in declaratione iurium hominis, initium tenet, et medium, et finem. Hoc est quod idéologie illis instar basis fuit ad reaedificationem societatis ab imis fundamentis, in ordine tum politico, tum oeconomico, tum domestico, tum praesertim morali et religioso. Operae igitur pretium erit instituere per prius crisim ge­ neralis principii liberalism], tam secundum se, quam secun­ dum multiplices quas in omni ordine rerum habet applica­ tiones. Ex quo deinde facilior patebit accessus ad specialem considerationem de iis circa quae praesens versatur dispu­ tatio, videlicet de libéralisme religioso et variis eius formis, prout supra in titulo quaestionis praefixum est. » DE ERRORE LIBERALISM! ET VARIIS EUS FORMIS ARTI CULUS PRIMUS DE FUNDAMENTALI PRINCIPIO LIBERALISMI ET MULTIPLICIBUS APPLICATIONIBUS EIUS Libertas quae nunc in quaestionem venit, non illa praecise est de qua tractant metaphysici, scilicet facultas liberi arbi­ trii, consistens in dominio quo voluntas gaudet super actus suos, id est in activa indifferentia qua velle potest vel non velle, velle hoc vel eius oppositum. De hac libertate quae a necessitate intrinseca est, quae conscientiae obligationes secum trahit, quae nos moralis legis servandae debitores facit, liberalismus non curat, et in tantum non curat, ut plerique eius asseclae puri materialistae sint, non agnoscentes in ho­ mine plus quam principia spontanei motus secundum instin­ ctum et determinationem naturae. Iu omni autem modo, admittant vel non admittant liberum arbitrium proprio et metaphysico sensu acceptum, non in eo qua tali suum idolum ponunt, sed in facultate utendi activitate propria, quaecumquo illa sit, absque exteriori coercitivo autonomam eius ex­ pansionem impediente. Est itaque libertas ista, libertas ab omni coactione; et iton solum a coactione simpliciter, quae est per violentiam, et ex consequenti, in solos actus externos cadere potest, verum etiam a coactione secundum quid, quae est per metum et timorem legum, per intimationem poena­ rum, per sociales dependentias et necessitudines, uno demum verbo, per ligamina cuiusvis generis quibus prohibetur homo quominus secundum suam propriam individualem inclinatio­ nem in omnibus agat vel agere possit. Talem libertatem di­ xerunt bonum per antonomasiam, cui cedere debent omnia, iis tantum forsitan exceptis quae pro ordine pure materiali in republica requiruntur ; bonum excellens ad quod sartum QUAESTIO XVII. tectumque servandum caetera subord inanda sunt, quodque omni sociali constructioni, si modo ad normam boni et aequi exigatur, fundamento sit nccesse est. De hoc igitur funda­ mento, do hoc primo liberalism i principio quale indicium ferendum sit, paucis iam determinare oportebit. § 1. Quod fuiitlameiiUilc libemllMiui principium cm< Iu »c absiirilmii, et contra naturam, et cliimiiericuui* Absurdum dico a primo initio, pro quanto bonum hominis principale situm esse vult in carentia omnis vinculi qualiter­ cumque coercentis aut restringentis libertatem. Etenim bonum hominis nonnisi dupliciter intelligitur : aut se habet ut finis, aut se habet ut medium ad finem. Quo iam in loco collocabis, quaeso, libertatem? Non in priori, puto. Quia quidquid in ratione finis assignare placuerit, id saltem procul dubio mihi concedes, quod libertas nequit esse finis ipse. Dicit enim quamdam operandi potentiam seu facultatem, et omnis po­ tentia seu facultas est propter aliud, ad minus propter ope­ rationem, quae rursus, dum hic vivimus, in prosecutione alicuius boni seu veri seu apparentis tota consistit. Manife­ stissime ergo dicendum relinquitur, libertatem se tenero ex parte eorum quae sunt ad finem, et ideo videndum quid de bonis quae sunt ad finem, vel ipse vulgaris et communis sensus nos edoceat. Ista distinguit Augustinus in tres cate­ gorias, nimirum in bona summa, media, et minima : idque ratione evidenti et perquam perspicua. Summa bona esse ait, quibus nemo male utitur. Media et minima, (piae tam boni quam mali usus esse possunt, hoc solo discrimine, quod media bona adhuc ad bonam vitam requiruntur, minima vero nullo modo. « Virtutes igitur, inquit, quibus recte vivitur, magna « bona sunt: species autem quorumlibet corporum, sine qui- de errore libera msmi et variis EIUS FORMIS < 24 < bus recte vivi potest, minima bona sunt; potentiae vero « animi, sine quibus recte vivi non potest, media bona sunt» '1). Ex (pio iam liquet, liberum arbitrium nequaquam inter summa bona, sed inter media esse recensendum, quia si nulla laus, nulla honestas vitae absque libero arbitrio, nullum quoque genus est aut sceleris, aut hagitii, aut nocumenti tam proprii quam alieni, in quod pro malo usu praeceps non feratur. Ideo indiget libertas repagulis ne in praecipitia ruat, et quanto efficaci oribus frenis in bono ad quod est per se ordi­ nata continebitur, tanto etiam melior eius conditio erit. Quis­ quis autem hoc negat, fundamentali principio liberalism! assentiendo, is in alterutrum ex his duobus absurdis abire necesse habebit: aut impudenter affirmabit libertatem in praesenti vita indefectibilem ; aut non verebitur asserere, bonum fore, imo optimum, si defectibili libertati expeditus per omnia sui defectus usus sancte et inviolabiliter custodia­ tur. In quo quidem, quid aliud quam summa dementia est? Verum initia dementiae haec. Ulterior progressus in eo est quod addunt: bono libertatis individualis cuncta postponenda : proinde inimica et contraria perfectioni humanae ea esse omnia, quae libertatem individualem quavis ratione vel limi­ tant vel impediunt: et quia ex necessitudinibus socialibus multiplices huic eidem libertati compedes oriri manifestum est, ideo idealem hominis rationem nonnisi in eo statu asociali reperiri, in quo sola regnaret lex puri perfectique indi­ vidualism}. Et haec revera fuit monstruosa conceptio Revolu­ tionis et philosophorum eius, qui etiam, ut suas abstractas theorias utcumque firmare viderentur, imaginati sunt exsi­ stentiam primitivae cuiusdam conditionis in qua extra socie­ tatem de facto homo fuit, huic suae inventioni accommo­ dantes traditiones gentium de aurea aetate, de saturniis regnis, de paradiso innocentiae, etc. Quid enim, putas, ori­ (1) Aug. do lib. nrb. 1. 2, » c. 19, illi 24 QUAESTIO XVII. ginalis illa aurea aetas? Aetas absolutae libertatis, quae in ferream deinde magis magisque semper declinavit, quo magis magisque homines in societatem coaluerunt. Videsne princi­ pium liberalism! sponte sua et necessitate ineluctabili desinens in ea quae contra naturam sunt? Si quid enim evidens, si quid manifestum, si quid luce etiam meridiana clarius, pro­ fecto, quod in societatem nascitur homo, quod natura socialis est homo, quod socialis status homini est lex vitae, quemad­ modum vel sola corporeae exsistentiae necessitas nimis aperte leclarat: « Aliis enim animalibus natura praeparavit cibum, tegumenta pilorum, defensionem, ut dentes, cornua, ungues, vel saltem velocitatem ad fugam. Homo autem institutus < est, nullo horum sibi a natura praeparato, sed loco omnium data est ei ratio, per quam sibi haec omnia officio manuum • posset praeparare, ad quae omnia praeparanda unus homo non sufficit. Nam unus homo per se sufficientem vitam transigere non posset. Est igitur homini naturale, quod in « societate multorum vivat. Amplius, aliis animalibus insita « est naturalis industria ad omnia ea quae sunt eis utilia vel < nociva, sicut ovis naturaliter aestimat lupum inimicum. ' Quaedam etiam animalia ex naturali industria cognoscunt < aliquas herbas medicinales, et alia eorum vitae necessaria. Homo autem, horum quae sunt suae vitae necessaria, na­ turalem cognitionem habet solum in communi, quasi eo per rationem valente ex universalibus principiis ad cognitionem singulorum quae necessaria sunt humanae vitae, pervenire. < Non est autem possibile quod unus homo ad omnia huius< modi per suam rationem pertingat. Est igitur necessarium < homini, quod in multitudine vivat, ut unus ab alio adiu« vetur, et diversi diversis inveniendis per rationem occu« parentur, puta unus in medicina, alius in hoc, alius in alio.... etc. > (1). Sed somniantes sophistas nihil horum dé­ fi) S. Thom. de regim. priuc. 1. 1, c. 1. DE ERRORIC LIBERALISM! ET VARIIS EIUS FORMIS terret. Vetat enim immobile principium, quod e i ure naturae etiam ipsi eruere non verebuntur. Nam putant se aliquid dicere cum aiunt : Homo liber nascitur, ergo contra naturam est quidquid nativam hanc restringit libertatem. Sicut si dicerent: Homo nascitur nudus, ergo contra naturam est, quod vestimentis operiatur. At vero, etsi nascamur nudi, adhuc tamen vivimus vestiti, et non eousque, puto, quem­ quam pertrahet dementiae furor, ut dicat perfectionem na­ turae apud eas solas tribus permansisse, quae in Oceania vel Africa degunt tales quales e sinu matrum exierunt. Prae­ terea, quid quaeso, sibi hoc vult, hominem nasci liberum, nisi ipsum nasci sine impedimentis ad expansionem propriae activitatis? Et simili quoque libertate animalia et plantas natura donavit, ita tamen ut eis, quemadmodum paulo supra dictum est, stat ini ut nascuntur, tegumenta et munimenta et caetera necessaria providerit. Unde ex virtute naturae aestimativa, in sui exordio vitant contraria, et convenientia amant, nullo dirigente praevio. Non sic autem filii hominum, non sic. « Propter quod Dominus ostendit, in hoc lilia agri et « volucres coeli melioris esse conditionis quam homo, refe« rendo indigentiam ad illum magnificum regem Salomonem « qui tam excellenter abundavit. Respicite, inquit, volucres « coeli, quia non serunt neque metunt, neque congregant in « horrea. Considerate lilia agri, quoniam non laborant neque « nent. Postea subdit: Dico robis, quod nec Salomon in omni «gloria sua coopertus est sicut unum ex istis; quasi maioris « fuerit indigentiae quantum ad victum et vestimenta ac « tegumenta, quam plantae et animalia » (1). Et vere sic est. Melioris conditionis forent bruta animalia quam homo, et incomparabiliter, si semel supponamus quod homo ex ipsa naturae institutione animal sociale sive politicum non est, et quod beneficio societatis compensari non debeat id quod in(P S. Thoiu. de regiin. priuc. 1. 4, c. ‘26 QI 'A ESTI () XVII. dividuo qua tali natura negavit. Caeterum, serione agimus, an volumus iocari? Nam quod libertas cum qua nascuntur homines, nihil sit aliud, praetereaque nihil, quam libertas plenissima transeundi ex utero ad tumulum, nimis apertum manifestumque est. 0 insensati sophistae, (piis vos ita demen­ tavit, ut ad naturam continuo appellantes, contra naturam talia et tam enormia peccetis ! Sed si fundamentale liberalism! principium incipit ab ab­ surdo, si in ea deinde progreditur quae evidentiori naturae intentioni contraria sunt, quid iam dicendum de chimaeris quas in re sociali, instar normae seu ideae.dirigentis, prae­ stituit ac praedefmit? Nam, velint nolint, necessitas nunc in­ cumbit vivendi in societate, et faustum infaustumve sit, nullus iam regressus datur ad felicem illum statum primiti­ vum in quo filius silvarum vivebat homo. Do ea ergo con­ structione sollicitos eos esse oportuit, quae intactum relin­ queret palladium libertatis, et duas res coniungeret quae videri forsitan potuissent incompossibiles, indwidualismum scilicet et socialem organismum. Et hic opus, hic labor. Sed nihil durum ideologis, nihil arduum iis qui construunt in aere. Ecce in promptu habet liberalismus exhibere tibi societatem ad regulam boni et aequi ideatam, eamque e sociali, ut vo­ cant, contractu natam. Quia si societas nequaquam homini naturalis est, imo si positive est contra naturae intentionem, prout et in quantum opponitur impraescriptibilibus iuribus libertatis, non est unde aliquatenus legitimetur, nisi et a li­ bertate ortum ducat, et ad supremum finem libertatis sartae tectaeque servandae, expresso consilio et data opera, artifi­ cialiter construatur. Pone igitur initiale pactum quo libere inter se conveniunt homines de communi convictu sub gu­ bernio et lege communi. Pone praesertim tales pacti condi­ tiones, quae et fini intento, et voluntati paciscentium ad amussim respondeant. Porro voluntas paciscentium non est renuntiandi libertati, sed solum iungendi simul suas indivi- DE ERRORE LIBERALiSMI ET VARIIS EIL’S FORMIS 27 duales libertates, ut ex eis simul iunctis una totalis libertas habeatur. Libertas est quae sola quaeritur, quae sola in com­ mune confertur, quia omnia sunt a libertate, per libertatem, et ad libertatem. Nihil ergo valere poterunt, socialiter lo­ quendo, differentiae quae unum hominem ab alio discrimi­ nant, nihil dependentiae naturales vel historicae, nihil necessi­ tudines familiales vel nationales, nihil diversitates ingeniorum, aptitudinum, educationis, culturae, iurium, quae acquisita vocantur, et si quae alia huiusmodi. Omnia enim haec ma­ teriae contractus socialis penitus extranea sunt. Nonnisi fle libertate appositio est, et omnes ac singulos homines aequali libertate natura donavit. Proinde, omnes et singuli undequaque aequales in societatem veniant necesse est. Numera nunc individua, et totidem erunt aequalia suffragia: quae si una­ nimis sensus sint, nihil melius; si non sint, relinquitur numerica maioritas (dimidium q- 1), quae exprimet voluntatem ge­ neralem, et exprimendo voluntatem generalem, exprimet quoque generalem libertatem. Ista est lex civitatis ad rigorosa principia philosophiae tandem aliquando reductae. Et non tibi videtur admirabile? Verumtamen, non ita forsitan admirabile, ut in tantis phi­ losophiae luminibus, plenam perfectamque chimaerae ratio­ nem non agnoscas. De ratione enim chimaerici systematis sunt potissimum duo : Quod realibus entibus non conveniat, et quod iis ideal ibus elementis componatur, quae nedum har­ monico in finem intentum conspirent, vergant potius in eius destructionem atque interitum. Utrumque autem in systemate liberalism! facile est videre. Et primo quidem, realibus hominibus in carne et ossibus exsistent ibus systema hoc profecto non convenit. Omitto quod do ineunda societate humana per viam liberi pacti seu contractus, nullus unquam, nisi somnians philosophus cogi­ tavit. Omitto quod absoluta societatis indigentia, eaque an­ tevertens omnem possibilem usum libertatis, ei soli obscura 28 QUAESTIO XVII. erit, qui forte esset delapsus e nubibus, quemque nascentem societas non excepisset, adolescentem non aluisset, viventem denique, omnis generis et primae necessitatis beneficiis pro­ secuta non fuisset. Quid quod ipsimet socialis contractus as­ sertores testimonium in hoc reddunt veritati? nam quomodo liber societatis ingressus, si ipsis fatentibus, ad originalis libertatis statum nullus iam patet aditus? Sed haec omnia, si placet, praetermitte. Solum accipe elementum sociale quod nunc in basim systematis assumitur. Elementum hoc est homo individuus, et quidem spoliatus omnibus differentiis locorum, temporum, stirpium, nationalitatum : omnibus vinculis reli­ giosis, familialibus, corporativis, politicis, ad hanc usque diem, consequenter ad evolutionem sive naturalem sive hi­ storicam vel creatis vel admissis. Homo est qui neque mo­ dernus est neque antiquus, neque occidentalis neque orien- · talis, neque pater neque filius, neque invenis neque senex: uno verbo, homo in omnibus individuis sibi semper idem, semper aequalis, habens, nec minus nec plus, facultatem ra­ tiocinandi et libere agendi. Atqui homo iste do secundis in­ tentionibus est; homo iste ens logicum est; homo iste sedem habet in arbore Porphyrii, in ordine realitatum non habet. Et si in ordine realitatum locum non habet, neque etiam habebit chimaericum systema quod ad usum eius confece­ runt (1). (1) «Appliquez lo contrat social, si bon vous semble, mais nu l’appli« quoz qu’aux hommes pour lesquels ou l’a fabriqué. Ce sont des hom« mes abstraits qui ne sont d’aucun siècle et d’aucun pays, pures en« tités ('•closes sous la baguette métaphysique. En cflut on les a formés « en retranchant expressément toutes les dilfércnccs, qui séparent tin « homme d’un autre, un Français d’un Papou, un Anglais moderno « d’un Breton contemporain do César, et l’on n’a gardé que la portion « commune. On a obtenu ainsi un résidu prodigieusement mince, un «extrait intinomont écourté do la nature humaine, c’est-à-dire, suivant « la définition du temps, un être qui a le désir du bonheur, et la fa- DE ERRORE LIBERALISM! ET VARIIS EIUS FORMIS 29 Verum, chimaerica systematis indoles adhuc magis sese prodit in hoc, quod in finem libertatis sartae tectaeque ser­ vandae constructum, toto se vergit in libertatis destructionem et interitum. Quod vel prima fronte evidenter apparebit (piautum ad minoritat.es, quae tyrannicae dictaturae praeva­ lentis numeri, sine defensione ulla, ulloque possibili recursu permittuntur. Et tamen eiusmodi esse debebat idealis illa societas, quae ita in unum colligeret libertates individuates, ut singulus quisque, obtemperando legi, obtemperaret suae ipsius voluntati in lege et per legem repraesentatae! Imo, non solum quantum ad minoritates, sed et quantum ad maioritates ipsas hoc idem primo pariter intuitu apparebit. Quia « cult <5 de raisonner, rien de plus et rien de moins. On a taillé sur ce patron «plusieurs millions d’êtres absolument semblables entre eux; puis, par « une simplification aussi énorme que la première, on les a supposés tons « indépendants, tous égaux, sans passé, sans parents, sans engagements. « sans traditions, sans habitudes, comme autant d’unités arithmétiques, « toutes séparables, toutes équivalentes, et l’on a imaginé que rasscm« blés pour la première fois, ils traitaient ensemble pour la première « fois. De la nature qu’on leur a supposée, et do la situation qu’on «leur a faite, on n’a pas eu de peine à déduire leurs intérêts, leurs vo« lontés, et leur contrat. Mais de ce que le contrat leur convient, il ne « s’en suit pas (μι’il convienne à d’autres. Au contraire, il s’en suit « qu’il ne convient pas à d’autres, et la disoonvcnanco sera extrême si «ou l’impose à un peuple vivant; car elle aura pour mesure l’immcn« sité de la distance qui sépare une abstraction creuse, un fantôme phi« losophique, un simulacre vide et sans substance, de l’homme réel et « complet. » (Taine, la Révolution, Tom. 1, 1. 2, c. 2). « La constitution de 1795, tout comme ses aînées, est faite pour l’homme. « Or il n’y a point d’homme dans le monde. J’ai vu dans ma vie dos «Français, des Italiens, des Russes, etc., mais quant à l’homme, je dé« claro ne l'avoir rencontré de ma vie ; s’il existe, c’est bien à mon « insu.... Mais une constitution qui est faite pour toutes les nations, «n’est faite pour aucune; c’est une pure abstraction, une œuvre scola« stique faite pour exercer l’esprit d’après une hypothèse idéale, et qu’il « faut adresser à l’homme, dans les espaces imaginaires qu’il habite. » (de Maistre, Considérations sur la France, o. G). 