THEOLOGIA

DOGMATICA

VOL. Π. DE DEO TRINO
DE DEO CREANTE ET ELEVANTE
DE GRATIA

EMMANUEL DORONZO,

Ο. Μ. I.

/ 7iZ 2.M7
School of Divinity Library
St. Louis, Missouri 631D8

APUD AUCTOREM

THE CATHOLIC UNIVERSITY OF AMERICA

WASHINGTON, D. C.

Imprimatur:
f Franciscus Peralta, Episcopus Victoriensis

Victoriae, 31 iulii 1968
Nihil obstat*
Ignatius Onatibia, Censor deputatus

Imprimi potest:
J .-Ch. Laframboise. Ο. Μ. I., Superior provincialis
Nihil obstat:
J. Ferrecchia, Censor deputatus

D13
70/4017

Copyright 1968 by Emmanuel Doronzo

Washington, D. C., U. S. A.

Omnia iura vindicabuntur

Editera Montepio Diocesano.—San Antonio, 10.
Deposito Legal Vl-653.1968.

„■·*

■■■

·

·

'

ORDO

PARTIUM

DE DEO TRINO

1-5

Introductio
CAPUT I

Quaestio I.
Quaestio II.
Quaestio III.
CAPUT II.

I

Quaestio
Quaestio
Quaestio
Quaestio
Quaestio
Quaestio
Quaestio

I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.

Quaestio VIII.
Quaestio IX.
CAPUT III.

Quaestio I.
Quaestio II.
Quaestio III.
Quaestio IV.

Quaestio V.
CAPUT IV.

Quaestio I.
Quaestio II.
CAPUT V.

Quaestio I.
♦*

6-100

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

De supernaturalitate huius mysterii
De rationabilitate huius mysterii
De existentia huius mysterii, seu de explicita
eius continentia in fontibus revelationis

6-14
14-26
26-100

DE DIVINIS PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS

ET PERSONIS IN COMMUNI

101-197

De
De
De
De
De
De
De

101-112
112-121
121-127
127-141
141-169
169-176

existentia divinarum processionum
essentia divinarum processionum
numero divinarum processionum
existentia divinarum relationum
essentia divinarum relationum
numero divinarum relationum
existentia propriae rationis personae in di­
vinis
De essentia personae divinae
De numero personarum divinarum

198-270

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

De tribus propriis nominibus primae personae,
seu «Pater, Principium, Ingenitus»
De processione secundae personae per modum
intellectionis et generationis
De tribus propriis nominibus secundae perso­
nae, seu «Filius, Verbum, Imago»
De processione tertiae personae per modum
spirationis
De tribus propriis nominibus tertiae personae,
seu «Spiritus S., Amor, Donum»
DE COMPARATIONE DIVINARUM
RUM AD INVICEM

DIVINARUM

De divinarum personarum
operationibus ad extra

198-205

205-223
223-229
229-265

265-270

PERSONA­

271-280

De aequalitate divinarum personarum
De mutua divinarum personarum inexistentia
sive circuminsessione
DE COMPARATIONE
RUM AD CREATURAS

176-183
183-192
192-197

271-276
276-280

PERSONA­

281-315

communitate

in

281-286

ORDO PARTIUM

Quaestio II.
Quaestio III.

CAPUT VI

Quaestio I.
Quaestio II.
Quaestio III.

De missionibus divinarum personarum
De inhabitatione SS. Trinitatis
DE MODO LOQUENDI ET DISTINGUENDI IN
MYSTERIO TRINITATIS, I. E. DE NOTIONIBUS,
APPROPRIATIONIBUS ET VARIIS DICTIONI­
BUS
De notionibus in divinis
De appropriatione in divinis
De dictionibus, seu de recto modo loquendi ac
praedicandi in doctrina trinitaria

286-298
298-315

316-327
316-319
319-324
324-327

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE
Introductio
329-333
CAPUT I. DE CREATIONE MUNDI
334-421
Quaestio I.
De existentia sive facto creationis
334-353
Quaestio II.
De essentia creationis (De causa formali)
353-361
Quaestio III.
De unitate causae creatricis (De causa efficienti) 361-371
Quaestio IV.
De libertate et finalitate actionis creatricis (De
causa efficienti)
371-379
Quaestio V.
De creatione mundi in tempore (De causa effi­
cienti)
379-396
Quaestio VI.
De creatione passiva, sive effectu creationis (De
causa materiali)
396-405
Quaestio VII. De rerum creatarum distinctione et ornatu (De
causa materiali)
405-421
CAPUT II. DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM
422-511
Quaestio I.
De existentia et creatione angelorum
423-431
Quaestio II.
De essentia et distinctione angelorum
432-448
Quaestio III.
De angelorum operatione immanenti, seu in­
tellectione et volitione
448-457
Quaestio IV.
De angelorum operatione ad extra
457.464
Quaestio V.
De peculiaribus angelorum operationibus ad
extra relate ad homines, seu de apparitione,
missione, custodia et impugnatione
464-482
Quaestio VI.
De elevatione angelorum ad gratiam et gloriam 482-492
Quaestio VII. De lapsu angelorum
492-511
CAPUT III. DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS
512-695
Quaestio I.
De creatione primi hominis
512-527
Quaestio II.
De unitate generis humani
527-542
Quaestio III.
De ortu singulorum hominum
542-563
Quaestio IV.
De natura hominis
563-589
Quaestio V.
De elevatione primi hominis, quantum ad ip­
sam gratiam
589-607
Quaestio VI.
De elevatione primi hominis, quantum ad cete­
ra dona praeternaturalia 607-636

ORDO PARTIUM

Quaestio
Quaestio
Quaestio
Quaestio

De
De
De
De

VIL
VIII.
IX.
X.

lapsu primi hominis
existentia peccati originalis
essentia peccati originalis
effectibus sive sequelis peccati originalis

636-649
649-672
672-685
685-695

DE GRATIA
697-701
702-748

Introductio
CAPUT I.

DE NECESSITATE GRATIAE

Quaestio I.

De necessitate gratiae in homine nondum iustificato, quantum ad actus bonos naturales
De necessitate gratiae in homine nondum justi­
ficato, quantum ad actus supernaturales
De necessitate ulterioris gratiae in homine iam
iustificato, et primo ad vitandum malum
De necessitate ulterioris gratiae in homine iam
iustificato, in ordine ad operandum bonum

Quaestio II.

Quaestio III,
Quaestio IV.

CAPUT II. DE ESSENTIA GRATIAE

Quaestio I.
Quaestio II.
Quaestio III.
Quaestio
Quaestio
Quaestio
Quaestio
Quaestio
Quaestio

Quaestio X.

Quaestio II.
CAPUT IV.

Quaestio
Quaestio
Quaestio
Quaestio
Quaestio
Quaestio

I.
II.
III.
IV.
V.
VI.

INDEX

729-737
737-748
749-767
767-784

784-794
795-800
801-824
824-839
839-848
848-863

863-888
888-922

923- 950

CAPUT III. DE CAUSA GRATIAE

Quaestio I.

719-728

749-922

De gratia in communi
De essentia gratiae habitualis
De divisione gratiae habitualis in gratiam sanc­
tificantem et virtutes
De proprietatibus gratiae sanctificantis
De formalibus effectibus gratiae sanctificantis
De virtutibus et donis Spiritus S.
De essentia gratiae actualis
De divisione gratiae actualis
De efficacia gratiae actualis eiusque concordia
cum libero arbitrio.—Quaestio dogmatica
De efficacia gratiae actualis eiusque concordia
cum libero arbitrio.—Quaestio scholastica

IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.

702-719

De causa gratiae ex parte Dei, seu de causa
efficienti, physica et principali
De causa gratiae ex parte hominis, seu de causa
dispositiva

927-950

DE EFFECTIBUS GRATIAE,
TIONE ET MERITO

951-1031

De
De
De
De
De
De

SEU IUSTIFICA-

natura iustificationis
proprietatibus iustificationis
existentia meriti
conditionibus meriti
principio meriti
obiecto meriti

ANALYTICUS

924- 927

951-963
964-969
969-988
988-995
995-1008
1008-1031
1033-1100

DE DEO

TRINO

INTRODUCTIO1
1. OBIECTUM TRACTATUS.

1. Absoluto sermone de natura et attributis divinis, clauden­
da esset tractatio de Deo nisi occurreret nobis fides, revelans novum
excelsumque mysterium, absconditum ultra ipsam infinitatem divi­
narum perfectionum. Ex superius quippe disputatis circa existentiam Dei eiusque naturam intellectualem, sequitur Deum esse sup­
positum quoddam intellectuale, seu personam aliquam, at nullate­
nus inde eruitur in Deo non unam sed tres inveniri personas, ineffabiliter ab invicem procedentes ac sublimiori quodam vitae commer­
cio intime copulatas. De hac interiori Dei vita est nobis agendum.
Huius tractatus dignitas et arduitas mensuratur ex eminentia1
1 Bibliographia patristica dabitur infra, in n. 108, ubi de argumento Traditionis
circa existentiam mysterii Trinitatis. Opera indolis particularis dabuntur in decursu
tractatus ad singulas quaestiones. Inter recentiora opera indolis generalis (quorum plura
invenies in notis manualibus vel amplioribus collectionibus theologicis, uti Pesch, Billot,
Lépicier, Hugon, Van Noort, Dieckamp, Hervé, Mors, Baisi, Parente-Piolanti, auctorum
«Sacrae Theologiae Summa»), sequentia commendari possunt:
Alastruey Sanchez, G., Tractatus de Sanctissima Trinitate, Vallisoleti 1944.
Ales, A. d’, De Deo Trino, Paris 1934.
Arnou, R., De Deo Trino, I: In fontibus revelationis, Romae 1938.
Boyer, C., Synopsis praelectionum de SS. Trinitate, Romae 1943.
Brinktrine, J., Die Lebre von Gott, II: Von der gottlichen Trinitât, Pader­
born 1954.
Buonpensiere, H., Commentaria in I. P. Summae Theologicae S. Thomae Aqui­
natis, O. P. a q. XXVII ad q. XLIII (De Deo Trino), Vergarae 1930. Opus posthumum.
Dictionnaire de théologie catholique, art. Trinité (auctoribus G. Bardy et A. Mi­
chel), XV-2, Paris 1950.
Fabro, C., De SS. Trinitate in I partem Summae Theologicae, Romae 1964.
Franzelin, J. B., De Deo Trino, ed. 3, Romae 1881; ed. 4, 1902.
Galtier, P., De SS. Trinitate in se et in nobis, ed. 2, Parisiis 1933.
Garrigou-Lagrange, R., De Deo Trino et Creatore, Taurini 1944.
Janssens, L., De Deo Trino, Friburgi Br. 1900.
Lebreton, J., Histoire du dogme de la Trinité, I: Les origines, Paris, éd. 1, 1910;
éd. 6, 1927; II: De saint Clément à saint Irénée, Paris 1928.
Lohn, L., De SS. Trinitate, ed. 2, Romae 1931; reimpressio St. Marys, Kan­
sas 1949.
Lonergan, B., De Deo Trino, 2 voll. (vol. 1, ed. 2; vol. 2, ed. 3), Romae 1964.
Muncunill, I., De Deo Uno et Trino, Barcinone 1918.
Rabeneck, J., Dos Geheimnis des dreipersonlichen Gottes, Freiburg Br. 1950.
Regnon, Th. de, Etudes de théologie positive sur la Sainte Trinité, 4 voll., Paris
1892-1898. Voll. 3 et 4 posthuma.
Stolz, A., De Sanctissima Trinitate, Friburgi Br. 1939.
Van der Meersch, L, De Deo Uno et Trino, Brugis 1928

DE DEO TRINO

2

obiecti ipsius relate ad obiectum praecedentis tractationis, quod
tamen multum praecellit cetera obiecta Theologiae. Dei enim cognoscibilitas pertinet tum ad revelationem tum ad rationem, Trinitas
vero ad solam revelationem spectat. Deus quidem exhibet concep­
tum aliquem, qui superat ipsos universaliores rationis conceptus, ita
ut dicatur esse supra ens, supra unum, supra verum, supra bonum;
sed Trinitas ulterius superat ipsos conceptus absoluti et relativi, quo­
rum oppositionem resolvit in superiori quadam eminenti realitate,
quae ceteroquin est ipsa intima ac ultima ratio ipsius Deitatis.
Utilitas autem ac momentum tractatus ex duobus potissimum
apparet. Primo nempe, ex luce quam diffundit in ceteros tractatus,
praecipue De Deo Uno, De Deo Creante et Elevante et De Verbo
Incarnato, quorum cognitionem extendit et intimas rationes sug­
gerit.2 Secundo ex momento quod habet mysterium Trinitatis in
religione Christiana. In hoc enim tota fides nostra fundatur, ita ut
iuxta plures professio Trinitatis sit non modo de necessitate praecep­
ti sed etiam de necessitate medii ad salutem, et procul dubio sit
authentica tessera, qua fideles distinguuntur a paganis et ludaeis.
Hinc merito Tertullianus fidem Trinitatis appellat «substantiam
novi testamenti» {Adv. Praxeam 31.1, CCL 2. 1204) et Origenes
loquitur de «Trinitatis fide ex qua dependet et per quam sustinetur
omnis Ecclesia» (I« Exod., hom. 9, n. 3, MG 12. 365). Quod etiam
luculenter ostendit historia haeresum et errorum, qui circa hoc
mysterium orti sunt inde a primis exordiis religionis christianae,
necnon activitas ecclesiastici Magisterii et patristica praesertim lit­
teratura, quam huius mysterii defensio et explicatio provocavit.

2.

Nomen ipsum Trinitas, graece τ9'·α-, ad designandum
hoc mysterium, non invenitur in Scriptura, sed est ecclesiasticae
antiquissimae originis et frequentissimi ac classici usus. Forma graeca primo invenitur apud Theophilum Antiochenum saec. 2/ forma
2 l p., q. 32 a. 1, ad 3: «Dicendum quod cognitio divinarum personarum fuit ne­
cessaria nobis dupliciter. Uno modo ad recte sentiendum de creatione rerum. Per hoc
··!·
enim quod dicimus Deum omnia
fecisse Verbo suo, excluditur error ponentium Deum
produxisse res ex necessitate naturae. Per hoc autem quod ponimus in eo processionem
amoris, ostenditur quod Deus non propter aliquam indigentiam creaturas produxit, neque
propter aliquam causam extrinsecam, sed propter amorem suae bonitatis... Alio modo,
et principalius, ad recte sentiendum de salute generis humani, quae perficitur per Filium
incarnatum et per donum Spiritus Sancti».
3 Ad Aulolychum (circa 181/182) 2. 15: «Tres illi dies, qui ante luminaria fuerunt,
imago sunt Trinitatis [τής Tptdtôo;], Dei, eius Verbi, eiusque Sapientiae» (MG 6. 1077).

..w

INTRODUCTIO

3

vero latina primo apparet apud Tertullianum initio saec. 3.45Utraque
forma exhibet vocem collectivam, designantem tres numero distinc­
tos, sive aliquam ternitatem. In voce latina aliqui doctores legunt
expressam etiam unitatem, ita ut Trinitas sonet trium unitatem,
iuxta etymologiam assignatam ab Isidoro Hisp/ Quidam vero mo­
derni huiusmodi etymologiam arbitrariam indicant nec nisi nume­
rum ternarium in ea voce legunt. Ut tamen suggerit ipsa forma vocis,
tum latinae tum etiam graecae, nequit negari sensum alicuius uni­
tatis indirecte in utraque implicari, ita ut significet numerum ter­
narium in aliqua una re vel in aliquo uno negotio.
Vulgaris definitio, sive communis notio huius mysterii, duabus
notis comprehenditur, Dei nempe unius ac trini, seu notis unitatis
in natura et trinitatis in personis, iuxta ipsam formulationem Cone.
Later. IV: «Pater et Filius et Spiritus Sanctus: tres quidem perso­
nae, sed una essentia, substantia seu natura» (Denz. 800).
Scientifica vero definitio, sive potius circumlocutio mysterii,
quae erit ceteroquin fructus totius tractatus, sic inde ab initio exhi­
beri potest: Mysterium trium divinarum personarum, realiter dis­
tinctarum in una eademque numerice substantia, quarum unaquae­
que per relationem constituitur, secunda a prima procedens per
veram generationem, tertia autem a prima et secunda simul, tanquam ab uno principio, per spirationem.
3. Ad quarum definitionum summariam ipsam intelligentiam, aliquid
praelibandum est de sensu vocum «natura» (essentia, substantia), quae dici­
tur una, et «persona» quae dicitur triplex, necnon correspondentium vocum
graecarum.
In theologia latina, natura, essentia et substantia idem significant secun­
dum rem; ac ideo promiscue accipi solent; tamen secundum conceptum ac
stricte, ita distinguuntur ut essentia dicatur relate ad existentiam, et signi­
ficet id quo res est id quod est; substantia vero dicatur relate ad accidens,
et significet essentiam rei subsistentis in se nec in alio; natura tandem
dicatur relate ad operationem, et significet essentiam prout est principium
agendi vel patiendi. In creatis, hi tres conceptus distinguuntur distinctione
rationis ratiocinatae; in Deo vero, sunt formaliter idem, nec distinguuntur
nisi distinctione rationis ratiocinantis, cum pertineant ad eandem lineam for-

* Adv. Praxeam 2. 4: «Unitatem in trinitatem disponit, tres dirigens Patrem et Fi­
lium et Spiritum»; 3. 1: «Numerum et dispositionem trinitatis divisionem praesumunt
unitatis» (CCL 2. 1161).
5 Etymologiarum 7. 4, ML 82. 271. Idem ferunt Petrus Lom bardus, Sent. 1;
S. Thomas, 1 p., q. 31, a. 1, ad 1, aliique theologi satis communiter.

4

DE DEO TRINO

malem nec detur in Deo distinctum esse, aut accidens quodlibet, aut dis­
tincta operatio.67
Persona autem intelligitur natura (essentia, substantia) omnino individua
et incommunicabilis, in ente intellectuali, atque distinguitur a supposito,
quatenus hoc est natura incommunicabilis in quolibet ente, etiam non intel­
lectuali; est ergo persona, suppositum intellectuale. Persona vocatur etiam
hypostasis (hinc expressio: unio hypostatica, seu unio secundum personam, in
mysterio Incarnationis), transliterata ipsa graeca voce, de qua mox. Ad
huiusmodi terminologiam in materia Trinitatis Patres latini absque magna
fluctuatione devenerunt. lam enim Tertullianus voces «substantia» et «natu­
ra» tanquam aequivalentes Deo tribuit; mature subinde accessit tertius ter­
minus «essentia». Augustinus docet his tribus vocibus designari id quod est
commune Patri, Filio et Spiritui S. (Enarr. in Psal. 68, scrm. 1, n. 5; De
Trin., 1. 5, c. 2 sq.; c. 8 sq.). Pariter vox «persona» iam adhibetur a Ter­
tulliano (Adv. Praxeam 7. 3 et 9; 12. 3 sq.) ad designandos tres subsistentes
in natura divina, P., F. et Sp. S. Mos subinde invaluit loquendi de tribus
personis divinis sicut de una essentia vel substantia, ut testatur Augustinus
inquiens: «Sed quia nostra loquendi consuetudo iam obtinuit, ut hoc intelligatur cum dicimus essentiam, quod intelligitur cum dicimus substantiam,
non audemus dicere unam essentiam tres substantias, sed unam essentiam
vel substantiam, tres autem personas» (De Trin. 5. 9, ML 42. 917 sq.).
In theologia graeca? supradictis tribus terminis latinis naturae, essentiae
et substantiae correspondent duo termini ουσία et φύσις, voci vero personae
duo termini ζρόσωχον et υχόστασις. ita ut mysterium Trinitatis expri­
matur formula ipsius Basilii Caes.: μία ουσία έν τρισίν ύζοστάσεσιν (una
natura in tribus hypostasibus sive personis).
Ad hanc tamen formulam non sine magna ac diuturna fluctuatione
Patres graeci pervenerunt, ob ipsam vocum ambiguitatem ac synonymiam,
de qua ipsi haeretici usque ad saec. 4 fructum carpere solebant. Quamvis
enim vox φύσις fere constanter significaverit essentiam communem in Tri­
nitate, vox ουσία promiscue adhibebatur etiam ad significandam personam.
Pariter vox ύπόστασις significabat indifferenter sive personam sive essentiam
communem, ita ut dicere in Deo esse tres hypostases accipi poterat in sensu
haeresis Trithcistarum, seu distinguentium tres deos. Aliunde vox προσώπου,
ad designandam personam, poterat accipi in mero sensu iuridico, vel in sensu
scenico (pro tegumento dissimulationis) iuxta primaevam eius acceptionem,
ita ut dicere in Deo esse tria prosopa, intelligi poterat in sensu contrariae
haeresis Modalistarum, seu distinguentium in Deo tres meras modalitates sive
manifestationes. Inde necessitas determinandi sensum vocum ουσία, ad de­
signandum idem ac latina substantia sive essentia, et ύπόστασις, ad desig­
nandum idem ac latina persona. Quod quidem egit praecipue Basilius (Epist.
38. 1-4; Epist. 236. 6), proponens ad sensum supradictam formulam, com­
muniter subinde receptam.
6Cf. dicta in tractatu De Deo Uno, in vol. 1, n. 590.
7 Ad complementum istorum adde infra dicenda, in n. 105-107. De eadem re fusius
agitur in tractatu De Verbo Incarnato, nam in controversiis christologicis completa est
determinatio eorundem terminorum.

INTRODUCTIO

g

2. DIVISIO TRACTATUS.

4. Logica divisio accipitur iuxta partitionem ipsius obiecti.
Mysterium autem Trinitatis, etsi duo importare videatur, scilicet
unitatem naturae et trinitatem personarum, revera tamen unum for­
maliter explicat, i. e. trinitatem personarum in una natura; in quo
trinitas importatur in recto, unitas vero in obliquo et ut quid suppo­
situm. Quocirca in hoc tractatu magis attenditur ad personas divinas
quam ad communem naturam, quae tantum respicitur in ordine ad
personas. Ceterum, de ipsa natura in communi directe actum est in
toto tractatu praecedenti. Persona autem divina constituitur per
relationem, quae fundatur in processione. Unde ex ordine agendum
est primo de processione, secundo de relatione, tertio de persona.
Personae vero divinae possunt considerari sive in communi, sive in
particulari, seu unaquaeque seiunctim ab aliis; item comparari pos­
sunt sive inter se sive relate ad creaturas.
Unde, praemisso sermone de ipsa existentia Trinitatis et addita
ad calcem expositione de modo loquendi circa hoc mysterium, trac­
tatum in sex capita dividimus: Caput I. De existentia Trinitatis.
Caput 2. De divinis processionibus, relationibus et personis in com­
muni. Caput 3. De divinis personis in particulari. Caput 4. De com­
paratione divinarum personarum ad invicem. Caput 5. De compara­
tione divinarum personarum ad creaturas. Caput 6. De modo lo­
quendi ac distinguendi in hoc mysterio.

DE DEO TRINO

6

CAPUT I.

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS1

5.
Sicut superiori tractatui praemisimus quaestionem de existentia
Dei unius, ita praemittimus hic caput de existentia Dei trini. Advertas tamen
discrimen inter utramque quaestionem. Existentia enim Dei, ut auctoris or­
dinis naturalis, probari potest per naturalem rationem, dum existentia Trini­
tatis est mysterium supernaturale quoad substantiam ac sola fide tenetur.
Unde, dum in capite primo tractatus De Deo Uno quaeruntur argumenta
rationis circa existentiam Dei, hic tantum quaerendum erit: an fides affirmet
hoc mysterium, seu an in fontibus revelationis haec veritas contineatur. Hoc
igitur caput totum versatur circa principia huius tractatus estque vera ipsius
introductio, exhibens veluti theologiam fundamentalem de Trinitate. Sicut
autem in tractatu De Deo Uno, ita in praesenti, antequam expendatur prae­
cipua quaestio positiva de existentia huius mysterii in fontibus revelationis
(q. 3), praemittitur quaestio negativa de naturali eius cognoscibilitate; quae
quidem duas quaestiones complectitur, scilicet de mysterii supernaturalitate,
quod nempe sit supra rationem (q. 1), et de eius rationabilitate, quod nempe
non sit contra rationem (q. 2).

QUAESTIO I. DE SUPERNATURALITATE HUIUS MYSTERII*
I. SENSUS QUAESTIONIS.

6.

Agitur de naturali cognoscibilitate huius mysterii, seu po­
tius de eius habitudine ad rationem naturalem. Cui quaestioni tri­
plex est solutio: Una scilicet Rationalistarum, negantium ipsam
existentiam mysteriorum supernaturalium, et praesertim istius, ut
quid contra rationem. Altera vero Semirationalistarum, qui, ut vin­
dicarent contra Rationalistas existentiam mysterii, docuerunt e re­
gione hoc non esse omnino supra rationem sed potius intra rationem,
quatenus argumentis rationis vere demonstrari possit, saltem post
factam eius revelationem. Tertia est solutio catholica, docens mys­
terium esse neque contra, neque intra, sed supra rationem. Contra
Rationalistas agetur in quaestione sequenti; hic vero agitur directe
contra Semirationalistas, ad ostendendum Trinitatem esse myste­
rium supernaturale stricte dictum, cuius nempe existentia etiam post
revelationem nequit per rationem demonstrari, ut explicatum est in
tractatu De Revelatione (in vol. 1, n. 108 sq.), in generali quaestio­
ne de eius possibilitate, ad quam in praesenti attendere oportet.
8Cf. opera indicata in initio Introductionis, peculiariter D’Alès, Franzelin, Galtier
et Lebreton. Reliqua bibliographia indicabitur in decursu capitis.
’ 1 p, q. 32, a. 1.

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

7

II. ERRORES.

7. Praecipuus error hic est praefatus Semirationalismus, saec.
19 elaboratus a Georgio Hermes, Antonio Günther et lacobo Frohschammer, qui generaliter docuerunt mysteria supernaturalia, prae­
cipue ea quae sunt in Deo necessaria, ut ipsum mysterium Trini­
tatis, posse, post factam revelationem et supposito progressu philo­
sophiae, per principia rationis demonstrari. Confer huius generalis
doctrinae expositionem et condemnationem latam in Syllabo (Denz.
2909) et Cone. Vaticano I (Denz. 3041), necnon directam condem­
nationem trium illorum doctorum (Denz. 2738, 2828, 2856 sq.,
2878).
Mysterium Trinitatis peculiariter tangitur in condemnatione
Giinther (f 1863), «in [cuius] libris ea inter alia non pauca legun­
tur, quae a catholica fide sinceraque explicatione de unitate Divinae
substantiae in tribus distinctis sempiternisque Personis non mini­
mum aberrant» (Denz. 2828). Reapse hic doctor Trinitatem osten­
dere conatur, procedendo ex idealistica thesi hegeliana, iuxta quam
conscientia suipsius duo includit, i. e. distinctionem realem inter
cogitantem et obiectum cogitationis, et realem eorum identificationem in ipsa cogitatione. Ex quo tres termini obtinentur, scilicet:
qui sui conscientiam habet, seipsum concipit; qui seipsum concipit,
intellectuali generatione aliquid sibi opponit, sed simul cognoscit
hoc oppositum esse seipsum. Haec autem tria, subiectum, obiectum
et identitas utriusque, sunt in Deo substantialia. Unde necesse est
ut subiectum divinum, cognoscendo obiectum, duplicet substantiam
suam, et utrumque simul eandem tertia vice ponant. Itaque sub­
iectum est Pater, obiectum substantiale est Filius, identitas subs­
tantialis utriusque est Spiritus S.1011

8. Ad eundem errorem accedunt, plus minusve ambigue, aliqui scrip­
tores tam antiqui quam moderni, ex variis principiis Ontologismi, ut A. Rosmini, vel Apriorismi,n ut Anselmus Cantuariensis et Petrus Abaelardus, vel
Mysticism:, ut Richardus a S. Victore et Raymundus Lullus.
Rosmini (t 1855) doctrina sic refertur ac damnatur in Decreto S. Officii
a. 1887: «Revelato mysterio Trinitatis, potest ipsius existentia demonstrari
10 Vide ampliorem explicationem et confutationem doctrinae Günther apud J.-B. Franzelin, De Deo Uno (ed. 3, Romae 1881) 285-289. Eandem doctrinam, peculiariter in
connexione cum definitione et Actis Cone. Vaticani I, exponit L. Orban, Theologia
Giintheriana et Concilium Vaticanum I (Romae 1942) 95-142.
11 De Ontologismo et Apriorismo in quaestione de probatione ipsius existentiac Dei,
dictum est in tractatu De Deo Uno (in vol. 1, n. 497 sq., 500 sq.).

8

DE DEO TRINO

argumentis mere speculativis, negativis quidem et indirectis, huiusmodi ta­
men, ut per ipsa veritas illa ad philosophicas disciplinas revocetur, atque fiat
propositio scientifica sicut ceterae: si enim ipsa negaretur, doctrina theosophica ’purae rationis’ non modo incompleta maneret, sed etiam omni ex parte
absurditatibus scatens annihilaretur» (Denz. 3225). Ipsam autem demons­
trationem sic ex principiis kantianis conficere conatur: «Tres supremae for­
mae ’esse’, nempe subiectivitas, obiectivitas et sanctitas, seu realitas, idealitas
et moralitas, si transferantur ad esse absolutum, non possunt aliter concipi
nisi ut personae subsistentes et viventes. Verbum, quatenus obiectum ama­
tum, et non quatenus Verbum, id est obiectum in se subsistens per se cog­
nitum, est persona Spiritus Sancti» (ibid. 3226).12
Anselmus (t 1109), tendentiae aprioristicae indulgens, qua conatur existentiam Dei noto argumento ontologico probare, distinguit quoad hoc mys­
terium inter essentiam, quae transcendi non potest, et existentiam, quae per
ratiocinium certo cognosci queit: «Sufficere namque debere existimo rem
incomprehensibilem indaganti, si ad hoc ratiocinando pervenerit ut eam cer­
tissime esse cognoscat, etiamsi penetrare nequeat intellectu, quomodo ita sit:
nec idcirco minus iis adhibendam fidei certitudinem, quae probationibus
necessariis, nulla alia repugnante ratione, asseruntur, si suae naturalis altitu­
dinis incomprehensibilitate explicari non patiantur» (Monol. 64, ML 158.
210; cf. ibid. 63, col. 208-210). Huiusmodi tamen necessariam Trinitatis pro­
bationem clare non indicat et in suo tractatu De fide Trinitatis (ML 158.
259 sqq.) contendit tantum deducere necessarias conclusiones ex mysterio
Trinitatis, iam per fidem cognito, ita ut obscura eius mens excusari possit,
salva sola verborum exaggeratione.13

Abaelardus (t 1142), conceptualista, conatur colligere ex Rom. 1. 19 sq.
mysterium Trinitatis fuisse ipsis paganis notum, docetque tres personas divi­
nas identificati cum tribus attributis potentiae, sapientiae et benignitatis, ac
ideo naturaliter cognosci eo ipso quod haec attributa cognoscuntur (Theologia
Christiana, 1. 2, ML 178. 1171; cf. 1123 sqq.). Ita Abaelardus labitur in
quendam larvatum Modalismum, concipiens divinas personas ut mera Dei
attributa.14 Eius errores trinitarii, indigitati a Bernardo Claraevallensi in sua
epistola ad Innocentium II (ML 182. 1049-1054), damnati sunt in Cone.
Senonensi a. 1140 (Denz. 721, 722, 724, 734).
Richardus a S. Victore (t 1173), mysticus, profitetur se velle «ad ea
12 Cf. Fr. Bruno, «Le dimostrazioni trinitarie di Antonio Rosmini», Divus Thomas
(Piacenza) LV (1952) 166-195.
13 Imo plures eruditi Anselmum prorsus excusant, dicentes ipsum nihil aliud velle
proponere quam merum convenientiae argumentum, sicut etiam in simili probatione de
existentia Incarnationis (de qua confer tractatum De Verbo Incarnato, in vol. 3). Cf.
R. Perino, La dottrina trinitaria di Sant’Anselmo nel quadro dei suo metodo teologico
e dei suo concetto di Dio, Roma 1952.—C. Vagaggini, «La hantise des ’rationes necessa­
riae’ de S. Anselme dans la theorie des processions trinitaires de Saint Thomas», Spici­
legium Beccense (Paris 1959) 103-139.
14 Cf. I. Rozycki, Doctrina Petri Abaelardi de Trinitate, II: De mysterio SS. Tri­
nitatis, Poznan 1939. Cf. infra dicenda (n. 287), ubi de aequalitate divinarum personarum.

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

9

quae credimus... non modo probabiles, verum etiam necessarias rationes ad­
ducere». Trinitatis mysterium probat triplici ratione, seu ex infinito charitatis
amore, ex perfecta beatitudine et ex infinita communicatione perfectionis
divinae; nam infinitus charitatis amor exigit alteram personam, et quidem
infinitam; perfecta beatitudo non datur sine consortio amicorum, Deus autem
est perfecte beatus independenter a creatura, ergo habet consortium divinae
personae; infinita communicatio nequit fieri nisi alteri personae infinitae seu
divinae. Concludit autem: «Ecce de pluralitate divinarum personarum tam
aperta docuimus ratione, ut insaniae morbo videatur laborare, qui tam evi­
denti attestationi velit contraire» (De Trinitate, 1. 1, c. 4; 1. 3, c. 2-5, ML
196, 892, 916-918).
Raymundus Lullus (f 1316) ait «de necessitate demonstrari in Deo esse
pluralitatem» et argumentum ipsius Richardi Victorini essentialiter repetit,
docens infinitam Dei communicabilitatem, in divino amore fundatam, exigere
pluralitatem divinarum personarum, scilicet communicantis (Patris), commu­
nicati (Filii) et obiectivae communicationis ab utroque procedentis (Spiritus
S.), vel bonificativi (Patris), bonificati (Filii) et bonificationis (Spiritus S.)
(Liber de 14 articulis fidei, dist. 2, pars 1, Opera [Moguntiae 1722] II 67).
Quidam tamen theologi benigne interpretantur verba tum Lulli tum Richardi,
ac si ipsi nolint nisi rationes purae convenientiae proponere nec nisi verbis ex­
cesserint.15

9. Non defuerunt alii pauci scriptores, qui in persuasionem eandem
rationalis demonstrabilitatis huius mysterii inclinarunt. Ita Henricus Gandavensis (f 1295), A. Kircher (f 1680), Daniel Huetius (t 1721), Marcus
Mastrofifii (f 1845), A. Nicolas (f 1888), H. Schell (f 1906; qui conatur
hoc mysterium deducere ex aseitate Dei, ita intellecta ut Deus sit causa sive
principium suipsius), W. Solowief (t 1900; qui Trinitatem deducit ex ipsa
notione entis divini, eo quod omne ens constat quadam trinitate, seu existentia, actione et fruitione)16 et M. Blondel (f 1949; qui deducit Trinitatem ex
ipsa ratione personae in genere, quam concipit essentialiter ut aliquid ad
aliud: Deus nempe non esset persona, si esset solus).17
Huc vero non faciunt illi, sive Patres (ut lustinus, Clemens Alexandri­
nus, Eusebius, Athanasius et Augustinus, Confess. 7. 13 sq.; De civ. Dei 8.
11; 10. 29), sive theologi (Traditionalistae, ut Lamennais et Bonnety), qui
dicunt veram aliquam cognitionem mysterii Trinitatis inveniri in quibusdam
falsis religionibus vel philosophiis, nominatim platonicis. Nam ipsi huiusmodi
cognitionem dicunt esse derivatam ex ipsa revelatione, aliter ac Rationalistae
15 Cf. Mendia, B., «Posiciôn adoptada por Raimundo Lulio en el problema de las
relaciones entre la fe y la razôn», Verdad y Vida IV (1946) 29-62, 221-259.—En torno a
las razones necesarias de la Apologetica Luliana, Madrid 1950.— S. Garcia Palou,
«S. Anselmo de Canterbury y el B. Ramôn Lull», Estudios Ltdianos I (1957) 63-89.
16 La Russie et l’Eglise universelle (éd. 3, 1922) 203 sq.: «La Trinité rationnellement
déduite de l’idée de l’être».
17 Cf. A. Minon, «M. Blondel et le mystère de la Sainte Trinité», Ephemerides
theologicae Lovanienses XXXIII (1947) 472-498.

10

DE DEO TRINO

(de quibus in q. seq.) qui vicissim docent religionem christianam hoc mys­
terium derivasse ex triadibus paganis, naturali ratione confectis.
III. ASSERTIO. Mysterium Trinitatis est mysterium supernaturale stricte dictum, cuius nempe existentia etiam post revelatio­
nem demonstrari non potest.

10. Nota theologica. Id est theologice certum (iuxta quos­
dam, proximum fidei) ex definitione et doctrina Cone. Vaticani I
mox referenda.
PROBATUR 1. Ex doctrina Magisterii.

11.

Cone. Vaticanum
sess. 3, can. 1, de fide et ratione,,
definit: «Si quis dixerit, in revelatione divina nulla vera et proprie
dicta mysteria contineri, sed universa fidei dogmata posse per ratio­
nem rite excultam e naturalibus principiis intelligi et demonstrari:
an. s.». (Denz. 3041). Cum Trinitas sit, ex communi Ecclesiae
sensu, unum ex praecipuis mysteriis, ex hac definitione sequitur
eam non posse per rationem demonstrari, cumque Concilium non
distinguat inter ante et post revelationem sed absolute loquatur,,
sequitur huiusmodi impossibilitatem subsistere etiam post revela­
tionem. Ceterum, hoc ipsum determinatur in correspondent! doc­
trina cap. 4, qua non solum significatur «mysteria in Deo abscon­
dita..., nisi revelata divinitus, innotescere non posse» sed praeterea
additur «divina mysteria suapte natura intellectum creatum sic ex­
cedere, ut etiam revelatione tradita et fide suscepta, ipsius tamen
fidei velamine contecta et quadam quasi caligine obvoluta manere»
(Denz. 3015 sq.); quod quidem intelligendum est non solum de
intellectione essentiae sed etiam de demonstratione existentiae, ut
constat ex citato can. 1 («intelligi et demonstrari»).
Hanc esse Vaticani mentem ostendunt tum supra relatae (n. 7
sq.) condemnationes Semirationalistarum et Rosmini, quarum plures tangunt explicite ipsum mysterium Trinitatis, tum sequens ex­
plicita declaratio Cone. Coloniensis a. 1860 (eiusdem regionis ubi
Semirationalismus floruit) a Pio IX approbata: «Augustissimum hoc
Trinitatis mysterium, quamvis SS. Patres Ecclesiaeque Doctores
similitudinibus ad fidelium eruditionem illustrare conati sunt, ta­
men uno ore ineffabile et incomprehensibile esse proclamant».
PROBATUR 2. Ex Scriptura et Traditione.

12.

Apostolus, 1 Cor, 2. 8-11, affirmat generaliter inscruta-

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

11

bilitatem eorum quae pertinent ad intima Deitatis, seclusa revela­
tione Spiritus Dei, adducens comparationem cum his quae sunt
intima homini quaeque nonnisi ipsi spiritui hominis, seu ipsius
conscientiae, nota sunt. Quod quidem valet praecipue de mysterio
Trinitatis, utpote maxime intimo Deitati. Explicite etiam inscrutabilitas Trinitatis affirmatur a Christo. Mat. 16. 17, Petro profitent!
eius divinam filiationem, Christus ait: «Beatus es, Simon Bar Iona,
quia caro et sanguis non revelavit tibi, sed Pater meus qui in caelis
est». Ibid. 11. 25-27: «Confiteor tibi, Pater..., quia abscondisti
haec a sapientibus et prudentibus et revelasti ea parvulis... Nemo
novit Filium, nisi Pater; neque Patrem quis novit, nisi Filius et cui
voluerit Filius revelare». Praeterea, Io. 1. 18: «Deum [i. e. Pa­
trem] nemo vidit unquam: unigenitus Filius, qui est in sinu Patris,
ipse enarravit». Haec directe significant saltem inscrutabilitatem
ante revelationem, sed, cum revelatio non mutet vim ipsius rationis,
accipienda sunt absolute, seu etiam pro post revelationem.
Patribus Trinitas est mysterium per antonomasiam. Contra
Arianos, contendentes Verbum Dei esse creaturam, insistenter do­
cent veritatem Trinitatis naturales vires intellectus superare nec
nisi ex revelatione quidquam de ea dici posse. Irenaeus·. «Inenarra­
bilis itaque generatio eius cum sit, quicumque nituntur generationes
et prolationes eius enarrare non sunt compotes sui, ea quae inenar­
rabilia sunt, enarrare promittentes» {Adv. haer. 2. 28. 6, MG
7.808). Ambrosius·. «Mihi enim impossibile est generationis [divi­
nae] scire secretum: mens deficit, vox silet, non mea tantum, sed
et angelorum» {De fide 1. 10. 64, ML 16. 565 sq.). Hieronymus·.
«Non dico de mysterio Trinitatis, cuius recta confessio est ignoratio
scientiae» {In Is. 1. 18, proem., ML 24. 627).
13. Haec aliaque Patrum verba,18 simpliciter prolata, important abso­
lutam mysterii inscrutabilitatem, etiam quoad existentiam et supposita ipsa
revelatione. Ceterum, hoc ipsum Patres satis explicite significant. Ita Athana­
sius de mysterio Trinitatis ait: «Quae enim fide tradita sunt, haec non hu­
mana sapientia expendere, sed fidei auditu excipere convenit» {Epist. 1, ad
Serap., n. 17, MG 26. 570 sq.). Augustinus: «Multa sunt quae de Trinitatis
ineffabilitate dicantur; non ut ipsa dicatur, alioquin non est ineffabilis, sed
ut illis dictis illa dici non posse intelligatur» {Epist. 242. 5, ML 33. 1054).
Nec refert quod idem S. Doctor alibi dicat se quaerere rationalem demonstra­
tionem Trinitatis; nam ex modo loquendi et ex contextu manifeste patet
18 Copiosam textuum messem invenies apud Franzelin, op. cit. (supra, in n. 7)
268-272 et D’Ales, De Deo Trino, p. 106-108.

12

DE DEO TRINO

ipsum quaerere non probativas sed mere suasivas rationes mysterii: «Quae
[divina natura] utrum sit Trinitas, non solum credentibus, divinae Scripturae
auctoritate, verum etiam intelligentibus, aliqua, si possumus, ratione iam
demonstrare debemus. Cur autem. Si possumus, dixerim, res ipsa cum quaeri
disputando coeperit, melius indicabit» (De Tria. 15. 1, ML 42. 1057).
PROBATUR 3. Ex ratione.

14. 1. A priori, sive ex proprio medio naturalis cognitionis
de Deo (1 p., q. 32 a. 1).
Deus a nobis non cognoscitur naturaliter nisi ex effectibus crea­
tis, adeoque secundum quod est principium et causa illorum. lamvero, Deus est causa rerum creatarum secundum ea quae pertinent
ad unitatem essentiae, non vero secundum ea quae pertinent ad tri­
nitatem personarum; secus enim tres personae non essent aequales,
et infinite perfectae, quia, propter oppositionem relativam quae vi­
get inter eas, non possent omnes tres esse causa rerum et perfec­
tiones causatas in se habere.
Ex hac ratione sequitur quoque indemonstrabilitas mysterii
post revelationem. Nam, vel adducitur ipsa revelatio ut principium
demonstrationis, et tunc versamur extra quaestionem; vel revelatio
est tantum conditio ad hoc ut ipsa ratio rem demonstret, et ita nihil
conficitur. Nam factum revelationis non immutat indolem et me­
dium cognitionis nostrae, et ideo aliqua veritas nequit fieri post
revelationem ab intellectu demonstrabilis, nisi sit veritas natura­
liter ipsi proportionata, quamvis abscondita quoad existentiam.
Praeterea, ex eadem ratione sequitur indemonstrabilitas non
solum existentiae, sed etiam possibilitatis mysterii. Id ceterum ex
eo etiam eruitur, quod, supposita existentia Dei, si est possibilis in
eo Trinitas personarum, est etiam eo ipso realis, cum agatur de in­
trinseca et necessaria perfectione.19
2. Ex refutatione supradictarum (n. 7-9) demonstrationum Trinitatis,
ab adversariis adductarum.
Huiusmodi demonstrationes, abstrahendo a peculiaribus uniuscuiusque
defectibus, hanc habent communem rationem et vitium, ut, ex his quae
pertinent ad unitatem naturae, praetendant apodictice concludere Trinitatis
19 Quaeri potest num absque revelatione posset homo habere saltem conceptum Tri­
nitatis, seu sibi fingere rationabilem hypothesim Dei unius in essentia et trini in perso­
na. Quidam (ut Coyer) dicunt id esse probabile, quia evidens esse nequit in Deo esse
unicam personam, cum sit reapse falsum. Alii vero (ut Suarez, 1. 1, c. 11, n. 10-12, quem
sequitur Gallier) negant, et merito, cum in conceptu personae quem deducimus ex crea­
turis nihil invenitur quod induceret rationem ad huius niO li cogitationem, imo ex eo
potius ratio deduceret Trinitatem aequivalere Tritheis III· , adeoque esse aliquid impossibile.

DE EX1STENTIA MYSTERII TRINITATIS

B

existentiam. Quae illatio est prorsus illegitima, quia in perfectionibus divinae
naturae, ut sunt nobis naturaliter cognitae, nullo modo continentur quaesunt
propria Trinitatis, sicut non continentur in effectibus creatis, ob rationem
assignatam in praecedenti argumento. Quinimo plures perfectiones naturaliter
cognoscibiles, ut simplicitas, immutabilitas et aeternitas, cum processionibus
ad intra non facile conciliari videntur. Unde, quamvis plures ex illis demons­
trationibus afferri possint ut analogiae, quibus suadeatur convenientia huius
mysterii, nequeunt tamen adduci ut vera argumenta pro illius existentia.
Praeterea, huiusmodi demonstrationes non tantum sunt illegitimae, sed,
ut scite notat S. Thomas, derogant «fidei dupliciter... Primo quidem quan­
tum ad dignitatem ipsius fidei, quae est ut sit de rebus invisibilibus, quae
rationem humanam excedunt... Secundo quantum ad utilitatem trahendi alios
ad fidem. Cum enim aliquis ad probandam fidem inducit rationes quae non
sunt cogentes, cedit in irrisionem infidelium; credunt enim quod huiusmodi
rationibus innitamur, et propter eas credamus».

15. Contra Giinther. Formaliter loquendo, cognitio non importat alte­
ritatem seu distinctionem realem subiecti et obiecti; quinimmo cognoscere
est subiectum fieri idem cum obiecto. Ergo ex cognitione Dei de seipso nequit
argui distinctio cognoscentis et cogniti in divinis. Neque etiam argui potest
productio alicuius verbi in Deo, sive quia verbum in nobis petitur ex necessi­
tate, sive quia Deus sua infinita perfectione et simplicitate transcendit modum
operandi creaturarum. Praeterea, argumentum Giinther ducit aperte ad Tritheismum, quia in productione Filii et Spiritus S. bis et ter poneretur subs­
tantia Dei. Praeterea, cum persona sit iuxta Giinther conscientia sui, seque­
retur in Deo esse tres conscientas sui, seu tres deos, imo tres trinitates.
Contra Rosmini. Tres illae formae, seu esse reale, esse ideale et esse
morale, vel sunt modi seu nomina eiusdem rei, et tunc habetur Trinitas
tantum nominalis, sicut in haeresi modalistica; vel sunt realitates, et tunc
habetur Tritheismus. Tres illae formae non distinguuntur in Deo nisi ratione,
sicut aliae formae, i. e. ens, verum, bonum. Praeterea, non est ratio quare
et istae formalitates, sicut illae, non debeant concipi ut personae subsistentes,
si id fieri posset. Quoad id quod dicitur de persona Spiritus S., non videtur
quomodo Verbum, qua amatum, apprehendatur a ratione ut realitas distincta
a Verbo, qua cognito.
Contra Abaelardum. Si tres personae divinae identificarentur cum tri­
bus attributis potentiae, sapientiae et benignitatis, sequeretur vel quod nulla
persona sit Deus, nam unaquaeque careret duobus attributis divinitatis, vel
quod non sint tres personae in Deo, sed tantum tria attributa unius personae,
ac ita instauraretur haeresis Modalismi. Et de facto huius haeresis incusatur
Abaelardus.
Contra Richardum a S. Victore. Ex hoc quod amor Dei est infinitus
non sequitur necessario quod debeat esse ad alterum sed sufficit quod amet
seipsum, infinitum bonum, infinito modo; dicere autem quod in Deo debet
esse necessario charitas in sensu stricto seu amor ad alterum, est petere
principium. Perfecta beatitudo requirit consortium alterius, si bonum posses­
sum indiget complemento boni alterius personae. Non necessario probatur

14

DE DEO TRINO

ad rationem infiniti boni pertinere ut se communicet veluti ad intra infinito
modo, ita ut ab eo aliquid infinitum procedat; ceterum, in ipsa creatione,
quae tamen libera est, Deus se communicat infinito modo, quin producat
aliquid infinitum, eo quod productio ex nihilo requirit infinitam virtutem
(1 p., q. 32, a. 1, ad 2; cf. q. 45. a. 5, ad 3).
Contra Raymundum Lullum. Eius ratio coincidit cum praefata tertia
ratione Richardi de necessitate infinitae communicationis.
16. Obiectiones.

Obi. 1. Ex ratione probari potest Trinitatem in Deo non involvere
contradictionem seu non esse impossibilem. Ergo esse possibilem. Ergo esse
realem (quia in Deo, ente necessario, quod est possibile, est reale).
Resp. Id probari potest positive et evidenter, nego; negative et proba­
biliter, concedo. Ut constabit ex q. seq., ratio naturalis duo facere potest circa
mysteria, scilicet solvere obiectiones negantium, quod est probare mere nega­
tive non impossibilitatem sive possibilitatem, et afferre mere probabiles ratio­
nes, suadentes veritatem rei iam revelatae.
Obi. 2. Hoc mysterium est positive ac evidenter credibile. Ergo est
etiam positive ac evidenter possibile. Ergo est reale.
Resp.. Neg. cons. Nam ex diversis principiis petuntur rei credibilitas
et rei possibilitas. Haec petitur ab intrinseco, seu ab eo quod est in ipsa re;
illa vero petitur ab extrinseco, seu a signo vel testimonio.
Obi. 3. De facto in quibusdam ex naturalibus religionibus et philosophiis
invenitur conceptus Trinitatis. Ergo hic per lumen rationis obtineri potest.
Resp. Ut infra explicabitur (n. 25-27) paganae et philosophicae triades
nihil habent commune cum Trinitate, seu cum tribus personis in una natura
divina. Quod si contrarium ostenderetur, oporteret etiam probare eas non
esse vel non continere fructum sive adulteratam reliquiam verae revelationis.

QUAESTIO II.

DE RATIONABILITATE MYSTERII TRINITATIS2*

I. SENSUS QUAESTIONIS.

17.

In quaestione praecedenti ostensum est mysterium Tri­
nitatis esse supra rationem, seu excedere vires et obiectum rationis;
nunc e regione ostendendum est illud non esse contra rationem, seu
non adversari exigentiis et principiis rationis, nec in suo conceptu
(Dei unius in essentia et trini in persona) involvere contradictionem.
Cum autem humanae rationis actus sit duplex, apprehensio scilicet
et iudicium, quaestio ad hoc redit: utrum ratio humana possit appre­
hendere hoc mysterium, seu sibi efformare conceptum non contra­
dictorium (utut imperfectum et analogicum) entis quod sit unum in
essentia et trinum in personis, et consequenter possit rationabiliter
20 1 P·» q· 32, a. 1; q: 45, a. 7; q. 93, a. 5; C. Gent. 4. 26: De potentia, q. 9, a. 9.

DE EXJSTENT1A MYSTERII TRINITATIS

15

huiusmodi conceptum affirmare de Deo, seu rationabiliter iudicare
Deum esse unum et trinum, ita ut possit rationabiliter adhaerere per
fidem testimonio, hoc mysterium revelanti.
II. ERRORES.

18. Occurrunt hic Rationalistae, quibus accedunt Modernistae.2122
23
Rationalistae simpliciter dicti, sive positivi, contendunt Trinita­
tem, sicut quodlibet supernaturale mysterium, prout praecise conci­
pitur et creditur in religione Christiana (in hoc casu: Dei Unius et
Trini) esse contra rationem, seu involvere conceptus contradictorios.
Hinc vel mysteria simpliciter abiciunt, ut absurdas fictiones, vel,
retentis ipsis religiosis biblicisque expressionibus, mysteriorum sen­
sum mutant, ea interpretantes ut symbolicas expressiones natura­
lium veritatum, iuxta sequentem propositionem a Pio IX in Syllabo
damnatam: «Christianae fidei mysteria [sunt] philosophicarum in­
vestigationum summa» (Denz. 2907).
Ita Kant retinet Trinitatem ut expressionem trium attributorum natura­
liter de Deo cognoscibilium. Deus nempe, ut creator et legislator, dicitur
Pater; ut gubernator, dicitur Filius; ut iustus iudex, dicitur Spiritus S. HegeP2
retinet Trinitatem ut expressionem triplicis momenti pantheisticae evolutionis
entis absoluti, seu thesis, antithesis et synthesis. Scilicet: Idea-ens seu Deus,
quae, se evolvendo ac determinando, rerum universitatem constituit, primo
est thesis, seu idea in se, seu Deus Pater, quatenus Deus nondum se cognoscit;
secundo est antithesis, seu idea pro se, seu Deus Filius, qui producitur per
actionem evolutivam Dei Patris, quique repraesentat rerum universitatem
sive totam naturam, et in quo Deus seipsum et omnia contemplatur; tertio
est synthesis, seu idea ad se, seu Deus Spiritus S., qui per actum amoris
connectir Deum Patrem cum Deo Filio, quique est etiam nexus logicus totius
naturae cum Creatore, entis finiti cum infinito, entis realis cum ideali, con­
clusionis cum principio. Ad eandem generalem doctrinam accedit explicatio
modernae sit dictae Tbeosophiae?3
Originem autem christianae Trinitatis Rationalistae deducere solent ex
quibusdam triadibus, inventis in aliis religionibus aut paganis philosophiis,
vel quomodolibet ex quibusdam causis naturalibus, ut infra explicabitur
(n. 25-28).
21 De utroque errore confer quae generice dicta sunt in tractatu De Revelatione, in
vol. 1, n. 110-116.
22 Cf. Fr. Gregoire, Etudes hégéliennes. Les points capitaux du système (Louvain
1958) 403, ad voces «Triade», «Trinité».
23 De qua confer G. Busnelli, «La Trinità e Dio secondo i Teosofi», Civiltà cattolica (1900) I 660 sqq.; II 3 sqq., 286 sqq. S. Officium, 18 iul. 1919, generaliter decla­
ravit doctrinas theosophicas cum doctrina catholica componi non posse (Denz. 3648).

16

DE DEO TRINO

Modernistae vero, sive Rationalistae agnostici, abstrahentes ab
obiectiva mysteriorum realitate et rationabilitate, de qua, aiunt,
iudicari non potest (agnosticismus), mysteria interpretantur tanquam
aptas formulas religiosas, habentes sensum mere symbolicutn ac
practicum, utpote symbola ac vehicula caeci sensus religiosi, sese
iugiter evolventis, et normas practicas agendi (immanentismus evolutionisticus; cf. Encycl. «Pascendi», Denz. 3483).
Ita per mysterium Trinitatis nulla veritas obiectiva asseritur, quasi vere
iudicetur Deum esse Patrem et Filium et Spiritum S., sed proponitur tantum
quaedam symbolica expressio illius entis infiniti, quod est confusum obiectum
caeci sensus religiosi, et norma practica agendi erga illud, ita v. g. ut credens
debeat se gerere erga illud tanquam erga Patrem. Ut patet, originem huius
mysterii Modernistae repetunt immediate ex praefata evolutione sensus reli­
giosi, quae ceteroquin, aiunt, non viguit tantum apud christianos sed est
universalis, ita ut aliquod simile mysterium potuit evolvi etiam intra alias
religiones, et aliquem influxum habere in originem ipsius christianae Trini­
tatis, iuxta varias praefatas explicationes ceterorum Rationalistarum.
III. ASSERTIO. Mysterium Trinitatis nullo modo rationi con­
tradicit, sed potius rationi congruere suadetur.

Christiana mysteria in genere rationi
non contradicere est de fide, aequivalenter definita a Cone. Later.
V, sess. 8, a. 1513, quod repetit Cone. Vatic. I. Ipsum mysterium
Trinitatis rationi non contradicere dici debet de fide, formaliter im­
plicite definita in eadem utriusque Concilii definitione, cum a mys­
teriis in genere ad hoc particulare et iuxta sensum Ecclesiae prima­
rium mysterium, transitus sit immediatus, tanquam a formali impli­
cito ad formale explicitum. Hoc mysterium ita esse rationabile, sive
rationi congruens, ut possit exprimi conceptibus vere obiectivis, utut
analogicis, atque per naturales analogias illustrari, est theologice
certum ex doctrina Cone. Vatic. I.
19.

Nota theologica.

PROBATUR 1. Ex doctrina Magisterii.

20. Cone. Vaticanum I, sess. 3, cap. 4, de mysteriis in genere
docet: nullam inter fidem et rationem veram oppositionem esse
posse (ubi repetit definitionem ipsius Cone. Later. V); fidem et
rationem sibi mutuo auxilium ferre; rationem, fide illustratam, pos­
se aliquam fructuosissimam mysteriorum intelligentiam assequi
etiam ex analogia eorum quae naturaliter cognoscit.
«Etsi fides sit supra rationem, nulla tamen unquam inter fidem et
rationem vera dissensio esse potest: cum idem Deus, qui mysteria revelat

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

17

et fidem infundit, animo humano rationis lumen indiderit, Deus autem negare
seipsum non possit, nec verum vero unquam contradicere. Inanis autem
huius contradictionis species inde potissimum oritur, quod vel fidei dogmata
ad mentem Ecclesiae intellecta et exposita non fuerint vel opinionum com­
menta pro rationis effatis habeantur. Omnem’ igitur ’assertionem veritati
illuminatae fidei contrariam omnino falsam esse definimus’ [Cone. Later. V]»
(Denz. 3017).
«Neque solum fides et ratio inter se dissidere nunquam possunt, sed
opem quoque sibi mutuam ferunt, cum recta ratio fidei fundamenta de­
monstret eiusque lumine illustrata rerum divinarum scientiam excolat, fides
vero rationem ab erroribus liberet ac tueatur eamque multiplici cognitione
instruat» (Denz. 3019).
«Ac ratio quidem, fide illustrata, cum sedulo, pie et sobrie quaerit,
aliquam Deo dante mysteriorum intelligentiam eamque fructuosissimam
assequitur tum ex eorum, quae naturaliter cognoscit, analogia, tum e myste­
riorum ipsorum nexu inter se et cum fine hominis ultimo» (Denz. 3016).

Ceterum, Magisterium Ecclesiae inde a primis saeculis in con­
troversiis trinitariis suam mentem veluti exercite expressit, adhiben­
do conceptus desumptos ex rebus creatis, ut personae, paternitatis,
filiationis et generationis, quos intellexit in sensu proprio et obiectivo nec ut meras symbolicas denominationes, ut praecipue patet in
controversia cum Modalistis, ponentibus tres tantum modos sive
aspectus unius personae, et cum Arianis, negantibus veram in Deo
generationem, filiationem et paternitatem.
PROBATUR 2.

Ex Scriptura et Traditione.

21. Scriptura exercite nos docet mysterium Trinitatis esse
rationi consonum ac per eam illustrari posse, dum illud nobis pro­
ponit sub nominibus Patris et Filii et Spiritus S. Ex analogia enim
paternitatis et filiationis humanae intelligimus aliquatenus distinc­
tionem personarum divinarum et relationes quae inter eas interce­
dunt. Exhibendo praeterea secundam personam sub conceptu Verbi,
Scriptura nos inducit ad considerandam analogiam quae habetur
inter processionem intellectus divini et processionem intellectus hu­
mani; ex qua manuducimur ad investigandam naturam totius mentis
nostrae et inveniendam aliam analogiam, quae adest inter proces­
sionem Spiritus S. et processionem amoris in voluntate humana.
Patres idipsum praestant, simul explicantes discrimen quod
intercedit inter huiusmodi humanas et divinas processiones. Praete­
rea, ut constabit ex mox dicendis et amplius ex sequentibus quaes­
tionibus de essentia mysterii, Patres variis analogiis, tum ex mundo

18

DE DEO TRINO

physico tum ac praecipue ex creatura rationali deductis, mysterium
Trinitatis in unitate illustrare conantur.
In quo quidem eminet Augustinus, qui profundius investigavit analo­
giam inter vitam intimam Deitatis et interiorem vitam nostram, inter Tri­
nitatem et structuram humanae mentis, inter processionem Verbi atque
Amoris divini et processionem verbi atque amoris humani. S. Doctor scribit:
«Ά magnitudine enim speciei et creaturae cognoscibili ter poterat horum
Creator videri’ (Sap. 13. 1 sq.). Haec de libro Sapieqtiae propterea posui,
ne me fidelium quispiam frustra et inaniter existimet in creatura prius per
quasdam sui generis trinitates quodam modo gradatim, donec ad mentem
hominis pervenirem, quaesisse indicia summae illius Trinitatis, quam quaeri­
mus cum Deum quaerimus» (De Trin. 15. 2, ML 42. 1058). Admonet tamen
«ne hanc imaginem [Trinitatis in mente hominis]... ita [quis] eidem com­
paret Trinitati, ut omni modo existimet similem, et potius in qualicumque
ista similitudine magnam quoque dissimilitudinem cernat» (ibid. 15. 20,
col. 1088).
PROBATUR 3. Ex ratione.

22.

luxta dicta in Introductione in universam theologiam (in
vol. 1, n. 62 sq.) circa varia munera scientiae theologicae, quae,
prout est sapientia, arguit et reflectit super sua ipsa principia, quin­
tuplex distingui potest munus rationis circa mysterium Trinitatis,
revelatum principium praesentis tractatus:24
Primo nempe, ratio ostendit evidenter extrinsecam veritatem
sive credibilitatem mysterii, exhibendo evidentia motiva credibilitatis. Quod munus persolutum est generaliter quoad omnia mysteria,
a Christo revelata, in tractatu De Revelatione.
Secundo, quoad ipsam veritatem intrinsecam, ratio ostendit
imprimis modo generico nullam esse posse veram oppositionem
inter seipsam et fidem, cum repugnet oppositio inter verum et ve­
rum. Hoc, ut patet, supponit fidem continere veritatem ac ideo
resolvitur in praecedentem rationem, nec valet contra eos qui fidem
reiciunt et credibilitatem veritatum fidei non admittunt. Ex hoc prin­
cipio sequitur quod quidquid in explicatione mysterii, ex parte sive
conceptuum sive principiorum sive argumentorum rationis, non
quadrat cum datis mysterii revelati, nequit esse verum, et conse­
quenter «probationes quae contra fidem inducuntur, non esse de­
monstrationes, sed solubilia argumenta» (1 p., q. 1, a. 8; c. In Boe­
thium De Trinitate, q. 2, a. 3; Cone. Vatic. I, supra cit.).
24 Sextum vero munus, quod est deducere conclusiones ex principiis easque in unum
corpus sdentificum redigere, pertinet ad theologiam non formaliter ut sapientiam sed ut
mere scientiam, ut ibidem explicatum est.

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

19

Tertio, peculiariter quoad essentiam mysterii, ratio aptos termi­
nos et scientificas formulas elaborat ad eam aptius exprimendam, et
hoc mysterium illustrat per comparationem et connexionem cum
aliis fidei veritatibus. Huiusmodi munus persolvitur pedetemptim
per decursum totius tractatus.
Quarto, ipsam existentiam mysterii ratio suadet, adducendo
varias convenientias et analogias sive comparationes deductas ex
rebus creatis, in quibus aliqua ternitas cum unitate intime copulata
invenitur. Ut patet, huiusmodi convenientiae et analogiae non ha­
bent valorem probativum, sed mere suasivum et illustrativum, et
quidem supposita iam veritate seu post factam revelationem; osten­
dunt enim veritatem revelatam congruere rationi (1 p., q. 32,
a. 1, ad 2).
23. Quinque convenientiae a theologis afferri solent, quarum aliquas
inter ineptas demonstrationes iam supra retulimus (n. 7-9, 14 sq.):
1. Ex diffusiva proprietate boni. Cum bonum sit diffusivum sui, con­
venit summo bono summo modo se communicare, ita scilicet ut eius commu­
nicatio sit infinita non solum ex parte modi producendi (ut est creatio),
sed etiam ex parte rei communicatae. Atqui infinita communicatio Dei nequit
esse nisi ad intra; extra Deum enim nihil potest esse infinitum. Ergo convenit
ut sit in Deo processio quaedam. Hoc argumento usi sunt Alexander Halensis
et Bonaventura.
2. Ex perfectione joecunditatis. Convenit ut Deus, qui aliis foecunditatem et paternitatem tribuit, ipse in se sterilis non maneat.
3. Ex perfectione societatis, vel ex ratione perfectae beatitudinis. Cum
perfecta iucunditas et beatitude in consortio personarum eiusdem naturae
obtineatur, convenit ut in Deo etiam talis beatitudo perficiatur in consortio
plurium personarum divinarum. Hac ratione usi sunt Hugo a S. Victore
et Richardus a S. Victore, qui, ut diximus supra, vim probativam inepte ei
tribuere videtur.
4. Ex eminentia divini esse. Esse enim divinum, utpote infinitum, debet
habere omnes perfectiones, adeoque perfectionem sive absolutam sive rela­
tivam. Relativo autem correspondet distinctum et oppositum correlativum.
5. Ex ratione intellectionis et volitionis. Quemadmodum in nobis ex
intellectu procedit verbum, ab eo distinctum, et post verbum procedit amor
seu pondus in voluntate, ita convenit similes spirituales processiones et
foecunditates in Deo inveniri, dempta tamen ratione imperfectionis et accidentalitatis. Hac ratione utitur S. Thomas, 1 p., q. 27, a. 1 et 3, premens
vestigia Augustini, De Trin., 1. 10.
24. Plures analogiae mysterii Trinitatis a Patribus, signanter Augus­
tino* afferuntur, deductae ex quibusdam triadibus sive in omi creatura, sive
^Blachere, F., «La Trinité dans les créatures», Revue augustinienne (1903) II
114 sq., 219 sq.

20

DE DEO TRINO

ac peculiariter, in creatura rationali, quarum quaedam sunt mera vestigia
Trinitatis, aliae (seu quae sunt in parte intellectiva hominis) sunt verae
imagines Trinitatis, iuxta distinctionem S. Thomae (1 p., q. 45, a. 7; q. 93,
a. 2 et 6) inter vestigium et imaginem.
In qualibet creatura habetur vestigium Trinitatis, quatenus consti­
tuitur in unitate, specie et ordine. Eius unitas, seu entitas limitata, est vesti­
gium Patris, quia, utpote limitata, appellat suum principium. Eius species, seu
typus specificus, est vestigium Filii, quia demonstrat ideam seu verbum
facientis. Eius ordo, seu finalitas, est vestigium Spiritus S. quia demonstrat
inclinationem scu amorem facientis. Ita Augustinus, De Trinit. 6. 10; De vera
religione 7. 13; quem sequitur et explicat S. Thomas, 1 p., q. 45, a. 7;
q. 93, a. 6; C. Gent. 4. 26.
In homine iuxta Augustinum plura inveniuntur vestigia et imagines
Trinitatis. In parte sensitiva duo saltem vestigia detegi possunt. In cognitione
sensitiva habetur obiectum, imago in sensu impressa et attentio utrumque
coniungens (De Trinit. 11. 2); in memoria vero est phantasma in ipsa reten­
tum, interna visio cogitantis et voluntas reminiscendi, quae utrumque copulat
(ibid 11. 3 sq.; 13. 20). In parte intellectiva proprie imago Trinitatis inve­
nitur, et quidem multipliciter: esse, nosse, velle (De civ. Dei 11. 26); esse,
nosse, vivere (De Trin. 6. 10); mens, notitia, amor (ibid. 9. 3); memoria,
intellectio, amor vel voluntas (ibid. 10. 11; 14. 12; cf. S. Thomam, 1 p.,
q. 93, a. 6); amans, amatum, amor (ibid. 8. 10; 15. 3).20
Praeter has praecipuas analogias aliqui theologi plura congerunt exempla
et comparationes, in quibus quaedam trinitas in unitate exprimitur, quorum
plura ut signa existentiae Trinitatis divinae considerari possunt, quaedam
vero tantum ut comparationes ad ipsam essentiam mysterii quodammodo
Boyer. C., «L'image de la Trinité, synthèse de la pensée augustinienne», Gregorianum XXVII (1946) 173-199, 333-352.
Diepen, H., «De analogica nostra Sanctissimae Trinitatis conceptione», Angelicum
XXIII (1946) 89-125; XXIV (1947) 33-46.
Franco, R., «Tcologia de la imagen de Dios y Teologfa de la gracia habituai»,
XVIII Semana espanola de teologia 1958 (Madrid 1961) 45-68.
Hadot, P., «L’image de la Trinité dans Pâme chez Victorinus et chez saint Augus­
tin», Studia pat ris t ica VI (1962) 409-442.
Iturrioz, «El trinitarismo en la filosofia de San Agustin», Revista espanola de
tcologia (1943) 89-128.
Moriones. Fr., Enchiridion theologicum Sancti Augustini (Matriti 1961) 135-141.
Paissac, IL, Théologie du Verbe: saint Augustin et saint Thomas, Paris 1951.
Penido, M. T. L., Le rôle de l’analogie en théologie dogmatique (Paris 1931) 258345: «La valeur de la théorie psychologique de la Trinité». Idem in Ephemerides theo­
logicae Lovanienses (1931) 5-16.
Remblay, R., «La théorie psychologique de la Trinité chez saint Augustin», Eludes
et recherches VIII (1952) 83-109.—«Les processions du verbe et de l’amour chez saint
Augustin», Revue de l'Université d’Ottawa XXIV (1954) 93-117.
Richard, R. L., The problem of an apologetical perspective in the trinitarian
theology of St. Thomas Aquinas, Rome 1963.
Schmaus, M., Die psychologische Trinitâtslehre des hl. Augustinus, Miinster i.
W. 1927.
Sullivan, J. E., The image of God. The doctrine of St. Augustine and its influence,
London 1963.
26 Plures alias augustinianas analogias colligit Moriones, ibid. 141.

,

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

21

suadendam.2728Non est tamen ultra modum illis insistendum, ne videamur
levioribus inniti, eo vel magis quod, ut monet ipse Augustinus, «in quali­
cumque similitudine magna quoque dissimilitudo cernatur» {De Trin. 15. 20).

25. Quinto, ratio ostendit inanitatem variarum theoriarum,
quibus Rationalistac conantur naturaliter explicare originem myste­
rii Trinitatis, et solvit obiectiones fieri solitas ad ostendendam oppo­
sitionem eiusdem cum ratione.
Praefatae theoriae ad tres reduci possunt.
Prima, quae viguit praesertim saeculo elapso,23 sed ob suum parum
scientificum characterem iam obsolevit, mysterium christianum derivat ex
triadibus religionum orientalium, quae tamen nihil commune cum eo habent,
ut patet ex historiis religionum. Ita apud Indos, trias quae vocatur Trimûrti,
scilicet, Brama seu creator, Vishnû seu conservator, Çiva seu destructor,
indicat tantum tria nomina vel tres aspectus eiusdem deitatis. Idem valet
de triade religionis Mithrae apud Persas, seu Mithras, Cautes et Cautopates.
Trias babylonica, scilicet Anou seu deus caeli, En-lil (alias Bêl) seu deus
terrae, Ea (alias En-ki) seu deus maris, indicat personificationem trium dis­
tinctorum phenomenorum naturae; ceterum, unicuique ex tribus illis diis
consociabatur una divinitas sexus feminini, seu Antou, Nin-lil, Nin-ki. Idem
dic de alia triade babylonica, Sin seu deus lunae, Samas seu deus caeli, Istar
seu feminina divinitas foecunditatis (vitae, vegetationis).29

Secunda theoria, magis speciosa sed partialiter obsoleta, mysterium de­
rivat ex triadibus antiquarum philosophiarum.
Pseudo-Hermes Trimegistus,30 Ποιμαντής, dial. 4, ait: «Monas genuit
27 Ita: In angelis est triplex hierarchia. In homine, triplex vita vegetativa, sensitiva
et intellectiva. In terra, triplex regnum minerale, végétale et animale. In triangulo, trinitas
linearum et angulorum in unitate figurae (inde in arte pictorica et sculptorica assumitur
ut figura Trinitatis). In sole sunt substantia, lux et calor. In aqua, fons, rivus et lacus.
In arbore, truncus, rami et folia (quae tres postremae analogiae afferuntur a Patribus, ut
Athenagora, Leg. 8. 9; Tertulliano, Adv. Praxeam 8; Serm. 1, de verb. Apost. 3; An­
selmo, De proces. Spiritus S. 17). In familia, pater, mater et proles; de qua analogia
confer Augustinum, De Trin. 12. 5; S. Thomam, 1 p., q. 93, a. 6, ad 2; S. Giuliani,
«La famiglia è l’immagine della Trinità», Angelicum XXXVIII (1961) 357-310.
Quamplures id generis similitudines colligit T. Szabo, De SS. Trinitate in creaturis
refulgente. Doctrina S. Bonaventurae, Romae 1955.
28 Praecipui auctores: A. Vacherot, Histoire critique de l’école d’Alexandrie, Paris
1846,—H. Ritter, Geschichte der Philosophie, 1865.—H. Havet, Le Christianisme et
ses origines, Paris 1878.
29 Condam in, A., «La religion des Babyloniens et des Assyriens», Christus. Manuel
d’histoire des religions (éd. 8, J. Huby, Paris 1957) 720-722, 750 sq.
Follet, R., «Les aspects du Divin et des Dieux dans la Mésopotamie antique»,
Recherches de science religieuse XXXVIII (1952) 189-208.
30 Hermes Trimegistus (i. e. ter magnus) est nomen graecum divinitatis aegyptiacae
Tot, artium ac scientiarum inventricis ac directricis. Subinde nomen assumptum est ut
pseudonymum ab auctore sic dictorum Librorum Hermeticorum, inter quos Ποιμαντής.

monadem, et in se suum reflexit ardorem».31 Attamen, liber ille, Trimegisto
antiquissimo philosopho attributus, probabiliter auctorem habet aliquem
christianum primi saeculi, vel, ut alii volunt, neoplatonicum philosophum
aegyptium saec. 3; ceterum, ea verba intelligi possunt de productione mundi,
quatenus Deus produxit mundum ob suipsius amorem.
Zoroaster (inter saec. 8 et 6 A. C.), philosophus religiosus apud Persas,
in suis Oraculis magicis habet:· «In toto mundo resplendet trinitas, cuius
unitas est principium». Attamen, haec verba aperte referuntur ad creationem
et produnt persuasionem, tum popularem tum plurium philosophorum, de
perfectione numeri ternarii, utpote compositi ex principio, medio et fine.
Ob id Pytagorici hunc numerum pro sacro et mysterioso habebant, et eo
omnia in natura constitui dicebant; vulgus etiam solebat eo numero signifi­
care id quod perfectum reputatur, ut cum dicitur: «O ter beatus!», vel «Om­
ne trinum perfectum» et illud poetae: «Numero Deus impare gaudet». Cete­
rum, quoad ipsam divinitatem, Zoroaster habetur ut fundator Dualismi mo­
derati, seu duorum veluti deorum, diversae prorsus ac oppositae naturae
(boni scilicet et mali, lucis et tenebrarum), procedentium ab uno principio,
quod solum est aeternum et infinitum.32
Aristoteles (t 322 A. C.), De caelo et mundo, 1. 1, c. 1, n. 6 sq.: «Que­
madmodum enim aiunt et Pythagorici, totum et omnia tribus determinata
sunt. Consummatio enim et medium et principium numerum habent eum
qui omnis: haec autem eum qui trinitatis est. Propter quod, a natura acci­
pientes tanquam leges illius, et ad sanctificationes deorum hoc utimur nu­
mero» (ed. Spiazzi, p. 8). Ad textum observat S. Thomas: «Quod... Aristo­
teles dicit... non est sic intelligendum quod ipse poneret ternarium numerum
in divinis, sed vult dicere quod antiqui utebantur ternario numero in sacrificiis
et orationibus propter quandam ternarii numeri perfectionem» (1 p., q. 32,
a. 1, ad 1; cf. eius comment, in locum Aristotelis, p. 10).
26.
Celebrior ac speciosior est opinio de derivatione mysterii ex doc­
trina de Verbo divino (ό λόγος) apud philosophos orientales, quatenus haec
supponit aliquam saltem dualitatem intra divinitatem.33 Signanter in confir­
31 Apud C. Baeumker, Liber XXIV Philosophorum (Freiburg i. B. 1913) 31. Cf.
J. Kroll, Die Lehren des Hermes Trismegistos 1914.
32 Cf. tractatum De Deo Uno, in vol. 1, n. 606.
33 Ales A. d', De Deo Trino (Paris 1934) 26-28. 148-151.
Arnou, R., «La séparation par simple altérité dans la Trinité’ plotinienne*, Gregorianum (1930) 181-183.
Brehier, E., Les idées philosophiques et religieuses de Philon d’Alexandrie (éd. 2,
Paris 1915) 83-111.
Ceuppens, F., Theologia Biblica, II: De Sanctissima Trinitate (Romae 1938) 189194 (de logo apud loannem).
Henry, P., «Bulletin critique des études plotiniennes», Nouvelle revue théologique
<1932) 12 sq., 25-29.
Huby, J. (editor), Christus. Manuel d’histoire des religions (éd. 8, Paris 1957) 1359,
ad v. Trinité', in indice.
Lagrange, M. L, «Le Logos d’Héraclite: vers le Logos de S. Jéan», Revue biblique
(1923) 96-107. 161-184, 320-391; cf. (1924) 481 sqq.; (1925) 82 sqq, 368 sqq., 547
sqq.; (1926) 240 sqq.—Evangile selon Saint Jéan (éd. 8, Paris 1947), p. CLXXVIICLXXXIV.

DF. EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

2Λ

mationem adducitur vox et doctrina de Logo in quarto evangelio, quas loannes derivasset ex coaeva philosophia neoplatonica.
Generaliter dicendum est huiusmodi paganum Logon nihil quoad essen­
tiam commune habere cum christiano Logo sive Verbo, cum non sit vel non
probetur esse distinctum sive a mundo, tanquam aliqua persona et tanquam
verus Deus, sive ab ipso Deo, tanquam persona ab alia persona divina. Quoad
aliquos philosophos, Christianismi coaevos, ut Philonem iudaeum alexandrinum et Plotinum neoplatonicum alexandrinum, non excluditur aliqua inti­
mior connexio eorum doctrinae cum mysterio christiano, quae tamen ab ipsa
revelatione, tam mosaica quam christiana, derivata esset, ac ita eos inter­
pretati sunt plures Patres, ex fine praecipue apologetico, ut nempe indigitarent apud ipsos paganos elementa veritatis christianae, hanc argumento ad
hominem defenderent et illos arguerent atque ad fidem traherent.34 Vicissim,
non excluditur loannem evangelistam potuisse desumere solam vocem «Lo­
gos» ex vigenti philosophia neoplatonica; idque ut probabile habent aliqui
catholici eruditi, ut Lebreton et Lagrange, quamvis verisimilius dicendum sit
cum communiori sententia vocem ipsam desumptan esse ex ipsa revelatione,
seu ex illis frequentibus locis V. T., in quibus est sermo de «verbo» et «ser­
mone» Dei operante in creatione mundi (Psal. 32. 6, 9; 106, 20; 147. 18;
Eccli. 42. 15; 43. 28; Sap. 9. 1; 18. 15), cum aliunde nihil peculiariter sua­
deat evangelistam philosophiam neoplatonicam novisse.
27. Ad singulos philosophos descendendo, Heraclitus (t circa 475 A.
C.), qui primus doctrinam de Logo protulit, sub hac voce intelligit ipsum
ignem, tanquam unicum, universale et intrinsecum principium omnium re­
rum; inde nulla spiritualitas, personalitas et distinctio in divinis.33 Ipse Piata
(t 348 A. C.) nullam profert doctrinam de Logo, quam ei neoplatonici tri­
buerunt, sed tantum loquitur de ideis subsistentibus, quarum prima est idea
Boni; nec ceteroquin apparet utrum ideae illae sint quid concretum an
abstractum et utrum idea Boni identificetur cum concreto Deo, de quo Plato
loquitur, an hic Deus sit quid inferius illis ideis.
Stoici antiquiores Logon concipiebant modo pantheistico, pro principio
activo rebus omnibus intrinseco; Stoici vero recentiores, ad novas philoso­
phias accedentes, Logon intellexerunt ut principium extrinsecum, inferius
tamen Deo, per quod Deus mundum creavit et ordinat.
Philo (t 40 P. C.), iudaeus alexandrinus, contendens doctrinam A. T. de
Verbo et Sapientia Dei philosophiae platonicae accommodare, Logon concipit
ut aliquid intermedium inter Deum et mundum, per quod Deus mundum
creavit. Disputatur ab eruditis utrum illud concipiat ut quid mere abstrac-*35
«Les conceptions helléniques du Logos», Recherches de science religieuse (1926) 320328, 590-598.
Picavet, Fr., Hypostases plotiniennes et Trinité chrétienne, Paris 1917.
^Ita Iustinus, Apol. I 21 et 46; Clemens Alex., Strom. 6; Eusebius Caes., Praep.
evang. 11; Athanasius, De decr. Nicaen. syn. 28; Augustinus, Confess. 7. 8-10; De civ.
Dei 8. 11; 10. 29; Cyrillus Alex., Contra lui. 8.
35 Ob praefatam doctrinam de logo, Iustinus (Apol. I 46) apologetico more Hera­
clitum christianis adnumerat.