30 QUAESTIO XVII. maioritates, dum quantitate arithmetica praevalent, non ra­ tione ut plurimum praestant, non sapientia, non autonomo indicio, non iis demum omnibus quae vere homines proprii sui iuris efficiunt. Et si quis in rebus humanis ex toto pere­ grinus non est, is de facili perspiciet quod multitudines huiusmodi, si forte ad legem faciendam admittantur, solent esse praeda agitatorum, violentorum, praepotentum, et ut uno verbo dicam, oligarchiarum quae ex individualisme natae, eas subiugant, eisque tamquam dominationis instrumentis utuntur in finem sui proprii interesse, propriaeque ambitio­ nis. Unde a primo ad ultimum, illa adeo decantata libertas, vi systematis resolvitur in privilegium paucorum praepoten­ tum, dum caeteros omnes, vel aperta oppressio manet, vel servitus velata sub mendaci apparentia emancipationis. Haec, inquam, conclusio est quam iam suppeditat summarium sy­ stematis examen. Ut autem pro rei gravitate manifestior atque evidentior liat, utque simul magis ac magis pateat, quam perniciosum, qam noxium, quam mortiferum sit fun­ damentale liberalism! principium, in ordine etiam ad sim­ plicem civilis vitae finem, oportet venire ad eius applicationes in particulari. Id quidem in propositione quae sequitur. <Ήιο<1 principium liberali.smi iu suis applicat ionibuM atl ree humanax, secum Teri tliw^regatlonem et U QUAESTIO XVII. et sola (I un taxat excepta, quae ad normam principiorum contractus socialis esset constituta. Rursus, societas illa con­ tractus socialis nonnisi ea est, quae individua colligit vehit totidem unitates arithmeticas inter se penitus aequales, et a se invicem undequaquo independentes, sub uno gubernio e summa individualium voluntatum emanato, quod nomine Sta­ tus appellant. Consequens igitur est ut liberalismus in fatis habeat, aut negare seipsum, aut progredi versus dissolutio­ nem omnis societatis a Statu distinctae, non consistendo unquam in nefando suo opere destructionis sive pulverizationis, donec regnet super monades perfecte disiunctas, et mere agglomeratas eo modo quo agglomerantur grana fru­ menti in acervo. Haec sunt profecto, ad quae logica inelucta­ bili principia systematis ducunt. Quomodo autem ab ordine idearum ad ordinem factorum traducta sint, et de die in diem traducantur, operae pretium est paucis declarare. Prima' omnium est societas a Deo ipso auctore naturae instituta, societas inter omnes benefica, anterior omni socie­ tati politicae, respondens intimioribus humani cordis affecti­ bus, necnon et evidentioribus vitae tam moralis (piam phy­ sicae necessitatibus; societatem dico domesticam sive fami­ lialem. Tpsa igitur, prima quoque omnium, adversos experietur ictus liberalism!, qui quantum in se est, omni modo, omni conatu, omni ope familiae destruendae ac de medio tollendae intendit, ut merito diceres quod legislatoribus Revolutionis, haec vere prostat delenda Carthago. Et destruit primo eam in suo fundamento. Nam fundamentum familiae est matri­ monium, illudque indissolubile, per indivisam in finem usque viri et mulieris obligationem. Haec porro obligatio, quantum sit libertati et emancipationi individui contraria, omnes sane vel primo intuitu vident. Verumtamen sunt adhuc in men­ tibus hominum radicata praeiudicia, quae non sinunt ut citius in intenta reformatione procedatur. Itaque initium sumetur a reductione matrimonii ad conditionem meri contractus ci- 33 DE ERRORE LIBERALISM! ET VARIIS EIUS FORMIS vilis, sola civilis legis auctoritate sanciti. A matrimonio deinde civili gradus fiet ad legale divortium, et non sine causa, quia quidquid legis civilis auctoritate ligatur, eiusdem quoque legis auctoritate solvi potest et rescindi. Denique a legali divortio sensim sine sensu pronus parabitur descensus ad concubitum vagum, in quo esse debet plenissima principiorum applicatio, et cum (pio non maius relinquetur familiae vestigium, quam quod habetur apud bestias. Vides igitur quomodo iiberalismus omni ope intendit familiae destruendae in suo primo funda­ mento. Intendit pariter eidem destruendae in sua auctoritate. Et primo quidem per leges a patrefamilias auferentes liberam dispositionem bonorum suorum, ut iam ei non liceat in suis liliis unum prae alio potiori parte donare, imo nec indignum exhaeredare. Deinde vero, et maxime, per leges instructionis publicae atque obligatoriae, quibus filiorum educatio aequivalenter parentibus praeripitur, et totum scholarum publica­ rum regimen ita civili auctoritati attribuitur, ut alii cuicumque auctoritati nullum recognoscatur ius immiscendi se in disci­ plina vel regimine studiorum, in delectu aut approbatione magistrorum. Et quid, quaeso, potestati paternae residuum remanebit, (piando eiusmodi legislatio ad ultimum suae evo­ lutionis terminum veniens, ea quae usque nunc nonnisi in votis sunt, ad plenam exsecutionem perduxerit? Sed, si tot ac tantis diss olutionis causis familiam adhuc resistere con­ tingat, ecco tandem tibi leges successorales «piae iubent ut mortuo patre vel matre, bona aequaliter dividantur, et eat unusquisque per viam suam, dissipati patrimonii partem secum ferens. Unde familia iam fit associatio temporaria quam cito mors dissolvit, et dispergit ad quatuor ventos; tollitur cum stabilitate fundi, continuitas eius per temporum aetates; aufertur quoquo perennitas exemplorum et traditionum, nec remanent nisi individui qui transeunt, et alii post alios eva­ nescunt. De Ecclesia Christi. 3 34 QUAESTIO XVII. Sic igitur, ad familiae destructionem praecipuo ac vehe· mentiori conatu intendit liberalismus, nec alia sane de causa, nisi quia ipsam videt, tum institutionis soliditate, tum infiuxus efficacia, nefandis suis finibus (piam maxime obsistere. At no existimes, alias minores societates invenire posse gra­ tiam in oculis eius: quales exempli causa, illae sunt quas corporationem vocabant, utputa artificum, operariorum, et ge­ neratin'! hominum quos eiusdem artis exercitatio sub certis statutis et legibus inter se velat connatural i ter colligabat. Nullas enim tales compatitur individualismus contractus so­ cialis. Sed cum essent istae facilioris destructionis, ideo eas uno decreto, una lege, una significatione praepotentis arbi­ trii, ab ipso sui exordio Revolutio in perpetuum abolitas voluit. Et praetextus semper idem: individui libertatem sar­ tam tectamque esse servandam : liberum campum relinquen­ dum aemulationi individualium libertatum; contra principium libertatis esse quidquid vel impedit vel minuit liberam com­ mutationem quaesiti laboris et oblati stipendii, etc., etc· Frustra, opponent sapientes oeconomistae id quod vel solus vulgaris et communis sensus statim dictat: libertatem illam individualem nullis unitarum virium praesidiis communitam, penitus esse inermem; non esse libertatem qua operarius laborare, acquirere, lucrari queat sicut vult, sed solum sicut potest, nec iam secundum legem humanam et iustam organizationis laboris, sed secundum legem mechanicam et fatalem effrenatae atque obruentis concurrentia©; non fore aequas partes inter eum qui laborem vendit, et eum qui laboris conditiones ac stipendium cogitur acceptare, quia venditor laboris potest inter multos eligere eos qui dira necessitate compulsi, in stipendium semper magis ac magis insufficiens adigentur consentire; libertatem ergo hanc ex parte operarii, brevi desinere in libertatem moriendi inedia, esse libertatem negativam, abstractam, imo subtractam; ex hac libertate oriri inhumanam luctam pro vita, et ingentem illam modernae DE ERRORE LIBEUALISMl ET VARIIS EIUS FORMIS 35 aetatis plagam proletariatus, id est, numerosae classis omni prorsus stabili proprietate privatae, et ad conditionem haereditariae cuiusdam inopiae miserandum in modum reda­ ctae, etc. (1). Frustra, inquam, tu vel alius quispiam boni ac recti indicii, haec et alia oppones. Utquid enim ad aequi­ tatem appellas? utquid ad iustae et beneficae iura libertatis? Haec praeter quaestionem sunt. Non quaeritur libertas cum addito, insta vel non iusta, benefica vel non benefica. Quae­ ritur libertas propter se, libertas secundum quod ipsa, li­ bertas in idea. Et haec idealis libertas non concedit ius ci­ vitatis nisi individualibus personis, quas, ne sibi invicem compedes afferant, omnis inter se cohaesionis expertes esso vult. Manifestum itaque est, operam liberalism! in eo esse, ut dissolvat omnia ad unum organa socialia. Nam sicut organa corporis physici non sunt moleculae et atomi, sed artus et membra, ita quoque organa corporis socialis non sunt indi­ vidua, sed familia et corporatio et civitas. Quae si semel in suo proprio organismo dearticulata supponantur, ipso facto omnes reales libertates funditus pereant necesse est. Et ratio est evidens, quia super monades disgregatas atque dissociatas (pias individualismus induxit, nihil iam remanere potest nisi ingens ille colossus Status omnivori, qui destructa omni or­ ganization© et autonomia inferiori, absorbet in se omnem vim, omnem potestatem, omne ius, omnem auctoritatem, fitqueunicus administrator, procurator, institutor, praeceptor, educator et tutor, donec fiat unicus quoque proprietarius et (1) « Le prolétariat, c. il. d. la condition de la famille détachée de < tout bien, apparut, (sous lo droit révolutionnaire) comme une chose ·< normale, au lieu d’uno monstruosité sociale. » La Tour du-I’in, J'trx un ordre social chrétien. — « L’oxistonco d’uno classe nombreuse privée « do toute propriété, et vivant en quelque sorte dans un état do dénue« mont héréditaire, est. un fait nouveau et accidentel. » Lo Play, lïef. HOC. t. 1. I 36 QUAESTIO XVII. possessor. Et quid aliud, quaeso, in hoc importatur quam monstruosa servitus? Dicit Apostolus quod haeres, quanto tempore parvulus est, nihil differt a servo, quia sub tutoribus et actoribus est usque ad tempus praefinitum a patre. At peius aliquid successit pupillo illi contractus socialis. Pupillus enim ille non est parvulus impubes, sed populus maturae aetatis; pupillus ille non ad tempus in ea conditione ponitur, in qua nihil differt a servo, sed indefinite et in perpetuum; pupillus ille non est sub tutore constituto a patre, sed sub hero cui nullus, quantum est ex vi systematis, in arbitrio et praepo­ tentia limes. In ultima quippe analysi, resolvitur liberalismus Revolutionis in eam propositionem quae notatur in Syllabo sub n. 39: « Reipublicae Status, utpote omnium iurium origo « et fons, iure quodam pollet nullis circumscripto limitibus ». Verum, quale tandem aenigma, quod systema sociale super libertatem, ad libertatem, et pro libertate constructum, tam evidenter ad despotismum et subtractionem omnis realis li­ bertatis ducat? (1). Cuius novi generis mirum istud est, quod ' » (1) << Dans l’ordre politique, lo libéralisme exprimé à la première « phrase du Contrat social, et au premier article de la Déclaration des droits .< de P homme, porte que l’homme naît libre. Le libéralisme veut dégager ·.< l’individu humain doses antécédences ou naturelles ou historiques. Il « l’affranchira des lions de famille, des liens corporatifs et de tous les autres « liens sociaux ou traditionnels. Seulement, comme il faut vivre on société « ot quo la société exige un gouvernement, lo libéralisme établira lo gou« vernemont do la société en accordant un suffrago à chaque liberté, « et en faisant le compte do cos souverains suffrages. La majorité ox« primant ce que Rousseau appello la volonté générale, exprimera ainsi « en quelque sorte une liberté générale. La volonté do la majorité dc* vient dès lors un décret-loi contre lequel personne ni rien no saurait « avoir do recours, si utile ot si raisonnable, ou si précieuse et si sacrée « que puisse être cette chose ou cetto personne. La liberté-principe éta­ it blit une règle qui ignore méthodiquement les forces et les libertés « particulières; elle se vante de créer toute seule la liberté do chacun; « mais en pratique, l’histoire lo montre bien, cet individualisme allai- DE ERRORE M BERA L1 SM I ET VARIIS EIUS FORMIS 37 doctrina politica in pura, ut volunt, philosophia fundata, dictaturam numeri, qua nihil magis antiphilosophicum cogi­ tatur, pro summa habeat auctoritate? (1). Et putas quod si « blit les individus. C’est son premier effet. Le second est do tyranni« ser, sans sortir du droit, tons les individus n’appartenant pas au parti «do la majorité, et ainsi de détruire les derniers refuges des libertés « réelles. » « Dans l’ordre économique, la liberté-principe vent que la concurrence « dos libertés individuelles, d’où le bien doit sortir inévitablement, soit « œuvre sacrée. Il n’y a qu’à laisser faire et à laisser passer. Le statut du « travail doit donc être individuel. Autant par respect pour sa liberté pro« pre, quo par vénération de la mécanique du monde, l’ouvrier doit respecter «les injonctions du décret de Chapelier, et s’interdire sévèrement tonte «association, corporation, fédération, tout syndicat d’ordre profession« nol,do naturo à troubler lo libre jeu de l’offro et de la demande, le « libro échange du salaire et du travail. Tant pis si lo marchand de « travail est un millionnaire, maître absolu du choix entre 10000 ouvriers: «liberté! liberté'. La liberté économique aboutit donc, par une dédu<· ction rapide, à la célèbre liberté de mourir do faim. J’oserai l’appeler « une liberté négative, abstraite; mieux, une liberté soustraite. Toute « liberté réelle, toute liberté pratique, tout pouvoir libre et certain de « conserver sa vie, de soutenir sa force, est refusé à l’ouvrier tant << qu’on lui refuse la liberté d’association. Il a fallu le déclin des idées « libérales pour obtenir, dans l’ordre économique, un certain degré de « liberté d’association. Pour étendre cotte liberté, pour l’étoffer, pour « la nourrir, on devra écraser tout ce qui subsiste du libéralisme dans « les esprits.... Il faut exclure tout libéralisme, ou renoncer à toute li« berté effective. » Maurras, Libéralisme et Liberté, p. 5, soq. (1) « Il faut exclure lo principe du gouvernement du nombre, parce« qu’il est absurde dans sa source, incompétent dans son exercice, per« nicicux dans scs effets.... Nous respectons trop lo peuple pour aller «lui dire: Il suffit do compter les voix des incompétents, pour résoudre « lesquestions d’intérêt très général qui exigent de longues années d’étude, « de pratique ou de méditation. Il suffit do recueillir et d’additionner « les suffrages des premiers venus pour réussir les choix les plus déli« cats.... Le gouvernement du nombre tend à la désorganisation du « pays. 11 détruit par nécessité tout ce qui lo tempère, tout ce qui dif« fèro do soi: religion, famille, traditions, classes, organisation de tout « genre, etc. » Id. ibid. p. 9, seq. 38 QUAESTIO XVII. sola ibi in causa esset, aut civilis libertas, aut platonica phi­ losophia, haec doctrina seu systema ad tantum fortunae fa­ stigium unquam pervenisset? Sed utique, aliud in causa erat, aliud in causa usque nunc manet. Quid autem illud sit, statim declarandum est. § 3. Quoi! prioicipium llberali.Mmi est e.Mseiii lalltei· nntlre* llgioNiim, cornua independentiae directe erigens ud> versus Deum. Et quod ad finem tollendi de mundo Bld cultum, Del religionem, Del legem, imo et notionem, omnia quaeeiimque sub fnllncl pB*aetextu libertatis En ordine seu politico seu oeconomico seu domestico nttentnvlt, re ipsa diriguntur. Essentialem antireligiositatem seu impietatem principii li­ beralism! evidenter videbit quisquis animo perpendet, ipsum esse proprium principium magnae illius Revolutionis, de qua cum veritate dictum est quod characterem habet satanicum adeo expressum, adeo visibilem, ut exinde ab omni eo quod cunctis retro temporibus visum fuerat unquam, distinguatur (1). Equidem impietas nunquam defuit in mundo, et semper scelus fuit impietas; at non semper fuit cum eadem indole, cum eadem intensitate, cum eadem praesertim organization e. Apud antiquos generatim, impietas sat pacate procedit: di­ scurrit nimirum, disputat, cavillatur, irridet, sed acrimonia caret. Ipse Lucretius vix ad convicia et maledicta assurgit, etiam (piando religionem traducit ut fecundam malorum pa­ ti) «La révolution française ne ressemble à rien de ce qu’on a vu « dans les temps passés. Elle est satanique dans son essence ». De Mai. stre, du Pape, discours préliminaire. — « Il y a dans la révolution « française un caractère satanique qui la distingue do tout co qu’on a «vu et peut être de tout ce qu’on verra. » Id. Configurations sur la France, c. 5. •T DE ERRORE LIBERALISM! ET VARIIS EIUS FORMIS 39 rentem. Quippe, non ea tunc erat religio, quae coaevae in­ credulitatis iram et furorem mereretur excitare. Cum autem praedicari coepit Evangelium, pugna contra religionem coepit quoque invalescere. Et tamen adhuc modus fuit et mensura, nam persecutores pagani, nedum sub vexillo formalis irreli­ giositatis militarent, tanquam atheos potius, et avitae reli­ gionis eversores christianos insectabantur. Sequioribus deinde saeculis, si qui impietatis antesignani compareant, rari sunt admodum, et segregati, non foedere inito adunati, non prae­ sertim, furiis quas vidimus nos, agitati. Unde et qui pro patre modernae incredulitatis haberi potest, Petrus Bayle, in peioribus etiam suorum operum partibus, longe adhuc a suis succedaneis distat, adeo parum incensus videtur desiderio persuadendi, faciendique proselytos: dubitans magis quam negans, dicens pro simul et contra, a tono acrimoniae absti­ nens, quasi a studio partium alienus. Sed saeculo tandem decimo octavo, impietas in veram formidabilemque potentiam excrescit. Tunc primum revelatur proprius nostris temporibus impietatis character, impietatis furor, et si dicere liceat, ad purum excoctus impietatis succus. Non iam frigida scepti­ cism! indifferentia, non imperturbata adversus anodynos er­ rores increduli ironia, sed inexpiabile odium, ira excandescens, rabies exaestuans. Religionem velut capitalem inimicum pro­ sequuntur, et qui })liilosophorum nomine veniunt, ab odio christianismi ad odium personale contra divinum eius aucto­ rem assurgunt. Re enim vera, genere quodam nequitiae quae supra naturam humanam esse videretur, ipsam lesu Christi personam eo loco habent, quo haberi potest personalis ini­ micus vivens. Tunc etiam, conspiratione facta, viribusque unitis, « infamem » de mundo delero iurant; iurant eradere de terra, ut nomen eius non memoretur amplius. Tunc di­ recte contra Deum insurgunt, dicentes: Recede a nobis: Scien­ tiam riarum tuarum nolumus, et quis est Omnipotens ut >er- t 40 ■W I if K QUAESTIO XVII. ria mus ei? (D. At nunc, quis a multo iam tempers esset status rerum in Europa, considerandum venit. Religio nimi­ rum totum corpus sociale a planta pedis ad verticem capitis intime pervaserat. Cum enim a christianismo omnis apud nos civilizatio ortum duceret, et religionis ministri ubique obti­ nuissent conspicuum et praegrandem in statu politico locum, hinc factum fuerat ut ubique etiam, institutiones civiles et religiosae miro modo compenetratae invenirentur. Nam et de omnibus Europae statibus plus minusve cum veritate dici potuisset quod de regno Franciae pronuntiavit anglus histo­ ricus: hoc regnum per episcopos fuisse constructum, sicut per apes construitur alveare. lam ergo ratio aperitur cur apud impios Revolutionis promotores rabies antireligiosa, necessaria quadam consequentia secum traxerit odium socia­ lium institutionum, ut pote quae, tales essent a quibus principium religiosum omnino non poterat separari. Antiquum aedificium cui construendo natura simul et religio amico foe­ dere iuncta adlaboraverant, summopere displicuit. Unde et solo aequandum, funditusque destruendum esse decreverunt , ut locus daretur novo ordini sociali et politico, qui esset idoneus primo et principali scopo destruendi omnem reli­ gionem (2). (1) lob. XXI-U. (2) « Ce no fut quo dans la première moitié du dix-hnitièmo siècle « quo l’impiété devint réellement une puissance. On la voit d’abord « s’étendre do tontes parts avec une activité inconcevable. Du palais à « la cabane, elle se glisse partout, elle infeste tout; elle a des chemins « invisibles, une action cachée, mais infaillible, telle que l’observateur le « plus attentif, témoin do l’effet, ne sait pas toujours découvrir les moyens. « Par un prestige inconcevable, elle se fait aimer do ceux mêmes dont «clic est la plus mortelle ennemie, et l’autorité qu’elle est sur le point « d’immoler, l’embrasse stupidement avant de recevoir le coup. Bientôt « un simple système devient une association formelle, qui, par uno gra­ ft dation rapide, se change en complot, et enfin en une grande conjn« ration qui couvre l’Europe. Alors se montre pour la première fois ce DE ERRORE LIBERALISMI ET VARIIS EH'S FORMIS 41 Huius porro novi 'ordinis socialis instaurandi praetextus fuit libertas; codex, contractus socialis; medium, demagogia: « caractère de l’impiété qui n’appartient qu’au dix-huitième siècle. Ce « n’est plus le ton froid de l’indifférence, ou tout au pins l’ironie ma­ ligne du scepticisme, c’est une haine mortelle, c’est le ton de la colère « et souvent do la rage. Les écrivains de cette époque, du moins les plus « marquants, ne traitent plus le christianisme comme une erreur humaine <> sans conséquence, ils le poursuivent comme un ennemi capital, ils le < combattent à outrance; c’est une guerre à mort, et ce qui paraîtrait « incroyable si nous n’en avions les tristes preuves sous les yeux, c’est « que plusieurs de ces hommes qui s’appelaient philosophes, s’élevèrent de « la haine du christianisme jusqu’à la haine personnelle contre son divin « auteur. Ils le haïrent réellement comme on peut haïr un ennemi vi« vaut.... Cependant l’Europe entière ayant été civilisée par le chri« stianismo, et les ministres de cette religion ayant obtenu dans tons «les pays une grande existence politique, les institutions civ îles et re« ligienses s’étaient, mêlées et comme amalgamées d’une manière surpre« nante; en sorte qu’on pouvait dire de tous les états do l’Europe, avec « plus ou moins de vérité, ce que Gibbon a dit do la France, que ce ro« yaume avait été fait par îles étéques. II était donc inévitable que la phi­ losophie du siècle ne tardât pas do haïr les institutions sociales, dont « il ne lui était pas possible do séparer le principe religieux. C’est ce qui « arriva : tous les gouvernements, tous les établissements de l’Europe lui « déplurent, parccqu’ils étaient chrétiens, et à mesure qu’ils étaient chré« tiens; un malaise d’opinion, un mécontentement universel s’empara de « toutes les tètes. Eu France surtout, la rage philosophique ne connut plus « de bornes, et bientôt une soulo voix formidable se formant do tant do < voix réunies, on l’entendit crier (à Dieu) an milieu do la coupable Europe: Laisse nous! Faudra-t-il donc éternellement trembler devant « des prêtres, et recevoir d’eux l’instruction qu’il leur plaira de nous «donner? La vérité dans tonte l’Europe est cachée par les fumées de «l’encensoir; il est temps qu’elle sorte do co nuage fatal. Nous no par« 1 crons plus do toi à nos enfants; c’est à eux, lorsqu’ils seront hommes, « à savoir si tu es, et co que tu es, et co quo tu demandes d’eux. Tout « co <|iii existe nous déplaît, parccquo tou nom est écrit sur tout ce qui « existe. Nous voulons tout détruire, et tout refaire sans toi. Sors do « nos conseils, sors do nos académies, sors do nos maisons ; la raison « nous sullit. Laisse nous! » (De Maistre, Essai sur b principe générateur des constitutione politiques, n. 63-66). 42 QUAESTIO XVII. ratio vero ultima, constitutio Status athei et colossei, supremi omnium iurium arbitri, totiusque liciti vel illiciti, permissi vel prohibiti omnipotentis dictatoris, sub quo infame Dei nomen et cultus in perpetuum aboleretur. In hoc cuncta col­ lineant, ad hoc caetera tanquam media ordinantur; ad hoc destructio familiae, ad hoc destructio corporationum, ad hoc destructio libertatum tam municipalium quam provincialium, ut scilicet una in fine residua maneat impii Status potestas, absque cuius imperio non possit quisquam movere manum aut pedem in omni ambitu universi. Hic est finis intentus, non civilis libertas. Libertas praetextus est, libertas idolum est ad seducendos populos : idolum quod manus habet et non palpabit, pedes habet et non ambulabit: inanime numen sub quo Satanas parat redigere gentes in servitutem longe peio­ rem quam illa erat in qua mundum antiquum tenebat cum materialibus idolis paganismi. Caeterum, id quod in causa versatur, nihil aliud quam religio. Volumus, inquiunt, organizare humanitatem quae possit carere Deo (1). Et rursus : A diebus Revolutionis, in rebellione sumus contra auctorita­ tem divinam et humanam: humanam intellige, quae a Deo dependeat (2). Et iterum: « Multi sunt qui loquuntur et scri­ bunt de lucta civil iza trice, sed pauci qui intellexerunt lu« ctam eiusmodi esse contra ultimum ac desperatum conatum ideae Christianae iamiam exstinguendae, et civilizationem modernam paratam esse ad omnia media adhibenda, potius « quam cedat de iis quae tanto labore obtinuit. Civilizatio (1) « Nous voulons organiser une humanité qui puisse se passer do « Dieu ». Julius Ferry. (2) « Depuis la Révolution nous sommes en révolte contre l’autorité « divine et humaine, avec qui nous avons d’un seul coup réglé un ter· « riblo compte le 21 janvier 1793. » Clémonceau. — Cactorum, si quis dc eatanico spiritu Revolutionis, ex irrefragabilibus et maxime authenticis documentis certior fieri velit, consulat quatuor tomos abbatis Burruel, Mémoire» pour servir à Vhùtoire du Jacobinisme. DE ERRORi: LIBERALISMI ET VARIIS EIUS FORMIS 43 < enim moderna et christianismus in contradictione sunt, ei ideo unum alteri locum det necesse est. Progressus mo«. denius non potest agnoscere nisi Deum mundo immanen• tem, oppositum Deo transcendental! revelationis christianae. nec aliam moralitatem praeter solam illam veram, cuius «fons est voluntas humana sese per seipsam determinans, « sibique ipsi lex exsistens» (1). Haec igitur sit ultima praesentis articuli conclusio: Liberalismum prosequi eversionem religionis, quando sub ementito libertatis nomine, ordinem intrat seu domesticum, seu oeco­ nomicum, seu politicum. At nondum est completa eius de­ scriptio. Superest ut de variis eius formis in ordine ad reli­ gionem, aliquid adiiciatur. Non enim unum tenet modum, sed novit temperare rigorem suorum postulatorum quoad eos quos portentum suae impietatis adhuc offenderet : imo novit sese transfigurare in angelum lucis, et sub boni specie vanis quibusdam sophismatibus incautos irretire. Ideoque. in quot quasi species dividatur, paucis nunc exponendum venit. (1) Hartman, Religion de l'avenir. 44 QUAESTIO XVII, ARTICULUS SECUNDUS DE VARIIS FORMIS LIBERALISM! IN RE RELIGIOSA a Tres sunt principales liberalismi religiosi formae (1). Est liberalismus absolutus; est liberalismus moderatus ; est deniΛ que liberalismus cui difficulter admodum nomen imponeres, quia cum in plena incohaerentia versetur, fugit omnem de­ finitionem: proprius scilicet eorum qui catholicorum liberalium denominationem assumunt. Omnibus tribus formis commune est adstruere emancipationem ordinis civilis a religioso, ac per hoc, Status ab Ecclesia. Sed in prima forma statuitur eiusmodi emancipatio, per viam omnimodae dominationis Status supra Ecclesiam. In secunda forma asseritur per viam plenae independentiae, tum Status ab Ecclesia, tum Ecclesiae a Statu. In tertia denique propugnatur et promovetur mutua haec independentia ac separatio, non ut veritas iuris, sed ut (piae in praxi optimum suppeditet modum vivendi. De sin­ gulis his formis quale indicium sit, quidve proprium ac distinctivum habeant, per ordinem videndum est. Quoi! forma. liberalieml eonverilftir cum inaterialiMiuo et. atlielixino (2). Haec est forma liberalismi absoluti de quo fuit praecedens articulus. Concipit Statum velnt albissimam potentiam ad quam humanitas in suo sociali progressu sese elevare possit. Non solum Status nihil habet supra se, sed nequidem habet (1) Cf. omnino Liberatore, Ln China c lo Stato, cap. 1, nrt. 1, per totum. (2) Ex Liberatore, La China c lo Stato, cap. 1, art. 1, \S 2. de errore liberalismi et variis eius formis 45 sibi aequale, aut sibi non subiectum. Ipse potestas est sumina ot universalis, cui nihil resistere potest, cui cuncta debent obedire. Ipse norma per excellentiam, ipse regulator omnium relationum inter homines; in cuius conspectu non est ius seu individuate seu domesticum quod inviolabile sit. et multo minus ius sacrum quo alia societas gloriari queat. Nam omnia iura derivant ab eo in virtute voluntatis socialis, quae per publicam opinionem prius manifestata, in legem deinde eri­ gitur a mandatariis populi in Parlamentis. Et quia voluntas socialis est essentialiter progressiva, consequitur quod nulla lex, nulla institutio immutabilitate gaudet, sed cuncta sunt progressui indefinito obnoxia. Semper tamen lex Status, quamdiu lex Status est et manet, supremam exhibet regulam operationis humanae. Haec theoria, ut cuique videre licet, ea est quae plus minusve regit constitutiones modernas Europae, declarationi iurium hominis innixas. Tn cuius principiis Ecclesia non modo amittit omnem praeeminentium respectu Status, verum etiam omnem rationem societatis perfectae et independentis. Ad summum manere poterit tanquam simplex collegium, vel quaevis alia associatio, suam a Statu exsistentiam accipiens. Et quemadmodum Status ex mero suo beneplacito, prout expedire indicat, ei concedit ut gaudeat vita publica, sic de­ finit qui sint limites intra quos concessa iura exercere valeat, altum sibi semper dominium reservans. Quo fit denique tan­ dem, ut huiusmodi Ecclesiae conditio sit sub aliquo respectu peior quam conditio eius sub paganis imperatoribus, dum intermittens cruentae persecutionis vis tantisper eam respi­ raro sinebat. Nunc autem, quid de intrinseca theoriae indole censendum sit, facile est videre. In primis continet implicitam negatio­ nem spiritualitatis animae, necnon et immortalitatis eius. Qua enim ratione Statum conciperet tanquam potestatem supremam, nisi fatum hominis restringeret ad solum cursum ■ · 46 $ â 4« •r. QUAESTIO XVII. vitae organicae et materialis? Nam quisquis semel admisit quod non in hac terra completur hominis destinatio, et quod cum manet post praesentem vitam alia vita immortalis, statiin, velit nolit, cogitur admittere supremam societatem non­ nisi religiosam esse posse, illam scilicet quae hominem ducit et promovet ad summum suum atque imperi turum bonum. Nec est omnino unde indicet quispiam, finem temporalis prosperitatis cui Status invigilat, esse illud bonum cui omnia cedere debent atque subordinari, nisi simul cogitet hominem tanquam 0 pura materia eductum, et in materiam quoque totaliter resolvendum. Ergo liberalismus absolutus idem valet ac materi ali smus. Verum error radicalis e quo omnes alii fluunt, est proprie negatio Dei. Nam certe, si in suppositione sit, Deum non esse, aut (quod ad idem reducitur) non esse a mundo distin­ ctum, sino difficultate intelligitur quod altissima universi po­ tentia ipse homo exsistat, et quidem homo associatione am­ plificatus, homo evolutus in multitudinem et in aciem civilis communitatis instructus. Tn hoc quippe homine, ultimus iam limes perfectionis ad quam pertingit improducta materia. Ipse ex consequenti, absolutus sui ipsius dominus; ipse sibi suisque inferioribus normas praestituens de eo quod vel bo­ num appellare libuerit, vel malum, iustmn vel iniustum. At nulla maior cogitatur absurd itas, agnito semel Deo personali, creatore coeli et terrae, super omnia quae praeter ipsum sunt et concipi possunt, iueffabiliter excelso. Tunc enim, in illo Deo vivo et vero, ineluctabili necessitate agnoscendus sum­ mus dominus ac legislator universi, sub quo homo, et societas, et quicumque in societate praesunt , curventur necesse est. 1 une, non Status, non opinio publica, non placita progressus, sed immutabilia moralitatis principia divinitus impressa in mentibus nostris, pro suprema actionis humanae regula in i“ ordine tam privato quam publico accipienda. Tunc denique, sublimiores potestates non alio iure imperandi auctae appa- DE ERRORE LIBERALISM! ICI VARIIS El ( s PORMJS rebuilt, quam subordinate), ut regant populos secundum vo­ luntatem illius Domini, cui et ipsae, omnium primae sun: subiectae. Audite ergo, reges, et intelligite ; discite, indices finium terrae. Praebete aures, cos qui continetis multitudines, et placetis robis in turbis nationum : Quoniam data esta Domino potestas cohis, et virtus ab Altissimo, qui interrogabit opera vestra, et cogita­ tiones scrutabitur. Quoniam cum essetis ministri regni illius, non recte indicastis, nec custodistis legem iustitiae, neque secun­ dum voluntatem Dei ambulastis. Horrende et cito apparebit vobis, quoniam indicium durissimum his qui praesunt fiet. Exiguo enim conceditur misericordia, potentes autem potenter tormenta patientur. Non enim subtrahet personam cuiusquam Deus, nec verebitur magnitudinem cuiusquam, quoniam pusil­ lum et magnum ipse fecit, et aequaliter cura est illi de omnibus. Ad ros ergo, reges, sunt hi sermones mei, ut discatis sapien­ tiam, et non excidatis (1). Ecce qualem nobis potestatis politicae ideam ingerunt di­ vinae Scripturae: aliam profecto ab idea potentiae quae to­ tius iuris fons sit et origo! Ecce quomodo in politico impe­ rante non plus monstrant quam ministrum: Dei enim minister est in bonum, ait apostolus, Rom. XIII--1. Minister, inquam, applicans legem quam accipit, et a qua sicubi deflectit, non iam ei obedientia subditorum, sed durissima a Domino eius debetur castigatio. Quae omnia evidentissima sunt in solo etiam stricto rigore logicae, pro omni eo qui agnovit Deum, et ne umbram quidem dubitationis admittunt. Quapropter, monstruosa illa conceptio Status, supremae normae publicae inoralitatis, dominium habentis supra ipsam societatem reli­ giosam, ut pro necessitate seu utilitate finis politici, iura fori externi ei concedat, auferat, limitet, mensuret (2): eiusinodi. p (1) Sap. VI-2, scq. (2) Vide in priori tomo citationes ad thesi m 20, ύ 1. Î LU i I 48 QUAESTIO XVII. inquam, conceptio intrinsece cohaeret cum. absoluta negatione Dei: Dei scilicet vivi ac veri, qui aliquid aliud sit quam idea vacua, ad continendum in officio vilem populum adinventa. Nec valet si dicas quod conceptio illa adhuc relinquit independentem religionem individualem ac privatam. Huc enim nihil est. Primo quia cum individui non magis sibi sufficiant ad vitam religiosam quam ad temporalem, imo multo minus, ipsa religiosa societas medium necessarium eis est, ad hoc ut in cultu divino informentur. Et ideo, vindi­ care sibi dominium supra religionem socialem, est ex conse­ quenti dependentem facere religionem etiam fori privati et interni. Secundo quia religio non mutat naturam, cum ab ordino publico transfertur in privatum. Si ergo in ordine publico recensetur inter ros mere humanas quae sunt ad finem politicum et sub imperio Status, in ordine quoque privato, quantum est ex vi systematis, ponitur loco humani negotii, puta vanae opinionis circa Deum, qui cum in re ipsa chi­ maera quaedam sit, adhuc tamen a superstitiosis et debilis mentis hominibus putatur exsistere. Unde, omnibus modis, a primo ad ultimum, liberalismus absolutus, id est, asserens dominationem Status supra Ecclesiam, idem valet ac purus putidusque atheismus. Et cum haec nullam possibilem eva-. sionem habere videantur, non est amplius insistendum, sed iam veniendum ad mitiorem quamdam liberalism! formam, do qua sit sequens assertio. liberullMiuuH moderahiM, nIii iiiIiium nd form»· leni iitlieisnnun, at certe nd nmiilcliaeinmtiin redu­ citur (1). Liberalismus do quo hactenus dictum, a praesagio sui no­ minis ita discordat, ut fere crederes impositum nomen per (1) Cf. Liberatore, La Chicea c lo Sialo, cup. 1, art, 1, A 3. 49 DE ERRORE LIBERALISM! ET VARIIS ETES FORMIS antiphrasini, eo scilicet morio quo per antiplirasim quoque, veteris fabulae furiis Eumenidum appellatio data. Re enim vera, libertas illa a qua denominationem sumit, si libertis impietatis est, multo adhuc magis libertas exquisitae t yran­ nidis, peiorisque omni barbarie despotismi. Quare pluribus displicuit eius enormitas; quibus consequenter curae fuit construere liberalismum (sit venia verbo), magis liberalem. Et iste est liberalismus qui moderatus dici solet, quique ver­ bis saltem tenus, non amplius efferatam dominationem Status supra Ecclesiam, sed solum plenam eius ab ea independentiam, perfectamque utriusque ab invicem separationem pro­ pugnat, iuxta celebrem formulam: Ecclesia libera in Statu libero. Profitetur se non negare ordinem religiosum, etiam super naturalem, cum absoluta quae ei debetur autonomie: sed tantum velle ut ab eo penitus praescindatur, cum de ordinatione politicae societatis agitur. Duo siquidem inter se disparata sunt, res religiosa et res politica. Alius campus, alius finis, alia media civitatis, alia vero religionis. Et quo­ modo confunderemus nos ea quae ipsa natura rerum sepa­ ravit? Caeterum, non esse recedendum a generali principio iustitiae, quo cuique suum reddere iubemur, et Caesari quae Caesaris sunt, et Deo quae sunt Dei: ut scilicet iure suo gaudeat societas ecclesiastica, gaudeat et civilis, et cum sit utrique sub sole locus, eat unaquaeque per viam suam, nihil curando de rebus alterius (1). (I) Audias loquonteni liberalem moderatum : « Plus d'alliance entre « l’Eglise et l’Etat: que l’Eglise n’ait plus rien de commun avec les « gouvernements, que les gouvernements n’aient plus rien de commun « avec les religions, qu’ils no sc mêlent plus de ces affaires! Lo parti« culier professe à sa guiso lo culte qu’il a choisi suivant son goût : « comme membre de l’Etat, il u’a point do culte propre. L’Etat reconnaît « tous les cultes, leur assure à tous une égale protection, leur garantit « une égale liberté, tel est lo régime de la tolérance; et il nous con« vient de le proclamer bon, excellent, salutaire, de le maintenir à tout De Ecclesia Christi. 1 QUAESTIO XVII. Haec certe magis speciosa sunt, imo ad aequitatis regulam ita exacta multis videbuntur, ut nihil magis. Nisi quod, si quis paulo diligentius consideret, facile videbit insubsistentem positionem, propter irreductibilem dualismum quem in­ ducit. Quod quidem a multo iam tempore observavit Bonifacius VIII. in bulla Unam Sanctam, ubi ait assertorem absolutae independeiitiae tam Ecclesiae a Statu quam Status ab Ecclesia, Dei ordinationi resistere, nisi duo sicut Manichaetis [ingat esse principia, quod /'alsum et haereticum indicamus. Et vere sic est, quia doctrina logice cohaeret cum absurdis pla­ citis Manichaeorum, vel certe cum aequipollentibus, sive ac­ cipiantur Manichaei secundum quod duos deos et duas na­ turas in singulis principiis esse arbitrabantur (1), sive secun­ dum quod duas quoque animas in unoquoque homine asse« prix, do l’élargir constamment. L’on peut diro quo co régime est de «droit divin : Dieu lui-même l’a établi en créant l’homme libre; il le « pratique en faisant luiro son soleil sur les bons et sur les méchants. « Λ l’égard do ceux qui méconnaissent la vérité, Dieu aura son jour de «justice, que l’homme n’a pas lo droit de devancer. Chaque Eglise, « libre dans l’Etat libre, incorporera ses prosélytes, dirigera scs fidèles, «excommuniera ses dissidents; l’Etat no tiendra nul compte do ces « choses, n’excommuniera personne et no sera jamais excommunié. La « loi civile no reconnaîtra aucune immunité ecclésiastique, aucune pro« hibition religieuse, aucun lien religieux ; lo temple paiera l’impôt des « portes et fenêtres, l’étudiant en théologie fera lo service militaire, « l’évêque sera juré et garde national, lo prêtre so mariera s’il vent, di« vorcera s’il veut, se remariera s’il veut. D’nn autre côté, pas pins « d’incapacités et do prohibitions civiles que d’immunités d’un autre « genre. Tonte religion prêchera, imprimera, processionncra, carillonnera, « anathématisera, enterrera suivant sa fantaisie, ot les ministres du culte «seront tout ce que peut être un citoyen. Rien n’empêchera du côté do « l’Etat, qu’un évêque commande sa compagnie do garde nationale, tienne « boutique, fasse des affaires; rien n’empêchera non plus que son Eglise, « ou lo Concile, ou le Pupo puissent le déposer. L’Etat ne connaît que «des faits d’ordre public». L. Veuillot, L’Uhmioii liberale, § 1. (1) August, de moribus Ecclesiae, 1. 1, c. 10. DE ERRORE LIBERALISMI ET VARIIS EIUS FORMIS rebant: « Unam de Deo, quae naturaliter hoc est quod ipse; c alteram de gente tenebrarum (piam Deus nec genuerit, nec « fecerit, nec protulerit, nec abiecerit, sed quae suam vitam, « suam terram, suos fetus et animalia, suum postremo regnum « habuerit, ingenitumque principium » (1). Et primo quidem manifestum per se est quod si unum est totius mundi principium, seu ut dicitur Eccli. 1-8, unus di­ tissimus creator omnipotens, una quoque erit ordinatio uni­ versi, unus supremus finis creationis. Manifestum etiam quod finis iste, maxime sublimis ex parte ordinantis, maxime be­ neficus ex parte ordinatorum, alius esse non poterit quam gloria Dei et aeterna beatitude creaturae rationalis, cuius gratia caetera inferiora facta sunt. Manifestum denique quod huic eidem fini omnem finem inferiorem subordinari opor­ tebit, si modo verum sit quod bona secundaria respectu boni primarii habent rationem mediorum, et quod media sub fine contineantur necesse est. Unde iam fiuet consequentia ine­ luctabilis evidentiae: ipsum scilicet Statum politicum conti­ neri sub uno illo unici supremi finis ordine, a quo non magis ei praescindere licebit, ac liceret ex. gr. carpentario prae­ scindere a fine architecti cui debet materiam praeparare, et in usum aedificandae domus disponere. Dico autem inelucta­ bilis evidentiae consequentiam, ita ut non sit medium eva­ dendi, nisi negando maiorem praemissam e qua ipsa fluit. Quisquis igitur ponit finem civitatis et finem religionis prorsus inter se disparatos, ac per hoc, penitus disparatas seu sepa­ ratas potestates (piae utriusque prosecutionem regunt: eo ipso unitatem primi principii implicite negat; alium esse dicit creatorem spiritualium, alium vero temporalium; alium deum a (pio ordinatur homo ad vitam civilem, et alium a quo ad vitam religiosam. Duo ergo, sicut Manichaeus, fingit esse principia, et si forte a Manichaeo in aliquo discordat, nonnisi (1) August, de vera religione, c, 9. 52 J $ $ 4« w QUAESTIO XVII. in hoc quod sentit aliquid etiam peius. Nam factorem tem­ poralium quem Manichaeus habebat pro deo malo, ipse facile habebit prodeo lucis et progressus; illum vero alium, (piem utpote factorem spiritualium, Manichaeus deum bonum di­ cebat, dicet deum tenebrarum et obscurantismi. Equidem con­ suetum est apud eos qui facere solent argumenta historica contra historiam, philosophica contra philosophiam, et scripturistica contra Scripturam : consuetum, inquam, est appel­ laro ad sententiam illam evangelicam qua reddere iubemur quae sunt Caesaris Caesari, et quae sunt Dei Deo. Porro, de vera ratione secundum quam ea quae Caesaris sunt, ab iis quae sunt Dei, in evangelic contradistinguuntur, nondum est disputandi locus; id enim in sequenti quaestione tractandum relinquitur. Interim vero, unum hoc interrogare liceat : utrum Caesar pro creatura Dei habeatur, vel non habeatur. Si pro creatura Dei, quomodo, quaeso, independens a Deo, ius ha­ bens ordinandi res suas sine ullo respectu ad Deum, ad le­ gem Dei, et ad religionem (piam instituit Deus? Si autem non pro creatura Dei, ergo, te ipso fatente, alius deus tem­ poralium oppositus creatori spiritualium esse perhibetur, et revera duo, iuxta Manichaeum, finguntur esse principia. At non solum duo prima principia, sed duas etiam animas in unoquoque homine necessarium erit admittere, et multo adhuc fortiori ratione quam quae Manichaeis causa fuerat, ad novum hunc dualismum declinandi. Manichaei siquidem, cum duas voluntates in deliberando animadvertissent, duas naturas duarum mentium esse concludebant, bonam unam, malam alteram. Non tamen ponebant illas concomitante!' suis viis insistentes, sed ita inter se pugnantes, ut praevalente una, altera ab opere cessare cogeretur: quod non ita absoluto re­ pugnabat possibili reductioni in unam solam animam alternis vicibus, modo in bonum, modo in malum sese inflectentem, donec per victoriam unius tractionis supra aliam, incipiattandem in uno firmari tota voluntas una, quae prius in op- DE ERRORE MBEIIALISMI ET VARIIH EJUS FORMIS 53 posita partialiter distendebatur. Nunc autem liberalismus moderatus, separando ordinem civilem ab ordine religioso, separat civem a christiano, philosophum a credente, publicum hominem a privato, politicum a fideli. Separat, inquam, non sicut separantur belligeri, quorum unus alterum vult suppri­ mere, sed sicut separantur collaterales, quorum singulus quis­ que sequitur viam suam, et simul cum altero regulariter fun­ gitur officio suo, quantumcumque ad disparata et contraria per separatos motores ambo moveantur. Et hoc dico, absolute et essentialiter repugnare omni possibili reductioni in unum, nec esse aliter conceptibile, quam ponendo in uno eodemque homine animas duas, mentes duas, conscientias duas realiter inter se distinctas: unam atheam, alteram religiosam: cre­ dentem unam, discredentem alteram ; unam intentam tempo­ ralibus sine ordine vel respectu ullo ad spiritualia, alteram intentam spiritualibus et quasi in superlunaribus extra hunc mundum positam: unam per quam serviat Caesari, et alteram per quam serviat Deo (1). Quocumque ergo modo res aspiciatur, ista reciproca dua­ rum potestatum independent!», seu fictio Ecclesiae liberae in Statu libero, novum instaurat Manicheismum, theo retice qui­ dem absurdum, practice vero impossibilem. Qua enim ratione unquam concipies motores duos uni eidemque mobili regu­ lariter applicatos, nisi sit inter eos subordinate, per quam contrarietas impulsionum vitetur, et necessaria servetur uni­ tas directionis? Quod ne ipsi quidem dissimulant liberalistae moderati, quoties ab abstracta verborum rhetorica descendunt (1) « Nullo richesse d’éloquonco no peut dissimuler longtemps ce fend «d’incurable misère, milles paroles dans aucune langue n’ont une él­ asticité qui puisse mettre d’accord et retenir ensemble do pareilles cou lilnc bonum calutiM aeternae a. Ita Augustinus, tract. 