DE DEO TRINO

tum, a Deo indistinctum (Lebreton), an ut quid concretum, distinctum ac
personale (Lagrange); in priori casu, non est persona, ut Verbum Christia­
num, in altero casu non est Deus, sed quid inferius, ut fatetur ipse Philo,
aiens non recte illud vocari Deum aut Filium Dei.
Plotinus (t 270 P. C.), neoplatonicus alexandrinus, loquitur de tribus
divinis hypostasibus, i. e. Uno, Intellectu seu Logo, et Anima mundi, et de
processione unius ab alia, imo videtur Verbum seu Logon concipere ut per­
sonam generatam distinctam a generante, cum scribit: «Cum optimum est
generans, necesse est quod generatus ita ei uniatur, ut sola alteritate sepa­
retur» {Enn. 5. 1. 6). Attamen, paulo post ostendit Logon seu Verbum esse
inferius Deo, inquiens: «Necesse est enim ut sit principium aliquod supra
Intellectum [seu Logon]: hic quidem vult esse Unum [i. e. Deum], sed
Unum non est» {ibid. 6. 9. 5; cf. Cyrillum Alex., Contra ltd. 8, MG 76 914
sq., 919). Ceterum, si quid apud Plotinum habetur quod appropinquet Tri­
nitati christianae, de genere nempe illius falsae Trinitatis quam postea in
Ecclesia docuit haereticus Arius, presbyter alexandrinus, id tribui potest
influxui doctrinae Ammonii Saccas, quondam christiani et ipsius Plotini
magistri.

28. Tertia ac recentior theoria mysterium deducit ex variis causis na­
turalibus*
Ita H. Usener, professor Bonnensis, recurrit ad sacrum characterem quem
numerus ternarius obtinebat apud vulgus, quo fit ut in antiquis mythologiis
Deitas eo numero decoraretur, ut maxime patet ex supradictis triadibus
orientalibus.37 Attamen, haec theoria reincidit in primam, supra refutatam.
N. Soderblom (t 1931), theologus Suecensis, recurrit ad influxum legis
vel fundatoris alicuius religionis. Omnis scilicet religio, quae ducit originem
ab aliquo historico ac determinato fundatore, pervenit necessario ad aliquam
huiusmodi triadem, scilicet doctrinam seu revelationem, eius auctorem, eius
fructum; ita in Buddhismo habetur Dhamma seu lex, Buddha seu propagator
legis, Sangha seu ordo aut unio ascetarum.33 Attamen, ex una parte huius­
modi trias non explicat divinitatem trium et ex altera parte ea regula non
applicatur in ludaismo et Islamismo, in quibus huiusmodi trias non invenitur
(in ludaismo habetur ad summum formula bimembris: lahveh-Moyses, vel
lahveh-Lex).
D. Nielsen, scriptor danus, recurrit ad conceptum familiae deorum, cons­
tantis triade, seu patre, filio et matre, in omnibus semiticis religionibus. Origo
christianae Trinitatis sic explicari potest: apud Semitas meridionales, sub
regimine patriarchal!, praecipue respicitur Deus Pater, tanquam princeps gen­
tis; subinde apud septentrionales, praecipue respicitur Deus Filius, quem rex
temporalis tunc vigens repraesentat; posteriori tempore Hellenismi, Filius
^Diekamp, Fr., Über den Drsprung des Trinitâtsbekenntnisses, Münster i. W. 1910.
—Theologiae dogmaticae manuale (ed. A. Hoffmann) I (ed. 2, Parisiis 1944) 301 sq.
Stolz, A., De Sanctissima Trinitate (Friburgi Br. 1939) 7-10.
37 «Drciheit», Rheinisches Museum fur Philologie (1903).
38 Vater, Sohn und Geist unter den heiligen Dreiheiten, Tubingen 1909.

DE EXJSTENTIA MYSTERII TRINITATIS

25

identificatur cum Logo philosophorum, mater in Deo refertur ad quandam
abstractionem sub nomine Spiritus S.; sic apparet formula: Pater, Filius, Sp.
S., imo subinde: Pater, Filius, Maria, et lesus, Maria, Joseph. Attamen,
principium ipsum de universalitate conceptus familiae deorum in religionibus
semiticis falsum est, cum plures scmiticae triades alio modo et ex alio con­
ceptu derivari ostendantur, ut patet ex historia religionum; ceterum, praefata
theoria non explicat originem ipsius conceptus unius essentiae et trinae
personae in Deo, in quo christiana Trinitas essentialiter consistit.
A. Harnack (t 1930) originem Trinitatis ducit ex oppositione cum
ludaismo, seu ex controversiis primorum christianorum cum ludaeis; Moysi
nempe, iudaico Dei legato, christiani opposuerunt Christum, non solum lega­
tum sed Filium Dei; formula haec binaria subinde completa est per additio­
nem Spiritus S., tanquam missi a Christo ad ostendendam, per suam opera­
tionem, ipsius Christi messianitatem. Attamen, praefata oppositio non exblicat quare Christo attribueretur divinitas, quam ludaei Moysi non attribue­
bant; praeterea, gratis supponitur ea quae de Christi et Spiritus S. divini­
tate dicuntur in Scriptura non pertinere ad primum Christi evangelium sed
esse tardiorem christianorum evolutionem et additionem.

29. Praecipuae obiectiones, quae afferri possunt ex ipsis supremis ac
clarioribus principiis et quarum solutio nonnisi summis labiis hic profertur,
remissa fusiori explanatione ad decursum tractatus, sunt sequentes:
Obi. 1. Hoc mysterium contradicit primo ipsi principio contradictionis.
luxta hoc enim, tria nequeunt esse unum, nec unum potest esse tria, ut
asseritur in mysterio Trinitatis.
Resp. Dist. ant.: Tria nequeunt esse unum nec unum potest esse tria
sub eodem respectu, concedo; sub diverso, nego. Item, in mysterio Trinitatis
id asseritur sub diverso respectu, concedo; sub eodem, nego. Deus enim est
unus in essentia et trinus in personis. Nec valet instare unum et tria esse
absolute inaequalia, nec unitatem sub diverso respectu evadere posse nume­
rum ternarium; nam, numerus, abstractus et mathematice acceptus, habet
unam tantum considerationem, atque ita unum est unum nec potest absolute
esse tria, sed numerus in concreto, i. e. res numerata, potest esse simul imum
et tria secundum diversas considerationes; ita igitur res divina, secundum
essentiam est una, secundum personas est trina.

Obi. 2. luxta principium identitatis comparatae, quae sunt eadem uni
tertio sunt eadem inter se. Atqui personae divinae sunt idem cum essentia.
Ego sunt etiam idem inter se, nec ideo dari potest mysterium Trinitatis.
Resp. Dist. mai.\ Quae sunt eadem uni tertio re et ratione (seu sub omni
respectu, seu formaliter explicite, seu absque ulla distinctione, etiam rationis
ratiocinatae minoris)39 sunt eadem inter se, concedo; quae sunt eadem uni
tertio re sed non ratione (seu non sub omni respectu, seu non formaliter
explicite, seu non absque distinctione saltem ratiocinatae minoris) sunt eadem
intre se, nego. Contr. min.
Inter naturam et unamquamque personam divinam est distinctio rationis
39 De hac distinctione confer dicta in tractatu De Deo Uno, in vol. 1, n. 583, 586, 589.

26

DE DEO TRINO

ratiocinatae minoris, quia persona dicit explicite oppositionem relativam,
quam non dicit natura, etsi haec, ratione suae infinitatis, involvat in se et
identificet sibi tres personas, seu tres oppositiones relativas, ut fusius expli­
cabitur infra, n. 166-168. Unde unaquaeque persona, ratione oppositionis
relativae, realiter distinguitur ab alia, et simul identificati potest cum essentia,
quia, non ratione oppositionis relativae identificatur cum ea, sed ratione
infinitatis illius. Unde observa discrimen inter relationes et varia Dei attri­
buta absoluta. Omnes quippe perfectiones salvantur in Deo formaliter, sed,
quia in ratione formali tum attributorum absolutorum (ut iustitiae et miseri­
cordiae, intellectus et voluntatis) tum ipsarum relationum in comparatione
ad essentiam seu ad attributa absoluta, nulla datur exclusiva oppositio, sicut
datur inter unam relationem et aliam sibi correspondentem (ut paternitatem
et filiationem), ideo omnia attributa et relationes unificantur in infinitate
Dei, sed relationes ipsae mutuo oppositae manent inter se realiter distinctae,
secus ipsa earum ratio formalis, quae implicat oppositionem ac ideo distinc­
tionem, non salvaretur in Deo. Et hoc praecise reddit possibilem Trinitatem
personarum in una essentia divina (cf. 3 p., q. 28, a. 3, ad 1; In 1 Sent.,
dist. 2, q. 1, a. 5, ad 4).
Haec responsio, data ad mentem S. Thomae, est apta et sufficiens in
hoc loco. Ulterior eius expositio et determinatio dabitur infra in proprio loco,
ubi de reali identitate relationum divinarum cum essentia divina (n. 177-180).

Obi. 3. luxta principium causalitatis, nihil potest producere seu causare
suum esse. Ergo nequeunt admitti processiones divinae, quibus communicatur
alteri proprium esse.
Resp. Nego suppositum antecedentis, i. e. quod producere et communi­
care sit necessario causare. In divina processione non causatur esse, sed idem
manens communicatur; quod ideo fieri potest, quia esse divinum est tantae
eminentiae et foecunditatis ut possit indivisibiliter possideri a pluribus
personis
Obi. 4. luxta metaphysicam definitionem personae seu suppositi, hoc
reddit naturam incommunicabilem. Quod non contingit in Trinitate.
Resp. Dist. assertum·. Persona reddit incommunicabilem naturam n
plicative ut personatam, concedo (et id contingit etiam in Trinitate, non enim
Pater communicat Filio naturam cum Paternitate); naturam simpliciter, nego.
vel subdist.: si agitur de natura creata quae, cum sit finita, unica persona­
litate completur, concedo; si agitur de natura increata, nego, quia, cum sit
infinita, una personalitate non completur, et praesertim quia personalitas in
divinis non est quid absolutum sed relativum, de cuius ratione est habere
correi ativum.

QUAESTIO III. DE EXISTENTIA HUIUS MYSTERII, SEU DE
EXPLICITA EIUS CONTINENTIA IN FONTIBUS REVELA­
TIONIS
I. SENSUS QUAESTIONIS.

30.

Exposita habitudine huius mysterii ad rationem natura-

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

27

lem, seu vindicata contra Rationalistas eius non repugnantia et con­
tra Semirationalistas eius supernaturalitate, restat ut eiusdem exis­
tentiam in fontibus revelationis ostendamus et adversus haereticos
vindicemus: cum enim agatur de existentia rei quae vires rationis
superat, idem est quaerere utrum sit et utrum in fontibus revela­
tionis contineatur. Cum autem hoc mysterium duplici nota coales­
cat, seu unitate naturae et trinitate personarum, utraque in fontibus
revelationis ostendenda est. Quia autem res agitur hic more apolo­
getico, contra haereticos ab ipsa Ecclesia damnatos, ad ostendendam
explicitant continentiam mysterii in fontibus revelationis non argui­
mus ex ipsis Ecclesiae documentis, sed haec referemus modo informativo post enarrationem earumdem haeresum.
II. ERRORES.

Hoc mysterium in sola revelata religione creditur et invenitur;
unde in ipsa occurrunt directi ac positivi errores circa illud. Ceterae
autem religiones aut philosophiae, revelatione carentes, potius nega­
tive ad illud se habent aut praesuppositive illi adversantur, ut patet
in philosophia rationalistica, in religionibus pantheisticis et in du­
plici quae superest religione monotheistica, scilicet Islamismo et
ludaismo.
31. Rationalis tae enim ipsam Divinitatem negant vel seponunt, ac ideo
a fortiori divinam Trinitatem reiciunt atque philosophicas quasdam triades
illi substituunt, ut ostensum est supra (η. 18).40
Polytheistae aliquas divinas triades proferunt, quae longe absunt a
christiana Trinitate, cum sint vel simplex pluralitas deorum ad invicem
subordinatorum (ut apud Graeco-Romanos: luppiter, luno, Minerva; luppiter, Mars, Quirinus) vel tria nomina sive, repraesentationes eiusdem deitatis,
ut ostensum est supra (n. 25).
ludaismus postchristianus vera Trinitate caret; imo ipsa illius vestigia,
quibus A. T. scatebat, ita adulterata apparent in doctrina rabbinorum, quae
in libris praecipue Misnâh et Talmûd duorum priorum saeculorum aevi Chris­
tian! consignata est, ut Sapientia divina assumatur tanquam poetica personificatio, cui substituitur Lex (Thora), et Verbum Dei (sub nomine Memra)
non amplius illi Sapientiae comparetur, sed de Deo generaliter praedicetur,
ad designanda praesertim divinae providentiae opera externa, Spiritus Dei
vero, cuius quidem actio sanctificans agnoscitur, personaliter evanescat et
spiritibus bonis et malis locum cedat.41
40 De modo quo Rationalistae et Liberales interpretantur testimonium ipsius Christi
de sua divinitate dictum est in tractatu De Revelatione (in vol. 1, n. 250). Ceterum, de
eorumdem interpretatione circa aliquos biblicos textus trinitarios erit incidenter sermo
infra (n. 55 sq.) in ipsa istorum textuum expositione.
41 Cf. A. D’Ales, De Deo Trino (Paris 1934) 11-14.

28

DE DEO TRINO

Islamismus in lege Corani nonnisi unum ac singularem deum Allah
agnoscit, cuius Mahumedus (f 632) est merus legatus et propheta. Quamvis
in priori sua periodo Mechensi Mahumedus ambiguis quidem verbis locutus
fuerit de Trinitate, seu de Deo, Verbo (Kalima, vel Amr quod correspondet
aramaico Memra) et Spiritu S., mutuato conceptu ex aliquo fonte christiano
vel gnostico, in altera periodo Medinensi Trinitatem christianam (quam
intelligit Deum, Christum et Mariam) aperte reiecit, docens non convenire
Deum filium habere et Deum singularem sibi sufficere.42

32.

Proprie dicti errores trinitarii, prolati sunt intra septa
Christianismi ab his scilicet qui non solum unum Deum sed etiam
ipsam Trinitatem in Deo, saltem oretenus, professi sunt. Dividun­
tur autem in duas extremas oppositas haereses, iuxta duas notas quae
importantur in mysterio Trinitatis, scilicet Unitarismum, qui negat
realem distinctionem personarum, et Pritheismum, qui negat uni­
tatem naturae. Praeterea, quadam media via incedit Subordinatianismus, qui, admissis tribus distinctis personis, soli primae personae
tribuit plenam ac veram naturam divinam, quique fuit historice
praecipua haeresis trinitaria, atque, una cum duabus haeresibus
christologicis (Nestorianismo et Monophysismo), quammaxime in­
cunabula Ecclesiae exagitavit.43
A.

Unitarismus.

33.

Sub hoc nomine colligi possunt quotquot unicam perso­
nam divinam in unica essentia profitentur. Alia nomina quae fere
promiscue adhibentur, ut Modalismus, Monarchianismus, Sabellianismus, fuerunt historicae denominationes peculiarium errorum.
lam inde a saec. 1, quidam haeretici iudaizantes, dicti Ebionitae, affir­
mabant in Deo unicam inveniri personam, et lesum Christum esse merum
hominem, qui vocatus est filius Dei eo modo quo homines iusti filii Dei
42 Coranum, sûra (i. e. caput) 4, âya (i. c. versus) 171: «O détenteurs dc ITcriture!,
ne soyez pas extravagants, en votre religion! Ne dites, sur Allah, que la vérit '! Le Messie,
Jésus fils de Marie, est seulement l’Apôtrc d’Allah, Son Verbe jeté par Lui à Marie et
un Esprit [émanant] de Lui. Croyez en Allah et en Scs Apôtres et ne dites point: Trois’!
Cessez! [Cela sera] un bien pour vous. Allah n’est qu’une divinité unique. A Lui ne
plaise d’avoir un enfant! A Lui ce qui est dans les deux et ce qui est sur la terre.
Combien Allah suffit comme protecteur». Sûra 5, âya 13: «Impies ont été ceux qui ont dit:
’Allah est la troisième d’une triade’. Il n’est de divinité qu’une Divinité unique» (Apud
R. BLANCHERE, Le Coran, Traduction [ex recenti editione Cairi in Aegypto] II
[Paris 1951] 968 sq., 1133 sq.; cf. 1118, 1145).
43 De his tribus haeresibus confer longiorem expositionem in variis articulis encvclopediarum et praecipue theologicorum dictionariorum (v. g. Dictionnaire de théologie
catholique). Brevem aptaraque svnthesim habes apud A. Stolz, De Sanctissima Trinitate
(Friburgi Br. 1939) 27-35.

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

29

dicuntur (cf. Epiphanium, Adv. haer., haer. 30, η. 1 sq.). Ad hos fortasse
alludit loannes (1 Io. 2. 23; 4. 2 sq., 15) et inter eos certe numeratur
Cerinthus, de quo Irenaeus (Adv. haer. 1. 16). Eodem fere tempore quidam
haeretici, ab Epiphanio (Haer. 51, n. 3) vocati Alogi (άλογο». = sine logo)
nolebant admittere Verbum in Deo, ac propterea reiciebant Apocalypsim et
Evangelium loannis. Etsi autem non constet utrum solum nomen λόγον
an etiam trinitatem divinarum personarum et divinitatem Christi respuerint,
tamen non sine ratione conici potest eos fuisse Adoptianismi praecursores.
Saec. 2, Gnostici nonnisi unum Deum in unica persona profitebantur, Chris­
tum autem ut merum hominem, realem vel apparentem (Docetae) habebant.4445
lam autem circa finem saec. 2 incipiebat haeresis Monarchianismi, quae
floruit saec. 3 Λ Quidam enim haeretici expresse docere coeperunt unam tan­
tum personam in Deo inveniri. Quoad modum autem conciliandi hanc doc­
trinam cum personalitate et divinitate Christi, Monarchianismus duas diversas
explicationes proponebat, nempe explicationem adoptianisticam, qua reduce­
batur dignitas Christi ad quandam filiationem adoptivam et ad specialem Dei
virtutem inhabitantem in Christo, et explicationem modalisticam, qua ipsa
Christi personalitas identificabatur cum personalitate Patris.

34. Monarchianismus adoptianisticus docuit Christum non
esse Deum sed purum hominem, a Deo speciali modo in filium adop­
tatum et divina quadam virtute donatum. Huius haeresis auctor fuit
Theodotus coriarius, byzantinus, qui, cum Christum negasset e pa­
tria sua Romam aufugiens, ibi se excusare tentavit, dicens se negas­
se quidem Christum, non vero Deum, Christum quippe esse purum
hominem, quamvis virtute Spiritus S. praeditum et filium Dei adop­
tivum. Excommunicatus fuit a Victore Papa circa a. 190.
Inter illius asseclas, qui e schola ab ipso fundata prodierunt, eminet
Theodotus argentarius, qui doctrinae magistri hunc alium addidit errorem,
Melchisedech dignitate lesu praestitisse, utpote eius typum, et, sicut lesus
fuit hominum redemptor, ita Melchisedech fuisse redemptorem angelorum.
In Occidente hic Adoptianismus videtur mox extinctus esse; alius enim
prorsus error est haeresis eiusdem nominis quae postmodum floruit in
Hispania.
Ultimus, qui Adoptianismum Romae docuerit, fuit quidam Artemon, a
quo, teste Concilio Antiocheno, ipse Paulus Samosatenus in Oriente errorem
suum mutuatus est. Hic, episcopus Antiochenus, a tertia synodo antiochena
a. 268 condemnatus ac depositus, praedictam doctrinam evolvit ac determi­
navit. Cum Deus sit una tantum persona, Filius Dei et Spiritus S. non sunt
nisi quaedam attributa divina essentialia, et Christus non est nisi purus homo,
in quo virtus Dei, seu Sapientia aut Verbum Dei, speciali modo inhabitavit;
^Confer nostrum opus De Matrimonio I 161 sq.
45 Cf. G. Bardy, «Monarchianisme», Dictionnaire de théologie catholique X-2
(Paris 1929) 2193-2209.

30

DE DEO TRINO

propter quam Dei inhabitationem, Christus fuit omnibus hominibus excel­
lentior, impeccabilis, virtute miraculorum praeditus, et sic ad quandam parti­
cipationem Deitatis evectus. Hinc Samosatenus habitus est ut praecursor
omnium eorum qui subinde divinitatem Christi negarunt.46

35.

Monarchianismus modalisticus, intendens conciliare uni­
tatem Dei cum divinitate Christi, docuit ipsam unicam personam
Dei esse incarnatam; unde, cum Christus dicitur Filius Dei, non
agitur de alia persona a Patre, sed de eadem dub diverso nomine
vel consideratione. Huius haeresis primus auctor fuit iuxta Tertul­
lianum Praxeas, iuxta Hippolytum romanum Noetzts smyrnaeus,
cuius discipulus Epigonus Romae magistri sui errorem propagare
coepit; huic successerunt Cleomenes et Sabellius.
Oportet autem duplicem in hac haeresi distinguere formam: unam anti­
quiorem, quae dicitur Patripassianismus vel Theopascbismus et alteram magis
evolutam, quae dicitur Sabellianismus, a praecipuo auctore. Nam Noetus et
Praxeas docebant in Deo nonnisi unam personam existere, i. e. Patrem, ac
proinde Christum esse ipsum Patrem incarnatum, natum ex Maria Virgine et
pro nobis passum. Propterea isti haeretici vocati sunt υίοπάτορες et patripassiani.
Sabellius vero eam doctrinam paulisper mutavit, ut videretur minus dis­
crepare a communi fide de trinitate personarum. Abutens nempe ambiguitate
vocis rpdoturov (persona), quae, iuxta primaevam eius scenicam acceptio­
nem poterat significare modum se manifestandi (cf. supra, n. 3), docuit in Deo
unicam esse realiter personam (unam hypostasim), sed ipsam induere tres
modalitates, quae sunt tres differentes eius manifestationes, ac ita unus Deus
quasi triplicem personam (tria prosopa) gerere. Deus quippe primo se mani­
festavit in antiquo testamento dando legislationem hominibus, et sic fuit
Pater; dein, cessata hac manifestatione seu deposita paternitate, se manifes­
tavit per Incarnationem et redemptionem, et sic fuit Filius; tertio, deposita
huiusmodi filiatione, a die Pentecostes aliam protulit manifestationem, quae
consistit in opere sanctificationis, et ita fuit Spiritus S. Quae doctrina, dam­
nata a Callisto R. P. (t 222; cf. Denz. 105), necessario reincidit vel copulatur
cum Monarchianismo adoptianistico, cum agitur de explicanda natura seu
dignitate Christi hominis. Propterea uterque error simul damnatus est a
Dionysio R. P. (f 268; cf. Denz. 112); post quam damnationem paulatim
declinavit, locum cedens Subordinatianismo saec. 4, de quo infra.
Lusitania coepit novam quandam divulgare doctrinam, Gnosticismo, Mani36. Unitarismo accessit Priscillianus, qui circa a. 375 in Hispania et
46 Bardy, G., Paul de Samosate («Spicilegium sacrum Lovaniense», fasc. 4, e'd. 2,
Louvain 1929) 427-453.
Galtier, P., «L’ δμοούοιος de Paul de Samosate», Recherches de science seligieuse
XII (1922) 30-45.
Loofs, Fr., Paulus von Samosata, Leipzig 1924.

31

DE EXI8TENTIA MYSTERII TRINITATIS

chaeismo et Pantheismo affinem. Unitarismum, sub utraque adoptianistica et
modalistica forma, sapiunt eius propositiones, signanter damnatae in Cone.
Toletano a. 400 et tardius in Cone. Bracarensi a. 563 (Denz. 192-195, 451453).47 Subinde Cone. Toletanum XI a. 675 in suo symbolo fidei praecipue
Priscillianismum prae oculis habuit (Denz. 525-531).
Recentiori aevo, non pauci Trinitatem modo unitaristico explicarunt. Ita
iam plures ex veteribus Protestantibus, qui propterea dicti sunt Unitarii vel
Modalistae, eo quod tres personas divinas ut tres modos et attributa unius
Dei intelligebant. Primus inter eos hoc docuit Michael Servetus, qui propte­
rea ab ipsis Calvinistis crematus est Genevae a. 1553. Idipsum circa idem
tempus docuerunt Lelius et Faustus Socinus, eorumque discipuli, nomine Sociniani. Quorum doctrinas damnavit Paulus IV a. 1555 (Denz. 1880). Reli­
quia erroris supervixit apud aliquos Protestantes saec. 18-19 in Anglia et
America, qui peculiariter dicti sunt Unitarii et cum quibus intime connectitur
trinitaria doctrina cultorum Fheosophiae, de qua supra (η. 18).48
Inter theologos catholicos ad eundem errorem videntur accessisse Gun­
ther et Rosmini (quos in medio aevo praecessit Abaelardus}\ attamen, istorum
ambigua doctrina potest etiam in contrario tritheistico sensu explicari (cf.
supra, n. 7 sq., 15, et infra, n. 38).

B. Tritheismus.

37. Haec haeresis negat numericam unitatem naturae divinae
in tribus personis, adeoque ponit tres naturas sicut tres personas.
Vix quidem cogitari potest quemquam ad tantam insaniam perve­
nire posse ut directe et explicite putet tres distinctos Deos, seu tria
infinita entia. Nihilominus aliqui inter antiquos haereticos et inter
1

·

n

haeresim Modalismi sive ob confusionem conceptuum naturae et
suppositi, talia docuerunt quae ad verum Tritheismum logice
ducunt.
Iam saec. 3, Dionysius R. P. huiusmodi errorem apud quosdam depre­
henderat, scribens: «Iam vero aequum fuerit disputare adversus eos, qui
monarchiam, quae augustissima est Ecclesiae praedicatio, in tres quasdam
virtutes ac separatas hypostases tresque deitates dividentes ac discindentes
destruunt. Audivi enim quosdam, qui apud vos divinum verbum praedicant
et docent, huius opinionis magistros esse, qui quidem e diametro, ut ita
loquar, Sabellii opinioni adversantur» (Denz. 112). Eidem haeresi accesserunt
saec. 4 quidam Artant, Homoiousiani dicti (de quibus infra), qui concedebant*43
47 Confer nostrum opus De Matrimonio I 201 sq.
43 Carpentier, «Unitarianism», Encyclopedia of religion and ethics XII 519-527.
Scholastik VII (1932) 481-523.
Dunin-Borkowski, St., «Die Gruppierung der Antitrinitarier des 16. Jahrhunderts»,
Michel, A., «Trinité», Dictionnaire de théologie catholique XV-2 (Paris 1950)
1770, 1772-1783.

32

DE DEO TRINO

similitudinem inter divinas personas, et quidem in omnibus, etiam in essentia,
sed negabant unitatem et singularitatem, ut quid Sabellianismum sapiens.
Idem error tribuitur nominatim Ioan ni Philopono (saec. 6), grammatico alexandrino et duci alicuius sectae monopbysiticae, qui, cum admitteret naturam
esse idem ac suppositum, ut responderet orthodoxis qui obiciebant inde sequi
in Deo tres esse naturas, distinxit in divinis inter unam naturam communem
ac veluti abstractam et tres naturas particulares et concretas. Attamen, proba­
biliter Philoponus non est verus tritheista et inter ipsum et orthodoxos
videtur fuisse tantum quaestio de verbis.4950

38. In medio aevo satis clamorose quaestio tritheistica agitata est a
Roscellino, Gilberto Porretano et abbate loachim.
Roscellinus^ canonicus compediensis (t ca 1120), cum esset nominalista ac universalia esse meras voces doceret, inde deduxit in Deo non unam
sed tres naturas inveniri, physice ab invicem distinctas, sicut distiguuntur
naturae trium angelorum vel hominum, et tantum moraliter, i. e. voluntate
et aequalitate coniunctas (Epist. ad Abaelardum, eius impugnatorem, ML
178. 362-369). Quae deductio est prorsus illogica, quia unitas naturae divinae
est non tantum specifica sed etiam numerica ac ideo eius veritas non pendet
a solutione quaestionis de universalibus. Roscellinum peculiariter impugnavit
Anselmus Cantuariensis in suo opere De fide Trinitatis (ML 158. 259 sqq.)
et in Epistola ad Falconem episcopum bellovacensem, in qua ait: «Audio
(quod tamen absque dubietate credere non possum) quia Roscellinus clericus
dicit in Deo tres personas esse tres res ab invicem separatas, sicut sunt tres
angeli, ita tamen ut una sit voluntas et potestas, aut Patrem et Spiritum
sanctum esse incarnatum, et tres deos vere posse dici si usus admitteret»
(ML 158. 1192). Damnatus est a Cone. Suessionensi a. 1092.
Gilbertus Porretanus, episcopus pictaviensis (j 1154), realista exagge­
ratus, asseruit realem distinctionem inter Deum et Deitatem (concretum et
abstractum), et consequenter inter Deitatem et tres personas divinas, et inter
personas divinas ad invicem, ita inducens non tantum Tritheismum sed etiam
quaternitatem in Deo.51 Ait enim «quod tres personae tribus unitatibus sunt
tria, et distinctae proprietatibus tribus, quae non hoc sunt, quod ipsae per­
sonae, sed sunt tria aeterna differentia numero, tam a se invicem, quam a
substantia divina» (Goffridus, Libellus, n. 66, ML 185. 617; cf. Denz. 745).
Impugnata a Bernardo claraevallensi, haec doctrina damnata est in Cone.
Remensi a. 1148, praesidente Eugenio III: «De primo tantum [capitulo]
Romanus Pontifex diffinivit, ne aliqua ratio in theologia inter naturam et
49 Pseudo-Leontius Byzantinus, De sedis, act. 5, n. 6 (MG 86. 1213), Philoponum
affert ut verum tritheistam, imo, ut principem tritheistarum. Illum vero excusat M. Jugie,
Theologia dogmatica Christianorum orientalium ab Ecclesia catholica dissidentium V (Pa­
risiis 1935) 452-455. De eiusdem vita et operibus confer G. Bardy, «Jean Philopon»,
Dictionnaire de théologie catholique VIII-1 (Paris 1923) 831-839.
50 Cf. F. Picavet, Roscelin, philosophe et théologien, Paris 1911.
51 Confer dicta in tractatu De Deo Uno, in vol. 1, n. 585, et dicenda inferius,
n. 153, de distinctione divinarum relationum ab essentia.

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

33

personam divideret, neve Deus divina essentia diceretur ex sensu ablativi
tantum, sed etiam nominativi» (Denz. 745).52
loachim de Floris abbas (t 1202) similem errorem protulit, sic relatum
ac damnatum a Cone. Later. IV: «Damnamus ergo et reprobamus libellum
seu tractatum, quem Abbas loachim edidit contra Magistrum Petrum Lombardum, de unitate seu essentia Trinitatis, appellans ipsum haereticum et
insanum pro eo, quod in suis dixit Sententiis: 'Quoniam quaedam summa
res est Pater, et Filius, et Spiritus Sanctus, et illa non est generans, neque
genita, neque procedens’. Unde asserit, quod ille non tam Trinitatem, quam
quaternitatem astruat in Deo, videlicet tres personas, et illam communem
essentiam quasi quartam; manifeste protestans, quod nulla res est, quae sit
Pater et Filius et Spiritus Sanctus; nec est essentia, nec substantia, nec natura.
Verum unitatem huiusmodi non veram et propriam, sed quasi collectivam
et similitudinariam esse fatetur, quemadmodum dicuntur multi homines unus
populus, et multi fideles una Ecclesia» (Denz. 803 ).5354
In sensu tritheistico potest etiam accipi ambigua doctrina Giinther et
Rosmini, ut dictum est supra (n. 36).

C. Subordinatianismus.

39. Haec haeresis quasi media via incedit inter duas priores.
Retinet nempe pluralitatem personarum in divinis, et ita accedere
videtur ad doctrinam catholicam, sed simul negat earum aequalita­
tem in una natura, subordinans Patri Filium, vel Spiritum S., vel
utrumque, ac ideo denegans his duabus personis proprie dictam
naturam divinam. Ita, ponendo plures personas et plures naturas
non divinas, medium locum eligit inter Unitarismum et Tritheismum, quia, dum ponit pluralitatem naturarum, accedit ad Tritheismum, dum vero statuit unam tantum naturam esse divinam, accedit
ad Unitarismum. Haec subordinatiana haeresis, quae Fuit maxima
inter haereses trinitarias, duplicem formam assumpsit: alteram de
Filio (Arianismus), alteram de Spiritu S. (Macedonianismus').
ArianismunF indirecte fortasse praeparavit quaedam antiqua
52 In prioribus Denzinger editionibus (n. 390) citabatur explicitior formula fidei de
hac re, quae tamen in nova editione omittitur, utpote non officiale Magisterii documen­
tum (cf. infra, n. 144).
cDe connexione huius doctrinae cum quaestione de distinctione inter essentiam
divinam et relationes, dicetur infra, n. 153.
Non defuit qui doctrinam loachim defenderit, etiam post hanc condemnationem,
ut patet ex anonymo auctore operis loachim Abbatis liber contra Lombardum (editi a
C. Ottaviano, Roma 1934), scribente circa medium saec. 13. Historiam, et doctrinam
loachim exponunt P. Fournier, Etudes sur loachim de Flore et ses doctrines, Paris
1909, et E. Jordan, «Joachim de Flore», Dictionnaire de théologie catholique VIII-2
(Paris 1925) 1425-1458, peculiariter 1432. Confer etiam A. Crocco, «La teologia trinitaria di Gioacchino da Fiore», Sophia XXV (1957) 218-232.
54 Cf. X. Le Bachelet, «Arianisme», Dictionnaire de théologie catholique 1-2 (Pa­
ris 1902) 1779-1863.

2

34

DE DEO TRINO

doctrina, apparenter subordinatiana, quae notatur apud aliquos Pa­
tres saec. 2 et 3, uti lustinum, Theophilum et Origenem, certe vero
ac directe haeresis Monarchianismi adoptianistici supra relata. Arius
ipse (f 336) errorem suum videtur derivasse a schola antiochena,
fundata a presbytero S. Luciano. Id testatur etiam Alexander, epis­
copus alexandrinus. Ipse Arius gloriatur, in epistola ad Eusebium
nicomediensem, se esse lucianistam. Qualis praecise fuerit doctrina
Luciani, utrum aperte divinitatem Verbi negaverit, an tantummodo
crassiorem quendam subordinatianismum professus sit, non constat.
Certum est Arium ex principiis ipsius ansam sumpsisse profitendi
falsam suam doctrinam, quam exposuit in deperdito opere Thalia
(cit. ab Athanasio, Orat. 1 contra Arianos, n. 5 sq., et Orat. 2 con­
tra Arianos, n. 24, MG 26. 19-23, 199) et in duplici epistola ad
Eusebium nicomediensem (apud Theodoretum, Hist. eccl. 1. 4,
MG 82. 909-912) et ad Alexandrum alexandrinum (apud Athanasium, De synodis 16, MG 26. 708-712).
Ariani igitur, admissa
Ilii
contra Sabellianos distinctione Verbi a Patre,
negabant eius aeternitatem, eius proprie dictam generationem ex substantia
Patris, eius consubstantialitatem cum Patre, breviter eius divinitatem. Unicus
Deus est Pater, qui adeo est transcendens ut non potuerit per seipsum mun­
dum creare, «quam ob causam primo solus solum unum creavit, quem Filium
et Verbum appellavit, ut illo intermedio facto, ita deinceps omnia per ipsum
possent fieri».55 Unde Filius est creatura; non est genitus ex substantia Patris,
genitus tamen seu creatus; non proprie aeternus, sed tamen quodammodo
aeternus quatenus ante omnia tempora seu ante omnes alias creaturas factus
fuerit; non proprie immutabilis, immutabilis tamen secundum perseverantiam
in bono morali; non proprie Deus aut Filius Dei, utrumque tamen aliquo
sensu, i. e. sicut ceteri etiam homines aliquando in Scriptura vocantur filii
Dei et dii. Ad quam haeresim evulgandam statuit Arius ut, veteri doxologia
abiecta, eius asseclae dicerent: «Gloria Patri per Filium in Spiritu S.».
40. Post eorum condemnationem in Cone. Nicaeno I a. 325, Ariani
divisi sunt in tres sectas, quas subinde nominatim damnavit Cone. Constantinopolitanum I a. 381.
Primam sectam constituebant Ariani puri, dicti Anomaei (i. e. dissimi­
les), eo quod, crudam sententiam Arii retinentes, dicebant Filium esse in
omnibus dissimilem (άνόμοιον) Patri. Eorum duces erant Aetius eiusque
discipulus Eunomius, a quo secta nomen habuit Eunomianorum.
Secunda secta fuit Semiarianorum seu Homoiousianorum, qui aliqua­
tenus accedebant ad sanam doctrinam. Reidentes vocem Cone. Nicaeni
όμοούσιος (seu consubstantialis) ut Sabellianismum sapientem, relationem Fi55 Ita Athanasius, Contra Arianos, Orat. 2. 24, MG 26. 199, refert verba Arii ex
eius opere Thalia; cf. etiam Orat. 1. 6; De synodis 15; Epiphanium, Adv. haer. 69. 8.

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

35

lii ad Patrem exprimebant voce όμοιούσιος (seu similis), intelligentes Fi­
lium esse similem Patri in omnibus, etiam quoad essentiam. Eorum dux fuit
Basibus Ancyranus. Ex hac secta ortus est etiam Macedonius, auctor novae
haeresis de Spiritu S. In Synodo Ancyrana a. 358 Semiariani suam doctrinam
definierunt, damnantes tum catholicos profitentes όμοούσιον tum* Eunomianos profitentes άνόμοιον.
Tertia secta comprehendebat sic dictos Acacianos, ab ipsorum duce
Aeacio Caesariensi. A sana doctrina longius aberrantes, profitebantur Filium
non esse Patri όμοούσιον neque όμοιούσιον neque άνομοιον, sed tantum
ομοιον, seu similem, sicut figura vel statua est similis rei quam repraesentat.

41. Macedonianismus seu Pneumatomachismus:h
Haec haeresis, orta post a. 350, directe et explicite impugnavit
divinitatem Spiritus S. Ex haeresi enim ariana facilis erat transitus
ad hunc errorem. Si enim Filius non est Deus, a fortiori idem di­
cendum est de Spiritu S., qui est Spiritus Filii et mittitur a Filio.
Arius tamen et primi ariani, toti intenti in divinitate Filii neganda,
suum systema non plene evolverunt nec expresse negarunt divini­
tatem Spiritus S.; propterea etiam Cone. Nicaenum expressam
affirmationem divinitatis Spiritus S. non tulit, neque doctores ca­
tholici de eadem tunc ex professo disseruerunt. lam autem statim
post Cone. Nicaenum, Eunomiani hanc consequentiam ex principiis
arianis explicite deduxerunt. Unde ipse Athanasius circa a. 358 in
Epistolis ad Serapionem hanc haeresim impugnare coactus est.
Aperta autem haeresis egressa est de gremio Semiarianorum qui
homoiousiani vocabantur. Macedonius enim homoiousianus, depo­
situs a sede constantinopolitana a. 359 opere Acacianorum, suam
doctrinam propagare coepit, secundum quam Spiritus S. est inferior
Patre et Filio, adeoque non Deus et Dominus, sed servus et creatura.
Quod ita demonstrabat: Spiritus S. non est, sicut Pater, sine prin­
cipio et processione, nec tamen procedit sicut Filius per modum
generationis; procedit ergo per modum creationis, adeoque non est
Deus sed creatura. Spiritus S. divinitatem tunc negarunt non solum
Ariani, concorditer cum sua negatione divinitatis Filii, sed etiam
plures ex illis qui contra Arianos divinitatem Filii admittebant
(cf. apud Gregorium Naz., Orat, theol. V. 24 et XLI. 8, MG 36.
160, 440). Haeresis damnata est a Cone. Constantinopolitano I
a. 381.
56 Cf. G. Bardy, «Macedonius et les Macédoniens», Dictionnaire de théologie catho­
lique IX-2 (Paris 1927) 1464-1478.

36

DE DEO TRINO

III. DOCUMENTA MAGISTERII.

42.

Innumera haec documenta, quorum plura indicavimus in
errorum enarratione, logice colligi possunt sub triplici capite, scilicet
damnationibus errorum, confessionibus fidei et solemnibus Conci­
liorum definitionibus.
Damnationes errorum.
Dnitarismus sive Monarchianismus sub forma adoptianistica directe
damnatus est a Victore R. P. a. 190 (contra Theodotum coriarium), et a Cone.
Antiocheno a. 268 (contra Paulum Samosatenum), indirecte vero sive cu­
mulative in subsequentibus symbolis et definitionibus Ecclesiae, de quibus
infra. Sub forma vero modalistica directe damnatus est in Sabellio eiusque
asseclis a Callisto R. P. (t 222), a Dionysio R. P. a. 260 (Denz. 112), a
Cone. Constantinop. I a. 381 (Denz. 151) et a Damaso R. P. a. 382 (Denz.
154); in Priscilliano eiusque asseclis, a Conciliis Toletano a. 400, Bracarensi
a. 563 et Toletano a. 675 (Denz. 192-195, 451,453, 525-532); in protestantibus Unitariis a Paulo IV a. 1555 (Denz. 1880). Mitigatus vero Modalismus quorumdam catholicorum reiectus est a Cone. Senonensi a. 1140 (Denz.
721, 722, 724, 734; contra Abaelardum), a Pio IX a. 1857 (Denz. 2828;
contra Giinther) et a Leone XIII a. 1887 (Denz. 3226; contra Rosmini).
Tritheismus purus directe damnatus est a Dionysio R. P. a. 260 (Denz.
112) et a Damaso R. P. a. 382 (Denz. 172, 176), indirecte vero sive cumu­
lative in frequentibus fidei professionibus et solemnibus definitionibus, in
quibus asseritur unitas essentiae in distinctione personarum. Mitigatus autem
Tritheismus aliquorum catholicorum damnatus est a Cone. Suessionensi
a. 1092 (contra Roscellinum), a Cone. Remensi a. 1148 (Denz. 745; contra
Gilbertum Porretanum) et a Cone. Later. IV a. 1215 (Denz. 843; contra
loachim de Floris). Huc refer etiam praefatas condemnationes Giinther et
Rosmini, si velis istorum doctrinam in sensu tritheistico explicare.
Subordinatianismus sub forma Arianismi, seu quoad Verbum, iam re­
iectus a Victore R. P. et a Cone. Antiocheno sub incipienti forma Unitarismi
adoptianistici (ut nuper diximus) et clarius subinde a Dionysio R. P. (Denz.
113) , directe ac formaliter damnatus est a Cone. Nicaeno I a. 325 (Denz.
126), cuius definitionem repetierunt Cone. Constantinop. I a. 381 (Denz.
151) et Damasus R. P. a. 382 (Denz. 153, 155). Sub forma vero Macedonianismi directe ac solemniter damnatus est a Cone. Constantinop. I a. 381
(Denz. 151) et ab eodem Damaso R. P. (Denz. 152, 156, 168). Ceterum,
utrumque errorem directe respiciunt subséquentes fidei professiones et Con­
ciliorum definitiones, de quibus infra.
43. Professiones fidei.
Aliae sunt solemniores et universales: Symbola Apostolicum (Denz. 10
sqq.), Nicaenum (Denz. 125), Nicaenum-Constantinopolitanum (Denz. 150),
Athanasianum (Denz. 75 sq.; hoc symbolum particularis originis, usu liturgico evasit universale in utraque ecclesia), Professio fidei Leonis IX a. 1053
(Denz. 680-683), Professiones fidei praescriptae Waldensibus a. 1208 (Denz.

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

37

790), Graecis (Professio fidei Michaelis Palaeologi) in Cone. Lugd. II a. 1724
(Denz. 461-463), lacobitis in Cone. Florentino a. 1442 (Denz. 1330), iterum
Graecis a. 1575 (Denz. 1985 sq.) et Maronitis a. 1743 (Denz. 2525-2527,
2534), Professio fidei Tridentina a. 1564 (Denz. 1862).
Aliae sunt minus sole nines et particulares, sed tamen fere universaliter
receptae: Symbolum Epiphanii (Denz. 44), Formula «Fides Damasi» (forte
ex Gallia circa a. 500; Denz. 71), Formula «Clemens Trinitas» (eiusdem loci
ac temporis; Denz. 73), Symbola Conciliorum Toletanorum a. 400, a. 675,
a 688 et a. 693 (Denz. 188, 525-532, 535, 566, 568-573).

44. Solemnes Conciliorum definitiones.
Conc. Nicaenum I a. 325: «Credo... in unum Dominum nostrum lesum
Christum Filium Dei, natum ex Patre unigenitum, hoc est de substantia Pa­
tris [έχ. της ουσίας τού πατρός], Deus ex Deo, lumen ex lumine, Deum
verum de Deo vero, natum non factum, unius substantiae cum Patre
[ομοούσιον τώ πατρί] per quem omnia facta sunt... Et in Spiritum Sanctum.
Eos autem, qui [de Filio] dicunt: ’Erat, quando non erat’, et 'Antequam
nasceretur, non erat’, et ’Quod de non extantibus factus est’ vel ex alia subs­
tantia aut essentia [ύποστάσεως ή ουσίας], dicentes [esse] aut [factum aut]
convertibilem aut demutabilem Deum [Filium Dei], hos anathematizat catho­
lica Ecclesia» (Denz. 125 sq.). De vi huius definitionis confer infra, n. 101.
Conc. Constantinopolitanum I a. 381, can. 1: «Fidem non [esse]
violandam Patrum trecentorum decem et octo, qui apud Nicaeam Bithyniae
convenerunt; sed manere eam firmam et stabilem, et anathematizandam
omnem haeresim, et specialiter Eunomianorum vel Anomianorum, et Atiano­
rum vel Eudoxianorum, et Macedonianorum, et Photinianorum, et Apollinariorum» (Denz. 151). Symbolo autem Nicaeno haec de Spiritu S. addit:
«Et in Spiritum Sanctum, Oominum et vivificantem, ex Patre procedentem?
cum Patre et Filio adorandum et conglorificandum, qui locutus est per sanc­
tos Prophetas» (Denz. 150).57
58 De vi et origine huius definitionis confer
infra, n. 102.
Conc. Const antinop. II a. 553: «Si quis non confitetur Patris, et Filii,
et Spiritus Sancti unam naturam sive substantiam [μίαν φύσιν ήτοι ουσίαν],
et unam virtutem et potestatem, trinitatem consubstantialem
[τριάδα
όμοούσιον], unam deitatem in tribus subsistentiis sive personis [μίαν θεότητα
εν τρισίν ύποστάσεσιν ήγουν προσώποις] adorandam, talis anathema sit.
Unus enim Deus est Pater, ex quo omnia; et unus Dominus lesus Christus,
?er quem omnia; et unus Spiritus Sanctus, in quo omnia» (Denz. 421). Per
lanc definitionem confirmata est formula graeca, iam antea proposita a Basi­
lio Caesariensi: μία ουσία έν τρισιν ύποστάσεσιν (cf. supra, n. 3).
Conc. Later. IV a. 1215: «Firmiter credimus et simpliciter confitemur,
quod unus solus est verus Deus, aeternus, immensus et incommunicabilis,
57 Hic multo serius in latina Ecclesia addita est celebris clausula «Filioque» (Qui ex
Patre Filioque procedit»),
^Denzinger ibi ponit formam latinam liturgicam, adnotans variantes particulares,
iuxta graecum originale.

38

DE DEO TRINO

incomprehensibilis, omnipotens et ineffabilis, Pater et Filius et Spiritus Sanc­
tus: tres quidem personae, sed una essentia, substantia seu natura simplex
omnino: Pater a nujlo, Filius a Patre solo, ac Spiritus Sanctus pariter abutroque', absque initio, semper ac sine fine: Pater generans, Filius nascens,
et Spiritus Sanctus procedens: consubstantiales et coaequales et coomnipotentes et coaeterni: imum universorum principium: creator omnium visibi­
lium et invisibilium, spiritualium et corporalium» (Denz. 800).

Conc. Lugdunense II a. 1274, Constitutio de processione Spiritus
Sancti: «Fideli ac devota professione fatemur, quod Spiritus Sanctus aeter­
naliter ex Patre et Filio, non tanquam ex duobus principiis, sed tanquam ex
uno principio, non duabus spirationibus, sed unica spiratione procedit»
(Denz. 850).
Professio fidei Michaelis Palaeologi: «Credimus sanctam Trinitatem,
Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, unum Deum omnipotentem totamque
in trinitate deitatem coessentialem et consubstantialem, coaeternam et coomnipotentem, unius voluntatis, potestatis et maiestatis, a quo omnia, in quo
omnia, per quem omnia, quae sunt in caelo et in terra, visibilia, invisibilia,,
corporalia et spiritualia. Credimus singulam quamque in Trinitate personam
unum verum Deum, plenum et perjectum. Credimus ipsum Filium Dei, Ver­
bum Dei, aeternaliter natum de Patre, consubstantialem, coomnipotentem
et aequalem per omnia Patri in divinitate... Credimus et Spiritum Sanctum,
plenum et perfectum verumque Deum ex Patre Filioque procedentem,
coaequalem et consubstantialem et coomnipotentem et coaeternum per omnia
Patri et Filio. Credimus hanc Trinitatem non tres Deos, sed unicum Deum
omnipotentem, aeternum et invisibilem et incommutabilem» (Denz. 851-853).
Conc. Florentinum, Decretum pro Graecis a 1439: «Diffinimus, ut
haec fidei veritas ab omnibus Christianis credatur et suscipiatur, sicque omnes
profiteantur, quod Spiritus Sanctus ex Patre et Filio aeternaliter est, et
essentiam suam suumque esse subsistens habet ex Patre simul et Filio, et
ex utroque aeternaliter tanquam ab uno principio et unica spiratione pro­
cedit» (Denz. 1300).
Decretum pro lacobitis a. 1442: «Sacrosancta Romana Ecclesia, Domini
et Salvatoris nostri voce fundata, firmiter credit, profitetur et praedicat, unum
verum Deum omnipotentem, incommutabilem et aeternum, Patrem et Filium
et Spiritum Sanctum, unum in essentia, trinum in personis: Patrem ingenitum,
Filium ex Patre genitum, Spiritum Sanctum ex Patre et Filio procedentem.
Patrem non esse Filium aut Spiritum Sanctum; Filium non esse Patrem aut
Spiritum Sanctum; Spiritum Sanctum non esse Patrem aut Filium: sed Pater
tantum Pater est, Filius tantum Filius est, Spiritus Sanctus tantum Spiritus
Sanctus est. Solus Pater de substantia sua genuit Filium, solus Filius de solo
Patre est genitus, solus Spiritus Sanctus simul de Patre procedit et Filio.
Hae tres personae sunt unus Deus, et non tres dii: quia trium est una
substantia, una essentia, una natura, una divinitas, una immensitas, una
aeternitas, omniaque sunt unum, ubi non obviat relationis oppositio»
(Denz. 1330).

PE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

39

His definitionibus aequiparantur supra relatae declarationes, quae extra
•oeciimenica Concilia emissae sunt ab ipsis RR. Pontificibus, nominatim a
Dionysio (cf. infra, n. 84), Damaso et Leone IX, quibus adde Martinum I
•cum Conc. Lateranensi a. 649 (Denz. 501) et Agathonem cum Conc. Romano
a. 680 (epistola ad imperatores missa a. 680, occasione Conc. Constant. Ill,
Denz. 546).

45. Attentis his documentis, sic delineari potest evolutio
■dogmatis Trinitatis in expressione ecclesiastici Magisterii.
Symbolum Apostolorum (Denz. 10 sqq.) quod est quaedam
amplior explicatio evangelicae formae baptismalis, adhibita in Ecdesia inde saltem a fine saec. 2, refert simplicem formam fidei in
tres personas divinas, cui circa finem eiusdem saeculi accessit pars
christologica, seu amplior determinatio secundae personae, ita ut,
quod attinet rem nostram, ad hanc reducitur: «Credo in Deum
Patrem omnipotentem et in Christo lesu [lesum Christum], Filium
eius unicum, Dominum nostrum, qui natus est de Spiritu Sancto
et Maria Virgine... Et in Spiritu Sancto, sanctam Ecclesiam...»
‘(forma romana saec. 3; Denz. 12).59
In hoc Symbolo affirmatur generaliter quod unitas Dei distin­
guitur in tres personas; simul notatur modus quo Filius se habet
ad Patrem, seu per generationem. At, si cetera spectentur verba,
statim apparet quod in eis Trinitas exprimitur sub forma, ut ita
dicatur, historica, i. e. non ut in seipsa immanens vita Dei, impor­
tans intimas relationes personarum, sed potius in ordine ad histo­
riam mundi, seu prout divinae personae sese manifestant in mundo.
Sic Pater exprimitur ut principium creationis, Filius prout apparet
in Incarnatione, et Spiritus Sanctus secundum influxum qui ipsi
tribuitur in humanam conceptionem Filii. Quae omnia, si ex parte
excipiatur Incarnatio, non sunt intima divinarum personarum vita,
nec ceteroquin sunt opera propria singularum personarum, sed opera
communia et appropriata.
46.

Haec primitiva expressio dogmatis pedetemptim evoluta

59 Circa originem et evolutionem huius symboli, confer:
Ghellinck, J. de, «L’histoire du Symbole des Apôtres, à propos d’un texte
-d’Eusèbe», Recherches de science religieuse XVIII (1928) 118-125.—«Les origines du
Symbole des Apôtres après cinq siècles de recherches», Nouvelle revue théologique LXVII
(Î945) 186-201.—Les recherches sur l'origine du Symbole des Apôtres, Bruxelles 1949.
Kelly, J. N. D., Early Christian creeds (London 1950) 62-130, 368-434.
Lebreton, J., «Les origines du Symbole baptismal», Recherches de science reli­
gieuse XX (1930) 97-124.
Ruiz Goyo, J., «Los origenes del Simbolo Apostôlico», Estudios eclesiâsticos XIII
(1934) 316-337.

40

DE DEO TRINO

est per successivas declarationes Ecclesiae circa ea quae sunt pro­
pria et intima divinarum personarum.
Et imprimis Symbolum Nicaenum perfecit Symbolum Apostolicum, explicite determinando habitudinem Filii ad Patrem; praedi­
catum enim «Filium Dei» sic explicavit: «Hoc est de substantia
Patris, Deum ex Deo, lumen ex lumine, Deum verum de Deo vero,
natum non factum, unius substantiae cum Patre» (Denz. 125).
Sic definita est divinitas et consubstantialitas Filii. Quoad relatio­
nem vero cum mundo, praeter opus Incarnationis et Redemptionis
quod est proprium Filii secundum naturam humanam, Filio appro­
priate opus Creationis una cum Patre his verbis: «Per quem omnia
facta sunt».
Symbolum Constantinopolitanum (Denz. 150, cit. supra, in
n. 44) perfecit Symbolum Nicaenum, determinando divinitatem
Spiritus S. eiusque relationem ad Patrem, scilicet, eius processio­
nem a Patre. Spiritui S. appropriate, praeter temporalem concep­
tionem Christi, inspiratio prophetarum. De immediata eius re­
latione ad Filium, i. e. de processione ab ipso, Concilium agendum
non duxit, quia directa controversia dirimenda respiciebat divini­
tatem Spiritus S. In hoc symbolo iam habetur explicita affirmatio
elementorum essentialium mysterii Trinitatis, i. e. unius divinae
naturae, communis tribus distinctis personis ab invicem proceden­
tibus. Restat ut id amplius declaretur per formulas magis extensas
et concretas.
Hoc factum est in Symbolo Atbanasiano* (Denz. 75). Pars trinitaria huius symboli apte perstringitur inde ab eius initio his ver­
bis, quae late subinde repetuntur et explicantur: «Fides autem
catholica haec est, ut unum Deum in Trinitate, et Trinitatem in
unitate veneremur; neque confundentes personas, neque substan­
tiam separantes: alia est enim persona Patris, alia Filii, alia Spiritus
Sancti; sed Patris et Filii et Spiritus Sancti una est divinitas, aequalis
60 Hoc symbolum, in quibusdam antiquis codicibus vocatum «Symbolum Anastasii»,
inde a saec. 7 attributum est ipsi Athanasio Alexandrino (f 373), praecipuo defensori
fidei Trinitatis contra Arium, et usu venit sub nomine «Symbolum Athanasianum». Mo­
derni eruditi illud merito Athanasio abiudicant, ac tribuunt vel Ambrosio Mediolanensi
(f 397; ita H. Brewer et P. Scheepens); vel indeterminate auctori Hispano, ita ut con­
fectum sit contra haeresim Priscilliani (f 385; ita K. Künstel); vel Fulgendo Ruspensi
(t 533; ita J. Stiglmayr); vel Caesario Arelatensi (f 543); vel Martino Bracarensi
(t 580). Hodie praevalet opinio symbolum tribuendum esse ignoto auctori e regione
Galliae, probabilius Arelatensi, ac confectum esse a. 430/500
•H (cf. Denz. 75, in nota
historica).

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

gloria, coaeterna maiestas». Sedulo notandum est quomodo in hoc
symbolo pars historica, seu ea elementa quae non respiciunt directe
vitam intimam Dei et proprias relationes personales, est fere tota­
liter omissa et substituta per genericam quamdam mentionem ac­
tionis personarum in creaturas, ope horum verborum: «immensus,
omnipotens, dominus». Frustra quaeruntur illa alia verba: «per
quem omnia facta sunt; factorem caeli et terrae; incarnatus est de
Spiritu S.; qui locutus est per sanctos prophetas».
Tandem praedicta generica mentio actionis ad extra auferenda
erat, ad hoc ut formulatio mysterii perfecta evaderet et Trinitas
intelligeretur tantum ut intima vita Dei. Hic ultimus gressus factus
est a tribus mediaevalibus Conciliis Later. IV, Lugd. II et Floren­
tino. Praeterea, haec tria Concilia complent doctrinam de habitudine
Spiritus S. ad Patrem et Filium, definiendo ipsum procedere ab
utroque (Cone. Later. IV), et quidem tanquam ab unico principio
et unica spiratione (Cone. Lugd. et Flor.), et Cone. Florentinum
aptissime summam huius mysterii expressit hoc effato, quod est
fontale principium totius theologici tractatus De Trinitate: «Omnia
[in Deo] sunt unum, ubi non obviat relationis oppositio».
IV. ASSERTIO 1. In antiquo testamento mysterium Trinitatis
nec explicite nec satis clare revelatum est. Attamen, vera aliqua
ratione dici potest in aliquibus locis adumbratum et insinuatum,
praecipue quod attinet dualitatem personarum in Deo; quae quidei II
obiectiva Dei insinuatio nonnisi sub luce novi testamenti, seu ia
explicite revelatae veritatis, nobis certo innotescit.61

PROBATUR.
47. Quod hoc mysterium non fuerit in antiquo testamento explicite
aut satis clare revelatum, ostenditur:
Trimo, ex ipso facto quod ludaei, tum ante Christum tum ac praecipue
tempore Christi, illud prorsus ignorabant nec ullatenus expectabant, ut patet
ex interrogationibus Christi ad discipulos et ad pharisaeos (Mat. 16. 13-17;
22. 42-46) et ex modo quo rabini subinde unitaristice interpretati sunt
ipsas allusiones trinitarias A. T., seu locos de Sapientia divina et de Spiritu
61 F. Ceuppens, Theologia biblica, II: De Sanctissima Trinitate (Romae 1938) 1-53.
Heinisch, P., Theology of the Old Testament (Versio ex germanica lingua W. Heidt,
Collegeville, Minnesota 1950) 105-127.
Lebreton, J., Histoire du dogme de la Trinité, I: Les origines (éd. 6, Paris 1927)
100-141; 552-558: «Note B. Le mystère de la Trinité et Γ Ancien Testament».
Smid, F. L., De adumbratione SS. Trinitatis in Vetere Testamento secundum S. Au­
gustinum, Mundelein, Ill. 1942.
Cetera opera particularia dabuntur infra.

42

DE DEO TRINO

Dei (cf. supra, η. 31). Nec rationabile videtur id totum referre ad meram·
ac totalem clarae revelationis oblivionem vel corruptionem.
Secundo, ex verbis Apostoli, Hebr. 1. 1 sq.: «Multifariam multisque
modis olim Deus loquens patribus in prophetis, novissime diebus istis locutus
est nobis in Filio»; quae quidem videntur insinuare revelationem de Filio
Dei nonnisi ab ipso Filio nobis allatam esse.
Tertio, ex testimonio Patrum, qui significant revelationem Trinitatis
esse propriam novi testamenti, in quo anterior fides Deitatis aucta est per
fidem Trinitatis (Irenaeus, Adv. haer. 4. 28. 2; Tertullianus, Adv. Praxeant
31; Hilarius, De Trin. 5. 27). Quibus concinit S. Thomas, scribens: «Ante
Legem, Abraham et alii Patres prophetice sunt instructi de his quae pertinent
ad fidem Deitatis... Sub Lege autem, facta est revelatio prophetica de his
quae pertinent ad fidem Deitatis excellentius quam ante... Postmodum vero,
tempore gratiae, ab ipso Filio revelatum est mysterium Trinitatis» (2-2, q. 174,.
a. 6; cf. a. 1, ad 7).
Quarto, ex ipsa analyst textuum. Nam in V. T. non inveniuntur textus
stricte trinitarii, in quibus nempe tres simul personae certo significantur, nec
aliunde singillatim existentia uniuscuiusque personae certo ostendi potest,
quia textus qui innuunt Spiritum S., dempta saltem luce N. T., ad distinctam
personam non necessario referuntur, textus vero qui loquuntur de Sapientia
divina et de Messia (Deo et Filio Dei), quamvis, etiam independenter a N. T.,
ad secundam personam divinam directe referantur, tamen nonnisi sub luce
N. T. id certo nobis constare potest.
Quinto, ex ipsa ratione convenientiae. Non enim conveniens fuit ut
hoc mysterium clare revelaretur in A. T., tum ob eius plenitudinem, qua
panditur nobis ipsa intima Dei vita, quaeque proinde ipsi intimo Dei Filio
in plenitudine N. T. revelanda reservari conveniebat; tum ob eius difficul­
tatem, qua ita transcendit humanam mentem ut principiis ipsis rationis opponi
videatur quamque non praestabat crassiori ac duriori populo obicere; tum
ob eius minorem necessitatem, cum oporteret prius quammaxime inculcare
monotheismum et avertere periculum ne Hebraei, in polytheismum proclives,
ex Trinitatis revelatione inducerentur in persuasionem et adorationem triu II
distinctorum deorum.62
62 Haec quidem valent de ipsa publica revelatione, consignata in S. Scriptura. Cete­
rum, improbabile non est quibusdam excellentioribus viris A. T., ut Abrahamo, Davidi
ct prophetis, Deum privata revelatione communicasse explicitam aut satis claram notionem
de existentia huius mysterii. Ad quod factum fortasse referuntur sequentia Christi verba
(nisi quis velit iterum ea referre ad publicam ipsam revelationem, mysterii insinuativam,
de qua mox), Io. 56: «Abraham, pater vester, exultavit ut videret diem meum; vidit
et gavisus est»; Mat. 22. 43 sq.: «Quomodo ergo David in spiritu vocat eum Dominum,
dicens: Dixit Dominus Domino meo: Sede a dextris meis»; Mat. 13. 17: «Arnen quippe
dico vobis quia multi prophetae et iusti cupierunt videre quae videtis et non viderunt,
ct audire quae auditis et non audierunt».
Id senserunt aliqui Patres, ut Epiphanius, Adv. haer. 8. 5, et Cyrillus Alex.,
Contra lulianurn 1, quibus concinunt theologi cum S. Thoma, In 3 Sent., dist. 25, q. 2,
a. 1, qa. 4; a. 2, q. 2; 2-2, q. 2, a. 7; De verit. 14. 11. S. Doctor etiam docet cum
Augustino mysterium Incarnationis revelatum fuisse angelis in statu viae et Adamo in
statu innocentiae (2-2, q. 2, a. 7; 1 p., q. 64, a. 1, ad 4; In Ephes. 3, lect. 3). Confer
P. Benoist d'Azy, «Le Christ et les anges dans l’oeuvre de saint Thomas», Bulletin de-

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

43

48. Quod autem hoc mysterium fuerit vera aliqua ratione
adumbratum et insinuatum in A. T., ita nempe ut aliqui textus
praebeant non meram aliquam Patrum et exegetarum accommoda­
tionem, sed contineant obiectivam Dei intentionem ut per revelatas
expressiones via sterneretur et mens disponeretur ad ipsam plenam
illius revelationem, faciendam in N. T., eruendum est ex legibus
tum hermeneuticae rationalis, seu ex stricta textuum analyst, quate­
nus cum maiori vel minori probabilitate vehunt sensum aliquem
trinitarium, tum ac praecipue hermeneuticae sacrae, seu sive ex
ipsis textibus N. T., quatenus, revelando hoc mysterium, provocant
ad textus A. T., sive ex traditional! interpretatione, manifestata in
ipso Patrum consensu.63 Unde in hac re abstinendum est a duplici
illogico extremo, scilicet tum a facili exaggeratione, quae, seposita
rationali hermeneutica, multiplicat textus trinitarios, meram possi­
bilitatem convertens in probabilitatem ac legens in Patrum testi­
moniis proprietatem ubi agitur de mera accommodatione vel inter­
pretans affirmationem unius aut alterius Patris ut vocem Traditionis,
tum a peiori minimismo, qui, seposita sacra ac principaliori herme­
neutica, omnes textus trinitarios, ut omni solida probabilitate desti­
tutos, reicit aut parvi pendit.
·
Quibus ponderatis, videamus quaenam et quomodo allusio ad
Trinitatem erui possit ex textibus qui ex A. T. communiter affe­
runtur.
49. 1. Textus strictius trinitarii, qui nempe aliquam triadem vel
pluralitatem in Deo sonare videntur, sub triplici classi colligi possunt:
a. Textus exhibentes trinam repetitionem nominis Dei vel alterius vocis
ad Deum relatae. Psal. 66. 7 sq.: «Benedicat nos Deus, Deus noster, benedicat
nos Deus»; Is. 6. 3: «Sanctus, sanctus, sanctus Dominus Deus»; iuxta Num.
6. 23 sq., summus sacerdos, populum benedicens, Deum invocabat trina in­
vocatione idem significante.
Attenta hermeneutica rationali, hi textus nihil probant, sed continent
ineram emphaticam expressionem eiusdem rei, ut patet ex similibus expres­
sionibus in aliis textibus, 1er. 7. 4; 22. 29; Ezech. 21. 27. Attenta etiam
hermeneutica sacra, trinitaria Patrum interpretatio nec est unanimis nec
probatur esse propria, seu non mere accommodatitia. Tamen in Io. 12. 41
littérature ecclésiastique (1943) 94-97.—«Les anges devant le mystère de l’incarnation»,
ibid. (1948) 87-106, 129-147.
63 Confer quae de Scripturae interpretatione diximus in tractatu De locis theologicis,
in vol. 1, n. 383-387. Nota praecipue sequentia verba Leonis XIII: «Praecipuum sanctumque sit catholico interpreti, ut illa Scripturae testimonia, quorum sensus authentice
declaratus est, aut per sacros auctores, Spiritu Sancto afflante, uti multis in locis novi
Testamenti, aut per Ecclesiam... eadem ipse ratione interpretetur».

44

DE DEO TRINO

textus Isaiae refertur explicite ad revelationem de Filio («Haec dixit Isaias,
quando vidit gloriam eius et locutus est de eo»); cum autem vix dici possit
ibi agi de mera accommodatione, nisi velimus pariter evacuare obvium sen­
sum aliorum locorum Scripturae, dicendum est illum textum habere proba­
bilem aliquem sensum trini tarium.
b. Textus exprimentes numerum pluralem in divinis. Gen. 1. 26: «Fa­
ciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram»; 3. 22: «Adam
quasi imus ex nobis factus est»; 11. 7: «Descendamus et confundamus ibi
linguam eorum».
Attenta hermeneutica rationali, hi textus nihil probant, quoniam videri
potest in eis vel merum plurale deliberativum, vel simplex plurale maiestaticum, quemadmodum ipsum nomen Dei ponitur sub forma plurali Elohim,
eo vel magis quod prophetae solent Deum exhibere sedentem in mediocaelestis exercitus sive «filiorum Dei» (lob. 1. 6; 2. 1; Psal. 28. 1; 88. 6 sq.);
propterea quidam putarunt Deum alloqui angelos. Attenta etiam hermeneutica
sacra, Patrum interpretatio non est unanimis nec omnimode assertiva; Epiphanius quidem eam assertive adhibet quoad Gen. 1. 26 contra Gnosticos
(Adv. haer., haer. 23. 1) et pariter Augustinus contra Arianos negantes divi­
nitatem Filii,64 sed exinde tanta ei probabilitas accedit, quanta privatae aucto­
ritati horum Patrum agnoscere velimus.

c. Textus in quibus agitur de theophaniis, seu de apparitionibus Dei,
praecipue per «angelum lahveh».65 In theophania facta Abrahae in Mambre,
Gen. 18. 1-4, «apparuit [Abrahae] Dominus... apparuerunt ei tres viri»,
luxta Gen, 16; 9 sq.; 19. 1, 13, 18, 19; 21. 17 sqq.; 31. 11-13; Exod. 3. 2
sqq., angelus vel angeli lahveh, apparentes hominibus, agunt et loquuntur ac
si essent ipse Deus. Hinc plures antiquiores Patres, referentes Angelum
lahveh ad Filium Dei, vident in illis theophaniis expressam dualitatem perso­
narum in Deo (cui interpretationi videbatur favere nomen «Magni consilii
angelus», quo vocatur Messias in Is. 9. 6, iuxta versionem 70, et «Angelus
testamenti» apud Mal. 3. 1); imo Ambrosius in priori theophania facta Abra­
hae videt expressam ipsam trinitatem personarum, sic complens praefatum tex­
tum: «Tres vidit et unum adoravit» (De fide 1. 13. 80; cf. De excessu Saty­
ri 2. 96).
64 Contra serm. Arian. 16: «Neque frustra non est dictum: ’Faciamus hominem’ ad
imaginem tuam, tanquam Pater ad Filium loqueretur; aut: ad imaginem meam; sed
dictum est: ’ad imaginem nostram’. Quod ex persona ipsius Trinitatis rectissime accipitur»
(ML 42. 695). Cf. De civ. Dei 16. 6. 1. De Augustini generali doctrina in hac re vide
F. L. Smid, loc. cit. (supra, in n. 47).
65 Ales, A. d', «La théophanie de Mambre devant la tradition des Pères», Recher­
ches de science religieuse (1930) 150-160.—De Deo Trino (Paris 1934) 75-81.—De Verbo
Incarnato (Paris 1930) 83-85.
Lagrange. M. J., «L’ange de lahvé», Revue biblique XII (1903) 212 sqq.
Legeay, D., «L’ange et les théophanies dans la Sainte Ecriture d'après la doctrine
des Pères», Revue thomiste X (1902) 138-158, 405420; XI (1903) 46-69, 125-154.
Rybinskï, J., Der Mtd’akb Jahwe, Paderborn 1930.
Stier, F., Gott und sein Engel in Alten Testament, Munster 1934.
Touzard, J., «Ange de Jahweh», Dictionnaire de la Bible-Supplément I (Paris
1928) 242-255.

DE EX1STENTIA MYSTERII TRINITATIS

45

Attamen hermeneutica rationalis ostendit angelum lahveh esse in pluri­
bus locis (Gen. 16. 7. 13; Exod. 3. 2. 6; lud. 6. 22, 23; 13. 22, 23) ipsu U
Deum apparentem sub forma sensibili, in aliis vero (Gen. 24. 7; Exod. 22.
31; 23. 20, 21, 23; 33. 2 sq.) esse angelum quendam a Deo distinctum eoque
inferiorem. Attenta etiam hermeneutica sacra, Patres nullatenus concordant,
imo ea christologica interpretatio angeli lahveh, derelicta est ab Augustino
(De Trin. 2. 7 sqq.; 3. 11) et subinde ab aliis Patribus66 et theolo­
gis,66
67 qui docent theophanias omnes per meros angelos factas esse. Pariter
Ambrosii trinitariae interpretationi de theophania facta Abrahae contradicit
Hilarius (De Trin. 4. 25), qui docet Abraham tres vidisse, sed nonnisi unum
tanquam Dominum agnovisse et allocutum esse, cum ceteri essent meri ange­
li; quam interpretationem sequuntur communiter moderni. Unde praefati
textus fere nullam probabilitatem retinent.

50. 2. Textus de Spiritu S.68
Saepius sermo est de Spiritu Dei (Spiritu lahveh), cui attribuuntur mul­
tiplices operationes, in ordine tum naturali tum supernatural!: Gen. 1. 2; 2.
7; 41. 38 sq.; 2 Reg. 23. 2; lob 31. 4; Psal. 50. 13; 103. 30; Sap. 1. 7;
Is. 11. 2 sq.; 61. 1 sq.; Os. 4. 7; loel 2. 28.
Attenta hermeneutica rationali, solum ostenditur in his aliisque locis agi
de attributo essentiali, seu de virtute Dei operante in creaturis, nec ostendi
potest in eis agi de distincta aliqua persona divina. Nihilominus in N. T.
textus Is. 61. sq. et loel 2. 28 referuntur ad personam Spiritus S., ut patet
ex Luc. 4. 17-21, coll, cum 4. 14, et ex Act. 2. 16-18. Unde hermeneutica
sacra praebet solidum fundamentum trinitario sensui illorum duorum textuum.

51. 3. Textus de Filio.
Hi colligi possunt sub triplici capite de Verbo Dei, de Sapientia divina
et de Messia.
De Verbo Dei (sermone, mandato Dei), operante et praecipiente, saepe
agitur: Gen. 1. 3, 6, 9. 11, 14, 20. 24; Psal. 32. 6, 9; 106. 20; 147. 18 sq.;
Eccli. 42. 15; 43. 28; Sap. 9. 1 sq.; 12. 9; 16. 12, 26; 18. 14-16; Is. 9. 8;
55. 10 sq.
Ex hermeneutica rationali solum ostenditur ibi agi de attributo essentia­
li, et verbo Dei significari actionem Dei volitivam et omnipotentem, nec neces­
sario indicari distinctam aliquam personam. Nihilominus in textibus libri Sa­
pientiae apparet verbum Dei identificati cum Sapentia divina de qua in eodem
libro, ac ideo de Verbo personali valet eadem trinitarii sensus probabilitas,
quae mox ostendetur de ipsa Sapientia. Praeterea, doctrina quarti evangelii
66 Cf. Gregorium, M., Moral., praef. 1. 3; 1. 28, c. 7 et 76.
67 Cf. S. Thomam, In 1 Sent., dist. 16, q. 1, a. 1, ad 4; a. 2; a. 3, ad ultimum;
a. 4; 1-2, q. 98, a. 3.
68 Benson, A., The Spirit of God in the Didactic Books of the Old Testament, Wa­
shington 1949.
Van Imschoot, P., «L’action de l’esprit de lahvé dans ΓΑ. T.», Revue des sciences
philosophiques et théologiques ΧΧΙΠ (1934) 553-586.—«L’esprit de lahvé source de
vie dans ΓΑ. T.», Revue biblique XLIV (1935) 481-501.—«L’esprit de lahvé et l’alliance
nouvelle», Ephemerides theologicae Lovanienses XIII (1936) 201-220.

46

DE DEO TRINO

de Verbo Dei, quae non cum philosophia neoplatonica sed cum antiqua reve­
latione connectenda est (cf. supra, n. 26), ulteriorem probabilitatem addit
trinitariae allusioni aliquorum ex praefatis textibus, praesertim sapientialibus.

De Sapientia Divina* agitur praecipue in tribus locis librorum sapientia­
lium: Prov. 8. 22-31; Eccli. 24 per totum, peculiariter vv. 5, 6, 13, 14, 25;
Sap. 7. 22 ad 8. 1 (cf. etiam lob 28. 24-27; Baruch 3. 9 ad 4. 3). In his
textibus divinitas Sapientiae certe exprimitur verbis «Possedit me antequam
quidquam faceret — concepta eram — parturiebar — aderam — cum eo
eram cuncta componens — vapor, emanatio, speculum et imago Dei — ex
ore altissimi prodivi — primogenita ante omnem creaturam — ego feci in
caelis ut oriretur lumen indeficiens». Ex iisdem expressionibus (necnon ex
«ordinata sum — dixit mihi — creata [i. e. ordinata, generata, ut prius]
sum») plures catholici exegetae deducunt Sapientiam exhiberi ut distinctam
personam, adeoque in illis textibus haberi certam allusionem mysterii Trini­
tatis, seu pluralitatis personarum in Deo.'°
Attenta sola hermeneutica rationali, non magis ex illis textibus certo
deduci potest quam personificatio absoluti attributi divinae sapientiae. Atta­
men tot ipsae emphaticae ac repetitae expressiones, quibus divina sapientia
personalizatur, suspicionem saltem ingerunt verae ac distinctae personae, ac
pro tanto probabilitatem sensus trinitarii suggerunt; nihil tamen suggerit hunc
personalis Sapientiae conceptum coniungi cum conceptu Messiae. Huiusmodi
autem probabilitas increscit, attenta hermeneutica sacra, seu tum parallelismo
cum his quae de Verbo Dei dicuntur in Io. 1. 1-3; Col. 1. 16 sq.; Hebr. 1.*
69 Barney, «Christ as the
αρχή of creation», Journal of theological studies CVI
(1926) 160-177.
Botte, B., «La Sagesse dans les livres Sapientiaux», Revue des sciences philoso­
phiques et théologiques XIX (1930) 83-94.
Ceuppens, F., «De conceptu ’Sapientiae divinae’ in libris didactids A. T.», An­
gelicum XII (1935) 333 sqq.
Vaccari, Λ., «II concetto della Sapienza nelTAntico Testamento», Gregorianum I
(1920) 219-251.
Van Imschoot, P., «La Sagesse dans l’Ancien Testament est-elle une hypostase?»,
Collationes Gandavenses XXI (1934) 3-10.
70 Ita, praeter Patres, qui vident in ea Sapientia secundam personam Trinitatis
(exceptis Theophilo Antiocheno, Ad Autol. 1. 7, et Irenaeo, Adv. haer. 2. 3. 9; 3.
24. 2; 4. 7. 4; 4. 20. 1, 3, 4, qui legunt tertiam personam, seu Spiritum S.), theologi et
exegetae communiter, ut, inter modernos, Knabenbauer, Lagrange, Lebreton, Prado, Robert,
Vaccari, Heinisch, Renard. Duesberg et Auvray. Excipiuntur pauci, ut B. Botte et
F. Ceuppens, qui dicunt ibi non agi nisi de poetica personificatione ipsius absoluti attri­
buti divinae sapientiae.
H. Renard in La Sainte Bible (Pirot-Clamer) scribit: «Tous les auteurs catholiques
trouvent dans cette personnification poétique, dont les multiples détails ont des rapports
si nombreux avec le mystère de la sainte Trinité, des indices de la révélation de ce
mystère».
H. Duesberg et P. Auvray in Bible de Jérusalem («Le livre des Proverbes») scri­
bunt: «Cette sagesse... est bien plus qu’une abstraction ou un attribut divin. On peut la
rapprocher de la parole et de l’esprit que l’on trouve aussi, quoique à un moindre degré,
personnifiés. Mais il est difficile de démeler dans ces textes ce qui est artifice poétique,
résidu de vieilles conceptions religieuses, ou intuitions de révélation nouvelle. Toujours
est-il que les docteurs chrétiens y verront les premières esquisses d’une théologie de la
Trinité*.

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

47

1-3; tum communi Patrum interpretatione, saltem inde a saec. 4 (cum illi tex­
tus absque dubitatione in medium proferebantur in controversia cum Arianis
de divinitate Verbi); tum verbis Pii IX in Bulla «Ineffabilis»: «Divinae
Scripturae de increata Sapientia loquuntur eiusque sempiternas origines re­
praesentant».

52. De Messia71 in variis prophetiis exhibetur tum antiquissima origo
tum excelsa natura ac dignitas.
Quoad eius originem, Psal. 109, 3: «Ex utero ante luciferum genui te».
Ita graeca versio 70 et Vulgata ab ea dependens. Textus vero masoreticus
habet: «Ex utero aurorae [erit] tibi ros iuventae tuae». luxta hunc hebraicum textum, non agitur de aeterna origine sed de gloria futuri Messiae; iuxta
praefatam vero graecam versionem (in qua textus esset parallelus cum Psal.
2. 7: «Ego hodie genui te», de quo infra), ea verba absolute intelligi possunt,
et a non paucis intelliguntur, de generatione divina in solo sensu metaphorico,
seu de electione ad regalem dignitatem, quamvis parallelismus cum Psal. 2.
7 («Ego hodie genui te») suggerat sensum proprie dictae generationis. Attenta
autem hermeneutica sacra, Patres hunc alterum sensum elegerunt in sua con­
troversia cum Arianis; ipsi tamen hagiographi hoc textu non utuntur ad
probandam Christi divinitatem; quo pacto dici potest hunc textum incertum
sensum trinitarium continere.
Michaeas 3. 2: «Et tu, Bethlehem Ephrata, parvulus es in millibus luda;
ex te mihi egredietur qui sit dominator in Israel, et egressus eius ab initio,
a diebus aeternitatis». Hic textus est vere messianicus et in Mat. 2. 5 sq.
affertur, ex ore ipso ludaeorum, ad ostendendam bethlehemiticam originem
Messiae, tacita ultima parte de origine a diebus aeternitatis. Ceterum, haec
expressio non necessario indicat aeternam generationem, sed potest significare
meram antiquissimam originem Messiae ex Davide et Abrahamo.
Quoad eius naturam et dignitatem, Psal. 109. 1: «Dixit Dominus Do­
mino meo: Sede a dextris meis». Sessio a dextris Dei non necessario significat
naturam divinam, sed potest significare meram dignitatem regalem, utut uni­
versalem, iuxta modum loquendi Orientalium. Attamen, in N. T. ipse Chris­
tus ad divinitatem Messiae hunc textum implicite refert, quaerens a pharisaeis
quo modo Messias dicatur filius David cum ipse David eum vocet Dominum
suum (Mat. 22. 41-45; Marc. 12. 35-37; Luc. 20. 41-44). Unde ex herme­
neutica sacra habemus hunc textum continere revelationem divinitatis Mes­
siae, ac proinde dualitatis in Deo.
Psal. 2. 7: «Dominus dixit ad me: Filius meus es tu, ego hodie genui
te». Haec verba possunt absolute loquendo significare meram praedilectionem
divinam erga Messiam et istius metaphoricam generationem, sive electionem
in dignitatem regalem (ut in parallelo loco Psal. 109. 3); nam nomen «filius
Dei» attribuitur etiam angelis (lob 1. 6), ipsi populo hebraico (Exod. 4. 22
sq.; Deut. 26. 19; 28. 1; 32. 6), omni regi Israel (2 Reg. 7. 14), Davidi
71 Ceuppens, F., De prophetiis messianicis in Antiquo Testamento, Romae 1935.
Segula, F., «Messias Rex in Psalmis», Verbum Domini XXXII (1954) 21-33.
Vaccari, A., «De Messia Filio Dei in V. T.», Verbum Domini XV (1935) 48-55,
77-83.