51 in Ioan. n. 4. Tn cuius verbis, totius traditionis consonam sententiam au­ dii e est, quin opus sit in le adeo aperta longius progredi citatione auctoritatum. I f>:·: HÜBOIIOINATIOKE IXDIRECTA STATUS AD ECCLESiAM 81 Unde ipsi Pontifices Romani huic conclusioni ultro et di­ serte attestantur. Pulchre Nicolaus I, epist. 8(5 ad Michaelem imperatorem: « Fuerunt haec ante adventum Christi, ut qui« dam typice reges simul et sacerdotes exsisterent; quod san­ ctum Melchisedech fuisse sacra prodit historia, quodque in membris suis diabolus imitatus, utpote qui semper quae divino cultui conveniunt, sibimet tyrannico spiritu vindi­ care contendit, ut pagani imperatores iidem et maximi pon­ tifices dicerentur. Sed cum ad verum ventum est, eumdem ■ regem et pontificem, ultra sibi nec imperator iura pontifi« catus arripuit, nec pontifex nomen imperatorium usurpavit. « Quoniam idem mediator Dei et hominum homo Christus - lesus sic actibus propriis, et dignitatibus distinctis, officia utriusque potestatis discrevit, propria volens medicinali humilitate sursum efferri, non humana superbia rursus in < inferna demergi, ut et christiani imperatores pro aeterna < vita pontificibus indigerent, et pontifices pro cursu tempo­ ralium tantummodo rerum imperialibus legibus uterentur: ■ quatenus spiritalis actio carnalibus distaret incursibus ». Ubi vides potestates non solum secundum se, verum etiam secun­ dum subiecta, regulariter saltem loquendo discretas. Et dico, regulariter saltem loquendo, quia per haec minime prohibetur quin in eadem persona, particularis quidam civilis principatus et potestas spiritualis simul coniungantur, uti infra, de im­ munitate ecclesiastica et de convenienti eius praesidio in do­ minio temporali Sedis apostolicae loquentes ostendemus. In­ terim vero, id saltem aperte eruitur: politicum principatum non esse in quibuscumque Ecclesiae pastoribus ex instituto et donatione Christi, adeoque Ecclesiam qua talem, nullam sibi in saecularia directam potestatem arrogare. Eamdem conclusionem prae se ferunt decretales Innocentii ΙΠ, cap. Novit, de indiciis, et cap. Venerabilem, qui filii sint legitimi, et cap. Solitae, de maioritate et obedientia. In idem quoque ]>c Ecclesia Christi. <> 82 QUAESTIO XVIIt. collineat protestatio in consistorio habita a Bonifacio VIII, tempore litis exortae inter ipsum et Philippum IV Galliae regem: Petrum l· lotam imposuisse Pontifici, quod mandasset regi ut recognosceret regnum at) ipso. (Quadraginta iani annis se expertum esse in iure, et scire duas esse potestates ordinatas a Deo. Quis ergo deberet vel posset credere tantam fatuitatem, tantam insipientiam fuisse vel esse in capite suo? Protestari se, quod in nullo vellet usurpare iurisdictionem regis ; regem tamen negare non posse, quin esset Pontifici sublectus rationi peccati. Subdit autem Spondanus, Ann. eccl. ad annum 1302, n. 11: « Hinc aperte probari, quantum Bonifacius alienus fuerit ab « illo supercilio quod plerique omnes ei impingunt, de subie« ctione temporali regnorum omnium, et quo sensu eam in« tellexerit. Quem eumdem ipsum fuisse existimamus, quo « olim Innocentius III, cum ab aliquibus culparetur quod iu « Philippum Augustum regem Francorum commotus fuisset « occasione belli ab eo illati loanni Angliae regi, scribens pa« riter ad praelatos Galliae testatus est, non se iurisdictio« nem regis perturbare aut minuere intendere, aut indicare « de feudo, cuius ad regem spectaret indicium, sed decer« nere de peccato, cuius ad ipsum Pontificem pertineret sine « dubitatione censura, quam in quemlibet exercere posset ac « deberet.... Quo etiam sensu accipienda celebris illa ab eodem « Bonifacio edita constitutio, quae incipit Unam sanctam, de « auctoritate et potestate Ecclesiae, duplicique gladio ei a « Christo tradito ». Sed haec nos iam evocant ad subordinationem indirectam duarum potestatum, quam ius evangelicum tanto certius ponit, quanto apertius directam excludit. De qua proinde sit ultima huius capituli propositio. DE SUBORDINATION!·! INDIRECTA STATUS AD ECCLESIAM Quod EccIcmI» ncceplt i> Chrinto plenam anetoritatem Miipei* baptlza( verbis magnifice christiani principatus ratio assignatur, et forma praescribitur, consentanea prorsus iis quae praedixerat Spiritus Sanctus in Isaia, loquens ad Ecclesiam: Et erunt reges nutritii tui, et reginae nutrices tuae: cultu in terram de­ misso adorabunt te, et pulverem pedum tuorum lingent (2), ac rursus : Et suges lac gentium, et mamilla regum lactaberis, et scies quia ego Dominus salvans te, et redemptor tuus fortis lacob (3). Unde et a tempore quo inceperunt esse reges qui crede­ rent in Christum, nunquam destiterunt Pontifices maximi monere eos de gravissima qua erga religionem tenentur obli­ gatione. Scribebat Caelestinus I ad imperatorem Theodosium : « Maior «vobis fidei causa debet esse, quam regni; ampliusque pro « pace Ecclesiarum clementia vestra debet esse sollicita, quam pro omnium securitate terrarum. Subsequentur enim omnia - prospera, si primitus quae Deo sunt chariora serventur » (4). Scribebat Leo Magnus ad Leonem Augustum: <- Debes in· « cunctanter advertere, regiam potestatem tibi, non ad solum « mundi regimen, sed maxime ad Ecclesiae praesidium esso « collatam, ut ausus nefarios comprimendo, et quae bene sunt « statuta defendas, et veram pacem his quae sunt turbata re· « stituas » (5). Scribebat Gelasius I ad imperatorem Anasta(1) (2) (3) (1) (5) Praof. Capitularium Caroli Magni, ubi supra. Ibid. XL·-16. Migno, P. L·. Ton). 50, c. 511. Mignc, P. L·. loin. 51, c. 1130. 100 QUAESTIO XIX. sium: « Tuis certe legibus, imperator, pateris nihil perire; « Romano nomini nullum admittis ingeri detrimentum. Itane « verum est, princeps egregie, qui non solum praesentia Chri« sti beneficia, sed desideras et futura, ut religioni, ut ve· « ritati, ut sinceritati catholicae communionis et fidei, tempo« ribus tuis, patiaris quemquam inferre dispendium? Qua « fiducia, rogo te, illic eius praemia petiturus es, cuius hic « damma non prohibes ? » (1) Scribebat Hormisdas ad Anasta­ sium: « Bene clementia vestra confidit, sicut datis ad me glo« riosis designavit affatibus, quod reipublicae vestrae specia« liter proficiat, si negotiis omnibus orthodoxae fidei causa « praeponatur. Haec est enim, venerabilis imperator, de su· « scepto moderamine rectoris cura salubrior, ut eius sibi fa« vorem per opera bona conciliet, (pii universum et tribuit et « regit imperium, D. N. L C. » (2). Et Gregorius Magnus ad Mauritium : « Ad hoc enim potestas super omnes homines « dominorum meorum pietati coelitus data est, ut qui bona appetunt adiuventur, ut coelorum via largius pateat, ut ter« restre regnum coelesti regno famuletur » (3). Et Agatho ad Constantinum Pogonatum : « Nec poterit aliud simillimum in<' veniri, quod vestrae invictissimae fort itudinis divinae Maie« stati commendet clementiam, quam ut repulsis a regula « veritatis errantibus, evangelicae atque apostolicae nostrae « fidei ubique illustretur et praedicetur integritas » (4). Eadem saepe inculcant Pontifices medii aevi. Eadem quoque Pon­ tifices modernae aetatis, Benedictus XIV in Constitutione Providas, Leo XII in litteris apostolicis Quo graviora, Gre­ gorius Χλ I in Encyclica Mirari vos, denique Pius IX in Encyclica Quanta cura, ubi hortatur episcopos ne omittant do­ cere quod ex Leone Magno supra allatum est: regiam pote(1) (2) (3) (4) Migne, P. L. Torn. 50, c. 43. Ibid. Tom. 63, c. 374. Ibid. Tom. 77, c. 663. Ibid. Tom. 87, c. 1212. DM OFFICIIS STATUS ERGA DEUM ET ECCLESIAM 101 statem non ad solum mundi regimen, sed maxime ad Ecclesiae praesidium fuisse collatam. Hinc iam ultro apparebit veritas sequentis conclusionis, videlicet: § 3. Quod StAtuN habet officium prohibendi ΓιιΙμομ cultus, niwi veni urgeat tolerant Iste neceseltOM. Libertas cultuum scopus fuit quem omnibus modis impietas saeculi XVIII prosecuta est. Hanc dixerunt debere procla­ mari et asseri per legem in omni recte constituta societate, quia ius civibus inest ad plenam libertatem nulla auctoritate coarctandam, qua suos conceptus quoscumque, sive voce, sive typis, sive alia ratione palam publiceque manifestare ac de­ clarare valeant. Et huic iuri vindicando intendebant philo­ sophorum declamationes, celebresque panegyres tolerantiae. Porro, tolerantiae nomine apud eos veniebat et venit in­ differentia absoluta in materia religionis, eaque consentanea praefixis principiis: Nullam religionem esse quae potiori prae alia iure gaudere valeat; omnes esse aequaliter veras seu aequaliter falsas; superstitionum potius quam religionum vo­ cabulo debere recenseri ; ex ignorantia, vel fanatismo, vel imbecillitate mentis communem trahere originem ; reliquum igitur esse ut in eodem pantheo collocentur, ad usum et sub altiori numine libertatis; ad Statum autem pertinere, solli­ citum esse de re religiosa, non in quantum res religiosa est, sed solum in quantum ratio vel publicae tranquillitatis, vel politici interesse, vel defensionis ac custodiae iurium hominis in ea involvitur. Et talis tolerantia, ut evidenter apparet, est tolerantia ma­ xime impia. Impia in se, quia religionem (pia religio est, ha­ bet ut rem indifferentem et nullius plane negotii. Impia in suo principio, quia tota quanta fundatur in atheismo vel formali 102 QUAESTIO XIX. vel acquivalent i. Impia in suo scopo, quia sub apparenti specie moderationis, per summam hypocrisim prosequitur eversio­ nem verae religionis, et ad hoc ipsum omni religioni falsae positivum favorem impertitur. Considerandum quippe est quomodo eiusmodi tolerantia suo nomini per omnia mentitur. Non enim tolerat in Ecclesia catholica proprium illum cha­ racterem veritatis, quae partitionem non admittit, nec dirninutionem, nec transactionem ullam. Non tolerat firmissimam eius in sua fide fideique confessione soliditatem. Denique non tolerat quod se unice veram, unice sanctam, unice ac • necessario sub poena damnationis aeternae amplectendam contestetur. Ideo, omni ope procurandum ut deturbetur e trans­ cendenti sede in qua eminere vult, et reipsa eminet tamquam Ipsa religio supra fallaces religionum larvas ; ac per hoc, in­ troducendi heterodoxi cultus ubi non sunt, fovendi ubi sunt: nec alia de causa nisi ut exercita semper adstet protestatio contra exclusivismum quem sibi Catholica Ecclesia arrogat, semperque sit unde illa in oculis et existimatione vulgi pro­ miscue habeatur tamquam una de caeteris. Hinc affectata cura cum qua legislationes novae loquuntur de cultibus, et de ecclesiis, magnam emphasim in hoc plurali ponentes. Hinc quoque affe­ ctatus zelus elargiendi quibuslibet dyscolis amplissimas ad suae religionis exercitium facilitates, dum cultus catholicus, etiamsi patrius, etiam si a maioribus acceptus, etiam si antiqua pos­ sessione1 praevalens, omnibus possibilibus modis praepeditur, opprimitur, imo, quantum ratio politica permittit, proscri­ bitur. Recte igitur tolerantiam dixeris quae nihil tolerat : nec veritatem (piam summo odio prosequitur, nec etiam pro­ prie loquendo falsitatem, quam positive fovet, defendit, pro­ tegit et tuetur, Tolerantiam proinde, quae ultimato resolvitur in intolerantiam, sicut ipse protestantismus, cuius plena evo­ lutio est. Nam in quo putas reponendam esse protestantisme essentiam? In quo, quaeso, nisi in protestando contra unam, sanctam, catholicam et apostolicam lesu Christi Ecclesiam? DE OFFICIIS STATUS ERG A DEUM ET ECCLESIAM 103 Haec eius intima natura, hoc principium, hic finis, haec tota essendi ratio. Id tibi ipsum nomen indicat, simul commons­ trans quod si forte de medio tolleretur veritas contra quam protestatur, eo ipso protestantismus in nihilum relaberetur. Caetera quippe in eo accidentalia sunt, facultative sunt, ad formam et modalitatem protestationis faciunt, adeoque nul­ lius per se momenti sunt (1). Et ab initio quidem, pro tem­ porum (piae tunc currebant conditione, protestabatur sub praetextu christianismi ad evangelii puritatem reducendi. Unde et nonnulla retinebat de dogmate christiano, in sua saltem praedicatione scriptisque confessionibus, salvo interim in omnibus quoad singula individua fundamentali principio liberi examinis. Venit postea philosophismus, et longius se iam progredi posse intelligens, substituit vagae religiositati Reformationis formalem atque categoricam impietatem, ne­ mine indifterentismi seu tolerantismi decoratam. Et si discri­ men quaeras, non invenies nisi in sola protestandi modalitate. Quae quidem modalités, quoad rem, systema protestant icum ad perfectum adduxit, id est, ad logicam suam consequen­ tiam; (pioad nomen vero, turpe superaddidit mendacium. Con­ venit enim ibi tolerantismi nomen per meram antiphrasim, ut si diceres parcas derivari a parco, quia minime parcunt : lucum dici, quia minime lucet; bellum quia minime bellum, atque ita porro. Nunc autem longe alius rationis est tolerantia quam ali(1) « Pins vous examinerez la chose, et plus voua aurez lien de vous «convaincre que ce qu’on appelle religion dans plusieurs pays, n’cet « qua la haine du système exclusif.... Un des plus grands hommes d’état «de notre siècle, et protestant par sa naissance, me disait jadis: Sans « ions (catholiques), none (protestants), n’ existerions pas. C’était un mot « bien vrai et bien profond. Il sentait que la religion de tous les né« gatifs quelconques, n’est qu’une haine contre l’aflirmatiou. Or si l’on « vient à supprimer l’objet d’une haine, que reste-t-il ? Rien. » J. de Mai­ stre, Lettres sur V inquisition espagnole, Lettre ôèmo. 104 QUAESTIO XIX. quando licitam praesens nostra assertio enuntiat. Non ex contemptu Dei et eorum quae Dei sunt enascitur, non in eadem indifferentia omnes habet religiones, non quaerit oppri­ mere veritatem, non fovet falsitatem et mendacium, sed vere tolerat, id est, permittit falsorum cultuum exercitium, (piando adsunt rationes quae in omni rerum ordine permissionem mali cohonestant, videlicet: si alicuius boni obtinendi causa oc­ currat, si maioris mali vitandi. « Dicendum, inquit S. Tho« mas, 2-2, Q. 10, a. 11, quod humanum regimen derivatur a « divino regimine, et ipsum debet imitari. Deus autem quam« vis sit omnipotens et summé bonus, permittit tamen aliqua « mala fieri in universo, quae prohibere posset, ne eis sublatis. « maiora bona tollerentur, vel etiam peiora mala sequerentur. « Sic ergo et in regimine humano illi qui praesunt, recte ali« qua mala tolerant, ne aliqua bona impediantur, vel etiam ne « aliqua mala peiora incurrantur, sicut dicit Augustinus in 1. 2 « de Ordine, c. 4: Aufer meretrices de rebus humanis, turba« veris omnia libidinibus. » Itaque, prima causa legitimae tole­ rantiae est, ne aliqua bona impediantur. Et sic videmus Pon­ tifices Romanos nunquam eiecisse Judaeos e terris suae tem­ porali ditioni subiectis, nec eos prohibuisse quominus ritus suos libere observarent. Maius enim bonum ex conservatione quam ex eiectione eorum obtinebatur, siquidem ritus iudaici evangelicam veritatem figura adumbrabant, eidemque usque nunc testimonium perhibent. Nam quid aliud gens illa, ait Augustinus, nisi quaedam scrinaria baiulans Legem et Pro­ phetas, ad testimonium assertionis Ecclesiae, ut nos honore­ mus per sacramentum, quod nuntiat illa per litteram? Altera quoque causa est, eaque his nostris diebus longe frequent ior, ne aliqua mala peiora incurrantur. Ut si, exempli gratia, sermo sit de societate dissensionibus religiosis divexata, principiis liberalism! funditus imbuta, in qua aliter provideri nequit necessitati civilium relationum, aut conservationi portionis ordinis qui adhuc est residuus. His enim in adiunctis. iam DE Ori lCIlS STATUS ERG Λ DEUM ET ECCLESIAM 105 non agitur do tuendo bono pacifice possesso, nec de defen­ denda societate adversus gravissimum quod evitari potest ma­ lum, sed magis de non exasperanda per inutilem zelum plaga inveterata, cui ferrum chirurgi aggravationem potius afferret quam remedium, « Sic ergo, concludit S. Thomas ubi supra. « quamvis infideles in suis ritibus peccent, tolerari possunt, « vel propter aliquod bonum quod ex eis provenit, vel propter < aliquod malum quod vitatur. Ex hoc autem quod ludaei ritus <■ suos observant in quibus olim praefigurabatur veritas fidei <■ quam tenemus, hoc bonum provenit, quod testimonium fidei « nostrae habemus ab hostibus, et quasi in figura nobis re« praesentatur quod credimus. Et ideo in suis ritibus tole« rantur. Aliorum vero infidelium ritus qui nihil veritatis aut <■· utilitatis afferunt, non sunt aliqualiter tolerandi, nisi forte <- ad vitandum scandalum vel dissidium quod ex hoc posset < provenire, vel impedimentum salutis eorum qui paulatim « sic tolerati convertuntur ad fidem. Propter hoc enim, etiam « haereticorum et paganorum ritus aliquando Ecclesia tole­ ravit, quando erat magna infidelium multitudo. » Verum, eiusmodi causa aliaeque consimiles sunt praeter regularem statum societatis christianae, et ideo, ut ab initio dictum est, a praesenti nostra consideratione removentur. Et tunc, quid manifestius, quid ve evidentius quam obligatio principis circa heterodoxorum cultuum prohibitionem? Quod utique dico in suppositione eorum quae nunc supponenda sunt, et reipsa supponuntur. Nam si praestituatur hypothesis materialistica, si loco principii habeatur quod vita futura nihil est, quod religio non est via ad verum hominis finem, aut quod religiones omnes indifferenter ad eum ducunt: sic, nedum evidens, absurda potius, imo omni absurdo absurdior positio videbitur. Et revera, ipsa hypothesis est in qua vel expresse vel tacite semper versantur plerique adversarii (1). (1) « Ou part toujours.... b eam rem frequentes convenerant, vacuos dimiserit etc. » Spondanus, anno 1568, η. ΝΧλ . 