48

DE DEO TRINO

(Psal. 88. 28), quamvis integra expressio, determinata per verba «ego hodie
genui te», quae in aliis locis non invenitur, sensum propriae ac naturalis
filiationis connaturaliter vehat. Ceterum, in N. T. hic textus bis ab Apostolo
refertur ad Filium Dei (Act. 13. 33; Hebr. 1. 5) et Patres communiter de
Christi divinitate illum intellexerunt. Unde idem dicendum ac quoad textum
praecedentem.
In quibusdam locis Messias vocatur Deus. Ita in Psal. 44. 7 sq.: «Sedes
tua, Deus, in saeculum saeculi... Unxit te, Deus, Deus tuus oleo laetitiae»;
Is. 7. 14: «Ecce virgo concipiet et pariet filium, et vocabitur nomen eius
Emmanuel»; 8. 8, 10: «O Emmanuel!... Nobiscum Deus»; 9. 6: «Parvulus
enim natus est nobis et filius datus est nobis, et factus est principatus super
umerum eius, et vocabitur nomen eius admirabilis, consiliarius, Deus fortis,
pater futuri saeculi, princeps pacis»;72 40. 3: «Vox clamantis in deserto:
Parate viam Domini, rectas facite in solitudine semitas Dei nostri». Attenta
sola hermeneutica rationali, hi loci, si excipiatur Is. 9. 6 quoad vocem «Deus
fortis», possent intelligi aliter ac de divinitate; ita nomen Emmanuel signi­
ficare posset signum vel pignus praesentiae Dei in populo electo; saltem
tamen nomen «Deus fortis», quo Messias vocatur, nequit aliud significare
quam eius divinitatem, cum huiusmodi nomen soli Deo reservetur in toto
A. T., nec aliunde valet cum criticis acatholicis illud interpretari in sensu
«heros divinus» (seu magna virtute praeditus), nam vox «Deus» ibi non est
adiectiva (divinus) sed substantiva, et vicissim vox «fortis» est mere adiectiva.73 Ceterum, attenta hermeneutica sacra, omnes praefati textus referuntur
ad divinitatem Messiae ac ideo implicant dualitatem in Deo, cum ita intelligantur non solum communiter a Patribus et exegeris, sed etiam in ipsa Scrip­
tura N. T., nam Psal. 44. 7 sq. adducitur in Hebr. 1. 9; Is. 7. 14 et 8. 10 in
Mat. 1. 22 sq.; Is. 40. 3 in Mat. 3. 3; Marc. 1. 2 sq.; Luc. 3. 4; Ιο. 1. 23.

53.

Concludendo igitur, dici potest mysterium Trinitatis in
A. T. vere adumbrari et insinuari, insinuatione certius nota sub
luce N. T., seu tum per varias referentias istius ad textus antiqui
testamenti, tum per consensum Patrum. Et quidem, attenta sola
hermeneutica rationali, soli textus de Verbo Dei, de Sapientia divina
et de Messia, sensum aliquem trinitarium seu dualitatem personarum
in Deo produnt, quatenus exhibent divinitatem Verbi, Sapientiae
et Messiae tanquam alicuius distinctae personae, quod valet proba72 Ita habent textus hebraicus et Vulgata, ab eo dependens. Graeca vero versio 70
quinque illis grandiloquis atque insolitis titulis unum tantum substituit, legens: «Et
vocabitur nomen eius: magni consilii angelus; adducam enim pacem super principes et
ei sanitatem». Quae obscura lectio tanquam corrupta consideratur et abicitur a criticis,
etiam acatholicis.
^Ceuppens. fere ad nihilum reducto trinitario sensu ceterorum tam sapientialium
quam messianicorum textuum, in ea tandem expressione «Deus fortis» cogitur decisive
trinitarium sensum agnoscere, scribens: «Admittimus ergo quod in prophetia Isaiae IX.
5, Messias uti verus Deus nobis praenuntiatur, uti persona divina a lahweh distincta,
et ideo cum S. Epiphanjo asserere possumus quod ’dualitas Dei per Prophetas fuit pro­
clamata’» (op. cit. [supra, in n. 47] 25).

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

49

biliter quoad Sapientiam-Verbum, certius vero quoad Messiam,
praecipue quod attinet expressionem «Deus fortis» qua Messias
designatur.
Attenta autem hermeneutica sacra, ex supradictis textibus
strictius trinitariis solus Is. 12. 41 (trisagium) habet trinitariam
sive christologicam interpretationem in N. T. Quoad textus de
Spiritu S., soli Is. 61. 1 sq. et loel 2. 28 habent sensum trinitarium seu referuntur ad distinctam personam Spiritus S. Omnes
relati textus de Sapientia et Messia habent sensum trinitarium, seu
referuntur ad secundam ac distinctam personam Filii.7475
Considerata autem utraque hermeneutica simul, apparet tertiam
personam Spiritus S. vix vel parum adumbrari in A. T., in compa­
ratione ad secundam personam, quae in ipso visibili Messia debe­
bat eo tempore ostendi et exaltari. Quo sensu dici potest cum
Epiphanio in A. T. potius dualitatem quam trinitatem in divinis
adumbrari, distinctionem scilicet primae et secundae personae, re­
servata ulteriori revelatione tertiae personae novo testamento.73
Libri Novi Testa II enti mysterium Trinitatis expli­
cite proponunt, sive collective tres distinctas divinas personas exhi­
bendo, sive singillatim uniuscuiusque distinctionem et divinitate II
declarando.76
ASSERTIO 2.

PROBATUR.

54. Mysterium Trinitatis duplici nota coalescit, scilicet uni­
tate in essentia et distinctione in tribus personis. Unitas autem
in essentia, quae negatur a Tritheismo, non est hic directe consi­
deranda, cum stabilita sit in praecedenti tractatu De Deo Uno, ubi
74 Quidam theologi et exegetae ad explicandam huiusmodi discrepantiam inter hermeneuticam rationalem et hermeneuticam sacram (seu qua ratione ex ipso textu nequeat
colligi id quod aliunde scimus in textu contineri), recurrunt ad commodum effugium sic
dicti sensus plenioris. De cuius ratione et ambiguitate dictum est in tractatu De locis
theologicis, in vol. 1, n. 381.
75 Epiphanius, Anchoratus 73: «Divinitas una apud Moysen praedicatur; binarius in
prophetis diligentius nuntiatur; Trinitas vero in Evangeliis ostenditur» (MG 43. 154).
76Ales, A. d’, De Deo Trino (Paris 1934) 15-32.—De Verbo Incarnato (Paris
1930) 52-74.
Arnou, R., De Deo Trino, I: In fontibus revelationis (Romae 1938) 17-77.
Bover, J. M., Teologia de San Pablo (reimpresiôn, Madrid 1952) 166-215: «Teologia trinitaria de San Pablo»; 275-293: «El texto cristolôgico de la epistola a los Filipenses».
Ceuppens, F., Theologia biblica, II: De Sanctissima Trinitate (Romae 1938) 54-243.
Gachter, P., «Zum Pneumabegriff des hl. Paulus», Zeitschrift für katholische
Théologie LUI (1929) 345-408.
Galtier, P., De SS. Trinitate in se et in nobis (Paris 1933) 25-45.—De Incarna­
tione et Redemptione (ed. 2, Paris 1947) 11-54.

50

DE DEO TRINO

de unitate Dei contra polytheismum, ac proinde implicatur in his
quae dicenda sunt de divinitate personarum. Distinctio vero trium
divinarum personarum, duo involvit elementa, scilicet ipsam per­
fectam ac personalem distinctionem, quae negatur ab Unitarismo,.
et uniuscuiusque illarum veram ac plenam divinitatem, quae negatur
a Subordinatianismo (cf. supra, n. 32 sqq.). Haec igitur duo ele­
menta nunc in argumentum veniunt, ut ostendatur utrumque de
unaquaque persona in libris Novi Testamenti explicite praedicari.
Porro huiusmodi argumentum dupliciter confici potest: Primo nempe,,
more quasi exegetico et analytico, illud distribuendo per varios libros, iuxta
istorum divisionem chronologicam aut logicam, scilicet Synopticos, Actus
Apostolorum, epistolas S. Pauli77 et opera S. loannis, in quibus apparet
aliquis progressus in explicitatione vel formulatione eiusdem mysterii. Hic
autem modus, qui eligitur etiam in aliquibus manualibus theologicis, convenit
magis theologiae biblicae et praestat quoad finem apologeticum fundamen­
taliorem. seu contra criticos rationalistas, quatenus hi fident magis fontibus
antiquioribus, docentes primitivum revelationis Christi testimonium contineri
in Synopticis, ceteros vero fontes exhibere quandam illius amplificationem
per ipsos christianos. Secundo, argumentum confici potest more theologico ac
synthetico, exhibendo simul et indiscriminatim per omnes libros N. T. duo
supradicta elementa quae involvuntur in mysterio Trinitatis sive in distinc­
tione trium divinarum personarum, scilicet earum personalem distinctionem
et earum plenam divinitatem. Et hic modus convenit magis nostrae theolo­
giae dogmaticae necnon ipsi fini apologetico particulari, quatenus dirigitur
contra supradictas duas haereses trinitarias, negantes distinctionem vel divi­
nitatem personarum; semel enim aliunde admissa ac stabilita omnium libro­
rum N. T. canonicitate et inspiratione (quod est obiectum abus ac propaedeuticae scientiae sacrae), non praestat theologo suum argumentum frangere per
separatas fontes, nisi cum dispendio brevitatis, claritatis et efficacitatis.
Varios igitur textus de Trinitate colligemus sub quadruplici capite, quo­
rum unum exhibet textus collective trinitarios, in quibus nempe tres personae
una simul colliguntur, reliqua vero exhibent textus de uniuscuiusque trium
personarum tum distinctione tum divinitate. Supradicto autem fundamenta­
liori apologetico fini contra criticos rationalistas aliquatenus satisfaciemus,
Isaac, J., La révélation progressive des personnes divines, Paris 1960.
Jansen, B., «Die Gottheit Christi bei der Synoptikem», Zeitschrift für katholische
Théologie XXXIII (1909) 248-272.
Lebreton, J., Histoire du dogme de la Trinité, I: Les origines (éd. 6, Paris 1927)
354-377, 405-442.
Lumière et Vie XXIX (1956): «Le mystère de la Sainte Trinité. I. Données bi­
bliques».
Nebe, O. H., Deus Spiritus Sanctus, Gutersloh 1939.
Prat, F., Le théologie de Saint Paul II (éd. 38, Paris 1949) 131-175, 518-527.
Puig de la Bellacasa, L., De divinitate lesu Christi in N. T., Barcinone 1919.
77 Priores epistolae S. PauÜ, scilicet ad Thessalonicenses, Corinthios, Galatas et Ro­
manos, reputantur anteriores ipsis evangeliis synopticis, saltem sub ea forma qua ista
ad nos pervenerunt.

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

51

varios textus in unoquoque capite exhibendo, quantum utile videbitur, iuxta
praefatum ordinem sacrorum librorum.

1.

Textus Trinitarii.

55. Annuntiatio conceptionis Christi, Luc. 1. 32, 35: «Hic erit
magnus et Filius Altissimi vocabitur... Spiritus Sanctus superveniet
in te, et virtus Altissimi obumbrabit tibi. Ideoque et quod nascetur
ex te sanctum vocabitur Filius Dei». Supponimus probatam ab
exegetis catholicis contra liberales tum authentiam narrationis
Luc. 1. 32-35 tum eius independentiam a paganis mythologiis de
virginali conceptione.7879
In hoc textu distinctio duarum personarum,
Patris et Filii, manifeste significatur per ipsam oppositionem duo­
rum horum conceptuum; personalis vero distinctio Spiritus S. non
significatur, tum quia accipitur ut virtus Altissimi, tum quia nomen
Spiritus S. graece absque articulo ponitur (πνεύμα άγιον, non Η πνεύμα
«ïtov), quo modo minus expressivum est distinctae personalitatis.
Divinitas Patris et Spiritus Sancti est manifesta; divinitas Filii
non est omnino clara, nec ex solo contextu magis ostendi potest
quam puerum esse sanctum quatenus non humanitus sed divina
virtute concipitur; non magis enim eruitur sive ex expressione
«sanctum (erit)»'9 sive etiam ex expressione «vocabitur Filius Dei»,
cum hoc nomen graece careat articulo et ita attribuatur etiam homi­
nibus iustis sive in A. sive in N. T. Tamen sub luce aliorum textuum,
de quibus mox, et ob manifestum eorum parallelismum, hic textus
habendus est ut vere trinitarius.
Theophania in baptismo Christi, Mat. 3. 16 sq. (cf. Marc. 1.
10 sq.; Luc. 3.21 sq.; Io. 1. 32 sq.): «Baptizatus autem lesus confestim ascendit de aquis, et ecce aperti sunt ei caeli, et vidit Spiri­
tum Dei [πνεύμα θεού; Marc.:
πνεύμα: Luc.: τ° πνεύμα το άγων]
descendentem sicut columbam et venientem supra se. Et ecce vox
de caelis dicens: Hic est [Marc, et Luc.: «Tu es»] Filius meus
dilectus P θίός μου ό αγαπητός]; idem omnino in Marc, et Luc.], in
quo mihi complacui». Haec est prima clara mysterii manifestatio.
Filii tum distinctio tum divinitas exprimitur verbis «Filius» cum
78 Cf. M. J. Lagrange, «La conception surnaturelle du Christ d’après S. Luc»,
Revue biblique XXIII (1914) 60-71, 188-208.
79 Incisum «Quod nascetur ex te sanctum vocabitur Filius Dei» tripliciter exponitur
ab auctoribus, quin aliunde ipse sensus essentialiter varietur: «Sanctum, quod nascetur
ex te, vocabitur Filius Dei»; vel «Quod nascetur ex te, sanctum vocabitur, Filius Dei»;
vel «Quod nascetur ex te, (erit) sanctum, (et) vocabitur Filius Dei». Cf. J. M. Bover,
«Quod nascetur (ex te) sanctum vocabitur Filius Dei», Biblica I (1920) 92-94.

52

DE DEO TRINO

articulo et adiectivo «dilectus», quae voces in N. T. numquam
de filio adoptivo praedicantur, ira ut simul sonent proprium et
unicum (unigenitum) filium.
Nec sunt audiendi critici liberales, qui, ut ostendant ibi agi de
mera filiatione adoptiva et electione Messiae in suam dignitatem,
lectioni «Tu es Filius meus dilectus» (relatae in editionibus criticis)
substituunt «Filius meus es tu, ego hodie genui te» (ex Psal. 2. 7;
quae recurrit in Luc. 3. 22) tanquam lectionem primaevam. Spiritus.
S. divinitatem ostendit descensus de caelo et paritas cum voce de
caelo proveniente; personalis vero eius distinctio a Filio est mani­
festa cum Spiritus descendat in eum; a Patre vero et a Filio
simul, distinguitur ipso nomine cum articulo apud Marc, et Luc. et
ulteriori pariter articulata additione «Sanctum» apud Luc., quo
nomine sola hypostasis divina significatur in N. T.

56.

Formula Baptismi, Mat. 28. 19: «Euntes ergo docete
omnes gentes, baptizantes eos in nomine Patris et Filii et Spiritus
sancti [τοί> ~ατρός χαι τού otoo καί τού άγιοι» πνεύματος]. Hic textus est
val de clarus atque aptissime mysterium exprimit secundum omnia
eius elementa. Ipsa expressio «in nomine» in singulari denotat
ipsam trium unitatem in uno nomine seu potestate, ac consequenter
in una natura divina, quae certe Patri tribuenda est. Distinctio
Patris et Filii, quae necessaria est ex ipsis conceptibus, redundat in
distinctionem etiam Spiritus S., quippe qui in eadem linea enume­
rationis ponitur cum distinctis Patre et Filio. Praeterea, ipsa repe­
tita particula «et», necnon articulus adiectus unicuique personae,
eandem distinctionem petit, cum, si ageretur de eadem persona sub
distinctis nominibus vel attributis, tum particula tum articulus es­
sent grammatice supervacanei et inepti.
Ob hanc textus claritatem, eius authentia impugnata est primo a F. C.
Conybeare,80 qui docuit eam baptismalem formam esse Cone. Nicaeno poste­
riorem, cum ab Eusebio Caes. {In Psal. 65. 6), imo multo antea a lustino
{Dial. 59 et 53) et Herma {Pastor, Sim. 9. 17. 4), adhibeatur alia formula
simplicior nec trinitaria: «Euntes docete omnes gentes in nomine meo». Cui
erudito viro accesserunt alii critici liberales, ut H. Usenet, A. Loisy et
G. Krüger, alias etiam rationes addentes, quia scilicet huiusmodi formula
deest apud Marc, et Luc., imo huiusmodi praeceptum de evangelizandis gen­
tibus simpliciter deest in Luc. et considerandum est ut spurium apud Mare.,
w «The Eusebian form of the text Mat. 28. 19», Zeitschrift für die neutestamentliche
Wissenschaft II (1901) 275-288.

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

53·

utpote non congruens actionibus et verbis Christi. Textus autem authenticitatem, quae defenditur non solum a catholicis sed etiam a pluribus extraneis
(ut E. Riggenbach et F. H. Chase) et declarata est a Commissione Biblica
(19 iun. 1911; cf: Enchiridion biblicum, ed. 2, n. 394), ostendit tum con­
cordia omnium codicum et versionum, tum frequens usus Patrum, sive ante
Eusebium, ut Tertulliani (De bapt. 13; De praescript. 20. 3; Adv. Praxeam
26. 9), Irenaei (Adv. haer. 3. 17. 1) et Didache (7. 1, 3), sive ipsius Eusebii,
qui adhibet utramque formulam, tam ante quam post Cone. Nicaenum, sive
aliorum posteriorum Patrum in suis commentariis trinitariis per totum
saec. 4.81

57. Baptismalis regeneratio, Tit. 3. 5 sq.: «Deus salvos nos
fecit per lavacrum regenerationis et renovationis Spiritus sancti,
quem effudit in nos abunde per lesum Christum salvatorem nos­
trum». Tres distinctae causae baptismalis regenerationis inducuntur:
Deus sive Pater, ut causa primaria, Christus ut intermedia, et Spiri­
tus S., ut immediata. Cum ponantur in eadem linea dignitatis,
suggeritur trium divinitas et personalitas. Distinctio Spiritus S. a
Patre et Filio sequitur ex eo quod ab ipsis effunditur; personalis
tamen indoles Spiritus S. non perspicue significatur, nisi hic textus
ponatur sub luce et complemento supradictae formulae baptismalis.
Doxologia sive salutatio paulina, 2 Cor. 13. 13: «Gratia Domi­
ni nostri lesu Christi et caritas Dei et communicatio sancti Spiritus
sit cum omnibus vobis. Arnen». Tres personae nominantur (nam
Deus stat pro Patre, iuxta 11. 31: «Deus et Pater Domini nostri
lesu Christi»); divinitas indicatur in supernatural! effectu, inter
tres personas appropriative distributo; personalis distinctio Spiritus
S. indicatur tum per ipsam iuxtapositionem et connumerationem
cum duabus prioribus personis in eadem linea efficientiae, tum per
consuetum articulum distinctivum. Non inepte quidam theologi
eandem vim huic textui tribuunt ac formulae baptismali, etsi prima
fronte videatur minus efficax. Ceterum, sensus huius textus lucem
accipit ex aliis non paucis trinitariis locis, qui occurrunt in epistolis
paulinis, ut 1 Cor. 12- 4-6: «Idem Spiritus..., idem Dominus Chris­
tus..., idem Deus Pater»; Ephes. 4. 4-6: «Unus Spiritus..., unus
Dominus..., unus Deus et Pater omnium»; Gal. 4. 6: «Misit Deus
Spiritum Filii sui in corda vestra clamantem: Abba, Pater»; cf. Rom.
8. 14-17; 15. 15 sq.; 2 Cor. 1. 21 sq.; Tit. 3. 4-6; Hebr. 9. 14.82
81 De tota hac controversia circa illum textum confer Lebreton, op. cit. (supra, in
n. 53) 599-610.
^Prat, op. cit. (supra, in n. 53) 518-521, ex epistolis paulinis colligit 26 textus
trinitarios, quorum 15 ibidem breviter explicat.

DE DEO TRINO

54

58.

Promissio Spiritus S., iuxta Actus Apost. 1. 4 sq.: «Et
convescens praecepit eis ab lerosolymis ne discederent, sed expectarent promissionem Patris, quam audistis, inquit, per os meum;
quia loannes quidem baptizavit aqua, vos autem baptizabimini Spi­
ritu Sancto non post multos hos dies».
Hic textus est minus clarus, tum quoad divinitatem Christi,
quae non indicatur, tum quoad distinctam personalitatem Spiritus
S., qui absque articulo nominatur. Unde complendus est in suo
sensu trinitario per ea quae alibi dicuntur in eodem libro Actuum.
Nam. 5. 3 sq. asseritur quod «mentiri Spiritui sancto» est «mentiri
Deo» et 2. 33, cum iterum sermo sit de effusione Spiritus S., dicitur
haec fieri ab ipso Christo («Dextera igitur Dei exaltatus, et promis­
sione Spiritus sancti accepta a Patre, effudit hunc»). In utroque loco
fertur articulus ante utramque vocem «Spiritus» et «sanctus», ut
supra in theophania baptismal! secundum Lucam. Ceterum, hic tex­
tus est parallelus cum loco loannis de promissione Spiritus S. in
ultima coena, ad quam explicite refertur, ac ideo ab eo loco com­
pletur et illustratur.
Effusio Spiritus S. a Patre per Christum, iuxta eosdem Actus
Apost. 2. 32 sq.: «Hunc lesum resuscitavit Deus... Dextera igitur
Dei exaltatus, et promissione Spiritus accepta a Patre, effudit hunc,
quem vos videtis et auditis». Divinitas et distinctio Christi a Patre
indicatur in hac ipsa relatione filiationis. Divinitas et personalitas
Spiritus S. non indicatur, sed accipienda est ex Act. 5. 3 sq., ut in
textu praecedenti; eius distinctio a Patre et Filio explicite significa­
tur in eo quod promittitur a Patre et effunditur a Filio.
Promissio Spiritus S. in ultima coena, iuxta evangelium loannis
14. 16 sq.: «Ego rogabo Patrem et alium Paraclitum53 dabit vobis,
ut maneat vobiscum in aeternum, Spiritum veritatis»; 14. 26: «Paraclitus autem, Spiritus sanctus, quem mittet Pater in nomine meo,
ille vos docebit omnia et suggeret vobis omnia quaecumque dixero
vobis»; 15. 26: «Cum autem venerit Paraclitus, quem ego mittam
vobis a Patre, Spiritum veritatis, qui a Patre procedit, ille testi­
monium perhibebit de me»; 16. 13 sq.: «Cum autem venerit ille
Spiritus veritatis..., me clarificabit, quia de meo accipet, et annun­
tiabit vobis». Divinitas et distinctio Filii a Patre est manifesta;
85 Hoc nomen nonnisi apud loannem invenitur: Io. 14. 16, 26; 15. 26; 16. 7;
1 Io. 2. 1.

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

59. Doxologia sive salutatio apocalyptica, Apoc. 1. 4 sq.:
«Gratia vobis et pax ab eo, qui est et qui erat et qui venturus est,
et a septem spiritibus, qui in conspectu throni eius sunt, et a lesu
Christo, qui est testis fidelis, primogenitus mortuorum et princeps
regum terrae». Deus Pater designatur verbis «Qui est et qui erat
et qui venturus est» (quae verba alludunt ad Exod. 3. 14: «Sum
qui sum»). Christi divinitas sufficienter indicatur tribus attributis.
Distinctio «septem spirituum» a Patre et Christo clara est.
Sola quaestio manet de horum spirituum indole personali, seu
num agatur de distincta persona Spiritus S.; nam «septem spiritus»
ibi possent intelligi, iuxta triplicem interpretum opinionem, vel
de impersonali spiritu seu virtute divina, vel de persona angelorum,
vel de divina persona Spiritus S., cui attribuuntur septem spiritus,
sive dona, enumerata in Is. 11. 2 sq. Prima opinio videtur excludi
ab ipsa connumeratione septem spirituum cum distinctis personis
Patris et Filii. Probabilitas secundae opinionis provenit ex eo quod
in Apoc. 8. 2 sermo est de «septem angelis» adstantibus ante thro­
num, qui quidem non sunt Spiritus S. Probabilior tamen est tertia
opinio; nam hic septem spiritus connumerantur cum duabus per­
sonis divinis, imo ante ipsum Christum, et exhibentur ut largitores
gratiae et pacis; quae quidem nec conveniunt angelis nec quadrant
cum mentalitate auctoris Apocalypsis qui sese ostendit inimicus
adorationis angelorum (19. 10; 22. 9); praeterea, loannes nunquam
angelos bonos appellat spiritus, imo in toto N. T. nonnisi bis angeli
ita vocantur (Hebr. 1. 7, 14, ob allusionem ad Psal. 103. 4). Unde
hic textus est probabilius trinitarius.84
Visio apocalyptica, Apoc. 22. 1: «Et ostendit mihi fluvium
aquae vitae splendidum tanquam crystallum, procedentem de sede
Dei et Agni». Attentis aliis locis eiusdem loannis, de Christo dante
«sitienti de fonte aquae vivae» (Apoc. 21. 6), de Christo ex quo
«fluunt flumina aquae vivae» (Io. 7. 37-39; cf. infra, n. 74) et
de Spiritu S. procedente a Patre et misso a Christo (Io. 15. 26),
fluvius ille, procedens de sede Dei et Agni, est Spiritus S., cuius84 Cf. E. B. Allô, L’Apocalypse (Paris 1912) 8 sq.

■ΜΜ·Ι

divinitas et distinctio Spiritus S. ab utroque significatur tum ex­
pressione «Alius Paraclitus» tum consueto articulo determinative
qui praecedit nomen Spiritus S. in triplici illo loco.

56

DE DEO TRINO

proinde tum distinctio a ceteris personis, tum divinitas, imo et vera
processio, significatur, ita ut hic textus tanquam vere trinitarius
merito habeatur.
60. Sic dictum autem Comma loanneum35 in certum argumentum scripturisticum invocari nequit, cum eius authentia sit dubia, et probabilius nulla,
iuxta modernos exegetas; potest tamen invocari in certum argumentum
Traditionis, quae in eo suam fidem aptissime expressit. Comma illud occurrit
in Vulgata, in textu 1 Io. 5. 7, atque constat verbis quae uncis includimus:
«Quoniam tres sunt qui testimonium dant [in caelo: Pater, Verbum et
Spiritus Sanctus: et hi tres unum sunt. Et tres sunt qui testimonium dant
in terra]: spiritus, et aqua, et sanguis; et hi tres imum sunt».
Huius commatis authentiam dubiam vel nullam faciunt sequentes ra­
tiones: Ipsum deest in omnibus codicibus graecis, exceptis paucis recentioribus ex saec. 15-17; ignoratur ab ecclesiis orientalibus usque ad Cone.
Later. IV a. 1215, in quo Graeci Latinis consenserunt; deest in Veteri
Latina et in primitivo textu ipsius Vulgatae, si excipiatur Veteris Latinae
fragmentum Frisingense (saec. 6-7); assignari potest probabilis eius origo,
nam comma primo apparet in Hispania in codice Instantii priscillianistae
(circa finem saec. 4), ex quo subinde transivit in alios codices latinos. Cum
autem S. Officium, 13 ian. 1897, respondisset «non posse tuto negari, aut
saltem in dubium revocari, [illud] esse authenticum textum S. loannis»,
subinde, 2 iun. 1927, de sensu illius responsionis declarationem emisit, iuxta
quam non licet quidem audacter a privatis authentiam illius negare aut in
dubium vertere, licet tamen cum moderamine gravitatis «in sententiam genuinitati contrariam inclinare», salvo iugiter ulteriori Ecclesiae iudicio
(cf. in Denz. 3682).
61.

2.

Textus de Patre.

A. Distinctio Patris a Filio involvitur necessario in ipsa ratione pater­
nitatis et filiationis; distinctio a Spiritu S. sequitur ex distinctione istius a
Patre et Filio, de qua infra quaeque ceteroquin iam ostensa est in supradictis
textibus trinitariis.
B. Divinitas autem Patris vix indiget ostendi, cum ipse veluti princi85 Ayuso, T., «Nuevo estudio sobre el ’Co mu a lohanneum’» Biblica XXVIII (1947)
83-112, 216-235.
Bludau A., «Das Comma lohanneum in den Orientalischen Übersetzungen und
Bibeidruckcn», Orieris christianus III (1903) 126-147.—«Das Comma lohanneum bei
den Griechen», Biblische Zeitschrift XIII (1915) 26-50, 130-162, 222-243. Cf. ibid. (1903)
280 sqq., 378 sqq.; (1904) 275 sqq.
Kuenstle, K., Das Comma lohanneum auf seine Herkunft untersucht, Freiburg
i. Br. 1905.
Lebreton, J., Histoire du dogme de la Trinité I (éd. 6, Paris 1927) 645-652.
Perrella, G. Μ., «Il Comma Giovanneo e la recente dichiarazione del Santo
Ufficio», Divus Thomas (Piacenza) XXXVI (1928) 650-674.
Riggenbach, E., Das Comma lohanneum, Gutersloh 1928.
___
Tobac, E., «Le Comma Iohannis», Collectanea Mechliniensia XIX (1930) 401-422.

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

57

paliter usurpet nomen Dei, ratione suae propriae indolis, quatenus est fontale
principium totius mysterii divini; propterea, quando in graeca lectione nomen
Dei alhibetur cum articulo ( ό ileo; ), fere semper designat ipsum Patrem,
dum communiter articulus omittitur cum designat solam naturam divinam
et tribuitur ceteris duabus personis.86 Etiam in A. T. Deus sub nomine Patris
designatur, nempe tanquam pater Israel (Exod. 4. 22; Deut. 1. 31; 14. 1;
32. 5 sq.; Is. 64. δ),87 sed in N. T. huiusmodi conceptui solius adoptivae
paternitatis, qui quidem retinetur et amplificatur (cf. orationem dominicam,
Mat. 6. 9: «Pater noster, qui es in caelis...»), novus conceptus singularis
ac proprie dictae paternitatis explicite additur, ad cuius revelationem et
intellectionem prior ille generalior conceptus viam apte praeparaverat. Unde
Christus, dum ex una parte iubet nos Deum Patrem appellare (Mat. 6. 6, 9:
«Ora Patrem tuum... Sic ergo vos orabitis: Pater noster...»), simul ex altera
parte sibi reservat proprietatem illius nominis, loquens de «Patre meo»
veluti in oppositione ad «Pater vester — Pater noster» (Mat. 11. 27: «Omnia
mihi tradita sunt a Patre meo, et nemo novit Filium, nisi Pater; neque
Patrem quis novit nisi Filius et cui voluerit Filius revelare»; Io. 20. 27:
«Ascendo ad Patrem meum et Patrem vestrum»).

62.

3. Textus de Filio.

A. Distinctio Filii a Patre, praeterquam ex textibus trinitariis supra
relatis, patet imprimis ex ipsa ratione verae filiationis, saepe ei attributae:
est enim Filius Dei (Mat. 11. 27; 14. 33; 16. 15; Luc. 22. 70), Filius dilectus
Patris (Luc. 9. 36), Unigenitus Patris (Io. 1. 14, 18; 3. 16), verus Filius
Dei (1 Io. 5. 20), proprius Filius Dei (Rom. 8. 32), Filius qui est in sinu
Patris (Io. 1. 18). Idem patet ex eo quod Filius est apud Deum, procedit
a Patre, ab eo mittitur, ad eum regreditur, ab eo glorificatur, ab eo in eius
orationibus exauditur (Io. 1. 1; 16. 28; 5. 37; 17. 5).
Distinctio a Spiritu S., praeterquam ex iisdem trinitariis textibus, sequitur
ex oppositione inter Filium et «alium Paraclitum», «quem mittet Pater in
nomine meo», imo «quem ego mittam vobis» (Io. 14. 16, 26, supra cit.).
B. Divinitas Filii, iam sufficienter ostensa in iisdem trinitariis textibus,
potest imprimis considerari in testimonio ipsius Christi de sua dignitate,
expresso in evangeliis, quatenus nempe Christus sinit se ab aliis vocari et
ipse sese vocat Filium Dei (quamvis hoc nomen per se solum non necessario
indicet divinitatem, cum attribuatur etiam aliis hominibus) et quatenus sibi
vindicat attributa quae sunt propria Deitatis; et hoc modo eam sufficienter
86 Cf. K. Rahner, «Gott ais erste trinitarische Person im Neuen Testament»,
Zeitschrift für Katholische Théologie LXVI (1942) 71-88; idem in opere Schriften zur
Théologie (Einsielden 1956) 143-167.—A. Garcia Suarez, «La primera persona trinitaria
y la fiHaciôn adoptiva», XVIII Semana espanola de teologia 1958 (Madrid 1961) 88-101.
Attamen inepte Rahner ex praefato biblico usu concludit nomen illud ό θ·εός esse
proprium primae personae, ita nempe ut non tantum eam designet seu pro ea communiter
supponat, sed eam directe significet. Quam opinionem crisi subicit I. M. Dalmau, De Deo
Uno et Trino, n. 554.
87 Cf. M. J. Lagrange, «La paternité de Dieu dans ΓΑ. T.», Revue biblique
(1908) 481-499.

DE DEO TRINO

consideravimus in tractatu De Revelatione (in vol. 1, n. 252-255), ubi
praeterea peculiariter examinavimus aliquos ex principalioribus textibus de
hac re. Secundo, considerari potest in testimonio ipsorum agiographorum,
et signanter in duplici doctrina paulina et ioannea, expressa in Actibus
Apostolorum, epistolis, quarto evangelio et apocalypsi.

63. Doctrina paulina magni momenti est ad intelligendam ipsam fidem
primitivae ecclesiae, cum priores epistolae S. Pauli (ad Thess., ad Cor., ad
Gal., ad Rom.) scriptae sint antequam ederentur ipsa evangelia synoptica,
saltem sub ea definitiva forma sub qua haec ad nos pervenerunt.83 Inde testi­
monium Apostoli de divinitate Christi magnam vim apologeticam sibi vindi­
cat, post testimonium ipsius Christi, quatenus ostendit fidem Trinitatis non
deberi posteriori cuidam evolutioni et elaborationi doctrinae Christi per ipsos
• christianos, cum defuerit saltem sufficiens tempus ad huiusmodi elabora­
tionem efficiendam.
Trinitarios textus S. Pauli dedimus supra (n. 57), in quibus nempe
tum distinctio tum divinitas trium personarum collective exhibetur. Textus
autem de divinitate Christi sequenti modo colligi possunt:
Trimo, Christus dicitur Deus implicite, quatenus simpliciter et sine
limitatione ipsi attribuuntur plura quae soli Deo simpliciter conveniunt.
Christus nempe est fundamentum et centrum vitae religiosae·, ipse est
vita animae per suam gratiam (Gal. 2. 20), Baptismum in nomine eius
suscipimus (Act. 19. 5) et per Baptismum Christum induimus (Gal. 3. 27);
ipse nos confirmat in via salutis (2 Thess. 2. 16 sq.) et dat incrementum
vitae spiritualis (2 Cor. 9. 10); salutaris apostolatus Pauli non est ab homi­
nibus sed a lesu Christo et Deo Patre (Gal. 1. 1); summa tum huius apostolicae praedicationis tum fidei salutaris ad quam gignendam ipsa dirigitur,
est Christus Dominus (Act. 16. 31; Rom. 10. 9; 2 Cor. 4. 5). Christus est
obiectum adorationis et fidei, Phil. 2. 10: «In nomine lesu omne genu
flectitur coelestium, terrestrium et infernorum»; Hebr. 12. 2: «Auctor et
consummator fidei». Christo competit scientia infinita, «in quo sunt omnes
thesauri sapientiae et scientiae» (Coi. 2. 3). Ei competit universalis causalitas,
quatenus «omnia per ipsum et in ipso creata sunt; et ipse est ante omnes,
et omnia in ipso constant» (Col. 1. 16; Hebr. 1. 2, 3, 10-12) et «portat
omnia verbo virtutis suae» (Hebr. 1. 3). Item, ei competit aeternitas, cum
sit «primogenitus omnis creaturae, quoniam in ipso condita sunt universa
in caelis et in terra» (Col. 1. 15 sq.).

Secundo, Christus dicitur Deus explicite-aequivalenter, quatenus «sedet
a dextris Dei» (Hebr. 1. 13, citans Psal. 109. 1); est «splendor gloriae et
figura substantiae eius [i. e. Dei]» (Hebr. 1. 3);” «in ipso inhabitat omnis88
89
88 Ut notatum est in tractatu De Revelatione (in vol. 1, n. 343), epistola prima ad
Corinthios scripta est a. 55, apostolus mortuus est a. 67, evangelia synoptica scripta sunt
inter 62 et 70, ipse liber Actuum Apostolorum (in quo referuntur plura dicta S. Pauli)
prodiit circa 62-63.
89 Expressio «splendor gloriae» alludit ad textum de Sapientia divina in A. T.,
Sap. 7. 26: «Candor est lucis aeternae». Expressio «Figura substantiae eius» (graece:

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

59·

plenitudo divinitatis corporaliter» (Coi. 2. 9);90 «in forma Dei est» (Phil. 2. 6)
seu habet formam sive essentiam Dei et «aequalis est Deo» (ibid.); ipsi
reservatur nomen «Dominus» (ό Κύριος; 1 Cor. 1. 2, 3, 9; Phil. 2, 11;
2 Tim. 2. 7 sq., etc.) quod est proprium Dei nomen inde ab A. T.; vocatur,
tanquam nomine proprio, «Filius Dei» (1 Cor. 1. 9; Hebr. 1. 1-3; Act. 9. 20).

64. Expenduntur praecipui textus de Filio Dei, de Domino et de
habente formam Dei.
Hebr. 1. 1-3: «Multifariam multisque modis olim Deus loquens patri­
bus in prophetis, novissime diebus istis locutus est nobis in Filio, quem
constituit heredem universorum, per quem fecit et saecula; qui, cum sit
splendor gloriae et figura substantiae eius portansque omnia verbo virtutis
suae, purgationem peccatorum faciens, sedet ad dexteram maiestatis in ex­
celsis». Christi divina natura formaliter in ratione Filii exhibetur, quatenus
saltem ex contextu apparet huiusmodi filiationem intelligendam esse in sensu
proprio, nam ipsum nomen «Filius Dei» per se solum non sufficeret ad certe
significandam divinitatem, ut dictum est supra (n. 52). Haec vox, quae hic
absque articulo ponitur, occurrit cum articulo paulo post in v. 8; etiam vox
«Christus» ab Apostolo solet cum vel absque articulo proferri; ex quibus
colligitur tum «Filius» tum «Christus» ab Apostolo tanquam propria nomina
lesu considerari. Praeterea, in eodem textu divina Christi natura aequivalenter significatur verbis: «Cum sit figura substantiae eius».
1 Cor. 1. 9: «Fidelis Deus, per quem vocati estis in societatem Filii eius
lesu Christi Domini nostri». Haec est completa formula paulina de dignitate
Christi sub duplici titulo «Filius Dei» et «Dominus». Hic alter divinus
titulus determinat primum ad significationem propriae filiationis, ac ideo
divinitatis.
Rom. 8. 32: «Qui etiam proprio filio suo [τού ίδιου οίού] non pepercit,
sed pro nobis omnibus tradidit illum». Proprietas huius filii ostendit directe
magnum discrimen cum filiis mere adoptivis et suggerit etiam propriam
rationem generationis, quamvis non ita clare ac nomen «Unigenitus Filius»
quod occurrit apud loannem 1. 18 (cf. infra, n. 69). Ad id etiam facit
probabilis allusio ad Gen. 22. 16, ubi filius, cui Abraham non pepercit,
dicitur unigenitus.
luxta Act. 9. 20, Apostolus post suam conversionem in via Damasci,
praedicationem incipit, dicens «quoniam hic est Filius Dei».
65. Nomen «Dominus»91 bis occurrit in evangeliis, et quidem in eodem
loco, seu in fine evangelii Marci (16. 19 sq.: «Et Dominus quidem lesus...
character hypostasis eius) non indicat meram exteriorem imaginem, sed perfectam reproductionem substantiae (nam character sonat id quod est proprium alicuius rei), quod
quidem iterum alludit ad eundem locum de Sapientia divina, 7. 26: «Imago bonitatis illius».
90 Expressio «Omnis plenitudo divinitatis» significat «quidquid requiritur ad hoc
ut sit Deus». Vox «corporaliter» indicat tantum alterum aspectum Christi, seu corpus
sive naturam humanam in qua residet divinitas, ita ut illud Apostoli incisum alio modo
ac veluti statice exprimat id quod veluti dynamice exprimitur in Io. 1. 14: «Et Verbum
caro factum est».
91 Cf. Prat, op. cit. (supra, in n. 53) 137-147.—Lebreton, op. cit. (supra, in n. 60)
405412.—L. Cerfaux, «Le titre Kyrios», Recueil Lucien Cerfaux I (Gembloux 1954) 1-188.

60

DE DEO TRINO

Domino coopérante»), circa 28 vicibus in ceteris libris praeter epistolas
paulinas, circa 86 vicibus vero apud Paulum, ita ut dici possit nomen
eminenter paulinum; sub triplici autem forma a Paulo adhibetur, scilicet
«Dominus noster lesus Christus» (quae est forma completa et frequentior,
occurrens 44 vicibus), «Dominus lesus» (cum vel sine «noster»; 24 vicibus),
«Dominus» (18 vicibus). Nomen «Dominus» aequivalet nomini «Deus»,
sicut in A. T. nomen Adonai (Dominus) aequivalebat nomini lahveh (pro­
prium Dei nomen) et illi ob reverentiam substituebatur in communi usu.92
In N. T. nomen «Deus» peculiariter reservatur Patri, praecipue cum ei
praeponitur articulus (cf. supra, n. 61) et rarius tribuitur Christo, dum
vicissim nomen «Dominus» peculiariter reservatur Christo nec nisi rarius
tribuitur Patri.

66. Textus praecipuus in hac classi est ille Phil. 2. 6,93 quem praestat
integre referre ac paululum explicare, cum intersit etiam tractatum De Verbo
Incarnato, referens in Christo utramque ac plenam naturam tum divinam
tum humanam. «Qui, cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est
esse se aequalem Deo, sed semetipsum exinanivit formam servi accipiens,
in similitudinem hominum factus et habitu inventus ut homo. Humiliavit
semetipsum factus oboediens usque ad mortem, mortem autem crucis. Propter
quod et Deus exaltavit illum et donavit illi nomen, quod est super omne
nomen, ut in nomine lesu omne genu flectatur caelestium, terrestrium et
infernorum, et omnis lingua confiteatur quia Dominus lesus Christus in gloria
est Dei Patris».
Verba «Cum in forma Dei esset» significant «Cum sit in forma Dei»
(i. e. cum esset et adhuc maneat in forma Dei), nam participium ύπάρΧων
abstrahit a tempore ac designat permanentiam in esse. Verba «In forma
Dei» (forma, μορφή, nonnisi bis occurrit in N. T., hic scilicet et in Mare. 16.
12, ubi significat «effigiem» sub qua Christus apparuit post resurrectionem)
significant «in essentia divina» seu in eo quod est proprium ac intimum
Deo, ut constat tum ex communi philosophorum acceptione (Aristotelis,
Platonis, Philonis) tum ex ipso contextu seu ex oppositione ad «formam
servi». Verba «Non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo» a Patribus
latinis accipiuntur in sensu non indebitae usurpationis, ita ut sensus sit quod
Christus non putavit se indebite quidquam usurpare, sibi vindicando aequa­
litatem cum Deo, cum haberet ipsam formam Dei; a graecis vero Patribus
accipiuntur in sensu non tenacis ac cupidae retentionis, ita ut sensus sit quod
Christus, etsi esset Deus, tamen noluit tenaciter ac cupide retinere suam
aequalitatem cum Deo seu divinas suas praerogativas, sed e converso eas
92 Confer in tractatu De Deo Uno, in vol. 1, n. 492.
93 Praeter auctores supra relatos (in n. 60), confer:
Jouon, P., «Notes sur Phil. 2. 6-11», Recherches de science religieuse XXVIII
(1938) 223-233.
Rolla, A., «Il passo cristologico di Filipp. 2. 5-11», Scuola cattolica LXXX (1952)
127-134.
Schumacher, H., Christus in seiner Prâexistenz und Kenose (Roma 1921) II
211-239.

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

61

veluti abrenuntiavit, formam et habitum hominis assumens. Verba «Seme­
tipsum exinanivit» ( εαυτόν έκένωσεν ; a verbo
ζενούν : evacuare, expo­
liare) non significant Verbum se expoliasse praefata sua forma divina cu II
accepit formam hominis, sed tantum abrenuntiasse divinis praerogativis, sibi
debitis ex sua cum Deo aequalitate, pro quanto assumpsit formam et habitum
hominis, et in ipsis humiliationem, oboedientiam et mortem; hic sensus patet
ex ipso contextu, tum antecedenti («Cum in forma Dei esset et adhuc manet»),
tum subsequent!, nam huiusmodi expoliatio nihil aliud importat quam assum­
ptionem formae et habitus hominis cum suis humilibus ac dolorosis conse­
quentiis. Verba «Forma servi» significant essentiam hominis, ut patet ex
vi nominis et ex oppositione cum «Forma Dei».

67. Tertio, Christus dicitur Deus explicite-formaliter.
Act. 20. 28, Apostolus presbyteros ecclesiae ephesinae, sic alloquitur:
«Attendite vobis et universo gregi, in quo vos Spiritus sanctus posuit epis­
copos regere ecclesiam Dei, quam adcquisivit sanguine suo». Aliqui antiqui
ac praestantes codices ferunt «ecclesiam Domini», alii, ex quibus dependet
Vulgata, habent «ecclesiam Dei», quae est probabilior lectio iuxta plerosque
auctores et retinetur in pluribus criticis editionibus; ratio mutationis in
priori lectione explicaretur ex desiderio vitandi crudam allusionem ad san­
guinem Dei. Manifeste igitur et explicite in hac lectione Christus vocatur
Deus (si vero accipiatur altera lectio, Christus diceretur formaliter Dominus,
aequivalenter Deus, ut patet ex supra dictis de hoc titulo). Arbitrarie autem
aliqui critici acatholici (ut H. H. Wendt, B. Weiss et A. Harnack), ad vi­
tandam eam conclusionem de divinitate Christi, ultimo verbo «suo» praepo­
nunt vocem «filio» vel dicunt illud stare pro «unigenito» ita ut sensus sit:
«Quam acquisivit sanguine sui filii, vel unigeniti».
Row. 9. S: «Ex quibus [patribus] est Christus secundum carnem, qui
est super omnia Deus benedictus in saecula. Arnen». Christum vocari Deum
tam clarum est, ut nunquam in alio sensu in antiqua traditione textus invo­
catus aut discussus fuerit, ut patet ex controversiis cum Arianis, qui propterea hunc textum silentio texerunt. Ad eam tamen conclusionem vitandam,
critici acatholici arbitrarie introducunt punctum post «carnem» vel post
«omnia», ita ut ultima pars textus sit mera paulina doxologia non de ipso
Christo sed de Deo, et textus sonet: «Ex quibus est Christus secundum
carnem. Qui est super omnia Deus [comple: est Deus, vel Deus sit] bene­
dictus in saecula»; vel «Ex quibus est Christus secundum carnem, qui est
super omnia. Deus [est vel sit] benedictus in saecula». Priori autem punc­
tuation! obstat grammaticalis constructio, linguae graecae ignota; alteri vero
punctuation! obstat indoles tum linguae graecae, tum doxologiarum biblicarum (cf. Ephes. 1. 3; Mat. 23. 39; Marc. 11. 9; Luc. 1. 68), in quibus prae­
dicatum «benedictus» non postponitur sed praeponitur subiecto «Deus» (be­
nedictus Deus, non Deus benedictus). Ceterum, utrique punctuation! obstat
ipsum examen internum; nam ex toto contextu manifesta est Apostoli inten­
tio exaltandi dignitatem Christi, qui, quamvis sit ex patribus temporaliter
et secundum carnem, tamen est super omnia et est Deus benedictus in saecula.

62

DE DEO TRINO

Tit. 2. 13 sq* «Expectantes beatam spem et adventum gloriae magni
Dei et salvatoris nostri lesu Christi, qui dedit semetipsum pro nobis, ut nos
redimeret». Duo attributa «Deus» et «Salvator» non duas personas indicant
(Deum scilicet et Christum) sed ad eandem personam referuntur (Christum,
ut Deum et salvatorem). Id patet tum ex grammaticali indole graeci sermonis,
quia nempe uterque titulus sub eodem articulo refertur (τού θεού χαί σώτερος),
dum illorum distinctio peteret repetitum articulum; tum ex voce «magnus»,
quae frustranea esset si ageretur de Deo generice vel de Patre, principio totius
Trinitatis; tum ex modo loquendi et doctrina Apostoli, qui, quotiescumque
loquitur de adventu sive parousia, hanc intelligit de adventu Christi, et qui­
dem in ultimo iudicio (1 Cor. 1. 7 sq.; Phil. 1.6; 3. 20; 1 Tim. 4. 14; 2
Tim. 4. 1).

68. Doctrina ioannea de divinitate Christi, exposita in epistolis, Apo­
calypsi et evangelio, est dogmatice maximi momenti, cum praecipue ac diserte
ad hanc divinitatem ostendendam tendat, iuxta explicitam ipsius loannis de­
clarationem circa finem sui evangelii: «Haec autem scripta sunt, ut credatis
quia lesus est Christus Filius Dei et ut credentes vitam habeatis in nomine
eius» (Io. 20. 31). Apologetice vero est minoris momenti, tum ob manifes­
tatum huiusmodi finem tum ob seriorem aetatem in qua scripta loannis pro­
dierunt (probabilius a. 90-100; certe post, a 70); ob quas rationes critici
acatholici doctrinam loannis revocant ad ulteriorem evolutionem doctrinae
Christi per ipsos christianos.
Trinitarios textus dedimus supra (n. 58-60), in quibus nempe distinctio
et divinitas trium simul personarum exhibetur. Textus vero de sola Christi
divinitate disponi possunt sicut in doctrina paulina sequenti modo:
Primo, Christus dicitur Deus implicite, quatenus ad eum propria Dei
attributa referuntur, scilicet: Esse obiectum fidei (Io. 14. 1; 20. 31), ado­
rationis (Io. 14. 13 sq.; 16. 23 sq.), summi honoris (Io. 5. 23). Causa vitae
superaturalis, seu gratiae (Io. 1. 12, 16), remissionis peccatorum (Io. 8. 11),
eiusdemque potestatis aliis communicationis (Io. 20. 23), vitae aeternae (Io.
6, 52), ludicii vitae vel mortis (Apoc. 1. 18; 2. 28; 5-6). Infinita scientia
(Io. 1. 9, 14, 17 sq.; 3. 11; 14. 6: «Ego sum veritas»; Apoc. 2. 28). Uni­
versalis causalitas (Io. 1. 3; 5. 19). Aeternitas (Io. 1. 1: «In principio erat
Verbum»; 8. 58; 17. 5; 1 Io. 1. 1 et 5. 20: «Vita aeterna quae erat apud
Patrem... Hic est verus Deus et vita aeterna»). Tituli divini, «primus et novis­
simus, principium et finis» (Apoc. 1. 17; 2. 8; 22. 13; idem dicitur de Deo,
ibid. 1. 8; 21. 6), «rex regum et dominus dominantium» (Apoc. 17. 14; 19.
16), «Verbum Dei» ό λόγος τοϋ θεού; Apoc. 19. 13: «Et nomen eius
Verbum Dei»; prima vice hoc nomen occurrit in N. T., cum Apocalypsis sit
paulo anterior evangelio loannis).94
95 Quae omnia fere his verbis comprehen­
duntur: «Ego sum via et veritas et vita» (Io. 14. 6).
94 Cf. P. Schepens, «Demonstratio divinitatis Christi ex epistula ad Titum II. 13»,
Gregorianum (1926) 240-243.
95 De connexione et discrimine inter Logon loannis et Logon Neoplatonicorum
dictum est supra, n. 26.

I

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

63

Secundo, Christus dicitur Deus explicite-aequivalenter, quatenus habet
•originem divinam, seu est «de caelo» vel «desursum» (Io. 3. 13, 31; 6. 38,
51; 8. 23), «ex Deo» et «a Patre procedens» (Io. 8. 42; 16. 28; 17. 8); sedet
in eodem throno ac Deus (Apoc. 22. 1, 3: «Sedes Dei et Agni»); habet
eandem vitam, eamque aeternam, ac Pater (Io. 5. 26; 1 Io. 1. 1, 20); est in
Patre sicut Pater est in ipso (Io. 10. 38); qui videt eum, videt et Patrem
(Io. 14. 9); ipse est unum cum Patre (Io. 10. 30: «Ego et Pater unum
sumus»; cf. 10. 38; 14 9, 11; quae verba ipsi ludaei intellexerunt de divinita­
te, 10. 33: «Quia tu, homo cum sis, facis teipsum Deum»);96 dignus est «acci­
pere divinitatem» (Apoc. 5. 12); est «Dominus» (Apoc. 22. 20 sq.: «Veni,
Domine lesu. Gratia Domini nostri lesu Christi cum omnibus vobis. Amen»),
quod nomen est proprium Dei nomen, ut dictum est supra (n. 65).

69. Tertio, Christus dicitur Deus explicite-formaliter.
Io. 1. 1: «Deus erat Verbum». Hic divinitas Verbi asseritur, et quidem
cum peculiari emphasi, ponendo praedicatum «Deus» in principio proposi­
tionis.
Io. 1. 14, 18: «Et vidimus gloriam eius, gloriam quasi unigeniti [ώς
μονογενούς] a Patre... Deum nemo vidit unquam; unigenitus Filius, qui est
in sinu Patris, ipse enarravit». Appositio unigeniti (ulterius determinata per
verba «in sinu Patris») trahit clare ac necessario nomen filii ad sensum pro­
prie dictae generationis, ac ideo consubstantialitatis cum Patre, seu divinitatis.
Nec ideo particula «quasi» sonat diminutive pro similitudine (i. e. ac si esset),
sed potius confirmative pro realitate (i. e. sicut revera est), ut notant Patres
graeci. Nomen quidem «Filius Dei» est frequens in toto novo testamento,
sed in aliis textibus ex se solo non probat divinitatem, nisi adiungatur con­
textus, quia etiam puri homines nonnunquam vocantur filii Dei (cf. supra,
n. 52); proprius ad rem accedunt «Filius meus dilectus» in Synopticis et
«Filius proprius» in Rom. 8. 32 (cf. supra, n. 55, 64). Solus autem loannes
utitur voce «unigenitus» (Io. 1. 14, 18; 3. 16, 18; 1 Io. 4. 9), non tamen
in Apocalypsi, ubi semel tantum utitur nomine «Filius Dei» (2. 18), et prae­
terea nunquam Christum vocat Deum, quamvis pluries exhibeat Christum
vocantem Deum Patrem suum (1. 6; 2. 28; 3. 5, 21; 14. 1).
Io. 20. 28: «Respondit Thomas et dixit ei: Dominus meus et Deus meus
[ό κύριος μου χαί ό θεός μου]>. Notandum est quod Dominus et Deus non
ponuntur in vocativo sed in nominativo; unde hic habetur non aliqua advo­
catio, quam sequi deberet aliqua phrasis quaeque ceteroquin indicaret Christi
divinitatem, sed vera ac directa fidei professio in hanc divinitatem, facta a
96 Notandum est responsionem quam Christus ibidem, v. 34-36, affert illi ludaeorum
accusationi, provocando ad verba antiquae legis: «Ego dixi, dii estis», non esse retractativam vel diminutivam verae unitatis cum Patre et verae divinitatis, sed mere argumentativam ad hominem, ope argumenti a minori ad maius, ita ut sensus sit: Si Scriptura
vocat deos eos homines quibus Deus alloquebatur, quanto magis potest deus vocari ille
quem Pater sanctificavit et misit in mundum. Potuit Christus addere «quem Pater vere
genuit», sed noluit confirmare accusationem, sed tantum fallaciam argumenti ludaeorum
•ostendere

64

DE DEO TRINO

discipulo post resurrectionem, qualem nemo adhuc in evangelio eo explicito
ac directo modo Christo exhibuerat.97
1 Io. 5. 20: «Et scimus quoniam Filius Dei venit et dedit nobis sensum,
ut cognoscamus verum Deum et simus in vero Filio eius. Hic est verus Deus·.
et vita aeterna». Nomen Deus in ultimo inciso refertur non ad Patrem, sed
ad Filium eius, tum quia pronomen «hic» grammaticaliter refertur ad sub­
iectum immediate praecedens, tum quia loannes intendit exaltare dignitatem
Filii, tum quia superfluum esset de Patre, iam inducto ut «vero Deo», iterum
ac emphatice affirmare quod est verus Deus, tum quia Pater nunquam a
loanne vocatur vita aeterna, Christus vero non semel (1 Io. 1. 2; 5. 11-13).98

70. Obiectiones autem quae contra divinitatem Filii peti solent ex qui­
busdam textibus, ut Io. 14. 28 («Pater maior me est»); 14. 31 («Sicut man­
datum dedit mihi Pater, sic facio»); Mare. 10. 18 («Quid me dicis bonum?
Nemo bonus nisi Deus»); 13. 32 («De die autem illo vel hora [ultimi indicii]
nemo scit, neque angeli in caelo neque Filius, nisi Pater»), pertinent potius
ad tractatum De Verbo Incarnato, cum huiusmodi obiecta attributa respiciant
humanam Christi naturam nec nisi per communicationem idiomatum possint
praedicari de natura divina concrete accepta, prout nempe nomen concretum
supponit pro hypostasi, ut ibidem explicatur.99

71. 4. Textus de Spiritu S.
Persona Spiritus S., vix adumbrata in A. T. (cf. supra, n. 50, 53), in
pleniori et explicita luce ponitur in N. T., quamvis non ita perspicue ut
persona Filii, quod attinet saltem personalem ipsam distinctionem Spiritus
S. a Filio et praecipue a Patre. Nam Spiritus S., potiusquam in sua persona,
consideratur praecipue ac frequentius in sua actione et influxu in vitam et
activitatem Ecclesiae, quae quidem actio, cum sit divina et ad extra, potest
attribui ipsi Deo in communi, ita ut non necessario suggerat Spiritum S. esse
personam distinctam ab aliis duabus personis. Quo sensu Gregorius Nazianzenus fatetur novum testamentum «Spiritus divinitatem [nonnisi] suboscure
quodammodo indicasse»." Dum igitur in exponenda superius dignitate Filii,
praecipuum ac difficilius negotium fuit ostendere eius divinitatem potiusquam
eius personalem distinctionem a Patre, hic e converso praecipuum ac diffici­
lius negotium erit ostendere personalem distinctionem Spiritus S. a duabus
97 Cf. M.-J. Lagrange, Evangile selon Saint lean (éd. 8, Paris 1947) 518.
98 Quidam, ut F.-M. Braun (in Bible de Jerusalem), supprimunt vocem «Deus» et
legunt: «Sumus in Vero [dans le Veritable=in ipsa concreta veritate=in Deo vero], in
Filio eius lesu Christo. Hic est illud Verum [i. e. Deum verum] et vita aeterna». In qua
lectione divinitas Christi non formaliter sed tantum aequivalenter significaretur.
"Quoad modum quo olim Ariani obiciebant contra divinitatem Christi et Patres
illis respondebant, confer Arnou. op. cit. (supra, in n. 53) 27-29.
Orat. 31. 26: «Vetus Testamentum Patrem aperte praedicabat, Filium obscurius;
Novum autem nobis Filium perspicue ostendit, et Spiritus divinitatem suboscure quodam­
modo indicavit. Nunc vero Spiritus nobiscum versatur, seseque nobis apertius declarat.
Neque enim tutum erat, Patris divinitate nondum confessa, Filium aperte praedicari nec,
Filii divinitate nondum admissa, Spiritum Sanctum, veluti graviorem quandam, si ita loqui
fas est, sarcinam nobis ingeri» (MG 36. 102).

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

65

aliis personis, et praesertim a Patre vel a communi Deitate, potiusquam eius
divinitatem, quae facile ex ipsis textibus eruitur. Quod si antiquitus ab
haeresi Subordinatiana (Arianisrno et Macedonianismo) impugnata fuerit sola
divinitas Spiritus S. et haec a Patribus praecipue defensa fuerit, id debetur
causis contingentibus, scilicet fini exaggerati monotheismi ex parte haereti­
corum et correlativo fini apologetico ex parte Patrum, potiusquam intrinsecae
cuidam difficultati, provenienti ex ipsis libris sacrarum Scripturarum, ut pa­
tet ex textibus quos infra in duo capita distribuemus, circa personalem scilicet
distinctionem Spiritus S. et circa eius divinitatem.
Interim breviter adnotare iuvabit quomodo in praefatis libris revelatio
de Spiritu S. procedit et expanditur. Evangelia synoptica pauca proferunt de
Spiritu S., cum directe de ipso Christo eiusque vita ac ministerio occupentur;
nihilominus sufficienter dogma proponunt tum in textibus trini tar iis (de con­
ceptione Christi, de baptismo Christi, de formula Baptismi) tum etiam in uno
vel altero particulari textu de ipso Spiritu S., ut Mat. 10. 20; 12. 31 sq.
(Marc, et Luc. in loc. parall.). Liber autem Actuum Apostolorum abundantis­
sime agit de Spiritu S., ita ut ab exegetis non immerito vocetur «evangelium
Spiritus S.», cuius iugem influxum in vitam et progressum Ecclesiae ostendit;
sub hac tamen ipsa ratione, non perspicue prodit personalem distinctionem
Spiritus S. a ceteris duabus personis divinis, quamvis non careat uno vel alio
loco in quo ipsa sufficienter manifestatur, ut 1. 4 sq.; 2. 32 sq.; 19. 2 sq.
Idem fere dicendum est de epistolis paulinis, quarum plures loci accipi pos­
sunt de Spiritu S. impersonaliter, ut est commune attributum Deitatis ope­
rantis in Ecclesia, si excipiantur tum unus vel alius particularis textus de
Spiritu S., ut 1 Cor. 10 sq., tum ac praecipue plures trinitarii textus supra
relati (n. 55-60), qui distinctionem trium personarum manifeste produnt.
Tandem evangelium loannis praebet praecipuum locum ad statuendam perso­
nalem distinctionem Spiritus S. ab aliis duabus personis, agens de processione
et missione Spiritus S. tum a Patre tum a Filio (c. 14, 15 et 16), in quo
quidem habetur etiam insignis ac praecipuus textus stricte trinitarius, cui
consonat etiam duplex apocalypticus locus eiusdem auctoris (cf. supra,
n. 58 sq.).

72. A. Distinctio Spiritus S. a Patre et Filio.
Primo, non sufficienter ostenditur ex illis locis in quibus, absque
ulteriori determinatione, Spiritus inducitur agens et influens in vita et mi­
nisterio Christi vel in vita Ecclesiae. Nam hi possunt intelligi etiam imper­
sonaliter de actione divina, vel de Deitate in communi, nec nisi probata iam
ex aliis textibus existentia distinctae personae, ad hanc iure ac verisimilius
referuntur, ob analogiam rei, identitatem nominis et unitatem totius doctrinae
neotestamentariae. Tales textus sunt v. g. ex synopticis·. Christus concipitur
de Spiritu S. (Mat. 1. 18, 20); lesus a Spiritu ducitur in desertum (Mat. 4. 1)
et reducitur in Galilaeam (Luc. 4. 14); lesus exultât in Spiritu S. (Luc. 10.
21); Spiritus S. est praesens in Simeone (Luc. 2. 26); David in Spiritu vocat
lesum Dominum (Mat. 22. 43). Ex Actibus Ap.: homines baptizantur Spiritu
S. (1. 5); apostoli accipiunt virtutem supervenientis Spiritus S. (1. 8); in die
Pentecostes repleti sunt Spiritu S. qui dabat illis eloqui variis linguis (2. 4);
3

66

DE DEO TRINO

Spiritus S. effunditur super omnes credentes (2. 16 sq.; 10. 44, 47; 11. 15);
Petrus et alii loquuntur repleti Spiritu S. (4. 8, 31); fideles quibus manus
imponebantur accipiebant Spiritum S. (8. 15-18); Paulus conversus impletur
Spiritu S. (9. 17). Ex epistolis paulinis: Deus dat et effundit in nobis Spiri­
tum S. qui in nobis est (1 Cor. 6. 19; Rom. 5. 5; Gal. 3. 5; Ephes. 1. 17;
Phil. 1. 19; 1 Thess. 4. 8; Tit. 3. 6). Ex Evangelio loannis: homo regeneratur
ex aqua et Spiritu S. (3. 5); Spiritus non datur ad mensuram (3. 34).

73. Expenduntur aliqui textus ex hac classi, qui quibusdam theologis
videntur sufficienter probativi.
Mat. 1. 18, 20, conceptio Christi tribuitur Spiritui S.: «Inventa est in
utero habens de Spiritu Sancto... Quod enim in ea natum est de Spiritu
Sancto est». Hic fit quidem distinctio inter Christum et Spiritum S., sed
nihil ostendit Spiritum S. esse personam distinctam a Patre nec stare pro
mera virtute divina, imo contrarium potius ostendit parallelus textus Luc. 1.
35: «Superveniet in te et virtus Altissimi obumbrabit tibi», eo vel magis quod
Spiritus S. graece ponitur absque articulo in utroque loco (cf. supra, n. 55).
Ceterum, sub luce aliorum trinitariorum textuum N. T. uterque locus Mat. et
Luc. iure intelligi potest de attributione conceptionis Christi ipsi personae
Spiritus S., quemadmodum intelligi solet in symbolis Ecclesiae.
Io. 3. 5-8, regeneratio baptismalis tribuitur Spiritui S.: «Nisi quis renatus
fuerit ex aqua et Spiritu sancto [adiectivum «sancto» deest in graeca lectio­
ne], non potest introire in regnum Dei. Quod natum est ex carne, caro est,
et quod natum est ex spiritu, spiritus est. Non mireris quia dixi tibi: oportet
vos nasci denuo. Spiritus ubi vult spirat; et vocem eius audis, sed nescis
unde veniat aut quo vadat; sic est omnis qui natus est ex Spiritu». In priori
parte huius textus nihil indicat Spiritum accipi ut personam, sed Baptismum
esse ex aqua et spiritu potius significare videtur ipsum resultare ex elemento
corporali et elemento spirituali. In altera quidem parte suggeritur Spiritum
esse personam, cum ei tribuatur actio spirantis ac loquentis, sed nihil probat
ipsum esse distinctam personam nec accipi generaliter pro Deo operante.
Ceterum, trinitarius sensus huic textui accedit ex parallelo textu paulino, Tit.
3. 5 sq., de quo supra (n. 57), et ex Act. 19. 2 sq., de quo infra (n. 74).
Io. 2. 34: «Quem enim misit Deus verba Dei loquitur; non enim ad
mensuram dat (Deus) Spiritum». Vox «Deus» probabiliter deest in textu
graeco, cum omittatur in pluribus codicibus, retineatur vero ab aliquibus.
Quidquid sit de vocis authentia, aliqui exegetae dicunt nihilominus eam vo­
cem subintelligi, seu de facto Deum esse subiectum propositionis «Non ad
mensuram dat»; alii vero dicunt huius subiectum esse Christum. In utroque
casu sensus lectionis clarus non est, nec aliunde apparet quomodo inde ostendi
possit personalis distinctio Spiritus S.
Etiam quando clare significatur distinctio Spiritus S. a Filio, non inde
necessario infertur eius distinctio a Patre vel a communi supposito Deitatis.
Et pariter, cum plus minusve clare significatur personalis indoles Spiritus S.,
puta cum inducitur ut subiectum agens, non necessario significatur personalis
eius distinctio a duabus aliis personis, et signanter a Patre aut a communi

DE EXISTENT! A MYSTERII TRINITATIS

67

supposito Deitatis; ita, cum dicitur Spiritus S. habitare in nobis (Rom. 8. 9,
11; 1 Cor. 3. 16; sicut etiam dicitur Christus habitare in nobis, Rom. 8. 10),
movere nos et esse principium sanctificationis nostrae (Rom. 8. 10 sq.), pos­
tulare pro nobis gemitibus inenarrabilibus (Rom. 8. 26), scrutari corda nostra
(Rom. 8. 27); item cum inducitur Spiritus S. peculiariter ac directe agens in
exteriorem gubernationem Ecclesiae, seu alloquens Philippum in via ad Ga­
zam (Act. 8. 29), Petrum ut suscipiat Cornelium (Act. 10. 19 sq.; 11. 12),
Paulum cui praedicit futuras passiones (Act. 20. 22 sq.), doctores antiochenos ut eligant Paulum et Barnabam (Act. 13. 2), ipsos Paulum et Barnabam
ne eant in Bythyniam (Act. 16. 6 sq.); vel influens in Cone. Hierosolymi­
tanum (Act. 15. 28: «Visum est Spiritui sancto et nobis») et «ponens episco­
pos regere Ecclesiam Dei» (Act. 20. 28).
Non tamen negatur in multis ex his aliisque supradictis locis agi revera
de distincta persona Spiritus S.; sed hoc non ex ipsis solis textibus, secundum
se et singillatim sumptis, colligi potest, sed ex contextu sive ex parallelism©
cum aliis, in quibus id probabiliter vel certe continetur, seu ex unitate doc­
trinae unius vel omnium hagiographorum.

74. Secundo, distinctio Spiritus S. a Patre et Filio sufficienter, seu
satis probabiliter, ostenditur generaliter tum ex ipso emphatic© nomine
Spiritus («Spiritus — Spiritus Sanctus — Spiritus Dei — Spiritus Pa­
tris — Spiritus Christi»),"1'"1 nam, nisi Spiritus S. esset quaedam distincta
persona, non convenienter intelligeretur quare tam emphatice ac frequenter
sub hoc peculiari ac distincto nomine indicetur, potiusquam sub communi
nomine Dei vel virtutis divinae vel Patris ipsius; tum ex possessiva appella­
tione «Spiritus Dei — Spiritus Patris — Spiritus Filii — Spiritus Christi —
Spiritus lesu — Spiritus Domini» (Mat. 12. 28; 10. 20; Gal. 4. 6; Rom.
8. 9; Act. 16. 7; 5. 9), quae distinctionem connaturaliter suggerit.
Praeterea, ad rem faciunt sequentes particulares textus·.
Mat. 10. 20 (cf. Mare. 13. 11; Luc. 12. 12): «Non enim vos estis qui
loquimini, sed Spiritus Patris vestri qui loquitur in vobis». Actio designat
personam; possessivum «Patris» suggerit distinctionem. Textus plenam vim
accipit ex parallelis textibus Act. 1. 8 et Io. 14. 26, de promissione Spiritus
S., et Act. 2. 1-4 de eius adventu.
Mat. 12. 31 sq. (cf. Mare. 3. 28 sq’; Luc. 12. 10): «Omne peccatum et
blasphemia remittetur hominibus; spiritus autem blasphemia non remittetur.
Et, quicumque dixerit verbum contra Filium hominis, remittetur ei; qui*

"(’«') Hoc nomen «Spiritus Sanctus» frequentissime occurrit in Actibus Ap., saepius
sine ullo articulo (18 vicibus) vel cum duplici articulo (τό -νεύμα τό άγιον; 18 vicibus),
rarius cum uno articulo (τό άγιον πνεύμα; 6 vicibus); quandoque occurrit tantum
«Spiritus» (8 vicibus), cui ter additur possessivum «Domini» vel «lesu». In sola Apo­
calypsi nomen «Spiritus Sanctus» deest; sermo tantum est de «Spiritu» et de «Spi­
ritibus».
Quamvis completior illa formula, ferens unum vel duplicem articulum, sonet magis
determinate ac specialiter, ac ideo facilius suggerat distinctam personalitatem, tamen de
facto nulla formula habet exclusivam significationem et omnes indifferenter adhibentur.

68

DE DEO TRINO

autem dixerit contra Spiritum sanctum, non remittetur ei, neque in hoc
saeculo, neque in futuro». Actio, seu virtus Spiritus S., per quam Christus
in contextu dicit se eicere daemonia, necnon oppositio cum Beelzebub qui
■est persona quaedam, ostendit divinam personam; oppositio inter peccatum
contra Filium hominis et peccatum contra Spiritum S. manifestat horum duo­
rum distinctionem; distinctio vero Spiritus S. a Patre vel attributo divino
non est sufficienter clara, sed tamen suadetur ex aliis textibus, seu tum ex
eo quod, cum Christus loquitur de Patre, in se aut per se aliquid agente,
numquam eum vocat Spiritum,1 tum ex eo quod, iuxta eundem Lucam (Act.
19. 2 sq., de quo infra), Spiritus S. proponitur ut necessarium obiectum
specialis doctrinae ex parte christianorum.
Act. 19. 2 sq.: «Dixitque [Paulus] ad eos: Si Spiritum sanctum acce­
pistis credentes? At illi dixerunt ad eum: Sed neque si Spiritus sanctus est
audivimus. Ille vero ait: In quo ergo baptizari estis?». Quidquid sit de prae­
ciso sensu huius textus, certe ibi significatur necessaria cognitio Spiritus S.,
tanquam alicuius determinatae personae, cuius distinctio a ceteris personis
suggeritur per allusionem ab Baptismum in nomine P. et F. et Sp. S.12
1 Cor. 2. 10 sq.: «Nobis autem revelavit Deus per Spiritum suum. Spi­
ritus enim omnia scrutatur, etiam profunda Dei. Quis enim hominum scit
quae sunt hominis, nisi spiritus hominis, qui in ipso est? Ita et quae Dei sunt
nemo cognoscit, nisi Spiritus Dei». Primo aspectu, hic textus videtur Spiritum
Dei accipere impersonaliter pro attributo intellectus sive conscientiae divinae,
ratione comparationis et assimilationis cum «spiritu hominis» seu conscientia
hominis. Attamen, personalis Spiritus indoles eiusque distinctio, sive a Deo
Patre sive a Christo ea verba proferente, suadet tum peculiaris illius activitas
(«revelavit», «scrutatur»), tum parallelismus cum his quae de scientia ipsius
Filii dicuntur in Mat. 11. 27: «Nemo novit Filium, nisi Pater; nque Patrem
quis novit nisi Filius et cui voluerit Filius revelare». Unde adducta compa­
ratio inter Spiritum Dei et spiritum hominis non fit sub ratione naturae
utriusque, sed sub sola ratione perfectae cognitionis eorum quae sunt intima
Dei vel hominis.
Io. 7. 37-39: «Si quis sitit, veniat ad me et bibat. Qui credit in me, sicut
dicit Scriptura, flumina de ventre eius fluent aquae vivae. Hoc autem dixit
de Spiritu, quem accepturi erant credentes in eum: nondum enim erat Spiri­
tus datus, quia lesus nondum erat glorificatus». Altera pars huius textus est
parallela cum Io. 14. 16 de promissione Spiritus S., de qua infra, et ab illis
explicitis textibus accipit plenum sensum distinctae personae Spiritus S.
Quoad priorem partem, duplex ab exegetis affertur probabilis lectio. Una
1 In Io. 4. 24 Pater quidem sive Deus dicitur esse Spiritus («Spiritus est Deus»),
sed haec vox ibi non assumitur ut nomen sed tantum ut merum praedicatum, quo signi­
ficatur spiritualis Dei natura. Idem fere contingit in 2 Cor. 3. 17 ubi Christus dicitur
csse Spiritus, cum hoc tamen discrimine quod, cum Spiritus hic graece ferat articulum,
per hoc praedicatum non significatur spiritualitas divinae naturae Christi, sed spiritualis
indoles novi testamenti, seu spiritus qui opponitur litterae, et huiusmodi Spiritus praedi­
catur de Christo, ita ut sicut Moyses est Lex, ita Christus sit Spiritus.
2 De hoc textu confer J. Coppens, L’imposition des mains et les rites connexes dans
le Nouveau Testament et dans l’Eglise ancienne (Wettcren 1925) 212-219, 241-243.

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

69

nempe, quae servat punctum post vocem «bibat», sicut in Vulgata, et ita
nihil peculiariter habetur quoad rem nostram, quoniam significatur aquas
vivas fluere de ventre non Christi sed credentis. Altera vero lectio punctum
transfert post vovem «in me», et ita significat aquas fluere de ventre ipsius
Christi, atque indicat ipsam processionem Spiritus S. a Christo, sicut in
Apoc. 22. 1; ex quo altero textu completur etiam trinitarius sensus istius,
quod attinet personalem distinctionem Spiritus S. etiam a Patre. Haec autem
altera lectio probabilior est, tum ob verba «Hoc autem dixit de Spiritu...»,
tum ob allusionem ad Scripturam A. T., quae Messiam praenuntiat ut fontem
aquae vivae (Zach. 12. 10; 13. 1; Is. 48. 21; cf. 1 Cor. 10. 4), tum ob
parallelismum cum praefato textu Apoc. 22. 1.

75. Tertio, distinctio Spiritus S. a Patre et Filio certe et explicite
proponitur in pluribus ex praecipuis textibus trinitariis supra relatis (n. 5558), in iis nempe qui agunt de theophania in baptismo Christi, de formula
baptismali, de doxologia paulina et de promissione Spiritus S. apud loannem
(ceteri enim textus, in se tantum spectati, nonnisi probabilitatem afferunt et
quoad certitudinem indigent per alios compleri). In illis enim Spiritus S. po­
nitur in eadem dignitatis linea cum ceteris duabus personis, eis iuxtaponitur
et connumeratur, eis opponitur tanquam procedens a Patre et missus tum a
Patre tum a Filio, tanquam alius Paraclitus. Ceterum, ut supra notatum est
(n. 73), per hos textus illustratur ac completur trinitarius sensus ceterorum,
tum probabilium tum etiam insufficientium locorum, ob connaturalem nempe
parallelismum et unitatem doctrinae, tam totius Scripturae quam ac praecipue
eiusdem auctoris inspirati; contingit enim huiusmodi explicitos textus occur­
rere praecipue in triplici principali fonte doctrinae revelatae, scilicet in evangeliis synopticis, quae vehunt ipsum primum testimonium Christi (theopha­
nia in baptismo Christi et formula baptismalis), in epistolis paulinis, quae
reflectunt fidem primorum christianorum (doxologia paulina), et in evangelio
loannis, quod confirmat ac determinat utriusque testimonium (promissio
Spiritus S.).

76. B. Divinitas autem Spiritus S., ut notatum est supra (n. 71), non
exigit difficile negotium nec indiget prolixa demonstratione.
Primo enim, Spiritus S. dicitur Deus implicite, quatenus ad eum refe­
runtur propria Dei attributa et operationes, scilicet: plenitudo scientiae (Io.
14. 17, 26; 15. 26; 16. 13; 1 Cor. 2. 10 sq.), inspiratio prophetarum (2
Petr. 1. 21), praedictio futurorum (Act. 20. 23), collatio doni linguarum
(Act. 2. 4), opus Incarnationis (Mat. 1. 20; Luc. 1. 35), remissio peccatorum
in Baptismo et Poenitentia (Act. 19. 2 sq.; Io. 3. 5; Tit. 3. 5 sq.; Io. 20.
22 sq.), infusio gratiae sanctificantis et vita in hac gratia (Rom. 1. 4; 5. 5;
Gal. 4. 6; 6. 7 sq.; Ephes. 4. 2-4, 30), distributio variorum charismatum
supernaturalium (1 Cor. 12. 8 sqq.).
Secundo, Spiritus S. dicitur Deus explicite-aequivalenter, tum in supradictis formulis trinitariis (n. 55-60), in quibus Spiritus S. numeratur in eadem
dignitatis linea cum Patre et Filio, tum in sequentibus particularibus textibus:
Act. 28. 25 sq., refert, tanquam dicta a Spiritu S., verba Dei apud Isaiam

70

DE DEO TRINO

(6. 9 sq.); iuxta 1 Cor. 2. 10 sq., Spiritus S. se habet ad Deum ut aliquid
intrinsecum, sicut spiritus hominis se habet ad Tiominem (cf. supra, n. 74);
in Mat. 12. 31 sq. Christus ait blasphemiam contra Spiritum S. esse graviorem
quam contra ipsum Filium hominis (cf. supra, n. 74).
Tertio, semel et iterum Spiritus S. dicitur Deus explicite-formaliter. Act.
5. 39: «Anania, cur Satanas tentavit cor tuum mentiri te Spiritui Sancto?...
Non es mentitus hominibus, sed Deo». 1 Cor. 3. 16: «Nescitis, quia templum
Dei estis, et Spiritus Dei habitat in vobis»; 1 Cor. 6. 19 sq.: «An nescitis,
quoniam membra vestra templum sunt Spiritus Sancti, qui in vobis est, quem
habetis a Deo... Glorificate et portate Deum in corpore vestro».

77. Obiectiones autem, quae fieri solent contra existentiam Spiritus
S. tanquam divinae ac distinctae personae, nequeunt inficere praefata argu­
menta, cum deducantur ex ambiguitate sive largiori acceptione, quam patitur
ipsa vox «spiritus» in usu Scripturae.
Non raro enim, praecipue apud S. Paulum, spiritus accipitur pro virtute
divina, vel potius pro eius effectu, ut cum dicitur nobis dari et effundi (2
Tim. 1. 7; Rom. 8. 15), nos implere (Ephes. 5. 18), in nobis fructus produ­
cere (Gal. 5. 22) vel extingui (1 Thess. 5. 19). Attamen, in his manifeste
habetur merus usus metaphorae, transferentis ad effectum nomen causae, eo
vel magis quod in praefatis effectibus manifestatur indoles causae, seu per­
sonae Spiritus S.
Praecipue autem plures critici acatholici obiciunt locos paulinos in qui­
bus videtur Spiritus S. identificari cum ipso Christo, eo quod eadem prorsus,
quae attribuuntur Spiritui S. attribuuntur et Christo: ita indifferenter dicitur
homo iustificari et sanctificari in Spiritu S. (1 Cor. 6. 11; Rom. 15. 16) et
in Christo (Gal. 2. 17; 1 Cor. 1. 2), signari in Spiritu S. (Ephes. 4. 30) et in
Christo (Ephes. 1. 13), circumcidi in Spiritu S. (Rom. 2. 29) et in Christo
(Coi. 2. 11); praeterea, unus vel alter textus identificationem Spiritus S. cum
Christo directe significare videtur, ut 1 Cor. 6. 17: «Qui autem adhaeret
Domino [i. e. Christo], unus spiritus est» et 2 Cor. 3. 17: «Dominus
[Christus] autem spiritus est».
Attamen, attributio eorumdem effectuum tum Spiritui S. tum Christo
non probat identitatem personarum sed tantum unitatem operationis; prop­
terea, in eodem loco, 1 Cor. 6. 11, utraque causa ut distincta iuxtaponitur:
«Sed abluti estis, sed sanctificati estis, sed iustificati estis in nomine Domini
nostri lesu Christi et in Spiritu Dei nostri». Ut patet ex ipso contextu, sensus
obiecti loci 1 Cor. 6. 17 est quod, sicut qui adhaeret meretrici fit una caro
cum illa, ita qui adhaeret Christo fit unus spiritus cum ipso, veluti incorpo­
ratus eius mystico sive spirituali corpori. In altero vero obiecto loco 2 Cor.
3. 17, spiritus non est nomen, sed merum praedicatum quo significatur Chris­
tum esse ipsum spiritum, prout spiritus opponitur litterae, sive spiritualem
vim et indolem quae characterizat novam oeconomiam, per oppositionem ad
veterem.3
3Cf. Prat, op. cit. (supra, in n. 53) 522-527, ubi exponitur tum intrinseca huius
textus difficultas tum varietas interpretationum inde a tempore Patrum; quarum antiquior

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

71

ASSERTIO 3. Mysterium Trinitatis continetur in explicita fide
Traditionis, tum postnicaenae tum etiam antenicaenae.4
PROBATUR.
78. Critici rationalistae, ex suo praeiudicio de naturali origine dogmatis
Trinitatis, non solum illud conantur vario modo deducere per quandam evo­
lutionem ex paganis mythologiis vel philosophiis (cf. supra, n. 18, 25-28),
sed praeterea, ut huiusmodi evolutionis progressum rationabilem demonstrent,
ita illum retardant, ut dicant determinatam doctrinam Trinitatis nec in Scrip­
tura contineri (cf. supra, n. 30) nec etiam in priori antenicaena traditione
essentialiter adhuc exhiberi. Patres scilicet trium priorum saeculorum, ante­
quam a Cone. Nicaeno a. 325 Subordinatianismus arianus damnaretur, eandem
subordinatianam doctrinam communiter professi sunt, ita ut, quamvis loque­
rentur de divina quadam Trinitate, tamen trium personarum consubstantiali­
tatem, sive plenam ac veram divinitatem, nondum admiserint, hanc soli Patri,
minorem vero Filio et Spiritui S. dignitatem, concedentes? In quo sensu iam
ipsi Ariani antiquiorem traditionem interpretabantur, ut suae haeresi fulci­
mentum afferrent. Huiusmodi tum rationalisticae tum haereticae interpreta­
tioni de sensu antiquae Traditionis aliquatenus accesserunt aliqui recentiores
catholici, praecipue inter cultores historiae dogmatum vel theologos positivos
post Petavium, admittentes plures Patres saec. 2-3, praesertim inter apologetas et priores alexandrines, infectos fuisse vero Subordinatianismo, quamvis
inde communis ipsa Traditionis fides nullatenus inquinaretur.6

1

ac celebrior est ea quae textum explicat de ipsa divinitate Spiritus S., accipiens Spiritum
S. ut personam et ut subiectum phraseos («Spiritus est Dominus»). De eadem re iam
erudite egerat U. Holzmeister, 2 Cor. 3. 17: Dominus autem Spiritus est, Innsbruck 1908.
4 Praeter peculiarem bibliographiam ad singulos Patres, infra referendam, circa totum
hoc argumentum confer:
Ales, A. d' De Deo Trino (Paris 1934) 49-100.
Arnou, R., De Deo Trino (Romae 1938) 78-129.
Galtier, P., De SS. Trinitate in se et in nobis (Paris 1933) 45-119.
5 Ita praecipue liberales cultores historiae dogmatum, ut Harnack, Seeberg et Loofs.
6 Ita Petavius, De Trinitate, 1. 1; qui tamen in ipsa praefatione, eidem operi sub­
inde apposita, severitatem sui iudicii non leviter temperavit (cf. P. Galtier, «Petau et la
préface de son De Trinitate», Recherches de science religieuse XXI [1931] 462-476). Pa­
riter, inter auctores generalis historiae dogmatum vel patrologiae, Schwane, Bardenhewer,
Tixeront (qui tamen in ultimis editionibus iudicium temperavit), De Groot, Cayré, Altaner, Quasten; inter auctores monographiarum, Newman scribens de Arianis, Duchesne de
Patribus antenicaenis, Feder et Rivière de lustino, Freppel de Tertulliano, Clemente
Alexandrino et Origene, Stier de Tertulliano, Lebreton de historia dogmatis Trinitatis
apud Patres apostolicos et apologetas saec. 2 (moderate tamen loquitur), Monceau de
historia litteraria Africae christianae, Puech de apologetis graecis, D’Alès de Tertulliano,
Hippolyto et Novatiano. Inter theologos, indolis praesertim positivae, consentiunt, mitius
ac limitate, Richard («Fils de Dieu», Diet, théol. cath., col. 2418-2443), Bardy («Trinité»,
ibid., col. 1616-1645), Arnou et DAles in suis tractatibus De Trinitate (cf. etiam eundem
D’Alès in Etudes [1907] 115-117, ubi respondet imputationi rationalism!, sibi illatae
a Murillo).
Contra quos, pro illorum priorum Patrum orthodoxia, egerunt, inter eruditos, Bull
(contra Petavium), Bossuet (contra Protestantes), Maran (disserens de lustino et aliis

DE DEO TRINO

79. Huiusmodi autem non solum extrema rationalistarum opinatio, sed'
etiam mitigata catholicorum eruditorum sententia, nequit tam dogmatice
quam critice sustineri, saltem cum tanta asseverantia ac generalitate qua pro­
ferri solet, quamvis concedendum sit aliquos ex praefatis Patribus, sive ob
defectum aptarum formularum, quibus hoc fidei dogma exprimeretur et a
quibusdam erroribus defenderetur, sive etiam sub influxu externarum philo­
sophiarum vel idearum, quaedam minus recte protulisse, quae in compara­
tione posterioris determinationis huius dogmatis, et a fortiori expolitarum
formularum modernioris theologiae, speciem cuiusdam ambigui Subordinatianismi prae se ferre videantur.
Ad quod demonstrandum non est necesse recurrere ad argumentum
praescriptionis, quod ceteroquin, sicut in aliis dogmatibus demonstrandis,,
legitimum ac validissimum esset (nam non est verisimile, imo moraliter im­
possibile apparet, Ecclesiam, veluti ex abrupto et absque connexione cum
praecedenti ac communi traditione, decisive transisse ad definiendum huius­
modi dogma), sed sufficit ipsos textus afferre, quos ipsi Patres postnicaeni
in sua controversia cum Subordinatianis indigitarunt, ut anteriores Patres a
calumnia eiusdem erroris defenderent. Ad quod generaliter et absque scrupulo
observat Athanasius, praecipuus defensor orthodoxiae in ea controversia:
«Nos quidem hanc sententiam a Patribus ad Patres transisse demonstramus...
Nam fides quam Synodus [Nicaena] scripto confessa est, ipsa vere est catho­
licae Ecclesiae» (De decretis Nicaenae synodi 27, MG 25. 466 sq.); et Au­
gustinus: «Omnes quos legere potui, qui ante me scripserunt de Trinitate,
quae Deus est, divinorum Librorum veterum et novorum catholici tractatores,
hoc intenderunt secundum Scripturas docere, quod Pater et Filius et Spiritus
sanctus, unius eiusdemque substantiae inseparabili aequalitate divinam insi­
nuent unitatem; ideoque non sint tres dii, sed unus Deus» (De Trin., 1. ly
c. 4, ML 42. 824).
80.

Traditio antenicaena (a fine saec. 1 ad a. 325).7

Sensus Traditionis in hac periodo manifestatur tum in ipsa
praxi, praecipue liturgica, tum in symbolis sive fidei professionibus,,
tum in doctrina, tam Magisterii quam ecclesiasticorum scriptorum.
1. Praxis liturgica (Lex orandi) comprehendit praecipue liturgiam baptismalem et doxologias.
Baptismus, abstrahendo a tempore ipso apostolico, constanter
collatus est in nomine P. et F. et Sp. S. In Didache (probabiliter
Patribus; cf. in MG 6. 23 sqq.), Baltus (in defensione Patrum qui Platonismi accusantur),
Prat (de Origene); inter theologos indolis positivae, praesertim Franzelin et Galtier (in
suis tractatibus De Trinitate), quibus consentiunt theologi systematic! communissime.
7 Duchesne, L., Les témoins antenicéens du dogme de la Trinité, Amiens 1883.
Lebreton, J., «Le désaccord de la foi populaire et de la théologie savante dans
l’Eglise chrétienne du IIIe siècle», Revue d’histoire ecclésiastique XIX (1923) 481-506;
XX (1924) 5-97.—Histoire du dogme de la Trinité, II: De Saint Clément à Saint Irénée,
Paris 1928.
Orbe, A., Hacia la primera teologia de la procesiôn dei Verbo, 2 voll., Romae 1958..

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

73

circa initium saec. 2)8 7. 1. 3, legitur: «Baptizate in nomine Patris
et Filii et Spiritus Sancti» (Funk 1. 16). Idem, testantur saec. 2
lustinus (Apol. I. 61) et Irenaeus (Adv. haer. 3. 17. 1), saec. 3
Tertullianus (Adv. Praxean 26. 9; De Bapt. 13; De praescript.
haer. 20. 3; De corona 3), Origenes (In Io. 6. 17; De prine. 1.3.2)
et Traditio Apostolica 21.910
11Imo, iuxta Traditionem ApostolicamP
Baptismus conferebatur ad modum cuiusdam professionis fidei in
tres personas Trinitatis, a baptizando sub forma trinae responsionis
emissae, dum minister ter eum baptizabat, ita nempe ut minister
interrogaret baptizandum, utrum crederet in Deum Patrem omni­
potentem, et, eo respondente «Credo», illum baptizaret prima vice,
et similiter, accepta eadem responsione circa fidem in Christum et
in Spiritum S., illum iterum et tertio baptizaret.
Doxologia" sive benedictio trinitaria, variis modis concinnata,
pervadebat totam fere liturgiam. Quoad Eucharistiam testatur lus­
tinus: «Deinde ei qui fratribus praeest panis affertur et poculum
aquae et vini; quibus ille acceptis laudem et gloriam universorum
Parenti per nomen Filii et Spiritus sancti emittit, et gratiarum
actionem pro his ab illo acceptis donis prolixe exequitur» (Apol. L
65, MG 6. 428). Generaliter quoque lustinus testatur: «In omnibus
quae offerimus, benedicimus Creatorem omnium per Filium eius
lesum Christum et per Spiritum sanctum» (Apol. I. 67, MG 6.
429). Utrumque pariter testatur Traditio Apostolica, referens prae­
terea similem doxologiam in ordinationibus episcopi, presbyteri et
diaconi.
81. Huiusmodi doxologia etiam extraliturgice proferebatur. Ita Cle­
mens Romanus in sua Epistola ad Corinthios (circa a. 95-96) sequenti doxo­
logia, sub forma acclamationis vel iuramenti ex V. T. deducta («Vivit Domi­
nus»!), utitur: «Sicut Deus vivit et Dominus lesus Christus vivit et Spiritus
Sanctus, fides et spes electorum, ita... [christianus fidelis] erit in numero
electorum... per lesum Christum... Arnen» (Funk 1. 172). Martyrium S. Polycarpi (paulo post a. 156, cum Polycarpus mortuus est), c. 14, hunc sic
orantem exhibet: «Quapropter de omnibus te laudo, tibi benedico, te glori­
fico per sempiternum et caelestem pontificem lesum Christum, dilectum
8Cf. nostrum tractatum De Ordine I 232.
9 Antiquissimus liber liturgicus, exaratus in priori medietate saec. 3, iuxta commu­
niorem opinionem ab Hippolyto Romano. Cf. nostrum tractatum De Ordine I 305-307.
Textum habes in critica editione Gr. Dix, The treatise on the Apostolic Tradition of St.
Hippolytus of Rome (London 1937) 33-38.
10 Cf. ibid. 36 sq.
11 Cf. F. Cabrol, «La doxologie dans la prière chrétienne des premiers siècles»,
Recherches de science religieuse XVIII (1928) 9-30, et Lebreton, op. cit. 618-630.

74

de deo trino

tuum Filium, per quem tibi cum ipso et Spiritu Sancto gloria et nunc et in
futura saecula. Arnen» (Funk 1. 330). Ad idem fere tempus ascendunt duae
communes doxologiae «Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto» vel «Gloria
Patri per Filium in Spiritu Sancto» (doxologia minor)12 et «Gloria in excelsis
Deo...» (doxologia maior, vel hymnus angelicus).12 b|
Ad huiusmodi doxologiarum usum alludunt etiam aliqui auctores pagani,.
cum testantur christianos cultum divinum Christo exhibuisse. Ita Plinius,
praefectus Bithyniae, in sua epistola ad imperatorem Traianum circa a. 113,.
refert: «Affirmabant hanc fuisse summam culpae suae vel erroris, quod essent
soliti, stato die, ante lucem convenire carmenque dicere Christo quasi Deo
secum invicem» (Epist. X. 96. 7). Lucianus in suis irrisoriis orationibus circa
a. 170 conqueritur quod christiani, abiectis diis Graecorum, «sophistam illum
suum crucifixum adorent et ad eius legem vitam suam ordinent» (Peregrinus
11 et 13). Celsus circa 178 sequentem calumniam christianis infert: «Si nul­
lum alium Deum colerent isti quam unum Deum, esset illis fortasse contra
alios valida ratio. Nunc autem, cum hominem nuperrime exortum supra
modum colunt, nihil tamen in Deum peccare se putant, licet eius ministrum
colant» (apud Origenem, Contra Celsum 8. 12, MG 11. 1534).

82. 2. Symbola, sive determinatae quaedam «regulae fidei»
(Lex credendi), quae inde ab initio in ecclesiis conficiebantur, ut
suggerunt aliqui Patres, atque in ipsa cbristiana initiatione (catechumenatu et Baptismo) fidelibus proponebantur (cf. supra, n. 80)>
mysterium Trinitatis praecipue exprimunt. Ad huiusmodi officiale
symbolum alludit Tertullianus cum, obiciens Monarchianis «fidem
eorum qui credunt in Patrem et Filium et Spiritum Sanctum», ait
«hanc regulam ab initio evangelii decucurrisse» (Adv. Praxean 2. 1
sq., CCL 2. 1160). Huiusmodi primitivae regulae confluxerunt sub­
inde in uberiorem formulam sic dicti Symboli Apostolid, de quo
dictum est supra (n. 45). Iisdem fidei regulis, ad suum particularem
scopum abbreviatis et accommodatis, utebantur ipsi martyres in sua
Christiana confessione, ut patet ex authenticis Actis Martyrum; ita
in Martyrio Dasii militis, circa initium saec. 4, legitur: «Nulli alii
servio nisi uno puro et aeterno Deo, Patri et Filio et Spiritui Sancto,
personis et nominibus trino, natura vero uni. Tertia iam vice confi­
teor fidem meam in sanctam Trinitatem»; in Martyrio Eupli diaco­
ni, eiusdem temporis: «Patrem et Filium et Spiritum Sanctum ado­
ro; Sanctam Trinitatem adoro, praeter quam non est Deus».13
12 De qua duplici forma confer Basilium, De Spiritu S. 29. 71.
,2lWCf. J. Lebreton, «La forme primitive du ’Gloria in excelsis’: Prière au Christ
ou prière à Dieu le Père?», Recherches de science religieuse XIII (1923) 322-329.
13 Vide alia apud Arnou, op. cit. (supra, in n. 77) 89 sq., et Lebreton, op. cit.
(supra, in n. 80) 226-238.

I

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

75

83. 3. Doctrina ipsius Magisterii saec. 2-3 clare proponit mys­
terium unitatis in essentia et trinitatis in personis, illudque etiam
vindicat ab incipientibus deformationibus tum Tritheismi (Diony­
sius R. P. circa a. 260), tum Unitarismi seu Monarchianismi, sub
utraque forma, sive modalistica (Callistus R. P., f 222, et idem
Dionysius) sive adoptianistica (Victor R. P. a. 190 contra Theodotum coriarium; Cone. Antiochenum a. 268 contra Paulum Samosatenum, Arii praecursorem; idem Dionysius), quae viam paravit explicito Subordinatianismo Arianorum et Macedonianorum saec. 4.
84. Eam doctrinam aptissime compendiatur Dionysius R. P. in quadam
epistola scripta ad Dionysium episc. alexandrinum circa a. 260,1415cuius frag­
mentum asservatum est ab Athanasio (De decretis Nicaenae Synodi 26, MG
25. 462 sq.): «lam vero aequum fuerit disputare adversus eos [i. e. Tritheistas], qui monarchiam, quae augustissima est Ecclesiae Dei praedicatio, in tres
quasdam virtutes ac separatas hypostases tresque deitates dividentes ac scin­
dentes destruunt. Audivi enim quosdam, qui apud vos divinum verbum prae­
dicant et docent, huius opinionis magistros esse, qui quidem e diametro, ut
ita loquar, Sabellii [ducis Modalistarum] opinioni adversantur. Hic enim blas­
phemat, ipsum Filium dicens esse Patrem, et vicissim; illi vero tres deos
quodammodo praedicant, dum sanctam unitatem in tres diversas hypostases
ab invicem omnino separatas dividunt. Necesse est enim divinum Verbum Deo
universorum esse unitum, et Spiritum Sanctum in Deo manere et inhabitare,
adeoque divinam Trinitatem in unum, quasi in quendam verticem, hoc est in
Deum universorum omnipotentem, reduci atque colligi... Sed neque minus
culpandi sunt [Adoptianistae sive Subordînatiani], qui Filium opus esse exis­
timant, et Dominum factum esse sicut unum eorum quae vere facta sunt
arbitrantur, cum illum genitum esse, ut congruit ac decet, non conditum aut
factum, divina eloquia testantur. Non levis igitur, sed maxima est impietas,
Dominum aliquo modo manufactum dicere» (Denz. 112 sq.).

85. Doctrina autem ecclesiasticorum scriptorum considerari
potest apud primos Patres Apostolicos (a fine saec. 1 ad medium
circiter saec. 2), apud sic dictos Patres Apologetas saec. 2 et apud
subséquentes Patres, inde ab Irenaeo (f circa 202) ad Cone. Ni­
caenum a. 325.
Patres Apostolici^ nominatim Didache, Clemens Romanus,
14 Occasio huius epistolae fuit quaedam encyclica, a Dionysio patriarcha alexandrin©
scripta contra aliquos episcopos suae iurisdictionis, qui Modalismo Sabellii adhaerebant,
quique, nedum acquiescerent, Romam se contulerunt suumque patriarcham apud R. Pon­
tificem Subordinatianismi incusarunt. Cf. Athanasium, De sententia Dionysii 5 sq. et
13 sq. (MG 25. 486 sq., 498 sq.).
.·
15 Cf. L. Choppin, La Trinité chez les Pères Apostoliques, Lille 1925, et Lebreton,
op. cil. (supra, in n. 80) 249-394.

76

DE DEO TRINO

Ignatius Antiochenus, Polycarpus et Hermas, unitatem Dei et trini­
tatem personarum explicite profitentur, quamvis, ob suum finem
pastoralem et expositorium, alia capita doctrinae trinitariae non
evolvant, nec speculativis inquisitionibus praeoccupentur.
Tres simul personas enumerant in formula baptismali (Didache)
et in doxologia sub forma acclamatoria (Clemens Romanus) vel lau­
datoria (Polycarpus), ut ostensum est supra (n. 80 sq.). In explicita
propositione divinitatis Christi excellit Ignatius, qui propterea a
quibusdam criticis acatholicis16 tanquam praecursor Monarchianismi
inepte incusatus est: «Ipse Deus noster lesus Christus» (Rom. 3.
3); «Per sanguinem Dei» (Ephes. 1. 1); «Ipse lesus in nobis
Deus noster» (Ephes. 11. 3); «Deus enim noster lesus Chris­
tus in utero gestatus est a Maria» (Ephes. 18. 2); «lesus Christus
ante saecula apud Patrem erat et in fine apparuit» (Magn. 6. 1 ); «In
carne existens Deus, in morte vita vera, et ex Maria et ex Deo»
(Ephes. 7. 2).17
De divinitate Spiritus S. extra praefatas formulas trinitarias hi
Patres rarius et minus explicite loquuntur.
86. Obiciuntur quaedam ambiguae expressiones in Pastore Hermae
(circa medium saec. 2), quae videntur docere solam dualitatem in Deo, identificando Spiritum S. cum Filio Dei, ita ut Filius Dei sit Spiritus S. ut incar­
natus, vel, servatis tribus personis, secundam personam, sive Filium Dei, tan­
quam aliis inferiorem ac subordinatam inducunt. Simii. 5. 5. 2: «Ager hic
mundus est; dominus agri, qui creavit omnia et perfecit ea confirmavitque;
filius Spiritus Sanctus est; servus Filius Dei est». Simii. 6. 2. 5: «Spiritum
Sanctum, qui ante erat, qui creavit omnem creaturam, fundavit Deus in carne,
quae ei placuit. Haec igitur caro, in qua habitavit Spiritus Sanctus, servivit
Spiritui bene in sanctitate et castitate ambulans, neque omnino Spiritum
maculans». Simii. 9. 1. 1: «Volo tibi ostendere, quaecumque tibi ostendit
Spiritus Sanctus, qui in figura ecclesiae tecum locutus est, ille enim Spiritus
Filius Dei est» (Funk 1. 530, 538, 576).
Fatendum est hanc Hermae doctrinam de Spiritu S. esse valde confusam
nec apparere quid ipse sibi velit.18 Praetermissa autem, ut sine fundamento,
quorumdam opinione quae vult Spiritum S. sive Filium Dei ab Herma iden­
tificati cum archangelo Michaele (ob Simii. 8. 3. 3), dici posset fortasse Her­
mam accipere Spiritum S. impersonaliter, pro attributo divino vel essentia
16 Ut Loofs, Krueger, Kroymann et Bethune-Baker, apud Lebreton, ibid. 306-308.
17 Cf. Lebreton, ibid. 295-326. Quoad Spiritum S. et totam Trinitatem apud Ignatium, confer ibid. 326-331 et in articulo eiusdem auctoris «La théologie de la Trinité
d’après S. Ignace d’Antioche», Recherches de science religieuse XV (1925) 97-126
349-419.
18 Cf. Lebreton, ibid. «La théologie» 651-659.

<

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

77

divina, ac velle significare quod Christus non est purus homo sed ipse spiri­
tualis Deus incarnatus; sed huic expositioni obstat quod eo tempore in Eccle­
sia Spiritus S. intelligebatur ut nomen personale. Forte Hermas vult tantum
significare incarnationem seu conceptionem Christi esse de Spiritu S. iuxta
evangelium; sed certe eius expressio est valde confusiva, cum ita relinqueret
sub silentio ipsam personam Verbi, quae, opera Spiritus S., incarnata est.
Improbabile tamen videtur Hermam admisisse tam graves errores circa
trinitatem quales obiciuntur, si attendatur tum communis doctrina ceterorum
scriptorum, tum ipsum factum quod a posterioribus scriptoribus, etiam ei ad­
versis in doctrina de poenitentia, de huiusmodi trinitariis erroribus numquam
reprehensus fuerit. Ceterum, doctrinalis auctoritas Hermae non magna est et
olim fuit valde discussa, quia, abstrahendo a materia de poenitentia in qua
peculiariter excellit, plura de doctrinis dogmaticis ambigue et incohaerenter
proferre solet; unde eius doctrina in praesenti, quaecumque sit, nequit officere
communi sensui Traditionis.1920

87. Patres apologetae™ saec. 2, nominatim Aristides, lustinus,
Athenagoras et Theophilus Antiochenus, fusius evolvunt quaestio­
nes trinitarias, introducentes tentamen aliquod speculationis theolo­
gicae ope philosophiae neoplatonicae; quod tamen non prorsus feli­
ces effectus sortitum est, ut patet ex quibusdam ambiguis expressio­
nibus, quas aliqui eruditi ad sensum veri Subordinatianismi trahere
conantur.
Aristides, Apol. 15: «At Christiani a Domino nostro lesu Christo doc­
trinae suae originem ducunt. Hic autem Dei altissimi Filius in Spiritu Sancto
creditur. Qui quidem humanae salutis causa de caelo descendit... Deum rerum
omnium conditorem atque architectum in Filio unigenito et Spiritu Sancto
agnoscunt, nec praeter eum ullum alium Deum venerantur» (MG 96. 1122).
Iustinus,21 Apol. I. 13: «Nostrum autem harum rerum doctorem... lesum
Christum... veri Dei Filium esse edocti, ipsumque secundo loco, Spiritum
autem propheticum tertio habentes ordine, non sine ratione a nobis coli
demonstrabimus» (MG 6. 347). Apol. I. 63: «Qui Filium Patrem esse dicunt,
hi arguuntur, quod nec Patrem sciant, nec Filium esse universorum Patri
cognoscant. Qui, cum Verbum sit primogenitum Dei, Deus etiam est» (MG
6. 426).
Athenagoras, Leg. 10: «Quis igitur non miretur, cum atheos vocari
audiat eos, qui Deum Patrem et Filium Deum et Spiritum Sanctum asserunt,
19 De Henna eiusque opere confer dicta in nostro tractatu De Ordine I 248-250.
De eius doctrina trinitaria confer Lebreton, op. cit. 346-387.
20 Cf. Lebreton, ibid. 395-516. Hic tamen auctor, ut notavimus supra (n. 79), con­
cedit aliqua Subordinatianismi vestigia inveniri in aliquibus ex his Patribus, ut lustino
et Theophilo; cf. ibid 466-471, 488 sq., 510, 512, 514-516.
21 Feder, A. L., Justins des Martyrers Lehre vom lesus Christus, Freiburg i. Br. 1906.
Pfattisch, J. M., Der Einfluss Piatos auf die Théologie Justins des Martyrers,
Paderborn 1910.

78

DE DEO TRINO

ac eorum in unione potentiam ct in ordine distinctionem demonstrant?»
(MG 6. 910).
Theophilus Antiochenus (unicus episcopus inter Patres Apologet-as,
sextus a Petro in sede antiochena), Ad Autolycum 2. 15: «Similiter tres illi
dies, qui ante luminaria fuerunt, imago sunt Trinitatis [τής τωάδος],
Dei,
eius Verbi, eiusque Sapientiae. Quartus vero, imago hominis luce indigentis,
ut sint Deus, Verbum, Sapientia, homo» (MG 6. 1078). In hoc textu primo
apparet forma graeca nominis Trinitatis, ut notavimus supra (n. 2). Praeterea
notavimus (n. 51) de Spiritu S. a Theophilo intelligi Sapientiam, de qua in
A. T., dum alii Patres hanc intelligunt de Filio seu Verbo Dei; tamen in alio
loco, mox citando, etiam Theophilus ipsum Verbum vocat sapientiam, mentem
et prudentiam Dei.
ibid. 2. 22: «Sed eius Verbum, per quod fecit omnia, cum sit eius virtus
et sapientia, assumens Patris et Domini universorum personam, veniebat in
paradisum sub persona Dei, et cum Adamo colloquebatur. Nam et ipsa nos
divina docet Scriptura Adamum dixisse auditam esse a se vocem. Vox autem
illa quid aliud esse potest quam Verbum Dei, quod eius quoque Filius est;
non ut poetae et fabularum scriptores filios deorum ex concubitu genitos fin­
gunt, sed ut Veritas narrat, Verbum semper cxistens et in corde Dei insitum
[λόγον ενδιάθετον], Ante enim quam quidquam fieret, eo utebatur consi­
liario, quippe cum eius mens et prudentia sit. Cum autem voluit Deus ea
facere quae statuerat, hoc Verbum genuit prolatitium [λόγον τοοφοοιζόν] pri­
mogenitum omnis creaturae; non ita tamen ut Verbo vacuus fieret, sed ut
Verbum gigneret et cum suo Verbo semper versaretur. Haec enim nos docent
Scripturae sanctae [citat Io. 1. 1, 3]... Verbum igitur cum Deus sit et ex Deo
genitum, illud Pater universorum, cum ita visum fuerit, mittit in aliquem
locum, quo cum venerit, auditur et videtur missum ab eo et in loco invenitur»
(MG 6. 1087).
Obici solet Subordinatianismus fere omnium horum Patrum, et praeci­
pue lustini et Theophili, ob ambiguas aliquas eorum expressiones; sed quo­
niam eaedem, imo fortiores, expressiones occurrunt etiam apud posteriores
Patres antenicaenos, nominatim Tertullianum et Origenem, eas ad modum
unius colligemus et examinabimus infra. Interim generaliter advertas doctri­
nam trinitariam, expressam in textibus modo recitatis, esse sufficienter cla­
ram et essentialiter sanam (nisi forte excipiatur ea ambigua distinctio verbi
insiti et verbi prolatitii in ultimo textu Theophili), ac ideo inverisimile saltem
esse ceteros textus eorumdem Patrum continere verum Subordinatianismum,
nisi velimus manifestam contradictionem illis imputare.

88. Ceteri Patres antenicaeni, nominatim Irenaeus, Tertullia­
nus, Hippolytus, Novatianus, Clemens Alexandrinus, Origenes, Gre­
gorius Thaumaturgus, et a fortiori Romani Pontifices Victor, Cal­
listus ct Dionysius de quibus supra (n. 83 sq.), in eandem Trinitatis
fidem collimant, peculiariter defendentes distinctionem divinarum
personarum contra exortum Monarchianismum modalisticum. Hoc
autem ipsum ratio vel occasio fuit quare aliqui ex ipsis, contra vel

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

79

saltem praeter orthodoxam eorum mentem, aliquas expressiones
protulerint, quae prima fronte Subordinatianismum redolere videan­
tur quaeque indirectum aliquem influxum in ortum veri Subordinatianismi saec. 4 habere potuerunt.
Irenaeus22 (circa 140-202), etsi supradictis apologetis coaevus, seriem
aperit eorum Patrum qui peculiariter haereses impugnarunt, fidem de­
fendens contra Gnosticismum, immediatum praecursorem Monarchianismi
(cf. supra, n. 33). In confessione Trinitatis ipse praecellit tum Apologetas
tum subséquentes Patres, quatenus, simplicius adhaerens ipsi evangelicae doc­
trinae, abstrahit ab omni philosophica speculatione, nominatim a neoplatonica
illa theoria de exteriori prolatione Verbi, quam paulo ante assumpserat
Theophilus Antiochenus. Vix apud illum deprehenduntur aliquae minus pro­
priae expressiones, ut quod sub nomine Sapientiae divinae designet non Fi­
lum sed Spiritum S., eo quod huic attribuatur revelatio prophetarum (ut idem
Theophilus; cf. supra, n. 51), et quod dicat Filium «ministrare» Patri in
creatione, vel Patrem esse «super omnia» ita ut sit «maior Filio», quibus
ceteroquin alludit ad evangelicam doctrinam, iuxta quam «Omnia per ipsum
facta sunt» (Io. 1. 3) et «Pater maior me est» (Io. 14. 28), ita ut inepte quis
vestigium aliquod Subordinatianismi in his deprehendere vellet.
Adv. haer. 1. 10. 1: «Ecclesia... ab apostolis... accepit eam fidem, quae
est in unum Deum, Patrem omnipotentem..., et in unum lesum Christum
Filium Dei, incarnatum pro nostra salute, et in Spiritum Sanctum, qui per
prophetas praedicavit dispositiones Dei» (MG 7. 550).
2. 30. 9: «Hic Pater, hic Deus, hic conditor, hic factor, hic fabricator,
qui fecit ea per semetipsum, hoc est per Verbum et per Sapientiam suam»
(ibid. 822).
4. 20. 3 sq.: «Et quoniam Verbum, id est Filius, semper cum Patre erat,
per multa demonstravimus. Quoniam autem et sapientia, quae est Spiritus,
erat apud Deum ante omnem constitutionem, per Salomonem ait... [Prov.
3. 19 sq.; 8. 22 sqq.]. Unus igitur Deus, qui verbo et sapientia fecit et aptavit
omnia» (ibid. 1033 sq.).

Tertullianus23 excellit inter omnes Patres antenicaenos quoad termino22 Ales, A. d’, «Le mot οικονομία dans la langue théologique de saint Irénée»,
Revue des Etudes Grecques XXXII (1921) 1-9.—«La doctrine de l’Esprit en saint ténée», Recherches de science religieuse XIV (1924) 497-538.
Houssiau, A., La Christologie de Saint Irénée, Louvain 1955.
Lebreton, op. cit. (supra, in n. 80) 540-614.
23Cf. A. D’Ales, La théologie de Tertullien (Paris 1905) 67-103. Hic doctor tamen,
praecipue in dogmatico suo opere De Deo Trino (Paris 1934) 75, 81-89, deprehendit in
Tertulliano et aliis doctoribus antenicaenis vestigia veri Subordinatianismi, seu «fidei
Christianae expositionem ante Concilium Nicaenum [fuisse] quibusdam vitiis obscuratam*
(p. 75), ita v. g. ut ex doctrina de duplici generatione Verbi «ortum sit aliquid confusionis
in verbis, nonnumquam etiam in rebus» (p. 82). Relato Tertulliani textu Adv. Praxean
9, in quo dicitur «Patrem totam substantiam esse, Filium vero derivationem totius et
portionem», confestim concludit: «Habes hic verum subordinatianismum, in possessione
impari eiusdem substantiae» (p. 93).

80

DE DEO TRINO

logiam trinitariam et praecisionem essentialium conceptuum, quibus exprimi­
tur unitas in natura et distinctio in personis. Primus enim adhibuit latmum no­
men «Trnitas»; terminos «natura» et «substantia» tanquam aequivalentes Deo
tribuit; vocem «persona» ad designandum tres subsistentes in una natura
divina usurpavit (cf. supra, n. 2, 3). Fidem ipsa, in veram divinitatem et dis­
tinctionem trium personarum explicite profitetur, asserens hoc mysterium
esse «substantiam Novi Testamenti» (Adv. Praxean 31. 1) et «regulam [fidei]
ab initio evangelii decurrentem» {ibid. 2. 2). Attamen, in ipsa defensione et
explicatione huiusmodi fidei contra insurgentem Monarchianismum modalisticum, suo ingenio suoque audaciori stylo abreptus, nonnumquam tales fortio­
res expressiones adhibuit, quae verum quendam Subordinatianismum redolcre
prima fronte videri possunt et quibusdam eruditis visae sunt; de quibus infra
dicetur. Interim eius sana doctrina ex praecipuo eius opere trinitario, quem
scripsit Adversus Praxean modalistam, evidenter colligitur.
89. Adv. Praxean 2, loquitur de «fide eorum, qui credunt in Patrem et
Filium et Spiritum Sanctum», addens «hanc regulam ab initio evangelii decu­
currisse». Eam summarie sic exponit: «Sic... unus est omnia dum ex uno
omnia per substantiae scilicet unitatem et nihilominus oikonomiae sacramen­
tum, quae unitatem in trinitatem disponit, tres dirigens Patrem et Filium et
Spiritum, tres autem non statu sed gradu, nec substantia sed forma, nec po­
testate sed specie, unius autem substantiae et unius status et unius potestatis
quia unus Deus ex quo et gradus isti et formae et species in nomine Patris et
Filii et Spiritus sancti deputantur. Qui... numerum sine divisione patiuntur»
(CCL 2. 1160 sq.).
Ibid. 9. 1: «Hanc me tegulam professum qua inseparatos ab alterutro
Patrem et Filium et Spiritum Sanctum testor..., dico alium esse Patrem et
alium Filium et alium Spiritum Sanctum..., non tamen diversitate alium
Filium a Patre sed distributione, nec divisione alium sed distinctione, quia non
sit idem Pater et Filius, vel modulo alius ab alio» (ibid. 1168).
Ibid. 13. 6: «Duos tamen deos et duos dominos numquam ex ore nostro
proferimus, non quasi non et Pater et Filius et Spiritus Sanctus Deus, et Deus
unusquisque, sed...» (ibid. 1175).
Ibid. 25. 1: «Ceterum: ’De meo sumet’, inquit, sicut ipse de Patris. Ita
connexus Patris in Filio et Filii in Paracleto tres efficit cohaerentes, alterum
ex altero. Qui 1res unum sunt, non unus, quomodo dictum est: 'Ego et Pater
unum sumus’, ad substantiae unitatem, non ad numeri singularitatem» (ibid.
1195).
Ibid. 31. 1: «Ceterum ludaicae fidei ista res, sic unum Deum credere,
ut Filium adnumerare nolis et post Filium Spiritum. Quid enim erit inter nos
et illos nisi differentia ista? Quod opus evangelii, quae est substantia novi
testamenti statuens legem et prophetas usque ad loannem, si non exinde
Pater et Filius et Spiritus sanctus, tres crediti, unum Deum sistunt?» (ibid.
1204).
Tertullianum a subordinatianismo purgat B. Piault, «Tertullien a-t-il été subordi­
nation?»,
des sciences philosophiques et théologiques XLVII (1963) 181-204.

DE EX1STENT1A MYSTERII TRINITATIS

81

Apol. 21. 11-13: «Hunc [i. e. Verbum] ex Deo prolatum dicimus, et
prolatione generatum, et idcirco filium Dei et Deum dictum ex unitate subs­
tantiae·. nam et Deus spiritus. Etiam cum radius ex sole porrigitur, portio ex
summa; sed sol erit in radio, quia solis est radius, nec separatur substantia
sed extenditur, ut lumen de lumine accensum. Manet integra et indefecta
materia matrix, etsi plures inde traduces qualitatis mutueris. Ita et quod de
Deo profectum est, Deus est et Dei filius et unus ambo. Ita de spiritu et
de Deo Deus, modulo alter, numerum gradu, non statu, fecit, et a matrice
non recessit, sed excessit» (ibid. 1. 124 sq.). Illud tamen assertum de exteriori
Verbi prolatione et generatione difficultatem facit, de qua infra.
90. Inter Patres latinos eaedem fere expressiones et distinctiones occur­
runt apud romanos Hippolytum (j circa 235 )24 et Novatianum (t circa 257).
Hippolytus,25 agens contra modalistam Noëtum, scribit: «Atque astitit
ei alius. Cum alium dico, non duos deos dico; sed tanquam lumen ex lumine
et aquam ex fonte, aut radium a sole. Una enim virtus quae ex toto est; totum
vero Pater, ex quo virtus Verbum» (Contra baer. Noëti 11). In opere Philosophumena 10. 33, scribit: «Hic igitur solus et supra omnia Deus Logum
primum cogitando egignit, non Logum veluti vocem, sed interiorem universi
ratiocinationem... Huius Logus solus ex ipso; ideo et Deus, substantia cum
sit Dei. Mundus autem ex nihilo; ideo non Deus» (MG 16 c. 3448 sq.). Ut
patet ex utroque textu, non desunt apud Hippolytum aliquae crudiores ex­
pressiones («Totum vero Pater, ex quo virtus Verbum»; «Interior universi
ratiocinatio»), ob quas, si ipsi credamus, potuerit cuiusdam ditheismi sive
Subordinatianismi incusari a Callisto R. P.; refert enim Hippolytus, in sua
iniusta diatriba contra Callistum, quod hic, nondum papa, persuasit Zephyrino papae ut palam doceret quendam Monarchianismum,26 et Hippolytum
aliosque sibi invitos «ditheos vocavit», ac subinde, cum esset papa, «Sabellium extrusit, utpote non recte sentientem... [et] coram populo nobis con­
vicians, dicebat: ’dithei estis’... [ipse autem] a Sabellio continenter accusaba­
tur, tanquam primam fidem migraverit» (ibid. 9. 12, col. 3380, 3384; cf.
Denz. 105).
Nov Atianus,27 De trin. 15: «Quomodo enim ’Ego et Pater unum sumus’,
si non et Deus est et Filius? qui idcirco unum potest dici dum ex ipso est,
et dum Filius eius est, et dum ex ipso nascitur, dum ex ipso precessione
repetitur, per quod et Deus est» (ML 3. 941). Ibid. 31: «Hic ergo quando
24 De operibus quae Hippolyto attribui solent confer dicta in nostro opere De Or­
dine I 305-307.
25 Ales, A. d’, La théologie de saint Hippolyte (Paris 1906) 8-35.
Capelle, B., «Le Logos Fils de Dieu dans la théologie d’Hippolyte», Recherches
de théologie ancienne et médiévale IX (1937) 109-124.
26 Cf. B. Capelle, «Le cas du pape Zéphyrin», Revue bénédictine (1926) 321-330·.
27 Ales, A. d’, Novatien. Etude sur la théologie romaine au milieu du IIIe siècle
(Paris 1925) 84-134.
Keilbach, W., Divinitas Filii eiusque Patri subordinatio in Novatiani libro de
Trinitate, Zagreb 1933.
Weyer, H., Novatianus. De Trinitate, Uber den dreifaltiger Gott, Düsseldorf 1962.

82

DE DEO TRINO

Pater voluit, processit ex Patre; et qui in Patre fuit, processit ex Patre; et
qui in Patre fuit, quia ex Patre fuit, cum Patre postmodum fuit, quia ex
Patre processit: substantia scilicet illa divina, cuius nomen est Verbum, per
quod facta sunt omnia» (ibid. 978). Ibid. 29: «Hic est [Spiritus S.] qui
operatur ex aquis secundam nativitatem, semen quoddam divini generis, et
consecrator caelestis nativitatis, pignus promissae haereditatis» (ibid. 973).
Hic etiam non desunt diminutae quaedam et ambiguae expressiones, quae
Subordinatianismo favere possent («Quando Pater voluit, processit ex Patre»,
«Semen quoddam divini generis»).

91. Patres pariter alexandrini mysterium Trinitatis explicite confitentur,
quamvis apud unum vel alterum, signanter Origenem, occurrant quaedam
audaciores expressiones, quae prima fronte videantur Subordinatianismum
inculcare et quibus, ut notavit subinde Athanasius contra Atianos, hi haere­
tici immerito abutebantur.
·
Clemens Alex., Paedag. 1. 8: «Utrumque [z. e. Deus et Verbum J
unum est, nempe Deus. Dixit enim: 'In principio erat Verbum...’» (MG 8.
326). Pragmentum in 1 Io.: «Cum enim dicit ’quod erat ab initio’, generatio­
nem tangit sine principio Filii cum Patre simul extantis; erat ergo Verbum
aeternitatis significativum non habentis initium, sicut etiam Verbum ipsum,
hoc est Filius Dei secundum aequalitatem substantiae unum cum Patre con­
sistit, sempiternum est et infectum» (MG 9. 734 sq.). Strom. 5. 14, accom­
modans ad christianum sensum quaedam verba Platonis, scribit: «Equidem
ista nonnisi de sancta Trinitate accipio, et tertii quidem nomine Spiritum
sanctum, secundi vero, Filium intelligo, per quem ex Patris voluntate facta
sunt omnia» (ibid. 155 sq.).
Origenes28 terminologiam trinitariam apud Graecos iam satis exacte
determinavit (primus etiam proferens ipsum adiectivum όμοούσιος seu con­
substantialis), sicut Tertullianus apud Latinos, ipsumque mysterium explicite
confessus est, quamvis, sub influxu praecipue alexandrini neoplatonismi, non
minus quam Tertullianus audaces quasdam expressiones protulerit, ut supra
notatum est. Perfecta huius doctoris trinitaria orthodoxia, quam decisive ipse
Athanasius contra Atianos vindicavit,29 patet ex sequentibus textibus:
De principiis 1. 4: «lesus Christus ipse qui venit, ante omnem creaturam
natus ex Patre est. Qui cum in omnium conditione Patri ministrasset, ’per
ipsum enim omnia facta sunt’, novissimis temporibus seipsum exinaniens
homo factus incarnatus est, cum Deus esset, et homo factus mansit quod erat
Deus» (MG 11. 117).
Ibid. 4. 2. 28: «Non enim dicimus, sicut haeretici putant, partem aliquam
^Bardy, G., «Origène», Dictionnaire de théologie catholique XI-2 (Paris 1932)
1516-1528.
Nemeshegyi. P., «Le Dieu d’Origène et le Dieu de ΓΑ. T.», Nouvelle revue théo­
logique LXXX (1958) 495-509.—La paternité de Dieu chez Origène, Paris 1960.
29 De decretis Nicaenae Synodi 27: «Quod autem Verbum ab aeternitate sit cum
Patre, nec alterius quam Patris substantiae vel hypostasis proprius sit, ut declaravit syno­
dus, liceat vos [Arianos] iterum a laborioso Origene audire...» (MG 25. 466).

DE EX1STENTI/X MYSTERII TRINITATIS

83

substantiae Dei in Filium versam, aut ex nullis substantibus Filium pro­
creatum a Patre, id est extra substantiam suam, ut fuerit aliquando quando
non fuerit... Sicut ergo lux nunquam sine splendore esse potuit, ita nec Filius
quidem sine Patre intelligi potest, qui et figura expressa substantiae eius,
et Verbum, et Sapientia dicitur... Supra omne autem tempus, et supra omnia
saecula, et supra omnem aeternitatem, intelligenda sunt ea quae de Patre
et Filio et Spiritu sancto dicuntur» (ibid. 402 sq.).
In Rom., 1. 7, n. 13: «Miror quomodo quidam... negent Filium Dei Deum
debere pro/iteri, ne duos deos dicere videantur. Et quid de hoc loco Apostoli
facient, in quo aperte Christus ’super omnia Deus' esse perhibetur. Sed non
advertunt qui haec ita sentiunt, quod sicut Dominum lesum Christum non
ita unum esse Dominum [Apostolus] dixit, ut ex hoc Deus Pater Dominus
non dicatur, ita et Deum Patrem non ita dixit esse unum Deum, ut Deus
Filius non credatur... Unus autem uterque est Deus, quia non est aliud Filio
divinitatis initium quam Pater, sed ipsius unius Paterni fontis, sicut Sapientia
dicit, ’purissima’ est ’manatio’... Non enim post Patrem est ipse, sed de Patre.
Hoc idem autem Sapientia Dei etiam de Spiritu sancto intelligi dedit
[Sap. 1. 7)]... Evidenter [ex his] ostenditur naturam Trinitatis et substan­
tiam, unam esse, quae est super omnia» (MG 14. 1140 sq.).
Fragmentum In Hebr.: «Secundum similitudinem eius vaporis qui de
substantia aliqua corporali procedit, sic etiam [Christus] ipse ut quidam
vapor exoritur de virtute ipsius Dei, sic et sapientia ex eo procedens, ex
ipsa Dei substantia generatur. Sic nihilominus et secundum similitudinem
corporalis aporrhoeae, esse dicitur aporrhoea gloriae Omnipotentis pura
quaedam et sincera. Quae utraeque similitudines manifeste ostentunt commu­
nionem substantiae esse Filio cum Patre. Aporrhoea enim όρούαιος videtur,
id est unius substantiae [consubstantialis] cum illo corpore ex quo est vel
aporrhoea vel vapor» (ibid. 1308). Quidam eruditi dubitant de authentia
huius fragmenti, quae tamen ab aliis probabilior dicitur.
Gregorius Thaumaturgus (t circa 270) discipulus Origenis in Cae­
sarea eiusque laudator, in sua Expositione fidei, sive Symbolo trinitario,30
communem atque orthodoxam doctrinam, simpliciter et absque adminiculo
extraneae philosophiae, sic aptissime exprimit: «Unus Deus Pater Verbi
viventis, sapientiae subsistentis et virtutis suae et figurae: perfectus perfecti
genitor, Pater Filii unigeniti. Unus Dominus, solus ex solo, figura et imago
deitatis, Verbum perpetrans, Sapientia comprehendens omnia, et virtus qua
tota creatura fieri potuit, Filius verus veri, et invisibilis ex invisibili, et incor­
ruptibilis ex incorruptibili, et immortalis ex immortali, et sempiternus ex
sempiterno. Unus Spiritus sanctus, ex Deo substantiam habens, et qui per
Filium apparuit: imago Filii perfecti, perfecta viventium causa, sanctitas
sanctificationis praestatrix; per quem Deus super omnia et in omnibus cog­
noscitur; et Filius per omnes. Trinitas perfecta, maiestate et sempiternitate
et regno minime dividitur, neque abalienatur. Igitur neque factum quid aut
30 Cf. L. Froidevaux, «Le symbole de saint Grégoire le thaumaturge», Recherches
de science religieuse (1929) 193-247.

84

DE DEO TRINO

serviens in Trinitate, neque superinductum, tanquam antehac quidem non
subsistens, postea vero superingressum. Neque ita defuit unquam Filius Patri,
neque Filio Spiritus sanctus, sed invertibilis et immutabilis eadem Trinitas
semper» (MG 10. 983-988).

Restat ut generali obiectioni de vero, utut mitigato, Sub­
ordinatianismo antenicaenorum Patrum breviter satisfaciamus.3'
Fortiores expressiones, quae Subordinatianismum redolere vi­
dentur quasque incidenter in hoc vel illo Patre iam indicavimus, ad
duas classes reduci possunt, secundum quod in eis inculcatur:
1. Filii posterioritas quoad existentiam, qua proinde imme­
diate negatur vera aeternitas et mediate vera divinitas. Huiusmodi
autem posterioritas exprimitur duplici modo.
Primo, quatenus generatio Filii dicitur libera, seu Patrem Fi­
lium generasse quia voluit et quando voluit; ita Justinus: «Voluntate
genitus» (Dial. 61); Tatianus: «Voluntate... prosilit Verbum» (Orat.
5); Hippolytus: «Quando voluit et quomodo voluit, ostendit Ver­
bum suum» (C. Noëtum 10); Novatianus: «Quando Pater voluit,
processit ex Patre» (supra, n. 90).
Secundo, quatenus, facta distinctione inter Verbum internum
(logon endiateton) et Verbum externum (logon profor icon), a simi­
litudine duplicis verbi humani, prius identificatur cum ipsa mente
divina ac ideo dicitur aeternum, alterum vero proponitur ut dis­
tincta hypostasis ac fertur generari in tempore, ut nempe per ipsum
Deus possit ad extra se manifestare per creationem, theophanias
V. T. et Incarnationem. Hanc duplicis Verbi distinctionem, a Pla­
tone adumbratam (Soph. 263; Theaet. 189), ab Aristotele suscep­
tam (Poster, analyt. 1. 10. 76) et a Stoicis et Philone technicis ver­
bis (logos endiatetos, logos proforicôs) expressam, in theologia trinitaria primus Justinus suggessit,31
32 explicite vero protulerunt eius
discipulus Tatianus et Theophilus (qui primus adhibuit ipsas supradictas technicas voces; cf. supra, n. 87); ex ipsis ea transivit ad
occidentales scriptores saec. 3, Tertullianum, Hippolytum et Novatianum.
92.

31 Penitiorem expositionem et responsionem invenies apud P. Galtier, De SS. Tri­
nitate in se et in nobis (Paris 1933) 64, 71-86. Difficultatem ipsam pariter apte exponit
A. D’Ales, De Deo Trino (Paris 1934) 75-97, sed, ut notavimus supra (n. 88), eius
responsio inadaequata videtur, ultra modum concedens vestigia veri Subordinatianismi
apud hos Patres inveniri.
32 Asserit enim Verbum «genitum esse quando in principio [Deus] per eum omnia
condidit et ornavit» (Apol. II. 6, MP 6. 454; cf. Dial. 61).

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

85

Tertullianus distinguit duos gressus in Filii generatione, alterum
ante mundi creationem, et tunc «Deus erat solus», etsi «non [omni­
no] solus, habebat enim secum, quam habebat in semetipso, ratio­
nem suam... [quam] Graeci λόγον dicunt», et alterum in ipsa mun­
di constitutione, cum Deus «ipsum protulit sermonem... ut per ip­
sum fierent universa, per quem erant cogitata atque disposita», et
quidem «haec est nativitas perfecta sermonis, dum ex Deo proce­
dit» (Adv. Praxean 5-7 per totum, CCL 2. 1163-1167); unde «fuit
tempus, cum... Filius non fuit..., qui patrem Deum faceret» (Adv.
Hermogenem 3). Ei accedunt tum Hippolytus, dicens Deum in mun­
di creatione Verbum tanquam «lumen ex lumine generasse, depro­
mens creaturae Dominum... atque ita adstitisse ei alium», cum antea
«solus esset» (Contra Noëtum 10 sq., MG 10. 817), tum Novatianus, significans Verbum processisse et natum esse a Patre quando
ipse voluit, adeoque in creatione rerum (supra, n. 90).
93. 2. Filii et Spiritus S. posterioritas quoad essentiam, qua
proinde immediate ostenditur inferioritas et mediate inficitur ipsa
vera divinitas. Huiusmodi essentialis posterioritas et inferioritas
vario modo significatur.
Filius scilicet dicitur inferior sive minor Patre, nec tantum se­
cundum humanitatem. Irenaeus ait rationem quare solus Pater, non
vero Filius, sciat diem iudicii, est «ut discamus per ipsum, super
omnia esse Patrem. Etenim ’Pater’, ait, ’maior me est’» (Adv. haer.
2. 28. 2); Tertullianus: «Sicut et Pater alius a Filio, dum Filio
maior...» (Adv. Praxean 9); Origenes: «[Pater] solus bonus et
maior eo qui ab ipso missus est» (In Io. 6. 33).
Filius et Spiritus S. sunt veluti Deus secundi ordinis. lustinus:
«Filius Dei secundo loco, Spiritus autem tertio ordine» (supra,
n. 87); Hippolytus: «Pater est totum, ex quo virtus Verbum»
(supra, n. 90); Novatianus: «[Spiritus S. est] semen quoddam di­
vini generis» (supra, n. 90); Tertullianus: Filius et Spiritus S. per­
tinent ad deitatem secundum quandam «oeconomiam» (supra,
n. 89; quo videtur significari eos non habere fontalem, sed parti­
cipatam ac derivatam quandam divinitatem); «Dum Filium agnosco,
secundum a Patre defendo» (Adv. Praxean 7); «Ut tertium gradum
ostenderet in Paracleto, sicut nos secundum in Filio propter oikonomiae observationem»; «Pater tota substantia est, Filius vero de­
rivatio totius et portio, sicut ipse profitetur: ’Quia Pater maior me

86

DE DEO TRINO

est’» (ibid. 9). Origenes ait quod solus Pater est ό θε'ί; vel «ύτοΟεος,
Filius vero mere
et Spiritus S. δεύτερος 6εος (J^ Jo. 2. 2, 3,
18; 6. 23); imo Spiritus S. est inferior Filio et ab eo factus,
sicut cetera omnia (In Io. 2. 6).
Filius et Spiritus S. sunt inferioris virtutis et dignitatis quam
Pater. In hoc excellit Origenes, iuxta quem Filius non est, sicut
Pater, simpliciter bonus, sed mere bonus, utpote similitudo bonitatis
Patris (De prine. 1. 2. 13); est minus simplex, cum contineat ideas
rerum creandarum (In Io. 2. 12); solus Pater est orandus: «Si intel­
lexerimus quid sit oratio, forte nullus unquam genitus erit orandus,
ac nec Christus quidem ipse, sed solus Deus omnium et Pater, quem
ipse etiam Salvator orabat» (De orat. 15); operatio Patris se exten­
dit ad omnia, Filii vero ad sola rationalia, Spiritus S. tandem ad
solos iustos (De prine. 1. 3. 5).
Filius adhibetur a Patre ut minister et consiliarius in creatione
aliisque operibus ad extra, eiusque mandata exequitur. Theophilus:
«Minister operum suorum» (Ad Autol. 2. 10); lustinus; «Patris
voluntati ministrat» (Dial. 61); Origenes: «In omnium conditione
Patri ministrat» (supra, n. 91).
94. Ad haec respondetur·.
Quicumque admittatur excessus aut verus error in quibusdam
vel pluribus ex praecitatis Patribus antenicaenis, id nullatenus officit
sensui communis Traditionis, ut constat tum ex doctrina aliorum
Patrum et documentorum Ecclesiae tum ex ipsis symbolis fidei et
praxi liturgica; eo vel magis quod plures ex obiectis Patribus, nominatim Tertullianus, Hippolytus, Novatianus et Origenes, sint
aliunde viri dubiae vel minoris orthodoxiae, utut fortasse acutioris
ingenii, cui non semel ipsi immoderate sese commiserunt.
Attenta nihilominus communi Traditione, iam a priori in veri­
simile videri potest praefatos Patres errasse circa ipsam essentiam
huius mysterii, docendo verum Subordinatianismum, eo vel magis
quod ex una parte non unus tantum vel alter (puta audaciores Ter­
tullianus et Origenes), sed plures, in easdem fere expressiones con­
veniant, et ex alia parte nullum indicium habetur determinatae ali­
cuius ac particularis oppositionis in hac re ex parte aliorum Patrum,
quemadmodum contigit saec. 4 quoad Arianismum; imo posteriores
ipsi Patres, notanter Athanasius et Augustinus supra relati (n. 79),
nihil reprehensione dignum in illis invenerunt, si saltem excipiatur

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

Origines, cuius doctrina, ab Athanasio quidem simpliciter excusata,
a Hieronymo et Epiphanio, Origenismi acribus adversariis, graviter
incusata est?3
Attenta ipsa orthodoxa doctrina eorumdem Patrum, prout elu­
cet saltem ex textibus nuper citatis, vix rationabile est supponere
eosdem in aliis textibus docuisse Subordinatianismum adaoque sibimetipsis flagranter contradixisse. Potius rationabilius videtur cru­
diores illorum expressiones in mitigato quodam sensu interpretari,
ut purificetur in eis apparens contradictio. Idque valet nominatim
quoad ipsos Tertullianum et Origenem, qui, dum ex una parte
proferunt fallaciores expressiones, ex alia parte ipsum mysterium
Trinitatis aptissimis formulis expresserunt et ad ipsam trinitariam
terminologiam determinandam magis quam alii contulerunt.
Tandem ipse praefatarum expressionum non negandus exces­
sus, aliquam excusationem petit ex quadruplici causa, scilicet tum
ex ipsa naturali penuria verborum et conceptuum ad exprimendu: II
tam difficile mysterium; tum ex antiquitate illius aetatis, cum recta
mysteriorum intellectio ac formulatio nonnisi per diuturnum cona­
tum fieri contingat; tum ex necessitate eliminandi ab Ecclesia pri­
mum ac periculosum errorem Monarchianismi modalistici, qui saec.
3 praecipue adolevit atque ab his praecise Patribus necatus est qui­
que connaturalis occasio fuit quare iidem in contrarium errorem
verbaliter aut inadvertenter saltem inclinarent; tum legitimus cona­
tus advocandi in servitium revelationis ipsam naturalem ac philo­
sophicam rationem, etsi hoc non semper desideratum fructum pro­
tulerit.

95. Quod autem attinet modum quo praefatae particulares
expressiones, Subordinatianismum sapientes, possint ab hac labe
purgari et ad rectum sensum trahi (concesso quidem eorum excessu
vel imperfectione), duo attendenda sunt, scilicet tum duplicem as­
pectum Verbi divini, in sua duplici relatione ad intimam Dei vitam
et ad opera Dei ad extra, tum propria ratio divinarum processionum,
ex qua Trinitas personarum resultat et iuxta quam ponitur verus
ordo inter personas divinas, ita ut soli Patri competat esse simpli-23
23 Epiphanius, Adv. haer., haer. 64, n. 8 sq., MG 41. 1082 sq. Hieronymus, Contra
Pjifinum 1. 12: «Probo ego inter multa Origenis mala, haec maxime haeretica: Dei Filium
creaturam; Spiritum sanctum ministrum» (ML 23. 455).

88

DE DEO TRINO

citer principium, Verbo vero ac Spiritui S. tribuenda sit aliqua de­
rivatio ac pro tanto aliquod genus posterioritatis.
luxta priorem considerationem explicari possunt duae expressiones
prioris classis circa posterioritatem Filii quoad existentiam.
Prima enim, qua dicitur Filii generationem fuisse voluntariam vel libe­
ram, si referatur ad externum opus Verbi, seu ad Dei manifestationem per
creationem, theophanias et Incarnationem, nullam facessit difficultatem, si
vero referatur ad ipsam interiorem et aeternam Filii generationem, accipi
potest ac debet in diminuto sensu non coactae, sed spontaneae et voluntariae
generationis, quemadmodum intellexerunt etiam posteriores Patres saec. 4 34
Altera vero ac difficilior distinctio inter Verbum internum et Verbum
externum convenienter referri potest ad praefatam Dei manifestationem per
opera ad extra, quatenus haec intime connectitur cum ipsa interna ac perso­
nali Verbi generatione. Desumpta scilicet analogia ex ipso verbo humanae
mentis, quod prius mente concipitur quam ore proferatur quodque nonnisi in
hac ipsa exteriori prolatione suum complementum obtinet ac pro tanto nonnisi
tunc perfecte a mente procedit ac veluti generatur, Patres concipiunt pariter
duplicem generationem Verbi divini, alteram interiorem et aeternam, quae est
proprie dicta generatio et iuxta quam profitentur Filium esse ab aeterno, et
alteram exteriorem ac temporalem, quae, quamvis non sit stricte generatio,
tamen generatio vocatur, quatenus est prioris veluti extensio et manifestatio,
eo fere modo quod humana ipsa generatio, incepta intra uterum per conceptio­
nem, completur ac perficitur per nativitatem exteriorem, quae etiam sim­
pliciter generatio dici solet. Unde Patres nequaquam significant Verbum illud
internum fuisse merum essentiale attributum divinum, seu divinam menten
et scientiam, ac nonnisi subinde in tempore fuisse generatum tanquam ali­
quam distinctam personam, sed, supposita aeterna generatione Verbi inte­
rioris tanquam personae, addunt novam quamdam eiusdem Verbi genera­
tionem secundum Dei manifestationem in tempore; quae quidem, etsi non
34 Ita Athanasius, Oratio 3 contra Arianos 66: «Num ergo, quia ex natura non
autem ex voluntate [i. e. proprie ex libertate] sit Filius, praeter voluntatem Patris et
nolente Patre est Filius? Minime vero. Sed potius Pater vult Filium, atque, ut ipse
loquitur, ’Pater diligit Filium et omnia ostendit illi’» (MG 26. 462). Conc. Smirniense a. 351: «Si quis, nolente Patre, natum dicat Filium, anathema sit. Non enim
Pater, coactus vel naturali necessitate ductus, cum nollet, genuit Filium; sed simul ac
voluit, sine tempore et sine passione, ex se genitum edidit» (can. 25, apud Athanasium,
De synodis 27).
Nihilominus Patres saec. 4 praecipue intendunt excludere libertatem generationis
Filii ad confutandam haeresim arianam de istius libera creatione. Ita idem Conc. SmirNIENSE: «Si quis voluntate Dei, tanquam unum aliquid de creatura, factum dicat, ana­
thema sit» (can. 24, apud Athanasium, ibid.; cf. ipsum Athanasium, Contra Arian. 3.
61 sq.).
Quidam utramque doctrinam apte in unum coniungunt, dicentes Patrem generare
Filium nec libere, nec necessitate coactionis, sed necessitate naturae, quae nempe excludit
libertatem sed non voluntatem. Ita Ambrosius: «In sempiterna generatione praecedit nec
velle nec nolle; ergo nec invitum dixerim nec volentem, sed super utrumque, hoc est
natura; ita non generat ex voluntate aut ex necessitate Pater» (De fide 4. 9. 103, ML
16. 637).

DE BXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

89

sit proprie dicta generatio, ob eius tamen manifestativum momentum assimilatur generationi, sicut externa prolatio verbi, in humana mente iam generati,
et externa prolatio fetus, iam in utero conceptus ac generatus, cuidam verae
generationi assimilatur.

96. Idque quadrat cum ipsis dictis illorum Patrum. Nam lustinus
loquitur etiam de vera ac personali generatione ab aeterno: «Illa vero ex
Patre prolata progenies, ante res omnes creatas, una erat cum Patre et cum
eo colloquebatur» (Dial. 62, MG 6. 618); ceterum, ipse explicat quo sensu
locutus fuerit de generatione temporali Verbi, scilicet ut de mera Verbi
manifestatione, scribens: «[In baptismo Christi] vox e caelo venit, quae
per Davidem dicta fuerat, tanquam ex Christi persona proferentem, quod
ei Pater erat dicturus: 'Filius meus es tu; ego hodie genui te’, tum demum
eum nasci hominibus et oriri asserens, cum eis innotesceret» (Dial. 88,
ibid. 687). Ex quo etiam intelligi potest quid sibi velit eadem distinctio apud
coaevum Theopbilum, qui ceteroquin videtur id directe inculcare in ipsis
verbis supra relatis (n. 87), cum ait rationem quare Deus mittat Verbum
in aliquem locum (Verbum nempe externum quod dicitur ita generari), esse
quia «Verbum [nempe interius] Deus est et ex Deo genitum». Pariter
Hippolytus loquitur de duplici Verbi generatione, altera «secundum carnem»
et altera «secundum spiritum, quam apud se Pater servavit» (C. Noëtum 16,
MG 10. 826); quod si dicat Deum ante exteriorem illam generationem
«solum fuisse», addit insimul Deum eiam tunc «fuisse multum» seu pluralem
(«Ipse solus, multus erat»), cum numquam fuerit sine ratione seu Logo
(ibid. 10 sq., coi. 818). Novatianus idipsum significat in eodem loco, cum
ait: «Et qui in Patre fuit, processit a Patre»; quo significatur ipsum iam
fuisse in Patre, antequam secundum externam manifestationem processerit
a Patre.
Et in eodem sensu intelligi possunt ipsius Tertulliani similes expressio­
nes, etsi sint paulo crudiores, ratione consueti styli huius scriptoris. Quamvis
enim, attenta exteriori manifestatione sive perfecta, ut ait, Verbi nativitate,
antehac Deus dicatur «fuisse solus» nec fuisse adhuc Pater, cum «Filius
nondum fuerit», tamen etiam dicitur Deus tunc fuisse «non solus», cum
haberet in seipso rationem suam sive Logon, quem subinde in creatione
sub ratione exterioris sermonis protulit sive generavit; hic autem interior
ac praecedens Logos exhibetur a Tertulliano, quamquam velatis verbis, ut
aliquid distinctum a Deo seu ut «secundus a se», adeoque ut distincta per­
sona: «Possum itaque non temere praestruxisse et tunc Deum ante univer­
sitatis constitutionem solum non fuisse, habentem in semetipso proinde ra­
tionem et in ratione sermonem quem secundum a se fecerat agitando intra se»
(Adv. Praxean 5. 7, CCL 2. 1164).
97. luxta alteram ex supradictis (n. 95) duabus considerationibus
scilicet propriam indolem divinarum processionum, facilius explicantur ceterae
alterius classis expressiones quae videntur sonare aliquam essentialem posterioritatem sive inferioritatem Filii et Spiritus S. relate ad Patrem, quamvis

90

DE DEO TRINO

negandum non sit aliquos Patres, scilicet Tertullianum et Origencm, ultra
modum verbis excessisse.
Cum enim processio necessario inducat inter divinas personas aliquem
ordinem prioritatis et posterioritatis, fundatum in ipsa ratione principii et
principiari, ita ut solus Pater sit sine principio ac pro tanto fontale principium
totius Trinitatis, non mirum est illos priores Patres, ad hunc ordinem emphatice exprimendum, quasdam minus proprias, hodieque ineptas vel minus
aptas, adhibuisse expressiones, desumptas ex inadaequatis conceptibus rerum
creatarum, in quibus praefatus ordo prioritatis et posterioritatis necessario
admiscetur ordini essentialis superioritatis et inferioritatis.
Hoc modo Filius dicitur minor Patre secundum ipsam divinitatem,3’
quod tamen, secundum communem sensum vocis, proprie verum est de
Christo solum secundum humanam naturam, in qua Deus veluti «exinanivit
semetipsum, formam servi accipiens», iuxta Apostolum, et Filius factus est
veluti minor Patre, iuxta illud ipsius Christi: «Pater maior me est». Hoc
pariter sensu dici potest Filium et Spiritum S. esse deos secundi ordinis,
quatenus suam essentiam divinam derivant per processionem a Patre, qui
primus est, ab altero non accipiens (αύτο'δεος: Deus a se, ut ait Origenes);
patet autem huiusmodi expressionem non esse commendandam, et maiorem
adhuc excessum redolere ceteras expressiones, ut quod Pater sit totum (Hip­
polytus) vel «tota substantia, Filius vero derivatio totius et portio» (Tertul­
lianus) et quod Spiritus S. sit «germen quoddam divini generis» (Novatianus)
et a fortiori inferior Filio et ab eo factus (Origenes36); item quod Trinitas
sive processio secundae et tertiae personae debeatur cuidam «oeconomiae»,
^Ceterum, etiam Patres saec. 4, post Cone. Nicaenum, Wl dem adhibent expres­
sionem, eam in praefato sensu posterioritatis ordinis explicantes, ita Athanasius: «Patrem
dixit maiorem, non ulla magnitudine aut tempore, sed quia ex ipso Patre gignitur»
(Contra Arian. 1. 58, MG 26. 133); Basilius: «Maior hic secundum causae rationem
dicitur, nam, quoniam a Patre origo est Filio, secundum hoc Pater maior est, ut causa
et principium» (Adv. Eunomium 1. 25, MG 29. 568).
36 Ceterum, doctrina Origenis circa divinitatem Spiritus S. non valde clara vel non
satis firma esse videtur, ac propterea tanquam haeretica insimulata est a Hieronymo
(cit. supra, in n. 94).
Scribit enim Origenes: «Quaerendum est et illud, an ipse etiam Spiritus sanctus
per ipsum sit factus, verum cum sit, omnia per Sermonem [i. e. Verbum] facta fuisse.
Ac meo quidem iudicio, si quis dicat factum esse Spiritum sanctum, et admittat omnia
per Sermonem facta fuisse, is etiam fateatur necesse est, Spiritum a Sermone factum,
nimirum a Sermone ipso antiquiore existente ipso Spiritu... Nos autem qui tres personas,
Patrem, et Filium, atque Spiritum sanctum esse credimus, et ingenitum nihil praeter
Patrem esse nobis persuasimus, Spiritum sanctum et iis omnibus quae per Verbum facta
sunt, et ordine iis omnibus quae a Patre per Christum condita sunt, praestantiorem esse,
ut pium et verum concedimus et approbamus...
«Haec autem multum ac diu examinata sunt nobis planius et apertius videre volen­
tibus, quomodo, si omnia per ipsum facta sunt, Spiritus etiam per Verbum factus est, qui
una ex rebus inferioribus eo per quod factae sunt, intelligatur, etiamsi verba quaedam
nos in contrariam partem trahere videantur» (In Io. 2. 6, MG 14. 126 sq., 131).
Ambiguitas huiusmodi doctrinae in eo est quod videatur assimilate processionem
Spiritus S. a Verbo, quae est ad intra, processioni creaturarum ex eodem Verbo, quae est
ad extra quaeque sola proinde dici potest factio, iuxta illud Io. 1. 3: «Omnia per ipsum
facta sunt».

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

91

quo fit quaedam indebita confusio inter internas ipsas processiones et externas
earumdem manifestationes, ad quas proprie «oeconomia, sive dispensatio,
sive monarchiae administratio» (tot sunt ipsius Tertulliani expressiones)37
revocanda est.

98. Ceterae expressiones, praecipue quae ab Origene proferuntur, re­
dolent solo excessu, quo dempto, ad rectum sensum trahi possunt. Nam,
praetermisso quod rectae sint si dicantur de Christo secundum humanam
naturam vel per solam communicationem idiomatum (de quo in tractatu De
Verbo Incarnato), dictae directe de ipso Verbo, ut ab Origene dici videntur,
aliquem rectum sensum patiuntur, quatenus, cum Pater sit fontale princi­
pium totius Deitatis, ipse est simpliciter ac primordialiter bonus, simplex et
orandus, et ipsi pertinet virtus omnipotentiae, quidquid vero in Filio et Spi­
ritu S. bonitatis, simplicitatis, adorabilitatis et potentiae invenitur, totum a
Patre originaliter procedit; distributio vero operationis inter tres personas
relate ad creaturas, qualis indicatur ab Origene, intelligi potest secundum
meram appropriationem, sicut intelligitur etiam in Symbolis et in ipsa
Scriptura.
Ratio vero ministri et praecipue consiliarii Patris, metaphorice Verbo
attributa, non est prorsus inepta, quia non necessario implicat inaequalitatem,
sed potest significare merum opus unius, agentis in consortio alterius, vel si
placet supradictum ordinem processionis unius ab altero, dum agit uterque,
quemadmodum dicitur Io. 1-3: «In principio erat Verbum et Verbum erat
apud Deum et Deus erat Verbum. Omnia per ipsum [ministrans et consilians]
facta sunt»

99. Exeunte igitur saec. 3, extincta fere invenitur prima haeresis Unitarismi, sive modalistici Monarchianismi, et apud omnes
clare exhibetur confessio distinctionis trium divinarum personarum.
Simul etiam earum divinitas sive unitas in singulari essentia divina
affirmatur, quamvis minus signanter quam ipsa personarum distinc­
tio; hinc apud aliquos ecclesiasticos scriptores plures occurrunt
ambiguae expressiones, quae prima fronte quendam Subordinatianismum prodere videntur, quaeque, etsi adhuc secundum se inno­
cuae, indirecte tamen, utut illegitime, ipsi mox oriturae haeresi
^Conceptus «oeconomiae» in theologiam orientalem de Verbo Incarnato introduxit
lustinus et vulgavit Irenaeus, ita ut subinde scientia sacra distingueretur a Patribus Grae­
cis in theologiam (de ipso Deo) et oeconomiam (de providentia redemptionis). Idem
conceptus in theologiam Trinitatis videtur esse originis gnosticae, cum primo indicatus
fuerit a Tatiano, haeretico encratita et discipulo praefati lustini (saec. 2); subinde eo
trinitario conceptu cum infelici exitu usi sunt Tertullianus, Hippolytus et Novatianus, ad
confutandum errorem Modalismi. Cf. D'Ales, op. cit. (supta, in n. 92) 89-94; idem, «Le
mot οΐχονομία dans la langue théologique de S. Irénée», Revue des Etudes Grecques
XXXII (1921) 1-9.

■92

DE DEO TRINO

subordinatianae viam parare potuerunt?' Relinquebatur igitur sae­
culo quarto onus huic haeresi occurrendi atque divinitatem et essen­
tialem unitatem trium personarum signanter inculcandi; quod qui­
dem, tum singuli scriptores ecclesiastici tum ipsum Magisterium in
Conciliis Oecumenicis, egregie praestiterunt.
Ill

Traditio postnicaena

(a Cone. Nicaeno a. 325 ad Cone.

Constantinop. I a. 381).39
Saec. 4 in Conciliis Nicaeno et Constantinopolitano definita est
contra Subordinatianismum arianum et macedonianum divinitas et
consubstantialitas Filii et Spiritus S. cum Patre. Tum harum haeresum doctrinam tum illorum Conciliorum definitionem dedimus
supra (n. 39-44). Sed, quoniam ipsorum Patrum doctrina est intime
conserta cum evolutione illarum haeresum atque inseritur inter
utrumque Concilium, tanquam interpretatio prioris et praeparatio
alterius, utile erit breviter ac ordinate exponere tum sensum defini­
tionis utriusque Concilii, tum nicaenae definitionis interpretationem
et vindicationem per Patres, tum evolutionem formularum trinitariarum inter primum et alterum Concilium.
Exinde insimul patebit quae sit mens et doctrina Patrum saec.
4, praecipue eorum qui in controversiis trinitariis versati sunt, sci­
licet Athanasii et HHarii, fidei nicaenae primorum defensorum, et
trium Cappadocum, Basilii, Gregorii Nysseni et Gregorii Nazianzeni, eiusdem fidei explanatorum.4" Non vacat autem argumentum33
33 Non tamen ullatenus did potest haeresim subordinatianam, seu Arianismum et
Macedonianismum, logice aut saltem historice, ex scriptis Patrum antenicaenorum origi­
nem ducere. Ipsi Ariani ad hos Patres non provocarunt nisi diu post Condlium Nicae­
num, circa a. 350. De qua re apte disserit Galtier, op. cit. (supra, in n. 92) 82-86.
39 Ales, A. d', Le dogme de Nicée, Paris 1926.
Arnou, R., «Unité numérique et unité de nature chez les Pères après le Concile
de Nicée», Gregorianum XV (1934) 242-254.
Martinez Gomez, I., «El problema de la unidad y trinidad divina en los Padres»,
Estudios eclesiâsticos XX 1946) 347-398.
SCHERMANN, Th., Die Gotlheit des hl. Geistes nach den griechischen Vdtern des
TV Jabrhunderts, Freiburg 1901.
Segovia, A., «Equivalencia de fôrmulas en las sistematizaricnes trinitarias griega
y latina». Estudios eclesiâsticos XXI (1947) 435-454.
w De Athanasio confer A. Beck, Die Trinitatslehre des hl. Athanasius, Mainz 1903.—
Ch. Hauret, Comment le «défenseur de Nicée» a compris le dogme de Nicée, Bru­
ges 1936.
De Hilario, S. Palumbo, Unità e distinzione in Dio secondo S. Ilario di Poitiers,
Napoli 1940.—P. Smulders, La doctrine trinitaire de S. Hilaire de Poitiers, Romae 1944.
De Basilio, F. I. Nager, Die Trinitatslehre des hl. Basilius des Grossen, Paderborn
1912.—L. Lohn, «Doctrina S. Basilii de processionibus divinis», Gregorianum (1929)

<

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

93

Traditionis ultra hanc aetatem extendere; nam doctrina fidei, quod
attinet ipsam existentiam huius mysterii, iam eo tempore invenitur
explicite proposita ac sufficienter formulata, et quidquid subinde,
tam per Magisterium Ecclesiae (Cone. Constantinop. II, Later. IV,
Lugd. II et Florentinum) quam per ipsos Patres et theologos post
Augustinum accessit, pertinet potius ad capita de essentia Trinitatis.
101. Cone. Nicaenum a. 325 (cit. supra, n. 44), definiens divi­
nitatem Verbi, eas formulas adhibuit*
41 quae plene sufficerent ad
refutandam haeresim Arii, asserentis Filium Dei non esse ab aeterno
sed factum, nec esse eiusdem substantiae vel essentiae (hypostasis
vel ousiae) ac Pater, nec esse immutabilem. Quibus assertionibus
Concilium opponit fidem «in Filium Dei, natum ex Patre unigeni­
tum, hoc est de substantia [ousia] Patris, Deum ex Deo, lumen ex
lumine, Deum verum de Deo vero, natum non factum, unius subs­
tantiae [homooùsion] cum Patre, per quem omnia facta sunt». De
Spiritu S. vero nihil aliud habet quam: «Et in Spiritum Sanctum»,
quo generaliter significatur fides in eius divinitatem.
Notandum est Concilium non adhibere nomen «Verbum» sed
«Filius», adhibere voces «hypostasis» et «ousia» ut aequivalentes,
exhibere Filii divinitatem duabus expressionibus, quarum altera,
etsi aequivalens, fortior est: «de substantia Ιέκ
ούσίας] Patris»
et «consubstantialis [όμοούαιος] Patri», seu eiusdem substantiae.
Quibus vocibus, ex propria eorum vi, significatur, ut minimum,
saltem specifica unitas naturae Patris et Filii (sicut inter huma­
num patrem et filium), quod quidem sufficiens est ad plene con­
futandum ipsum Subordinatianismum Arii, sed ex subiecta ma­
teria (seu quia agitur de natura divina, quae sua indole intelligitur
multiplicari non posse) significatur quoque numerica unitas, qua
492-500.—A. Grandsire, «Nature et hypostases divines dans S. Basile», Recherches de
science religieuse XIII (1923) 130-152.
De Gregorio Nysseno, Fr. Diekamp, Die Gotteslehre des hi. Gregor von Nyssa,
Münster 1896.—G. Isaye, «L’unité de l’opération dans les écrits trinitaires de S. Gré­
goire de Nysse», Recherches de science religieuse XXVII (1937) 422-439.—S. Gonzalez,
La formula μία ουσία τρεις ύποστάσεις en San Gregorio de Nysa, Romae 1939.
De Gregorio Nazianzeno, J. Plagnieux, Saint Grégoire de Nazianze Théologien
(Paris 1951) 395-398, 405 sq., 437-440, 441-444, 449-452;
41 Cf. I. M. Dalmau, «Les formules dogmatiques à Nicée», Analecta sacra Tarra­
conensia II (1926) 336-342.—L. Bouyer, «Omousios. Sa signification historique dans les
symboles de foi», Revue des sciences philosophiques et théologiques (1941) 52-62.—j. Le­
bon, «Le sort du consubstantiel nicéen», Revue d’histoire ecclésiastique XLVII (1952)
428-529; XLVIII (1953) 632-682.