108 I »« « QUAESTIO XIX. thedra sermo sit, verum equidem est, sed non ad rem: fal­ sum autem, imo falsissimum, si de indicio quo de obiectiva veritate indicatur prout oportet ad fidem non modo rationa­ biliter, verum etiam obligatorie tenendam, et ad ea praestanda omnia quae praesupposita fidei radice, requiruntur. Caeternm, nec de principiis i uris naturalis indicare habet princeps indicio doctrinali. Quis tamen adeo desipuerit, ut dicat ius naturale non esse normam quae ei ad legem iuste condendam necessa­ rio praestituitur ? Dices iterum : Societatem temporalem sola temporalia cu­ rare; quae autem conscientiae sunt, nihil ad eam pertinere. Sed huiusmodi sophisma ex praecedenter dictis facilem habet so­ lutionem. Etenim: Temporalis societas sola temporalia curat, secundum quod concipitur ut temporalis, sistendo in puro et nudo conceptu temporalitatis, conc. Secundum quod concipi­ tur, prout revera est, tamipiam hominibus constans anima immortali praeditis, quorum est ipsa temporalia in finem sa­ lutis aeternae referre, neg. Et licet non habeat ullo modo cu­ rare res conscientiae in foro interno, bene tamen in foro externo et civili, utique sub directione et ductu potestatis spiritualis, et debita ad eam subordinatione semper prae­ supposita. Unde Augustinus, duo distinguens tempora, unum in quo nondum reges Domino servierant, sed adhuc medita­ bantur inania adversus Dominum et adversus Christum eius, alterum in quo coepit impleri quod scriptum est: Et adora­ bunt eum omnes reges terrae, omnes gentes servient ei: « Quis « mente sobrius, inquit, regibus iam dicat: Nolite curare in < regno vestro a quo teneatur vel oppugnetur Ecclesia Do« mini vestri ; non ad vos pertineat, in regno vestro quis velit « esse sive religiosus, sive sacrilegus; quibus dici non potest, « non ad vos pertineat, in regno vestro quis velit pudicus esse, quis impudicus? Cur enim cum datum sit divinitus ho« mini liberum arbitrium, adulteria legibus puniantur,et sacri« legia permittantur? An fidem non servare levius est ani- i)E OEFIUIH STATUS EKGA DEUM ET ECCLESIAM 109 « main Deo, quam feminam viro?aut si ea quae non contemptu, * sed ignorantia religionis committuntur, mitius vindicanda. « numquid ideo negligenda sunt? ». Sed quid iam ad eos qui dicunt Ecclesiam habere duo pon­ dera et duas mensuras, quia ubi ipsa dominatur, vult ut coer­ ceantur dissidentes; ubi autem ex parte minoritatis est, non fert ut in eadem mensura qua metitur aliis, remetiatur sibi? Quid, inquam, respondendum putas,nisi quod concedenda sunt prorsus omnia, sola excepta consequentia? siquidem illud praecise in difficultatem vertitur, quod positivum nobis est veritatis argumentum. Omnino enim esse debent duo illa pon­ dera et duae mensurae, utique pro diversitate iurium. pro dif­ ferentia meritorum. Nam et duo pondera et duas mensuras tu ipse fateberis, si forte in comparationem veniant latrones cum regularis societatis magistratibus. Et dum approbas quod ca­ piantur et incarcerentur et etiam suspendantur latrones in ci­ vitate deprehensi, non inde, puto, tibi videbitur approban­ dum quod ab ipsis latronibus par pari referatur in iis in quibus dominantur regionibus. Idem dic in praesenti, et cum proportione ratiocinare. Semper enim ad idem principium reducimur, in (pio totius rei summa est. Nimirum Ecclesia profi­ tetur, unam duntaxat esse in mundo religionem a Deo institu­ tam, eamque solam habere iura et maiestatem religionis ; sectas vero caeteras esse falsas, in quibus exercentur latrocinia, non opus Dei, non salus animarum, non aeterni atque ultimi finis prosecutio. Hinc ergo duo pondera, vel duae mensurae, quas si non haberet religio cat holica, eo ipso sese fateretur unam de multis, non e coelo, sed ab hominibus. Proinde positio adversa­ riorum penitus illogica et irrationabilis est, nisi iterum uno e duobus his principiis praestabilito: aut quod omnes reli­ giones iisdem gaudent iuribus, quia omnes aequaliter seu verae seu falsae; aut quod dignoscibile non est, quae religio vera sit, penes quam ius atque auctoritas. Primum autem principium est atheismi, alterum agnosticismi : utrumque ultra 110 QUAESTIO XIX. haereticum, cuius discussio non est huius loci. Ex quo etiam apparet quid sentiendum de absurda, illa formula (piam nobis quidam attribuunt, ponentes eam in ore catholici disputantis cum liberali: Ubi vos in potestate estis constitutif libertatem a robis petimus, quia vestrum principium est. Ubi nos vicissim summa reruni poti mu r,libertatem vobis denegamus, quia nostrum principium est (1). Falsum ! Nam ideo petit Ecclesia libertatem, non quia principium aut suum aut adversariorum est, sed (piia libertas est verae religionis strictum atque inalienabile ius. Ideo denegandam per se loquendo, aliis esse dicit, quia religiones falsae eodem loco censeri debent, quo pestis in ci­ vitate. Et non refert quod multi eorum (pii falsam profitentur religionem, existiment illam esse veram. Quid enim, quaeso, ad rem? Siquidem bona fides excusat a formali peccato, non tribuit errori iura (piae sunt solius veritatis. Haec igitur sunt congeries sophismatum, praetereaque nihil. Nec solidiora, imo adhuc magis inania inveniuntur illa adeo decantata axiomata circa libertatem cogitandi et imprescriptibilia iura conscientiae. Fundantur enim in falsa notione libertatis, in falsa notione ordinis publici, in falsa notione potestatis coercitivae. In falsa notione libertatis. De qua re iam plura diximus, ubi de errore liberalismi et multiplicibus formis eius. Liber­ tatem quippe adstruunt tamquam intangibilem, quam restrin­ gere nefas, et pene sacrilegum, nescientes scilicet distinguere inter id quod est de ratione libertatis, et id quod pertinet ad defectum eius. Nam, « liberum arbitrium quamvis possit in « bonum et malum, tamen per se in bonum ordinatum est, « et ideo illud quod impedit ipsum a bono simpliciter im« peditivum ipsius est, et propter hoc, libertas ab eo quod (1) Quand vous ôte» au pouvoir, nous vous demandons la liberté, pareeque c’est votre principe. Quand nous y sommes, nous vous la refu­ sons, pareeque c’est le nôtre. DE OFFICIIS STATUS ERGA DEUM ET ECCLESIAM 111 impedit a bono, simpliciter Ubertas dicitur > (1». At « posse eligere malum, consequitur liberum arbitrium secundum . quod est in natura creata possibili ad defectum (2). Est .· conditio voluntatis deficientis in quantum est ex nihilo (3; ». Et rursus: «Quod liberum arbitrium diversa eligere possit, « servato ordine finis, hoc pertinet ad perfectionem liber< tatis eius. Sed quod eligat aliquid divertendo ab ordine < tinis, hoc pertinet ad defectum libertatis* (4. Denique: <■ Non pertinet ad rationem alicuius potentiae quod deficiat « in suo actu, sicut non pertinet ad rationem visi vae poten« tiae quod obscure videat » (5). Unde manifestum est quod perfectio libertatis, nedum excludat, appellat potius repagula quibus contineatur in bono, et impediatur a malo quod cor­ ruptio eius est. Proclamare autem ius ad libertatem illimitatam et nullo ligamine constringendam, in toto ambitu eorum ad quae libido humana sese potest extendere, quid aliud, quaeso, quam merum deliramentum? Et ut exemplum de ordine po­ litico sumam, quis unquam sanae mentis absolutam potuit revindicare ab omni coactione immunitatem ? Sed aliud esi libertas absoluta, aliud sunt certae libertates, utique definitae et circumscriptae. Libertas in hoc, tolerantia circa illud: esto. Hoc et illud subiicientur examini, concedique poterit aut de­ bebit tolerantia vel libertas, quia circa hoc, quia circa illud : minime vero, rat ione intangibilitatis libertatis in se, quasi esset ponenda humana libertas in fundamentalem aedificii petram, et erigenda in principium a quo caetera cuncta dependeant. Id sane aliqua saltem ex parte concedere debebunt adver­ sarii, si modo perspiciant evidentem manifestamque necessi(1) (2) (3) (4) (5) S. Thom, in II, D. 25, Q. 1, a Do Vorit. Q. 24, a. 3. In I, D. 42, a. 1. In 1» P. Q. 62, a. 8. Dc Malo, Q. 16, a. 5. il 112 QUAESTIO XIX. talem frenandi individualcm libertatem in humanis societa­ tibus. Sed statim excipient, nullam esse conclusionem in prae­ senti: Singula siquidem singulis principiis esse referenda; ex hoc quod homo ius non habet· ad libertatem (piam perditionis appellare placet, non esse consequens ut potestati temporali officium competat sese in rebus conscientiae intromittendi; extra providentiam Status esse id quod ordinem publicum non turbat; denique adordinem publicum nihil attinere exercitium quorumlibet cultuum, praedicationem quarumlibet doctrina­ rum, et ut uno dicatur verbo, quidquid medium morale audit, non violentiae, sed solius suasionis adminicula quaerens. Haec quidem illi, putantes se aliquid dicere. Nisi quod, haec di­ cendo, et de ordine publico et de officio potestatis quae ei praeest, falsam se notionem habere ostendunt, non secus ac de libertate. Et primo quidem, etiamsi concedi posset, ordinem publicum in sola materiali tranquillitate consistere, adhuc locus esset, puto, distinguendi inter causas et effectus. Non enim ense et ferro omnes ordinis etiam pure materialis destructores pu­ gnant, sed peiores destructiones oriuntur e sophismatibus pseudo-sapientum et fanatisme pseudo-apostolorum. Quid ergo? Totum esset in violentia effectuum? Causae autem et ’ principia, nihil? Cumulus ignorantiae, caecitatis, et frivolitatis. Porro, si ordo publicus, etiam ad minimos hos terminos reductus, sufficienter servari et protegi nequit, nisi cum aliqua coercitione licentiae publice opinandi, quomodo careret so­ cietas potestate id praestandi, quod ad sui conservationem constat esse necessarium? (1). (1) «Si une éducation plus soignée, l’habitude d’une vie sédentaire, « le gofit de la retraite, une constitution physique presque toujours « faible ou usée pur l’étude, éloignent le savant des passions orageuses « qui troubleraient sa tranquillité, il n’en est que pins disposé aux pas« sions calmes et froides..., aux passions de l’esprit, à l’orgueil, source « de tous les désordres de la société et de tous les malheurs de l’espèce DE (>;ΊΊ<:ΙΙ8 STATUS EllfiA DEU.M ET EH.ESI\M 113 At quis iam feret, ordinem publicum dici secundum solam absentiam tumultuum, vel praepotentiae violentorum in civitate?Materialistica siquidem haec conceptio est. quae ad bruhi quoque animalia transferri eadem ratione posset, si forte con­ tingeret verificari ad litteram quod scriptum est: Habitabit lu­ pus cum agno, et pardus cum haedo accubabit; vitulus et ur*u* pascentur, simul requiescent catuli eorum, et leo quasi bos come­ det paleas. Nunc autem paulo maiora canamus, transcendendo tantisper vulgarem cogitationem conservatorum, qui si quiete gaudeant, et materiali tranquillitate, nullo alio se indigere profitentur. Quia ordo in civitate politica, est ordo ad bonum quod homo qua homo pro fine habet, omnia intelligendo iuxta ea quae praemissa sunt in quaestione praecedenti. Quae si prae oculis habeas, facile perspicies quod quidquid publice contra­ dicit verae religioni seu verae fidei et bonis moribus, ordini quoque publico apprime contrarium est, et pro tanto cadit sub actione coercitiva publicae potestatis. Ergone, inquies, Statum constituemus indicem eorum quae religioni et fidei vel conve­ niunt vel repugnant? Non sequit ur. Sed sequitur tantum qued in negotio coercendi publicos religionis perturbatores, opoitet gladium esse sub gladio, gladium Caesaris sub gladio Ponti- .< humaine. Les homines ne deviennent pas meilleurs, ni plus inaltr< « do leurs pussions en devenant plus forts. Au contraire, la passion do d< « miner s’accroît avec les moyens do la satisfaire, et cette passion dai s «le savant et l’homme fort est la même dans son objet, et ne ditlèie « que par les moyens. Les savants ont la passion de dominer par lents «opinions ou par l’esprit, comme les forts ont la passion de dominer « par lo corps ou par la force, et c’est parccqu’il y a quelques savants « qui veulent dominer par la supériorité de leur esprit sur la faiblesse « morale des autres hommes, qu’une intelligence, un esprit généra’, «pouvoir do la société des intelligences, est necessaire pour dominer «tous les esprits particuliers ». Bonald, Observations sur un ouvrage po­ sthume de Condorcet. Oe Ecclesia Christi 114 QUAESTIO XIX. ficis, et potestatem politicam tamquam brachium subiioi tam­ quam capiti potestati spirituali (1). Quoti reel e n < liberandus, in alia latro damnandus, in media Chr stus al« torum liberaturus et alterum damnaturus: quid siin lius isiis «crucibus? quid dissimilius istis pendentibus? » 2). Absit itaque ut martyres ii fieri dicantur, (pios iustarum Îegum vel metus coercet, vel affligit rigor. Ergon e, subsument, vi etiam et violentia prop gmida reli­ gio Christi? abeundumque iam in Mahumetis dis dplinam. cui pro praedicatione et persuasione terror armorrm erat? Sed (pii hanc conclusionem ex praemissis eruere \olunt, statum quaestionis aut penitus ignorant, aut affectant ’gnorare. Neque enim nunc agitur de propaganda religione C iristi, sed, quod longe diversum est, de defendenda societate Christiana adver­ sus suos perturbatores, suaeque fidei corruptores, quos omnes omnimode coercendos ipsa utique natural s aequitatis regula dictat. Quod si ulterius, non ad solam lid dium protectionem. .· miers disciples,... morts pour attester la vérité d’un fait dont ils « avaient été les témoin». Rien de semblable te 8’est vu dans la reli« «ion idolâtre, ni dans aucune secte de la religion juive ou chrétienne; «et l’on n’a jamais entendu dire que personne soit mort pour attester «qu’il avait vu les métamorphoses do .lupitor, les conversations de « Mahomet avec l’ange Gabriel, ou les dispu es de 1.other avec le dia«blo». Bonald, Théorie du pouvoir 1. 6, c. (1) August, epist. 185, n. 9. . (2) August, epist. 93, n. 7. 1 /j 4 ] 122 QUAESTIO XIX. verum etiam ad ipsorum errantium correctionem; bene et recte vim materialem fatemur adhiberi : id certe, non sine discretione, tum personarum cogendarum, tum modi co­ gendi. Quia non quoslibet .svc cogi posse asserimus: non in­ fideles, non paganos, non baptismali charactere carentes, utpote sub Ecclesiae correctione minime positos, sed eos solos qui quandoque fidem susceperunt, sicut haeretici et quicumque apostatae, ut impleant quod promiserunt, et teneant quod semel susceperunt (1). Noc etiam quemlibet cogendi modum uti le­ gitimum defendimus, sed (pii natus sit pro variis locorum et temporum circumstantiis, ad veram conversionem cordis coadiuvare, omnia intelligendo iuxta ea quae fuerunt supe­ rius exposita. Et eiusmodi coactio, nedum sit evangelio con­ traria, in evangelio potius commendatur et iubetur. Huc enim pertinet quod Dominus. Luc. XTV-22, ad magnam coenam suam prius adduci iubet convivas, postea cogi. « Nam cum - ei servi sui respondissent, Domine, factum est quod iussisti, et adhuc est locus : Exite, inquit, in vias et sepes, et quoscumque inveneritis, cogite intrare. In illis ergo qui leniter primo - adducti sunt, completa est prior (ad fidem A’ocatio): in istis < autem qui coguntur, (rebellio) coercetur. Nam quid est, co« gite intrare, cum primo dictum esset, adducite, et respon­ sum esset, factum est quod iussisti, et adhuc est locus ? Si « miraculorum terroribus cogendos voluisset intelligi, magis ad eos qui prius vocati sunt miracula multa facta sunt,... « ut si talibus cogi iuberentur, priores convivae coacti esso « merito crederentur. Quapropter, si potestate (piam per re< ligionem ac fidem regum, tempore quo debuit, divino mu* <■ nere accepit Ecclesia, hi qui inveniuntur in viis et in se« pibus, i. e. haeresibus et schismatibus, coguntur intrare: " non quia coguntur reprehendant, sed quo coguntur, atten<' dant. Convivium Domini, unitas est corporis Christi, non (1) S. Tbom. 2-2, Q. 10, a. 8. DE omens STATUS eboa deum et ecclesiam 123 « solum in sacramento altaris, sed etiam in vinculo pa« cis » (1). Haec sunt (piae multo melius, multoque certius de evan­ gelio afferuntur, quam quae obiiciunt quidam adversarii ex parabola zizaniorum, ubi servis patrisfamilias interroganti­ bus : Domine, nonne bonum semen seminasti in agro tuo ; unde ergo habet zizania?... Vis, et colligimus ea ? paterfamilias re­ spondet: Non, ne forte colligentes zizania, eradicetis simul et triticum. Sinite utraque crescere usque ad messem, et in tempore messis dicam messoribus: Colligite primum zizania, et alligate ea in fasciculos ad comburendum, triticum autem congregate in horreum meum. Ista, inquam, obiiciunt, quasi sensus para­ bolae esset, debere nos sinere ut haeretici libere agant, libere praedicent, libere dogmatizent usque ad indicii tempus, in quo demum a Deo pro suis meritis damnabuntur. Sed frustra. Considerandum enim est primo, quod non laude sed repre­ hensione potius digni exhibentur homines parabolae, quibus dormientibus, inimicus homo venit ad superseminandum ma­ lum semen: Cum autem dormirent homines, id est. negligentius agerent praepositi Ecclesiae, venit inimicus eius, et super, seminavit zizania. Considerandum est secundo, quod cum de zizaniis iam nat is iamque crescentibus sermo est, non absolute prohibet paterfamilias ea evelli, sed ne forte simul eradicetur et triticum. Tunc ergo ex sententia illius, evellenda non sunt, cum periculum est eradicationis tritici, ita ut si hoc periculum non esset, sed potius esset periculum ne si non evellerentur, triticum laederent, mature forent evellenda, mature combu­ renda. Super omnia autem considerandum est tertio, quod parabola non agit de iis quae humanae providentiae subsunt, formaliter in quantum huiusmodi, sed tota versatur circa altiores providentiae divinae rationes et vias. Intendit enim Christus docere nos, in finem usque'fore in mundo homines (1) August, opist. 185, n. 24. 124 s n QUAESTIO XIX. malos pessimarum doctrinarum seminatores, quos ipse tolera­ bit, quamvis sit omnipotens et bonus, nec sinet statim auferri, idque propter intentum finem salutis electorum, qui per tri­ ticum significantur. Nunc autem, etsi regimen humanum de­ rivetur a regimine divino, ipsumque debeat imitari, adhuc tamen multa sunt quae rectissime tolerat Deus, et non recte to­ lerat homo. Non quod regula, formaliter loquendo, diversa sit, sed quia diversimode applicatur, pro diversa conditione uni­ versalis provisoris, et particularis. Nam aliquid quod bonum est secundum relationem ad finem quem universalis provisor intendit, potest non esse bonum secundum relationem ad finem quem curare habet provisor particularis, aut e converso, ut docet S. Thomas, 1-2, Q. 19, a. 10; ubi etiam praeclare explicat quomodo non in idem semper coïncidât id quod Deus vult, et id (piod vult nos velle. Quare parabola in medium adducta revera non est ad rem, et quacumque hypothesi facta, nullam habet aut habere potest in praesenti consequentiam. Sic igitur dicendum quod recte ad protegendam religionem, ad coercendos eius perturbatores, generatimque loquendo, ad removenda impedimenta finis spiritualis, vis materialis adhi­ betur ; imo vero, quod nullus esse potest nobilior eius usus (1). • ■■ '< « « « (1) « Les chrétiens ont pris à la société païenne scs armes et scs tempics pour les transformer, non pour les détruire. Du temple ils ont expulsé l’idole. A la force ils ont imposé le droit. Cette folle pensée d’anéantir la force ne leur est même pas venue. La force se laisse dé­ placer, se laisse discipliner, se laisse sanctifier: qui se flattera de l’anéantir, et pourquoi donc l'anéantir? Elle est une très bonne chose; elle est un don do Dieu, un caractère de Dieu, Ego sum fortissimus Deus patris lui, Gen. XLVI-3.... De ce for qu’il ôtait à la force barbaro, le christianismo n fait des cuirasses pour les faibles, do nobles épées dont il a armé lo droit. La force aux mains do l’Eglise est la force du droit, ot nous no voulons pas que le droit demeure sans force. La force à sa placo et faisant son office, voilà l’état régulier.... II faudrait donner avec joie tout notre sang pour remettre la force dans son rôle légitime, pour l’attacher au seul service du droit. La force 9 DE OKI 1CI1S STATUS ERGA DEUM ET ECCLESIAM 125 Porro vis materialis computatur inter media societatis tem­ poralis. Insuper, societas temporalis famulari debet Ecclesiae praestando de iis quae sibi propria sunt, quidquid requiri potest in ordine ad ultimum finem beatitudinis aeternae, ut in Quae­ stione praecedenti demonstratum est, Ergo, a primo ad ulti­ mum, vere competit Statui officium, quod in nomine brachii saecularis expressum, omnia saecula christiana concorditer agnoverunt. «doit protéger, affermir, venger le plus grand, le plus illustre, lopins n nécessaire droit de l’homme, qui est do connaître et de servir Dieu : « elle doit mettre l’Egliso à mémo de dispenser ce droit à tout homme «sur la terre. N’abandonnous pas cotte vérité quo lo catholicisme li­ ttéral jette et noie dans le courant, avec tant d’autres», leuillot. //hision libérale, § XVIII. 12G QUAESTIO XIX. ARTICULUS SECUNDUS DE CONCORDATIS » % Prima causa quae originem dedit concordatis, fuit decre­ mentum fidei, et consequens diminutio vel etiam abiectio principiorum quae circa habitudinem Status ad Ecclesiam ha­ ctenus exposita sunt. Nam certe, si Status civilis talem se ex­ hiberet, qualem oporteret ipsum esse secundum ordinatissimam Dei institutionem, defensorem scilicet et adiutorem Ecclesiae in sublimi munere quod habet, ducendi homines ad ultimum aeternae beatitudinis finem: intelligeret profecto, suarum par­ tium esse, coordinare in omnibus proprias leges ad legislatio­ nem ecclesiasticam, ita scilicet ut in tuto semper remaneret necessaria harmonia ambarum potestatum. Haec quippe har­ monia habet sufficiens sui principium in indirecta subordina­ tion© unius potestatis ad alteram; quae subordinatio e.v na­ tura rei existens (uti superius demonstravimus), si ut par est agnoscatur, et exacte servetur, nihil ultra requiritur. Neque enim opus est specialibus concordiae pactis, quamdiu perse­ verare supponitur concordia illa regularis quam praestituit ac sancit ipsum ius naturale vel quasi naturale. At, ex quo coeperunt infirmari apud nos principia quae in medio aevo fundamento fuerant splendido illi christianitatis aedificio, hoc est, a temporibus magni schismatis occidentalis saeculo XIV exeunte et XV ineunt©, paulatim quoque consue­ verunt principes et gubernia, plus minus habere Ecclesiam, non iam ut matrem, sed ut aemulam potius et collateralem, imo ex­ traneam, ne dicam inimicam potestatem. Inde simultates et conflictus, et quidem cum gravi detrimento ecclesiasticae disci­ plinae, necnon et pacis ac tranquillitatis ipsius civilis societa­ tis; quibus etiam, propter rationem mox dictam, finis imponi DE CONCORDATI 8 127 non poterat, sicut saeculo XT in querela investiturarum, per plenam victoriam iuris supra iniustas imperii usurpationes. Ve­ niendum igitur fuit ad certas conventiones, per quas, median­ tibus quibusdam concessionibus factis, obtineret Ecclesia, ani omnium iurium suorum recognitionem, aut saltem aliquorum: ad minus, libertatem et aliqualem Status protectionem. Et huiusmodi conventiones sunt, quae Concordata dicuntur. Anti­ quiora fuerunt, tum concordatum germanicum, inter Nicolaum V et Fredericum ITT, anno 14-17, ad tollendas dissensiones obortas sive ob nominationes ad beneficia, sive ob ius annatarum ; tum concordatum gallicum, inter Leonem X et Franciscum I. anno 1516, ad abolendam pragmaticam sanctionem, virtuali­ té!’ schismaticum, et imbutam omnibus principiis quae in con­ cilio Basileensi praevaluerant. Caetera sunt multo recentioris aetatis, a saeculo XVITI et deinceps. Distinguuntur a prio­ ribus, tum amplitudine concessionum quas pro crescente ma­ lignitate temporum facere debuit Ecclesia, tum praesertim numero et frequentia. Vix enim nunc gubernium est cum sancta Sede apostolica communicationem habens, cum quo etiam speciale concordatum initum non fuerit. Atque hinc demum factum est ut ius commune Ecclesiae fere ubique cesserit iuri concordatitio. Nunc autem circa concordata in genere duplex quaestio exoritur. Prima: utrum ex parte Ecclesiae rationem habeant concessionis privilegiorum. Altera: utrum nihilominus sint veri nominis pacta seu contractus, quorum ultro citroque constat obligatio, cuiusmodi ea plane sunt quae inter civi­ tates legitime contrahi consueverunt. Ad quorum quaesito­ rum solutionem, duas sequentes ponimus conclusiones. 