94

DE DEO TRINO

insimul confutatur alia opposita haeresis Tritheismi; utraque proin­
de significatio est de mente Concilii, sed prior explicite ac directe,
cum solum ageretur de confutando Ario, altera vero tantummodo
implicite et suppositive.
Cone. Constantinopolitanum I a. 381 (cit. supra, n. 44), finem
imponens tum postnicaenis controversiis de voce «homooùsios» tum
novae haeresi macedonianae explicite negantis divinitatem Spiritus
S., symbolum nicaenum ita reformavit, ut ex una parte omitteret
verba «Hoc est de substantia Patris», utpote superflua, ratione
retentae vocis «homooùsios», et ex altera parte explicitaverit defi­
nitionem divinitatis Spiritus S., verbis nicaenis «Et in Spiritum
Sanctum» addens: «Dominum et vivificantem, ex Patre proceden­
tem, cum Patre et Filio adorandum et conglorificandum, qui locutus
est per sanctos Prophetas».
Quibus verbis consubstantialitas etiam Spiritus S. cum Patre
aequivalenter significatur, sed explicite non profertur (verbis enim
«Ex Patre procedens» addi poterat explicita vox «consubstantia­
lis», sicut quoad Filium). Ceterum, huiusmodi consubstantialitas
etiam explicite in eodem Concilio asserta est, ut constat ex mox
citando testimonio subsequentis particularis Cone. Constantinop.
a. 382. quod exhibet summam doctrinae, contentae in ampliori
deperdito tomo oecumenici ipsius Concilii.
102. De origine huius symboli (nicaeno-constantinopolitani appellati),
eiusque relatione ad hoc Concilium, triplex est praecipua eruditorum senten­
tia. Traditionalis ac probabilior opinio, fundata praecipue in testimonio ipsius
Cone. Chalcedonensis a. 451 in Oriente necnon documentorum occidentalium
inde saltem ab a. 530, docet symbolum esse primo confectum ab ipso Con­
cilio Constantinop. I, tanquam accommodationem et extensionem ipsius sym­
boli Nicaeni. Secunda nec improbabilis opinio, primitus suggesta a Tillemont,
docet symbolum iam confectum fuisse ante Concilium atque esse unam ex
variis formulis quibus hic vel illic a scriptoribus ecclesiasticis extendebatur
symbolum nicaenum per ampliorem declarationem divinitatis Spiritus S., ita
ut Concilium mere approbaverit ac suum fecerit symbolum praeexistens; huius
opinionis praecipua ratio est quia symbolum fere ad verbum refertur iam ab
Epiphanio in suo opere Ancoratus (n. 114, MG 43. 233) anni 374, -sed huic
rationi opponi potest tum praefata affirmatio Cone. Chalcedonensis, tum pro­
babilis non authentia illius loci Epiphanii, nam, cum hic Pater subinde non­
nisi formulam nicaenam commentetur, suspicio ingeritur ipsum nonnisi hanc
formulam in eo loco retulisse, cui in posteriori tempore scribae substituerunt
iam editam formulam constantinopolitanam. Tertia ac peregrina opinio, de­
fensa ab A. Harnack, negat omne originis ligamen huius symboli cum hoc
Concilio, tanquam quid subinde confictum a Cone. Chalcedonensi, docens

DF. F.XISTF.NTIA MYSTERII TRINITATIS

95

illud fuisse primitivum quoddam symbolum Hierosolymitanum, extensum per
subséquentes expressiones nicaenas.42
Quidquid sit, certum saltem est Cone. Constantinop. I edidisse tomum
(deperditum), in quo eadem doctrina traditur (et cuius fortasse fragmentum
vel pars est praefatum symbolum), teste particulari Cone. Constantinop. sub­
sequent^ anni 382, in quo summa ipsius oecumenicae doctrinae sic exponitur:
«Hanc [nicaenam fidem] utique et vobis et nobis, et omnibus qui verae fidei
verbum non pervertunt, probari convenit, ut quae antiquissima sit, et bap­
tismati consentanea, docens nos credere in nomine Patris, et Filii, et Spiritus
Sancti. Ita nimirum, ut una credatur divinitas, et potentia et substantia
[μία ούοία) Patris et Filii et Spiritus sancti, aequalisque dignitas, et im­
perium coaeternum, in tribus perfectis hypostasibus [εν τρισί ύποστάσεσιν],
sive in tribus perfectis personis [τρισί τφοσώποις): ut neque Sabelli pestis
locum inveniat, qua hypostases confundantur, tollanturque proprietates, neque
Eunomianorum, Arianorumque, et eorum qui Spiritum sanctum oppugnant,
vires habeat blasphemia, quae substantiam [ουσίαν],
seu naturam
φύαιν] et divinitatem discindit, atque increatae et consubstantiali
όμοοοσίω] et coaeternae Trinitati posteriorem quandam aut creatam
aut diversae substantiae naturam [έτεροουσίου φύσεως] inducit... Quae
igitur ad fidem attinent, quam aperte praedicamus, in summa sunt huiusmodi:
de quibus amplius animis vestris satisfacere poteritis, si tomum synodi An­
tiochenae [a. 379], et eum qui superiori anno [a. 381] Constantinopoli a
synodo universali est editus, inspicere dignamini, ubi et fidei confessionem
uberius exposuimus, et in recens adinventas baereses anathematis sententiam
praescripsimus» (Apud Theodoretum, Hist. eccl. 5. 9, MG 82. 1215).

Immediate post Cone. Nicaenum incoepit controversia
de sensu illius definitionis, et peculiariter de sensu et aptitudine
vocis «homooùsios», orthodoxis (nominatim Athanasio in Oriente
et Hilario in Occidente) doctrinam intelligentibus de numerica ipsa
unitate naturae in tribus personis et aptitudinem illius vocis defen­
dentibus; quibusdam vero Arianis intelligentibus et acceptantibus
doctrinam nicaenam in sensu solius specificae unitatis naturae, atque
pro voce «homooùsios», quae poterat intelligi in sensu modalistico,
proponentibus vocem «homoioùsios» (in omnibus similis, adeoque
etiam in natura), atqui hinc Semiariani vel Homoiousiani vocati (cf.
supra, n. 40). In eodem sensu numericae unitatis naturae ea vox
intellecta est etiam a Patribus Cappadocibus (Basilio, Nysseno et
Nazianzeno) et tandem a Cone. Constantinopolitano I, quidquid in
contrarium senserint plures acatholici cultores historiae dogmatum.
103.

42 Cf. J. Lebon, «Les anciens symboles dans la définition de Chalcédoine», Revue
d'histoire ecclésiastique XXXII (1936) 809-877.—Hefele-Leclercq. Histoire des Con­
ciles II-1 (Paris 1908) 11-13, in nota, ubi copiosa additur bibliographia.

96

DE DEO TRINO

Hi nempe recenter introduxerunt quandam «theoriam Neonicaenismi»^
iuxta quam, dum priores defensores definitionis nicaenae, nominatim Athana­
sius, necnon Hilarius aliique Patres occidentales communiter, consubstantia­
litatem intellexerunt de numerica unitate, subinde, tum ipsi Athanasius et
Hilarius post medium saec. 4, tum ac praecipue Patres Cappadoces (Basilius
et Nyssenus), veluti accedentes ad praefatum Semiarianismum sed tamen iugiter veterem formulam «homooùsios» adhibentes, hanc in eodem semiariano
sensu solius specificae unitatis naturae intellexerunt, ita ut sub eadem voce
diversus esset conceptus Occidentis et Orientis, illic absque ulla doctrinae
evolutione, hic vero in mitigato sensu subordinatiano ac pro tanto tritheistico,
et, gratia huiusmodi ambiguitatis et aequivocationis, doctrina de consubstan­
tialitate reputata fuerit communis fides totius Ecclesiae, dum reapse Cone.
Constantinop. I eam intellexit ac definivit in solo praefato sensu orientali,
nec nisi subsequenter, ob praedominantem influxum latinorum, ea praesumpta
communis fides intellecta est in altero priori ac occidentali sensu, ab Augus­
tino ulterius inculcato et expolito.

104. Huiusmodi theoria falsa demonstratur tum ex stricto Orienta­
lium Patrum monothéisme, qui non compatitur solam specificam unitatem
trium personarum (sic enim haberentur tres dii, sicut tres homines); tum
ex ipsa ab eis explicite repulsa calumnia tritheismi;44 tum ex congruenti expo­
sitione earum locutionum, quae apparens fundamentum praebent praefatorum
eruditorum theoriae.
Quarum prima est terminus «ousia», qui tempore Concilii Nicaeni non­
dum habebat determinatum sensum, ac ideo potuit intelligi in sensu naturae
tum individuae tum tantum specificae, ad quem alterum sensum facile potue­
runt deflectere Patres cappadoces et alii. Sed respondetur quod a posse ad
esse non valet illatio. Ceterum, non obstante ambiguitate tum vocis «ousia»
tum etiam ipsius vocis «hypostasis», quae indifferenter ab initio usurpaban43 Huius theoriae primi ac praecipui auctores sunt Th. Zahn, Marcellus von Ancyra,
Gotha 1867, et A. Harnack, Lehrbuch der Dogmengeschicbte (ed. 4, Tübingen 1910) II
260, 275, quos secuti sunt inter alios Loofs, Seeberg et Turmel in suis historiis dogma­
tum. Postremus hic auctor (modernista) de eadem re scripsit (sub mentito nomine Coulange) in art. «Métamorphose du consubstantiel: Athanase et Hilaire», Revue d'histoire et
de littérature religieuses (1922) 303-323.
Inter catholicos hanc theoriam exponunt ac confutant G. Rasneur, «L’homoiousianisme dans ses rapports avec l’orthodoxie», Revue d’histoire ecclésiastique IV (1903) 189206.—F. Cavallera, Le schisme d’Antioche (Paris 1905) 300-323.—Galtier, op. cit.
(supra, in n. 92) 90-92, 102-117.—Arnou, op. cit. (supra, in n. 77) 112-129. Inter Anglicanos vero, J. F. Bethune-Baker, The meaning of Homoousios in the «Constantinopolitan»
Creed, Cambridge 1901.—G. Prestige, God in patristic thought, London 1936.
44 Athanasius, Contra Arianos (a. 356-362), Orat. 3. 4: «Una vero illorum natura
est... Hinc Filius non est alius Deus... alioquin complures dii inducerentur» (MG 26.
327). Basilius, Horn, contra Sabell., Arium et Anomalos 3: «Etsi enim duo sunt numero,
tamen natura non sunt disiuncti... Unus Deus et Pater, unus Deus et Filius, non dii duo,
cum Filius identitatem habeat cum Patre... Numera sep-aratim Patrem et separatim
Filium, sed ne scindaris in multitudinem deorum, unam in utroque essentiam confiteare»
(MG 31. 606).

97

DE EXISTENTIA MYSTERII TRINITATIS

tur, ipsum mysterium distinctionis personarum in una natura clare et explicite
exhibitum est.
Alia locutio est, iuxta quam personae divinae non sunt unum numero;
ita Evagrius Ponticus (Epist. 8, inter epistolas Basilii), Basilius (De Spiritu
S. 18. 44), Nyssenus (Contra Eunomium 1; Quod non sint tres dii) et Dydimus Alex. (De Trin. 2. 5). Sed respondetur eam locutionem explicite ab his
explicari de exclusione non numericae unitatis naturae, sed unitatis quan­
titatis et compositionis, ad exprimendam solam divinam simplicitatem, ita ut
non esse unum significet non esse compositum sed simplex. Id patet ex ipsis
obiectis textibus; ita Evagrius scribit ibidem: «Caeterum ad eos qui tres
deos nobis exprobrant, illud dicatur: unum nos Deum non numero sed natura
confiteri. Quidquid enim unum numero dicitur, id vere unum non est, neque
natura simplex: Deum vero simplicem et incompositum confitentur omnes...
Numerus enim pertinet ad quantitatem; quantitas vero corporali naturae
coniuncta est; numerus ergo corporeae est naturae» (MG 26. 247-250).
Tertia ac praecipua locutio est, qua tres personae divinae dicuntur esse
unum ad modum quo plures homines dicuntur esse unum in natura, adeoque
secundum solam unitatem specificam; ita Athanasius (Contra Arianos, Orat.
1. 26 sq.; De synodis 41), Hilarius (De synodis 23, 73, 84), Basilius (Epist.
38. 2; Adv. Eunomium 4) et Didymus (De Trin. 2. 2; 3. 5). Sed respondetur,
iuxta hos Patres eam comparationem non intelligi quoad omnia, sed tantum
ac directe quoad ipsam generalem rationem consubstantialitatis, quae salvatur
in utroque casu, etsi diverso modo ac gradu, quaeque in divinis nequit esse
mere specifica ac logica sed est necessario numerica, secus haberentur tres dii
sicut tres homines, quod quidem iidem Patres explicite excludunt, ut nuper
diximus. Ceterum, Basilius huiusmodi discrimen explicite indigitat, dicens
neminem fingere posse Deum esse «velut communitatem quandam, ratione
sola intelligibilem [quae] in subiecta dividatur», quemadmodum homo divi­
ditur in Petrum, Paulum et loannem (De Spiritu S. 17. 41, MG 32. 143; cf.
Epist. 38. 3). Imo Nyssenus, praefatam comparationem in omnibus urgens,
ita numericam ipsam trium divinarum personarum unitatem illustrare con­
tendit, ut, iuxta exaggeratum platonicum realismum, dicat etiam inter plures
homines huiusmodi numericam unitatem haberi: «Est etiam Petrus et Paulus
et Barnabas, secundum hominem, unus homo; et secundum hoc ipsum, qua­
tenus homo, multi non possunt esse: dicuntur autem multi homines abusive
ac non proprie; quod vero per abusionem dicitur, haudquaquam apud eos qui
sapiunt praeponitur ei quod proprie» (De communibus rationibus, MG 45.
179; cf. Quod non sint tres dii, ibid. 130 sq.).

105. Restat ut verbum dicamus de duplici formula όμοούσιος (con­
substantialis) et μία ουσία, τρεις υποστάσεις (vel μία ουσία έν τρισίν
όποατάσεσιν una natura in tribus hypostasibus, sive personis), quae non
parum contulerunt sive ad controversias suscitandas sive ad fidei doctrinam
determinatius exprimendam.
Όμοούσιος 45 (eiusdem substantiae, consubstantialis), tanquam vox trini45 Cf. A. D’Ales, De Deo Trino (Paris 1934) 70-75.

4

98

DE DEO TRINO

taria, iam probabilius adhibita fuerat ab Origene (supra, n. 91) ad signifi­
candam substantialem communionem Filii cum Patre. In eodem sensu eam
assumpsit ac canonizavit Cone. Nicaenum (supra, n, 101); attamen, ob aequivalentiam vocis «ousia» cum voce «hypostasis» (quae pariter in eodem sensu
adhibetur a Concilio), ipsa, iam reiecta ab Ario tanquam sapiens Manichaeismum (cf. apud Athanasium, De synodis 16), post Concilium suspecta de Modalismo visa est tum puris Arianis seu Anomaeis, qui consubstantialitatem
constanter reiecerunt, tum etiam Semiarianis, qui consubstantialitatem admi­
serunt in solo sensu unitatis naturae specificae, non vero unitatis naturae
numericae (cf. supra, n. 40). Hinc isti Semiariani proposuerunt, ut orthodo­
xam, vocem όμοιούσιος (similis naturae). Catholici vero iugiter homoousion retinuerunt, et quidem in sensu numericae unitatis naturae, ut osten­
sum est supra, quamvis aliqui, ut Hilarius (De synodis 77; Apol. ad repreh.),
Athanasius {Contra Arian., Orat. 3. 4; Epist. ad Serap. 2. 3. 5; De decretis
Nic. syn. 20) et Basilius {Epist. 9. 3), ex amore pacis et unitatis, quandoque
concedant etiam homoioùsion adhiberi posse, si tamen similitudo non acci­
piatur in sensu restrictivo, et unitatis naturae exclusivo.
Formula μία ουσία, τρεις αποστάσεις 46 (una natura, tres hypostases sive
personae) confecta est ad exprimendum integrum mysterium, quod sola voce
homooùsios non exhibetur. Expressionem «tres hypostases» in Trinitate iam
adhibuerant saec. 3 Origenes {Contra Celsum 8. 12; In Io. 2. 10) et Diony-I
sius Alex, (apud Basilium, De Spiritu S. 12), agentes contra Modalismum;
attamen, quia hypostasis, vi etimologiae (sicut latina vox substantiae) et ipsius
litteralis usus, idem fere sonat ac ousia, et sub communi hoc sensu utraque
vox adhibetur ab ipso Cone. Nicaeno, ea expressio poterat accipi pro tribus
naturis, in sensu proinde tritheistico vel subordinatianistico. De facto in hoc
sensu eam adhibuerunt Ariani puri; Semiariani quoque eam, una cum supradicta voce «homoiousios», praetulerunt et opposuerunt nicaenae voci homooùsios, quae ipsis videbatur sapere contrariam haeresim Modalismi. Ob ean­
dem rationem vitandi Modalismum, formulam «tres hypostases» praetulerunt
plures orthodoxi orientales, dum alii, una cum occidentalibus (quibus hypos­
tasis sonabat ut latina substantia), eam respuebant, tanquam sapientem Tritheismum aut Subordinatianismum, et loquebantur de unica hypostasi in Tri­
nitate. In Cone. Alexandrino, a. 362, praeside Athanasio, concessum est ut
utraque formula («una hypostasis» et «tres hypostases») pro libito adhiberi
liceret, in diverso, ut patet, sensu, quem ipsa vox permittebat.47

106.

Tandem, ut omnis ambiguitas tolleretur et unica formula con-

^Erdin, F., Das Wort Hypostasis, Freiburg i. Br. 1939.
Gonzalez, S., La formula μία ούαία -ρεΐς ύχοατάαβις en San Gregorio de Nisa (Ro­
mae 1939) 1-9.
Nedoncelle, M., «Prosopon et persona dans l’antiquité classique», Revue des scien­
ces religieuses (1948) 277-299.
Richard, M., «L’introduction du mot «hypostase» dans la théologie de l’incarna­
tion». Mélanges de science religieuse (1945) 5-32, 243-270.
Parente, P., De Deo Uno et Trino (ed. 2, Romae-Taurini 1938) 245-249).
47 Cf. Athanasium, Tomus ad Antiochenos 5 sq., MG 26. 802.

DE EXISTENTJA MYSTERII TRINITATIS

99

cinnaretur, paulatim firmatus est usus vocis «ousia» in sensu naturae, abs­
trahendo a determinato modo quo haec existit, et vocis «hypostasis» in sensu
naturae secundum determinatum modum existendi (seposita alia voce
πρόσωπον, quae iuxta originalem sensum, poterat accipi in mero sensu iuridico vel scenico ac ita sapcre Modalismum).48 Ita circa a. 360 enata vel fir­
mata est formula «Una natura in tribus hypostasibus» (pro ambigua ac libera
expressione «una hypostasis et tres hypostases» iuxta diversum sensum), quam
iam indicaverat Origenes saec. 3. Vix conici potest quis eam primo protulerit
inter controversias saec. 4. Certe apparet in anonymo Sermone adversus Arium
et Sabellium (MG 45. 1282, 1292, 1293, 1296, 1300), quem plures eruditi
incerte attribuunt Didymo Alexandrino (t 398); refertur a Caio Mario Victorino (f post 362) tanquam in usu apud Graecos (Adv. Arium 3. 4; cf. 2. 4-7)
et ab Epiphanio qui ait ipsam continere evangelicam fidem (Adv. haer. 73.
34); adhibetur a particulari Cone. Constantinop. a. 382, referente ceteroquin
doctrinam ipsius oecumenici Cone. Constantinop. a. 381 (supra, n. 102); cete­
rum, nemo magis quam Basilius (f 379; Epist. 38. 1-4; Epist. 236. 6) contri­
buit ad eam formulam explicandam et in usu firmandam.49

107. Apud Latinos vero, pari tempore et sine ulla peculiari difficultate,
efformata est correspondons formula «Una essentia (vel substantia vel natura),
tres personae», ab Augustino explicata, cuius uterque terminus (substantia et
persona) iam fuerat a Tertulliano indicatus (cf. supra, n. 3).
108. Bibliographia patristica de Trinitate.
Ante Cone. Nicaenum, seu saec. 3;
Tertullianus (f post 220), Adversus Praxean.
Hippolytus (f 235), Contra Noëtum.
Nov Atianus (f circa 257), De Trinitate.
Dionysius Alexandrinus (f 264/265), Fragmenta contra Sabellianos,
relata ab Athanasio in opusculo De sententia Dionysii Alexandrini.
Gregorius Thaumaturgus (t circa 270), Expositio fidei.
Post Cone. Nicaenum, saec. 4:
Alexander Alexandrinus (t 328), Epistolae (encyclicae) tres de ariana
haeresi.
Athanasius (t 373), Apologia contra Arianos anni 348.—De decretis
Nicaenae Synodi a. 350.—De sententia Dionysii Alexandrini a. 350-351.—
Contra Arianos orationes quatuor a. 356-362 (quarta oratio est incertae authentiae).—Epistolae quatuor ad Serapionem a. 356-362. — De synodis a.
259.—Tomus Antiochenus a. 362.
43 Nihilominus etiam vox ζρόσωπον est satis frequentis usus. Ita Basilius in
sua Homilia contra Sabellianos et Arium et Anomaeos (MG 31. 600 sqq.) frequentius
utitur prosopo quam hypostasi et Cone. Constantinop. a. 382 indifferenter loquitur de
«tribus hypostasibus» et de «tribus prosôpois» (supra, n. 102).
49 Ampliorem determinationem ac firmitatem eidem formulae addiderunt subinde,
post controversias christologicas, Leontius Byzantinus saec. 6 et loannes Damascenus
saec. 8.

100

DE DEO TRINO

Hilarius Pictaviensis (t 366), De Trinitate anni 356-359.—De syno­
dis a. 359.—Contra Arianos, post a. 364.
Basilius Caesariensis (t 379), Adversus Eunomium anni 363-365.—
De Spiritu S. a. 375.—Homilia contra Sabellianos et Arium et Anomaeos—
Epistolae, praecipue 9, 38, 52, 105, 113, 114, 125, 159, 175, 189, 210,
215, 226, 236, 251.
Ev agrius Ponticus (f 399), Epistola 8 (edita inter epistolas S. Basilii).
Gregorius Nazianzenus (t 389/390), Orationes theologicae (orationes
27-31).—Epistola 248, ad Evagrium.
Gregorius Nyssenus (t 394), Contra Eunomium.—Ad Eustathium de
Trinitate.—Ad Abladium, quod non sint tres dii. — Adversus Graecos, ex
communibus notionibus.—De Spiritu Sancto.—Oratio catechetica magna.
Didymus Alexandrinus (t 398), De Trinitate.—De Spiritu Sancto (in­
terprete Hieronymo).—Sermo adversus Arium et Sabellium (probabiliter tan­
tum ipsi attributus; extat inter opera Gregorii Nysseni, sed a modernis erudi­
tis certo isti denegatur).
Ambrosius (t 397), De fide ad Gratianum.—De Spiritu S.
Epiph ANius (t 403), Ancoratus.—De haeresibus, baer. 54, 57, 62, 64,
69, 71, 72, 73, 74, 75, 76.
Subsequent aetate, saec. 5-8:
Augustinus (t 430), De Trinitate.—Contra sermonem Arianorum.—
Collatio cum Maximino Arianorum episcopo.—Epistolae 120, 169, 238-242.
Hieronymus (t 419), Epistolae 15-17.
Pseudo-Hieronymus, Dialogus de sancta Trinitate inter ludaeum et
christianum.
Chrysostomus (t 407), De incomprehensibili, homilia quinta (contra
Anomaeos).—Homilia in Io. 5. 19 contra Anomaeos.
Theodoretus (I circa 428), De sancta et vivifica Trinitate (inter opera
Cyrilli Alex.).
Cyrillus Alexandrinus (t 444), Thesaurus de sancta et consubstantiali
Trinitate.—De Trinitate dialogi.—In Sanctum Symbolum.
Fulgentius Ruspensis (t 533), Liber contra Arianos.—De Trinitate.__
De fide ad Petrum.—Epistolae 8 et 14.
Boethius (t 524), De Trinitate.—Utrum Pater et Filius et Spiritus
S. substantialiter de divinitate praedicentur.
Damascenus (t 754), De fide orthodoxa, 1. 1, c. 6-14; 1. 3, c. 10. De
sancta Trinitate.—De hymno trisagio.

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

101

CAPUT II. DE DIVINIS PROCESSIONIBUS, RELATIO­
NIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI
109. Caput istud est praecipuum totius tractatus, quod attinet theolo­
gicam intelligent i am mysterii Trinitatis quodammodo assequendam; nam tan­
git ipsam essentiam mysterii in sua radice, ex qua pendent cetera omnia quae
in sequentibus capitibus explanantur. Tota quippe Trinitatis essentia in dis­
tinctione triplicis personae consistit; haec autem distinctio non aliunde repeti
potest quam ex relatione, seu ex distinctione trium oppositarum relationum,
quae propterea constituunt ipsas personas divinas; relatio autem fundamen­
tum habet ac fluit ex ipsa processione, quae proinde est radix et origo totius
mysterii.
Quapropter, iuxta logicum ordinem agemus prius de processione, subinde
de relatione, tertio de persona, iuxta trium horum existentiam, essentiam et
numerum, ita ut caput in novem quaestiones dividatur: De divinarum proces­
sionum existentia (q. 1), essentia (q. 2), et numero (q. 3); de divinarum
relationum existentia (q. 4), essentia (q. 5) et numero (q. 6); de divinarum
personarum existentia (q. 7), essentia (q. 8) et numero (q. 9).
Ceterum, harum quaestionum amplior determinatio fiet in capite se­
quenti, ubi divinae personae earumque ad invicem processiones considerabun­
tur in particulari.
QUAESTIO I.

DE EXISTENTIA DIVINARUM PROCESSIONUM50

I. SENSUS QUAESTIONIS.

110. Processio (graece προβολή vel έκπορεορις), etymologice a pro
(ante) et cedere (dare locum), significat transitum de uno loco in alium, et
in hoc sensu etiam accipitur in communi ac primitivo usu (ad quem generalem
sensum redeunt etiam verba: incedere et excedere). In translata autem ac
generaliori acceptione, quae etiam communis usus evasit, processio dicitur
quaelibet origo unius ab alio, et sumi potest tum active, ut cum dicimus cau­
sam procedere in effectum, tum passive, ut cum dicimus effectum procedere
a causa; quae quidem altera acceptio communior est.
Processio dividitur in processionem ad extra et processionem ad intra,
sicut actio dividitur in actionem transeuntem et actionem immanentem. Nam,
quamvis processio non sit formaliter idem ac actio, tamen actionem involvit et
in actione fundatur, quia, mediante aliqua actione, unum procedit ab alio seu
originem habet ab alio; unde processio concipi potest tanquam effectus vel
resultantia ipsius actionis.51 Exempla utriusque processionis in creatis sunt:
50 Cf. 1 p., q. 27, a. 1; q. 33, a. 4, ad 4; C. Gent. 4. 10 sq.; De potentia, q. 10,
a. 1; Compendium theologiae, c. 36 et 51.
51 Ad ampliorem intelligentiam processionis, utile erit recogitare quae de actione
tam transeunti quam immanenti, in qua fundatur processio ad extra et ad intra, docent
philosophi, v. g. I. Gredt, Elementa philosophiae aristotelico-thomisticae, n. 193 sq.,

102

DE DEO TRINO

calor procedit ab igne vel radius a sole processione ad extra, intellectio et
ipsum verbum intellectum procedunt a mente processione ad intra, generatiopariter procedit a generante processione ad intra, sed ipsum generatum pro­
cedit processione ad extra; quod si generatum procederet per processionem a
mente, seu intellectivam, tunc procederet ad modum verbi ac ideo per pro­
cessionem ad intra, quod quidem nonnisi in divinis contingere potest, ut infra
ostendetur.
In omni processione habetur terminus qui procedit, terminus a quo
procedit, et quaedam relatio inter utrumque, quae fundatur in ipsa actione
quam processio comitatur. Ex quo sequitur quod in omni processione reali
habetur realis distinctio inter duos terminos reales et realis relatio inter
eosdem. Terminus-qui processionis realis potest esse vel operatio aliqua phy­
sica, tam transiens, quam immanens (v. g. intellectio), et tunc dicitur proces­
sio per modum operationis, vel res physica, quae sit terminus operationis, sive
transeuntis, sive immanentis (v. g. verbum mentis), et tunc processio dicitur
per modum operati.

Ad nostram quaestionem quod attinet, manifestum quidem est
adesse in Deo processionem ad extra; sic enim procedunt omnes
effectus creati, tam naturales quam supernaturales. Quaeritur ergo
utrum dentur in Deo etiam reales processiones ad intra. Vidimus
mu
autem in tractatu De Deo Uno52 actiones divinas immanentes,
i. e.
scire et velle, identificati cum ipsa essentia divina, et praeterea, in
utraque linea intellectionis et volitionis, facultatem, actum et obiectum esse unum et idem, absque ulla prorsus distinctione, etiam ra­
tionis ratiocinatae minoris. Ex quo necessario sequitur non posse
dari in Deo realem processionem ad intra per modum operationis r
quasi alicuius perfectionis additae essentiae vel intellectui divino,,
secus periclitaretur praefata Dei simplicitas. Quaeritur ergo, utrum,
hac simplicitate non obstante, detur in Deo realis processio ad intra
per modum operati, seu, utrum in actionibus divinis immanentibus
et cum ipsa essentia divina identificatis, scilicet intellectu et volun­
tate, possit dari ac reapse detur vera et realis processio, quae nempe
importet realem distinctionem et relationem inter duos terminos.
II. ERRORES.

111. Quaelibet ex tribus haeresibus trinitariis, de quibus in
quaestione praecedenti (n. 32 sqq.), removet a Deo veram processio281-284, 473-477, ubi etiam loci S. Thomae indicantur. Quod attinet immediate rem
nostram, lege S. Thomam, De potentia, q. 10, a. 1.
52 In vol. 1, n. 589 sq.

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

103

nem aci intra. Nam Îritheismus, negando unitatem essentiae divinae
in tribus personis, eo ipso ponit processionem unius ab alia fieri
secundum multiplicationem essentiae divinae, eo modo quo in crea­
tis filius procedit a patre, et ita ponit processionem ad extra, id est
unius Dei extra alium Deum. Unitarismus vero et Subordinatianis*
mus ponunt processionem ad extra secundum effectus creatos, seu
secundum quod Deus procedit in effectus, vel effectus procedunt a
Deo. Pro Subordinatianismo enim processio divina consistit in boc
quod Filius et Spiritus Sanctus, tanquam duae supremae creaturae,
causantur a Patre; pro Unitarismo vero consistit in eo quo Deus,
ut causa et gubernator omnium rerum, procedit in varios effectus
vel suas in eis manifestationes.
Error autem Gnosticorum, ponentium innumeras aeonum pro­
cessiones sive emanationes (προβολάς) a primo principio (πλήρωμα
divinitatis), non est hic ad rem, nisi applicetur processioni Filii et
Spiritus S.; quod tamen omnes videntur reiecisse, sive catholici, ne
admitterent distinctionem essentiae, sive Unitaristae, ne admitterent
distinctionem personarum, sive Subordinatiani, ne cogerentur po­
nere consubstantialitatem Filii cum Patre.53
111. ASSERTIO.
cessio ad intra.

Datur in divinis aliqua vera ac realis pro­

Id est de fide, explicite ab Ecclesia
definita tum in Symbolis fidei, tum in aliis documentis Conciliorum
oecumenicorum, et quidem sive aequivalenter, quatenus dicitur una
persona esse ex alia, sive etiam formaliter, quatenus dicitur una per­
sona ab alia procedere.
112.

Nota theologica.

PROBATUR 1.

Ex auctoritate.

113. In documentis Magisterii, Scripturae et Traditionis, affir­
matur imprimis vera generatio Filii, quae, utpote actio habens dis­
tinctum ac realem terminum, est quaedam realis processio, et, utpo­
te importans in Filio eandem numerice naturam cum Patre, est ne­
cessario processio ad intra. Affirmatur praeterea explicite processio
tum Filii, tum ac signanter Spiritus S.; quae quidem est manifeste
^Huiusmodi gnosticas emanationes indigitant et impugnant antiquiores Patres, ut
Irenaeus (Adv. haer. 2. 13. 4-6), Tertullianus (Adv. Praxean 7-8) et Origenes (De
principiis 1. 2, 6; 4. 28).

104

DE DEO TRINO

realis processio, habens distinctum ac realem terminum. Quod au­
tem huiusmodi processio non sit ad extra, seu secundum exteriorem
aliquam manifestationem, sed ad intra, seu secundum ipsam perso­
nam (habentem praeterea eandem numericam divinam naturam),
quamvis nequeat necessario colligi ex ipso solo verbo «procedere»,
quod admittit ampliorem significationem, colligitur tum ex ipsa
eius attributione ad personam («Ego ex Deo processi... Ego a Deoexivi», «Spiritus qui a Patre procedit»), tum ac praecipue a paritate
cum generativa processione Filii, cui assimilatur vel parificatur: nam
de Filio indiscriminatim dicitur quod generatur et quod procedit,
ac ideo cum de Spiritu S. dicitur quod procedit, interna processio
pariter significatur. Ceterum, huiusmodi processiva assimilatio sig­
nanter indicatur in documentis Magisterii, inducta oppositione inter
Patrem qui est a nullo, Filium qui est a solo Patre et Spiritum S.
qui est et procedit ab utroque, item inter Filium qui est genitus et
Spiritum S. qui est non genitus sed procedens; imo Magisterium ait
Spiritum S. procedere ex Patre et Filio tanquam ex uno principio
per unam spirationem; quod manifesto implicat immanentem pro­
cessionem.
114. Magisterii doctrina patet praecipue ex Symbolis aliisque

maioribus documentis oecumenicis supra relatis (n. 43 sq.), in qui­
bus processio exprimitur triplici modo, quatenus scilicet Filius aut
Spiritus S. dicitur esse ab alio (ex Deo, a Patre, ab utroque), vel
Filius dicitur vere filius sive generatus, vel uterque (et signanter
Spiritus S.) dicitur formaliter procedere.
Ad rem peculiariter faciunt Conc. Nicaenum I et Constantinop. I:
«Deum ex Deo, lumen ex lumine, Deum verum de Deo vero, unius subs­
tantiae cum Patre». Conc. Nicaenum: «Natum ex Patre, hoc est de subs­
tantia Patris». Conc. Constantinop. I: «Et in Spiritum Sanctum, ex Patre
procedentem». Symbolum Athanasianum (universaliter in ecclesiis recep­
tum): «Pater a nullo est factus nec creatus nec genitus; Filius a Patre solo
est, non factus nec creatus, sed genitus; Spiritus Sanctus a Patre et Filio
non factus nec creatus nec genitus, sed procedens». (Denz. 75). Conc. Later.
IV: «Pater a nullo, Filius a Patre solo, ac Spiritus Sanctus pariter ab utro­
que... Pater generans, Filius nascens, et Spiritus Sanctus procedens»; idem
Concilium, damnans peculiarem Tritheismum abbatis loachim (cf. supra,
n. 38), declarat: «Illa res [seu essentia divina] non est generans, neque
genita, nec procedens, sed est Pater, qui generat, et Filius, qui gignitur, et
Spiritus Sanctus, qui procedit». Conc. Lugdun. II: «Spiritus Sanctus ex Patre
et Filio tanquam ex uno principio unica spiratione procedit». Conc. Floren­

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

105

«Spiritus S. ex Patre et Filio est, et ex utroque tanquam ab uno
principio et unica spiratione procedit».
tinum:

processionem Filii tripliciter exhibet. Primo
nempe, implicite in nomine Verbi (Io. 1. 1, 14; 1 Io. 1. 1; Apoc.
19. 13), quod implicat processionem ab intellectu. Secundo, aequivalenter in ratione Filii veri et unigeniti (supra, n. 62), qua indica­
tur rcalis processio generativa, quae, ob unicitatem naturae divinae,
nequit esse nisi immanens. Tertio, formaliter per attributionem pro­
cessionis et exitus a Patre, lo. 8. 42: «Ego... ex Deo processi et ve­
ni; neque enim a meipso veni, sed ille me misit»; 13. 3: «A Deo
exivit et ad Deum vadit»; 16. 27 sq. «Ego a Deo exivi. Exivi a
Patre ct veni in mundum; iterum relinquo mundum, et vado ad
Patrem». Quae quidem processio et exitus a Patre, quamvis hic
copuletur cum ipsa externa manifestatione et missione ad extra per
Incarnationem, non hanc tamen solam exhibet, sed etiam ac prima­
rio ipsam internam processionem per generationem, quae manifes­
tatur ac voluti extenditur exterius per Incarnationem; quod quidem
manifestat tum ipsa indoles procedentis et exeuntis, qui est vere
Filius, quique reapse interne procedit, tum ipsa vis verborum pro­
cessionis et exitus, nam, si ageretur de mera externa manifestatione,
vix simpliciter dici posset Christum procedere et exire a Patre, cum,
ob identitatem naturae, numquam extra Patrem processit et exivit.
Eadem Filii immanens processio suggeritur etiam in Hebr. 1.
3, ubi ipse vocatur «splendor gloriae et figura substantiae Patris»,
atque adumbratur in parallelis locis V. T., qui, ut diximus supra
(n. 51), probabilius habent sensum christologicum et in quibus Sa­
pientia divina describitur ut «vapor virtutis Dei, emanatio claritatis
Dei, candor lucis aeternae, speculum sine macula Dei maiestatis et
imago bonitatis illius» (Sap. 7. 25 sq.) et exhibetur tanquam «ex
ore Altissimi prodiens, primogenita ante omnem creaturam» (Eccli.
24. 5; cf. supra, n. 63 sq.). Exinde provenit expressio «lumen ex
lumine, Deum verum de Deo vero» in Symbolo Nicaeno.
Processio Spiritus S. explicite exhibetur in Io. 15. 26: «Cum
autem venerit Paraclitus, quem ego mittam vobis a Patre, Spiritum
veritatis, qui a Patre procedit, ille testimonium perhibebit de me»,
Processio Spiritus S. a Patre directe exhibetur, ac distinguitur ab
ipso externo et futuro eius adventu; ulterior vis his verbis accedit
ex parallelo textu de processione Filii, Io. 8. 1: «Ego ex Deo pro­
cessi». Eiusdem Spiritus processio a Filio suggeritur ex eo quod
115. Scriptura

106

DE DEO TRINO

mittitur a Filio («Quem ego mittam vobis a Patre») non aliter ac
II ittitur a Patre (Io. 14. 26: «Quem mittet Pater in nomine meo»);
quo indicatur Spiritum Sanctum eodem modo se habere ad Filium
quo se habet ad Patrem, ac ideo etiam a Filio, sicut a Patre, proce­
dere. Praeterea, processio Spiritus S. a Patre et a Filio indicatur in
visione apocalyptica «fluvii aquae vitae, splendidi tanquam cristalli, procedentis de sede Dei et Agni» (Apoc. 22. 1), ut diximus
supra (n. 59).
116. Patres divinas ad intra processiones diserte asserunt; imo,

ad has ipsas vindicandas et ad excludendam meram Filii et Spiritus
S. processionem ad extra sive creationem, tota vertit eorum contro­
versia cum utraque opposita haeresi Unitarismi, cui obiecerunt veras
processiones, et Subordinatianismi, cui opposuerunt processiones
ad intra. Aliqua Patrum testimonia attulimus in q. praecedenti in
probatione ipsius existentiae mysterii ex Traditione (n. 85 sq.); alia
dabimus infra in cap. 3 (n. 229 sq., 252, 256 sq., 265-268, 274),
ubi de duabus divinis processionibus in particulari.
Interim sint duo testimonia.
Hilarius, explicans verba Io. 16. 27 sq.: «Exivi a Patre et veni in
mundum», scribit: «Nativitas itaque eius et adventus ostenditur cum absolu­
tissima significandae veritatis proprietate. Ά Deo’, ait, ’exivi’; ne in eo alia
quam nativitatis natura esse existimaretur; cum exire a Deo, id est, ex nati­
vitate subsistere, quid aliud quam Deus posset? 'Et a Patre’, inquit, ’veni in
hunc mundum’. Ut exitio illa a Deo nativitas significata esse intelligeretur ex
Patre, a Patre se in hunc mundum professus est venisse. Alteram itaque in
dispensatione, alterum in natura est. Nec patitur exitionem adventum existi­
mari, cum post exitionem a Deo, adventum commemoret a Patre. A Patre
enim venisse, et ex Deo exisse, non est significationis eiusdem, et quantum
interest nasci et adesse, tantum a se uterque sermo discernitur, cum aliud sit
a Deo in substantia nativitatis exisse, aliud est a Patre in hunc mundum ad
consummanda salutis nostrae sacramenta venisse» (De Trin. 6. 31, ML 10.
182 sq.).
Augustinus: «Si ergo et de Patre et de Filio procedit Spiritus sanctus,
cur Filius dixit: ’De Patre procedit’? Cur putas, nisi quemadmodum ad eum
solet referre et quod ipsius est, de quo et ipse est? Unde illud est quod ait:
’Mea doctrina non est mea, sed eius qui me misit’. Si igitur intelligitur hic eius
doctrina, quam tamen dixit non suam, sed Patris, quanto magis illic intelligendus est de ipso procedere Spiritus sanctus, ubi sic ait: T>e Patre procedit’,
ut non diceret: De me non procedit? A quo autem habet Filius ut sit Deus,
(est enim de Deo Deus), ab illo habet utique ut etiam de illo procedat Spiritus
sanctus; ac per hoc Spiritus sanctus ut etiam de Filio procedat, sicut procedit
de Patre, ab ipso habet Patre» (In Io., tract. 99. 8, CCL 124. 387).

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

107

117. Patres processionem Filii a Patre per generationem, de­
ducunt ex ratione fecunditatis, quatenus, cum sit perfectio, Deo enti
perfectissimo tribuenda est; quae quidem est una ex rationibus
merae convenientiae, infra afferendis. Cyrillus Alex.’. «Si mens hu­
mana citra ullam divisionem verbum, quod profert ex seipsa, gig­
nit... et nemo sani iudicii dixerit mentem unquam absque verbo
fuisse..., ita etiam nemo dixerit non esse omnino in Deo proprium
ipsius Verbum, quod ex integro Patre imaginem refert, et in Patre
ob essentiae incommutabilitatem animo cernitur» (Thesaurus, as­
sertio 4, MG 75. 55). «Si Deo ademeris Patrem esse, fecunditatem
e divina natura sustuleris, ita ut perfectus nequaquam sit, cum gene­
randi facultate careat» (ibid., assertio 5, coi. 63). Quod repetit Da­
mascenus: «Nefas est enim dicere, Deum fecunditate naturali ca­
luisse» (De fide orth. 1.8, MG 94. 811).
Quod attinet terminologiam, apud Latinos sola vox «processio»
invaluit ad designandam originem divinarum personarum; apud
Graecos vero duae adhibentur voces, scilicet έκπορεοσις (cf. Sym­
bolum Nicaenum-Constantinop.) et προβολή, quae sonat emanatio­
nem unius rei ex altera quaeque propterea ab aliquibus Patribus im­
probatur, tanquam favens errori Gnosticorum Valentinianorum, do­
centium "λήρωμα divinitatis per varias προβολάς divini in multa entia,
quae aeones appellabant (cf. supra, n. 111).
PROBATUR 2. Ex ratione theologica.

118. Pro existentia processionis in divinis duplex ratio adduci
potest, altera probativa, quae procedit ex ipsa fide de existentia
mysterii Trinitatis seu distinctionis trium personarum in una natura,
et altera mere suasiva, quae nempe, supposita existentia processionis
aliunde stabilita sive per revelationem sive per praedictam proba­
tivam rationem, ostendit maximam rei convenientiam.
Ratio probativa. Nisi essent reales processiones in divinis, non
haberetur vera Trinitas, seu unitas essentiae et distinctio persona­
rum, sed admittendus esset vel Tritheismus vel Unitarismus. Nam:
Primo, nisi essent in Deo reales processiones, non essent reales
relationes, quippe quae in processionibus fundantur (omnis enim
relatio fundatur vel in quantitate, vel in aliqua actione aut passione).
Si autem non essent in Deo relationes, non daretur distinctio perso­
narum, quia sola distinctio relativorum oppositorum est possibilis in
Deo, ente perfectissimo et simplicissimo, quippe quae, propter na­

108

DE DEO TRINO

turam ipsius relationis (cf. infra, n. 141), nullam involvit imperfec­
tionem et compositionem in divina essentia.5455
57
56
Ergo, negata proces­
sione, neganda est cum Unitarismo distinctio personarum, vel repe­
tenda est cum Tritheismo ex distinctione naturarum.50
Secundo, nisi esset processio in Deo, Filius et Spiritus S. essent
sicut Pater innascibiles, seu sine origine. Et tunc, vel essent idem
cum Patre (Unitarismus), vel distinguerentur; si autem distingue­
rentur, necessario deberent esse tres essentiae (Tritheismus), nam
in unoquoque ordine unum est primum, si igitur tres personae divi­
nae sunt tria prima, i. e. tria sine origine, debent esse in tribus,
ordinibus, seu habere tres distinctas essentias (cf. 1 p., q. 33, a.
4, ad 4)?
119. Ratio autem suasiva deducitur ex tribus congruentiis, quas inter
alias retulimus supra (n. 23) ad existentiam ipsius mysterii Trinitatis sua­
dendam
Prima congruentia procedit ex diffusiva proprietate boni, eamque expo­
suimus ibidem.
Secunda desumitur ex perfectione fecunditatis. Oportet nempe Deo tri­
buere quidquid perfectionis est in creatis; fecunditas autem est quaedam per­
fectio et gloria creaturarum. Haec ratio, emphatice proposita a pluribus Pa­
tribus (cf. supra, n. 117), sequenti modo ampliari potest, ut evidentior et
efficacior evadat. In creaturis duplex invenitur fecunda processio, alia nempe
corporalis, quae est vera generatio, et alia intellectualis, quae est verbi prolatio.
Prior est perfectior ex parte termini, qui est substantialis, et imperfectior se­
cundum se, quia est processio ad extra; altera vicissim est perfectior secun­
dum se, quia est immanens, et imperfectior ex parte termini, qui est aliquid
accidentale. Oportet igitur quod utraque processio in Deo coniungatur secun­
dum id quod habet perfectionis, adeoque quod Deus immanenter et intellectualiter sit fecundus secundum terminum substantialem; aliis verbis, opor­
tet quod in Deo intellectio sit generatio.
Tertia congruentia procedit immediate ex ipsa natura intellectuale' eam­
que S. Thomas sic exprimit: «Quicumque intelligit, ex hoc ipso quod intel54 S. Thomas, Compendium theologiae, c. 55: «Non est possibile divinas personas
multiplicari per substantiae divisionem, sed solum per alicuius processionis relationem,,
nec cuiuscumque processionis, sed talis quae non terminetur ad aliquid extrinsecum».
55 Cf. dicta in n. 32.
56 De probativa vi huius rationis confer Ιοαννέμ a S. Thoma, Cursus theologicus.
In 1 p., q. 27, disp. 32, a. 4, ed. Solesmensis, vol. 4, p. 51-58.
57 Hanc congruentiam prae ceteris assumit Catechismus Conc. Tridentini: «Ex
omnibus autem, quae ad indicandum modum rationemque aeternae generationis similitu­
dines afferuntur, illa propius ad rem videtur accedere, quae ab animi nostri cogitatione
sumitur: quamobrem sanctus loannes filium eius Verbum appellat. Ut enim mens nostra,,
seipsam quodammodo intelligens, sui effingit imaginem, quam verbum theologi dixerunt,
ita Deus, quantum tamen divinis humana conferri possunt, seipsum intelligens, Verburr»
aeternum generat» (1 p., c. 3, n. 9).

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONI BUS ET PERSONIS IN COMMUNI

109

ligit, procedit aliquid intra ipsum [seu verbum mentis], quod est conceptio
rei intellectae, ex vi intellectiva proveniens et ex eius notitia procedens» (1
p,, q. 27, a. 1).»

Huiusmodi S. Thomae assertum, quod quibusdam displicet et ab aliis
vario modo explicatur ut faciat ad praesens propositum (cf. v. g. Billuart,
Gonet, loannem a S. Thoma), non est accipiendum in sensu absoluto et uni­
versali, quasi nempe in omni prorsus intellectione verbum produci debeat.
Nam ex una parte ita probaretur apodictice existentia processionis in divinis
et ex alia parte principium illud non verificatur sive in visione beata, in qua,
ob infinitatem obiecti, nequit produci finitum verbum, illud repraesentans,
sive in intellectione Filii ct Spiritus S., quippe quae est eadem ac intellectio
Patris ex qua iam processit infinitum atque initerabile Verbum. Sensus igitur
illius S. Thomae asserti, et congruentiae in eo fundatae,39 est quod in omni
intellectuali natura creata (angelica et humana), connaturaliter agenti, produ­
citur verbum mentis, idque non tantum ex indigentia (quia nempe obiectum
non est proportionatum menti ac ideo indiget proportionari ac praesentari per
verbum ab ipsa mente intelligendo productum), sed etiam ex quadam super­
abundantia et fecunditate. Quod, si in visione beatifica verbum non produci­
tur,58
60 ratio est quia in huiusmodi non connatural! cognitione verbum produci
59
nequit, tum ob infinitatem obiecti, quod non potest per finitum verbum
repraesentari, '.um ob illius perfectionem, ratione cuius est per seipsum per­
fecte adaequatum facultati, seu intellectui per lumen gloriae elevato.
Oportet igitur (seu conveniens est) quod, sicut in connatural! intellectio­
ne creaturae verbum spontanee producitur, ita in connatural! Dei cognitione,
ex infinita eius superabundantia et fecunditate Verbum aliquod procedat,
demptis quidem creatis imperfectionibus, seu ratione indigentiae ex parte
facu tatis et ratione limitationis sive accidentis ex parte ipsius verbi. Nec
refert quod id non verificetur in intellectione Filii et Spiritus S., tum quia
haec est eadem ac intellectio Patris ac ideo in ea trium communi intellectione
de facto Verbum procedit, quamquam non ut a Filio vel a Spiritu S., tum

58 Idem non semel alibi asserit, ut in C. Gent. 4. 11; De potentia, q. 8, a. 1,
obi. 12 et ad 12: Compendium theologiae 36 et 51.
59 Ipse S. Doctor explicite alibi notat hanc esse meram congruentiae rationem:
«Ratio haec sufficienter probare non potest, sed ex eo quod est in nobis aliqualiter per
simile coniecturare» (De potentia, q. 8, a. 1, ad 12; cf. 1 p., q. 32, a. 1, in fine corporis).
De hac S. Thomae ratione recenter scripserunt:
Lonergan, B. J. F., «The concept of ’Verbum’ in the writings of St. Thomas
Aquinas» Theological studies VII (1946) 349-392; VIII (1947) 35-79, 404-444; X (1949)
340, 359-393.
Richard, R. L., The problem of an apologetical perspective in the trinitarian theo­
logy of St. Thomas Aquinas, Romae 1964.
Vagaggini, C., «La hantise des ’rationes necessariae’ de saint Anselme dans la théo­
logie des processions trinitaires de saint Thomas», Spicilegium Beccense (Paris 1959)
103-139.
60 Saltem iuxta communem thomistarum sententiam, de qua in tractatu De Deo
Uno, in vol. 1, n. 682.

110

DE DEO TRINO

quia Verbum, a scientia Dei semel prolatum, ob eius infinitatem iterum pro­
ferri non potest.01

120. Obiectiones autem, quae contra existentiam processionis in di­
vinis afferri possunt, facile solvuntur, si in mente habeatur ex una parte ipse
purus conceptus processionis, et quidem immanentis, et ex altera parte ipsa
simplicitas et infinita perfectio essentiae divinae.
Obi. 1. Processio per modum operati supponit processionem per modum
operationis, cum sit istius terminus (cf. supra, n. 110). lamvero in Deo non
datur processio per modum operationis, cum eius intellectio sit idem cum eius
essentia. Ergo nec datur processio per modum operati.
Res. Neg. mai. Processio per modum operati supponit quidem operatio­
nem, sed non necessario operationem procedentem et distinctam ab essentia
subiecti, seu processionem per modum operationis. Id quidem verificatur in
creatis, non autem in Deo, in quo operatio et essentia sunt idem. Idque patet
vel ex ipsis processionibus ad extra, puta creatione, in quibus aliquid procedit
a Deo per modum operati, nihil vero per modum operationis, cum operatio
divina ad extra (sive dicatur formaliter immanens et virtualiter transiens, sive
cum quibusdam auctoribus dicatur formaliter transiens), quantum est ex par­
te Dei est idem ac essentia divina, cui nihil addit.61
62 Idem ergo accidit, et a
fortiori, in processione Dei ad intra, puta per intellectionem. Ex hoc enim
quod divina intellectio sit idem cum divina essentia, non cessat esse vera
intellectio, imo melioratur ac substantializatur ex ea ipsa identitate, ita ut,
ratione verae operationis intellectivae, possit ab ea procedere aliquod verbum
per modum operati, et, ratione suae identitatis cum natura divina, Verbum
quod ab ea procedit sit aliquid vivum, essentiale, personale et infinitum,
aliter ac in processione ex intellectione creata, cuius verbum est, sicut ipsa,
aliquid finitum et accidentale.
Obi. 2. Processiones divinae sunt supervacaneae, cum absque illis Deus
maneat infinite perfectus.
Resp. Nego assertum et rationem additam. Demptis enim processionibus,
Deus non est infinite perfectus, nec est Deus, cum in ipso unitas et trinitas
sint unum et idem, ex parte ipsius essentiae et salva sola distinctione perso­
narum ut ad invicem relatarum. Haec obiectio confundit modum essendi Dei­
tatis cum modo nostro intelligendi naturali. In tractatu quidem De Deo Uno,
optime concipi poterat Deus unus infinite perfectus citra cognitionem Trini61 Unde dici potest quod etiam ab intellectione Filii procedit Verbum, sed non ut
est a Filio sed prout est ad Filium, ita ut Filius per eandem intellectionem sit intelligens,
non tamen dicens, sed dictum; et pariter etiam ab intellectione quae est Spiritus Sancti
procedit Verbum, sed non prout est a Spiritu Sancto, ita ut Spiritus S. per eandem
intellectionem sit intelligens, non tamen dicens, nec dictum, sed, ex hoc quod intelligendo
Pater dicit et Filius dicitur, ab utroque consequenter spiratur Spiritus S., qui in eadem
intellectione, qua Pater dicit et Filius dicitur, non iterum dicendo, sed mere intelligendo,
conquiescit.
62 Ad horum ulteriorem intelligentiam confer dicta in tractatu De Deo Uno, in vol.
1, n. 707, 733.

.

LE PROCESSIONIBUS, REL/VTIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

HI

tatis; at, cognito Deo per visionem vel per fidem secundum ea quae sunt
ipsi intima, iam nequit trinitas seiungi ab unitate, et Deus est necessario tri­
nus in persenis, non minus quam necessario unus in natura.
Obi. 3. Quaelibet persona Trinitatis est Deus, seu ens a se. Ergo nequit
procedere, seu esse ab alio.
Resp. Dist. ant.·. Quaelibet persona est ens a se, ratione naturae, conce­
do; ratione personae, nego, vel subd.’. quatenus excludit causalitatem et de­
pendentiam ab alio, concedo; quatenus excludit principium originis, nego.
Nec valet instare quod si datur processio, persona divina est ab alio
etiam ratione naturae, eo quod ipsa natura communicatur, v. g. a Patre ad
Filium. Nam, etsi dicatur in divina processione natura communicari, non
tmen dici potest ipsa natura procedere, sed tantum persona. Natura enim
concipitur esse, iam ante processionem, in Patre, et eadem numero commu­
nicatur Filio. Pariter non valet insistere quod quaelibet persona divina, cum
sit Deus, est primum principium, adeoque non potest procedere ab alia ut a
principio. Nam quaelibet persona dicitur et est primum principium ad extra,
ratione essentiae divinae, quae est eadem in unaquaque et vi cuius omnes
res ad extra producuntur; solus vero Pater est ac dicitur primum principium
ad intra.
■ ■

121. Obi. 4. Omnis processio involvit imperfectionem. Nam importat, in
eo qui procedit relate ad illud a quo procedit, diversitatem, dependentiam
(cum sine illo esse non possit), posterioritatem, passivitatem et indigentiam
(cum ab illo accipiat).
Resp. Negatur assertum, vel dist. concedendo de processione in creatis
non vero de processione in divinis aut de processione in genere. Ad eius vero
probationem respondetur per singulas partes:
1. Processio importat diversitatem, si est processio ad extra, concedo;
si est processio ad intra, subd. : in creatis, concedo; in divinis, iterum subd. :
importat diversitatem quoad personas, concedo; quoad naturam, nego. Revera
omnis processio importat aliquam distinctionem inter duos terminos, secus
processio non esset, non tamen necessario importat distinctionem ipsius es­
sentiae duorum terminorum, quinimmo, quo perfectior est processio, eo ma­
gis eius termini identificantur, ac vicissim. Ita maior unitas habetur in pro­
cessione ad intra quam ad extra, et processio eo magis est ad intra, quo
magis id quod procedit est in illo a quo procedit; quod maxime patet in pro­
cessione intellectuali, cum intelligere sit fieri unum et idem cum obiecto,
adeoque eo perfectius aliquid procedit intellectualiter ab alio, quo magis cum
ipso identificatur (cf. 1 p., q. 27, a. 1, ad 2).
Nec valet obicere quod inde sequeretur personam procedentem in divinis
identificati cum persona a qua procedit, non solum secundum naturam sed
etiam secundum personalitatem. Nam id conceditur de tota realitate et per­
fectione quae est in persona, haec enim coincidit cum ipsa essentia; non vero
de oppositione relativa quae in persona involvitur, oppositum enim nequit
identificati cum opposito, cum nihil possit esse oppositum sibimetipsi. Et in

DE DEO TRINO

112

hac ceterum impossibilitate, ipsa essentia processionis salvatur, quia, si nulla
prorsus maneret distinctio, processio non haberetur.
2. Processio importat dependentiam, si est processio ad extra, vel si
est processio ad intra in creatis; processio vero Dei ad intra nullam importare
potest dependentiam, sive quoad personam sive quoad naturam. Non quoad
naturam, quia haec est eadem numero in producente et in procedente; non
quoad personam, quia procedens non procedit ab altero ut a causa, sed tan­
tum ut a principio (ibid., ad 3).
3. Processio importat posterioritatem, si est ad extra, vel ad intra in
creatis. Quoad processionem vero divinam ad intra, aliqui theologi nullam
admittunt prioritatem et posteritatem, sed tantum ordinem processionis; ita
Pater nullo modo dici potest prior Filio, sed tantum initium vel principium
processionis eius.63 Alii vero admittunt prioritatem, non quidem causalitatis
aut durationis, sed solius originis. Congruentius autem loquuntur priores;
nam Filius non habet unde sit Patre posterior, neque ex parte naturae, quae
est eadem numero, neque ex parte relationis, quia relativa sunt simul. Se­
cundum haec intelligas verba Symboli Athanasiani «Nihil prius aut posterius».
Iuxta scilicet priores theologos, hoc simpliciter dicendum est, iuxta alios vero
subintelligenda est haec additio «secundum rationem causalitatis aut duratio­
nis, non vero originis». Similiter cum loquimur de prima, secunda et tertia
persona, iuxta priores est impropria locutio, iuxta alios propria.
4. Processio importat passivitatem et indigentiam, si est ad extra, vel
ad intra in creatis, non vero in divinis. Nam in processione divina ad intra
non habetur causalitas, sed tantum origo et principiatio, quae fit sine passi­
vitate et indigentia, quia id quod persona procedens habet, i. e. essentia,
nunquam ipsi defuit nec deesse potest; indigens vero est, qui caret aut care­
re potest perfectione sua.

QUAESTIO II.

DE ESSENTIA DIVINARUM PROCESSIONUM64

I. SENSUS
TENTIAE.

QUAESTIONIS

ET

VARIAE

THEOLOGORUM

SEN­

122.

Hic simul expendimus binas quaestiones de essentia et
de principio processionis divinae, utpote intime connexas.
63 Ita ipse S. Thomas, 1 p., q. 33, a. 1, ad 3: «Licet hoc nomen principium, quan­
tum ad id a quo imponitur ad significandum, videatur a prioritate sumptum, non tamen
significat prioritatem, sed originem. Non enim idem est quod significat nomen, et a quo
nomen imponitur». 1 p., q. 42, a. 3: «In divinis autem dicitur principium absque prio­
ritate, ut supra [ibid.] dictum est. Unde oportet ibi esse ordinem secundum originem,
absque prioritate. Et hic vocatur ordo naturae, secundum Augustinum [C. Maxim. 2. 14],
non quo alter sit prius altero, sed quo alter sit ex altero».
64 1 p., q. 41, a. 4-5 (cf. q. 27, a. 1-5); De potentia, q. 2, a. 2.
BlLLUART, De Trinitate, diss. 2, a. 2 et 3, Cursus theologiae (ed. Parisiensis 1904)
II 60-67.
Dalmau, I. M., De Deo Uno et Trino («Sacrae Theologiae Suninta», II, Matriti
1964), n. 421 sq., 443-450.
GalTIER. P., De SS. Trinitate in se et in nobis (Parisiis 1933) 161 sq., 171-1/9.

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

113

Quoad primam quaestionem de essentia, advertas processionem
hic directe considerari active (ex qua ceteroquin consideratione
etiam constabit in quo consistat processio passive sumpta); item
processionem hic considerari prout est quaedam actio (vel involvit
actionem), non vero prout stricte ac formaliter distinguitur ab
actione (nam huiusmodi formalis ac subtilis distinctio nihil immu­
tat in hac quaestione ac praetermitti potest; cf. supra, n. 110).
Quaestio igitur est, utrum processio divina consistat pure ac sim­
pliciter in ipsa actione intellectionis et volitionis, an in aliqua alia
actione vel resultantia, procedente ab intellectu (vel voluntate).
Tres habentur sententiae.
Prima sententia, cuius principalis auctor est Scottish distinguens in intel­
lectu (idem proportionaliter dic de voluntate) veluti duplicem actionem, vel
duo momenta eiusdem totalis actionis, scilicet intellectionem et dictionem,
docet processionem in divinis (non secus ac in creatis) non esse intellectio­
nem, sed dictionem, prout haec essentialiter distinguitur ab intellectione. Ra­
tio est, tum quia in genere intellectio non est productiva sui obiecti sed illud
supponit, dum dictio est productiva sui obiecti seu termini; tum quia intel­
lectio divina est actio essentialis et communis tribus personis, dum dictio est
actio propria unius personae.
Secunda sententia, cuius praecipui auctores sunt Suarez*6 et Moli­
na*1 docet intellectionem divinam, in qua processio Verbi consistit quaeque
est idem ac dictio, non esse veram et proprie dictam actionem, sed quandam
meram intellectualem resultantia???, ita ut persona Verbi non procedat per
actionem sed mere resultet ex intellectu Patris, eo fere modo quo proprietates
procedunt ab essentia. Ratio est, quia «actio in suo conceptu et ratione
formali includit imperfectionem et rationem dependentiae» (Suarez), cum ter­
minus eius sit aliquid factum, sive effectus, quod personae divinae convenire
non potest.
Tertia et communior sententia, praecipue inter thomistas, docet proces­
sionem divinam consistere totaliter ac essentialiter in ipsa intellectione, quae
est simul dictio (contra Scotum), et est vera ac formalis actio (contra Suarez
Ioannes a S. Thoma, Cursus theologicus, In 1 p., q. 27, disp. 32, a. 5. (editio
Solesmensis, Parisiis 1931 sqq.) IV 69-91.
Salmanticenses, Cursus theologicus, tract. 6 (De Trinitate), disp. 1, dub. 2-4 (ed.
Parisiensis 1870-1883) III 20-59.
Suarez, De Trinitate, 1. 1, c. 5-8; 1. 6, c. 5.
Vanier, P., Théologie trinitaire chez saint Thomas d’Aquin. Evolution du concept
d'action notionnelle, Paris 1953.
65 Opus Oxoniense, In 1 Sent., dist. 2, q. 7, n. 313; dist. 6., n. 578; ed. Quaracchiana, p. 261 et 542. Cf. etiam P. Minges, loannis Duns Scoti doctrina philosophica
ac theologica (Ad Claras Aquas 1930) II 196 sq.
66 De Trinitate, 1. 1, c. 8, n. 5, ed. Vives, tom. 1, p. 560. Cf. etiam Metaph., disp.
48, sect. 4, n. 10.
67 In 1 p., q. 27, a. 1, disp. 1.

114

DE DEO TRINO

et Molina).68 Addit tamen processionem consistere in intellectione, non sim­
pliciter accepta, cum ita sit actus essentialis et communis tribus personis, sed'
prout afficitur relatione Patris, vel melius prout connotât hanc relationem,
ac ita evadit actus notionalis (personalis) et vocatur dictio. Et idem intellige
de communi volitione, quae, prout afficitur relatione Patris et Filii, est actus
notionalis et vocatur spiratio.

123.

Quoad secundam quaestionem de principio processionis
divinae, nota quod, etsi in Deo omnia sint unum et idem, tamen,
ratiocinando de Deo iuxta modum creaturarum, potest etiam in
actione divina distingui triplex principium: principium quod, prin­
cipium quo remotum et principium quo proximum. In creatis au­
tem principium quod est suppositum, iuxta illud «rectiones sunt
suppositorum», principium quo remotum est natura, principium
quo proximum est facultas operative; ita, principium quod gene­
rationis Salomonis est David, principium quo remotum est natura
hominis in Davide, et principium quo proximum est eius facultas
generative. Adde quod principium quo remotum, i. e. natura, est
id in quo productum assimilatur producenti et principium quo pro­
ximum est id per quod assimilatur. In Deo principium quod ope­
rationum ad extra est suppositum divinum absolutum, distinctum
a tribus personis (de quo infra, in n. 212), principium quo remotum
est natura divina, principium quo proximum est potentia divina,
seu actus imperii intellectus, praesupponens actum electionis
voluntatis.
Quaeritur autem de triplici principio operationis ad intra,
seu divinae processionis. Omnes autem theologi tenent principium
quod esse personamet principium quo remotum esse naturam;
disputant autem de principio quo proximo.
124. Iterum tres proferuntur sententiae.
Prima sententia, quam S. Thomas (De pot., q. 2, a. 2) attribuit innominatim quibusdam doctoribus quamque subinde amplexus est Durandus69
70 nec
68 Quidam tamen aliter sententi ΠΙΙ istorum interpretantur, ita scilicet ut vix differat a sententia thomistarum.
69 Ceterum, de hoc dubitari non potest, cum sit doctrina catholica non naturam,
sed personam, esse principium et terminum divinae processionis, fatente Conc. La­
ter. IV cum Petro Lombardo contra abbatem loachim (cf. supra, n. 38): «Illa [natura
divina] non est generans, neque genita, neque procedens».
70 In 1 Sent., dist. 6, q. 2; dist. 10, q. 2; tamen in dist. 7, q. 1, accedit ad se­
cundam sententiam mox referendam. De mente Durandi disputat M. Philippe, «Les
processions divines selon Durand de Saint-Pourçain», Revue thomiste XLVII (1947)
244-288.

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

115

displicuit Gregorio Ariminensi71 et aliquibus recentioribus,72 elocet naturam
ipsam divinam esse principium quo, non solum remotum sed etiam proximum,
processionis, ratione maximae fecunditatis quam habet ex sua infinitate; inde
infert processiones esse anteriores actibus intelligendi et volendi, ita ut illae
haberentur in Deo etiam si per absurdum isti actus deessent. Huius opinionis
(quam plures theologi, ut Banez, Molina, Valentia, Suarez, Ruiz, loannes a
S. Thoma et inter modernos Scheeben et D’Alès,73 de temeritate et errore
graviter insimulant) rationes sunt: quia intellectus et voluntas sunt communes
tribus personis, ergo non sunt principia processionum; in creatis principium
generationis vel fecunditatis non est intellectus, ergo neque in Deo; in creatis,
ideo natura non est immediate fecunda sive activa, sed indiget aliqua faculta­
te, quia est finitae virtutis, natura autem divina, etiam ut praeintellecta intel­
lectui et voluntati, est infinitae virtutis, ac ideo est immediate communicativa
suipsius.
Secunda sententia, quam S. Thomas (1 p., q. 41, a. 5; De pot., q. 2,
a. 2) et Bonaventura (In 1 Sent., dist. 7, a. un., q. 1) attribuunt innominatim
quibusdam coaevis doctoribus quamque secuti sunt tum ipse Bonaventura
(«Et positio ista sine praeiudicio videtur probabilior») tum posteriori tempo­
re Gregorius de Valentia (De Trin., disp. 2, q. 15, punct. 2) et Wirceburgenses (De Trin., disp. 6, c. 1, a. 2), docet principium quo proximum processio­
nis esse ipsam relationem (vel, si placet, aliquid relativum). Discrepant tamen
hi doctores in eo quod aliqui videntur principium processionis reponere in
ipsa sola relatione (praefati mediaevales), alii in relatione simul et intellectu
aut voluntate, et quidem aut principaliter in relatione (Wirceburgenses) aut
aequo iure in utraque (Valentia). Eorum autem rationes sunt, quia intellectus
et voluntas sunt communes tribus personis, ac ideo, si intellectus et voluntas
essent principium generationis et spirationis, etiam Filius generaret et Spiri­
tus S. spiraret aliam personam; item, principium et terminus processionis sunt
duo inter se distincta et opposita, iamvero intellectus Patris non distinguitur
a Filio, imo est idem ac intellectus Filii, ergo non in intellectu reponendum
est principium processionis Filii sed in relatione, ex qua sola desumitur omnis
oppositio et distinctio in divinis.
Tertia ac communis sententia, quam post S. Thomam74 sequuntur tum
maiores eius commentatores (Toletus, Suarez, loannes a S. Thoma, SalmanAd rem ipse Durandus: «Intelligere et velle non sunt productiones personarum
nec principia productionum; sed exclusis a Deo per intellectum intellectu et voluntate
cum omnibus actibus suis, adhuc esset in divinis generatio Filii et spiratio Spiritus
Sancti, ita quod haec sunt in divinis ex fecunditate naturae radicaliter, quam fecundi­
tatem habet ex sua infinitate, et non ex eo quod est intelligens et volens».
71 In 1 Seni., dist. 7, q. 1, a. 2; dist. 10, q. 1, a. 1.
72 Cf. infra, in n. 224.
73 De Deo Trino (Parisiis 1934) 132: «Inventi sunt autem qui, omissa considera­
tione actuum essentialium, tentarent fecunditatem naturae divinae explicare pro suo
ingenio magis quam pro traditione Ecclesiae. Et hi 'a via aberraverunt. Non sine teme­
ritate scripsit Durandus... [Sequuntur verba Durandi nuper citata]».
741 p., q. 41, a. 5. S. Doctor ibi non distinguit explicite principium quo remotum
et proximum, nec secundum terminologiam (quae est satis moderna) nec secundum
conceptum (cum in Deo intellectus non distinguatur a natura). Sed directe considérât

116

DE DEO TRINO

licenses, Gonet, Billuart) tum moderni theologi turmatini, docet proximum
prncipium quo processionis divinae esse ipsum intellectum et ipsam volun­
tatem, quamvis non simpliciter acceptos, quia ita sunt communes tribus per­
sonis et sunt principium communis intellectionis et volitionis, sed prout con­
notant relationem, qua constituitur persona Patris et Filii, et sic evadunt
principium dictionis et spirationis. Posita namque relatione, intelligitur cons­
tituta persona divina (puta Patris, vel Patris et Filii), cui natura et intellectus
vel voluntas subserviunt tanquam principium quo, remotum et proximum,
processionis
II. ASSERTIO 1. Processio in divinis consistit essentialiter in
ipso actu intellectionis vel volitionis, addita connotatione relationis,
non vero in aliqua intellectuali actione distincta ab intellectione vel
volitione, nec in quadam intellectuali resultantia sive emanatione.

PROBATUR.

125.

Iuxta sententiam communem et certam, ut ostendetur
infra (n. 226 sqq.), processio Verbi est processio intellectualis
(theologice certum) et est vera generatio (de fide). lamvero, pro­
cessio intellectualis nihil aliud est quam intellectio, sive mera et
vera actio intellectus, nihil enim aliud procedit ab intellectu qui
est vera potentia operativa, et generatio in divinis nequit haberi nisi
per actionem intellectualem, ut ostendetur ibidem; processio vero
amoris, quae competit Spiritui S., est similiter mera et vera actio
voluntatis, operativae potentiae. Ergo processio in divinis consistit
essentialiter in ipso actu intellectionis vel volitionis.
Praeterea, ut ostendetur in sequenti Assertione, principium
proximum divinae processionis est intellectus vel voluntas. lamvero
ab intellectu et voluntate, cum sint potentiae operativae nequit pro­
cedere aliud genus operationis vel emanationis quam ipsi veri actus
intellectionis et volitionis. Ergo in his divina processio essentialiter
consistit.
Attamen, cum intellectio et volitio, utpote identificatae cum
natura divina, sint communes tribus personis, nequeunt simpliciter
ac praecisive constituere divinam processionem ac ita inducere dis­
tinctionem et oppositionem inter personas. Unde accipi debent in
duo elementa, scilicet relationem et naturam, et
randi», «illud quo agens agit») generationis sive
tionem, quae est «forma Patris», sed natui*am
«Et ideo potentia generandi significat in recto
tionem».

docet principium quo («potentia gene­
processionis Filii non esse ipsam rela­
divinam, prout est in persona Patris.
naturam divinam, sed in obliquo rela­

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS EI PERSONIS IN COMMUNI

117

sensu coniuncto cum ipsa relatione, per quam persona, unde oritur
processio, constituitur et ab aliis distinguitur; non ita tamen ut
relatio ingrediatur, in recto et aequo iure, essentiam processionis,
sed ita ut, quasi in obliquo, connotetur in ipsa essentia processionis
quae in solo actu intellectionis et volitionis consistit. Aliis verbis:
processio essentialiter consistit in ipso actu intellectionis et voli­
tionis, quatenus dimanat a natura et intellectu aut voluntate, ut
affectis relatione paternitatis (prima processio, seu Verbi) aut
copulata relatione paternitatis et filiationis (secunda processio, seu
Spiritus S.).
126. Ex his essentialiter refutatae manent supradictae duae sententiae
Scoti et Suaresii.
Ceterum, ad primam Scoti rationem dicimus quod intellectio et dictio
non distinguuntur tanquam duo actus, sed sicut actus ab actu modificato;
dictio enim includit intellectionem nec aliud est quam ipsa intellectio tali
modo exercita, seu proferendo verbum. Et exinde patet responsio ad secun­
dam Scoti rationem; nam, cum dictio aliquid addat ad intellectionem, non
necessario est communis tribus personis sicut ipsa simplex intellectio, sed
potest esse propria unius, personae, scilicet Patris, si intellectio accipitur ut
affecta relatione Patris.
Ad Suaresii peculiarem opinionem, iuxta quam processio non est proprie
dicta actio sed simplex emanatio, opponi potest tum auctoritas S. Thomae,
qui processionem vocat, simpliciter et absque diminutivo, actionem,'5 tum
ipsa propria ratio emanationis, nam prima proprietas alicuius rei, si est per
emanationem et non per proprie dictam actionem, dimanat immediate ex
ipsa substantia, ac ideo, si processio Verbi, quae est prima proprietas in

751 p., q. 27, a. 2: «Verbum... procedit per modum intelligibilis actionis, quae
est operatio vitae»; a. 3: «In divinis non est processio nisi secundum actionem»; a. 5:
«Processiones in divinis ‘accipi non possunt nisi secundum actiones quae in agente ma­
nent. Huiusmodi autem actiones in natura intellectuali et divina non sunt nisi duae,
scilicet intelligere et velle».
Observa autem praefatam Suaresii doctrinam de emanatione nihil commune habe­
re cum alia thomistarum doctrina de essentia actionis immanentis, quam dicunt esse
non formaliter actionem, seu de praedicamento actionis, sicut est actio transiens, sed
tantum eminenter actionem, et esse in praedicamento qualitatis (in prima specie, quae
est habitus vel dispositio. De qua re confer Gredt, loc. cit., supra, in n. 110). Ad rem
Ioannes A S. Thoma: «Thomistae illam operationem, quam ponunt qualitatem, quia
actio immanens est, dicunt ita esse qualitatem quod eminenter habet vim actionis: non
quia sit actio per modum viae et motus, quod est imperfectio, sed per modum actus
secundi, quod est actuali tas et perfectio, et sic habet id quod perfectionis et actuali tatis
est in actione, sicque habet vim ad producendum terminum [puta verbum mentis],
quantum ad id quod virtutis et actualitatis est in producendo, non autem habet id quod
potentialitatis et motus seu imperfectionis est in actione. Et sic actiones immanentes,
ex suo conceptu et ratione non postulant habere terminum productum; possunt tamen,
habere».

118

DE DEO TRINO

divinis non esset actio sed simplex emanatio, proveniret, ut a principio
immediato, non ab intellectu sed ab ipsa substantia divina; quod quidem
Suarez nobiscum negat contra Durandum.
Ratio autem a Suaresio allata, quia scilicet omnis actio, qua actio, im­
portat imperfectionem, reicienda est. Nam ratio actionis et termini actionis
non coincidunt cum ratione causalitatis et effectus. Causalitas quidem im­
portat imperfectionem ex parte termini, ac propterea non invenitur in Deo
secundum processionem ad intra, sed tantum secundum processionem ad
extra, quae ponit in Deo tantummodo principium, non vero terminum. Actio
vero, secundum se et depurata ab imperfectione creata, est simplex perfectio,
cum sit ultima actualitas principii activi; et ideo, sicut ratio principii activi
Deo non repugnat, ut patet ex creatione et productione rerum, ita nec ipsa
actio, quae in Deo dicit tantum virtualem non actualem egressum.
Quod tamen attinet modum loquendi, concedimus quod non oportet
elicere in processione personam divinam esse agentem vel actam, quia ex
usu nomen agentis vel acti dicit principium vel terminum ipsius causalitatis;
sicut etiam, licet Pater sit principium Verbi non tamen dici debet Verbum
esse principiatum, quia, ut notat S. Thomas,70 ista vox ex usu importat
inferioritatem et dependentiam. Nota igitur quod voces causae, agentis,
effectus, acti, producti, principiati, accipi solent ad significandam proprie
dictam efficientiam causalitatis. Unde, quamvis processio sit actio, non
tamen principium processionis dici potest causa vel agens, sed tantum prin­
cipium, nec terminus processionis dici potest effectus, actus, productus, prin•cipiatus, sed tantum terminus.

127. Ex statuta Assertione duo sequuntur corollaria.
Primum est quod duplex invenitur discrimen inter dictionem intellectus
•creati et intellectus divini. In dictione creata, prior est ordo ad verbum pro­
ductum et posterior ordo ad obiectum intellectus, seu prior est dictio quam
intellectio, quia, in verbo et ratione verbi, intellectus attingit obiectum.
Contra, intellectus divinus prius natura intelligit quam Verbum producat, quia
non indiget verbo ad cognoscendum, imo, ut infra dicetur, Verbum procedit
ex mera infinita abundantia et foecunditate cognitionis, quam Deus habet
de seipso. Item, discrimen est inter dictionem creatam et divinam in eo
quod illa se habet ad intellectionem ut species ad genus, potest enim dari
creata intellectio quae non sit dictio (ut accidit in visione beatifica), haec
vero se habet ad intellectionem ut res cum modo ad rem sine modo, nam
unica est intellectio divina et ipsa est necessario dictio.
Alterum corollarium complectitur proprietates divinae processionis.
Ipsa scilicet est immanens, utpote ad intra, imo eius termini (a quo et ad
quem) sunt ad invicem ita intime copulati, ut unus sit in alio per quandam
circuminsessionem (de qua infra, in n. 290 sqq.; cf. 1 p., q. 27, a. 1, ad 2);
substantialis, sive quia terminus est substantialis sive quia ipsa identificatur
■cum substantia divina; necessaria, ita nempe quod Pater tam necessario
generat Verbum et Pater cum Filio spirant Spiritum S., quam necessario
76 1 p., q. 33, a. 1, ad 2.

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

119

Deus intelligit et vult; aeterna, quia fit secundum naturam divinam quae non
patitur initium et finem; perfect a (seu sine ullo defectu aut potentialitate)
sive ex parte ipsius processionis sive ex parte termini.

ASSERTIO 2. Principium quod processionis divinae est perso­
na, principium quo remotum est essentia prout subest relationi,
principium quo proximum est intellectus et voluntas prout con­
notant relationem.
PROBATUR per partes.

1. Principium quod processionis divinae est persona.
Nam actiones sunt suppositorum; suppositum autem est persona,
non vero essentia. Ceterum, ex ipsa notione processionis divinae
id patet. Si enim essentia esset principium quod processionis, eadem
non posset simul esse terminus illius, puta simul generans et ge­
nita, et ita, propter relativam oppositionem exsurgentem inter pro­
cessionis terminos, oporteret ponere in Deo duas essentias, sicut
ponuntur duo supposita.
2. Principium quo remotum processionis est essentia divina.
Nam suppositum vel persona suas actiones exercere nequit nisi
mediante natura. Oportet tamen hic accipere naturam prout subest
relationi; nam ipsa, nude accepta, exercet tantum actiones, sive im­
manentes sive transeuntes, suppositi absoluti quod est commune
tribus personis.
3. Principium quo proximum processionis est intellectus et
voluntas prout connotant relationem. Nam, iuxta praecedentem
Assertionem, processio divina est operatio, et praecise intellectio
et volitio. Atqui essentia non operatur immediate sed per facultates;
item intellectio et volitio sunt operationes intellectus et voluntatis.
Ergo principium proximum processionis divinae non est essentia,
neque aliud praeter intellectum et voluntatem. Praeterea, iuxta
fidem Filius est Verbum, seu procedit ad modum verbi, et Spiritus
S. est amor, seu procedit ad modum amoris. Atqui verbum est
immediate ab intellectu et amor a voluntate. Ergo principium pro­
ximum divinae processionis est intellectus et voluntas.
Attamen, intellectus et voluntas sunt principium processionis
divinae non simpliciter sumpti, sed prout connotant relationem,
seu afficiuntur et modificantur per relationem. Simpliciter enim
sumpti, sunt quid commune tribus personis et quidem identificantur cum unaquaque persona; si igitur ita essent principium

120

DE DEO TRINO

processionis, sequeretur quod principium nullo modo distingueretur
a termino processionis et quod potentia generandi et spirandi esset
communis tribus personis, ac ita Filius generaret alium Filium et
Spiritus S. spiraret alium Spiritum S. Non tamen relatio conside­
randa est ut comprincipium vel ut pars formae principii processio­
nis, sed tantum ut modus et conditio illius. Aliis verbis, in prin­
cipio processionis utrumque importatur, et absolutum et relativum,
absolutum in recto et ut forma, relativum vero in obliquo et ut
modus aut conditio formae, quemadmodum dictum est in praece­
denti Assertione quoad essentiam processionis. Eodem enim modo
conceptus relationis imbibit tum ipsam processionem, tum eius
principium remotum, tum eius principium proximum.
129. Ex his essentialiter refutatae manent duae supradictae sententiae,
reponentes principium proximum non in intellectu et voluntate sed in ipsa
natura (Durandus) vel in ipsa relatione (Bonaventura et alii).
Praeterea, Durandi sententia nequit reddere rationem quare Filius di­
catur Verbum et Spiritus S. amor, si uterque procederet immediate ab eadem
natura; quare sola prima processio, nec secunda, sit generatio; quare pro­
cessio Filii praecedat processionem Spiritus S., nec vicissim; quare Filius
procedat ab una persona, Spiritus S. vero a duabus; quare Spiritus S. procedat
a Filio, nec vicissim; quare habeatur tantum duplex processio, cum natura
divina sit ac iugiter maneat infinite fecunda. Et hae sunt rationes, quare a
pluribus theologis sententia Durandi gravi censura mulctetur.
Ipsa autem argumenta, superius a Durando adducta, non tenent. Nam
intellectus et voluntas, prout connotant relationem eaque veluti afficiuntur,
non sunt amplius communes tribus personis. Item, ratio quare in creatis
principium fecunditatis non sit intellectus, est quia non sunt puri spiritus
nec purus actus, seu quia eorum esse naturale non identificatur cum eorum
esse intellectuali, sicut in Deo; inde est quod creatura corporalis est fecunda
tantum secundum esse corporale, creatura vero spiritualis sive angelus nequit
esse fecunda, sed tantum emittere potest aliquod verbum, tanquam acciden­
talem similitudinem sui esse. Item, natura divina ideo est infinite fecunda,
quia realiter identificatur cum ipso intellectu et voluntate, per quos fit
formaliter ac proxime fecunda.77
Sententia Bonaventurae et aliorum male assignat relationem vel aliquid
relativum, ut principium quo proximum processionis. Nam principium quo
est id per quod producens assimilât sibi productum (cf. 1 p., q. 41, a. 5);
iamvero. in divinis relatio non est assimilativa sed distinctiva, nam persona
procedens assimilatur personae a qua procedit, in absolutis, non in relativo,
per quod e converso fit distinctio et oppositio inter eas, ut patet de Patre
77 Has Durandi rationes fusius solutas invenies apud Salmanticenses, tract. 6 De
Trinitate, disp. 1, dub 3, § 5 sq., n. 51-60.