128 Q (.'A EST! Ο XIX. Quoti «pecti* ia materia concordatorum, dicendum eei va conature coiicc.*i.**loitil>u.« privilegiorum ex parte Et*· eleslae ecu Pontificia, Nponelone vero adimplendorum officiorum aliunde iam debitorum ex parte Status seu Principis. Et quoti liaec nssertio quae est omnium ea- nonistaruin, nondum praeiudicat quaestionem allnm inter recentiores agitatam : sintiae concordata, pura et nuda privilegia, an potius paeta synaliagmatica, ex iustitla u(rain<|iie partem obligant ia. Materia concordatorum in duplici classe invenitur. Ex una parte se tenent ea quae spondet Status. Et semper pertinent ad liberum exercitium religionis catholicae, consequenterqiie ad liberum exercitium iurisdictionis episcoporum, puta iuris cognoscendi de causis ecclesiasticis, puniendi poenis cano­ nicis, adunandi synodos, erigendi scholas et seminaria, invi­ gilandi integritati fidei per censuras et prohibitionem libro­ rum, etc. Pertinent etiam ad instaurationem vel conserva­ tionem immunitatis ecclesiasticae, praecipue vero immunitatis clericorum a lege militiae; ad liberam ordinum regularium exsistentiam; ad facultatem acquirendi et administrandi bona divino cultui et sustentationi sacrorum ministrorum necessa­ ria; ad restitutionem sub una vel altera forma faciendam, bonorum ecclesiasticorum iniuste ablatorum ; generatimque loquendo, ad quaelibet Ecclesiae iura aut resarcienda, aut sarta tectaque servanda (1). Ex altera parte se tenent ea quae (1) Ad baec pertinent articuli 1, 11, 12, 15, concordati gallici anni 1801: «Art. I. La religion catholique, apostolique, romaine, sera librement «exercée cn France; son culte sera public, cn se conformant aux rè« glcments de police que le gouvernement jugera nécessaires pour la «tranquillité publique. — Art. 11. Les évêques pourront avoir un cha- 129 DE CONCORDATIS concedit Pontifex, utputa ius nominationis vel praesentationis ad sedes episcopales, ius exclusionis in collatione beneficio­ rum, ius ad juramentum fidelitatis principi praestandae, nova dioeceseon vel parochiarum circumscriptio, condonatio usur­ patorum Ecclesiae bonorum, quae etiam cum ad sustentatio­ nem cleri a gubernio stipendium repromittitur, veram condo­ nationis rationem utique non amittit (1). Huiusmodi, inquam, est materia circa quam versantur omnia concordata. Et licet alia ab aliis differant per hoc, quod in quibusdam plus est de restitutione iurium Ecclesiae quam de concessionibus civili gubernio factis, ut ex. gr. in concordato austriaco anni 1855, « pitre dans lour cathédrale, et un séminaire pour leur diocèse, sans «<■ tain» droit», de» règles à rob»rrrance desquelles s’obligent, chacune, de son « côte pour ce gui la regarde, le» deux puissances suprêmes du territoire de « S. .V. le roi de Sardaigne, la puissance ecclesiastique, et la puissance ci- DE CONCORDATIS 135 cum Card. Agliardi, op. cit. n. 9: Dicimus ergo, concordata esse contractus, quia Papa vocat illa contractus; dicimus Pa« rile. Par le» traité» susdits, la nature de l'objet, qui e»t toujour» de di« scipline ecclésiastique, ne »e trouve pas changée; il y a seulement de» mo­ tu difieation» sur quelque» point» de cette discipline; mai» le» disposition» qu'il» « contiennent n’en ont pas moine, en vertu de cette stipulation solennelle, nn< «force spéciale qui oblige le» parties contractantes à une réciproque et plu» «étroite observance, de telle sorte que ces traités, bien qu’il» aient pour obj>t ' ί­ α suite ratifié selon l’usage par les deux parties contractante». Et pour que, « même après la signature, il fût plus évident encore que l’acte avait la na« turc d’un contrat, le Saint-Siège et le Gouvernement du roi, conformément «à la convention, se mirent immédiatement « contemplo et labefactato, aliorum quoque publicorum privatorumque pacto« rum ratio concideret. Si «le pareils textes ne sont pas décisifs, aucune « démonstration n’est possible par des textes, quels qu’ils soient ». Turinnz, Les Concordats et l’obligation réciproque qu’ils imposent à ΓEgUsi et à l’Etat. Paris, Retanx, 1887. 13G Ji 4 in kJ AP· N QUAESTIO NIX. pam esse partem contrahentem, quia Papa expresse se pro­ fitetur partem contrahentem ; dicimus Papam esse, tain per­ sonaliter quam in suis successoribus obligatum erga Statum, quamdiu Status steterit conditionibus pacti, quia Papa solemniter protestatur, concordata obtinere vim et robur verae · obligationis inter Sanctam Sedem et civile gubernium. Et. non est modus aliter dicendi, quia si aliter diceremus, face­ remus Papam mendacem, et committeremus bonam fidem Ecclesiae, quandoquidem nemini unquam persuadebitur, al­ latas formulas compati posse violentiam (piam eis inferre co­ guntur adversarii. Atque hinc sumitur tertium etiam argumentum, quia si verum esset quod adversarii dicunt, sequeretur non fuisse ad hanc usque diem concordatum ullum legitime initum, cuius constet obligatio, etiam ex parte Status. Quantumcumque enim unilateralem contractum dicere placuerit, non erit, puto, medium subtrahendi eum a generalibus legibus omnium con­ tractuum, (piarum prima haec est, quod error circa substan­ tiam contractus invalidât eum. Nunc autem error est circa substantiam contractus, (piando erratur circa contractus spe­ ciem, utputa, si contractus qui revera unilateralis est, habeatur pro bilaterali. Aliunde vero, si quid manifestum, si quid evi­ dens, si quid indubium, id demum erit: Status omnes (pii hactenus cum Ecclesia concordata inierunt, nihil prorsus su­ spicatos esse de unilateral itate obligationis ab adversariis in medium nunc adducta. De quo quidem, inter alia multa, si­ gnum omni exceptione maius in hoc est, quod in tot, sophi­ smatibus studiose quaesitis, quibus gubernia sese excusare tentaverunt a violato i ure gentium in abrogatione concorda­ torum, ne vestigium quidem unquam occurrit rationis (piae ih hypothesi, prae aliis omnibus peremptoria eis visa fuisset: si potest S. Sedes ex sua parte, dlaesa iustitia, revocare concor­ data, cur non idem ratione reciprocitat is liceret et Statui? (1) (1) Cf. Agliardi, op. cit. n. 23. DE CONCORDATIS 137 Nunc autem, contra tam aperta argumenta ex visceribus rei petita, ii qui ex parte adversa stant supracitati canonist ae. nihil habent quod opponant praeter rationes a priori. Dicunt quod principia de divina constitutione Ecclesiae, de habitu­ dine eius ad Statum, de plenitudine potestatis pascendi a Christo Domino immediate collata Petro et successoribus cius, repugnant litterali acceptioni terminorum quibus documenta concordatitia constant. Necesse igitur esse ad sensus impro­ prios declinare, cum ibi quoque locus sit regulari exceptioni quae traditur de Scriptura, litteraliter utique interpretanda, ubi tamen nihil obstat. In unaquaque materia sedulo distin­ guenda esse argumenta quae vim et dignitatem obtinent probationum, ab iis quae obiectionum seu difficultatum or­ dinem non transcendunt. Denique, a non posse esse ad non esse valere illationem, ac per hoc, recte concludi quod con­ cordata contractus bilaterales non sunt, quia iuxta principio­ rum exigentiam, contractus bilaterales esse non possunt (D. De va lore huius processus diiudicet unusquisque, et videat utrum non sit forte praeterendus ille alius quem tenuimus: Solemnes conventiones Statum inter et Summum Pontificem, non compati ullo modo interpretationes improprias, innaturales, peregrinas, constanti terminorum usurpationi per omnia repugnantes, quas necesse habent fingere, quicumque a con­ cordatis rationem pacti abesse volunt. Firmiter ergo tenen­ dum, concordata talia revera esse, qualia sese ex tenore documentorum produnt, adeoque, contractus bilaterales esse posse, quia contractus bilaterales revera sunt. Caeterum, si ex parte principiorum aliqua viderentur in contrarium stare, ibi potius agnoscendas esse difficultates quae solvendae forsitan adhuc, remanebunt, non argumenta quae vim et dignitatem probationum obtineant (2). Ubinam, quaeso, rectus procedendi (1) Ita Card. Tarquini. Intlii. iurie, 1. c., et in responsione ad Ca­ nonicum Do Angelis, 30 iuli i 1872. (2) Ita Card. Aglfardl, op. cit. n. 6, soq. 138 QUAESTIO XIX. modus? Ubi legitima methodus quae semper a certioribus et evidentioribus initium syllogizandi sumit? Non enim imme­ rito forsitan dices, nihil evidentius esse quam lactum a quo exordimur, nihil inevidentius quam oppositio principiorum in qua suum fundamentum ponunt adversarii. Et re quidem vera, rationes eorum ad has tres reducuntur. Prima est, quia ea quae concedit Ecclesia, spiritualia sunt; ea quae affert Status, temporalia. Si ergo pactum proprie dictum intercederet Statum inter et Ecclesiam, simoniaca labe esset infectum. — Secunda est, quia ea est concorda­ torum materia, in qua Papa est princeps, Status est subditus. Atqui inter principem et subditum contractus synallagmaticus vel bilateralis, ex iustitia utramque partem obligans, intercedere nequit. — Tertia et principalis est, quia Papa non potest alienare aut diminuere supremam ac plenam po­ testatem quam accepit a Christo, debetque illam integram atque intactam servare suis successoribus. Diminueret autem illam, si se successoresque suos titulo iustitiae erga Statum obligaret. Necesse igitur est ut concordata nihil plus sint quam privilegia a Pontifice concessa, nullo interveniente pacto quo Pontifex ipse erga Statum ligaretur.—Haec sunt fundamenta adversariorum. At, si (piis recte consideret, facile videbit rationes eiusmodi nil minus esse (piam demonstrativas, ut statim ostendo. Et prima est manifeste nulla, quia praescindendo nunc a multis aliis considerationibus, absolute negari debet suppo­ situm, videlicet : temporalia esse, quae spondet Status in con­ cordatis. Imo vero, servitia sunt, obiecto et fine plane spi­ ritualia, utpote tota quanta, ad protectionem, defensionem, et sustentationem religionis ordinata. Quod enim dicunt, Sta­ tum nihil posse de suo conferre nisi temporale, verum est si materialiter accipiatur, falsum si per ordinem ad finem. Sicut opus (piod de se servile est, servile esse desinit si im­ pendatur in cultum Dei. puta in apparatum sacrae proces- DE CONCORDA'! IS 139 sionis, vel aliquid huiusmodi. Unde Dominus in evangelic. Mattii. XIT-5: Non legixti-s in lege, quia sabbati* xacerdote-s i.t iemplo .sabbatum violant, et sine crimine .sunt? Sabbatum, in quit, violant, victimas iugulando,excoriando,dissecando, com ponendo ligna, accendendo ignem quo victimae in honorem Dei comburantur. Quae opera in se nude spectata servilia sunt, et sabbatum violarent, nisi pietas et sanctitas excu­ saret. e servilibus ac profanis sacra efficiendo. Et idem proportionaliter dicendum in praesenti. Quo Ht ut foedum illud simoniae crimen, quo spirituale emitur vel venditur vel quo­ cumque modo recompensatur pretio temporali, ne per lon­ ginquam quidem apparentiam, locum hic habere possit (1 . Altera quoque ratio non sustinetur. Tota enim nititur in hoc principio, quod non potest, inter principem et subditum intercedere pactum bilaterale ex iustitia. Sed hoc principium est falsum. Quotidie enim videmus privates homines vel mi­ nores societates contrahere cum gubernio, id est, subditum cum principe, emendo ex. gr. privilegia quae solus princeps qua talis concedere potest. Imo emebantur olim officia Jiaereditaria in curiis et parlamentis, et licet nunc disputent de convenientia eiusmodi institutionis seu consuetudinis, non eo tamen praetextu, quod mutua iustitiae obligatio devincire nequit principem ad subditum, et vice versa. Esset quidem hoc impossibile, loquendo de Deo et creatura : tum quia Deus est essentialiter absolutissimus omnium dominus, supra om­ nem legem omnemque obligationem ineffabiliter excelsus : tum quia omnia quaecumque habet creatura, a Deo habet participata, quae nunquam alicuius debiti in rigore iustitiae apud ipsum exigitiva esso possint. Sed hae conditiones, quam longe absint ab Ecclesia relate ad Statum, non opus est, puto, demonstrare. Et ideo, qui exemplum sumunt adversarii, ex pactis quae conclusit Deus cum hominibus in veteri et novo (1) Agiianli, op. ©it.. n. 26. 140 QUAESTIO XIX. testamento, ut inde aliquam consequentiam trahant in mate­ ria concordatorum, nihil prorsus evincunt, praeteraeque nihil. Esset etiam impossibilis mutua haec iustitiae obligatio, si obligatio ipsa veniret ab ordinatione superioris eum quo sub­ ditus paciscitur, siquidem sua propria lege superior ligari utique non posset. Nunc autem obligatio in pactis venit a sola lege naturali, cui aequaliter subiecti sunt, tam superior quam inferior, tam princeps quam subditus, quaeque indiscriminatim iubet ut conventiones a quibuscumque et inter quos­ cumque legitime initae sancte custodiantur. Non ergo ullo modo valet argumentum desumptum ex hoc quod in rebus ad religionem pertinentibus, Papa est princeps, Status vero est subditus (1). .Remaneret itaque tertia ratio, cui maxime confidunt adver­ sarii: Integrum quidem esse principi civili cedere de suis iuribus, seu de potestate quam possidet in proprium ; non item Pontifici. Papam non esse nisi vicarium supremi et immortalis capitis Ecclesiae, scilicet Christi ; potestatem qua fungitur non esse suam, sed eius a quo habet commissam, ut nomine eius Ecclesiam re­ gat : adeoque nec reponi in libera sua dispositione, ut possit eam alienare, vel diminuere, vel qualitercumque modificare; sed qua­ lem ipse accepit^ talem esse successoribus transmittendam, etc. Quae omnia ultro concedimus, utpote verissimaet extra omnem controversiam posita. Unum tamen snperesset demonstran­ dum: obligationem nempe per concordata contractam im­ portare alienationem vel diminutionem iurisdictionis pontifi­ ciae. Et hoc est quod adversarii omittunt ostendere. Nos autem positive ostendimus contrarium, ita ut hic quoque, sicut in duobus superioribus argumentis, negatione suppositi tota de integro responsio constet. Et re quidem vera, obligatio concordati integram relinquit potestatem papalem. integrum quoque usum eius, formaliter (l) Id. u. 27. DE CONCORDATIS 141 qua potestas est. Non enim sequitur: si Papa pacto se ligat respectu civilis gubernii, concedendo ex. gr. ius praesenta­ tionis ad sedes episcopales, ergo non potest iam valide in­ stituere episcopos extra formam concordatitiam. Sed sequitur tantum: ergo, quamdiu pactum durat, etsi semper valide, illicite tamen et contra fidem datam institueret. Sicut non sequitur: si Titius se ligat respectu Bertae contractu sponsalitio, ergo non potest cum alia validum contrahere matrimo­ nium. Tino valide contraheret, peccando tamen contra iustitiam. Unde, nulla diminutio, nulla alienatio potestatis, sed quod longe aliud est, obligatio conscientiae in ordine ad li­ citum potestatis usum. Et simile est cum sacerdos degradatur, vel deponitur, vel suspenditur a divinis. Numquid ideo de­ trimentum subit potestatis quam in ordinatione sua immediate accepit a Deo, utique inalienabilem et per omnia invariabilem, consecrandi corpus et sanguinem Christi? Nullo modo, ♦ impossibile est enim. Manet intacta potestas, et si missam celebrat, valide celebrat, sed oneratur conscientia ne celebratio fiat. Idem cum proportione in praesenti. Et quod reipsa ita sit, ostendi etiam potest usque ad eviden­ tiam, ex iuramentisquae in conclavi ante electionem imponun­ tur cardinalibus. lureiurando enim singulus quisque se obligat, pro casu in quo eligeretur in pontificem, ad plura vel faciendum vel omittendum, quae ex sese sunt sub libera pontificiae po­ testatis determinatione. Liceat itaque quaerere ab adversario: Obligatio huiusmodi estne restrictiva, vel non restrictiva papalis potestatis? Si restrictivam dicis, sequitur quod quisquis nunc in Petri successorem assumitur, nonnisi papa diminutae auctoritatis est; sequitur etiam quod contra fundamentalem Ecclesiae constitutionem fecerunt praecedentes pontifices, qui lege lata, cardinalibus in conclavi adunatis praefata iuramenta imposuerunt. Sin autem dicis non restrictivam, ut revera di­ cere debes, iam fortasse aestimabis quo loco reponendum sit tuum argumentum in materia concordatorum. Undecumque 142 Ί Λ QUAESTIO XIX. enim veniat obligatio conscientiam ligans, sive ex iuramento, sive ex pacto legitimo, nihil omnino refert in ordine ad rem de qua nunc agitur. Obiicies forte, discrimen esse duplex: primo quod iura­ mentum praestat qui nondum est papa electus, sed adhuc eligendus; secundo quod per iuramentum obligat se perso­ naliter tantum, et non suos successores. Sed neutrum ex his aliquid valet. Non valet primum. Et aliis nunc considerationibus omissis, sufficiet animadvertere quod ratio cur iuramentum electioni praemittitur, nulla alia est nisi quia post electionem non posset amplius imponi. Ut ergo iuramenti praestatio decli­ nari a novo papa omnino non possit, institutum est ut tunc exigeretur, quando legis ecclesiasticae coactio adhuc locum habet. Caeterum, iidem prorsus effectus sunt, eaedemque consequentiae, dum obligatorie fit a Papa adhuc eligendo, ac si libere fieret a Papa iam electo. Unde ex hoc capite nulla differentia. Nec etiam valet secundum. Quid enim in praesenti refert, quod obligatio transeat, vel non transeat ad successores? Solum quaeritur utrum diminuat vel non diminuat supremam iurisdictionem. Si diminuit , etiam in hoesignato pontifice perso­ naliter accepto esse non poterit, cum non possit. Papa limitare suam potestatem magis quam potestatem successorum, imo ideo praecise successorum non possit, quia non potest suam. Si autem non diminuit, nihil profecto obstabit quominus haereditate etiam a decessore ad successorem transmittenda contrahatur, prout requirent temporum conditiones, bonum animarum, et Ecclesiae utilitas. Et iuramentaquidem in conclavi emissa, per­ sonalem tantum obligationem creant, ut per se notum est. At solemnia pacta cum civilibus guberniis inita obligant Papam cum suis successoribus, quia, uti ex tenore ipsorum concordatorum apertissime constat, suo suorumque succes­ sorum nomine Papa illa concludit, vultque ea obtinere vim DE CONCORDAI I* 143 et robur verae obligationis inter Sanctam Sedem ex una parte, et Status paciscentes ex altera. Quamquam semper implicita intel 1 igitur ista clausula de­ rogatoria: .V/.sv' vergere incipiant in evidens detrimentum ani­ marum, et dispendium .satatis aeternae. Nam, ut bene notat Card. Agliardi, op. cit. n. 4., pro impossibili in utroque iure habetur, quidquid honestati opponitur, et legi naturali vel divinae. Et talis impossibilitas iuris aequiperatur impossibi­ litati facti, de qua valent axiomata: ad impossibile nemo te­ netur, et iterum : impossibilium nulla obligatio. Quod quidem inulto adhuc magis verificatur in Pontifice Romano, utpote qui primus est tutor et vindex iuris divini, et in vi sui pri­ matus, de iure potest supra ius dispensare, ut dicitur in de­ cretalibus, Cap. Proposuit, 4 De Concern. Pracb. QUAESTIO XX Μ i DE IMMUNITATE ECCLESIASTICA Superest dicendum de immunitate ecclesiastica, seu de exem­ ptione clericorum a temporalium principum iurisdictione. Quae quidem immunitas analogiam habet cum immunitatibus legato­ rum exterarum gentium apud amicam nationem residentium. Nam sicut isti immunes sunt a iurisdictione principis apud quem commorantur, non solum in iis quae spectant ad sui mandati exercitium, verum etiam in caeteris in quibus alias, iure privatorum civium censendi forent: ita ordo clericorum, tamquam legatio Magni Regis apud humanum genus exsi­ stens, non in iis duntaxat quae ad Deum spectant, sed et in ipsis temporalibus a saeculari indicio liber asseritur. Neque in hoc habetur ratio privilegii proprie dicti. Nam si privilegium stricte accipiatur pro derogatione facta i uri com­ muni, in favorem aliquorum qui huic eidem iuri ex sese subiecti praesupponuntur : sic, generaliter saltem loquendo, im­ munitas clericorum qua taliuni non est adscribenda privilegio, utpote qui ipso originali et connaturali iure sui status, exempti dicendi sint (1). Quamquam, si latiori sensu privilegii nomen (1) Hic obiter nota quod multo minus dici poterii privilegium a socie­ tate civili concessum', quia contra hoc facerent, praeter rationes theolo­ gicas, rationes etiam historicae. Certe, non fuit concessum a societate civili pagana, in qua primum adolevit Ecclesia, ut per se evidens est. Sed nec etiam a societate civili Christiana, cui Ecclesia anterior eat, et ad quam comparatur ut institntrix et mater. « L’invitation faite (par « les catholiques libéraux) à l’Eglise de renoncer au privilège, est un de DE IMMUNITATE ECCLESIASTICA 145 adhibeatur, pro quanto comprehendere etiam potest ius ali­ quod naturale vel divinum, aliquibus specialiter conveniens comparatione aliorum: sic sine inconvenienti admittetur ap­ pellatio. Et hoc modo loquuntur multi, inter quos Suarez in Defensione fidei, 1. 4, c. 1, n. 2. Porro, uti infra idem observat Suarez, etsi privilegium exemptionis commune sit Summo Pontifici et reliquis clericis, cum ipse non solum clericus sit, sed etiam clericorum et to­ tius Ecclesiae princeps et caput: nihilominus, quia in illo propter singularem eminentiam notior est talis privilegii origo, et quia illius cognitio parat viam ad determinandam originem immunitatis in aliis: ideo prius de Papa, deinde de caeteris, breviter tamen, et prout ratio, non canonici, sed theologici instituti fert, per ordinem dicendum ultimo loco nunc venit. « ccs mots qui blessent le sens catholique. En effet, l’Eglise a une con« stitntion divine, elle vit de son droit propre, et non de privilège. Qui >< donc lui aurait accordé un privilège qui ne lui appartint pas de na«ture? L’Etat? Mais alors la société civile est donc supérieure à la « société religieuse, et peut légitimement lui reprendre ce qu’elle lui a «bénévolement octroyé? L’histoire d’accord avec le bon sens chrétien, « condamne la fausse vue que trahit ce langage. L’Eglise n’a pas été « laite par l’Etat; c’est elle au contraire qui a fait l’Etat et la société; «et ni l’Etat ni la société n’ont· octroyé à l’Eglise des privilèges; ils « lui ont reconnu une manière d’être antérieure à leur propre existence, « un droit qui no relève d’eux on aucune sorte, et qu’ils ne peuvent « modi lier quo par un abus contre lequel l’intérêt public l’oblige de « protester. Nous no pouvons partager l’ignorance où l’ingratitude ré« volntionnairo prend soin do s’enfermer. Nous savons que l’Eglise a « grandi malgré la puissance païenne, qu’elle a changé l’assiette du « monde, qu’elle ost on un mot la mère et l’institutrice des Etats chré« tiens, et quo la supériorité de leur civilisation ost due à ses principes, « et en dépend toujours. Nous savons aussi quo l’Eglise n’a pu accom« plir co grand ouvrage, no l’a pu défendre, ot ne lo pourra maintenir « qu’au moyen do cetto constitution propre qui lui a été donnée de Dieu « pour agir dans le monde. » Veuillot, Illusion libérale, ύ 24. De Ecclesia Christi. . 10 146 QUAESTIO XX. QikxI summus Pontifex de lure <11 vino Imbet plenam et absolutam al* omni iui'isidici Ione Maecu iai'i exempt io· nem. Et quod haec exemptio convenienti et i*e^ulai*l modo actual·! non potuit, praesertim post Iloinaul Im* I « I I l>eril dislocationem, eiusdemque in multa vegpia divi­ sionem, nisi mediante civili principatu qua al» antiquo, providente Deo, Sedes apostolica potita est. Prae primis observa cum Suarezio, 1. c. cap. 4, quod ius divinum in praesenti, duobus modis intelligi potest. Uno modo potest intelligi ius divinum positivum, sicut si privi­ legium immunitatis positive ac directe, seu propria ac pe­ culiari voluntate, a Christo Domino Pontifici collatum fuisse constaret. Et tale ius plures non male colligunt ex loco illo Matthaei, ubi occasione quaestionis ab exactoribus tributi Petro factae, an magister eorum solveret didrachma, Christus non solum personalem suam immunitatem asserit, ut quae nativo i ure competeret proprio filio Summi Regis, cuius crea­ turae et servi sunt quotquot in terra reges imperant : verum etiam Petrum sibi in eadem exemptione expresse associare videtur dicens: Ergo liberi sunt filii. Ut autem non scanda­ lizemus eos, vade ad mare et mitte hamum, et eum piscem qui primus ascenderit, tolle; et aperto ore eius, invenies staterem ; 'dium sumens, da eis pro me et te (1). Alio modo intelligi po­ test ius divinum naturale: quatenus supposita dignitate su­ pernatural! a Deo Pontifici collata, immunitatis privilegium secundum rectam rationem necessario ex ea consequi osten­ deretur : siquidem ab eo a quo est forma, ab eodem etiam sunt cpiae naturaliter et per se consequuntur ad formam. Porro, hoc secundo saltem modo, de iure divino esse immu(1) Mattii. XVI1-25. nitatem pontificiam, concors est omnium theologorum et ca­ nonistarum sententia. Ratio praecipua est, ait Bellarminus (1), quia Papa princeps est Ecclesiae totius, et proinde superiorem in terris non habe!. nec habere potest. Nam quia summus princeps est Ecclesiae, non potest indicari ab ullo ecclesiastico antistite. Rursus, quia respublica ecclesiastica spiritualis est, ac proinde maior ac sublimior quavis republics temporali, propterea summus princeps Ecclesiae dirigere et indicare potest summum prin­ cipem reipublicae temporalis, non autem ab eo dirigi aut indicari debet, nisi rectus ordo et ipsa rerum natura perver­ tatur. Et amplius confirmatur, quia Pontifex vi suae potestatis spiritualis potest disponere de ipsa suprema saeculari pote­ state, prout necessarium fuerit ad rerum spiritualium conve­ nientem gubernationem, ut supra ostensum est. Ergo ex vi huius potestatis habet auctoritatem praecipiendi cuicumque principi ne in suam personam iurisdictionem exercere prae­ sumat, potestque irritare quidquid in contrarium attentaret : quia sine dubio talis exemptio maxime pertinet ad spirituale bonum Ecclesiae, hoc est, ad reverentiam debitam Christo et personae gerenti vices eius in terris, et ad omnimodam independentiam ministerii Pontificis in toto mundo, apud omnes gentes. Ergo repugnat, Pontificem esse de iure suble­ ctum. in temporalibus alicui principi seu Statui, quia repu­ gnat ut subditus habeat potestatem irritandi actum superioris in eo in quo ei subiectus est (2). Vides igitur non valere op­ positionem desumptam ex hoc, quod cum Pontifex ex vi suae dignitatis non sit superior in temporalibus directe, sed imo vi iuris divini habeat iurisdictionem spiritualem, indirecte tantum sese extendentem ad temporalia: ideo sine contradi- 148 QUAESTIO XX. ctione assereretur subiectus in iis simul et superior: subie­ ctus directe ut homo, superior indirecte ut pontifex, cum illa duo in casu, subiectio nempe et praelatio, nec secundum oamdem rationem, nec respectu eiusdem et secundum idem dicerentur. Non valet, impiam, haec oppositio, propter ra­ tionem mox factam: Quia pontifex ut homo, semper is esta quo pontifex, ut pontifex, praecise vi suae indirectae pote­ statis, removere poterit indicium saeculare, cassando atque irritando quidquid in hac parte civilis magistratus seu prin­ ceps attentare praesumeret. Hic tamen oportet accurate distinguere ius exemptionis, et eius actuationem. Nec est consequens: si ius inseparabile est a dignitate pontificia, ergo et actuatio iuris semper eam debuit de facto comitari. Quare Petrus eiusque successores, toto tempore gentilium imperatorum exempti quidem fuerunt ab eorum iurisdictione quoad privilegium, tametsi usum pri­ vilegii pro eo tempore de facto non habuerint, nihil in hoc repugnante iure divino. Sed tempus paganorum imperatorum erat tempus persecutionum in quo adhuc fremebant gentes, et populi meditabantur inania, et nondum habebat Ecclesia suum pacificum ac regularem statum. Cuius quidem regularis status cum post tria ferme saecula tempus tandem advenisset, dispositione mirabili ordinavit procuravitque divina Provi­ dentia ut Summi Pontifices in usum etiam venirent suae im­ munitatis; venirent, inquam, et non qualicumque modo, sed praecise ope civilis principatus Sedis apostolicae, qui aliquo vero sensu initiatus a temporibus Constantini (1), saeculo de(1) « Dans Home encore païenne, le Pontife romain gênait· déjà Ich « Césars... Une main cachée les chassait de la ville éternelle, pour la don- < ner an chef do VEgliac éternelle. Peut-être que, dans l’esprit de Con·.< stautin, un commencement do foi et do respect se mêla à la gêne dont «je parle; mais je no doute pas un instant que ce sentiment n’ait influé « sur la détermination qu’il prit do transporter le siège de l’empire, « beaucoup plus que tons les motifs politiques qu’on lui prête : ainsi DE IMMUNITATE ECCLESIASTICA 149 muni nono incinite per Carolum Magnum ultimo constitutus, seu verius, confirmatus est (1). «s'accomplissait le décret du Très-Haut. La même enceinte ne pouvait « renfermer l’empereur et le Pontife. Constantin céda Rome au Pape. « La conscience du genre humain no l’entendit pas autrement, et de là « naquit la fable do la donation, qui est trie fraie.... Il n’y a donc rien «de si vrai que la donation de Constantin. De ce moment, on sent que « les empereurs no sont plus chez eux à Rome. Ils ressemblent à des «étrangers qui do temps en temps viennent y loger avec permission. « Mais voici qui est· plus étonnant encore. Odoacre avec ses llérules vient « mettre lin à l’empire d’Occident en 175; bientôt après, les Hérnlcs disparaissent devant les Goths, et cenix-oi à leur tour cèdent la place « aux Lombards, qui s’emparent du royaume d’Italie. Quelle force, pen­ « dant plus de trois siècles, empêchait tous les princes de fixer d’une « manière stable leur trône à Rome? Quel bras les repoussait à Milan, « à Pavie, à Ravenne, etc. ? C’était la donation qui agissait sans cesse, « et qui partait de trop liant pour n’être par exécutée. » J. de Maistre, du Pape, 1. 2, ch. 7. (1) Confirmatum dico, potius quam institutum. Nam a longo iam tem­ pore Pontifices Romani incuriae Constantinopoluanorum imperatorum subvenientes, fungebantur versus populos Italiae omnibus officiis prin­ cipatus. Quo fit ut in veteribus diplomatibus, ea quae a Carolo Magno in favorem S. Sedis acta sunt, restitutionis magis quam donationis nomine veniant. « C’est un point qui ne saurait être contesté, que les Papes «no cessèrent do travailler, pour maintenir aux empereurs grecs ce qui « leur restait de l’Italie, contre les Goths, les llérules et les Lombards... «Ils conjuraient sans cosse les empereurs grecs devenir au secours de «l’Italie; mais que pouvait-on obtenir de ces misérables princes.* Non « seulement ils ne pouvaient rien faire pour l’Italie, mais ils la trahis« saient systématiquement, parcoqii’ayant des traités avec les barbares « qui les menaçaient du côté de Constantinople, ils n’osaient pas les in« quiéter en Italie. L’état do cos belles contrées no se peut décrire, et « fait encore pitié dans l’histoire. Désolée par les barbares, abandonnée « par ses souverains, l’Italio no savait plus à qui elle appartenait, et « ses peuples étaient réduits au désespoir. Au milieu do ces grandes « calamités, les Papes étaient le refugo unique des malheureux. Sans lo « vouloir, et par la force seule des circonstances, les Papes étaient sub­ stitués à l’omporour, et tons les yeux so tournaient do leur côté. Itu- 150 QUAESTIO XX. Et re quidem vera, immunitatem facti quae in Pontifice esse debet, non alia ratione connaturaliter obtineri potuisse, tribus potissimum argumentis ostenditur. Primum est, quia societas humana non fert nisi gubernantes et gubernatos. Quisquis autem, nec subditi nec principis con­ ditionem habere supponeretur, eo ipso foret in statu plane ab­ normi constitutus, quasi exsistens in societate, quin pars sit societatis. Si ergo dignitas et sacrum ministerium Pontificis omnem civilem respuit subiectionem, independentem utique requirit principatum. — Secundum est, quia libertas supremi ant istitis temporali principatu non munita, nec secura esset, nec stabilis, sed admodum precaria, et in arbitrio Status apud quem hospitaretur, semper reposita. — Tertium denique est, quia ad conveniens universalis Ecclesiae regimen requiritur ut non solum liber Pontifex exsistat, verum etiam ut talis ab omni­ bus censeatur. Nunc autem, vel amico foedere i unctum eum suppones cum principe in cuius territorio degeret, vel secus. Si hoc secundum supponis, non ea demum conditio erit, quae pro regulari haberi queat. Sin autem primum, semper suspicio saltem erit apud exteras gentes, Pontificem Hecti in sua gu­ bernandi ratione, iuxta intenta et fines particularis Status in quo suam sedem haberet, et cuius opera atque officiis, ipsa ne­ cessitate coactus, in omnibus uteretur. Et haec ratio, historice etiam confirmatur ex iis quae acciderunt tempore translationis S. Sedis in Avenionem, licet conditiones multum dispares fue­ rint ab eis quae nunc in considerationem veniunt: dispares autem dico, id est, longe longeque favorabiliores. lien», Hérulos, Lombards, Français, tous étaient d’accord sur co point. « S. Grégoire disait déjà do son temps (1. 1, epist. 25 ad loan, opiso. « c. 6): Quiconque arrive à la place que j'occupe, est accablé par les af« faire», au point de douter souvent s'il cet prince ou pontife. Hoc in loco « quisquis pastor dicitur, curis exterioribus graviter occupatur, ita ut « saepe incertum sit utrum pastoris officium au terreni proceris agat » J. de Maistre, ubi supra. DE IMMUNITATE ECCLESIASTICA 151 Omnibus ergo modis efficitur, plenam illam independentiam cpiae necessaria est supremo capiti religionis catholicae, id est, tam iure quam lacto per omnes gentes orbis terrarum diffusae, convenientem actuationem habere minime potuisse, nisi ope civilis illius principatus quem mirabili specialissimaque di­ vinae Providentiae dispositione, a tot saeculis Romani Ponti­ fices obtinuerunt (1). Unde vides quod non dicimus nos, potestatem temporalem esse in Pontifice formaliter in quantum est vicarius Christi, aut esse de iure divino, quasi ex plenitudine potestatis spiri­ tualis resultantem. Sed solum dicimus esse conditionem, per quam solam regulariter auferuntur impedimenta ad usum ple­ nae immunitatis immediate acceptae a Deo, simul cum accepto munere gubernandi universalem Ecclesiam. Quae tamen con­ ditio, cum humani ordinis esset, remanebat acquirenda dependenter a communibus causis seu titulis quibus omnia legitima politica dominia apud nos acquiri solent: ita scilicet, ut civilis principatus Romani Pontificis non altiorem ac caeteri, repe­ teret originem. Quamquam non sequitur, principatum hunc, (1) Rationes supradictas sic récapitulât Cardinalis Pie, Operum tom. 7, Humilia pro 21° anniversario suae consecrationis episcopalis: « La ro« .vanté pontificale est le bouclier de la liberté et de la dignité de l’Egliso, attendu qu’elle place son chef en dehors de toute dépendance profane, de toute sujéetion séculière, et qu’elle lui permet ainsi, dans • l’exercice do son suprême ministère spirituel, de tenir la balance de »< la vérité et do la justice toujours égale au milieu des agitations po« litiques do la torro. » Noo valet si dicas quod a pluribus iam nunc annis Pontifex suo temporali dominio privatur, quin tamen hactenus libertate caruorit in regimine universalis Ecclesiae. Nam contra hoc est primo, quod conditio ad quam nunc redigitur, a nemine dicetur esse regularis. Secundo, quod libertas qua fruitur, sempor est precaria. Ter­ tio, quod etsi temporale dominium de facto in se cessaverit, adhuc ta­ men durat in quibusdam suis reliquiis, dum scilicet antiqua possessio principatus qnadantenus protegit Pontificem, et quominus iure privato­ rum censeatur, usquo nunc in causa est. 152 QUAESTIO XX. apostolicae Sedi semel acquisitum, adhuc debuisse subiacere iisdem vicissitudinibus, iisdemque mutationibus quae in aliis esse possunt. Nam ex quo Ecclesiae (pia tali proprius effectus est, annexa ei fuit formalitas rei sacrae, ratione cuius, iam a parte ponitur, et elevatur supra communem ordinem regnorum huius mundi. Nec mirum hoc videri debet, nam analogum exemplum habes in proprietate ecclesiastica, quae quoad fa­ cultatem seu idoneitatem ad possidendum, iuris divini posi­ tivi est; quoad acquisitionem vero, subest communibus modis (pios ius naturale vel ius gentium determinat, etsi post acqui­ sitionem, exclusive subiaceat legi canonicae. Et haec quidem de immunitate pontificia dicta sufficiant. Veniendum nunc est ad immunitatem inferiorum clericorum quae ab illa participat, sicut dignitas membrorum participai a dignitate capitis. Quod Del ordinatione et canonici* pariter .sanctioni* Imis constitutum fuit ut clerici oninc.M ad forum Eccle­ siae exclusive pertinerent, exsentque exempti al> obli­ gationibus legum quae ecclesiastico statui ac ministe­ rio repugnant, neenon et a indicio ac coactione laieae potestatis, idque in quibuscumque causis ex sesc ad fbrum saeculare peri luent ibus, tam civilibus quam criminalibus. Immunes esse clericorum personas a iurisdictione saeculari, indubitata apud catholicos veritas est. Indubitatum pariter, immunitatem hanc a iure civili nequaquam sumpsisse origi­ nem (1), et solum controversia est, utrum a iure divino ortum habere dicenda sit, vel ab ecclesiastico. Quamquam contro­ versia in verbis potius reposita esse videatur. Omnes enim fa­ ti) Syllabus Pii IX, prop. 30. « Ecolcsiuo et personarum ecclesiasti carum immunitas a iure civili ortum habuit. » DE IMMUNITATE ECCLESIASTICA 153 cile convenient in hoc: originem esse a iure divino, saltem quoad generale exemptionis principium: a iure autem ecclesia­ stico, quoad particulares determinationes quae in sacris cano­ nibus appositae inveniuntur, iuxta distinctionem quam in si­ mili afïert S. Thomas, 2-2, Q. 85, a. 1 ad 2am dicens : aliqua in communi esse de iure naturali, quorum determinationes sunt de iure positivo. Certe, dicendum omnino est, ex Dei ordinatione esse, quod clerici sint privilégiât! respectu communium actionum et ser­ vitutum civilium quibus laici addicuntur. Eiusmodi enim exemptio necessario consequitur naturam status et ministerii eorum, quod et peculiarem libertatem a saecularibus negotiis exigit, peculiaremque regiminis modum (pio debitae personis ac rebus sacris existimationi atque reverentiae consulatur. Unde et in veteri Lege, Levitae utpote assumpti in sortem Do­ mini, privato et speciali prorsus iure regebantur, iuxta illud Num. VIII-13: Consecrabis (levitas ) oblatos Domino, ac separabis de medio filiorum Israel, ut sint mei.... Quoniam dono donati mihi sunt a filiis Israel.... Sanctificari eos mihi, tradidique eos dono Aaron, et filiis eius de medio populi, ut'serriant mihi. etc. Quae quanto magis in novo foedere applicationem habeant, vix opus est dicere. Bene ergo Suarez in defensione fidei. 1.4. c. 8: « Personae ecclesiasticae sunt speciali consecratione Deo « dicatae, et sacrae effectae: ergo ex iure naturae debetur eis « peculiaris reverentia ad religionem pertinens: ergo etiam < exemptio talium personarum a iugo saecularis potestatis est < (piasi connaturalis, seu iure naturae debita statui talium pei« sonarum, praesertim quoad causas criminales et personales r earum. Sicut vas aureum et argenteum quod ex se posset li« cite communi usui deservire, eo ipso quod consecratum est in « calicem, ex natura rei manet liberum et immune a tali usu. nec potest sine sacrilegio ad illum transferri.. . Sic ergo vi« detur dicendum de persona «piae Deo consecrata est, respectu « subjectionis ad tribunal saeculare. Quia non posset usus talis 1Ô4 QUAESTIO XX. « sublectionis non cedere in magnam irreverentiam talium « personarum et totius ecclesiastici status ». Sed ius divinum naturale non dictat usque ad ultimas deter­ minationes, ecclesiasticae immunitatis modum. Et ideo, eius­ modi determinationes debuerunt fieri per ius positivum. At non per ius civile, ut evidenter constat, cum sit materia ad finem spiritualem tota quanta ordinata. Ergo per ius ecclesia­ sticum sive canonicum, ut verum sit quod ait Tridentinum, Sess. XXV, cap. '20: Personarum ecclesiasticarum immunita­ tem Dei ordinatione et canonicis sanctionibus fuisse constitutam. Quas sanctiones vide in Decretalibus, 1. 2, Tit. 2, de foro competente; 1. 