■

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

121

ct Filio. Praeterea, principium quo est quid activum, relatio vero non est
quid activum, sed subsequitur actionem, vel saltem abstrahit ab actione. Ita,
relatio in divinis vel sumitur ut consequens personam, seu ut est purus ordo
ad aliud, et sic non est nisi ordo et subsequitur ipsam processionem, in qua
fundatur; vel sumitur ut constituens personam ac praecedit processionem, et
sic nihil aliud est quam ultimus terminus reddens naturam incommunicabilem,
nec ex se dicit ordinem ad operationem, cum persona sive suppositum non
agat per personalitatem sive subsistentiam, sed per naturam et facultates,
secus assimilaret sibi productum secundum suam ipsius subsistentiam et pro­
duceret semetipsum (cf. ibid.).78
Duae autem rationes, quas praefati doctores afferunt, nihil aliud probant
nisi quod intellectus et voluntas nequeunt esse principium processionis nisi
cum connotatione adiacentis relationis, ex qua fit discriminatio inter intel­
lectum Patris dicentis et intellectum Filii dicti, sive ad modum prolati Verbi
procedentis.

QUAESTIO III.

DE NUMERO DIVINARUM PROCESSIONUM79

I. SENSUS QUAESTIONIS.

130. Duplex hic quaestio movetur, scilicet an sint duae pro­
cessiones et an chiae tantum. Huius autem secundae quaestionis
sensus non est utrum ex tribus divinis personis duae tantum, seu
Filius et Spiritus S., procedant, Pater vero sit absque processione
(hoc enim determinabitur infra, in n. 218-221, ubi de innascibilitate Patris), sed utrum simpliciter duae tantum adsint processiones,
ita ut, praeter processionem quae est Filii et Spiritus S., nulla alia
detur in Deo processio, sive alterius sive eiusdem speciei, seu sive
alicuius alterius generis personae (puta Summi Unius) sive secundi
Filii aut secundi Spiritus S.
Porro in huiusmodi quaestione nulla fuit peculiaris haeresis aut error;
quod enim antiqui Gnostici ponerent innumeras processiones aeonum ex per­
sona divinitatis, pertinet ad processionem ad extra, ut supra dictum est
(n. 111). Res tamen est intime connexa cum ipso mysterio trium distinctarum
personarum, et aliunde ipsa ratio, quaerens intellectum, potest veluti dubi­
tative arguere quare in Deo poni debeant duae tantum processiones, cum
ex una parte ipsa essentia divina sit infinite fecunda nec possit in una aut
duplici processione exhauriri, et ex altera parte, praeter intellectum et vo73 «Forma individualis in rebus creatis constituit personam generantem, non autem
est quo generans generat, alioquin Socrates generaret Socratem. Unde neque paternitas
potest intelligi ut quo Pater generat, sed ut constituens personam generantis, alioquin
Pater generaret Patrem».
791 p., q. 27, a. 3 et 5; q. 41, a. 6; C. Gent. 4. 24 et 26; De potentia, q. 9,
a. 9; Compendium theologiae, c. 56.

122

DE DEO TRINO

luntatem, adsint in Deo alia operativa vel diffusiva attributa, nominatim
potentia et bonitas, quae aliquam processionem sive emanationem petere
videntur. De facto autem inter eos protestantes Unitarios, qui existentiam
Trinitatis reiecerunt (cf. supra, n. 36), Sociniani hanc praecise obiectionem
veluti ad hominem formulabant.
II. ASSERTIO 1. In Deo sunt duae processiones, altera per in­
tellectu’ II , qua gignitur Verbum, altera per voluntatem, qua spira­
tur A II or.
131.

Nota theologica. Duas haberi in Deo processiones, nimi­

rum Filii et Spiritus S., est de fide definita in iisdem documentis,
superius allatis (n. 114) ad probandam ipsam existentiam divinae
processionis. Quoad cetera quae in Assertione dicuntur, nota theo­
logica assignabitur infra, in cap. 3, ubi agetur de duabus processio­
nibus in particulari.
PROBATUR.

132.

Quod attinet argumentum ex auctoritate, valent hic
omnia dicta in q. 1 (n. 113-117) de existentia processionis; ibi
enim etiam binarius numerus exercite indicatur. Peculiariter ad rem
faciunt loci in quibus duae processiones simul iuxtaponuntur, ut
in verbis Cone. Later. IV: «Pater a nullo, Filius a Patre solo, ac
Spiritus Sanctus pariter ab utroque... Pater generans, Filius nascens,
et Spiritus Sanctus procedens» (cf. similia verba in Symbolo Athanasiano), et Augustini: «A quo habet Filius ut sit Deus (est enim
de Deo Deus), ab illo habet utique ut etiam de illo procedat Spiri­
tus Sanctus».
Pariter quod attinet argumentum ex ratione theologica, valet
ratio probativa sub duplici forma ibidem allata (n. 118). Primo
scilicet, nisi daretur duplex processio, non haberentur tres distinc­
tae personae, quia ex una processione resultarent tantum duae rela­
tiones, ex quarum distinctione et oppositione potest haberi distinc­
tio personarum; oportet igitur ut sint saltem duae processiones ut
habeatur triplex persona. Secundo, si daretur una tantum processio,
haberentur duae innascibiles inter tres personas, scilicet Pater et
Verbum, vel Pater et Spiritus S., qui proinde essent duo prima, seu
duo sine origine, quique non possent inter se distingui nisi per
distinctam essentiam, ac ideo essent duo dii.
133. Restat ut afferamus rationem suasivam deductam ex ipsa natura

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

12Λ

intellectuali, prout id quod evenit in humana psychologia convenienter dica­
tur contingere etiam in divinis.80 In parte enim hominis intellectuali, duae
habentur processiones, sicut duae inveniuntur facultates, altera scilicet ex intelectu, quae est emanatio verbi cogitati, et altera ex voluntate, quae est
emanatio cuiusdam ponderis sive inclinationis in rem amatam. De priori
processione satis dictum est superius (n. 119), cum ex ipsa, tanquam ex
notiori, ostendimus congruentiam existentiae alicuius processionis in divinis.
Alteram processionem sic exponit S. Thomas’. «Secundum operationem vo­
luntatis invenitur in nobis quaedam alia processio; scilicet processio amoris,
secundum quam amatum est in amante, sicut per conceptionem verbi res dicta
vel intellecta est in intelligente. Unde et praeter processionem Verbi ponitur
aim processio in divinis, quae est processio amoris» (1 p., q. 27, a. 3; cf. q.
37, a. 1; C. Gent. 4. 19).
Ad pleniorem intelligentiam huius processionis voluntatis nota cum
Caietano (Comment, in h. 1. S. Thomae) quid sit huiusmodi impulsus qui
procedit in voluntate et quomodo, ratione illius, dicatur amatum esse in
amante: «Sciendum est quod, quia ea quae sunt voluntatis minus nota minusque nominata sunt, ex his quae in intellectu apparent, proportionaliter ea
quae in voluntate sunt Auctor [S. Thomas] definivit: ita quod, quemadmo­
dum intelligendo formamus conceptum, ita amando inclinationem quandam
in amatum facimus intus: quae quia nomine caret, amor, impulsus, inclinatio,
affectioque vocatur. Verum inter intellectum et voluntatem non solum dif­
ferentia est in hoc, quod terminus illius est similitudo, istius autem affectio;
sed etiam in hoc, quod res quae in intellectu est terminus, habet modum et
nomen termini, ut patet de verbo et conceptu; res vero terminans in volun­
tate, licet secundum rem sit terminus, nec modum tamen nec nomen habet
termini. Quoniam et est, et significatur ut in alium tendens: constat autem
quod in alium tendere conditio est, non termini, sed viae...
«[Oportet admittere] tertium modum essendi in, praeter per essentiam
et similitudinem, scilicet per inclinationem seu affectionem, quomodo esse
deorsum esr in gravi... Hic enim, ut in IV Contra Gent., cap. XIX expla­
natur, tertius est modus: et iuxta hunc, amatum est in amante, ut de se
patet... Errant autem qui non librando quid sit amatum esse in amante, pu­
tant hanc consequentiam valere: amatum fit a voluntate in amante, ergo
amatum trahitur ad amantem; cum tamen nihil valeat. Quia amatum non
aliter fit in amante, nisi secundum affectionem amantis in amatum; et con­
sequenter ex hoc ipso quod sic fit, trahitur, transformatur, impellitur amans
in amatum objective; et sic in eo est. Patereque facile poterat hoc ex ipsa
amati ratione. Amari enim non est trahi, sed trahere amantem: et conse­
quenter fieri ut amatum, non est fieri ut tractum, sed ut trahens: ac per hoc,
si aliquid fit in voluntate ut amatum, non fit ut tractum ad ipsam, sed e
contrario ut trahens ipsam. Et hoc modo fatemur similitudinem proportiona80 Cf. M. T. L. Pentdo, «La valeur de la théorie psychologique de la Trinité»,
Ephemerides theologicae Lovanienses VIII (1931) 5-16. Idem refertur in Le rôle de
l'analogie en théologie dogmatique (Paris 1931) 258-345.

124

DE DEO TRINO

lem... inter intellectum et voluntatem currere, scilicet quoad hoc quod, sicut
ibi fit res intellecta ita hic res amata: sed diversimode, ut dictum est».81
134. Contra hanc rationem tria obici possunt. Primo, in huiusmodi
humanis processionibus agitur de emanatione alicuius accidentis, quae propterea non repugnat esse duplex, sicut ipsum accidens est duplex, dum in
processione divina agitur de communicatione ipsius substantiae seu naturae,
quae nequit bis communicari, saltem per diversi generis communicationem, ut
patet ex natura humana quae nonnisi per generationem communicatur, quam­
vis pluries, ob multiplicabilitatem unius naturae specificae in plura individua.
Secundo, natura divina, cum sit numerice nec tantum specifice una, nullo
modo multiplicari potest, ac ideo, semel communicata per primam processio­
nem, nequit iterum per alteram communicari. Tertio, si duae haberentur pro­
cessiones, seu eiusdem naturae divinae communicationes, ipsae differrent vel
numerice vel specifice; nequeunt autem differre numerice tantum, tum quia
natura divina est numerice una nec potest in plura individua multiplicari tum
quia secus haberentur duae generationes; nec etiam specifice, quia secus non
communicaretur eadem specifice natura.
Respondetur. Primo, quidquid procedit in divinis est Deus, a cuius
essentia exulant accidentia, et ideo, quia datur in divino intellectu et volun­
tate duplex processio, sicut in humano intellectu et voluntate, ea est neces­
sario secundum substantiam. Ideo humana natura nequit nisi uno modo, seu
per generationem, communicari, quia non communicatur per actionem ordinis
intellectualis, seu per intellectum et voluntatem; unde non est universaliter
verum quod natura nequeat nisi per generationem communicari, id enim con­
tingit in sola corporali processione, quae una et eiusdem generis est. Secundo,
quamvis natura divina sit numerice una, potest bis communicari, diverso
tamen modo, quia, quamvis per primam intellectus processionem communi­
cetur tota individua natura modo generativo, non tamen communicatur omni
modo quo communicabilis est, seu per voluntatem ad modum spirationis.
Tertio, duae processiones non differunt tantum numerice, ut patet, cum una
sit generatio et altera spiratio, nec etiam differunt stricte ac proprie specifice,
quia in Deo non datur proprie genus neque species; in latiori tamen sensu
dici possunt specifice differre, non quidem ratione diversae naturae, sed
ratione proprietatum personalium quae in eadem numerice natura sunt diver­
sae, quod quidem nequit contingere in creaturis.

*81De eadem re disputant:
Dockx, I., «Note sur la procession du terme dans la volonté», Angelicum XV
(1938) 419-428.
Ioannes a S. Thoma, op. cit. (supra, in n. 121), a. 7, p. 107-113.
Penido, M. T. L., «Gloses sur la procession d’amour dans la Trinité», Epheme­
rides theologicae Lovanienses XIV (1937) 33-68.—«A propos de la procession d’amour
en Dieu», ibid. XV (1938) 338-344.

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

125

ASSERTIO 2. In Deo non sunt, nec esse possunt, plures quam
duae processiones.

Quod in Deo de facto sint tantum duae
processiones, scilicet Filii et Spiritus S., est saltem theologice cer­
tum (iuxta quosdam est fidei proximum; iuxta alios, ut Galtier,
saltem fidei proximum; iuxta alios de fide). Ratio est quia Magis­
terium dualitatem processionum definit affirmando, non explicite
alias excludendo, quamvis haec ipsa exclusio sit de eius mente, ut
colligi potest aliunde.
135.

Nota theologica.

PROBATUR 1.

Ex auctoritate.

Quamvis in Magisterio, Scriptura et Traditione nunquam
exclusive dicatur duas tantum esse processiones, aut, quod ad idem
redit, in Deo tres tantum esse personas, sed mere affirmentur
duae processiones et tres personae, tamen sensus exclusivus im­
plicatur tum per absolutum silentium de alia processione vel per­
sona; tum per absolutam affirmationem «Deum esse unum in es­
sentia, trinum in personis» (Cone. Flor.), quae, nisi esset exclusiva
alius personae, facile induceret in errorem quo credamus tres tan­
tum in Deo esse personas; tum in ea doctrina qua passim significa­
tur per revelationem nobis revelatam esse intimam vitam Dei,
eandem nempe vitam cuius visio revelabitur in caelo, et huiusmodi
publicam revelationem iam clausam et completam esse per mortem
ultimi apostoli.02 Ad praefatum sensum exclusivum magis explicite
videtur accedere Symbolum Cone. Toletani a. 675, cum, relatis
tribus personis et duabus processionibus, ait Patrem «fontem et
originem esse totius divinitatis» (Denz. 525), quo suggerit nihil
aliud in tota divinitate inveniri.
136.

Non satis clare autem constat num ad rem faciat definitio Cone. Later.
IV contra abbatem loachim (cf. supra, n. 38), iuxta quam «in Deo solummo­
do Trinitas est, non quaternitas, quia quaelibet trium personarum est illa
res, videlicet substantia, essentia seu natura divina..., et illa res non est
generans, neque genita, nec procedens» (Denz. 804). Quidam, ut Boyer, di­
cunt hic excludi simpliciter omnem quaternitatem personarum in Deo, ac
ideo esse de fide quod in Deo sunt tantum duae processiones sicut tres per­
sonae. Alii vero, ut Galtier, dicunt in illis verbis excludi tantum quod ipsa
essentia divina sit aliquid procedens ac veluti quarta persona, non vero quod
82 Ut ostendimus in tractatu De locis theologicis, in vol. 1, n. 452 sq., haec pro­
positio est saltem theologice certa.

126

DE DEO TRINO

sit aliqua alia quarta persona, distincta ab essentia, per tertiam aliquam pro­
cessionem; ac propterea exclusionem tertiae processionis non habent ut
de fide.
Prior sententia videtur probabilior, attenta mente Concilii damnantis
falsam illationem loachim de doctrina Petri Lombardi. Nam loachim assere­
bat ex doctrina Lombardi de communi trium personarum natura sequi quod
in Deo sit quartum quid personale, adeoque quarta persona, seu quaternitas.
Concilium autem ideo damnat hanc loachim illationem quia intendit praeci­
pue excludere omnem personalem quaternitatem in Deo; secus potius ut
innocua aspernenda fuisset ea loachim incusatio in Petrum Lombardum.
PROBATUR 2. Ex ratione theologica.

137. 1. Si haberentur in Deo plusquam duae processiones,
haberentur etiam plusquam tres personae, adeoque non Trinitas,
sed quaternitas vel ultra. Hoc autem non simpliciter quadrat cum
revelatione et est positive alienum a communi ac catholica illius
interpretatione. Hoc tamen argumentum reincidit vel fundatur in
prius, etsi corroboretur communi praefata revelationis interpre­
tatione.
2. Processio divina non fit nec fieri potest nisi secundum ac­
tionem immanentem (quomodolibet interim actio immanens in Deo
explicetur, sive ut vera actio sive ut mera quaedam resultantia;
cf. supra, n. 122, 126), secus enim, seu per actionem transeuntem,
habetur processio ad extra quae est secundum effectum creatum et
a Deo distinctum, et de qua non est quaestio. Atqui nonnisi duplex
actio immanens in Deo dari potest, scilicet intelligere et velle; ergo
nonnisi duplex haberi potest species processionis, alia per intellec­
tum, qua procedit Verbum, et alia per voluntatem, qua procedit
Amor. Atqui iterum utraque huiusmodi processio nequit esse nisi
numerice una, ita ut nequeat ulterius aliud Verbum vel alius Amor
procedere, ratione ipsius infinitatis tum actus tum ipsius proce­
dentis, seu quia divinus intellectus vel voluntas per unicum actum
intellectionis et volitionis totum suum obiectum attingit et exhaurit,
cum sit actus infinitus habens terminum infinitum. Ergo in Deo
non sunt nec esse possunt nisi duae processiones, tam specifice
quam numerice.
Contra hanc rationem tria obici possunt. Primo nempe, praeter intel­
lectum et voluntatem sunt in Deo alia operativa vel diffusiva attributa, quae
ulteriorem processionem petere vel permittere possunt, nominatim bonitas,
quae est diffusiva sui, et potentia, quae tota ad agendum ordinatur. Secundo,
in Deo fecunditas intellectus et voluntatis est maior quam in nobis; iamvero

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

127

in nobis sunt plures numero processiones intellectus et voluntatis, cum ex una
verbi conceptione sequatur alterius verbi conceptio et ex una volitione alia
volitio; ergo etiam et a fortiori in Deo. Tertio, Filius et Spiritus S. per pro­
cessionem accipiunt eundem prorsus intellectum et voluntatem quam habet
Pater; ergo etiam Filius potest per intellectum emittere alium Filium, eo vel
magis quod per voluntatem emittit Spiritum S., et ipse Spiritus S. potest
alium Filium generare et alium Spiritum S. spirare.
Respondetur. Primo, Bonitas est secundum se attributum entitativum
nec fit operativum sive diffusivum sui, nisi per ipsum intellectum et volun­
tatem ad intra et per potentiam ad extra. Potentia vero est principium solius
operationis transeuntis, sive processionis ad extra. Secundo, perfectio fecun­
ditatis divinae manifestatur per hoc quod emittit terminos infinitos, seu
unum Verbum comprehendens omnia verba quae dici possunt, et unum Amo­
rem, comprehendentem omnes amores et inclinationes quae concipi possunt;
in nobis vero, ex ipsa imperfectione actionis et termini provenit quod maior
fecunditas manifestetur per multiplicitatem productorum. Tertio, Filius et
Spiritus S. accipiunt per processionem eundem Patris intellectum, sed iam
exhaustum per praecedentem infinitam generationem, ac ideo generare ne­
queunt, ratione ipsius perfectionis intellectus; quod attinet vero voluntatem,
Filius eam accipit nondum exhaustam ac ideo cum Patre concurrit in proces­
sionem Spiritus S.; Spiritus S. vero iterum eam exhaustam accipit, ac ideo,
ob eandem utriusque processionis perfectionem, nec generare nec spirare
queit. In his quidem processionibus non agitur de prioritate et posterioritate
temporis (imo fortasse nec naturae, ut dictum est supra, n. 121), cum omnes
simul fiant, sed tamen adest inter eas ordo naturae, secundum quem modo
nostro imperfecto cogimur intellectualem processionem concipere ut quid
praecedens volitivam, iuxta illud «Nihil volitum, nisi praecognitum».

QUAESTIO IV.

DE EXISTENTIA DIVINARUM RELATIONUM83

I. SENSUS QUAESTIONIS.

138. Post divinas processiones logice considerandae veniunt
relationes, quae in processionibus fundantur et ulterius ipsas perso^Subiecta bibliographia valet quoad tres sequentes quaestiones de relatione, quae
sunt intime connexae.
Suppi., q. 28, per totam; q. 30, a. 2; In 1 Sent., dist. 26, q. 2, a. 1, 2 et 3;
dist. 33, a. 1; C. Gent. 4. 14; De potentia, q. 2, a. 5; q. 8, a. 1 et 2; Quodl. 6, a. 1;
Quodl. 9, a. 4; Compendium theologiae, c. 52, 53, 54, 65, 66, 67.
Alastruey, G. Sanchez, Tractatus de Sanctissima Trinitate (Vallisoleti 1944)
209-259.
Arnou, R., De Deo Trino, I: In fontibus revelationis (Romae 1938) 29-140.
Billot, L., Tractatus De Deo Uno et Trino (ed. 7, Romae 1935) 403-457.
Commer, E., «Streiflichter auf die Welt der Relationen», Divus Thomas (Freiburg)
(1916) 129 sqq.
Dalmau, I. M., De Deo Uno et Trino («Sacrae Theologiae Summa» I, Matriti
1964), n. 464-505.
Horvath, A., Meiaphysik der Relationen, Graz 1914.

128

DE DEO TRINO

nas constituunt. Ex quo quidem immediate apparet tum arduitas
tum momentum huius ac duarum seqbentium quaestionum, quae
vertunt circa existentiam (q. 4), essentiam (q. 5) et numerum rela­
tionum divinarum (q. 6). Arduitas enim provenit ex ipsa philoso­
phica notione relationis, quae tam subtile ac debile ens prima fronte
videtur, ut, statim ac ex suo fundamento exoritur, fere evanescere
videatur et in ipso eodem fundamento refundi. Momentum vero
apparet ex ipsa eius theologica connexione cum altissimo mysterio
Trinitatis, ratione cuius relatio veluti in verticem entium sola cons­
cendit, ultimo constituens et explicans ipsam vitam intimam Dei­
tatis: ex sola enim natura relationis eiusque multiplicitate datur
quodammodo intelligi quomodo in una essentia divina dari possit
distinctio personarum, ob relativam nempe terminorum oppositio­
nem, quae simul parit distinctionem in personis nec solvit ipsius
naturae unitatem aut simplicitatem; item, quare sint tantum tres
personae, quia nempe nonnisi tres haberi possunt reales et opposi­
tae relationes, et quare nulla persona divina sit potior aut simpli­
citer altera prior, quia nempe opposita relativa sunt aequalia ac
simul·84
In praecedenti tractatu De Deo Uno plures occurrunt relatio­
nes Dei ad extra, constituentes aliqua Dei attributa, uti relationes
creatoris et domini, quae tamen nequeunt esse relationes reales, sed
merae rationis, cum maius non referatur ad minus; quapropter
quaestio, an sint in Deo reales relationes, coincidit cum quaestione,
an sint in Deo relationes ad intra, seu inter terminos quorum uterIoannes A S. Thoma, Cursus theologicus, In 1 p., q. 28, disp. 33 (editio Solesmensis, Parisiis 1931 sqq.) IV 131-176.
Maltha, A. H., «De divisione relationum consideratio in ordine ad quaestionem
de relationibus divinis», Angelicum XIV (1937) 61-86. — «De divinarum relationum
existentia, quidditate, distinctione», ibid. XVII (1940) 3-31.
Manya, J., «Metafisica de la relaciôn ’in divinis’», Revista espaüola de teologia V
(1945) 249-284.
Michel, A., «Relations divines», Dictionnaire de théologie catholique XIII-2
(Paris 1937) 2135-2156.
Rabe neck, J., Das Geheimnis des dreipersonlichen Got tes (Freiburg 1950) 45-57,
93-116.
Salmanticenses, Cursus theologicus, tract. 6 (De Trinitate), disp. 4-8 (editio Parisicnsis 1870-1883) III 172-338.
Suarez, De Trinitate, 1. 5, Opera omnia I (ed. Vives: Parisiis 1856) 652-673.
Cf. 1. 4, passim.
MUnde merito notat Billot: «Vides ergo quomodo ea quae de relationibus sunt,
non ad otiosas quasdam scholasticas subtilitates, sed magis ad ipsam medullam doctrinae
theologicae circa personarum Trinitatem pertineant» {ibid. 405).

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

129

que invenitur in ipso Deo; quod quidem est obiectum praesentis
quaestionis.
139. Ad cuius congruam solutionem, omnino necessarium est aliquid
praemittere de his quae fusius a philosophis explicantur, circa definitionem,
divisionem et proprietates relationis in genere.95
1. Definitio relationis eiusque elementa.
Relatio in genere dicit ordinem, respectum, habitudinem unius ad alte­
rum. Immediate relatio distingui solet in relationem secundum dici sive transcendentalem et relationem secundum esse. Sed prior, ut ipsa voce significatur,
non est proprie dicta relatio, seu distincta et adventitia habitudo al alterum,
sed est simpliciter aliquod absolutum, quod ex seipso totaliter pendet ab ali­
quo extrinseco ac ideo illud in sua ipsa essentia connotât (sicut anima refertur
ad corpus, materia ad formam, essentia ad esse, potentia passiva ad actum,
potentia activa ad suum obiectum). Altera vero, de qua sola hic agitur, est
vera et proprie dicta relatio, seu aliqua distincta et adventitia realitas, ac ideo
definiri solet cum ipso Aristotele {Categoriae, c. 7) «Id cuius totum esse est
ad aliud se habere».
Duplex conceptus in hac definitione distinguitur, qui vocari solet «esse
ad», seu ipse respectus, imo ipsum respicere, et «esse in», seu ipsa entitas
inclusa in «esse ad», quae quidem potest esse vel ens rationis vel ens reale,
et iterum vel accidens vel substantia; ideo autem vocatur «esse in», quia in
reali relatione creata, ex qua desumitur omnis nostra cognitio, tam de rela­
tione in genere quam de relatione divina substantiali, illa entitas est quoddam
accidens, de cuius ratione est inesse.
Tria autem elementa in omni relatione involvuntur, scilicet subiectum
(seu terminus qui), terminus (seu terminus ad quem) et fundamentum (seu
ratio propter quam subiectum ad terminum referatur). Ex quo sequitur quod
relatio realis importat subiectum reale, terminum realem, fundamentum reale,
et distinctionem realem inter haec tria.
140. 2. Divisio relationis multiplex est. Praecipuae divisiones sunt:
relatio realis et rationis; relatio non mutua (v. g. inter effectum et causam,
vel inter imaginem et exemplar) et mutua, quae subdividitur in relationem
aequiparantiae (v. g. inter duo alba) et relationem disquiparantiae (v. g. inter
patrem et filium); relatio transcendentalis seu secundum dici et praedicamentalis seu secundum esse.85
*
851 p., q. 28, a. 1 et 2; In 1 Sent., dist. 8, q. 4, a. 3, et alii loci supra relati.
Billot, L., Tractatus de Deo Uno et Trino, q. 28 («De relatione praeambula dis­
quisitio») (ed. 7, Romae 1935) 406-420.
Caietanus, In 1 p., q. 28, a. 1 et 2.
Gredt, L, Elementa philosophiae aristotelico-thomisticae, n. 110, 112, 172, 190 sq.,
741-744.
Ioannes A S. Thoma, Cursus philosophicus, Ars logica, 2 p., q. 17 (ed. B. Reiser,
Taurini 1930-1937) I 573-608.
Mattiussi, G., In tractatum De Deo Uno et Trino animadversiones (impressio
altera, Romae 1925) 73-85.

5

130

DE DEO TRINO

Haec ultima divisio, quae est primaria et sola essentialis, sequenti modo
extenditur:

Relatio secundum dici seu transcendentalis. Est aliquod absolutum, quod in
sua ipsa essentia fert connotationem sive dependentiam ab alio.
Relatio secundum esse. Est distincta et adventitia obiectiva realitas.
Relatio rationis. Cuius nempe esse obiectivum est in sola mente. Prae­
cipuae huiusmodi relationes sunt: universalis ad particulare; obiecti
ad potentiam; eorum quae sola ratione distinguuntur; Dei ad
creata.86
Relatio realis. Cuius obiectivum esse est independens a ratione.
Relatio inhaerens sive praedicamentalis (accidens constituens par­
ticulare praedicamentum relationis).
Fundata in actione et passione, seu in exercitio causalitatis.
Vel causalitatis obiectivae, sive causalitatis formalis
extrinsecae (obiecti nempe aut exemplaris). Rela­
tio mensurae et mensurati.
Vel causalitatis subiectivae (efficientis, finalis, forma­
lis intrinsecae, materialis). Relatio causae et ef­
fectus.
Fundata in quantitate transcendentali, seu unitate et nu­
mero. Relatio convenientiae (fundata in unitate) et dis­
convenientiae (fundata in numero). Quae quidem acci­
pitur.
Vel secundum substantiam. Relatio identitatis et di­
versitatis.
Vel secundum quantitatem. Relatio aequalitatis et
inaequalitatis.
Vel secundum qualitatem. Relatio similitudinis et dis­
similitudinis.
Relatio subsistens, seu non praedicamentalis (et in hoc sensu
transcendentalis). Talis est tantum triplex relatio ad intra
SS. Trinitatis, fundata in divinis processionibus, de qua in
praesenti quaestio movetur.

141. 3. Essentiales proprietates relationis proprie dictae, seu secun­
dum esse, ad quinque reduci possunt.
Primo scilicet, relatio id habet peculiare ac distinctivum a re absoluta,
quod resultet ex duplici conceptu, seu «esse ad» et «esse in». Solum «esse
ad», seu purus ac simplex respectus ad aliud, constituit ipsam specificam ra­
tionem relationis, qua primo et formaliter distinguitur ab ente absoluto. Quia
tamen huiusmodi respectus necessario inveniri debet in aliquo fundamento,
seu in aliquo ente quod ad aliud referatur, ex tali fundamento accipit relatio
ut sit etiam aliquid, seu accipit suum «esse in», quod dici potest eius ratio
generica.
36 Cf. In 1 Sent., dist. 8, q. 4, a. 1, ad 3.

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

131

Secundo, ex parte huius genericae rationis, sive secundum suum «esse
in», relatio potest esse aliquid purae rationis (relatio rationis, ut cum homo
refertur sive comparatur ad animal, sicut species ad genus); imo in solo prae­
dicamento relationis, et in nullo alio, habetur aliquid quod potest esse ens
rationis/7 quia alia praedicamenta, ut quantitas et qualitas, secundum pro­
prium conceptum tam genericum quam specificum, significant aliquid alicui
inhaerens illudque determinans, dum relatio secundum proprium conceptum,
sive specificum sive etiam genericum, non dicit aliquid inhaerens alicui, sed
tantum referens aliquid ad aliud (1 p., q. 28, a. 1; Quodl. 9, a. 4). Propterea
philosophi distinguunt duo tantum entia rationis, scilicet relationem et priva­
tionem (quae est aliquid negativum).

Tertio, secundum praefatum «esse in», relatio potest esse aliquid reale
ac praedicamentale, seu aliquod accidens, constituens distinctum praedica­
mentum. Et ad hoc genus pertinent omnes reales relationes creatae, ex qua­
rum apprehensione procedit omnis nostra cognitio sive de relatione in genere,
sive de relationibus divinis; ipsa supradicta generalis distinctio «esse ad» et
«esse in» ex consideratione relationis praedicamentalis deducitur.
In hoc autem est discrimen relationis ab aliis praedicamentis sive acci­
dentibus, quod in istis «esse in» imbibit sive genericam sive specificam eorum
rationem, ita ut secundum utramque ad ipsum subiectum seu substantiam
transcendentaliter referantur (ita quantitas, quae secundum genericam acci­
dentis rationem est quid inhaerens substantiae, secundum specificam ratio­
nem est iterum quaedam mensura substantiae, et qualitas pariter est quaedam
dispositio substantiae), dum e converso relatio secundum specificam suam
lationem abstrahit ab «esse in» nec comparatur ad ipsam substantiam, sed
dicit tantum «esse ad» seu purum respectum ad aliquid extrinsecum, ita ut
non se habeat ut aliquid intrinsece affixum substantiae, sed ut aliquid veluti
adiacens et assistens substantiae, essentialiter protendens in aliud (1 p., q. 28,
a. 2); imo ut alibi notat S. Thomas, relatio, etiam secundum genericum con­
ceptum «esse in», non comparatur ad ipsum subiectum sed ad aliquid extra,
vel, si placet, refert subiectum ad aliquid aliud.ss

Quarto, non repugnat ut, secundum idem «esse in», relatio sit non solum
aliquid reale, sed etiam aliquid substantiale sive subsistens, quia, ut diximus,
relatio secundum suam specificam rationem dicit tantum «esse ad» et in hoc
differt ab omni alio genere entium quod non accipiatur secundum compa­
rationem ad illud in quo est, sed ad aliud extra. Unde «esse ad» indifferenter
potest coniungi cum «esse in» quod sit sive ordinis rationis, sive ordinis
realis, et sive accidentalis sive substantialis, seu potest esse vel ens rationis,
vel accidens, vel substantia.*85
^Sensus non est quod relatio rationis est in praedicamento relationis, nam prae­
dicamenta sunt entia realia; sed quod propria et specifica ratio praedicamenti relationis,
seu esse ad aliud, potest inveniri extra illud praedicamentum et esse aliquod ens
rationis.
85 In 1 Sent., dist. 8, q. 4, a. 3: «[Relatio, seu] ’ad aliquid’, etiam secundum
rationem generis, non importat aliquam dependentiam ad subiectum, imo refertur ad
aliquid extra, et ideo etiam secundum rationem generis in divinis invenitur» (cf. ibid.,
ad 4; Quodl. 9, a. 4).

132

DE DEO TRINO

Si autem in divinis detur realis relatio, oportet ut ipsa sit aliquid subsis­
tens, quia quidquid est in Deo, subsistens est et substantia, ob summam
Dei simplicitatem et perfectionem. Unde dicitur quod in Deo omnia praedi­
camenta resolvuntur in substantiam, non exclusa ipsa relatione. Quia tamen
inde non aufertur specifica ratio relationis, seu respectus et oppositio relativa,
«propter hoc, tantum remanent duo modi praedicandi in divinis, scilicet
secundum substantiam et secundum relationem» (In 1 Sent., dist. 8, q. 4,
a. 3); «Dicuntur duo tantum esse praedicamenta in divinis [depurata quidem
a creata inperfectione ], quia alia praedicamenta important habitudinem ad
id de quo dicuntur, tam secundum suum esse, quam secundum proprii generis
rationem; nihil autem quod est in Deo, potest habere habitudinem ad id
in quo est, vel de quo dicitur, nisi habitudinem identitatis propter summam
Dei simplicitatem» (1 p., q. 28, a. 2, ad 1).

Quinto, ex eadem peculiari natura relationis, prout est essentialiter ac
specifice «esse ad», sequitur quod oppositio, quam relatio statuit inter su­
biectum et terminum (puta inter patrem et filium), nullo modo importat
(quemadmodum omnis alia oppositio quae relativa non sit) aliquam carentiam
perfectionis, sive in subiecto sive in termino; nam ista inter se opponuntur
non ut sunt aliquid, sed ut ad aliquid, seu non secundum «esse in» (ex quo
praecipue attenditur perfectio alicuius entis) sed tantum secundum «esse ad»,
quod, qua tale, abstrahit a perfectione, cum nihil aliud sit quam purus res­
pectus (cf. In 1. Sent., dist. 26, q. 2, a. 2).
Utrum autem ipsum «esse ad», prout abstrahit ab «esse in», sit aliqua
entitas sive realitas et praeterea importet aliquam sibi propriam perfectionem,
subtiliter controvertitur inter theologos, praecipue occasione divinarum re­
lationum, ac ideo haec quaestio ventilabitur in proprio loco (in q. seq.,
n. 172-174). Ratione igitur praefatae relativae oppositionis, fit ut in Deo
possit dari perfecta distinctio personarum et simul integra maneat tum
unitas essentiae tum communitas omnis perfectionis.
II. ERRORES.

142. Ex tribus haeresibus trinitariis, supra relatis (n. 32 sqq.),
necessario sequitur negatio relationum realium in divinis. Subordinatianismus enim, multiplicando essentias, docet Filium et Spiritum
S. esse creaturas, ex quo sequitur omnem relationem Patris ad alias
duas personas esse relationem rationis, sicut ad ceteras creaturas.
Unitarismus vero, identificando tres personas in unam, eo ipso
supprimit omnem realem relationem inter eas, et, accipiendo tres
personas divinas ut tres manifestationes Dei in mundo, reducit eas
ad tres relationes rationis inter Deum et creaturas (De potentia,
q. 8, a. 2; Hannibaldus, In 1 Sent., dist. 26, q. 2, a. 1, inter apo­
crypha S. Thomae). Tandem, extrema opposita haeresis Tritheismi,
distinguendo tres naturas divinas, quamvis salvet relationem rea-

'«✓Λ

DE PROCESSIONIBUS, REL/VTIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

133

lem, suprimit tamen relationem ad intra, ita ut ponat in Patre et
Filio eandem relationem ad extra, utut realem ac mutuam, quae
oritur ex humana generatione.
Apud catholicos theologos nulla fuit vera negatio aut decisiva dubitatio
de hac re. Nihilominus non defuit apud unum vel alterum auctorem aliqua
haesitatio, proveniens praecipue ex ambigua vel falsa notione relationis in
genere, prout desumitur ex creatis. Ita Guilelmus Alverniensis (f 1249)
visus est negare realitatem divinarum relationum; sed, cum eius verba sint
ambigua nec aliunde apud coaevos doctores ulla habeatur allusio ad huiusmodi errorem, eius mens ita fortasse explicari potest ut insinuet sententiam
posteriorum illorum theologorum qui docuerunt relationem, secundum suum
«esse ad» et abstrahendo a suo «esse in», nullam dicere realitatem (cf. infra,
n. 169)89 Gravior quidem fuisset Guilelmi Ockam (t 1349/1350) dissensus,
si ipse mysterio Trinitatis logice applicuisset nominalisticam suam doctrinam,
qua explicite negat realitatem relationum in creatis.*
90 Sed ipse, ut theologus
et ex sola auctoritate (etsi ipsa ratio, ut ait, refragetur), explicite realitatem
relationis in divinis admittere coactus est, fassus rationem inhabilem esse ad
hoc mysterium explicandum.91

III. ASSERTIO. Datur in divinis aliqua vera ac realis relatio
ad intra.

in
hac nota assignanda. Quamplures quidem dicunt rem esse de fide
(Dieckmann, Galtier, Lercher, Dander, Boyer); quorum aliqui id
deducunt ex eo quod de fide est haberi in Deo vere Patrem et
Filium, adeoque veram relationem paternitatis et filiationis, alii
vero id vident definitum in verbis Cone. Flor.: «In Deo omnia sunt
143.

Nota theologica. Non prorsus concordant auctores

^Kramp, I., «Des Wilhelms von Auvergne ’Magisterium divinale’», Gregorianum
I (1920) 538-584; II (1921) 42-78.
Schmaus, M., Der 'Liber propugnatorius’ des Thomas Anglicus und die Lehrunterschiede zwischen Thomas von Aquin und Duns Scotus (Münster 1930) 391.
90 In 1 Sent., dist. 30, q. 1: «Relatio est... tantum intentio vel conceptus in anima
importans plura absoluta, sicut populus est plures homines et nullus homo est populus»
(cf. Quodl. 6, q. 15).
91 Ibid., q. 4: «Teneo propter dicta sanctorum quod paternitas vere et realiter est
in Deo et quod paternitas non est formaliter divina essentia». De generali Ockami sen­
tentia circa relationem, confer:
Baudry, L., Lexique philosophique de Guillaume d’Ockham (Paris 1958) 230-234.
Doncoeur, P., «Le nominalisme de Guillaume d’Ockham, La théorie de la rela­
tion», Revue néoscolastique XXIII (1921) 1-25.
Martin, G., «1st Ockhams Relationtheorie, Nominalismus?», Franziskanische Studien (1950) 31-49.
Mohan, G., «The ’Quaestio de relatione’ attributed to W. Ockham», Franciscan
studies II (1951) 273-303.
Vignaux, P., «Nominalisme», Dictionnaire de théologie catholique XI-1 (Paris
<1931) Τίβ-Τ19.

134

DE DEO TRINO

unum, ubi non obviat relationis oppositio». Quidam tamen id di­
cunt tantum, vel saltem, theologice certum (D’Alès, Dalmau). Non
videtur rem esse stricte ac certe de fide; nam a Patre ad relationem
paternitatis requiritur aliquis discursus theologicus, utut immedia­
tus, et florentinum illud incisum «Ubi non obviat relationis oppo­
sitio» est quidem certa Concilii doctrina, sed non est directum
obiectum definitionis. Aliunde tamen, ob has duas rationes, necnon
ob communius iudicium theologorum, res dicenda est proxima fidei.
PROBATUR 1. Ex auctoritate.

144.

Ex Magisterii documentis clare apparet, doctrinam de·
existentia relationum in divinis, seu conceptum relationis, iam a
Patribus invocatum ad defendendam contra haereticos trinitatem
t personarum, assumptum tandem fuisse ab ipsa Ecclesia ad idem
mysterium declarandum. Id incoeptum est saec. 7 a tribus particu­
laribus Conciliis Toletanis XI, XV et XVI in suis fidei professio­
nibus et subinde solemnius persolutum in tribus mediaevalibus Con­
ciliis Remensi a. 1149 (praesidente Eugenio III), Later. IV a. 1215
(in declaratione contra abbatem loachim) et praecipue Florentino
(Decr. pro lacobitis, a. 1442), quod praefatam explicitiorem formulationem protulit.
Conc. Toletanum XI, a. 675, Symbolum fidei: «In relativis vero per­
sonarum nominibus Pater ad Filium, Filius ad Patrem, Spiritus Sanctus ad'
utrosque refertur, quae cum relative tres personae dicantur, una tamen natura
vel substantia creditur... Haec ergo Sancta Trinitas, quae unus et verus est
Deus, nec recedit a numero, nec capitur numero. In relatione enim persona­
rum numerus cernitur; in divinitatis vero substantia, quid numeratum sit non
comprehenditur. Ergo in hoc solum numerum insinuant, quod ad invicem,
sunt; et in hoc numero carent, quod ad se sunt» (Denz. 528, 530).
Conc. Toletanum XV, a. 688, Apologia luliani Archiep.: «Nos autem
...non secundum relativum, sed secundum essentiam diximus: Voluntas ex
voluntate, sicut et sapientia ex sapientia» (Denz. 566; cf. tractatum De Deo
Uno, in vol. 1, n. 587).

Conc. Toletanum XVI, a. 693, Professio fidei: «Quamquam secundum
essentiam Pater voluntas, Filius voluntas et Spiritus Sanctus voluntas, non
tamen secundum relativum unus esse credendus est, quoniam alius est Pater,
qui refertur ad Filium, alius Filius, qui refertur ad Patrem, alius Spiritus
Sanctus qui pro eo quod de Patre Filioque procedit, ad Patrem Filiumque
refertur: non aliud, sed alius; quia quibus est unum esse in deitatis natura,,
his est in personarum distinctione specialis proprietas» (Denz. 573).

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

135

Conc. Remense, a. 1148, Professio fidei, ipsi attribui solita: «Credimus
(et confitemur) solum Deum Patrem et Filium et Spiritum Sanctum aeternum
esse, nec aliquas omnino res, sive relationes, sive proprietates, sive singula­
ritates vel unitates dicantur, et huiusmodi alia, adesse Deo, quae sint ab
aeterno, quae non sint Deus».92
Conc. Lateranense IV, a. 1215, definivit contra abbatem loachim: «In
Deo solummodo Trinitas est, non quaternitas, quia quaelibet trium perso­
narum est illa res, videlicet substantia, essentia seu natura divina...; et illa
res non est generans, neque genita, nec procedens, sed est Pater, qui generat,
et Filius, qui gignitur, et Spiritus Sanctus, qui procedit: ut distinctiones sint
in personis, et unitas in natura» (Denz. 804). Etsi verbis non explicet, Con­
cilium intendit distinguere inter unum absolutum (essentiam) et tria relativa.
Attamen exaggerant annotatores in Collectione Lacensi VII 539 cum de
ea distinctione dicunt: «Hoc dogma edicitur in ipsa definitione lateranensi».

Conc. Florentinum, Decr. pro lacobitis, a. 1442: «Hae tres personae
sunt unus Deus, et non tres dii: quia trium est una substantia, una essentia,
una natura, una divinitas, una i nue ensitas, una aeternitas, omniaque sunt
unum, ubi non obviat relationis oppositio». (Denz. 1330).
In hoc Concilio loannes, Latinorum theologus, testatus est: «Est vero
secundum Doctores tam Graecos quam Latinos sola relatio, quae multiplicat
personas in divinis productionibus, quae vocatur relatio originis, ad quam
duo tantum spectant: a quo alius et qui ab alio» (Hardouin 9. 203). Similiter
Card. Bessarion, Graecorum theologus, in eodem Concilio professus est:
«Quod personalia nomina Trinitatis relativa sunt, nullus ignorat» (ibid. 339).
Nota signanter in hac definitione florentina celebre illud effatum trinitarium, in quo tota essentia mysterii tanquam in supremo principio colligitur
et ad quod erit nobis continuo attendendum: «In Deo omnia sunt unum, ubi
non obviat relationis oppositio». Hoc effatum fere ad verbum ex opere
S. Anselmi De processione Spiritus S. desumptum est. Idem aequivalenter
continetur in verbis Boethii et Isidori Hispalensis infra citandis et in nuper
recitata definitione Conc. Toletani XI, quae sententiam Isidori suam fecit
et aptissime expressit.

explicite non loquitur de existentia relationum
in divinis, sed eam implicite docet affirmando divinam paternita­
tem et filiationem, quae in relatione consistunt, necnon duarum
personarum processionem, quae procul dubio relationes fundat. In
Epistola ad Ephesios 3. 15 quodammodo explicitius haec doctrina
traditur per comparationem inter paternitatem divinam et creatam,
145. Scriptura

92 Ita in anterioribus Denzinger editionibus, n. 391. Nova vero editio DenzingerSchonmetzer (n. 745) eam professionem omittit, utpote quae desit sive in Actibus synodalibus sive in Regestis Eugenii III ac reputetur confecta a S. Bernardo aliisque in
privato conciliabulo contra Porretanum nec umquam a S. Pontifice approbata.

DE DEO TRINO

136

quae procul dubio in relatione consistit: «Flecto genua mea ad
Patrem Domini nostri lesu Christi, ex quo omnis paternitas in
caelis et in terra nominatur».

vero eundem scripturisticum relationis conceptum,
implicite contentum in attributis Patris et Filii, explicite exhibent
duplici modo. Priores nempe Patres, inter eos qui partes habuerunt
in controversiis trinitariis saec. 4, provocant ad discrimen et dis­
tinctionem, quam ea attributa inducunt, quatenus sunt relativa sive*
mutuo comprehensiva, et Ario obicienti quod ex ea duorum correlativorum distinctione sequeretur ditheismus, respondebant id vi­
tari ratione processionis unius personae ab altera, in qua eae rela­
tiones fundantur et vi cuius una persona accipit eandem prorsus,
naturam ab alia (Athanasius, Hilarius).
Posteriores vero Patres eiusdem periodi, nominatim Cappadoces (Basilius, Nyssenus, Nazianzenus}, explicitius institerunt in ipso
conceptu relationis, explicite assumpta hac ipsa voce (ή σχεσις vel
τα πρός
dicentes relationem secundum se inducere distinctionem
inter personas sub sola ratione qua ad invicem referuntur, ac proin­
de integram relinquere unitatem in ceteris, fundatam tum in pro­
pria unitate ac simplicitate divinae naturae tum in ipsa ratione
immanentis processionis, per quam haec natura ab una ad aliam
personam communicatur: unde Pater et Filius distinguuntur ab
invicem, non quia unus habet quo alter caret, sed tantum ratione
originis et alteritatis, seu quia unus est Pater et alter est Filius,
alius est Pater et alius est Filius (unus nempe et alter, non unum;
alius et alius, non aliud et aliud); quod quidem iam dixerat Tertul­
lianus (Adu. Praxean 25, cit, supra, n. 89).
In sequenti periodo, quoad expositionis profunditatem et fe­
cunditatem eminet Augustinus, qui in magno illo monumento sui
operis De Trinitate (praesertim 1. 5 et 15) altissimum mysterium
exponit, novam lucem diffundens novosque conceptus adducens,
quos antiqua philosophia nequidem suspicari poterat, ita ut, sicut
in aliis partibus sacrae doctrinae ita et potiori ratione in materia
trinitaria, pater theologiae merito appelletur.93 Subinde Anselmus
146. Patres

93 Cf. I. Chevalier, Saint Augustin et la pensée grecque. Les relations trinitaires,
Fribourg 1940.—«La théorie augustinicnne des relations trinitaires», Divus Thomas
(Freiburg) XVIII (1940) 317-384.—G. Mascia, La teoria della rehazione nel «De Tri­
nitate» di S. Agostino, Napoli 1955.—J. Morax. «Las relaciones divinas segùn San.·
Agustin»», Augustinus IV (Madrid 1959) 353-372.

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

137

Cantuariensis, vestigia Augustini fideliter premens, doctrinam de
relationibus divinis fuse explicavit in duplici opere De fide Trini­
tatis, in quo agit contra Roscellinum, et De processione Spiritus S.,
in quo, ut notavimus supra (n. 144), praeformavit celebre illud ac
fundamentale effatum florentinum: «In Deo omnia sunt unum, ubi
non obviat relationis oppositio» (Anselmus: «Nec unitas amittit
aliquando suam consequentiam, ubi non obviat aliqua relationis
oppositio»).
147. Sint aliqua praefatorum Patrum testimonia:
Athanasius, Contra Arianos, oratio 3, n. 6: «Qui Patrem dicit, omnino
cum Patre Filium quoque existere significat» (MG 26. 334). Ibid., n. 4:
«Eadem de Filio quae de Patre dicuntur, Patris excepto nomine» {ibid. 330).
Hilarius, De Trin. 7. 31: «Nomen Patris habet in se Filii nomen. Non
enim nisi per Filium Pater est, et significatio Filii, demonstratio Patris est,
quia nonnisi ex Patre sit Filius» (ML 10. 226). Ibid. 7. 32: «Nec duos deos
Dei ex Deo veritas perficit, nec singularem Deum Dei patitur nativitas, nec
non unum sunt, qui invicem sunt. Invicem autem sunt, cum unus ex uno
-est» {ibid. 227).
Basilius, Epist. 38. 4 et 7: «Qui Patrem intellexit, et eum in seipso
intellexit, et Filium animi perceptione simul est complexus... Nam fieri non
potest, ut quis, Filio nominato, etiam non cogitet de Patre, cum appellatio
haec per relationem [σχέτικώς] Patrem quoque simul indicet» (MG 32.
331, 339). Adv. Eunomium 2. 22: «Haec nomina, pater et filius..., cum per
se sola dicuntur, solum habitum mutuum [προς άλληλα σχέσιν] indicant. Pater
enim est, qui alteri existendi principium secundum similem sibiipsi naturam
contulit, filius vero, qui ex alio per generationem principium ut sit habuit»
■(MG 29. 622).
Gregorius Nazianzenus, Oratio 31 (theologica 5). 9, agens contra
utramque subordinatianam et modalisticam haeresim, scribit: «Quid ergo
•est, inquiunt, quod Spiritui deest ad hoc ut sit Filius? Nisi enim aliquid
deesset, Filius esset. Deesse nihil dicimus. Non enim Deo quidquam deest.
Sed manifestationis et mutuae eorum relationis [τής προς άλληλα σχέσεως] dif­
ferentia diversa quoque ipsis nomina procreavit. Neque enim Filio aliquid
deest ad hoc ut sit Pater (nec enim defectus est Filius), nec propterea tamen
Pater est. Alioqui eadem ratione Patri aliquid deerit ad hoc ut sit Filius:
nec enim Pater est Filius. Quin potius ’non esse genitum’ et ’genitum esse’
et ’procedere’ fecerunt ut alius Pater, alius Filius, alius Spiritus sanctus
appellentur, atque ita inconfusa trium personarum distinctio in una divinitatis
natura et dignitate conservaretur... Tria haec unum, si divinitatem spectes,
et unum tria, si proprietatum rationem habeas» (MG 36. 142). Cf. Orat. 23.
7; 29. 16; 30. 11; 31. 30; 41. 9; 43. 30.
Augustinus, De Trin. 9. 1. 1: «Credamus Patrem et Filium et Spiritum
Sanctum esse unum Deum..., [seu] Trinitatem relatarum personarum et
unitatem aequalis essentiae» (ML 42. 961).

138

DE DEO TRINO

Ibid. 5. 3. 4 et 5. 5. 6: «Respondere incipiamus fidei nostrae adversa­
riis: inter multa quae Ariani adversus catholicam fidem solent disputare,
hoc sibi maxime callidissimum machinamentum proponere videntur, cun
dicunt: Quidquid de Deo dicitur vel intelligitur, non secundum accidens,
sed secundum substantiam dicitur. Quapropter ingenitum esse Patri secundum
substantiam est, et genitum esse Filio secundum substantiam est. Diversum
est autem ingenitum esse et genitum esse, diversa est ergo substantia Patris
et Filii. Quibus respondemus...: Nihil in eo secundum accidens dicitur, quia
nihil ei accidit, nec tamen omne quod dicitur, secundum substantiam dicitur...
Dicitur enim ad aliquid, sicut Pater ad Filium, et Filius ad Patrem, quod
non est accidens, quia et ille semper Pater, et ille semper Filius... Quamobrem
quamvis diversum sit Patrem esse et Filium esse, non est tamen diversa
substantia, quia hoc non secundum substantiam dicuntur, sed secundum
relativum, quod tamen relativum non est accidens, quia non est mutabile»
(ML 42. 913 sq.).
Ibid. 15. 3. 5, idem abbreviat: «Non omne quod de Deo dicitur, se­
cundum substantiam dicitur, sicut secundum substantiam dicitur bonus et
magnus, et si quid aliud ad se dicitur; sed dicitur etiam relative, id est non
ad se, sed ad aliquid quod ipse non est; sicut Pater ad Filium dicitur»
(ibid. 1059)
Cyrillus Alex., De Trin., dial. 4: «Dicamus, relativa nomina significare
se invicem, altero alterius cognitionem mutuo pariente. Quare si quis dextrum
didicerit, agnoscet utique facilius sinistrum, et e converso, idque verum esse
nemo non astipulabitur. Nomen igitur relativum est, Pater, et similiter,
Filius» (MG 75. 867 sq.).
Fulgentius, Epist. 14. 8: «In quolibet autem relativo nomine, sic cer­
tum est unam in seipsa significari personam, ut hinc referatur ad alteram...;
relativo enim vocabulo sic persona quaelibet dicitur in se, ut non dicatur
ad se» (ML 65. 399).
Boetius, De Trinitate, 6: «Ita igitur substantia continet unitatem, relatio
multiplicat trinitatem; atque ideo sola sigillarim proferuntur atque separatim
quae relationis sunt» (ML 64. 1255).
Damascenus, De fide orth. 1. 10: «Haec igitur omnia [nomina et
praedicata] communiter in tota divinitate accipienda sunt, atque eodem modo
Pater et Filius et Spiritus Sanctus, item quod causa caret et quod causa est,
ac postremo ingenitum, genitum et procedens; quae quidem non eiusmodi
sunt ut naturam denotent, sed, mutuam inter se personarum relationem
[τής πρός άλληλα σΧέσεως] ac existendi modum» (MG 94. 838).
Isidorus Hisp., De differentiarum, 1. 2, n. 4: «In relatione personarum
trinitas est; in substantia vero naturae unus Deus est: Pater scilicet, et Filius,
et Spiritus Sanctus» (ML 83. 71).
Anselmus Cantuariensis, De processione Spiritus S., c. 2: «Supradicta
vero relationis oppositio, quae ex hoc nascitur quia supradictis duobus modis
Deus de Deo est, prohibet Patrem, et Filium, et Spiritum Sanctum de invicem
dici, et propria singulorum aliis attribui. Sic ergo huius unitatis, et huius
relationis consequentiae se contemperant, ut nec pluralitas quae sequitur
relationem transeat ad ea in quibus praedictae simpUcitas sonat unitatis, nec

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

139

unitas cohibeat pluralitatem, ubi eadem relatio significatur; quatenus nec
unitas amittat aliquando suam consequentiam, ubi non obviat aliqua rela­
tionis oppositio, nec relatio perdat quod suum est, nisi ubi obsistit unitas
inseparabilis» (ML 158. 288). Ut supra dictum est (n. 144), ex his verbis
desumptum est celebre effatum Cone. Florentini.
PROBATUR 2. Ex ratione theologica.

1. Ex ratione Patris et Filii.
In Deo est vere Pater et vere Filius, seu realis paternitas et
realis filiatio. Atqui paternitas et filiatio sunt quaedam relationes.
Ergo in Deo sunt duae saltem reales relationes.
148.

Nec valet obicere quod ad hoc ut Pater et Filius dicantur realiter tales,
sufficeret relatio rationis, quemadmodum haec sufficit ad hoc ut Deus vere
dicatur et sit dominus, creator, imo Filius B. Virginis. Etenim Deus non
dicitur realiter dominus, creator et Filius B. Virginis a relatione rationis
dominii, causalitatis et filiationis in ipso existente, sed a reali ratione quae
fundat talem relationem, nempe a potestate et actione Dei et a generatione
passiva humanitatis assumptae, vel, si placet, a relatione reali existente in
creatura. Nonnisi vero a relatione reali paternitatis et filiationis dici potest
Pater et Filius, quia haec duo nomina important distinctionem et oppositio­
nem ad invicem, distinctio vero et oppositio in divinis nequit provenire nisi
ex duabus relationibus realibus distinctis, cum natura et omnia attributa
absoluta sint in tribus personis unum et idem; Christus vero et B. Virgo
habent distinctas naturas, unde fit quod distinctio matris et filii in eis
salvetur, data unica relatione reali maternitatis.
Ceterum, si non daretur realis relatio in divinis, non daretur realis
processio, quia relatio imbibitur connotative in processione, et sic non habe­
retur ipsum fundamentum reale, ex quo Deus possit cum sola relatione ra­
tionis denominari realiter Filius aut Pater, sicut denominatur dominus, crea­
tor, Filius B. Virginis. Imo nec daretur ipsa persona divina quae posset
referri et denominari, cum persona divina constituatur per ipsam relationem,
ut dicetur in q. 8, n. 203-205.

2. Ex distinctione divinarum personarum.
Dantur in Deo tres personae realiter distinctae. Ergo dantur
etiam tres saltem relationes reales. Etenim, realis distinctio in divi­
nis nequit consistere inter perfectiones absolutas (ut docent Tritheismus et Subordinatianismus), quia unaquaeque perfectio divina,
utpote infinita, necessario alias imbibit sicque non distinguitur ab
aliis; potest vero optime consistere inter tres relationes, non qui­
dem inter tres relationes rationis (ut vult Unitarismus), secus non
esset realis distinctio inter personas, et unaquaeque praedicaretur
de alia ita quod Pater esset Filius et vicissim, sed inter tres rela-

140

DE DEO TRINO

tiones reales, quatenus unaquaeque relatio, secundum purum «esse
ad» perfecte excludit alias a se, quin aliunde talis exclusio importet
imperfectionem in una vel altera, ut dictum est supra (n. 141).
Unde negare reales relationes in Deo, est necessario incidere in
unam vel alteram haeresi 10 trinitariam (De potentia, q. 8, a. 2).
3. Ex existentia processionum in divinis.
Dantur in Deo duae reales processiones ad intra, ut probatum
est supra (n. 131-134). Ergo dantur quoque reales relationes ad
intra. Nam processio est quaedam actio; ex omni autem actione,
tanquam ex fundamento, resultat necessario relatio, saltem in ter­
mino, qui, qua talis, ordinem dicit ad principium actionis, et etiam
in ipso principio, si hoc est eiusdem naturae et ordinis ac terminus.
Ergo ex processione divina sequitur relatio realis, et quidem duplex
in unaquaque processione (1 p., q. 28, a. 1; De potentia, q. 8, a. 1 ).
149. Exinde patet quaenam sint tria elementa divinae relationis, iuxta
dicta superius (n. 139). Cum enim haec relatio oriatur ex processione, sequitur
quod in hac consistit ipsum relationis fundamentum, quemadmodum etiam
in creatis actio seu generatio est fundamentum mutuae relationis inter patrem
et filium. Ut tamen dicetur in q. seq., processio in divinis est idem ac ipsa
relatio; unde fundamentum divinae relationis, quamvis sit quid reale, tamen
non distinguitur realiter a relatione. Subtectum vero et terminus relationis
divinae sunt binae personae; nam, secundum nostrum modum concipiendi,
subiectum relationis est id quod intelligitur referri ad alterum, et terminus
est hoc ipsum; iamvero in divinis non essentia, sed una persona, intelligitur
referri ad aliam personam; unde non essentia, sed persona, est subiectum
et terminus divinae relationis.
150. Obiectiones.
Qbi. 1. Realis relatio repugnat divinae perfectioni. Nam, ipsa aliquid
addit ad essentiam divinam; est ens debilissimum; facit ut subiectum depen­
deat ab alio, referatur ad aliud (Deus autem a nullo dependet et ad ipsum
omnia referuntur), et opponatur alio (oppositio autem importat im­
perfectionem).
Resp. Relatio in divinis non distinguitur realiter ab ipsa essentia, ut
videbimus in q. seq., ac ideo nullam realitatem ei addit {De potentia, q. 8,
a. 1, ad 8). Ob eandem rationem relatio divina non est ens debilissimum,
sed ens in se subsistens, secus ac relatio creata, quae est accidens dependens
tum a substantia aliisque accidentibus, tanquam a suo fundamento (cf. supra,
n. 139), tum ab exteriori termino (C. Gent. 4. 14). Divina relatio non inducit
proprie dependentiam inter subiectum et terminum, eo quod haec habent
eandem numerice naturam et perfectionem, secus ac in creatis; nonnisi im­
proprie asseri potest aliqua dependentia, accepta nempe pro nexu et exigentia.
Referri ad aliud non importat per se imperfectionem, sed tunc tantum cum

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

141

imperfectum refertur ad perfectum, sicut mobile reducitur ad immobile,
accidens ad substantiam, creatura ad Deum (De potentia, q. 8, a. 1, ad 9).
Oppositio relativa, caque sola, nullam de se importat imperfectionem, tum
quia extrema opponuntur non secundum «esse in» sed secundum «esse ad»
(cf. supra, n. 141), tum quia ambo termini sunt positivi et aequales, dum
in oppositione tum contradictoria tum privativa unum extremorum importat
negationem, et in oppositione contraria unum ex oppositis se habet ut im­
perfectum respectu alterius (ut patet de frigore per respectum ad calorem).
Obi. 2. Relativa sunt simul re et ratione; personae vero divinae non
sunt simul, cum una procedat ab alia; ergo non se habent relative.
Resp. Processio in divinis, cum nullam involvat causalitatem, nullam
inducit proprie dictam prioritatem et posterioritatem inter terminos, sed
merum ordinem originis, qui fundat ipsam mutuam relationem, ut dictum
est supra (n. 121).
Obi. 3. Processio ad extra non ponit in Deo relationem realem sed tan­
tum relationem rationis (Creatoris ad creaturam); ergo a pari processio ad
intra.
Resp. Negatur paritas, quia tunc tantum exurgit inter duos terminos
processionis mutua relatio realis, cum ab uno communicatur alteri aliquid
eiusdem naturae, in quo parificantur; hoc autem non accidit in divina pro­
cessione ad extra.
Obi. 4. Cum Verbum sive Filius procedat per rationem sive actum in­
tellectionis, relationes paternitatis et filiationis in divinis sunt relationes
rationis.
Resp. Negatur illatio. Nam eae sunt relationes rationis, quas intellectus
ponit in ipsis obiectis intellectis, seu quas fingit in rebus, non vero eae
quae ex intellectione resultant in ipso intellectu, scilicet inter intellectum
et verbum ab eo procedens, ac vicissim; hae enim sunt mutuae ac reales
relationes inter causam et effectum; et ita se habentt relationes paternitatis
et filiationis in divinis, dempta tamen ratione causalitatis (1 p., q. 28, a. 1,
ad 4; De potentia, q. 7, a. 9).
QUAESTIO V.

DE ESSENTIA DIVINARUM RELATIONUM**

I. SENSUS QUAESTIONIS.

151. Ut diximus in q. praec. (n. 139), essentia omnis relatio­
nis ex duplici nota sive conceptu coalescit, scilicet «esse in» et «esse
ad». De essentia autem divinae relationis secundum «esse ad» age­
tur praecipue in q. 8 (n. 200 sqq.), ubi dicetur illud constituere
ipsam personam divinam. Hic ergo agitur directe de illius «esse in»
et quaeritur an hoc consistat in ipsa essentia divina, ita ut relatio in
divinis sit aliquid subsistens.
Huiusmodi autem identitas relationis cum essentia divina po94 Cf. bibliographiam allatam in q. praec., n. 137.

142

DE DEO TRINO

test, secundum maiorem vel minorem gradum, quadruplici ter intelligi, ita nempe quod inter relationem et essentiam dicatur adesse
vel aliqua minor distinctio realis aut modalis, vel distinctio rationis
ratiocinatae maioris (seu cum perfecto fundamento in re), vel dis­
tinctio rationis ratiocinatae minoris (seu cum imperfecto fundamen­
to in re), vel mera distinctio rationis ratiocinantis (seu sine ullo
fundamento in re).
Hanc quaestionem iam generaliter quoad attributa divina resol­
vimus in praecedenti tractatu De Deo Uno (in vol. 1, n. 582 sqq.),
ubi etiam explicuimus praefatam divisionem distinctionis in realem
et rationis. Oportet tamen eam iterum hic resumere, tum quia illic
consulto abstraximus a divinis revelatis relationibus et consideravi­
mus sola attributa Dei naturaliter cognoscibilia, tum ob peculiare
momentum quod haec quaestio obtinet in praesenti, cum in ipsa
habitudine identitatis simul et distinctionis inter divinam essentiam
et divinas relationes reponatur tenacissimus nodus, quo vincitur
supremum aenigma nostrae religionis, et detur aliqualiter intelligi
quomodo trinitas personarum in una essentia non contradicat supre­
mo rationis principio identitatis et contradictionis, et quomodo in
Deo unum possit esse trinum, et relativum sit idem ac absolutum.
II. ERRORES ET SENTENTIAE.

152. 1. Solam distinctionem rationis ratiocinantis inter essen­
tiam et relationes sive personas in divinis ponebat triplex haeresis
subordinatiana (ariana), monarchiana tModalismus Sabellianus) et
tritheistica, ut inde ad oppositas conclusiones diverteret, quibus ne­
garetur mysterium trium personarum divinarum in una essentia.
Arian i enim sic ratiocinabantur: Relatio sive proprietas Patris, puta
«esse ingenitum», est omnino idem cum ipsa essentia divina; ergo
quicumque non est ingenitus, ut Filius et Spiritus S., non habet
essentiam divinam seu non est Deus; et pariter, relatio sive pro­
prietas Filii, i. e. «esse genitum», est idem cum natura Filii; ergo
natura Filii non est natura divina, cum haec sit idem cum relatione
Patris, seu cum «esse ingenitum» (cf. apud Augustinum, supra,
n. 147). Sabelliani vero sic arguebant: Relationes sive proprietates
divinae sunt idem cum essentia; ergo sunt etiam idem inter se; nec
differre possunt nisi secundum diversam nostrae mentis considera­
tionem. qua Deus sub divina modalitate vel essentiali attributo vel
exteriori manifestatione (praecipue triplici) consideratur. Tandem

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

143

Tritheistae ex omnimoda identitate relationis cum essentia deduce­
bant triplicem essentiam divinam in tribus distinctis relationibus.
153. 2. Distinctionem realem, propriam ac plenam, inter es­
sentiam et relationes divinas, nulla haeresis aut error explicite pro­
posuit, cum inde sequeretur incogitabilis quaedam quaternitas in
divinis, seu aut quadruplex persona (una absoluta et tres relativae)
aut triplex persona et unum absolutum ac distinctum suppositum
quod persona non esset.
Nihilominus, quidam olim inter catholicos doctores aliquam
ambiguam distinctionem realem posuerunt, quae nequit theologice
sustineri, attenta fide trium in una natura distinctarum personarum.

«

Ita Gilbertus Porretanus (f 1154), episcopus pictaviensis, decertans
contra larvatum modalismum Abaelardi, impugnatum etiam a Bernardo Claraevallensi et damnatum in Cone. Senonensi a. 1140 (cf. supra, n. 8) deflexit
et ipse in contrarium errorem exaggerati realismi in materia trinitaria.95 In
suo enim Commentario in librum Boethii de Trinitate (ML 64. 1295 sq.)
docuit aliquam distinctionem realem inter essentiam divinam et personas
(sicut ceteroquin inter essentiam divinam et quaelibet attributa absoluta),
distinguens in Deo inter abstractum et concretum adeoque inter naturam et
individuum, ita ut Deus non sit Deitas, sed sit Deitate, sicut homo individuus non est humanitas, sed est humanitate, et pariter Pater, aut Filius, aut
Spiritus S., non sit Deus sed sit Deitate. Unde inter Patrem (aut F. et Sp. S.)
et Deitatem sive essentiam divinam est eadem distinctio quae est inter con­
cretum et abstractum, qualis habetur inter individuum (aut personam) et
naturam universalem in creatis; haec autem est saltem distinctio rationis
ratiocinatae maioris, seu cum perfecto fundamento in re, quod est ipsa realis
compositio ex potentia et actu, imo, iuxta sententiam thomisticam, est
quaedam distinctio realis modalis.96 Ceterum, Gilbertus, ulterius progre­
diens, videtur fortiorem adhuc distinctionem admittere inter essentiam divi­
nam et personas sive relationes personales, quam inter essentiam divinam
et attributa absoluta, quatenus has relationes concipit ut aliquid veluti assis­
tens et extrinsece affixum essentiae, ita ut Pater non solum non sit Deus,
95 Fertur Abaelardus, cum in eo Concilio damnaretur, Gilbertum admonuisse
versu poëtae: «Nam tua res agitur, paries cum proximus ardat».
96 Iuxta sententiam thomisticam, individuatio est aliquid positivum, additum essen­
tiae, in creaturis corporalibus; in creaturis vero spiritualibus, sive angelis, et a fortiori
in Deo, individuatio est aliquid negativum, cum entia spiritualia seipsis individuentur.
Subsistentia vero vel personalitas (seu forma suppositi vel personae), tam in materialibus
quam in spiritualibus, non est aliquid negativum (ut docet Scotus), sed aliqua positiva
perfectio, distincta ab individuatione et superaddita naturae individuae, et quidem, vel
in linea entitativa sive existentiae (aliqui thomistae cum Capreolo), vel in praecedenti
linea substantiali sive essentiae (alii thomistae cum Caietano). In utraque hac thomistarum
sententia, subsistentia distinguitur ab essentia distinctione reali, saltem modali. Cf. I.
Gredt, Elementa philosophiae aristotelico-thomisticae, n. 152, 386-390, 726-730.

144

DE DEO TRINO

sed sit Deitate, sed etiam non sit Pater, sed sit paternitate, ob idem supradictum principium distinctionis inter concretum et abstractum; cuius erroris
causa, ut observat S. Thomas (1 p., q. 28, a. 2), est quia Gilbertus consideravit
relationem tantummodo secundum «esse ad», non attendens ad eius «esse in».
Gilbert! errores,97 impugnati sunt peculiariter a Bernardo Claraevallensi,
tum in Conciliis Parisiens! a. 1147 et Remensi a. 1148 (cf. Denz. 745) tum
in suis operibus (In Cantica, serm. 8, n. 9; De consideratione, 1. 5, c. 7).
Eius errorem de divinitate exposuimus in tractatu De Deo Uno (in vol. 1,
n. 585), errorem vero de Trinitate dedimus supra, in n. 38). Ex eius doctrina,
utut ambigua, duplex haeresis logice sequeretur, ob cuius periculum, ipsa
impugnata fuit: prima est, ut animadvertebat S. Bernardus, inductio cuius­
dam verae quaternitatis in divinis, seu distinctae essentiae et trium relatio­
num, illius nempe quaternitatis quam paulo post abbas loachim inepte impu­
tabat Petro Lombardo; secunda est quidam Trithcismus, quo tres personae
concipiuntur ut tria entia numerice distincta. Uterque error significatur in
tertio ex quatuor capitulis doctrinae Gilberti, relatis in Cone. Remense
(Denz. 745).
Ad eandem sententiam indirecte accessit abbas loachim de Floris
(t 1202), quamquam sub diveras ratione et ex diversa radice. Putans enim
quod physica ac numerica unitas trium personarum in essentia induceret in
Deo quaternitatem et in hoc sensu tanquam haereticam traducens sententiam
Petri Lombardi, docuit unitatem divinae essentiae esse tantum moralem et
similitudinariam, quo sensu plures cives dicuntur unus populus; ex quo se­
quitur quidam Tritheismus, seu tres essentiae identificatae cum tribus rela97 Triplex est Gilberti error, intime connexus et logice fluens ex eodem principio
distinctionis inter abstractum et concretum in divinis, scilicet de natura Dei, de Trinitate
et de Incarnatione. Primo nempe, Deus ct Deitas non sunt idem, sed Deus est sua Deitate,
sicut homo est sua humanitate (quem errorem exposuimus in tractatu De Deo Uno,
in vol. 1, n. 585). Secundo ac consequenter, persona divina non est Deus sed est Deitate,
imo Pater non est sua paternitas, sed est paternitate (error trinitarius, de quo hic agitur).
Tertio ac consequenter, non Deus seu natura divina incarnata est, sed relatio sive
persona Verbi ab ea distincta (quod falsum esse patet ex mox dicendis).
De Gilberti doctrina disputant eamque in varium sensum interpretantur:
Hayen, A., «Le Concile de Reims et l’erreur théologique de Gilbert de la Portée»,
Archives d'histoire doctrinale et littéraire du Moyen Age X [1936] 29-102, praecipue
53-64, 88-91.
Landgraf, A., «Untersuchungen zu den Eigenlehren Gilberts de la Portée»,
Zeitschrift fur katholische Théologie LIV (1930) 180-214.
Regnon, Th. de, Etudes de théologie positive sur la Sainte Trinité II (Paris 1892)
87-108.
Schmidt, M., Gottheit und Trinitât nach der Kommentar des Gilbert Porreta zu
Boethius De Trinitate, Basel 1956.
SiLVAiN, R., «Le text des commentaires sur Boèce de Gilbert de le Portée»,
Archives d'histoire doctrinale et littéraire du Moyen Age XV (1946) 175-189.
Van Elswijk, H. C., Gilbert Porreta. Sa vie, son oeuvre, sa pensée (Leuven 1966)
277-364. De actis in Concilio Remensi agitur in p. 75-124.
Vernet. F., «Gilbert de la Portée», Dictionnaire de théologie catholique VI-2
(Paris 1920) 1350-1358.
Williams, M. E„ The teaching of Gilbert Porreta on the Trinity, as found in his
commentaries on Boethius, Rome 1951.

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

145

tionibus (cf. supra, n. 38). Inde dupliciter loachim errat in praesenti quaes­
tione; primo nempe, negando unam essentiam physicam et ponendo unam
essentiam moralem, quae, ut patet, distinguitur a relationibus; secundo, ad­
mittendo hanc illationem: si in Deo esset una essentia physica, haec distin­
gueretur a relationibus et haberetur quaternitas; in hoc confundit catholicam
sententiam Petri Lombardi cum erronea doctrina Gilberti Porretani. loachim
hanc controversiam cum Lombardo detulit ad Cone. Later. III (a. 1179) ut
illius sententia damnaretur, at Concilium noluit quaestionem dirimere; eam
autem solvit subsequens Cone. Later. IV (a. 1215), damnans sententiam ip­
sius loachim iam defuncti et approbans fere ad verbum doctrinam Magistri
Sententiarum.

154. 3. Distinctionem saltem rationis ratiocinatae maioris
(seu cum perfecto fundamento in re) inter essentiam divinam et
personas, docuerunt aliqui doctores mediaevales, nominatim Sco­
tiis, qui loquitur de distinctione formali ex natura rei, et Durandus,
qui loquitur de distinctione reali modali. Dicimus «saltem rationis
ratiocinatae maioris», nam utriusque doctoris sententia, quae, sub
satis ambiguis verbis, evidenter conatur invenire quandam mediam
viam inter distinctionem rationis et distinctionem realem, potest
etiam intelligi in sensu verae distinctionis realis-modalis, sive se­
cundum quid, ut sese exprimit ipse Durandus.
Sententia Scoti, quam breviter delineavimus etiam in tractatu De Deo
Uno (in vol. 1, n. 585), ad hanc reducitur, iuxta ipsius eius verba.98 In 1 Sent.,
<list. 2, q. 7: «Ratio qua formaliter suppositum est incommunicabile et ratio
essentiae ut essentia habent aliquam distinctionem praecedentem omnem ac­
tum intellectus creati et increati». Dein pergit explicando valde obscure quid
sit talis distinctio. «Ipsa scilicet non est realis», quia non est inter rem et
rem, sed est «formalis» seu inter duas formalitates; non tamen est rationis
distinguentis inter formalitates, sed praecedit omnem considerationem intel­
lectus; unde est formalis «ex natura rei»·, quae non apte diceretur virtualis,
quia non est simpliciter virtualis, sed virtualis respectu rerum, actualis vero
respectu formalitatum; consistit ergo in eo quod una res aequivalet duabus

93 Eam in varium sensum explicant:
Grajewski, M. J., The formal distinction of Duns Scotus, Washington 1944.
Iansen, P., «Beitràge zur geschichtlichen Entwicklung der Distinctio formalis»,
Zeitschrift fiir katholische Théologie LUI (1929) 317-344, 517-544.
Minges, P., «Die Distinctio formalis des Duns Scotus», Theologische Quartalschrift
XC (1908) 409-436.
Roig, J., «Algunas distinciones sobre la distinciôn modal y sobre la distinciôn
«cotistica ’formalis ex natura rei’», Estudios eclesiâsticos XVIII (1944) 201-215.
Symphorien de Mons, «La distinction formelle de Scot et les universaux», Etudes
franciscaines XXI (1909) 489-512; XXIII (1910) 239-251.
Vogt, B., «Note on the formai distinction of Scotus», Ecclesiastical review, LXVI
(1922) 71-7>.

146

DE DEO TRINO

formalitatibus inter se distinctis ac ideo se habet sicut si esset realiter distin­
cta in duas res. Unde concludit: «Breviter igitur dico, omittendo illa verba
de distinctione rationis, et de distinctione virtuali, non quia sint male dicta,
sed quia non oportet eis uti, dico, quod in essentia divina ante actum intel­
lectus est entitas A. et entitas B. et haec formaliter non est illa, ita quod
intellectus paternus considerans A. et considerans B. habet ex natura rei
unde ista compositio sit vera A. non est formaliter B., non autem praecise
ex aliquo actu intellectus circa A. et B».99
Durandus magis aperte et ingenue docet aliquam distinctionem realem
modalem. In 1 Sent., dist. 33, q. 1, ait: «Primum est, quod differentia essen­
tiae et relationis in divinis non est pure et praecise secundum rationem. Se­
cundum est, quod non est dicendum simpliciter quod differant realiter. Ter­
tium est, quod necessarium est dicere, quod differant aliquo modo realiter,
saltem secundum quid et cum determinatione». Hanc determinationem
ibidem sic exprimit: «Differunt sicut res et modus habendi rem».
Plures theologi, reiecta utraque Scoti et Durandi distinctione atque ex­
plicite vel aequivalenter inducta duplici distinctione rationis ratiocinatae mi­
noris et rationis ratiocinatae maioris, hanc explicite dicunt adesse inter es­
sentiam divinam et relationes. Ita Molina (In 1 p., disp. 6, a. 2), Vazquez
(In 1 p., disp. 121), Lugo (De Trin., disp. 8, c. 2) et unus vel alter modernus
signanter Boyer, qui id tot verbis affirmat1 et probare conatur (quidam vero
alii, qui afferri solent, nonnisi generaliter loquuntur de distinctione rationis
cum reali fundamento in re). Praeterea, quidam pauci, ut Suarez (De Trin.,
1. 4, c. 3 et 7) et Ruiz de Montoya (De Trin., disp. 12), distinguunt, ponentes
distinctionem illam maiorem inter essentiam et relationes, minorem vero inter
relationes et essentiam, quatenus relationes non sint de conceptu essentiae,
essentia vero sit de conceptu relationum.

155. 4 Solam distinctionem rationis ratiocinatae minoris (seu
cum imperfecto fundamento in re) adesse inter essentiam divinam
et relationes sive personas, est sententia longe communior inter
theologos (Caietanus, Banez, Valentia, Joannes a S. Thoma, Salmanticenses, Billuart, alii praesertim thomistae passim, inter n^odernos explicite Garrigou-Lagrange et Alastruey), etsi plures, prae­
sertim antiquiores, non utantur huiusmodi praecisiori ac modernio­
ri expressione, sed generalioribus ambiguisque formulis distinctio­
nis virtualis, vel rationis cum fundamento in re, vel rationis ratio­
cinatae.
III. ASSERTIO 1.

Relationes divinae non distinguuntur ab es-

Commentaria Oxonensia I (Ad Claras Aquas 1912) 279-284 Cf dist. 3, q. 1 et 3;
dist. 5, q. 1; dist. 8, q. 3; dist. 13, 23, 25 et 28.
1 De Trinitate (Romae 1943) 148: «Distinctio rationis inter relationes et substantiam
agnoscenda est maior».

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

147

sentia mera distinctione rationis ratiocinantis, seu sine ullo funda­
mento in re.