3, Tit. 49, de immunitate ecclesiarum, et alibi passim. Porro immunitas substantialiter consistit in duobus. Primo quidem, in omnimoda exemptione ab onere legum quae per­ sonarum ecclesiasticarum conditioni repugnant, puta legum militiae et huiusmodi (1). Secundo, in exemptione a caeteris legibus civilibus, non quidem quoad vim obligatoriam seu directivam, sed tamen quoad coactivam : hoc sensu scilicet, quod clerici earum transgressores, non a civili magistratu, sed a solo suo indice ecclesiastico debeant indicari, cogi, ac puniri. Cuius quidem privilegii exemplum etiamnum perdu­ rans conspicitur in militibus, qui in iis etiam delinquentes, quae praeter legem militarem sunt, ad militarem nihilomi­ nus iurisdictionem deferuntur. Et inde sumes valde idoneum argumentum ad defensionem immunitatis ecclesiasticae, quia si privilegium fori habitum est ut necessarium ad conveniens regimen exercitus, et ad conservationem militaris honoris, decoris, et disciplinae: quanto magis necessarium indicari (1) Hinc propositio 32, in Syllabo damnata: «Absque ulla naturalis iuris ct aequitatis \ iolatione potost abrogari personalis immunitas, « qua clerici ab onere subeundae oxercondaequo militiae eximuntur; « hanc voro abrogationem postulat civilis progressus, maximo in eooio« tato ad formam liberioris regiminis constituta. » DE IMMUNITATE ECCLESIASTICA 155 debebit ad convenientem statum ac decorem ordinis sacer­ dotalis in spiritualibus ministeriis populo christiano praesi­ dentis (1). Hae sunt generales notiones de immunitate ecclesiastica­ rum personarum, et facile applicari possunt ad immunitatem tam bonorum quam locorum quae sunt divino cultui desti­ nata. Reliqua ad materiam iuris canonici pertinent. (1) Item damnata propositio 31 : « Ecclesiasticum forum pro tempo« ralibus clericorum causis sive civilibus sive criminalibus omnino dc « medio tollendum est, etiam inconsulta et reclamanto Apostolica Sede. » I I EPILOGUS Commemorantur in Apocalypsi septem Asiae ecclesiae qui­ bus loannes scribere iubetur, ut monita salutis eis transmit­ tat. Porro septem illae ecclesiae figurant septem epochas sive aetates in statu Ecclesiae universalis ab ascensione Domini usque ad secundum eius adventum. Habent etiam mystica nomina, per quae singularum epocharum nota veluti cliaracteristica prophetice designatur. Prima est ecclesia Ephesi (II, 1-7). Ephesus autem graece impetum significat, sive principium exeundi et tendendi in terminum. Et congruit aetati apostolicae, cum post acceptum Spiritum Sanctum in impetu vehementi, apostoli profecti praedicaverunt ubique, Domino coopérante et sermonem con­ firmante sequentibus signis. Sed et eidem quoque aetati con­ gruit epistola commonitoria, alludens ad pseudoapostolos de quibus frequens apud Paulum mentio, et ad sectam Nicolaitarum, quae ab uno e septem primis diaconis orta, prima impurae Gnosis origo fuit (1). Secunda est ecclesia Smyrnae (II, 8-11). Est autem Σμύρνα, idem ac myrrha, et signat aetatem in qua, propter acerbi­ tatem persecutionum, maximasque tribulationum amaritudi­ ni) «Angelo Ephesi ccclcsiao scribo: Scio opera tua et laborem..., ot « tentasti coa qui ao dicunt apostolos esse, et non aunt, ot invenisti oos < mendaces... Sed ot hoc habes, quia odisti facta Nicolai tarum, quae et « ego odi, etc. ». EPI LOGUS 157 nes, implebatur illud, de Ecclesia ore prophetico dictum: « Manus meae stillaverunt myrrham et digiti mei pleni myrrh a « probatissima ». Unde et angelo Smyrnae ecclesiae signanter dicit Spiritus: Ecce missurus est diabolus aliquos e:c cohis in carcerem ut tent emi ni, et habebitis tribulationem diebus decem. decem generales persecutiones non obscure significans. Tertia est ecclesia Pergami (II, Γ2-17). Est autem Perga­ mus, civitas in litteris profanis famosa, ex qua originem si­ mul et nomen traxit charta pergamena. Porro, cum chartam pergamenam audis, statim mentem subit cogitatio scriptionis librorum, et controversiarum quae calamo dirimuntur. Est ergo ecclesia Pergami, tertia aetas quae fuit SS. Patrum et docto­ rum, quando cessantibus cum Constantino persecutionibus cruentis, ecce a sede Satanae immissae magnae haereses. Arianorum, Manichaeorum, Pelagianorum, Nestorianorum, etc., et ex adverso a Deo suscitati pro defensione veritatis magni illi viri aeterna memoria digni, At hanasius, Basilius, Nazianzenus, Ambrosius, Hieronymus, Augustinus, duo Cyrilli, aliique quam plurimi qui suis scriptis fidem catholicam ma­ xime illustrarunt. Recte ergo tertia aetas Pergamo signifi­ catur. Recte monitum quod ad angelum huius ecclesiae di­ rigitur, ad eum dirigitur qui etsi de sua in fide constantia laudetur, adhuc tamen magnis periculis continenter est ob­ noxius, ut pote qui habitet ubi sedes est Satanae, et haeret i­ corum doctrinis undequaque circumveniatur (1). Ecclesiae autem Pergami, quarto iam loco succedit Thya­ tira (II, 18-29). Atqui vel θυατειροι splendorem trium­ phi et solemnem pompam significat, a Svabog, (piae vox primitus designavit ea (piae pertinebant ad festa in honorem Bacchi celebrata,Ί et exinde,' ad significationem cuiusvis soO Icmnitatis seu triumphalis incessus translata fuit. Est igitur (1) « Et angelo Pergami ecclesiae scribo : Scio ubi habitas, ubi sedes «est Satanae, et tenes nomen meum, et non negasti Udem meam, etc.». 158 il ·«! EPILOGUS ecclesia Thyatira©, quarta aetas in Carolo Magno initiata cum institutione sancti Romani imperii, cuius duratio mil­ lenario numero (ab anno 800 ad 1800) erat mensuranda. Et re quidem vera, sancti Romani imperii institutio sigillavit subordinationem temporalis civitatis ad spiritualem, fuitque coronidis instar organization! socialis regni Domini nostri Tesu Christi, de quo vaticinabatur Tsaias: Surge, illuminare lerusalem, quia venit lumen tuum, et gloria Domini super te orta est. Et ambulabunt gentes in lumine tuo, et reges in splen­ dore ortus tui.... Suges lac gentium, et mamilla regum lacta­ beris, et scies quia ego Dominus salvans te, et redemptor tuus, fortis lacob. In hoc ergo solemnitas, in hoc splendor trium­ phi, cui etiam congruunt caetera ad ©pochain istam perti­ nentia (1). Quamquam nec desint alia in malo reposita, quo­ niam mysterium iniquitatis semper operatur, et quamdiu vita praesens agitur, triumphus non est nisi secundum quod con­ venit Ecclesiae adhuc super terram militanti. Unde sub typo lezabel praenuntiantur dira schismata et haereses civitatem Dei hac etiam aetate desolatura, utputa schisma Graecorum saeculo XT, haeresis Albigensium saeculo XIII, praesertim vero impietas Protestantium saeculo XVI, a (pio potissimum tempore incipiunt declinare res christiani imperii, et sensim sine sensu praeparari aera Revolutionis. Nunc itaque Thyatira desiit, et quinta successit ecclesia quae est in Sardis (IIT, 1-6). Sardes profecto, celebris illa Lydiae civitas in qua Cresus regnavit. Ingerit autem cogi­ tationem abundantiae auri et argenti, affectus immersi in di­ vitiis huius saeculi, luxus et prosperitatis cuiusdam materia­ lis. Quare ea quae ad tempus huius ecclesiae spectant, in statu decliviori esse videntur. Undique apostasia, undique (1) «Et angelo Thyatirao ecclesiae scribo: Novi opera tua ot fidem, « et charitateui tuam, et ministerium, ot opera tua novissima plura « prioribus, etc. ». EPI LOGUS 159 defectio, et dum plerique a religione recedunt, pauci sunt qui Christo fidem servant: Pauca, inquit, nomina in Sardis, qui non inquinaverunt vestimenta sua. Et rursus: Nomen habes quod vivas, et mortuus es! Nomen quod vivas, nomen scien­ tiae, nomen libertatis, nomen civilizationis, nomen progres­ sus; et mortuus es, sedens in tenebris et umbra mortis, pro­ pter reiectum lumen vitae quod est Christus Dominus. Qua­ propter angelo huius ecclesiae dicitur: Esto vigilans et confirma caetera quae moritura erant, commendatur pie ei (piam maxime, ut invariabiliter permaneat in his quae a sanctis apostolis tradita sunt, minime recedendo, altioris intelligentiae specie et nomine, a sensu illo quem tenuerunt Patres : In mente ergo habe qualiter acceperis et audieris, et serva, et poenitentiam age. Haec quidem, ad quintam aetatem quod attinet. Sed iam laetiora sunt ea quae sequuntur. Etenim, post ecclesiam Sardis, sexta ventura est, (piae est Philadelphiae (III, 7-13). Et quaecumque de ea referuntur, in bonis sunt reposita, praesertim propter eventum praecipui momenti, imo insignem et plane singularem inter omnia fata historiae ab initio usque in praesentem diem: id est. propter conversionem plenitudinis ludaeorum, et accessum eius ad ecclesiam gentium, ut ex duobus populis quos medius divi­ debat paries maceriae, unus tandem populus Christo serviens efficiatur, atque hoc modo lacob reconcilietur Esau, Isaac Ismaeli, quod quidem aliquando futurum annuntiabat Apo­ stolus, Hom. XI, 25-32. Unde et vocata est ecclesia ista Phi­ ladelphiae, quod interpretatum dicitur amor fratrum, sive re­ conciliatio fratrum. Et angelo Philadelphiae ecclesiae seriis1.... Ecce dabo de synagoga Satanae, qui dicunt se Judaeos esse, et non sunt, sed mentiuntur ; ecce /'aciam illos ut veniant, et ado­ rent ante pedes tuos, et scient quia ego dile.vi te. Et tunc etiam implebitur quod idem praedicebat Apostolus, Hom. XI-12 : « Si delictum eorum (ludaeorum nempe) divitiae sunt mundi. « (pianto magis plenitudo eorum ! Si amissio eorum reconci- IGO 1 ι w J Ei’ILOGUS « liatio est mundi, quae assumptio, nisi vita ex mortuis?» Exspectanda proinde pro tempore illo, mirabilis quaedam expansio vitae Christianae in toto mundo, et insignis victoria Christi et Ecclesiae de subacta Revolutione. Subactam tamen dico, potius quam destructam, ut (piae novis interim sese reficiet viribus, maiorique incensa furore accinget se sub Sa­ tana duce suo, ad supremam luctam, supremumque cum an­ tagoniste Christo certamen. Ideo tandem admonetur angelus Philadelphiae ecclesiae, proximam esse horam tentationis, quae ventura est in orbent unicersum tentare habitantes in terra. Septima itaque, et ultima relinquitur ecclesia Laodiceae (1ΤΓ, 14-22). Laodicea autem idem valet ac λαών δίκη, id est, indicium populorum, suo nomine satis indicans tempus con­ summationis saeculi, adveniente Christo in nubibus coeli ad indicandum vivos et mortuos. liaec sunt, amice lector, quae de septem Apocalypseos ec­ clesiis, seu septem Ecclesiae Christi aetatibus, haud impro­ babilia tibi forsitan videbuntur. Ex quibus etiam esset con­ sequens, quintam nunc currere aetatem; aetatem dico defe­ ctionis, apostasiae et liberalismi, mediam inter Thyatiram et Philadelphiam, inter finem sancti Romani imperii et renova­ tionem illam (piam resurrectioni ex mortuis, Rom. XT-15, com­ parare non dubitavit Apostolus. Et ntinam non a vero ablu­ dens haec nostra interpretatio! Spem enim afferret, inter praesentia mala quae patimur, utique tot et tanta, futurae restaurationis, et (sit venia verbo) contra-revolutionis. Quidquid vero sit de valore exegetico expositionis propo­ sitae, et de applicatione eius ad tempora nostra, id saltem fidenter asserere licebit : Quoddam quasi praesagium iam ex nunc apparere melioris status rerum, in eo quod qui hodie in scientiis seu politicis seu oeconomicis principatum tenent, de die in diem magis ac magis agnoscunt, et sine difficultate confitentur, (piam nefastum fuerit opus Revolutionis, (piam mortiferi sint fructus libertatis: libertatis, inquam, liberalis 161 EPILOOÜS seu libertinae, libertatis contractus socialis, libertatis ideologorum anni millesimi septingentesimi octogesimi noni. Qui utique non dubitaverant proclamare, unicam publicorum ma­ lorum et corruptionis guberniorum causam esse ignorantiam aut contemptum iurium hominis, (piorum primum dicebant esse libertatem cum necessario aequalitatis ei fraternitati·' comitatu (1). 0 levitas! 0 fatuitas! 0 insipientia! Et certe, libertas eorum desiit in despotismum, omni barbarie peiorem, praepotentium supra debiles : aequalitas, in multitudinem semper crescentem proletariorum ex una parte, et oligarchial!! semper magis praevalentem millionariorum ex altera: frater­ nitas demum, in fermenta ubique sparsa intestinarum divi­ sionum, et inexpiabilis odii classium contra classes (2). Neque haec iam latent electa quaeque huius nostri temporis ingenia. Equidem pluies ex eis sunt, (pii adhuc consistunt in su­ perficie, essentialem characterem Revolutionis, (pii satanicus (1) « Les représentants du peuple constitués eu assemblée nationale, « considérant que 1’ ignorance, l’oubli ou le mépris des droits de l’homme «sont les seules causes des malheurs publics et de la corruption des « gouvernements, ont résolu d’exposer dans une déclaration solennelle, « les droits naturels, inaliénables et sacrés de l’homme.... Article 1er. « Les hommes naissent et demeurent libres et égaux en droits, etc. etc. » (Déclaration des droits de l’homme de 1789). (2) « Que signifient dans la vie économique la liberté du travail, la « liberté du commerce, la liberté do la propriété, si ce n’est la facilité « au déchaînement de toutes les cupidités contre tontes les faiblesses, « ou, selon lo mot d’un publiciste, la liberté dont on jouit dans les «bois?... Et qu’a-t-on gagné à tontes ces belles théories? Les esprits « n’ont jamais été pins inquiets, les peuples plus mécontents, toutes les ■< conditions plus précaires. Est-ce la liberté politique que l’on a con« quiso ? Hue moitié des citoyens s’acharne contre tout ce qui est ré• damé comme un droit par l’autre moitié. Est-ce l’égalité ? Jamais il ·< n’y eut autant de prolétaires ni d’aussi gros millionnaires. Est-cc la • fraternité? Jamais il n’y eut tant d’égoïsme, tant do divisions, tant « do ferments do guerre sociale, etc. » De Lu-Tour-dti-Pin, Fere km ordre social chrétien, HI, § 1. De Decii sia Christi. 11 162 El’ILOGUS est, nondum perspicientes. Sed sunt et alii qui altius repe­ tunt principium, et probe intelligunt, quaestionem religiosam, substerni caeteris omnibus quae nunc agitantur; plagam libe­ ralism! politici atque oeconomici natam esse ex libéralisme atheo et antichristia.no de quo supra diximus; denique or­ dinem socialem omnino firmari et stabiliri non posse, nisi resumpta ab Ecclesia socialium rerum directione. Sperandum igitur fore ut, divina opitulante gratia, haec semina ad matu­ ritatem veniant, ut haec principia theoretic© agnita in restau­ rationis fundamenta transeant. Quam nos restaurationem totis votis cordium appellamus, scientes quoniam sub legislatione pagana sub qua nunc vivimus, individui christiani adhuc esse possunt, societas vere Christiana esse non potest. In hoc ergo quaerimus omnino regnum Dei et iustitiam eius, quamquam caetera adiicienda non respuamus, nec nos lateat, de salubri quoque Ecclesiae influxu accipi posse quod de pietate scriptum est: ad omnia eam utilem esse, promissionemque habere vitae quae nunc est, et futurae. k PARS TERTIA TRACTATUS DE ECCLESIA CHRISTI DE HABITUDINE ECCLESIAE AD CIVILEM SOCIETATEM Prooemium.............................................................................. Pag· Quaestio XVII. — De errore liberalisin'! et variis eins formis. Divisio Quaestionis......................... . . . Art. 1. — ])c fundamentali principio liberalismi, ct multiplicibus applicationibus eius . . § 1. Quod fundamentale libernlismi princi­ pium est in se absurdum, et contra natu­ ram, et chimaericum............................... § 2. Quod principium liberalism! in suis ap­ plicationibus ad res humanas, secum fert disgregationem et dissolutionem omnium so­ cialium organorum, ubique inducens luctam pro vita, loco concordiae pro vita, quae sola lex vitae est. Et quod exstinguit omnes libertates reales, per constitutionem Status despotic!, absoluti, irresponsabilis, omni­ vori, cui nullus in arbitrio et praepotentia limes........................................................... ύ 3. Quod principium libernlismi est essentia­ liter ani ireligiosum, cornua independentiae directe erigens adversus Deum. Et quod ad finem tollendi de mundo Dei cultum, Dei religionem, Dei legem, imo et notionem. • Λ> ____ 19 19-20 *22-30 30-38 164 INPEX omnia quaecumque sub fallaci praetextu Quaestio libertatis, in online seu politico seu oeco­ nomico seu domestico attentavit, reipsa di­ riguntur................................................................... S8-43 Aut. 2. — J>e variis formis liberalismi in re religiosa............................................................ 44 § 1. Quod prima forma liberalismi convertitur cum matcrialismo et atheismo.......................... 41-48 § 2. Quod liberalismus moderatus, sin minus ad formalem atheism tnn, at certe ad manichaeismum reducitur..................................... 48-54 § 3. Quod liberalismus qui dicitur catholico­ rum liberalium omnem classi ficationem fu­ git, et unam solam distinctivam atque cliaracteristicam notam habet, quae est nota perfectae et absolutae incohaercntiae . . 55 63 XVIII. — De subordinatione indirecta Status ad Ecclesiam....................................................... 64 Status Quaestionis............................................. 64 66 § 1. Quod supremum bonum ad quod per in­ tentionem operantis, omnes actus humani sunt ultimo referendi, est unum bonum, unusque (inis beatitudinis aeternae. Et quod, loquendo de quibuscumque actioni­ bus rectis in honesto usu quarumcumque rerum, prout debitae ac sanctae intentionis imperio subsunt, non est locus distinctioni inter directe vel indirecte tantum fini ultimo subordinatas, quia omnes sunt media di­ recta, per quas ascensiones in corde ponun­ tur, et itur de virtute in virtutem, donec videatur Deus deorum in Sion.................... 67-72 $ 2. Quod si nunc abstractio fiat a fine ope­ rantis, ut solus finis operis consideretur, sic sunt fines duo, et duo mediorum ordines: bine bonum salutis aeternae ad quod refe­ runtur media quae dicuntur spiritualia, il- INDEX Quaestio 165 line bonum vitae praesentis ad quod referun­ tur ea quae temporalia. Et quod inter duos istos fines subordinatio directa non est, sed tamen indirecta: quatenus bonum temporale sic est sub spirituali, ut debeat non modo ei non obesse, verum etiam ei inservii e tamquam removens impedimenta, et submi­ nistrans conditiones'sub quibus libera esse possit atque expedita eius prosecutio. . . 72-76 § 3. Quod eodem modo debent snbordinari potestates, quo modo subordinantur lines ad quorum providentiam potestates sunt constitutae. Et quod naturae rerum consen­ taneum est ut potestas temporalis subsit spirituali, non quidem per respectum ad proprium suum temporalem finem, sed per respectum ad spiritualem, pro quanto scili­ cet, nec plus nec minus, intéressé finis spi­ ritualis in temporalibus implicatur, et con­ veniens eius promotio in animis hominum, do armis etiam quae saeculari societati pro­ pria sunt, requirit adiutorium..................... 76-79 6 4. Quod Ecclesia non accepit a Christo po­ testatem ullam temporalem sive politicam. Et quod directam in saecularia iurisdictionem ipsa sibi nunquam vindicavit . . . 79-82 § 5. Quod Ecclesia accepit a Christo plenam auctoritatem super baptizatos in ordine ad finem salutis aeternae. Et quod idcirco, in societatibus Christianorum potestas saecu­ laris iuro divino indirecto subest iurisdictioni ecclesiasticae............................................. 83-88 XIX. — De his quae ad subordinationeiu conse­ quuntur ........................................................... 89 Divisio Quaestionis....................................... ibid. Art. ], — ])c officiis Status erga Deum et Ecclesiam............................................................ ibid. ; 166 Quaestio INDEX Praenotanda............................................................. jq-'H 1. Quod Status officium habet proli tondi re­ ligionem .................................................................. 9i.9(; ό 2. Quod Status officium habet protegendi ac defendendi Ecclesiam.................................... 96-101 ύ 3. Quod Status habet officium prohibendi falsos cultus, nisi vera urgeat tolerantiae necessitas...................................................... 101-113 § 4. Quod recte ad protegendam religionem, et ad coercendos eius perturbatores, vis mate­ rialis adhibetur. Et quod ciusmodi officium regulariter ad Statum pertinet, cui propterea in Christianis societatibus, brachii sae­ cularis nomen iure meritoque inditum est. 114-125 Art. 2. — De concordatis.............................. 126 Praenotanda.......................................................... 126-127 1. Quod spectata materia concordatorum, dicendum est ea constare concessionibus privilegiorum ex parte Ecclesiae seu Pone tificis, sponsione vero adimplendorum offi­ ciorum aliunde iam debitorum ex parte Sta­ tus seu Principis. Et quod haec assertio quae est omnium canonistarum, nondum praeiudicat quaestionem aliam inter recentiores agitatam : sintne concordata, pura et nuda privilegia, an potius pacta synallagmatica, ex iustitia utramque partem obli­ gantia................................................................... 128-132 § 2. Quod concordata sunt contractus bilate­ rales, seu conventiones quarum ultro et citro constat obligatio: cuiusmodi eae plane sunt quae inter civitates contrahi consueverunt. 132-113 XX. — De immunitate ecclesiastica......................... 144 Praenotanda......................................................... 144-145 1. Quod Summus Pontifex de iure divino habet plenam et absolutam ab omni juri­ sdictione saeculari exemptionem. Et quod < INDEX haec exemptio convenienti el regulari modo actuari non potuit, praesertim post Romani imperii dislocationem, eiusdem que in multa regna divisionem, nisi mediante civili prin­ cipatu (pio ab antiquo, providente Deo, Sedes apostoli ea potita est........................ 116 152 ό 2. Quod Dei ordinatione et canonicis pariter sanctionibus constitutum fuit ut clerici omnes ad forum Ecclesiae exclusive perti­ nerent, ossentque exempti ab obligationibus legum (piae ecclesiastico statui ac ministerio repugnant, necnon et a indicio ac coactione laicae potestatis, idque in quibuscumque causis ex sese ad forum saeculare pertinen­ tibus, tam civilibus (piam criminalibus. . 152-155 156 Facultatem concedimus ut opus, cui titulus Tractatus de Ecclesia Christi, (Tomus 2«») de habitudine Ecclesiae ad civilem, Societatem, a P. Ludovico Billot S. I. conscriptum, typis mandetur, si ita iis, ad quos pertinet, videbitur. Romae, dic 25 Januario 1910. Augustus Spineth S. I. Praepositus Provinciae lioma nae. I iA ί,ζ Hit IMPRIMATUR Fr. Albertus Lepidi, Ord. Praed., S. P. A. Magister. IMPRIMATUR Joseph Ceppetelli, Patr. Constant., Viccsgercns. IMPRIMATUR Prati, dic 28 Januarii 1910. Can. Aemidius Lumini, Vie.