Id est theologice certum, cum ex eius
negatione, seu ex omnimoda identitate essentiae et relationum divi­
narum, necessario excludatur omnis realis distinctio inter ipsas rela­
tiones, puta inter paternitatem et filiationem, ac ideo inter ipsas
personas.
156.

Nota theologica.

PROBATUR.

157. 1. Si relationes divinae distinguerentur ab essentia sola
distinctione rationis ratiocinantis, non possent absolute concipi in
una essentia tres personae, seu relationes inter se realiter distinctae,
cum una relatio, utpote simpliciter idem cum essentia, esset etiam
idem cum alia relatione, iuxta principium identitatis et contradictio­
nis; et ita oporteret eligere inter haeresim Unitarismi et haeresim
Subordinatianismi. Propterea isti haeretici suum errorem praecise
deducebant ex affirmatione absolutae identitatis inter personas et
essentiam.
2. Illi conceptus distinguuntur sola distinctione rationis ratio­
cinantis, qui non praescindunt ab invicem, seu qui non distingu­
untur ab intrinseco et ex aliquo fundamento a parte rei, sed tantum
ab extrinseco, i. e. ex parte intellectus, quatenus mens construit et
applicat eidem conceptui obiectivo duas relationes rationis, ut cum
conceptui canis applicat duplicem relationem subiecti et praedicati
in hac propositione: «Canis est canis». lamvero, relatio divina et
essentia divina, seu relativum et absolutum in divinis, sunt duo
conceptus qui ab invicem praescindunt, nam pertinent ad diversas
lineas formales, i. e. ad lineas entis absoluti et entis relativi, quae
sunt non solum formaliter diversae sed etiam in sua abstracta
ratione oppositae, ut patet etiam ex creatis in quibus hae duae
rationes constituunt res realiter distinctas. Ergo relatio et essentia
in Deo non distinguuntur sola distinctione rationis ratiocinantis.
ASSERTIO 2. Relationes divinae non distinguuntur ab essentia
distinctione reali, seu tanquam res a re, sed sunt realiter idem cum
essentia.

definita a Cone. Later.
IV in causa abbatis loachim; cui proxime concinit Cone. Florenti­
num in suo celebri effato trinitario. In priori Concilio est sermo
158.

Nota theologica. Id est de fide

148

DE DEO TRINO

de personis, sed agitur manifeste de ipsis relationibus, ut patet
saltem de personis Patris et Filii, quae relationes important; in alte­
ro Concilio agitur explicitis verbis de relationibus.
PROBATUR 1. Ex auctoritate.

doctrina exhibetur implicite in omnibus Symbo­
lis et Conciliorum documentis, quae contra Unitarismum modalisticum et Tritheismum agunt de unitate sive consubstantialitate trium
distinctarum personarum. Explicite vero proponitur in Conciliis
relatis in q. praec. (n. 144), ubi de ipsa existentia relationum divi­
narum, et praecipue in duobus supradictis. Conc. Later. IV, dam­
nans utrumque errorem Porretani et loachim, explicite definit: «In
Deo solummodo Trinitas est, non quaternitas, quia quaelibet trium
personarum est illa res, videlicet substantia, essentia seu natura
divina» (cf. cetera verba in n. 38 et 144). Conc. Florentinum defi­
nit: «Omnia [in Deo] sunt unum, ubi non obviat relationis oppo­
sitio» (cf. integrum textum supra, n. 44); ex toto contextu patet
mentem Concilii esse relativam oppositionem vigere tantum inter
tres personas; ceterum, conciliares theologi latini, suam doctrinam
declarantes, dixerunt essentiam divinam et personas «esse idem re,
differre autem nostro modo concipiendi» et «substantiam a personis
re non differre, sed conceptu tantum et ratione» (sess. 18 et 25,
Hardouin 9. 202, 380).
159. Magisterii

diserte negant distinctionem realem inter essentiam et
relationes; imo omnis eorum disputatio contra Unitarismum modalisticum et Subordinatianismum arianum ad nihil aliud tendit quam
ad ostendendam conciliationem unitatis ac simplicitatis Dei cum
distinctione personarum, in quo quidem supponunt personas iden­
tificati cum essentia. Propterea dicunt Trinitatem esse mysterium
inscrutabile; propterea subtiliter et instanter distinguunt in eadem
realitate uniuscuiusque personae aspectum substantiae et aspectum
relativi qua talis (cf. supra, n. 146). Evanesceret vero inscrutabilitas
mysterii, et tam laboriosum opus frustraneum esset, si admitterent
aliquam distinctionem realem inter essentiam et personas, seu ali­
quam quaternitatem in divinis.
Praecipuae expressiones, quae habebantur veluti tesserae orthodoxiae trinitariae, sunt: «In Deo non est aliud et aliud, sed alius
et alius», «Deus id est, quo est (vel «Deus quod habet, hoc est»).
Patres

DE PROCESSK)N1 BUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

149

Prior expressio est Gregorii Nazianzeni (Epist. 1 ad Cledonium in­
fra citanda; idem ceteroquin iam dixerat Tertullianus, Adv. Praxean
25, sub alia forma: «Unum, non unus»); ea utuntur alii Patres, necnon Concilia Ephesinum, Constantinop. II, Later. IV (Denz. 805)
et Tolet. XVI (Denz. 573). Altera, quae magis explicite eandem
veritatem prodit, est Augustini (De Trin. 7. 6; De civ. Dei 11. 10),
eaque praecipue utuntur doctores medii aevi, signanter S. Bernar­
dus et Patres Conc. Remensis in controversia cum Gilberto Porretano.
Nullum autem vestigium apud Patres invenitur alicuius distin­
ctionis realis, seu a parte rei, etiam modalis, quamvis ad excluden­
dam utramque supradictam haeresim, recurrant ad praefatam conceptualem distinctionem inter absolutum et relativum (cf. supra,
n. 146). Damascenus, mentem praecedentium Patrum aperiens, ex­
plicite excludit a divinis personis, relate ad communem essentiam,
omnem «realem distinctionem», provocans ad ipsam rationem circuminsessionis, seu inexistentiae unius personae in altera, fundata
praecise in ipsa reali identitate personarum cum natura (De fide
orth. 1. 8).
160. Gregorius Naz., Epist. 101 (prima ad Cledonium): «Aliud qui­
dem atque aliud sunt ea, ex quibus Salvator [i. e. duae naturae divina et hu­
mana]..., non tamen alius atque alius.., contra quam in Trinitate res habet.
Hic enim alius atque alius, ne personas confundamus; non autem aliud atque
aliud, quoniam tria quoad divinitatem unum et idem sunt» (MG 37. 179).
Augustinus, De Trin. 7. 6. 11: «Non enim aliud est Deo esse, aliud
personam esse, sed omnino idem..., neque in hac Trinitate cum dicimus per­
sonam Patris, aliud dicimus quam substantiam Patris. Quocirca, ut substantia
Patris ipse Pater est, non quo Pater est, sed quo est, ita et persona Patris, non
aliud quam ipse Pater est... Et quemadmodum hoc illi est esse quod Deum
esse, quod magnum, quod bonum esse, ita hoc illi est esse, quod personam
esse» (ML 42. 943). Ibid. 7. 4. 9: «Absurdum est autem ut substantia rela­
tive dicatur; omnis enim res ad se ipsam subsistit; quanto magis Deus?»
(ibid. 942). De civ. Dei 11. 10: «Alius est autem [Spiritus S.] quam Pater
et Filius, quia nec Pater est nec Filius; sed 'alius1 dixi, non 'aliud'... [Deus]
ideo simplex dicitur, quoniam quod habet, hoc est, excepto quod relative
quaeque persona ad alteram dicitur... Propter hoc itaque natura dicitur sim­
plex, cui non sit aliquid habere, quod vel possit amittere; vel aliud sit ha­
bens, aliud quod habet» (CCL 48. 330).
Cyrillus Alex., Thesaurus 11: «Simplex itaque et non composita dei­
tatis natura nunquam in dualitatem Patris et Filii secta fuisset, nisi prius
aliqua differentia fuisse visa esset, non secundum essentiam, sed extrinsecus
intellecta, per quam utriusque persona inducitur peculiari quidem hypostasi.

150

DE DEO TRINO

constans, sed in unitatem divinitatis per naturalem identitatem constricta»
(MG 75. 142).
Damascenus, De fide orth. 1. 8: «Unum quippe idemque omnino sunt
Pater et Filius et Spiritus sanctus, nisi quod Pater ingenitus est, Filius geni­
tus, et Spiritus sanctus processit. Quod autem in ea [natura] discretum est,
cogitatione percipitur. Unum quippe Deum cognoscimus; in solis proprieta­
tibus, nimirum paternitatis, filiationis et processionis, atque quantum ad cau­
sam et causatum, ac hypostasis perfectionem, hoc est existendi modum, dis­
tinctionem intelligimus. Neque enim distantiam secundum locum, ut apud
nos, in Deitate quae circumscriptionem omnem excludit, admittere licet {sunt
enim personae aliae in aliis, non ut inter se confundantur, sed ut cohaereant,
iuxta eam Domini sententiam: ’Ego in Patre et Pater in me est’), nec volun­
tatis, aut sententiae, aut efficacitatis, aut potentiae, aut alterius cuiusdam rei,
quae realem et omnimodam in nobis distinctionem gignat, discrimen ullum...
Indivisa enim in divisis, ut rem breviter enuntiem, Divinitas est, ac veluti in
tribus solibus sibi invicem cohaerentibus, nulla loci intercapedine disiunctis,
una eademque lucis temperatio atque coniunctio» (MG 94. 827 sq.).
PROBATUR 2. Ex ratione theologica.

161. 1. Indirecte, ab inconvenientibus.
Si relationes divinae distinguerentur realiter ab essentia: Primo,
poneretur in Deo quaternitas; nam haberentur quatuor res realiter
distinctae. Secundo, non possent nomina abstracta essentialia, ut
divinitas, sapientia et potentia, praedicari de relationibus seu perso­
nis, quia huiusmodi praedicatio supponit realem identitatem subiecti cum praedicato. Tertio, relationes non essent Deus, nam Deus
est essentia divina, et ita essent quid creatum, quia quidquid non
est Deus, creatum est. Quarto, relationes non essent adorandae,
contra id quod fides catholica docet et in praefatione Missae SS. Tri­
nitatis exprimitur; obiectum enim adorationis nequit esse nisi infi­
nita perfectio et sanctitas essentiae divinae. Quinto, evanesceret
mysterium Circuminsessionis divinarum personarum, de quo infra,
in cap. 4 (n. 290 sqq.). Sexto, evanesceret ipsa ratio mysterii in Tri­
nitate; si enim relatio et essentia realiter distinguuntur, nihil mirum
habetur in eo quod Deus sit simul unus et trinus. Septimo, evanes­
ceret ipsum mysterium Deitatis, quod in hoc praecipue consistit,
quod in eadem simplici entitate, identificentur non solum tot dis­
parata attributa absoluta, sed etiam ipsae oppositae rationes relativi
-et absoluti.

162. 2. Directe, ex ratione simplicitatis divinae.
Omne directum argumentum in hac re, sub quavis forma pro-

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

151

ponatur, procedit in ultima analysi ex ratione simplicitatis divinae.
Potest autem sub triplici sequenti forma proponi.
Ex effato florentino. Omnia in Deo sunt idem, ubi non obviat
relationis oppositio; hoc patet ex simplicitate divina quae destrue­
retur per omnem distinctionem, quae non sit distinctio relativorum.
Atqui inter essentiam et relationem non est oppositio relativa, non
enim essentia dicit relationem ad relationem, nec ceterum inter
essentiam et relationem habetur processio, in qua fundatur omnis
realis relatio in divinis. Ergo in Deo essentia et relatio sunt idem.

Ex natura relationis (1 p., q. 28, a. 2).
In relatione divina (sicut in qualibet relatione) duo est conside­
rare: «esse in» et «esse ad.» Quamvis autem, sub formalissimo con­
ceptu «esse ad», relatio non sit aliquid sed ad aliquid, tamen, sub
conceptu «esse in» et simpliciter loquendo, est aliquid, seu aliquam
essentiam habet, et est realiter idem cum sua essentia, omne enim
ens est idem cum seipso. lamvero, relatio divina nequit habere
aliam essentiam quam divinam substantiam; nam quidquid in Deo
est, est aliquid Dei seu ad Deum pertinet, et simul est ipse Deus,
seu non est accidens sed substantia, quia ratio accidentis est aliquid
imperfectum et facit compositionem cum subiecto, quod est contra
omniperfectionem et simplicitatem Dei.
Ex ipsa ratione simplicitatis divinae.
Si relationes divinae distinguerentur realiter ab essentia, des­
trueretur simplicitas divina, quia poneretur in Deo aliqua compo­
sitio. Nam, inter essentiam et relationes, vel haberetur compositio
accidentalis, sicut habetur inter vestem et corpus, et tunc destrue­
retur non solum simplicitas sed etiam ipsa unitas Dei, inducendo
quaternitatem entium. Vel haberetur compositio substantialis, et
tunc destrueretur directe simplicitas Dei et consequenter etiam
omniperfectio divina et ratio actus puri, inducendo rationem poten­
tiae; cum enim duo substantialiter uniuntur, se habent ad invicem
ut potentia et actus, et ambo sunt in potentia ad totum.
Nec valet obicere quod realis distinctio trium relationum inter
se non opponitur simplicitati divinae, adeoque nec earumdem dis­
tinctio ab essentia. Nam negatur paritas; relationes enim, formaliter
ut tales, inter se comparantur non ut aliquid sed ut ad aliquid, seu
ut oppositae et distinctae, non ut adunatae, et ita intrinsecam vim
non habent ad componendum, non enim duo contraria ordinantur

152

DE DEO TRINO

ad compositionem; ad essentiam vero comparantur ut aliquid, seu
non ut oppositum, et ideo, si ab ea realiter distinguerentur, cum ea
componerent (De potentia, q. 7, a. 1, ad 10).
ASSERTIO 3. Relationes divinae non distinguuntur ab essentia,
distinctione rationis ratiocinatae maioris.

PROBATUR.
Λ

163. Huiusmodi distinctio excluditur simul ab infinitate et a
simplicitate divina. Etenim, talis distinctio (quae dicitur etiam dis­
tinctio rationis cum fundamento perfecto) adest inter duos concep­
tus, qui praescindunt ab invicem adaequate, seu, ut dici solet, prae­
cisione exclusive, ut sunt v. g. gradus metaphysici (i. e. genera:
substantia, corpus, vivum, animal; et differentiae specificae: cor­
poreum, vivens, sensitivum, rationale). Essentia autem et relationes
divinae, sicut ceteroquin omnia divina attributa et perfectiones,
nequeunt ab invicem adaequate praescindere, ratione tum eorum
infinitatis, nam simpliciter infinitum non est quod non includit,
saltem implicite, omnes rationes entis, tum divinae simplicitatis,
nam conceptus adaequate ab invicem distincti faciunt inter se com­
positionem ac se habent ad invicem ut perficiens et perfectibile,
imo supponunt a parte rei aliquam lealem compositionem ex poten­
tia et actu. Nec ceteroquin tres relationes concipi possunt ut mere
adiacentes essentiae seu ut eam non intrinsece perficientes, nam ita
haberetur quaedam unio accidentalis, ac ideo non solum simplicitas,
sed etiam ipsa Dei unitas tolleretur.
164. Exinde refelluntur duae supradictae (n. 154) distinctiones Scoti et
Durandi, scilicet «formalis ex natura rei» et «modalis», si nempe eae benigne
intelliguntur ut distinctiones rationis ratiocinatae maioris; ceterum, si non
ita intelliguntur, necessario reincidunt in peiorem distinctionem realem (utut
modalem), reiecta in Assertione praecedenti, cum non sit locus mediae alicui
distinctioni.
Quod autem attinet sententiam ceterorum illorum theologorum, qui ma­
gis explicite proponunt distinctionem rationis ratiocinatae maioris, notandum
est quod cum quibusdam ex eis fortasse est sola quaestio de terminologia,
quatenus nempe, cum inter essentiam et relationes maior habeatur distinctio
(utut minor) quam inter attributa Dei absoluta (ut infra explicabitur, n. 168),
eam tam instanter proponunt ut videantur veram distinctionem rationis ratio­
cinatae maioris cogitare, si excipiatur unus vel alter modernus, qui hanc dis­
tinctionem in propriis terminis ac conceptibus defendere conatur.

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

153-

Ita Boyer,2 qui subtiliter arguit ex ipsa reali distinctione personarum
inter se, quae esset fundamentum, illudque maximum, distinctionis rationis
inter personas et essentiam, et ex qua ulterius arguit non semper nec neces­
sario huiusmodi distinctionem supponere a parte rei realem compositionem ex
potentia et actu, sed tantum in creatis, dum in divinis sufficit praefata dis­
tinctio realis inter ipsas personas sive relationes.
Attamen, inepte haec personarum distinctio assumitur ut fundamentum
distinctionis inter absolutum et relativum; nam nihil ea influere potest in
ipsum absolutum, cum quo relativum nihil habet commune; unde ea se habet
potius ut effectus quam ut causa (sive fundamentum) distinctionis rationis
inter divinam substantiam et relationes; ac ideo hoc fundamentum reponen­
dum est (nen secus ac pro distinctione absolutorum attributorum Dei) in ipsa,
formali distinctione ipsorum conceptuum. Ceterum, nemo negabit quod, non
obstante formali distinctione absoluti et relativi, haec, cum in Deum trans­
feruntur, necessario se invicem includunt, ob utriusque infinitatem, quae est
ultima ratio quare unum nonnisi ratione possit distingui ab alio, quamvis
illud excludat a suo formali conceptu. In quo quidem ipsa ratio distinctionis
rationis ratiocinatae minoris consistit.

ASSERTIO 4. Relationes divinae distinguuntur ab essentia, dis­
tinctione rationis ratiocinatae minoris.

probatur 1.

negative, sive per exclusionem.

165. Nam, ut salvetur possibilitas ipsius mysterii trium per­
sonarum, quae sint realiter idem cum natura divina et tamen realiter distinguantur inter se, et purificetur a contradictione, necesse
est admittere inter ea aliquam veram distinctionem quae non sit
mera distinctio rationis ratiocinantis (ut dictum est in prima As­
sertione). lamvero, ut salvetur pariter in Deo infinita eius simpli­
citas, nequit admitti sive distinctio realis sive distinctio rationis
ratiocinatae maioris (ut ostensum est in Assertionibus 2 et 3). Ergo
admittenda est aliqua distinctio rationis ratiocinatae minoris, quae
simul salvet tum realem distinctionem personarum inter se in reali
identitate naturae, tum eiusdem naturae infinitam simplicitatem,
modo mox explicando.
probatur 2. positive, ex ipsa notione distinctionis rationis ra­

tiocinatae minoris, fundata in conceptual! distinctione et oppositio­
ne inter absolutum et relativum. Distinctio enim rationis ratiocina­
tae minoris (sive cum fundamento imperfecto in ipsa re) est ea quae
2Loc. cit. (supra, in n. 154).

154

DE DEO TRINO

adest inter conceptus qui, quamvis ab invicem praescindant, utpote
pertinentes ad diversas lineas formales, tamen non adaequate praes­
cindunt (seu praescindunt, ut dicitur, praecisione non exclusiva, sed
inclusiva), quatenus unus adhuc implicite continet alium, ut sunt
v. g. transcendentales conceptus entis, unius, veri et boni, qui se
invicem includunt.
lamvero conceptus absoluti et relativi in divinis (essentia et
relationes), ex una parte secundum se ab invicem praescindunt,
utpote pertinentes ad diversas et oppositas lineas formales, ut cons­
tat tum ex ipsis conceptibus tum etiam ex rebus creatis in quibus
illae duae rationes constituunt res realiter distinctas; ex alia vero
parte, utpote infinita, ratione identitatis cum simplici natura divina,
nequeunt ab invicem simpliciter praescindere, sed unum necessario
alterum includit, non quidem in suo ipso formali conceptu, adeoque
explicite (nam absolutum et relativum, ubicumque inveniuntur,
iugiter explicant distinctum et oppositum conceptum), sed in sua
physica realitate, quae, cum sit simplex ac infinitum ens, omnes
entis differentias in unum resolvit, ita ut unaquaeque ceteras im­
plicite contineat.
Ergo relationes divinae distinguuntur ab essentia, distinctione
rationis ratiocinatae minoris, quatenus, etsi sint simpliciter idem
cum ea, tamen adhuc ratione distinguuntur, ita ut relatio divina
sit formaliter idem ac essentia divina, et vicissim, non tamen formaliter explicite, sed tantum formaliter implicite, eo quod in conceptu
relationis importetur explicitum respectum ad oppositum, qui non
importatur explicite in conceptu essentiae.
166. Ad quorum ampliorem intelligentiam iuverit tria animadvertere.
Primo, quod attinet fundamentum huiusmodi distinctionis rationis ratio­
cinatae minoris inter relationes et essentiam, dici debet ipsum non esse nisi
unum, scilicet ipsam diversitatem linearum formalium, quam conceptus nun­
quam amittunt in quacumque re inveniantur, etiam in ipsa infinitate entitatis
divinae. Si tamen consideratur res ipsa intellecta et intellectus eam concipiens,
tunc dici potest quod fundamentum talis distinctionis est duplex: unum in­
venitur in ipsa re, et est ipsa eminentia essentiae divinae quae, quamvis una
existens, aequivalet multis perfectionibus quae in creatis distinctae inveniun­
tur; alterum invenitur in ipso intellectu, et est ipsa infirmitas intellectus nos­
tri, qui, cum non sit adaequatus eminentiae obiecti divini, nequit illud cog­
noscere adaequate, seu ut unum et simplex prout est in se, sed tantum inadaequate, distinguendo nempe in eo varias formalitates et perfectiones, prout
in creatis distinguuntur, easque inter se iterum componendo. Et haec valent

DE PROCESS ION IBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

155·

etiam de ceteris attributis divinis, ut intellectu et voluntate, iustitia et mise­
ricordia, ut constat ex dicis in tractatu De Deo Uno (in vol. 1, n. 589 sq.).

167. Secundo, quod attinet duos terminos illius distinctionis, scilicet
relationem et essentiam, notandum est has non eodem prorsus modo ab
invicem distingui, sed duplex haberi discrimen inter modum quo relatio in­
cludit essentiam et modum quo essentia includit relationem, idque provenire
ex ipso discrimine inter relativum et absolutum.
Primum discrimen in eo est quod ratio quare relatio includat essentiam
est duplex: una communis omni attributo divino, quae est assignata in argu­
mento, scilicet infinitas entis divini; et altera propria relationi, scilicet ratio
«esse in», quae petitur in «esse ad» quaeque in divinis est ipsa substantia.
Ratio vero, quare essentia includat relationem, est unica tantum, i. e. praefata
infinitas entis divini; essentia enim non esset infinite perfecta, si non con­
ciperetur una cum perfectione fecunditatis, quam dicit paternitas, et cum
aliis perfectionibus, quas dicunt filiatio et spiratio. Ex quo sequitur quod
essentia divina magis intime includitur in relatione quam relatio in essentia,
quoniam essentia divina est ipsum «esse in» relationis, seu pertinet ad
constitutivum essentiale ipsius relationis, quamvis tantum ex parte generici
conceptus «esse in»; e converso, relatio non constituit intrinsece essentiam
(secus quodeumque esset essentia, esset quoque relatio, et sic Filius esset
Pater, saltem implicite), sed se habet ad eam ut modus intrinsecus et
essentialis.
Alterum discrimen, cum priori intime connexum, est quod essentia
divina dicit quidquid, tam explicite quam implicite, importatur in relatione,
seu ipsas tres relationes et essentiam in eis contentam; relatio vero dicit
tantum quidquid explicite importatur in essentia, seu ipsam solam essentiam,
eiusque attributa absoluta, non vero quidquid implicite, seu tres divinas
relationes; nam una relatio, cum sit alteri opposita, non potest eam importare
etiam implicite. Unde essentia, prout includitur in ratione paternitatis, non
importat alias duas relationes, propter relativam oppositionem quae impedit
ne essentia importet omnes suos modos et formalitates, cum concipitur sub
una relatione. Cuius ratio est quia, ut modo dicebamus, relationes se habent
ad essentiam non ut constitutivum sed ut modi eius; non autem necesse est
ut, cuicumque convenit aliqua essentia, conveniant quoque omnes modi illius.
Ex hoc intelligitur quare in divinis quaedam praedicationes abstracti de abs­
tracto valeant, quaedam non valeant; ita dici potest: Paternitas est deitas,
et deitas est paternitas, quia una ratio formaliter includitur in ratione alterius;
non potest vero dici: Paternitas est Trinitas, quia in verbo Trinitatis essentia
divina accipitur ut dicens tres relationes, dum in verbo deitatis accipitur ut
substans indifferenter uni vel alteri relationi.
168. Tertio, quod attinet discrimen eiusdem distinctionis, prout ipsa
viget non solum inter relationes et essentiam, sed etiam inter relationes et
processiones, et inter varia attributa absoluta ad invicem (ut intellectum
et voluntatem), dicendum est quod, attento ipso fundamento distinctionis,

156

DE DEO TRINO

tres habentur gradus in distinctione rationis ratiocinatae minoris quae inve­
nitur in Deo.
Minima distinctio est inter relationem et processionem, quippe quae non
dicant conceptus pertinentes ad lineas formales oppositas, aut totaliter di­
versas. Nam inter relationem et processionem non datur oppositio, sicut inter
duas relationes, imo processio est immediatum ac specificativum fundamentum
relationis, cum qua fere confunditur, et praeterea, processio in divinis, cum
nullam ferat causalitatem et motum, nihil aliud dicit quam unum esse ab
alio, seu habitudinem inter principium et principiatum, quae quidem vix
differt ab ipsa relatione. Adest tamen aliquod fundamentum minimae dis­
tinctionis in hoc quod processio potius concipitur ex parte unius termini
(terminit nempe a quo vel ad quem, ac ideo fit distinctio processionis activae
et processionis passivae), dum relatio explicat immediate dualitatem termi­
norum, et praeterea processio non ut processio identificatur cum relatione
(ut patet ex exemplo creaturarum), sed ut divina, seu ut sine motu et causalitate (cf. 1 p., q. 41, a. 1, ad 2).
Maior autem distinctio est inter attributa absoluta, quippe quae pertinent
ad lineas formaliter ac totaliter diversas (ut patet de intellectu et voluntate,
de iustitia et misericordia).
Maxima tandem distinctio est inter relationes (sive personas) et essen­
tiam, quippe quae pertinent ad lineas formales non solum diversas sed etiam
oppositas, i. e. absolutum et relativum; et propterea dicitur ab Augustino
et a S. Thoma quod in divinis salvantur tantummodo rationes duorum
praedicamentorum, scilicet substantia et relatio, vel quod in Deo non sint
nisi duo modi praedicandi, scilicet secundum substantiam et secundum re­
lationem.3

169.

Nota de tribus particularibus quaestionibus inter theo­
logos disputatis, quae, quamvis satis subtiles, non parum conferunt ad pro­
fundiorem intelligentiam divinae relationis et ipsius mysterii Trinitatis.
Primo nempe disputatur utrum relatio divina sit aliquid reale non solum
secundum suum «esse in» sed etiam secundum suum «esse ad», seu utrum
«esse ad», qua tale, importet realitatem.*1
Simpliciter negare videntur plures thomistae, ut Paludanus, Capreolus,
Caietanus (In 1 p., q. 28, a. 2), et inter modernos Mattiussi, Billot, GarrigouLagrange, Parente et Boyer, cum absque distinctione dicant realitatem rela­
tionis, tam in divinis quam in creatis, provenire ab «esse in»? Simpliciter4
3Cf. supra, n. 141; Augustinum, De Trinitate, 1. 5, c. 3, 4 et 5; 1. 7, c. 4 et 5;
S. Thomam, 1. p., q. 28, a. 2, ad 1; In 1 Sent., dist. 8, q. 4, a. 3; dist. 22, q. 1, a. 3,
ad 2; dist. 33, q. 1, a. 1, ad 5.
4 Auctores generatim hanc quaestionem de realitate relationum ponere solent ad
modum unius cum sequenti quaestione de perfectione earumdem, eo quod utrique eandem
'afferunt solutionem. Nonnisi pauci, nominatim Salmanticenses et Billuart, duas quaestiones
separant, eo quod non eodem modo eas resolvunt.
’ Billot, op. cit. (supra, in n. 137) 419: «Res relativae in quantum huiusmodi non
opponuntur secundum quod una habet aliquid quod altera non habet; opponuntur enim
secundum ’ad aliquid’, quod licet reale sit non tamen ratione ipsius 'esse ad', sed... ra-

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

157

vero affirmare videntur Suarez (De Trin., 1. 3, c. 9) cum aliis theologis S. J.,
aliqui thomistae, et inter modernos, Galtier, Maltha, Alastruey, Dalmau. Me­
dia autem via incedunt aliqui thomistae, ut loannes a S. Thoma (Disp. 33,
a. 3), Salmanticenses (De Trin., disp. 4, dub. 2) et Billuart, dicentes ipsum
quidem «esse ad» importare realitatem, sed hanc ipsam habere «non ex illa
parte qua est ad aliquid, sed ex illa parte qua inest» (Billuart), vel, et melius,
non qua parte respicit terminum, sed qua parte respicit fundamentum sive
subiectum quod afficit et ad terminum refert (loannes a S. Thoma, ad men­
tem). Ut patet, haec tertia sententia distinguit tria elementa, seu «esse in»,
«esse ad» ut respiciens fundamentum (seu ut se habet ex parte «esse in») et
«esse ad» ut respiciens terminum, ac propterea confundi solet cum prima vel
cum secunda supradicta sententia, prout secundum illud elementum reducitur
ad «esse in» vel ad «esse ad». Unaquaeque autem sententia invocat S. Tho­
mae auctoritatem.
170. Cum haec quaestio sit satis confusa et generali ac confuso modo
a variis auctoribus ponatur, vix vacat in ea immorari, sed sufficit sequentia
animadvertere, iuxta ea quae diximus supra de relatione in genere (n. 139141).
Primo, ipse conceptus «esse ad», secundum se solum consideratus ac ge­
neraliter acceptus, abstrahit a realitate et non realitate, ut patet ex eo quod
detur relatio tum realis, tum rationis, quae quidem vera relatio est, etsi non
realis; unde S. Thomas docet quod ex solo praedicamento relationis desumi
potest ens rationis (cf. supra, n. 141). Hoc generali modo acceptum, «esse
ad» est quidem aliquod ens et habet aliquam entitatem (quae convenit etiam
enti rationis), sed non habet realitatem (haec enim convenit soli enti reali,
prout opponitur enti rationis); est tamen ens aliquod diminutum, cuius nem­
pe entitas est esse ad aliquid, potiusquam esse aliquid, ita ut sit ad ens,
potiusquam ens, eo fere modo quo materia prima et potentia sunt quo ens,
potiusquam ens (iuxta tritam distinctionem in ens quo, seu diminutum, et ens
quod, seu simpliciter).
In relatione autem reali, eius realitas nequit provenire ex hac supradicta
ratione «esse ad», quippe quae necessario immutata manet secundum se; ergo
provenit ex alia ratione, quae, veluti imbibendo ac concretizando «esse ad»,
illud distinguit ab ente rationis, ita ut illi praebeat vel esse accidentale, in
relatione creata praedicamentali, vel esse subsistens, in relationibus divinis.
Haec autem ratio desumitur non ex parte termini (nam ita desumitur «esse
ad»), sed ex parte tum fundamenti, ex quo «esse ad» oritur, tum subiecti,
quod ab «esse ad» afficitur. Parum quidem refert quo nomine haec ratio
vocetur; sed, quia theologi solent distinguere duo elementa in omni relatione,
seu «esse ad» et «esse in», reliquum est ut ea ratio logice cum «esse in»
identif icetur.
tione ’esse in’. lamvero, formaliter loquendo de oppositione relativa, ’esse in’ non illud
est quod in ipsa linea oppositionis invenitur, atque inde tandem fit, ut relativa, qua
talia, non eo opponantur quo real ia sunt et perfectionem dicunt, tametsi ea opponantur
quae realia sunt et perfecta» (cf. p. 411).

158

DE DEO TRINO

Unde dici potest ipsum «esse ad» (sive in relationibus divinis sive in.
relatione praedicamentali) importare quidem realitatem, sed hanc totam con­
sistere in ipso «esse in», quod in unum cum illo coalescit; imaginationis enim
est, haec duo elementa ultra modum seiungere. Tota igitur realitas ipsius
«esse ad» in eo consistit quod, cadendo in subiecto (relatio praedicamentalis)
vel sese identificando cum subiecto (relatio divina), illud formaliter refert ad
terminum; et hinc oriuntur duo elementa vel potius duo aspectus eiusdem
relationis, scilicet «esse in», sive inhaerentia vel identificatio cum subiecto,
ex qua accipit esse accidentale vel substantiale, et «esse ad», sive ipsa refe­
rentia subiecti ad terminum, quae est ipsa formalis ac specifica ratio relatio­
nis; quae duo elementa vocari etiam possunt relatio ut forma et relatio ut
respectus, relatio ut esse et relatio ut respicere, relatio ut realitas et relatiout relatio.
Cum autem in divinis essentia distinguatur a relatione, etsi inadaequate,
ut supra explicatum est, tria in Deo distinguenda sunt, scilicet ipsa essentia,
quatenus explicite dicit absolutum et implicite relativum, ipsa relatio ut «esse
in», quae explicite dicit relativum et implicite absolutum seu psam essentiam
cum qua realiter identificatur, et ipsa relatio ut «esse ad», quae explicite dicit
puram referendam ad terminum et implicite ipsum «esse in», cum quo
coalescit in unam formam qua veluti afficitur essentia divina. Unde tota
relationis realitas, et tota eius perfectio, et quodlibet eius qualificativum
quod absolute sonat, desumenda ac rimanda sunt ex parte solius «esse in»,
excepto ipso puro respectu eiusque distinctivo effectu, qui sunt propria ratio
ipsius «esse ad».

171. Exinde patet solutio eorum quae opponi solent, scilicet: Relationes
divinae essent ens rationis, si «esse ad» non importaret realitatem. Item, re­
lationes divinae distinguuntur realiter ex solo «esse ad», cum eorum «esse
in», sive essentia divina, sit ipsis communis. Item, realis relatio in creatis
distinguitur ab aliis praedicamentis formaliter per «esse ad», quod proinde
de se importat realitatem.
Respondetur eninr. «Esse ad» abstrahit ab ente rationis aut reali. Tota
realitas divinarum relationum provenit ex earum «esse in», quod non dis­
tinguitur ab «esse ad», sed est istius modus essendi, nec simpliciter identifi­
catur cum essentia divina, quae, prout subest uni vel alteri relationi, non est
communis tribus personis. Relatio creata distinguitur ab aliis praedicamentis
per ipsum «esse in», quatenus hoc concretizat ipsum «esse ad», vel, si placet,
per «esse ad», non ut ad sed ut in, non ut respectum sed ut formam. Unde
totum discrimen praefatarum trium sententiarum in eo est quod quidam
vocant «esse in» id quod alii vocant «esse ad» et plures auctores haec duo
elementa eiusdem realitatis ultra modum seiungunt; omnes tamen videntur
in hoc convenire quod relatio, sub praecisiva ac formali ratione respiciendi
terminum, non importat aliquam realitatem, cum ita inveniatur etiam in ente
rationis.
172. Secundo disputatur utrum relatio divina {idem dic de relatione
in genere), sub eadem praecisa ratione «esse ad» importet aliquam perfec-

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

159

îionem, ita ut in unaquaque relatione sive persona, praeter absolutam perfec­
tionem, provenientem tum ex «esse in» tum ex essentia divina cum qua «esse
in» identificatur, detur aliqua perfectio relativa, propria ipsius «esse ad».
Apud omnes autem in comperto est, nec ab ullo dubitari potest, relationem
divinam, simpliciter ac concrete spectatam, importare perfectionem, prout
saltem identificatur cum essentia divina, et prout, si non darentur in Deo
relationes, eius essentia non esset infinite perfecta, continens scilicet omnes
differentias entis, tam absoluti quam relativi, et plene fecunda secundum
internas processiones.
Solutio huius quaestionis videretur logice pendere a solutione quaestio­
nis praecedentis; et tamen non ita contingit apud auctores, saltem in supradicta tertia sententia thomistarum.6 Nam patroni primae sententiae, quae do­
cet «esse ad» non habere propriam realitatem, consequenter ei denegant etiam
propriam relativam perfectionem, cum ens et bonum convertantur.7 Pariter
patroni secundae sententiae, docentis «esse ad» habere propriam realitatem,
consequenter affirmant illud habere etiam propriam relativam perfectionem,
ob eandem metaphysicam rationem (imo ponunt in Deo tres distinctas per­
fectiones relativas). Patroni vero tertiae sententiae, docentis «esse ad» habere
propriam entitatem (licet non ex parte termini sed fundamenti), dividuntur
in hac quaestione, aliis (Salmanticensibus, Billuart) absolute negantibus «esse
ad» habere propriam perfectionem, eo quod perfectum sive bonum non con­
vertatur simpliciter cum ente nominaliter sumpto, sed cum ente completo
(quod non competit ipsi «esse ad», quod non sic existit, sed una cum «esse
in», a quo proinde accipit suum complementum ac perfectionem; quo sensu
perfectio relativa est contradictio in terminis); aliis vero (nominatim loanne
a S. Thoma) concedentibus «esse ad» habere suam distinctam ac relativam
perfectionem (unicam tamen in tribus personis), quamvis non ex parte ter­
mini, seu prout dicit puram respicientiam, sed ex parte fundamenti et prout
dicit formam inhaerentem.8
6 Ut notatum est supra (n. 169), auctores generatim utramque quaestionem ad mo­
dum unius resolvunt in iisdem locis.
7Cf. Billot supra, n. 169.
8 Joannes a S. Thoma: «Inter has sententias [Caietani et Suaresii] probabilius
iudico secundum mentem S. Thomae relationes, etiam secundum se et in linea et formalitate relationis, perfectionem dicere, sed non explicare illam per ordinem ad terminum,
sed per ordinem ad subiectum et fundamentum. Et consequenter non multiplicari istas
perfectiones in tribus relationibus seu personis, quia non multiplicatur fundamentum, sed
eadem perfectione, etiam ut relativa est, gaudere...
«Et ratio huius manifesta est: quia illud 'ad’, quod in se reale est et in se perjeclio est, respectu termini non ponit nisi respicientiam, et contra ipsum est; ergo non
explicat, prout sic, realitatem quae sit, sed ad quam reialitatem sit; nec respicientia ponit
quidquam in termino, nisi esse respectum, nec a termino accipit perfectionem, sed solum
correspondentiam et correlationem, nec comparatur ad ipsum ut perfectibile ad perfec­
tionem, sed ut purus terminus. In se ergo realitatem habere potest ratione fundamenti:
quia ex ipso habet esse et actualitatem, omnis autem perfectio dicitur ratione alicuius
esse vel actualitatis, et omnis realitas aliquam existendam respicit; per terminum autem
non habet esse, neque existentiam seu actualitatem, sed tantum terminationem; ex ipso
ergo non habet realitatem, sed ad ipsum. Et ita fundamentum est causa realitatis, termi­
nus autem condicio, seu id circa quod exercetur realis oppositio: quia sine termino realis
respicientia et oppositio non esset» (op. cit. [supra, in n. 137] 161).

160

DE DEO TRINO

Praeter autem praefatam rationem metaphysicam convertibilitatis entis
cum bono (sive perfectione), invocatur ab utraque sententia (perfectionem
affirmante et negante) aliqua gravis ratio theologica. Pro sententia affirmante
ratio est, tum quia, nisi relatio in divinis diceret secundum se perfectionem,
ipsum mysterium Trinitatis, quod in tribus relationibus consistit, nullam im­
portaret in Deo perfectionem; quod absurdum est, tum quia in Incarnatione
relatio Verbi inducit in naturam humanam varias perfectiones (seu eam ter­
minat ac personalizat, sanctificat et adorandam reddit), quod nequit facere
nisi et ipsa sit quaedam perfectio. Pro sententia vero negante ratio est quia,
si relatio divina importaret propriam perfectionem, unaquaeque persona non
esset infinite perfecta, cum careret perfectione aliarum, et tota Trinitas im­
portaret maiorem perfectionem quam unaquaeque persona.

173. Nobis autem imprimis videtur hanc quaestionem omnino pendu­
lam esse a quaestione praecedenti et eodem modo resolvendam esse, ita ut eo
modo perfectio concedatur vel negetur ipsi «esse ad», quo modo ei conce­
ditur vel negatur ipsa realitas; nam ens et bonum (sive perfectum, in quo
fundatur ratio boni) vere convertuntur, iuxta communem sensum philoso­
phorum.9 Quapropter, hic iterum applicando ad perfectionem ea quae supra
diximus de realitate, sequentia logice deducimus.
Relatio formaliter secundum «esse ad», generaliter consideratum, nullam
realem perfectionem importat, sicut nullam realitatem, ut patet ex relatione
rationis, quae vera relatio est; importat tamen aliquam perfectionem, eo mo­
do quo importat aliquam entitatem, seu «ut ad aliquid» habens perfectionem,
potiusquam «ut aliquid» habens perfectionem. Realis autem relatio importat
quidem realem perfectionem, sicut importat realem entitatem, sed huiusmodi
perfectio residet ac provenit non ex eius «esse ad» quod immutatum manet,
sed ex eius «esse in», seu ex relatione non prout respicit terminum sed prout
respicit fundamentum et afficit subiectum.
Aliis verbis: si relatio nihil aliud importaret quam purum «ad aliquid»
seu puram respicere terminum, nonnisi hoc posset ponere in subiecto et ipsa
nullam importaret realem perfectionem nec realitatem; sed quia ille respectus
nequit poni in aliquo subiecto nisi sit etiam «aliquid» (accidentale vel sub­
sistens), ex hac parte seu ut «aliquid» et ut «esse in», importat realem per­
fectionem et realitatem. Unde veram quidem ac realem perfectionem ponit in
subiecto, hoc quod est habere relationem ad aliud (puta esse patrem vel
filium) sed haec perfectio non consistit formaliter in hoc quod est respicere
aliud, sed in ea coniuncta realitate, sine qua non posset respicere aliud, quae
9 Nota gradationem inter has notiones: ens, actum, perfectionem, bonitatem, appetibilittatem, quarum una est immediatum fundamentum alterius. Nam, ex hoc quod
aliquid est ens, est aliquo modo in actu, quatenus saltem ordinatur ad actum (ut ens
possibile, quod ordinatur ad existentiam, et materia prima quae est ens quo); ex hoc
quod est in actu, est suo modo perfectum; ex hoc quod est perfectum in se. est bonum
seu perfectivum alterius; ex hoc quod est perfectivum alterius, est appetibile ab alio.
Ideo autem quaedam entia, ut potentialia, possibilia, abstractiones, obiecta mathematica,
dici solent non bona nec appetibilia, quia tunc considerantur mere abstractive ac formaliter, absque relatione ad actum vel esse. Secundum se tamen, tantum habent de boni­
tate et perfectione, quantum habent de esse et realitate.

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

161

quidem est vel accidens vel substantia, sive «esse in» relationis. Unde per­
fectio quidem pertinet ad relationem et inducitur in subiectum per relatio­
nem, sed non consistit formaliter in ipsa relatione, nec est perfectio formaliter relativa; quo sensu dici potest cum Salmanticensibus perfectionem for­
maliter relativam implicare contradictionem in terminis.10*

174. Exinde patet solutio supradictae theologicae rationis utriusque
contrariae sententiae eiusque partialis veritas.
Unaquaeque scilicet persona sive relatio divina, et ipsum totum Trinita­
tis mysterium, magnam ac realem importat perfectionem, sed haec provenit
non ex ipso «esse ad» seu ex puro respectu personarum ad invicem, secus
una non haberet quod altera habet, sed provenit ex illarum relationum sive
personarum «esse in», quod tandem refunditur in ipsam infinitam perfectio­
nem unius ac singularis essentiae divinae.
Esse Patrem et esse Filium in divinis est quaedam eaque infinita per­
fectio, sed non est alia et alia perfectio, sed eadem perfectio ad alium et
alium relata, alium et alium mere respiciens. Ipsa relatio paternitatis aut
filiationis in divinis est vera perfectio, sed tota eius perfectio provenit non
formaliter ex hoc quod Pater refertur ad Filium, sed ex hoc quod huiusmodi
referentia ad Filium est identice et indivisibiliter aliquid subsistens.
Relatio sive persona Verbi, cum unitur naturae humanae per Incarna­
tionem. illi communicat plures perfectiones, non formaliter ut est quaedam
relatio, seu secundum «esse ad» et prout respicit Patrem eique opponitur, sed
ut est esse subsistens seu secundum «esse in» quo identificatur cum Patre;
non inde tamen sequitur etiam Patrem incarnari, quia commune illud «esse
in» non unitur naturae humanae nisi secundum quod subest «esse ad» Verbi
et cum illo in unam distinctam personam coalescit.
Unaquaeque relatio sive persona divina importat propriam sibi perfec­
tionem, et tamen non caret perfectione alterius, quia perfectio non desumitur
ex ipso «esse ad», secundum quod personae opponuntur, sed ex «esse in»,
in quo sub oppositis relationibus unificantur; propria igitur perfectio unius­
cuiusque personae est communis ipsa perfectio, prout cum «esse ad» unius­
cuiusque identificatur; non est igitur perfectio relativa, sed perfectio rela­
tionis.11
10 Ceterum, haec omnia apte exprimuntur ab ipso Ioanne a S. Thoma, in textu
nuper citato, si tantum omitüatur ea peculiaris opinio, qua putat huiusmodi perfectionem
pertinere non ad «esse in» sed ad ipsum «esse ad» relationis, ita nempe quod «relatio,
etiam secundum se et in linea et formalitate relationis, perfectionem dicat». In quo qui­
dem videri potest merum ac minus exactum appretiationis iudicium, potiusquam verum
et essentielle discrimen a communi sententia thomistarum.
11 Exinde facile resolves secundariam quaestionem: utrum divinae relationes (puta
paternitas et filiatio) sint perfectiones simplices, an simpliciter simplices. Ut explicatum
est in tractatu De Deo Uno (in vol. 1, n. 615), perfectio simpliciter simplex est ea, quam
habere, melius est quam non habere, seu qu*ae non excludit aliam perfectionem maiorem
vel aequalem. Iuxta autem nuper dicta, relatio divina non importat peculiarem perfec­
tionS» secundum «esse ad» sed tantum secundum «esse in» quod est commune tribus
relationibus.
Inde sequitur quod pro Deo habere paternitatem et filiationem est perfectio sim-

6

162

DE DEO TRINO

175. Tertio disputatur utrum relationes divinae, praeter existentiam
absolutam quam habent ex sua identitate cum essentia, habeant etiam tres
proprias existentias relativas, realiter inter se et virtualiter ab existentia
absoluta distinctas.
Sententiam affirmativam tenent aliqui auctores postridentini, praecipue
inter eos qui negant distinctionem realem inter essentiam et existentiam, no­
minarim Suarez (De Trin., 1. 3, c. 5; 1. 5, c. 2; item In 3 p., disp. 11, sect.
2) qui pro se refert, illative saltem, Scotum (In 1 Sent., dist. 11, q. 2, circa
finem), decisive vero M. Medina et Zumel; paulo post loannes a S. Thoma
testatur «hanc sententiam plures ex recentioribus sequi». Rationes sunt: Es­
sentia et existentia sunt idem in unaquaque re, adeoque sicut substantia
divina importat existentiam absolutam, ita tres relationes important tres existentias relativas. Existentia concipitur ut subsequens rem iam in sua ratione
ultimo constitutam, adeoque ut subsequens personas (seu relationes); existen­
tia vero absoluta praeintelligitur personis, ut imbibita in eis sicut ipsa essen­
tia cum qua identificatur.
Sententia vero negativa, tum olim tum hodiedum est longe communior
inter theologos, etiam eos qui negant realem distinctionem essentiae et esse;
eam tenent Durandus (In 3 Sent., dist. 1, q. 2), Vazquez (hic, disp. 126,
c. 2), Capreolus (In 1 Sent., dist. 26, q. 1, ad 4 Aureoli), Caietanus (In 1 p.,
q. 28, a. 2), loannes a S. Thoma (In 1 p., q. 28, disp. 33, a. 3), Salmanticenses (De Trin., disp. 7, dub. un.; valde diffusa disputatio), Billuart (De Trin.,
diss. 3, a. 4) et innumeri alii sive antiquiores sive moderni. Nec dubitari po­
test eandem esse sententiam S. Thomae (3 p., q. 17, a. 2, ad 3; De potentia,
q. 2, a. 6; q. 8, a. 2, ad 11; q. 9, a. 5, ad 19; De veritate, q. 1, a. 5, ad 18).
Rationes sunt: Deus, cum sit unum ens, nequit habere plusquam unam exis­
tentiam, quae concipitur ut ultima forma et ultimus terminus entis. Existen­
tia est conceptus absolutus, sicut essentia; unde sicut tres relationes sive
personae communicant in unica essentia, ita et in unica existentia; imo relatio
formaliter ut talis abstrahit ab existentia, sicut ab omni absoluto, adeoque
existentia relativa repugnat in terminis. Relationes divinae iam existunt per
existentiam absolutam, quae includitur in essentia; non ergo indigent, nec
possunt, existere per duplicatam existentiam.
Ad primam ex duabus rationibus contrariae sententiae respondetur quod
essentia et existentia de facto realiter distinguuntur in creatis et saltem se­
cundum se non sunt formaliter idem; ceterum, existentia est conceptus abso­
lutus, nec ideo competit relationi qua tali, quae ideo nequit existere nisi per
absolutam existentiam essentiae. Ad alteram rationem dicitur quod essentia
divina quae continet existentiam sed non est formaliter idem cum ea, natura
prius communicatur relationibus sive personis sub ratione essentiae, ut sint
pliciter simplex, cum sine illis essentia divina non esset infinite perfecta ac fecunda.
Esse autem Patrem potiusquam Filium, vel vicissim, si consideratur solum «esse ad»,
non est perfectio nec imperfectio; si vero consideratur ipsum «esse in», vel potius
totaliter «esse ad» cum «esse in», est quidem perfectio simplex, continens infinitam
perfectionem essentiae divinae, sed non est perfectio simpliciter simplex, quia non est
melius ipsa quam non ipsa, seu quia paternitas vel filiatio non excludit maiorem vel
aequalem perfectionem, eo quod utriusque «esse in» est tum aequale tum numerice idem.

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

163

subsistentes, et subinde communicatur eis sub ratione existentiae, conferens
eis ultimam actualitatem.

176. Contra secundam praecipue Assertionem de reali identi­
tate relationum divinarum cum essentia, duae afferuntur satis
pungentes obiectiones, quibus videtur ipsum Trinitatis mysterium

periclitari aut rationi humanae incogitabile prorsus apparere. Una
desumitur ex oppositione cum ipso primo principio identitatis, alte­
ra ex impossibilitate identificandi in una re duas oppositas rationes
absoluti et relativi)2

Realis identitas essentiae divinae cum
tribus relationibus sive personis, realiter inter se distinctis, contra­
dicit principio identitatis comparatae, quod immediate reducitur ad
primum ipsum principium contradictionis. Iuxta illud enim princi­
pium, «Quae sunt idem uni tertio, sunt idem inter se». lamvero,
iuxta praedicta, relationes sive personae divinae sunt realiter idem
cum essentia. Ergo sunt realiter idem inter se. Ergo, stante veritate
huius principii, vel neganda est realis identitas relationum cum
essentia (Tritheismus), vel neganda est realis distinctio inter relatio­
nes (Unitarismus).
Resp.'3 Gravitatem huius obiectionis dissimulandam non esse,
apparet ex vario modo quo theologi illi satisfacere conantur. Tres
praecipue allatae sunt responsiones, una Suaresii, altera Molinae,
tertia S. Thomae, quae evasit longe communior apud doctores.12
14
13
177.

Prima obiectio.

Suarez (De Trinit., 1. 4, c. 3) in dubium revocat ipsam veritatem praefati
principii, accepti universaliter, dicens ipsum valere in solis creatis, ex quibus
per inductionem, tanquam ex particularibus ac limitatis entibus deductum est,
ac ideo illegitime universaliter intelligi et ad Deitatem, rem illimitatam, trans­
ferri, quia fortasse eius vis ac veritas oritur ex ipsa limitatione creaturarum.
Inde crisi subicit responsionem S. Thomae, de qua infra. Sed huiusmodi
12 Alias minores vel faciliores obiectiones iam indicavimus ac solvimu supra, n. 29.
13 Huic obiectioni iam breviter satisfecimus supra (n. 29), agentes de rationabilitate
mysterii, cum non potuerit ibi simpliciter omitti. Hic vero paulo fusius ac determinatius
res consideratur.
14 Quod attinet varium modum quo auctores explicant illud identitatis principium,
ex cuius valore pendet responsio ad hanc difficultatem, vide:
Aldama, J. de, «Ruiz de Montoya y el problema teolôgico del principio de identidad
comparada», Estudios eclesiâsticos II (1932) 554-559.
Buytaers, E., «Le principe d’identité comparée et le mystère de la Trinité», Revue
augustinienne (1909) I 129-199.
Hellin, J., «El principio de identidad comparada segùn Suarez», Pensamiento
VI (1950) 435-463; VII (1951) 169-192.

164

DE DEO TRINO

Suaresii solutio videtur potius desperata, quia supponit mentem humanam
non posse ex particularibus et contingentibus assurgere ad principia univer­
salia, ita ut evidenter constet in nullo ente, utut illimitato qualis est essentia
divina, posse unificari contradictoria.15
Molina autem (In 1 p., q. 28. a. 2, disp. 2) potius restringit vim illius
principii ex parte materiae cui applicatur, docens illud valere tantummodo
cum duo sunt idem cum tertio aliquo singulari et incommunicabili, non vero
cum duo sunt idem cum tertio universali et communicabili, qualis est essen­
tia divina; et ad id ostendendum provocat ad exemplum naturae genericae et
specificae, quae communicatur pluribus et in qua identificantur plura numerice distincta (ita natura humana, in qua realiter identificantur Petrus et
Paulus realiter distincti). Sed, ut patet, ea restrictio voluntaria est ac petit
principium; nam supponit unam individuam naturam divinam esse tribus dis­
tinctis personis communicabilem, quod est praecise in quaestione; et inde
etiam patet ineptitudo exempli invocati, nam natura divina non est natura
aliqua specifica, quae tribus distinctis personis communicetur, sed individua
ac singularis natura.
S. Thomas et communiter alii theologi, admisso illo principio in tota
sua universalitate, ostendunt quomodo ipsum verificetur vel non labefactetur
etiam in mysterio Trinitatis, inducta duplici distinctione, altera in primo
membro illius principii («Quae sunt idem uni tertio»), altera in secundo
membro («Sunt idem inter se»); quarum utraque sufficiens est ac mutuo
completiva.

178. Prima responsio magis generalis sed sufficiens, distinguit
secundum membrum illius principii, sequenti modo: Quae sunt
idem uni tertio, sunt idem inter se, praecise sub ea ratione quam
tertium dicit, concedo; necessario sub omni ratione, nego. Ex quo
tantum sequitur quod personae divinae, quia sunt idem cum essen­
tia, debent esse idem realiter inter se sub ratione essentiae, non
vero sub ratione personae sive relationis. Hanc responsionem
S. Thomas affert in De potentia, q. 8, a. 2, ad 10, et In 1 Sent.,
dist. 33, q. 1, a. 1, ad 2.16
Secunda responsio, magis specifica et efficacior, distinguit pri­
mum membrum eiusdem principii, hoc modo: Quae sunt idem uni
tertio, re et ratione (vel adaequate, vel convertibiliter, vel omni
modo et sub omni respectu), sunt idem inter se, concedo; quae sunt
Rabeneck, I., «De principio identitatis comparatae et mysterio Trinitatis secundum
Concilium Lateranense IV», Estudios eclesiâsticos XXVII (1953) 301-316.
XlBERTA, B., «Enqüesta historica sobre el principi d'identitat comparada», Estudis
Franciscans XLV (1933) 291-336.
15 Nihilominus eam Suaresii solutionem resumpserunt, vel efficacem esse ostendere
conati sunt, aliqui moderni, ut Hellin et Dalmau.
16 Cf. Caietanu.m, In 1 p., q. 28, a. 2, et Ferrariensem, In C. Gent. 2. 9.

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

165

idem uni tertio, re sed non ratione (vel inadaequate, vel non con­
vertibilité!, vel non omni modo et sub omni respectu) sunt neces­
sario idem inter se, nego. Personae autem divinae sunt idem cum
essentia re, sed non ratione, quia est inter eas distinctio rationis
ratiocinatae minoris, fundata in oppositis conceptibus absoluti et
relativi. Hanc rationem S. Thomas videtur praeferre, afferens eam
tum in hoc loco, 1 p., q. 28, a. 3, tum alibi saepius, De potentia,
q. 7, a. 1, ad 5; q. 8, a. 2, ad 10; In 1 Sent., dist. 5, q. 1, a. 1, ad 1.
Prima responsio est magis generalis et fundamentalis, et ideo
quibusdam apparet tautologica, seu veluti probans idem per idem.
Altera est magis formalis et specifica, utpote quaedam conclusio
et applicatio prioris, ac magis remota a praedicta apparenti tautologia; ratio enim quare, ea quae sunt idem uni tertio re et non
ratione, non sint necessario idem realiter inter se, est quia, cum
sint idem tertio non adaequate sed secundum unum respectum,
oportet quod sint idem inter se secundum hunc respectum et non
necessario secundum alium, ac ideo non necessario realiter, cum
realis identitas importet identitatem secundum omnes respectus.
Ceterum, binae responsiones possunt in unam completiorem et
efficaciorem sic copulari·. Quae sunt omni modo idem cum tertio,
sunt etiam omni modo idem inter se, concedo; quae non sunt omni
modo idem cum tertio, sunt necessario omni modo idem inter se,
nego. Haec copulata responsio sic extendi potest: Quae sunt idem
uni tertio, re et ratione, sunt idem inter se, et quidem etiam realiter,
concedo; quae sunt idem uni tertio, re sed non ratione, sunt idem
inter se, subdist.·. sub ea ratione quam dicit illud tertium, concedo;
sub omni ratione, adeoque etiam realiter, iterum subdist. : necessario
et ex vi principii identitatis, seu ex vi identitatis extremorum cum
tertio, nego; per accidens et ex subiecta materia, ut contingit in
rebus creatis aut in attributis divinis absolutis, non vero in divinis
relationibus, concedo)'
17 Inde intelligitur principium identitatis comparatae esse iugiter verum et univer­
sale, seu verificari tam in creaturis quam in Deo, et tam in divinis attributis absolutis
quam in relationibus, si tamen servetur, ut oportet, in sua amplissima expressione: «Quae
sunt idem uni tertio, sunt idem inter se». Si vero haec expressio mutetur sive determi­
netur, tunc eo ipso non est ipsum, sed amittit suam universalitatem, et, si accipitur uni­
versaliter, falsum est, quia non verificatur in omni casu.
Ita principium non est universale, aut saltem explicatione indiget, si sic restringi­
tur: «Quae sunt realiter idem uni tertio, sunt realiter idem inter se»·, hoc enim adhuc
verum manet etiam in divinis sub aliqua ratione, quatenus scilicet personae divinae, quae
sunt realiter idem cum essentia, sunt realiter idem inter se in ipsa essentia. Nullo vero

166

DE DEO TRINO

179. Sint quaedam exempla, ex creatis deducta, quibus veritas conten­
ta in responsione S. Thomae quodammodo illustretur, etsi non undequaque
conveniant cum applicatione principii identitatis in altiori ac incomprehensi­
bili mysterio Trinitatis.
Duo individui homines, ut Petrus et Paulus, sunt realiter idem cum·
tertio, i. e. cum homine specifice accepto, et tamen non sunt realiter idem
inter se, quia Petrus aut Paulus distinguitur ab homine ratione, et quidem
distinctione lationis ratiocinatae maioris. In hoc tamen et sequenti exemplo
deficit paritas cum Trinitate, eo quod agitur de natura universali et non de
natura singulari communicabili. Propterea diximus supra, Molinam inepte
in verum argumentum hoc exemplum invocare.
Tempus futurum et tempus praeteritum sunt ambo praesentia aeterni­
tati, seu conveniunt cum hoc tertio «esse praesens aeternitati», et tamen non
sunt idem inter se nec sunt sibi invicem praesentia; et ratio est, quia esse
praesens aeternitati non est omnino idem ac esse futurum aut praeteritum,,
sed est utrumque.
Aeternitas est tota simul praesens tum praeterito tum futuro, et tamen
haec duo non sunt sibi invicem praesentia. Deficit paritas cum Trinitate,
quia aeternitas physice distinguitur a praeterito et futuro.
Res aliqua naturalis et eius species sensibilis sunt idem realiter cum
tertio, i. e. cum essentia rei prout abstrahit ab utroque modo essendi naturali
et cognoscitivo, et tamen non sunt idem realiter inter se, quia differunt aliqua
ratione ab ipso tertio. Hoc exemplum est magis ad rem, quam praecedentia,
quia hic agitur de aliqua ratione singulari quae pluribus inter se distinctis
communicatur, sicut in Trinitate singularis essentia communicatur distinctio
personis; deficit tamen exemplum in hoc quod in Trinitate agitur de natura
singulari, quae communicatur extremis, quorum utrumque existit in ordine
naturae.
Principium et finis identificantur realiter cum puncto, et principium
futuri et finis praeteriti identificantur in eodem instanti, et tamen non sunt
idem inter se, seu pressius non sic sunt idem inter se sicut unumquodque
cum tertio; magis enim identificatur principium cum puncto quam princi­
pium cum fine. Et ratio est quia principium aut finis est idem cum puncto
re, sed non ratione. Hoc exemplum, quod affertur a S. Thoma (De pot., q. 7.
a. 1, ad 5, et q. 8, a. 2, ad 10), est valde aptum, quia, quamvis inter prinmodo principium est universale, si dicatur: «Quae sunt realiter idem uni tertio, sunt
realiter et totaliter idem inter se»·, nam ita verificatur tantum in creaturis et in attributis
divinis absolutis, non vero in relativis seu personis. Est autem adhuc minus universale
principium, si dicatur: «.Quae sunt idem uni tertio, sunt idem inter se eodem prorsus
modo quo suntt idem cum tertio»·, nam hoc neque in omnibus creatis neque in omnibus
attributis divinis absolutis verificatur, sed in solis synonymis, ut si dicatur: indumentum
est habitus, atque vestis est habitus, ergo indumentum est vestis.
Ceterum, ea duplex distinctio, quam adduximus in responsione, nequaquam limitat
aut restringit principium identitatis, sed, eo servato in supradicta generali expressione
identitatis sine ulla determinatione, explicat eius formalem et universalem sensum et
ostendit illi nullatenus contradicere mysterium realis distinctionis personarum et realis
identitatis earumdem in una natura.

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

167

•cipium et finem non sit realis distinctio sicut inter personas divinas, tamen
ostendit hanc veritatem supra inculcatam in responsione, quod scilicet ea
quae conveniunt uni tertio non debent necessario convenire inter se eodem
modo quo conveniunt cum illo tertio, nisi identificentur cum tertio non
solum re, sed etiam ratione, sicuti identificantur synonyma, v. g. vestis et
indumentum cum habitu.
Actio et passio realiter identificantur cum motu, et tamen non sunt
idem inter se, seu saltem non sunt inter se idem eo modo quo sunt idem
cum motu. Abstrahendo enim nunc a variis modis quibus philosophi deter­
minant distinctionem inter passionem et actionem, certum est eas magis
differre inter se quam a motu. Hoc exemplum, quod affertur a S. Thoma
{1 p., q. 28, a. 3, ad 1), est aptissimum inter omnia, quamvis leviter despi■ciatur a Suarez ut extra quaestionem. Nam, quamvis inter actionem et passio­
nem non sit distinctio realis, sicut inter personas divinas, tamen ostendit,
sicut praecedens exemplum, extrema non eodem modo necessario convenire
inter se, sicut conveniunt cum tertio. Et praeterea ac praecipue ostendit hanc
distinctionem ab invicem maxime postulari ex peculiari natura extremorum
relativorum inter se oppositorum. Et quamvis oppositio relativa, quae adest
inter actionem et passionem, non tanta et talis sit quae petat realem dis­
tinctionem inter eas, inde tamen datur aliquatenus intelligi quomodo non
repugnet quod duo extrema relativa, i. e. relationes divinae, utpote res
quaedam ac personae subsistentes, sint tantae oppositionis et talis perfec­
tionis, ut petant inter se realem distinctionem, non obstante reali earum
identitate in una essentia.

180. Ex quibus patet, quod ex ipso modo quo principium identitatis
verificatur in rebus creatis, nedum obscuritas aut difficultas, aliqua potius
lux nobis proveniat ad intelligendum quomodo etiam in divinis verificetur.
Quamvis enim, sola ratione, ne quidem suspicaremur posse duo extrema
realiter identificati cum tertio et realiter inter se distingui, tamen, posita
fide Trinitatis et attentius considerata natura principii identitatis, intelligimus non necessario extrema identificati inter se, eo genere identitatis quo
identificantur cum medio, et ubi hoc fiat, accidere ratione materiae, nec
vi principii identitatis. Intelligimus nempe quod, quamvis in creatis numquam
extrema, realiter cum medio identificata, inter se realiter distinguantur, tamen
id non petitur ex ipsa ratione realis identitatis eorum cum medio, ac ideo
non esse per se impossibile quod talia extrema realiter inter se distinguantur,
si aliunde talia sint, quae necessario ab invicem se excludant, seu si sint
relationes oppositae subsistentes; quod praecise docet fides unius substantiae
in tribus relationibus personalibus.
Quapropter tota obscuritas mysterii Trinitatis, non tam consistit in
difficultate illud conciliandi cum supremo principio identitatis, quam in hac
profundiore radice: quomodo in una realitate Deitatis possit, absque con­
tradictione, affirmari identitas oppositarum rationum absoluti et relativi.
Quod est praecise obiectum sequentis difficultatis.

181.

Secunda obiectio.

Si relationes et essentia divina realiter

168

DE DEO TRINO

identificarentur, una et eadem res divina susciperet praedicata
opposita et contradictoria, ut quod generaret (quia relatio Patris)
et non generaret (quia essentia), esset communcabilis (quia essentia)
et non communicabilis (quia relatio), et praecipue, esset simul quid
absolutum et quid non absolutum seu relativum. Realis ergo iden­
titas relationum divinarum et essentiae destruit ipsam essentiam
et existentiam Dei, vel fingit aliquod ens supremum, quod sit ipsa
contradictio subsistens.
Resp. Quamvis relationes divinae et essentia sint idem re, dis­
tinguuntur tamen ratione, quia aliud formaliter est essentia et aliud
relatio. Unde non repugnat quod eadem res divina suscipiat praedi­
cata contradictoria, quia ea suscipit non sub eadem ratione et formalitate; sic, sub formalitate relativi, dicitur generans, incommu­
nicabilis, ad aliud; sub formalitate vero absoluti vel essentiae, di­
citur non generans, communicabilis, ad se (De potentia, q. 7, a. 1,
ad 5; q. 8, a. 2, ad 10).
Obiecta ratio provenit ex quodam lusu imaginationis. Fingit
enim obiciens rationes absoluti et relativi veluti fundi ac identificari directe inter se, ita nempe quod praedicata unius identificentur cum contradictoriis praedicatis alterius. Res autem diverso
prorsus modo se habent. Deitas enim non est aliquid relativum
cum quo identificatur absolutum, aut aliquid absolutum cum quo
identificatur relativum, nec est iuxtapositio quaedam aut coagulatio
ex absoluto et relativo, sed est una ac simplex superior ratio, trans­
cendens et unifieans omnes differentias entis, et ita suscipiens in
se omnia praedicata, inter se contradictoria ipsarum rationum quas
transcendit. Oppositio ergo in divinis manet inter rationes quas
Deitas transcendit (ut inter absolutum et relativum), aut inter
Deitatem prout transcendit unam rationem et Deitatem prout trans­
cendit aliam rationem, non vero inter Deitatem transcendentem et
seipsam qua talem, quinimo in transcendentia Deitatis resolvuntur
omnes oppositiones et unificantur omnes divisiones et distinctiones,
in una simplici et infinita actualitate ipsius esse subsistentis.
His verbis continetur summa omnium quae balbutiendo mens
humana dicere potest de hoc sacratissimo aenigmate. Deitas scilicet,
est summa quaedam real itas, continens modo simplici et superemi­
nenti differentias et realitates absoluti et relativi, sicut in tractatu
De Deo Uno vidimus in ea etiam contineri, simpliciter et superemi-

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

169

nenter, differentias necessarii et liberi.18 Nunc igitur melius intelligitur ea Deitatis transcendentia, quam in illo tractatu generice affir­
mavimus, agentes de quarta via pro existentia Dei, de constitutivo
metaphysico essentiae divinae et de eius simplicitate, cum diximus
Deum esse summum ens et ipsum esse subsistens. Nunc pleniora
ac profundiora apparent ea Damasceni verba: «Ex omnibus porro
nominibus, quae Deo tribuuntur, nullum aeque proprium videtur
atque ’Qui est’, quemadmodum ipsemet, cum Moysi in monte res­
ponderet, ait: 'Dic filiis Israel·. Qui est, misit me’. Nam totum esse,
velut immensum quoddam ac nullis terminis definitum essentiae
pelagus, complexu suo, ipse continet» (D^ fide orth. 1. 9, MG 94.
836; cf. Gregorium Naz., Orat. 45. 3).19
QUAESTIO VI.

DE NUMERO DIVINARUM RELATIONUM20

I. SENSUS QUAESTIONIS.

182. De numero relationum in divinis duplex quaestio move­
tur, scilicet quot sint relationes in Deo, et quot sint realiter ab invi­
cem distinctae. Quae duae quaestiones nequaquam coincidunt. Non
enim idem est duo esse realiter in Deo, et ipsa esse etiam inter se
distincta, ut patet ex ipsis oppositis attributis iustitiae et misericor­
diae, necnon intellectionis et volitionis, quae sunt realiter in Deo
et tamen non realiter sed mere virtualiter distinguuntur. Haec altera
quaestio de numero realiter distinctarum relationum intime connectitur cum ulteriori quaestione de numero personarum divinarum,
infra expendenda; nam tot sunt in Deo personae, quot sunt rela18Cf. 1 p., q. 13, a. 5; De potentia, q. 8, a. 2, ad 1; Caietanum, In 1 p., q. 13,
a. 5, n. 7 et 10 sq.; q. 39, a. 1, n. 7.
19 Cogita ergo, in hoc pelago entitatis, mysterium ipsum Trinitatis. «Cogita Oceanum
infinitum, variis intra se et reciprocis fluentis agitatum. Seu potius, quoniam Oceanum
Illi·
absque ripis quibus contineatur cogitare non possumus, cogita undam unam immensam,
ex una ripa in alteram ripam concitatam, et ex altera ripa in seipsam refluentem, et ex
utriusque motus concursu in altum subsilientem. Si cogitaveris undam recta fluentem,
cogitaveris Patrem. Si cogitaveris in seipsam refluentem, cogitaveris Filium. Si cogitaveris
in medio ex utriusque concursu subsilientem, cogitaveris Spiritum Sanctum. Una tamen
est unda omnis quam cogitas; diversitatem facit fluxus et refluxus et concursus utriusque.
Et sane comparatio claudicat, quoniam volens nolens ripam fingis ubi nulla est et par­
tiris undam inter tria fluenta. Sed corrige cogitationem. Fac —quod rerum finitarum
natura non patitur— omnem undam concitari simul triplici motu. Cogitaveris Trinita­
tem» (A. d'Ales, De Deo Trino [Parisiis 1934] 219).
20 Cf. bibliographiam allatam in q. 4, n. 137. Inter textus autem S. Thomae direc­
tius ad rem faciunt 1 p., q. 28, a. 3 et 4; q. 42, a. 1, ad 4; a. 4, ad 2; q. 30, a. 2.

170

DE DEO TRINO

tiones realiter distinctae, cum persona constituatur per relationem,,
ut infra ostendetur.
II. ERRORES.

183. Quoad primam quaestionem de numero realium relationum, fere·
nullus deprehenditur peculiaris aut gravis dissensus inter theologos. Per defec­
tum quidem peccarunt aliqui antiquiores et obscuriores doctores, ut Albinus
Flaccus et Hugo Etherianus (apud Suarez, De Trin., 1. 5, c. 4), qui videntur
posuisse tantum tres reales relationes (paternitatem, filiationem et spira­
tionem passivam), concipientes spirationem activam ut meram relationem
rationis, ita ut Pater et Filius referantur ad Spiritum S. eo fere modo quo·
Deus refertur ad creaturas. Per excessum vero Scotus (In 1 Sent., dist. 31,
q. un.) eiusque discipuli, ut Montefortino2' et Frassen,21
22 docent in Deo,
praeter quatuor praefatas relationes originis, adesse plures alias reales rela­
tiones, scilicet identitatis, aequalitatis et similitudinis, quae tamen non sunt
realiter distinctae a relationibus originis, sed tantum virtualiter, eo fere modoquo, ut videbimus, spiratio activa distinguitur a paternitate et filiatione, ac
ideo non constituunt personas, sed personis iam constitutis superveniunt..
Cum autem personae sint tres et unaquaeque ad alias duas dicat triplicem
praefatam relationem identitatis, aequalitatis et similitudinis, habentur iuxta
sententiam scotisticam decem et octo huiusmodi relationes, quibus si addan­
tur quatuor relationes originis, resultant viginti duo reales relationes in.
divinis.
Quoad secundam quaestionem de reali distinctione inter relationes ori­
ginis, excessive locuti sunt Scotus (Quodl. 5. a. 2), Durandus (In 1 Sent.r
[till
dist. 13, q. 2) et Fiel (In 1 Sent., dist. 28, q. 1, a. 3), quatenus admittunt
spirationem activam distingui a paternitate et filiatione plusquam distinctio­
ne rationis ratiocinatae (quam sustinent alii theologi communiter), seu aliqua
distinctione quae, etsi non sit realis, ad hanc appropinquat, quamque Scotus
et Scotistae de more distinctionem formalem ex natura rei appellant.23
III. ASSERTIO 1. Dantur in Deo quatuor relationes reales, et
quatuor tantum, scilicet paternitas, filiatio, spiratio activa et spira­
tio passiva (1 p., q. 28, a. 3 et 4).
184.

Nota theologica.

Quod sint in Deo saltem tres reales relationes, i. e. paternitas^
filiatio et spiratio passiva, est saltem theologice certum (quidam
id dicunt de fide), quia id immediate sequitur ex duplici veritate
211. D. Scoti Summa Theologica, 1 p., q. 28, a. 4.
22 Scotus Academicus, tr. 3, disp. 2, a. 2, q. 1, cond. 3: «Revera in Deo sunt
relationes identitatis, aequalitatis et similitudinis; eaeque sunt reales».
23 Frassen, ibid., q. 2, ait: «Spiratio activa... a paternitate et filiatione non realiter,
nec solum virtualiter, sed formaliter distinguitur».

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

171

fidei, scilicet tres esse in divinis personas realiter distinctas et
omnem realem distinctionem in divinis provenire ex relationis op­
positione, iuxta principium florentinum. Quod ulterius sint in Deo
saltem quatuor reales relationes, adeoque quod etiam spiratio activa
sit realis relatio, est theologice certum (quamvis minus proxime
connexum cum fide), quia, ex ipso communi sensu, realis dicenda
est relatio, quae intercedit inter duos reales terminos eiusdem or­
dinis; Pater autem ac Filius sunt reale principium, et Spiritus S.
est realis terminus verae processionis, in qua fundatur relatio spi­
rationis, suntque eiusdem ordinis et naturae. Quod autem in Deo
sint tantum quatuor illae relationes originis, non vero plures, puta
de genere earum quas ponit Scotus, est de se disputabile, quamvis
concordet cum longe communiori sententia theologorum.
PROBATUR.

185. Nec Magisterium, nec multo minus Scriptura et Traditio,
•directe proponunt adesse in Deo quatuor reales relationes originis.
Nam ipsi Patres, loquentes de divinis relationibus, quartam illam
quae dicitur spiratio activa, directe prae oculis non habent, eo vel
magis quod, ut mox ostendetur, ipsa non distinguitur realiter a
paternitate et filiatione. Pariter Magisterium, cum bis definit «Spi­
ritum S. ex Patre et Filio tanquam ab uno principio et unica spira­
tione procedere» (Conc. Lugd. II et Flor.), directe ad solam pro­
cessionem attendit. Nihilominus, ex his quae tres illae regulae fidei
docent de distinctione et processione personarum, necnon de rela­
tiva oppositione, tanquam sola causa realis distinctionis, quaterna­
rius relationum numerus necessario colligitur, ut nuper osten­
sum est.
Ceterum, ulteriori theologica ratione, idem numerus colligitur
ex ipsa natura et numero divinarum processionum. Etenim, in Deo
dantur verae ac reales processiones, et duae tantum, scilicet gene­
ratio et spiratio. lamvero unaquaeque processio fundat necessario
duas relationes principii et principiati. Ergo dantur in Deo quatuor
verae ac reales relationes, et quatuor tantum, saltem in linea ori­
ginis, scilicet paternitas atque filiatio, quae fundantur in prima
processione per intellectum, et spiratio activa atque spiratio passiva,
quae fundantur in altera processione per voluntatem.
Quod attinet usum nominum, notandum est quod, facilius inventa sunt
ac clariora nobis apparent ea quae designant primam processionem, diffici-

172

DE DEO TRINO

lius vero adaptata sunt et obscuriora videntur ea quae exprimunt alteram pro­
cessionem, eo quod in creaturis, ex quibus nostri conceptus desumuntur^
communicatio naturae non fit nisi per viam generationis. Propterea tum pro­
cessio amoris, tum duae relationes in ea fundatae, non habent peculiare ac
proprium nomen, sed vocantur generaliter spiratio, ab ipso procedente Spiri­
tu, facto solo discrimine per appositiones «activa et passiva» (1 p., q. 27,
a. 4, ad 3; q. 28, a. 4). Unde prima processio vocatur generatio (activa vel
passiva) eiusque relationes paternitas et filiatio; secunda vero dicitur spira­
tio (activa vel passiva), eiusque relationes pariter spiratio activa et spiratio
passiva (antiquiores vero dicere solebant: spiratio et processio).

186. Quod autem tantum istae quatuor originis relationes sint
ac possint esse in divinis, patet ex eo quod in Deo non detur aliud
reale fundamentum relationis ac distinctionis praeter actionem,
eamque immanentem, sive processionem ad intra. Nam, iuxta dicta
superius (n. 140), triplex distingui potest genus relationis, scilicet
relatio causae et effectus (fundata in actione), relatio mensurae et
mensurati (fundata in causalitate extrinseca. quae est propria obiecti
et exemplaris) et relatio convenientiae et disconvenientiae (fundata
in quantitate transcendentali, seu in unitate et numero).
Primum autem genus relationis salvatur in divinis, purificata
quidem a causalitate proprie dicta per actionem immanentem seu
processionem ad intra. Secundum vero et tertium relationis genus
nequeunt in Deo inveniri, quia supponunt saltem numericam dis­
tinctionem naturae inter duos terminos, quae in Deo non datur.
Profecto, relatio mensurae et mensurati supponit inter mensurans
et mensuratum distinctionem naturae, saltem numericam, et diver­
sitatem ordinis. Omnia autem in Deo sunt eiusdem numerice natu­
rae et eiusdem ordinis; idem quippe est in Deo facultas, habitus,
actus et obiectum, quorum distinctio in creatis accidit ex sola ra­
tione potentialitatis et imperfectionis. Pariter relatio convenientiae
et disconvenientiae supponit distinctionem saltem numericam inter
duo quae ad invicem referuntur; nihil enim referri potest realiter
ad seipsum; unde, si duo homines haberent eandem numerice natu­
ram, vel duo corpora eandem numerice qualitatem, non haberentur
inter ea relationes reales identitatis et similitudinis, sed tantum rela­
tiones rationis. In Deo autem tres personae habent eandem nume­
rice naturam et attributa; unde relationes identitatis et similitudinis,
quae fundantur in essentia et attributis, nequeunt esse nisi relatio­
nes rationis (1 p., q. 42, a. 1, ad 4; a. 4, ad 2).

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

173

Nec dici potest ipsas relationes paternitatis, filiationis et spirationis,
quippe quae sunt distinctae et diversae, posse esse fundamentum novarum
relationum realium. Nam omnis relatio, quae non est ex processione, fun­
datur in essentia vel attributis, ut patet ex dictis, et ceteroquin omnis relatio
debet fundari in aliquo absoluto, seu nequit aliqua relatio fundari in alia
relatione; nam omnis relatio refertur ad aliam relationem immediate per
seipsam, non vero per aliam relationem, secus iterum recurreret quaestio per
quid haec alia referatur ad utramque priorem, et ita esset processus in infi­
nitum (1 p., q. 42, a. 1, ad 4).
Frustra autem obiceretur quod personae divinae sunt vere aequales inter
se, independenter a consideratione nostri intellectus. Nam inde non sequitur
huiusmodi aequalitatem importare formaliter relationem realem, sed tantum
fundamentum relationis rationis quam fingit intellectus, quod quidem est
ipsa unitas magnitudinis cum negatione excessus, quemadmodum Deus relate
ad creaturas est vere Dominus ante considerationem nostri intellectus, quod
tamen attributum non importat in Deo relationem realem ad creaturas, sed
dicit tantum rationem et perfectionem causalitatis. Pariter frustra obicitur
sic dicta circuminsessio, sive mutua praesentia et inexistentia ipsarum rela­
tionum, de qua infra in c. 4 (n. 290 sqq.). Nam ea non importat novam
realem relationem, sed excercetur immediate per ipsas relationes trinitarias,
prout conveniunt in una natura et prout eorum termini, tanquam correlativa,
mutuo se appellant; quorum utrumque praebet intellectui fundamentum ulte­
rioris relationis rationis.

ASSERTIO 2. Inter quatuor relationes reales supra enumeratas,
tres tantum sunt relationes realiter distinctae, i. e. paternitas, filia­
tio et spiratio passiva; spiratio vero activa non distinguitur realiter
a paternitate et filiatione, sed virtualiter tantum (1 p., q. 30, a. 2).
187.

Nota theologica.

Tres relationes, i. e. paternitatem, filiationem et spirationem
passivam, esse inter se realiter distinctas, est de fide, formaliter
implicite contenta in hac veritate: in Deo numerum et distinctio­
nem provenire ex oppositione relativa (Cone. Flor.); ea enim aequivalet isti: numerum ternarium distinctarum personarum provenire
ex numero ternario distinctarum relationum. Tantummodo autem
tres istas relationes esse realiter inter se distinctas, seu spirationem
activam non distingui realiter ab omnibus aliis, est theologice cer­
tum; nam deducitur, quamvis non tam immediate, ex eodem effato
florentino et ex fide Trinitatis, quatenus nempe, si spiratio activa
esset ab aliis distincta, daretur quaedam quaternitas in divinis, quia
oppositio relativa induceret distinctionem.

188. PROBATUR 1. ex eo quod secus haberentur quatuor perso-

174

DE DEO TRINO

nae divinae, si nempe quatuor relationes divinae essent realiter inter
se distinctae.
Nam relatio in divinis constituit personam, ut videbimus in
q. 8 (n. 200 sqq.). Si ergo unaquaeque relatio esset realiter distincta
ab aliis, omnes aequo iure constituerent aliquam personam; quaeli­
bet enim esset quid subsistens, distinctum et incommunicabile.
Oportet igitur ut una ex quatuor illis relationibus non distinguatur
realiter ab aliis.
Scimus autem ex fide, paternitatem et filiationem esse realiter
inter se distinctas, quippe quae constituunt duas personas Trinita­
tis; scimus etiam spirationem passivam esse realiter distinctam a
paternitate et filiatione, quippe quae constituit aliquam personam
procedentem ex Patre et Filio, nempe Spiritum S., non enim spira­
tio activa procedit, cum se habeat ex parte principii processionis.
Ergo relinquitur quod spiratio activa non distinguitur realiter ab
aliis relationibus, et quidem a paternitate et filiatione, cum a spi­
ratione passiva necessario distinguatur, ut opposita relatio.
'Distinguenda tamen est a paternitate et filiatione distinctione
virtuali (seu rationis ratiocinatae minoris), quia spiratio activa et
paternitas (vel filiatio) opponuntur diversis realibus relationibus,
scilicet spirationi passivae et filiationi (vel paternitati); nequit
autem una relatio, formaliter qua talis, referri et opponi duabus re­
lationibus formaliter diversis. Unde Pater, per eandem entitatem
relativam, respicit et Filium et Spiritum S.; Filium quidem respicit
per eam, quatenus est formaliter paternitas, Spiritum S. vero per
eandem, quatenus est formaliter spiratio activa; constituitur tamen
persona quaedam per eandem, sub formalitate paternitatis.
189. probatur 2. ex eo quod inter spirationem activam ex una

parte et paternitatem et filiationem ex alia parte, non habetur oppo­
sitio relativa, cum non intercedat aliqua processio inter ipsas; non
enim Patei et Filius spirant aliquem Spiritum activum, qui subinde
spiret secundum Spiritum passivum, secus haberentur quatuor per­
sonae, sed immediate spirant unum atque unicum Spiritum S. lamvero, iuxta effatum florentinum, ubi non est oppositio relativa, ibi
non est realis distinctio in divinis. Ergo spiratio activa non distin­
guitur realiter a paternitate et filiatione; ac proinde tres tantum
dantur relationes realiter distinctae, scilicet paternitas, filiatio et
spiratio passiva, quae postrema pendet a duabus prioribus, prout

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

175

ipsae ad modum unius identificantur cum reali relatione spirationis

activae.

Quod sic graphice repraesentari potest:

Paternitas

* Filiatio
Spiratio^/
activa

Spiratio
passiva

vel Pat. <
Spir.
act.

Spir.
pass.

> Fil.

vel Pat. <------- > Fil.
Spir.
act.

Spir.
pass.

Nec aliunde licet ita invertere ordinem divinarum processionum ac rela­
tionum, ut dicatur paternitas, vel filiatio, vel utraque, identificati cum pro­
cessione ipsa passiva, potiusquam cum activa. Nam sic offenderetur tum ipsa
fides de ordine divinarum personarum, iuxta quem praecedit Pater, sequitur
Filius et subsequitur Spiritus S., tum philosophica ratio, iuxta quam pro­
cessio intellectus antecedit processionem voluntatis (nihil enim volitum, nisi
praecognitum). Idque patens fit ex sequenti repraesentatione triplicis hypo­
thesis, in qua cum spiratione passiva identificaretur vel Pater, vel Filius,
vel uterque simul.
Si cum spiratione passiva identificaretur solus Pater, haberetur: Spiritus
activus (seu Spiritus S.) —> Spiritus passivus (seu Pater ex Spiritu S.)
-> (Filius ex Patre); ubi Spiritus S. esset prima persona nec procederet a
Patre et Filio.
Si vero cum spiratione passiva identificaretur solus Filius, haberetur:
Spiritus activus (Spiritus S.) —> Spiritus passivus (Spiritus a Spiritu S. et
simul Filius a Patre)
Pater; ubi haberentur duae primae personae (seu
Spiritus S. et Pater), Spiritus S. a neutra procederet, Filius vero ab utraque.
Si tandem cum spiratione passiva identificarentur simul Pater et Filius
ad modum unius, haberetur: Spiritus activus (Spiritus S.) —> Spiritus pas­
sivus (seu Pater —> Filius); ubi Spiritus S. est prima persona, Pater secun­
da, Filius tertia.
In tribus illis casibus Spiritus S. esset prima persona, perverso contra
fidem ordine Trinitatis; et processio voluntatis praecederet processionem
intellectus, perverso ipso ordine rationis.

190. Praecipua obiectio, quae hic invocari potest, est quia videtur
contradictorium asserere spirationem activam esse aliquid reale et tamen non
realiter distingui ab aliis relationibus paternitatis et filiationis.
Sed respondetur quod non est idem esse et distingui, nec ideo idem est
esse realiter et distingui realiter, ut patet de ipsis attributis absolutis quae
sunt omnia realiter in Deo nec realiter distinguuntur. Unde non est necesse
ut, multiplicata reali relatione, multiplicetur quoque entitas relativa; si enim
potest eadem relativa entitas respicere plures terminos, multiplicatur quidem

J76

de deo trino

relatio, non vero ipsa entitas relationis, nisi dicatur terminative tantum, non
in se et entitative. Quapropter spiratio activa, licet sit realis relatio, non
tamen addit entitatem paternitati aut filiationi, sed eadem entitas, quae res­
picit Filium aut Patrem, propter suam illimitationem et infinitatem respicit
quoque Spiritum S., quemadmodum eadem infinita entitas essentiae divinae
corresponde! multis realibus perfectionibus, attributis et actibus, scilicet na­
turae et personae, necessario et libero, intellectioni et volitioni, misericordiae
et iustitiae.
Et exinde etiam paratur responsio ulteriori ac subtiliori instantiae, quae
sic se habet: Si spiratio activa esset idem cum paternitate, identificaretur cum
ista non solum secundum «esse in» (sic enim etiam filiatio identificatur cum
paternitate, et tamen est realiter distincta ab ea), sed etiam secundum «esse
ad», quod est proprium ac specificum relationi. lamvero, ita nequit identifi­
cati, cum «esse ad» essentiahter specificetur a termino, et spiratio activa et
paternitas respiciant duos terminos realiter distinctos, seu Spiritum S. et
Filium.
Respondetur autem quod, ut fusius explicabitur in q. 8 (n. 206 sq.),
ipsum «esse ad» in relatione duplicem habet aspectum et dupliciter conside­
rari potest, scilicet signate, seu ut quaedam forma (utut relativa), et exercite,
seu prout explicat formalissime ipsam respicientiam termini. Relatio igitur
paternitatis identificatur cum relatione spirationis activae primo tantum mo­
do, non altero, ita nempe ut eadem relativa entitas ac forma Patris, immutata
manens, explicet duas respicientias ad diversos terminos, quarum duplicitas
ac distinctio ex parte ipsorum terminorum tota desumitur, quemadmodum in
ipsis attributis essentialibus una et eadem divina natura explicat distinctas
formalitates necessarii et liberi, absoluti et relativi, et eadem simplex divina
operatio explicat distinctos motus cognitionis et volitionis, iustitiae et mi­
sericordiae.

QUAESTIO VII. DE EXISTENTIA PROPRIAE RATIONIS PER­
SONAE IN DIVINIS21
I. SENSUS QUAESTIONIS.

Sicut relatio divina innititur processioni, tanquam suo
fundamento, ita persona divina innititur relationi, tanquam suo24
191.

241 p., q. 29, a. 1, 2 et 3; Cf. commentarium Caietani in b. I. ct In 3 p.. q. 2,
a. 2, n. 11 sqq.; ct Ioannis A S. Thoma, In 1 p., q. 29, disp. 34, a. 1.
Bailleux, E., «Le pcsonalisme de S. Thomas en théologie trinitaire», Revue tho­
miste LXI (1961) 25-42.
Bergeron, Μ., «La structure du concept latin de personne. Comment chez les La­
tins ’persona’ en est venu à signifier 'relatio’. Commentaire historique de la la Pars, q.
29, a. 4», Etudes d'histoire littéraire et doctrinale du ΧΙΙΓ s. II (1933) 121-161.
Boigelot, R., «Le mot ’personne’ dans les écrits trinitaires de saint Augustin»,
Nouvelle revue théologique (1930) 5-16.
BRAUN, C., Der Begriff «Person» in seiner Antoendung auf die Lehre von der Tri­
ttilat und Inkarnation. Mainz 1876.

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

177

constitutivo. Unde post sermonem de relationibus logice sequitur
disputatio de personis divinis, per tres quaestiones de existentia
(q. 7), de essentia (q. 8) et de numero (q. 9).
Haec disputatio magnum habet momentum magnamque diffi­
cultatem, quamvis in minori gradu quam praecedens. Agitur enim
praecipue de determinando utrum et quomodo in relationibus divi­
nis salvetur ratio personae. Hic, non minus quam in praecedenti dis­
putatione, apparet quantopere revelatio et theologia adiuverint ra­
tionem et perfecerint ipsam scientiam philosophicam. Sicut enim in
theologica investigatione mysterii Eucharistiae factum est ut melius
intelligerentur ipsi philosophici conceptus substantiae et accidentis
eorumque habitudo ad invicem, et in ipsa theologia trinitaria pro­
fundius expolita est ratio et habitudo relativi et absoluti, ita in
praesenti tractatione de tribus divinis personis, necnon in cognata
quaestione christologica de Incarnatione unius personae divinae,
profundius determinati sunt conceptus essentiae et personae eorum­
que habitudines, ac perventum est ad hanc conclusionem, quam
numquam sola ratio ex cognitione proprii obiecti eruere potuisset,
scilicet: non necessario duas distinctas naturas importare duas dis­
tinctas personas, aut plures distinctas personas importare plures dis­
tinctas naturas.
Haec prima quaestio de existentia personalitatis in Deo, a qui­
busdam auctoribus ponitur in tractatu De Deo Uno, post quaestio­
nem de unitate et singularitate Dei, eo quod ex principiis in eo
tractatu positis tota resolvitur, ut mox patebit. Aptius tamen cum
Dalmau, I. M., «La analogia en el concepto de persona», Estudios eclesiasticos
XVIII (1954) 195-210.
Descoqs, P., «Individu et personne», Archives de Philosophie I (1938) 253-368.
Erdin, Fr., Das Wort «Hypostasis», Freiburg i. Br. 1939.
Malet, A., «La synthèse de la personne et de la nature dans la théologie trinitaire
thomiste», Revue thomiste LIV (1954) 483-522; LV (1955) 43-84.
Michel, A., «Hypostase», Dictionnaire de théologie catholique VII-1 (Paris 1927)
369-437.—«L’évolution du concept de personne dans les rapports de la philosophie chré­
tienne avec la théologie», Revue de philosophie (1919) 350-383, 487-5Î5.
Palmes, F., La personalidad-carâcter, Barcelona 1949.
Rheinfelder, H., Das Wort «Persona», Halle 1928.
Schiltz, E., «La notion de personne d’après S. Thomas», Ephemerides theologicae
Lovanienses X (1933) 409-426.—«Individuum vagum. La notion thomiste de la personalité humaine. Essai dc synthèse», Divus Thomas (Piacenza) XXXVI (1933) 567-589;
XXXVII (1934) 46-59.
Ulmann, L, Die personlichkeit Gottes und ihre modernen Gegner, Freiburg i.
Br. 1906.

178

DE DEO TRINO

S. Thoma collocatur hic, ut necesarium praeambulum quaestionis
de intima natura et de numero personarum divinarum.
192. Ad quarum quaestionum intelligentiam, recole quae ex philoso­
phia fusius explicantur in tractatu De Verbo Incarnato, circa definitionem
personae et cognatarum notionum suppositi, individui et naturae (essentiae,
substantiae).25
In creatis, ex materia et forma resultat natura (sive essentia, sive subs­
tantia secunda); ex natura et individuatione resultat individuum (sive sin­
gulare, particulare, substantia prima); ex individuo et subsistentia resultat
suppositum (sive hypostasis, sive substantia individua, quae sit proxime apta
ad existendum et primum principium quod actionum et passionum). Persona
autem nihil aliud est quam suppositum rationale (pressius intellectuale, quia
in angelis et Deo non datur proprie rationalitas).
De supposito duplex traditur definitio.
Prima et essentialis definitio est: Substantia perfecte individua, seu om­
nimode incommunicabilis. Iuxta hunc perfectae incommunicabilitatis sensum
intelligendae sunt definitiones, tum Aristotelis de supposito in genere: «Subs­
tantia prima» (De praedicam., cap. de substantia); tum Boethii de supposito
rationali sive persona: «Persona est naturae rationalis individua substantia»
(De pers. et duabus nat., c. 3, ML 64. 1343); tum Richardi a S. Victore de
persona divina: «Divinae naturae incommunicabilis existentia» (De Trin., 1. 4,
c. 18 et 23; cf. S. Thomam, 1 p., q. 29, a. 3 et 4); tum S. Thomae de per­
sona in genere: «Distinctum subsistens in intellectuali natura» (De pot., q. 9,
a. 4) et «Subsistens in rationali natura» (1 p., q. 29, a. 3), vel «Substantia in­
dividua rationalis naturae» (ibid., a. 4). Suppositum igitur essentialiter dicit
perfectam distinctionem, independentiam, incommunicabilitatem; ac ideo de­
bet excludere triplicem quae cogitari potest communicabilitatem, scilicet tum
communicabilitatem partis ad totum (partis tam integrantis quam essentialis),
et hoc habet commune cum natura completa seu substantia secunda; tum
communicabilitatem universalis ad particulare, et hoc habet commune cum
individuo seu substantia prima; tum communicabilitatem assumptionis ab
alio, et hoc est proprium suppositi.
Unde suppositum est: 1. substantia, et quidem completa in ratione tum
substantialitatis, tum speciei; 2. individuum seu singulare; 3. distinctum, seu
ultimo incommunicabile. Supposita ergo non sunt: 1. accidentia, partes in­
tegrantes, quippe quae non componunt substantiam, materia vel forma, quip­
pe quae est incompleta in ratione speciei; 2. natura universalis, quippe quae
abstrahit ab individuis; 3. natura singularis, ut natura humana Christi et
natura divina considerata ut abstrahens a personis, quippe quae non sunt
quid distinctum et ultimo incommunicabile.
Secunda definitio suppositi est: principium quod actionum et passionum
(inde axioma: Actiones sunt suppositorum). Haec definitio materialiter coin25 De ipsis vocibus, aliquid praeiibavimus supra, n. 3.

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

179

vidit cum priori in creaturis, quia id quod agit est praecise natura incommunicabiliter existens: non enim natura individua (antecedenter ad formam
subsistentiae, per quam fit incommunicabilis) est in creatis sufficiens princi­
pium primum operationum, cum non sit sufficiens subiectum existentiae.
At id non est per se, quia in divinis non simpliciter verificatur. Est enim
duplex exceptio. Natura quippe divina individua, quae est communicabilis
tribus personis, est principium quod operationum tum ad intra tum ad extra;
est enim immediatum subiectum existentiae. Praeterea, in processionibus di­
vinis principium quod spirationis non coincidit cum uno supposito incommu­
nicabili, sed est commune duabus personis. Quapropter, si suppositum accipi­
tur primo modo, sunt in Deo tria supposita, et quidem relativa; si vero acci­
pitur secundo modo, sunt etiam tria supposita, sed unum absolutum (i. e. es­
sentia) et duo relativa (i. e. Pater et spirator). Infra in q. 9 (n. 212) dicetur
quo sensu theologi disputent an, praeter tria supposita relativa, detur in Deo
aliquod suppositum absolutum.

II. ERRORES.

Rationem personalitatis Deo denegant Nionistae seu
Pantheistae, praecipue idealistae, qui docent Deum esse ens quod­
dam indefinitum, adeoque impersonale, ab intrinseco inconscie et
necessario sese evolvens.2u Ceterum, proprie dictam personalitatem
Deo denegant generatim etiam illi philosophi, qui conceptum per­
sonalitatis pervertunt. Ita, qui dicunt personalitatem nihil aliud esse
quam quandam corporis vel animi qualitatem (Laurentius Valla),
vel quandam sensationem, vel humanam individuationem actus puri
et absoluti universalis (Neoidealistae itali), vel ipsum ego purum,
vagum et indeterminatum (Kant), vel ultimum statum evolutionis
materiae (Materialistae evolutionistae). Aliqui etiam Protestantes
rationem proprie dictae personalitatis Deo denegant, eo quod no­
men personae in Scripturis non occurrat, nisi semel in sensu moralis
repraesentationis, 2 Cor. 2. 10 «Ego... donavi... propter vos in per­
sona Christi».
193.

III. ASSERTIO. Datur in Deo propria ratio personae.

194. Nota theologica. Id est de fide, accepta ratione perso­
nae pro ente distincto ac subsistenti in natura intellectuali, seu quod
distincte existit et operatur intellectualiter, iuxta notionem quam
habet ipse sensus communis. Id immediate implicat fides tum exis­
tentiae Dei tum mysterii Trinitatis.
26 De huiusmodi forma veri Atheismi dictum est in tractatibus De Revelatione et
De Deo Uno (in vol. 1, n. 111, 543).

180

DE DEO TRINO

PROBATUR 1. Ex auctoritate.

hanc veritatem exhibet praecipue definiendo
contra Pantheismum distinctionem Dei a mundo, quae est necessa­
rium praesuppositum personalitatis divinae. Confer condemnatio­
nem pantheism! Almarici de Benes a Cone. Later. IV (Denz. 808),
magistri Echardi a loanne XXII (Denz. 951), modernorum atheo­
rum a Syllabo et a Cone. Vaticano I (Denz. 29001, 3001, 30213024). Peculiariter ad rem faciunt verba Cone. Vaticani I: «Qui
cum sit una singularis... substantia spiritualis, praedicandus est re
et essentia a mundo distinctus» (Denz. 3001).
195. Magisterium

Cum in Deo sit non una sed triplex persona, Magisterium hoc nomine
non utitur nisi cum loquitur de Trinitate. Damasus R. P. cum Cone. Romana
a. 380: «Si quis tres personas non dixerit veras Patris et Filii et Spiritus
Sancti... haereticus est» (Denz. 173). Conc. Constant. II a. 553: «Si quis
non confitetur Patris et Filii et Spiritus Sancti unam naturam sive substan­
tiam... in tribus subsistentiis sive personis... anathema sit». Conc. Later. IV.
a. 1215: «Tres quidem personae, sed una essentia, substantia seu natura».
Conc. Lugd. II a. 1274: «Credimus singulam quamque in Trinitate personam
unum verum Deum» (cf. supra, n. 44). In Praefatione festi SS. Trinitatis
legitur: «Et in personis proprietas». In Symbolo Athanasiano: «Fides autem
catholica haec est, ut unum Deum in Trinitate, et Trinitatem in unitate vene­
remur, neque confundentes personas, neque substantiam separantes: alia est
enim persona Patris, alia [persona] Filii, alia [persona] Spiritus Sancti»
(Denz. 15).

pariter distinctionem Dei a mundo contra Pan­
theismum docet, tum ostendendo existentiam Dei, tum describendo
varia attributa divina, opposita creatis attributis (ut infinitatem,
omniperfectionem, immutabilitatem, aeternitatem, omniscientiam),
tum Deum exhibendo ut universalem causam, gubernatorem, domi­
num, iudicem. Ex quibus omnibus, et immediate ex attributis dis­
tinctae ac intellectualis substantiae, propria ratio personae necessa­
rio resultat. Haec ceteroquin magis directe exhibetur pronominibus
personalibus «ego, me, tu, te, ille», Io. 10. 30: «Ego et Pater unum
sumus»; 17. 5: «Clarifica me tu Pater apud temetipsum»; 15. 26:
«Quum venerit Paraclitus, quem ego mittam vobis a Patre..., ille
testimonium perhibebit de me».
196.

Scriptura

Ipsum quidem nomen personae, quod frequenter hominibus tribuitur,
numquam de Deo usurpatur, ea fortasse ratione ut inculcetur eius transcen­
dentia super creaturas ipsas rationales; nonnisi semel ea vox de Christo usur­
patur, sed in solo morali sensu repraesentationis, 2 Cor. 2. 10: «Ego... dona-

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN CJOMMUNI

181

vi... propter vos in persona Christi». Exinde tamen nihil contra Dei veram
personalitatem deduci potest, quoniam, ut animadverterunt Augustinus (infra
citandus) et S. Thomas (1 p., q. 29, a. 3, ad 1), verba et nomina, posteriori
tempore introducta ad explicandam fidem eamque contra haereticos vindican­
dam, apta dicenda sunt «non quia Scriptura dicit, sed quia Scriptura non
contradicit» (Augustinus). Idque valet tum de latino nomine personae, tum
de graecis vocibus prôsopo et hypostasi, necnon de cognatis vocibus substan­
tia, natura et ousia, quarum determinatio et usus non parvum laborem exegit,
praecipue apud Graecos Patres, ut ostensum est supra (n. 3, 105 sq.).

pariter Dei veram personalitatem exhibent, osten­
dendo contra Pantheisrnum distinctionem Dei a mundo eiusque in­
tellectualem naturam et consequentia attributa (cf. inter alios Cle­
mentem Alex., Strom. 2. 16. 76; Origenem, Contra Celsum 5. 7;
Gregorium Nyss., Contra Dunomium 1). Praeterea, nomen ipsum
personae Deo frequenter tribuunt, praecipue in operibus et contro­
versiis trinitariis, introducta iam ipsa clara distinctione inter per­
sonam (graece hypostasim vel prôsopon) et subsvantiam sive natu­
ram (graece ousian vel fùsin); ac inde confecta est determinata for­
mula trinitaria: «Tres personae, una natura» (graece: Treis hypostaseis, mia ousia). Hieronymus adhibet ipsam propriorem expres­
sionem «Subsistens persona» («Tres personae subsistentes»).
197. Patres

Hieronymus, Epist. 15, ad Damasum: «Interrogamus, quid tres hypos­
tases posse arbitrentur [Ariani] intelligi: tres personas subsistentes, aiunt.
Respondemus nos ita credere; non sufficit sensus, ipsum nomen efflagitant,
quia nescio quid veneni in syllabis latet. Clamamus, si quis tres hypostases, ut
tria enhypostata, hoc est, tres subsistentes personas non confitetur, anathema
sit. Et quia vocabula non edicimus, haeretici indicamur. Si quis autem hypostasim, ’usian’ intelligens, non in tribus personis unam ’hypostasin’ dicit, alie­
nus a Christo est» (ML 22. 256).
Augustinus, De Trin., 1. 7, c. 4, ostendit necessitatem exprimendi Tri­
nitatis mysterium et respondendi interrogationi «Quid tres in Deo?» coegisse
catholicos ad eligendam vocem personae eiusque sensum determinandum, ita
ut diceretur «Non tres dii», cui Scriptura contradicit, sed «Tres personae»,
quod Scriptura, etsi non dicat, nullatenus tamen contradicit:
«Quid igitur tres? Si enim tres personae, commune est eis id quod per­
sona est; ergo speciale hoc aut generale nomen est eis, si consuetudinem
loquendi respicimus... Hic... ubi nulla est essentiae diversitas, oportet ut
speciale nomen habeant haec tria, quod tamen non invenitur. Nam persona
generale nomen est, in tantum ut etiam homo possit hoc dici, cum tantum
intersit inter hominem et Deum... Nec tres, nec unam personam Scriptura
dicit haec tria (legimus enim [2 Cor. 2. 10] personam Domini, non personam
Dominum)... [attamen] licuit loquendi et disputandi necessitate tres personas
dicere, non quia Scriptura dicit, sed quia Scriptura non contradicit, si autem

DE DEO TRINO

182

■diceremus tres deos, contradiceret Scriptura, dicens ’Audi, Israel, Dominus
Deus tuus, Deus unus est’ (Deut. 6. 4.)...
«Quid igitur restat, nisi ut fateamur loquendi necessitate parta haec vo­
cabula, cum opus esset copiosa disputatione adversum insidias vel errores
haereticorum? Cum enim conaretur humana inopia loquendo proferre ad
hominum sensus, quod in secretario mentis pro captu tenet de Domino Deo
creatore suo, sive per piam fidem, sive per qualemcumque intelligentiam,
timuit dicere tres essentias, ne intelligeretur in illa summa aequalitate ulla
diversitas. Rursus non esse tria quaedam non poterat dicere, quod Sabellius
quia dixit, in haeresim lapsus est... Quaesivit quid tria diceret; et dixit subs­
tantias sive personas, quibus nominibus non diversitatem intelligi voluit, sed
singularitatem noluit; ut non solum ibi unitas intelligatur ex eo quod dicitur
una essentia, sed et trinitas ex eo quod dicuntur tres substantiae vel perso­
nae» (ML 42. 940-942).
PROBATUR 2. Ex ratione.

198. Distinctio Dei a mundo, quae est necessarium praesuppositum personalitatis divinae, probata est implicite per totum
tractatum De Deo Uno et speciali modo in quaestione de existentia
Dei. Ipsa quoque ratio personae eruitur immediate ex attributis di­
vinis, praecipue ex spiritualitate, scientia, voluntate, libertate, ra­
tione causae et providentiae, ratione finis omnium creaturarum
spiritualium.
Praeterea, sic directe eruitur ex ipsa notione personalitatis et
ex ratione omniperfectionis divinae: Personalitas, quam in creatis
invenimus, secundum proprium conceptum dicit perfectionem
quandam, imo dicit id quod est perfectissimum in natura; significat
enim subsistens per se et in se absque dependentia et communicabilitate cum alio, et id in natura rationali; aliis verbis, significat per­
fectissimam naturam et perfectissimum modum essendi. Atqui quid­
quid perfectionis est in creatis, invenitur eminenter etiam in Deo.
Ergo ratio personae invenitur in Deo, et quidem excellentissimo
modo, cum in Deo sit perfectissimus modus subsistendi per se et
perfectissimus gradus naturae intellectualis (1 p., q. 29, a. 3).
S. Thomas ex ipso originali usu ac diminuto sensu nominis per­
sonae deducit illud tribuendum esse Deo: «Quamvis hoc nomen,
persona, non conveniat Deo quantum ad id a quo impositum est
nomen, tamen quantum ad id ad quod significandum imponitur,
maxime Deo convenit. Quia enim in comaediis et tragaediis reprae­
sentabantur aliqui homines famosi, impositum est hoc nomen, per­
sona, ad significandum aliquos dignitatem habentes. Unde consue-

7·,;

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

183·

verunt dici personae in ecclesiis, quae habent aliquam dignitatem.
Propter quod quidam2' definiunt personam, dicentes quod ’persona
est' hypostasis proprietate distincta ad dignitatem pertinente’. Et
quia magnae dignitatis est in rationali natura subsistere, ideo omne
individuum rationalis naturae dicitur persona, ut dictum est. Sed
dignitas divinae naturae excedit omnem dignitatem, et secundum
hoc maxime competit Deo nomen personae» (ibid., ad 2).
199. Obiectiones.
Obi. 1. Notio personae nequit Deo convenire, cum importet limitatio­
nem. Independentia enim et distinctio ab alio, quae includuntur in ratione
personae, important limitationem.
Resp. Distinctio ab alio formaliter dicit perfectionem, i. e. modum per­
fectissimum habendi esse; huic perfectioni accidit in creatis ut coniungatur
imperfectioni naturae; haec enim est imperfecta, non quia distincta ab alia,
sed quia composita et limitata. In Deo vero nulla est limitatio et compositio;
unde cum perfectione distinctionis seu personalitatis coniungitur summa per­
fectio naturae.
Obi. 2. In Deo non est nisi essentia et relatio. lamvero persona nequit
consistere in essentia, quia haec est communicabilis, neque in relatione, tum
quia persona dicit perfectionem, relatio vero nullam secundum se perfectio­
nem dicit, tum praesertim quia persona dicit aliquid absolutum, est enim
subsistens rationale adeoque quid substantiale et absolutum.
Resp. Ut ostendetur in q. seq., persona in Deo constituitur per relatio­
nem, non tamen formaliter ut relatio est, sed ut forma subsistens. Unde, non
tantum in creatis sed etiam in divinis, persona retinet sensum genuinum suae
definitionis, nec umquam significat aliquid formaliter ut relativum, sed ali­
quid incommunicabiliter subsistens, etsi in divinis id inveniatur in sola re­
latione.
QUAESTIO VIII.

DE ESSENTIA PERSONAE DIVINAE27
28

I. SENSUS QUAESTIONIS.

200.

In praecedenti quaestione ostensum est in Deo vere in-

27 Ita Alanus de Insulis, Theol. reg. 32, ML 210. 637.
281 p., q. 29, per totam; q. 40, per totam; In 1 Sent., dist. 26, q. 1, a. 2; q. 2,
a. 2; dist., 33, a. 2; C. Gent. 4. 24; De potentia, q. 8, a. 3 et 4; q. 9, a. 4; q. 10,
a. 3; Compendium theologiae, c. 61, 63 et 67; Quodl. 4, q. 4, a. 2.
Praeter bibliographiam relatam in q. praec., n. 190, confer:
Alastruey, Gr. Sanchez, Tractatus de SS. Trinitate (Vallisoleti 1944) 260-310.
Caietanus, In 1 p., q. 40, a. 4; q. 42, a. 3.
Dalmau, I. M., De Deo Uno et Trino («Sacrae Theologiae Summa», I, Matriti
1964), n. 510-539.
Galtier, P., De SS. Trinitate in se et in nobis (Parisiis 1933) 213-220.
Ioannes a S. Thoma, In 1 p., q. 39-42, disp. 36, a. 1, ed. Solesmensis, p. 306-325.
Salmanticenses, De Trinitate, disp. 9, per totam.

184

DE DEO TRINO

veniri propriam rationem personae, seu individui incommun icabiliter subsistentis; nunc quaeritur in quo praecise ipsa inveniatur,
utrum in aliquo absoluto an in aliquo relativo; quae quaestio vocari
potest de formali constitutivo personae divinae. Porro formale cons­
titutivum intelligitur illa realitas, quae primo et per se explicat tum
essentiam alicuius tum eius distinctionem a ceteris; cum autem
persona generice dicat subsistens incommunicabiliter, formale cons­
titutivum divinae personae est illa realitas quae facit ut Pater, vel
Filius, vel Spiritus S., subsistat incommunicabiliter, et ita a ceteris,
etiam divinis personis, distinguatur. Ex quibus et ex peculiari natu­
ra personae divinae, prout identificatur cum una ac simplici essentia
divina, sequitur quod ad hoc ut aliquid sit formale constitutivum
personae divinae sequentes conditiones in eo requiruntur: ut nem­
pe sit formalitas quaedam realis, positiva, intrinseca divinae perso­
nae, virtualiter tantum ab ea distincta, non praesupponens in ordine
logico (sive naturae) personam iam constitutam.
II. ERRORES ET OPINIONES.

201. Salva fide, expressa in illo florentino effato «Omnia in
Deo sunt unum, ubi non obviat relationis oppositio», nequit for­
male constitutivum divinae personae, seu distinctivum eius elemen­
tum, reponi simpliciter in aliquo absoluto, praecisive ab omni ele­
mento relativo. Imo illud effatum de se ita exclusive sonat, ut
videatur ex solo elemento relativo distinctionem et constitutio­
nem divinae personae repetere. Et in hoc exclusivo sensu illud
explicite interpretati sunt ipsi theologi et Patres Conc. Florentini.
Ita loannes a Monte Nigro pro theologis latinis declaravit: «Rela­
tiones huiusmodi personas multiplicant: ita ut non alia ratione,
quam vi relationis, Pater a Filio ac una persona ab alia differat».
Pro theologis vero graecis Card. Bessarion declaravit: «Utroque
quidem modo distinguuntur divinae personae; prius tamen et prin­
cipaliter, secundum modum intelligendi. per relationes, per quas
etiam constituuntur personae divinae». Conciliares ipsi Patres de­
clararunt: «Secundum doctores tam graecos quam latinos, est sola
relatio quae multiplicat personas in divinis» (sess. 18, Mansi
31. 737).
Huic tamen catholicae doctrinae satis de propinquo adversatur,
tum Giinter, qui docet personam divinam constitui conscientia subs­
tantiali suipsius, quae substantialiter triplicatur, tum Rosmini, qui

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

185

vult tres personas divinas esse tres supremas formas esse, quas
appellat «subiectivitatem, obiectivitatcm et sanctitatem, vel reali­
tatem, idealitatem et moralitatem». Quae gemina sententia, ab
Ecclesia explicite damnata, logice ad Tritheismum ducit, ut osten­
dimus supra (n. 15; cf. n. 7 sq.).
Catholicam autem doctrinam theologi ulterius determinare
conati sunt. Quia autem in persona divina nonnisi duo elementa
distingui possunt, absolutum nempe et relativum, et in elemento
relativo distingui potest ipsa relatio, eius fundamentum seu pro­
cessio et proprietas relativa quae non sit relatio, qualis est sola
innascibilitas in Patre, ideo varias theologi protulerunt sententias
de constitutivo formali personae divinae, quarum praecipuas tacitis
nominibus refert ipse S. Thomas. Omnes autem ad hoc reducuntur
ut constitutivum formale reponatur vel in ipsa ac sola relatione
(quae est sententia longe communior); vel in aliquo relativo, non
tamen in ipsa relatione, sed aut in processione (Bonaventura) aut in
relativa proprietate (Vazquez, quoad solam personam Patris); vel
in relativo simul et absoluto (loannes de Ripa et Praepositinus).
202. Quidam igitur, ut loannes de Ripa O. F. M. («doctor difficilis»;
floruit circa 1350; In 1 Sent., dist. 25-26), dixerunt personas divinas cons­
titui per proprietates absolutas, quas tamen sequuntur quaedam relationes,
illis veluti extrinsece affixae.29 Eandem sententiam iam antea deprehenderat
Scotus (f 1308) apud alios auctores eamque ipse non improbabilem reputavit,
etsi simpliciter communem sententiam defenderit.30
Alii, ut Praepositinus cancellarius parisiensis (t circa 1210; Summa theo­
logica, de divinis nom., c. 1) et Gregorius Ariminensis O. S. A. (t 1358;
«doctor authenticus»; nominalista; In 1 Sent., dist. 26-27, q. 1, a. 2),31 no­
lentes distinguere inter proprietates personae et ipsam personam (vel inter
formam personae et personam, vel inter abstractum et concretum), dixerunt
personam divinam constitui per seipsam et distingui ab alia secundum se to­
tam. Quod est idem ac dicere personam divinam constitui ac distingui secun­
dum substantiam simul et relationem.32
Alii, ut Richardus a S. Victore (f circa 1173; De Trin., 1. 4, c. 15, ML
Λ Cf. M. Schmaus, Der Liber propugnatorius des Thomas Anglicus und die Lehrunterschiede zwischen Thomas von Aquin und Duns Scotus (Münster 1930) II-l, p. 551 sqq.
30 In 1 Sent., dist. 26, q. un.: «Tertia opinio... ponit divinas personas esse absolu­
tas... [Consideratis eius argumentis], diceret ah quis nihil inveniri contra opinionem prae­
dictam» (ed. Quaracchi, p. 980, 987).
31 Cf. ed. 1522 (iterum impressa a «Franciscan Institute» St. Bonaventure, N. Y.
1955), fol. 124 sq.
32 Praepositini sententiam referunt ac refellunt S. Thomas, 1 p., q. 32, a. 2; q. 40,
a. 1; et Scotus, In 1 Sent., dist. 26, q. un. (ed. Quaracchi, p. 961, 1015 sq.(.

186

DE DEO TRINO

196. 939) et Bonaventura (In 1 Seni., dist. 27, q. 2), ad quos tacito nomine
sese refert S. Thomas (1 p., q. 40, a. 2), attendentes quod relatio sequitur
processionem, et haec supponit personam a qua oritur iam in suo esse cons­
titutam (nam actiones sunt suppositorum), et constituit personam quae pro­
cedit antequam haec possit referri ad suum principium, docuerunt personas
divinas constitui non per relationes sed per origines sive processiones; sub­
séquentes vero relationes esse tantum manifestativas distinctarum persona­
rum, non constitutivas.33
Alii tandem recentiores, nominatim Vazquez (In 1 p., disp. 159, c. 5
et 7), partialiter tantum recedunt a communi sententia, iuxta quam persona
divina constituitur per relationem, dicentes id valere tantum quoad secundam
et tertiam personas quae subsequuntur processiones, Patrem vero non posse
constitui per relationem, cum ex una parte ipse non procedat ab ullo seu sit
innascibilis, et ex alia parte ipse praecedat generationem ex qua sequitur rela­
tio paternitatis. Unde recurrunt ad notionalem proprietatem innascibilitatis,
qua dicunt personam Patris constitui.
Sententia vero olim longe communior, hodie communissima, docet so­
lam relationem esse secundum se ac directe constitutivam et distinctivam di­
vinae personae, etiam Patris. Sed in ulteriori explicatione huius difficilis
aenigmatis, non leviter discrepant nec modice insudant varii doctores, ut ex
dicendis patebit.
III. ASSERTIO 1. Persona divina constituitur per aliquid relaII
tivum,
non vero per absolutum, sive ima cum relativo sive divisim.

203. PROBATUR ex ipsa definitione personae, in qua duo inclu­

duntur: subsistens et incommunicabile. Essentia autem divina et
omne attributum absolutum est quidem subsistens sed non incom­
municabile, communicatur enim tribus personis; e converso rela­
tivum in divinis est ex se omnino incommunicabile et simul est
subsistens, prout saltem identificatur cum essentia. Ergo consti­
tutivum personae divinae nequit consistere in aliquo absoluto, sed
consistit in aliquo elemento relativo.
Eadem ratione refellitur opinio loannis de Ripa. Nam quodlibet absolu­
tum praedicatum, quomodocumque intelligatur et vocetur, si non refert
oppositionem relativam, est commune tribus personis. Ruit pariter opinio
Praepositivi et Gregorii Ariminensis. Si enim persona divina constitueretur
33 Bon a ventura: «Secundum propriam rationem generatio dicit emanationem sive
originem, paternitas dicit habitudinem [seu relationem]. Constat autem, quod origo est
ratio habitudinis, non habitudo ratio originis est. Et ideo generatio est ratio paternitatis
non e converso»; unde prima persona «ideo est pater, quia generat», non vero ideo gene­
rat quia est pater. De sententia Bonaventurae disputat A. Stohr, «Bonaventura über die
Konstituierung der drei gotlichen Personen», Branziskanische Studien (1922) 172 sqq.—
Die Trinitatslehre de hl. Bonaventura, (Munster 1923) 97 sqq.

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

187

ct distingueretur ab alia secundum se totam, id esset non solum secundum
relativum, sed etiam secundum absolutum, quod est impossibile, cum omne
absolutum sit tribps personis commune.

ASSERTIO 2. Elementum illud relativum, quod constituit per­
sonam, non est processio, neque innascibilitas in Patre, sed ipsa
relatio paternitatis, vel filiationis, vel spirationis passivae.

PROBATUR.

1. Origo seu processio nequit personam constituere
propter duas rationes, quas assignat S. Thomas (1 p., q. 40, a. 2).
Primo nempe, quia constituens debet esse quid intrinsecum rei,
processio vero non significatur ut aliquid intrinsecum sed ut via
a re vel ad rem, prout sumitur active vel passive. Secundo, quia
processio supponit personam a qua ipsa dimanat, et praecedit per­
sonam quae per ipsam dimanat; unde non potest illas constituere.
204.

Potest tamen dici quod personae constituuntur etiam per processionem,
quia haec est aliquid proprium unius personae, vel non commune tribus; ita
generatio activa est propria Patris et generatio passiva Filii; distinctio autem
rei fit aliquo modo per quodlibet proprium. Propterea talis modus distin­
guendi personas divinas, seu per processiones, frequenter invenitur apud Pa­
tres, qui personas divinas quandoque dicunt differre relationibus, quandoque
processionibus. Attamen, melius ac proprius constitutio et distinctio perso­
narum exprimitur per relationes. Propterea mysterium Trinitatis aptius ex­
primitur formula «Gloria Patri et Filio et Spiritui S.», quam formula «Geni­
tori Genitoque, Procedenti ab utroque», quae habetur in hymno «Tantum
ergo». Propterea etiam, theologi dubitant de valore formulae Baptismi, in
qua vocibus «Pater, Filius, Spiritus S.» substituantur voces «Genitor, Geni­
tus, Procedens».

2. Innascibilitas autem, considerata ut virtualiter distincta
a paternitate, nequit personam Patris constituere. Nam, vel conci­
pitur ut quid negativum, vel ut quid absolutum, vel ut relatio ra­
tionis, vel ut relatio transcendentalis. lamvero, constitutivum for­
male personae divinae debet esse aliquid positivum; aliquid non
absolutum, iuxta effatum florentinum; aliquid reale, seu relatio
realis, nam, cum in Deo concretum et abstractum sint idem, prin­
cipium constitutivum personae est identicum cum persona, haec
autem est realis; aliquid relativum secundum esse et non solum
secundum dici seu transcendentaliter, nam relatio transcendentalis
non est vera et propria relatio sed est simpliciter aliquid absolutum,,
et in absolutis non est distinctio personarum.

188

DE DEO TRINO

ASSERTIO 3. Relatio est constitutivum personae non format­
ter ut relatio, sed ut subsistens incommunicabile.

PROBATUR.

205. Relationem esse constitutivum personae divinae sequitur
tum ex eliminatione praecedentium sententiarum, tum ex eo quod
nihil in relatione desideratur ad hoc ut sit constitutivum personae
divinae; quatenus enim est divina, est quid subsistens, et quatenus
est relatio, est quid incommunicabile cum opposito relativo.
Attamen relatio, formaliter et reduplicative qua talis, seu ut
explicat repectum ad terminum, nequit constituere personam. Nam
primo, prius est esse in se persona constituta, quam ad aliud referri.
Secundo, hi duo conceptus, scilicet persona in se constituta et ad
aliud referri, nequeunt simpliciter in unum convenire, cum impor­
tent quandam oppositionem; persona enim dicit aliquid in se sub­
sistens, adeoque explicat aliquid intrinsecum respicitque potius subiectum subsistens, relatio vero dicitur ad aliud, adeoque explicat
aliquid quasi extrinsecum respicitque formaliter terminum. Tertio,
relatio in divinis fundatur in processione et haec supponit iam
constitutam personam a qua dimanat; unde saltem persona Patris
nequit constitui per relationem formaliter qua talem.
Praecipuis igitur difficultatibus, quas urgent adversarii, scili­
cet: relationem, cum dicat respectum ad aliud, non posse constituere
personam, quae concipitur ut quid in se et ad se; et praeterea,
relationem paternitatis subsequi personam (quia fundatur in pro­
cessione, quae oritur a persona Patris) adeoque non posse illam
constituere, respondent communiter defensores nostrae Assertionis,
relationem, consideratam ut subsistens incommunicabile, consti­
tuere personam, et in Patre praecedere generationem; consideratam
vero formalissime ut relationem, non constituere sed subsequi per­
sonam, et in Patre subsequi generationem.34
34 Hanc distinctionem affert S. Thomas, 1 p., q. 29, a. 4 corp, et ad 2, ubi ait:
«Persona significat relationem in recto, et essentiam in obliquo; non tamen relationem
in quantum est relatio, sed in quantum significat per modum hypostasis». Explicitius,
q. 40, a. 4, ait: «Proprietas personalis Patris potest considerari dupliciter. Uno modo ut
est relatio; et sic iterum secundum intellectum praesupponit actum notionalem [i. e. pro­
cessionem]; quia relatio, in quantum huiusmodi, fundatur super actum. Alio modo,
secundum quod est constitutiva personae: et sic oportet quod praeintelligatur relatio
actui notionali, sicut persona agens praeintelligitur actioni».

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

189

206. In determinanda autèm hac distinctione dividuntur doctores·.
Quidam, attendentes ad rationem subsistentis quae importatur in per­
sona, docent relationem constituere personam divinam non secundum «esse
ad» sed secundum «esse in», ex quo nempe relatio habet quod sit subsistens,
propter identificationem cum essentia divina quae est subsistens. Et hoc vi­
dentur innuere plures textus S. Thomae (De potentia, q. 8, a. 3, ad 7, 8 et 9;
q. 10, a. 3). Quae sententia reicienda est, quia «esse in» relationis, etiam ut
distinguitur ab essentia divina, est quid absolutum, unde non affert incommunicabilitatem, quamvis tribuat rationem subsistentis.
Alii, ut Capreolus (In 1 Sent., dist. 26, conci. 4), Ferrariensis (In C.
Gent. 4. 26) et inter modernos Billot,33 docere videntur relationem constitue­
re personam divinam secundum «esse in» et secundum «esse ad», ita quod
«esse ad» conferat incommunicabilitatem, «esse in» vero rationem subsisten­
tis. Et hoc videntur innuere iidem textus S. Thornae. Attamen, etiam haec
solutio reicienda videtur, quia una persona divina perfecte et realiter distin­
guitur ab alia in ratione personae, seu secundum totum quod importatur in
constitutivo formali personae, adeoque sive secundum rationem incommunicabilitatis sive secundum rationem subsistentis; distinctio autem in divinis
est secundum relativum; ergo in ipso relativo conceptu, seu in «esse ad» opor­
tet invenire utramque rationem incommunicabilitatis et subsistentis; secus
non posset simpliciter dici in Deo esse tres personas distinctas, sed oporteret
tantum dicere in Deo esse tria relativa distincta (cf. Caietanum, In 1 p., q. 40,
a. 4, n. 9 sq.).
Alii, praecipue inter thomistas, docent relationem constituere personam
divinam, secundum solum «esse ad», et distinguunt in hoc conceptu duos
aspectus, quorum unus est constitutivus, et in persona Patris praecedit pro­
cessionem, alter vero non est constitutivus, et in persona Patris subsequitur
processionem. Dividuntur tamen hi doctores in duas sententias.
Quidam, ut Salmanticenses (disp. 18, dub. 4), dicunt «esse ad» consti­
tuere personam divinam prout explicat rationem subsistendi incommunicabiliter, non vero prout dicit munus respiciendi terminum, et hoc secundo modo
subsequi processionem in persona Patris.
Communiter alii thomistae docent «esse ad» constituere personam divi­
nam prout dicit ipsum respicere terminum, acceptum tamen non exercite sed
signate, vel, iuxta varios dicendi modos, non ut quod sed ut quo, non ut
formaliter relatio sed ut forma quaedam, non ut ad aliquid sed ut aliquid.
Scilicet, relatio secundum suum «esse ad» considerari potest dupliciter: uno
modo, ut est quaedam entitas (utique relativa et distincta ab «esse in» et ab
essentia), et sic constituit personam divinam atque in Patre praecedit pro­
cessionem; alio modo, ut est formalis et explicita referentia ad terminum, et
sic non constituit personam sed subsequitur eam, et in Patre subsequitur pro­
cessionem. Sic ergo res divinae ordinantur, secundum prioritatem logicam in
nostris conceptibus: quoad Patrem prius habetur relatio «ut quo», constituens
personam; dein processio activa; demum relatio «ut quod», fundata in pro-35
35 De Deo Uno et Trino, 1. 2, thes. 11, corollarium; thes. 36, circa finem.

190

DE DEO TRINO

cessione activa. Quoad Filium aut Spiritum S., prius habetur processio passi­
va; dein relatio «ut quo», constituens personam; demum relatio «ut quod».
Huiusmodi distinctio inter «ut quo» et «ut quod», vel inter «signatum et
exercitum», quam fusius explicat loannes a S. Thoma,3637
innuitur iam ab ipso
S. Thoma/' sed explicite primo formulata est a Caietano (/« 1 p., q. 40, a. 4,
n. 12; cf. q. 42, a. 3, n. 4 sqq.).38

207. Haec communior solutio videtur eligenda, etsi in sua subtilitate
non careat difficultate. Duo enini praecipue obici possunt·. Primo scilicet, non
apparet quomodo possit fieri distinctio inter signatum et exercitum in con­
ceptu relationis, seu quomodo possit considerari «esse ad», quin consideretur
ipsum exercitum respicere terminum, cum tota relationis essentia sit respi­
cere terminum. Secundo, «esse ad» includit essentialiter respectum ad termi­
num, imo importat actu praesentiam termini; ex utroque enim, i. e. ex subiecto et termino, paritur relatio, unde dicuntur relativa esse simul; si igitur
Pater constitueretur per relationem paternitatis secundum «esse ad», iam ante
generationem conciperetur adesse sive Pater sive Filius.
Respondetur ad primum. Etiam apud logicos relatio dupliciter conside­
ratur, i. e. ut concepta, seu signata, et ut exercita. Et ratio distinguendi est,
quia «respicere aliud», consideratum signate ut respectus, seu ut forma, seu
ut aliquid, non est formaliter explicite idem ac «respicere aliud», considera­
tum exercite ut actu explicans referentiam ad terminum, sed ut ad aliquid,,
etsi unus respectus alium includat formaliter implicite. Hi enim duo concep­
tus explicant duo veluti formales effectus relationis, i. e. constituere aliquam
entitatem respicientem aliud et ipsum respicere aliud. Et, ratione huius dis­
tinctionis secundum formale explicitum, non repugnat unum esse post aliud
posterioritate naturae, imo etiam aliquod tertium, scilicet processionem, esse
medium inter utrumque, quia hoc tertium non magis differt ab utroque quam
ipsa inter se.
Exinde patet solutio ad secundum. Nam, in signo rationis quo consti­
tuitur Pater ante generationem, relatio paternitatis iam adest formaliter, et
dicit explicite subsistens relativum, connotans implicite terminum; postmodum vero, intellecta processione, eadem relatio paternitatis, veluti ponendo
sub implicito suam realitatem, explicat id quod implicite prius dicebat, i. e.
ipsam referentiam ad terminum et connotationem illius. Unde non sequitur
simpliciter quod Pater sit Pater ante generationem, sed quod ipse tunc sit
persona Patris, seu paternitas subsistens, ac veluti formaliter implicite Pater
Filii sui; item a fortiori non sequitur quod Filius sit Filius ante generationem,
sed quod sit tantum implicite connotatus a paternitate subsistenti.
208.

1. Disputant theologi utrum, abstractis per intel­
lectum RELATIONIBUS A PERSONIS, ADHUC REMANEANT HYPOSTASES (1 p.,
q. 40, a. 3).

36 In
37 In
38 Cf.
thomiste»,

Nota

1 p., q. 39-42, disp. 36, a. 1, ed. Solesmensis, p. 317-325.
duobus textibus nuper citatis.
E. Schtltz, «La place du ’quod est’ et du ’quo est’ dans la métaphysique
Divus Thomas (Piacenza) XL (1937) 22-55.

DE PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

191

Patet autem alios aliter respondere, iuxta varias sententias de constitu­
tivo personae. Si enim ponatur hypostasim aut personam non constitui rela­
tione, patet quod, facta abstractione a relatione, optime concipitur persona;
si vero e converso, tunc, abstractis relationibus hypostaticis seu personalibus,
nequeunt concipi personae, sed manet sola essentia, vel, si placet, suppositum
absolutum de quo dicetur infra (n. 212). Si tamen fiat abstractio solummodo
a proprietate aut relatione quae non sit personalis, seu a spiratione activa et
innascibilitate, tunc manent personae; Pater enim et Filius constituuntur so­
lis relationibus paternitatis et filiationis, adeoque tales perseverarent si, per
absurdum aut per abstractionem intellectus, ponatur quod non sint spirator
vel quod Pater non sit ingenitus.

Nota 2.

Ex

dictis intelligitur quomodo resolvenda est quaestio
QUAE AGITATUR INTER THEOLOGOS: QUID SIGNIFICET HOC NOMEN «PERSONA
divina» (1 p., q. 29, a. 4; De pot., q. 9, a. 4; In 1 Sent., dist. 23).

Notetur imprimis quod aliud est quaerere, quodnam sit constitutivum
formale personae divinae, et aliud quaerere, quidnam importetur nomine per­
sonae divinae, sicut non idem est quaerere quid sit suppositum in genere et
quaerere per quid suppositum constituatur, seu quae sit forma quae facit ut
aliqua natura sit subsistens incommunicabile.
Omissis igitur quibusdam aliorum ambiguis expressionibus (quas refert ac
reicit S. Thomas 1 p., q. 29, a. 4), dicimus quod, sicut persona in genere,
formaliter et secundum vim nominis, significat subsistens incommunicabile in
natura intellectuali, ita persona divina formaliter dicit subsistens incommunibile in natura divina, et sic nequit dici conceptus absolutus nec relativus, sed
abstrahit ab utroque. Cum tamen, ut probatum est, subsistens incommunica­
bile divinum constituatur per relativum, seu inveniatur in relatione, ideo ma­
terialiter et in recto persona divina significat relationem. Et quia relatio divi­
na est idem cum essentia, a qua de facto et radicaliter habet quod sit non
accidens sed quid subsistens, ideo persona divina significat etiam, materialiter
sed in obliquo, essentiam divinam. Adaequate ergo, secundum id quod im­
portat tum formaliter tum materialiter, persona divina, ut ait S. Thomas (1
p., q. 29, a. 4), significat relationem (materiale in recto) ut subsistentem (for­
male) in natura divina (materiale in obliquo).39
In idem redit hic alius modus explicandi: persona divina secundum sig­
nificationem nominis importat subsistens incommunicabile in natura divina,
secundum vero suppositionem nominis importat relationem. Distinguendum
enim est, cum Logicis, inter significationem et suppositionem alicuius termini.
Significatio est id quod nomen ex usu formaliter importat, suppositio vero est
id quod materialiter importatur sub tali nomine, seu refertur ad ipsam rem
quae sub tali nomine menti obicitur. Quae distinctio est magni momenti ad
39 1 p., q. 29, a. 4: «Persona in communi significat substantiam individuam rationa­
lis naturae... [adeoque, cum in Deo natura fiat individua per relationem], persona divina
significat relationem ut subsistentem... [Unde] hoc nomen persona [in divinis] significat
relationem in recto, et essentiam in obliquo; non tamen relationem inquantum est relatio,
sed in quantum significatur per modum hypostasis [seu ut aliquid subsistens]*.

192

DE DEO TRINO

iudicandum de veritate aut falsitate alicuius propositionis, quippe quae pen­
det non solum a significatione sed etiam a suppositione terminorum; ita, haec
propositio «Deus generatur» est vera, si nomen Deus (quod formaliter signi­
ficat naturam divinam) supponit pro Deo Filio, falsa vero, si supponit pro
Deo Patre.

QUAESTIO IX.

DE NUMERO PERSONARUM DIVINARUM40

ASSERTIO. In Deo tres dantur distinctae personae, nec plures

nec pauciores.
PROBATUR.

209. Ternarius personarum numerus in divinis est directus
articulus fidei, ut ostensum est in toto cap. 1. Potest tamen etiam
ratione theologica deduci ex quaestionibus proxime enucleatis de
relatione ut constitutivo personae divinae et de ternario numero
distinctarum relationum in divinis, ac propterea S. Thomas instituit
specialem quaestionem (q. 30) de numero personarum, in qua etiam
resolvit duo secundaria quaesita de numero in divinis et de communi
nomine personae divinae.
In divinis igitur, persona constituitur per relationem et per­
sona divina significat relationem ut distincte subsistentem, ut osten­
sum est in q. praec. lamvero, ex quatuor realibus relationibus sub­
sistentibus, quae in Deo resultant ex duabus processionibus, nonnisi
tres sunt realiter distinctae, ut ostensum est in q. 6. Ergo in Deo
habentur tres personae, nec plures nec pauciores.41
Omnes autem obiectiones quae fieri possunt contra ternarium nu­
merum divinarum personarum, vel procedunt contra rationem ternarii, et ten­
dunt ad inducendum in Deo plures quam tres personas, per multiplicationem
relationum realium aut processionum, et has refellimus supra in cap. 2, q. 3
et 6, ubi dictum est in Deo dari tantummodo duas processiones et tres rela­
tiones realiter distinctas; vel procedunt contra ipsam rationem numeri, ac sic
colligi possunt: Numerus videtur repugnare divinae simplicitati et immensita­
ti; nam ubi est numerus, ibi est tum compositio plurium, tum ratio partis et
totius (cum unum sit pars duorum et duo sint pars trium), tum ratio mensu­
rati (numerus enim mensuratur per unitatem).
Respondetur. Neg. assertum. Ad prob. dist.·. Numerus, secundum quod
est in conceptione intellectus (numerus numerans, ut dici solet), importat
40 1 p., q. 30, per totam. Cf. bibliographiam relatam in q. praec., n. 199.
41 Probata iam trinitate personarum in divinis, melius intelllguntur rationes conve­
nientiae, quas in cap. 1 (n. 23) adduximus ad suadendam ex sola ratione mysterium Tri­
nitatis.

ΙΗ·: PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

193

compositionem, rationem partis et totius ct rationem mensurati, concedo;
numerus, secundum quod est in re seu idcntificatur cum rebus (numerus nu­
meratus, ut dici solet) importat illas tres rationes, subdis t.: in rebus creatis,
concedo; in divinis, nego.
Duplex igitur numerus distinguendus est. Primus est numerus numerans
(seu formalis, abstractus, ut est in conceptione intellectus), et hic importat
compositionem, rationem partis ac totius et rationem mensurationis, etiam
cum applicatur personis divinis; sed inde nullum inconveniens sequitur, quia
totus defectus talis rationis remanet in mente nostra. Secundus dicitur nume­
rus numeratus (seu materialis, concretus, ut est in rebus quae dicuntur nu­
meratae, quemadmodum dicimus duos homines vel duos equos), et hic non
necessario importat praedictas imperfectiones. In creatis quidem eas impor­
tat, quia, cum sint finitae perfectiones, plus habetur in duabus rebus quam
in una, unde una perfectio se habet ut pars relate ad duas, et duae perfectio­
nes vel duo gradus perfectionis mensurantur per unam perfectionem vel per
unum gradum, et duae perfectiones aut gradus aut res componunt substantia­
liter aut accidentaliter, sicut anima et corpus, animal et rationale, substantia
et accidens, hic homo et ille homo. In divinis vero id nequit contingere, quia
unica et infinita perfectio est in tribus personis, et tanta est una persona
quantae sunt duae vel tres personae, tantus est Pater quanta tota Trinitas,
ut amplius patebit ex cap. 4, q. 1, ubi de aequalitate trium personarum (1 p.,
q. 30, a. 1, ad 3 et 4; a. 2, ad 5).
ut adiciamus quatuor secundarias ac connexas quaestio­
nes, QUARUM DUAE POSTREMAE IN VARIUM SENSUM DISPUTANTUR A THEO­
LOGIS.

Restat

210. Prima quaestio est quot dentur in Deo relationes personales sive
proprietates.
Et haec est merum corollarium dictorum. Nam, cum in Deo dentur tan­
tum tres personae et haec constituantur per relationes, sequitur quod dentur
tantum tres relationes personales, seu paternitas, filiatio et spiratio passiva,
quae etiam dicuntur tum proprietates, quatenus unaquaeque uni tantum per­
sonae convenit, tum proprietates personales, quatenus personas constituunt.
Unde spiratio activa, quamvis vera relatio, non est nec relatio aut proprietas
personalis, nec etiam simpliciter proprietas, quia est communis duabus perso­
nis, seu Patri et Filio (1 p., q. 30, a. 2, ad. 1).
Secunda quaestio est: quid importet nomen personae prout est genericum sive commune tribus personis.
Respondetur quod nomen personae, ut commune, non importat commu­
nitatem rei, eo nempe modo quo essentia dicitur communis tribus personis,
nam id significaret quod in Deo esset una tantum persona quae esset com­
munis tribus relationibus; sed importat tantum communitatem rationis, non
tamen eo modo quo genera et species dicuntur aliquid commune pluribus
(quique dicitur secunda intentio, quatenus exhibet res secundum aliquem
statum quem recipiunt ab ipso intellectu), sed ad modum individui vagi, seu
eo modo quo dictiones «aliquis homo» vel «aliqua persona» sunt communes
7

194

DE DEO TRINO

pluribus determinatis hominibus (et hic modus vocatur prima intentio, quia
significat aliquid secundum statum quem habet a parte rei, quamvis vage et
confuse).
Est tamen aliqua differentia inter individuum vagum, expressum per for­
mulam «aliquis homo», et expressum per formulam «aliqua persona», quate­
nus «aliquis homo» dicit in recto naturam et in obliquo individualitatem,
dum «aliqua persona» dicit in recto individualitatem et in obliquo naturam,
quia nomen personae non est impositum ad significandum individuum ex
parte naturae, sed ad significandum rem subsistentem in tali natura. Unde
persona divina dicit, ad modum individui vagi, aliquid subsistens in natura
divina, ita ut importet in recto aliquid subsistens et in obliquo naturam
divinam (1 p., q. 30, a. 4).

211. Tertia quaestio, eaque inter theologos disputata, est utrum tres
personae divinae subsistant per tres distinctas subsistentias relativas, an per
unicam subsistentiam absolutam divinae essentiae.42
Negant subsistentias relativas non pauci auctores, docentes personas di­
vinas subsistere per unicam subsistentiam absolutam, quae est ipsius divinae
essentiae, quaeque veluti afficitur ac modificatur per tres relationes, ita ut
quaelibet persona divina sit ipsa subsistentia absoluta ut modificata per unam­
quamque relationem. Quorum communis ratio est quia ex una parte non
sunt multiplicanda entia sine necessitate, cum subsistentia absoluta sufficiat
ad hoc ut tres personae subsistant, et ex alia parte multiplicatio subsistentia­
rum videtur sapere Tritheismum; particularis vero aliquorum ratio est, quia,
in generali quaestione de formali constitutivo suppositi sive personae, docent
subsistentiam et existentiam esse idem, ac ideo, sicut non datur in Deo tri­
plex existentia, ita nec dari potest triplex subsistentia. Ita Scotus (In 1 Sent.,
dist. 26, q. 1; In 3 Sent., dist. 1, q. 2), Durandus (In 1 Sent., dist. 13, q. 2;
dist. 26, q. 1; In 3 Sent., dist. 1, q. 2), Capreolus (In 1 Sent., dist. 26, q. 1,
a. 1, conci. 3 et ad 3), Ferrariensis (C. Gent. 1. 26), et inter modernos Franzelin, Billot, Mattiussi,43 Janssens, Lépicier, Van der Mersch, Lercher, Boyer,
D’Alès (qui durius loquitur).44
Affirmant tres subsistentias relativas (cum vel sine subsistentia absoluta)
maior pars theologorum, etiam modernorum, ut Caietanus (In 1 p., q. 39,
a 4; q. 40, a. 4; In 3 p., q. 2, a. 2; q. 3, a. 2), Banez (In 1 p., a. 4, conci. 2),
Suarez (De Trin., 1. 4, c. 11 et 14; In 3 p., disp. 11, sect. 3, 4 et 5), Vazquez
(disp. 125), Ruiz de Montoya (De Trin., disp. 34), loannes a S. Thoma (In
1 p., disp. 34, a. 2), Salmanticenses (De Trin., disp. 9, dub. 4), et inter mo42 Cave ne hanc quaestionem de triplici relativa subsistentia confundas cum quaes­
tione de triplici relativa existentia, superius agitata (n. 175). Hanc alteram cum com­
muniori sententia negative resolvimus, illam vero affirmative.
43 Satis decisive ac diffuse hanc sententiam defendit in suo tractatu De Deo Uno
et Trino (Romae 1925) 104-111.
44 De Verbo Inarnato (Parisiis 1930) 244: «Procul abigenda omnis imaginatio tripli­
cis esse in Deo relativi, quae pertinet ad tritheismum; sed retinenda sola notio catholica
unius Esse absoluti, quod diverse possident tres inter se distincti per relationes oppositas».

I»E PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

195

demos Pesch, MuncuniU, Dicckamp, Garrigou-Lagrange, Galtier, Alastruey,
Dalmau.
Quam sententiam probabiliorem reddunt sequentes rationes: 1. Auctori­
tas S. Thomae, qui in non paucis locis ita loquitur ut supponat in Deo tres
esse relativas subsistentias sicut sunt tres subsistentes sive personae (1 p., q.
29, a. 2, ad 2; q. 40, a. 3, c. et ad 2; C. Gent. 4. 14). 2. Sunt in Deo tres
simpliciter personae, realiter inter se distinctae; atqui persona importat ratio­
nem tum subsistentiae tum incommunicabilitatis; ergo in Deo est triplex ratio
non solum incommunicabilitatis (i. e. tres relationes) sed etiam subsistentiae
(i. e. tres subsistentiae). 3. Si in Deo esset triplex relatio et unica subsistentia,
possemus quidem loqui de uno subsistenti in tribus relationibus, vel etiam de
tribus relativis subsistentibus, non vero simpliciter de tribus personis aut de
tribus subsistentibus, sicut, quia in Deo est triplex relatio et unica essentia
divina, possumus loqui de una essentia sub tribus relationibus aut de tribus
relativis entibus, non vero de tribus Diis. 4. In mysterio Incarnationis natura
humana unitur in ratione subsistentiae Verbo, et tantum Verbo; ergo Ver­
bum habet propriam subsistentiam, distinctam a subsistentia Patris et Spi­
ritus S.; si enim haberet eandem subsistentiam, tota Trinitas incarnata esset.

212. Quarta quaestio, quae ulterius agitatur tantum inter eos qui ad­
mittunt tres subsistentias relativas, est de ipsa existentia subsistentiae abso­
lutae, utrum nempe praeter tres subsistentias relativas admittenda sit quarta
absoluta subsistentia, quae conveniat ipsi essentiae divinae ac sit communis
tribus personis. Quaestio ergo ad hoc tandem reducitur, num ipsa essentia
divina, abstrahendo a tribus personis sive relationibus ac veluti antecedenter
ad ipsas, habeat secundum se rationem entis subsistentis, quamvis non incommunicabiliter.43
Negant Toletus (In 1 p., q. 39, a. 3), Vazquez, Ruiz de Montoya, Lugo,
Lorca, Silvius, Wirceburgenses, Pesch, Pègues, MuncuniU, Galtier, Lercher
(remissius) Alastruey (favet tantum), quia huiusmodi subsistentia absoluta
nec est necessaria, cum dentur tres relativae ac plenae subsistentiae; nec est
plenum sed diminutum quid, cum ei desit incommunicabilitas; nec est consona
modo loquendi traditionali, qui vocem subsistentiae in divinis accipit in sensu
pleno, vel saltem concreto, alicuius subsistentis incommunicabiliter.
Affirmant vero communius alii theologi,40 ut Caietanus, quem sequuntur
Joannes a S. Thoma, Salmanticenses, Billuart aliique antiquiores thomistae
communiter, Suarez, cui consentiunt Molina, Becanus, Granados aliique an­
tiquiores ex S. J. sat communiter, et inter modernos Dieckamp, GarrigouLagrange, Stolz et Dalmau.45
46
45 Quidam (ut Pesch) dicunt ipsam quaestionem esse illegitimam, quia conatur in­
troducere conceptus novos nec consonos modo loquendi traditionali. Alii vero (ut Pa­
rente) dicunt quaestionem esse de verbis, quia si subsistentia sumitur pro mera ratione
subsistendi, sic admittenda est subsistentia absoluta; si vero pro ratione incommunica­
bilitatis, sic neganda est. Attamen, ex hac ipsa distinctione apparet quaestionem non
esse de solis verbis, sed de conceptibus; ac ideo non frustra theologi de hac disputant.
46 Hi et praecedentes theologi hanc quaestionem agitant in eisdem fere locis ac
praecedentem.

196

DE DEO TRINO

Hanc alteram sententiam probabiliorem faciunt sequentes rationes:
1. Ipse modus loquendi traditionalis; nam Concilia et Patres ipsi Deo, con­
crete accepto (nec tantum abstractive pro Deitate) et abstrahendo a personis,
tribuunt quod existât, subsistat, sit unus, operetur, gubernet; quae omnia
indicant naturam divinam, directe et ex se, esse immediatum subiectum
existentiae ac subsistentiae et principiunm quod operationum. 2. Auctoritas
S. Thomae, qui explicite asserit quod «natura divina... etiam in se est habens
esse subsistens, nulla personarum distinctione intellecta» (In 1 Sent., dist. 21,
q. 2, a. 1 ) et quod «supposita divina non sunt principium subsistendi divinae
essentiae, ipsa enim divina essentia est secundum se subsistens» (De pot.,
q. 9, a. 5, ad 13; cf. 1 p., q. 39, a. 4; C. Gent. 4. 14); praeterea S. Doctor
(3 p., q. 3, a. 2 et 3) docet naturam divinam posse directe assumere naturam
humanam, quod quidem est ei communicare propriam subsistentiam. 3. Sub­
sistere est perfectio quaedam, imo dicit modum essendi perfectissimum;
natura autem divina directe et ex se, abstractione facta a personis, est infinite
perfecta. 4. Natura divina, abstrahendo a personis, est subiectum existentiae
et principium quod operationum, tum ad extra tum ad intra (i. e. intellec­
tionis et volitionis); non enim tantum dicimus quod natura divina est et
operatur in personis, sed etiam quod Deus est et operatur; ergo natura divina
habet propriam subsistentiam, subsistentia enim sunt quae existant et opearntur.47 4. Admissa absoluta subsistentia, melius intelligitur fundamentum
tum distinctionis inter actus ad intra essentiales (intelligere et velle), qui
sunt tribus personis communes, et actus notionales (dicere et spirare), qui
sunt proprii unius (dicere) vel duarum tantum personarum (spirare), tum
sic dictae appropriationis, qua uni personae prae aliis appropriantur quaedam
opera communia.
Ex his intelligitur quo sensu loqui possumus de quatuor suppositis in
divinis. Si enim suppositum sumitur strictissime pro subsistenti incommu­
nicabili, non sunt in Deo nisi tria supposita seu tres relationes personales.
Si vero suppositum sumitur latius pro mere subsistenti (i. e. pro subiecto
existentiae et principio quod actionum et passionum, iuxta secundam defi­
nitionem traditam supra, n. 192), possumus loqui de quatuor suppositis in
47 Huic rationi quidam adversarii, ut Toletus, Alastruey et Galtier, respondent quod
in his et similibus propositionibus (Deus existit, operatur, creat, gubernat, etc.), nomen
«Deus», etsi significet naturam divinam, supponit tamen pro personis, saltem in confuso
>111
et in communi, qualiter ludaei Deum intelligebant, admittendo
unam tantum personam
in Deo; et provocant ad verba ipsius S. Thomae, 1 p., q. 39, a. 4, ubi ostenditur f/aria
suppositio nominis Dei pro variis affirmationibus («Deus creat», «Deus generat», «Deus
spirat»).
Attamen, concessa varia nominis suppositione, stat quod, cum agitur de operibus
Dei ad extra, nomen «Deus» supponit pro natura subsistente et operante, abstractione
facta a tribus relativis personis, quae quidem natura non est incommunicabilis, ac ideo
non est simpliciter suppositum sive persona. Nec ceteroquin persona Dei potest accipi
veluti in communi, qualiter in concreto admittitur a ludaeis et supponitur, ut minimum
quid, in tractatu De Deo Uno; nam, ut scimus ex revelatione Trinitatis, huiusmodi per­
sona non existit, sed existunt tres individuae ac concretae personae relativae, principium
autem operationis non est aliquid commune aut abstractum, sed aliquid concretum, cum
operatio sequatur esse.

DP. PROCESSIONIBUS, RELATIONIBUS ET PERSONIS IN COMMUNI

197

Deo, uno absoluto et tribus relativis. Imo formalius possumus in Deo distin­
guere bis tria supposita, secundum binam definitionem suppositi; nam, iuxta
primam suppositi definitionem (i. e. subsistens incommunicabiliter) habentur
tria supposita relativa, Pater, Filius et Spiritus S., iuxta alteram vero defi­
nitionem (i. e. principium existendi et operandi) habentur pariter tria suppo­
sita, sed unum absolutum, seu essentia divina, et duo relativa, seu Pater
et Spirator.
Attamen, quamvis loqui liceat de quatuor suppositis in Deo, cum id
ferat saltem usus theologicus, ut patet ex praesenti disputatione, tamen non
licet, vel saltem communiter non praestat, loqui de quatuor personis in
divinis, una nempe absoluta et tribus relativis, quia ex communi usu, tum
ad exprimendam fidem Trinitatis tum ad refellendos contrarios errores, vox
«persona» accepta est et accipi solet tantum, iuxta primam ac pleniorem
definitionem, pro subsistenti incommunicabili. Quidam tamen moderni, in
theologica expositione mysterii, loquuntur etiam de absoluta Dei personali­
tate; quam denominationem ipse S. Thomas non abhorruit, scribens: «Ex­
clusis per intellectum proprietatibus personalibus, remanebit in consideratione
nostra natura divina ut subsistens et ut persona. Et per hunc modum potest
intelligi quod assumat naturam humanam ratione suae subsistentiae vel per­
sonalitatis» (3 p., q. 3, a. 3, ad 1).

198

DE DEO TRINO

CAPUT. III. DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI
213. In praecedenti capite consideravimus tres divinas personas veluti
modo generali, prout constituuntur relationibus, resultantibus ex duabus
processionibus. Nunc unaquaeque persona singillatim ac particulariter con­
sideranda venit, tum quoad propria nomina, quae manifestant eius proprie­
tates, in ipsa constitutiva relatione fundatas, tum quoad eius particularem
processionem a suo principio, quod attinet secundam et tertiam personam,
quae solae ab alio procedunt. Inde quinque quaestiones, scilicet de propriis
nominibus primae personae (q. 1), de processione secundae personae (q. 2)
et de eius propriis nominibus (q. 3), de processione tertiae personae (q. 4)·
eiusque propriis nominibus (q. 5).
De nominibus autem unicuique personae non propriis sed appropriatis,
consultius sermo erit in cap. 6 (n. 331-334), ubi, in generali tractatione de
modo loquendi ac distinguendi in materia Trinitatis, instituetur peculiaris
quaestio de essentialium nominum appropriatione.
QUAESTIO I. DE TRIBUS PROPRIIS NOMINIBUS PRIMAE
PERSONAE, SEU «PATER, PRINCIPIUM, INGENITUS»45
I. SENSUS QUAESTIONIS.

214. Etsi prima persona constituatur per unicam ac simplicem
relationem fundatam in simplici processione, tamen plura nomina
propria ei convenire possunt, quibus sub una vel alia formalitate
praedicta relatio significetur. Ita relate ad processionem, specifice
acceptam pro generatione, prima persona dicitur Pater, relate vero
ad processionem generice acceptam, dici potest principium et inge­
nitus, principium quidem per affirmationem termini ad quem, in­
genitus vero per negationem termini a quo.
II. ASSERTIO 1. Pater est nomen proprium sive distinctivum
pri II ae personae, et ita quide II ut sit etia: immediate anifestativum ipsius relationis qua ipsa persona constituitur
(1 P·, q- 33,
a. 2-3).

Nota theologica. Patrem esse nomen proprium primae personae

est de fide aequivalenter definita.
PROBATUR.

In regulis fidei soli primae personae hoc nomen tribuitur, imo48
481 p., q. 33, per totam; In 1 Sent., dist. 13, a. 4; dist. 28, q. 1, a. 1; dist. 29x
a. 1; dist. 40, a. 2; De potentia, q. 10, a. 1, ad 8-10 Opusc. Contra errores Graecorum,.
c. 1 et 8.

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

199

in Scriptura non alio nomine ipsa designatur, illudque in ore ipsius
Christi saepissime occurrit (Mat. 11. 25; 16. 17; 28. 19; Luc. 24.
49; Ιο. 1. 18; 2. 16; 3. 55; 14. 1 sq.). Apostolus primam personam
exhibet tanquam fontem omnis paternitatis et filiationis; Ephes. 3.
14 sq.: «Flecto genua mea ad Patrem Domini nostri lesu Christi,
ex quo omnis paternitas in caelis et in terra nominatur»; Gal. 4.
4 sq.: «Ubi venit plenitudo temporis, misit Deus Filius suum... ut
adoptionem filiorum reciperemus».

praeterea indicant hoc nomen esse manifestativum ip­
sius proprietatis, qua prima persona ab aliis distinguitur. Cyrillus
Alex.: «Nomen autem Patris magis proprie Deo convenit quam
nomen Dei; hoc enim dignitatis, illud autem substantialis proprie­
tatis est significativum. Nam qui Deum dicit, Dominum universi;
qui vero Patrem nominat, de proprietate sermonem tangit: eum
quippe genuisse ostendit» (In Io., 1. 9, c. 7, MG q4. 499).
Ratio autem quare Pater sit nomen proprium primae personae,
est quia ipsa est principium primae processionis, quae, ut osten­
detur in q. seq., est vera generatio. Unde prima persona constituitur
per ipsam relationem paternitatis, quae immediate inde oritur, ac
ideo propriissime vocatur Pater, tanquam nomine non solum quomodolibet manifestativo (nomine ut dicitur notionali) sed etiam
quasi constitutivo. Praeterea, hoc nomen, quamvis sit derivatum
per analogiam ex creaturis, reapse magis proprie convenit Deo quam
creaturis, pro quanto generatio increata creatam excedit; nam, ut
notat Gregorius Nazianzenus (Orat. 25. 16), in divinis est Pater so­
lus (i. e. absque comprincipio generationis), Pater solius (i. e. unige­
niti) et Pater solum (i. e. qui alterius filius non est).
Nomini Patris accedit synonymum appellativum Genitor; quod
tamen, ut notat S. Thomas (1 p., q. 33, a. 2, ad 2), est minus pro­
prium, quia desumitur a processione sive generatione potiusquam
ab ipsa relatione quae constituit personam, vel, si placet, refertur
ad generationem ut in fieri potiusquam in facto esse, in quo habetur
complementum sive perfectio processionis. Propterea, ut notavimus
supra (p. 469), proprior est formula «Gloria Patri et Filio et Spi­
ritui S.» quam «Genitori Genitoque, Procedenti ab utroque» et
haec in administratione Baptismi dubie adhiberetur.
Patres

215. Ex dictis sequitur quod nomen «Pater» dupliciter dicitur de
Deo. Primo nempe, notionaliter ac personaliter (prout est manifestativum

200

DE DEO TRINO

proprietatis, sive personae et processionis ad intra), et sic competit soli Patn\
ut ostensum est. Secundo, essentialiter (seu prout refertur ad creaturas et
est manifestativum processionis ad extra), et sic non competit soli Patri sed
toti Trinitati, seu tribus personis sub communi et aequali ratione Deitatis;
quo pacto «cum Deo dicimus: ’Pater noster’, hoc pertinet ad totam Trinita­
tem» (3 p., q. 23, a. 2, sed contra) et unusquisque nostrum per gratiam adop­
tionis «est filius totius Trinitatis» (ibid., ad 2). Nec refert quod, sive Christus
sive Ecclesia in sua liturgia, quandoque videatur nos dirigere directe ad
ipsam primam personam sub nomine Patris («Ipse Pater amat vos»; «Suscipe,
Sancte Pater»; «Te igitur, clementissime Pater»), quoniam in hoc habetur
usus appropriationis attributorum essentialium, qua mediante cum ipsa per­
sona divina coniungimur, non secus ac cum in Symbolo fidei confitemur
«Patrem creatorem caeli et terrae».
Per prius tamen Pater de Deo dicitur notionaliter quam essentialiter,
quia quodlibet per prius dicitur proprie quam analogice. Dicitur autem Deus
pater relate ad creaturas analogice tantum, quatenus in omni productione
creaturarum Deus similitudinem suae naturae imprimit; quae similitudo
quanto perfectior fuerit, tanto magis accedit ad veram rationem filiationis,
quae in solo Verbo invenitur. Sic Deus dicitur pater mundi materialis (lob.
38. 28 sq.: «Quis est pluviae pater? vel quis genuit stillas roris? De cuius
utero egressa est glacies?»), pater hominis ratione imaginis, pater iusti ratio­
ne intimioris similitudinis gratiae (Io. 1. 12: «Dedit eis potestatem filios Dei
fieri, his qui... ex Deo nati sunt»; cf. Rom. 8. 25; Gal. 4. 6 sq.; Hebr. 12.
9), pater beatorum, ratione perfectae similitudinis gloriae (Rom. 5. 2: «Glo­
riamur in spe gloriae filiorum Dei»).
ASSERTIO 2. Principium, simpliciter acceptum, est nomen pro­
prium primae personae (1 p., q. 33, a. 1).

216.

Nota theologica. Patrem esse «principium sine principio»

est de fide definita a Cone. Flor.
PROBATUR.
Magisterium multipliciter id exprimit, dicens: «Patrem [esse] a

nullo» (Symbolum Athanasianum. Cone. Tolet. XI, Cone. Tolet.
XI). Cone. Toletanum XI: «Et Patrem quidem non genitum, non
creatum, sed ingenitum profitemur. Ipse enim originem a nullo
ducit, ex quo et Filius nativitatem et Spiritus Sanctus processionem
accepit. Fons ergo ipse et origo est totius divinitatis» (Denz. 525).
Cone. Flor.: «Pater quidquid est aut habet, non habet ab alio, sed
ex se; et est principium sine principio» (Denz. 1331).
Scriptura ipsum nomen principii Patri non attribuit, conceptum
vero inculcat, dicens Christum a Patre «potestatem omnis carnis»
accepisse (Io. 17. 1) et ipsi «omnia tradita esse a Patre» (Mat. 11.

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

201

27), et exhibens Patrem ut id «ex quo omnia» (1 Cor. 8. 6: «Nobis
tamen unus est Deus Pater, ex quo omnia et nos in illo, et unus
Dominus lesus Christus, per quem omnia et nos per ipsum»).
Patres vero ipsum nomen «principium» signanter atque emphatice adhibuerunt ad designandam primam personam, tanquam
primam originem omnis processionis ad intra. Patres graeci eam
vocant simpliciter
(principium), vel <2ρΧή δναρΧος (principium
sine principio; Filius vero dicitur άρΧή εξ άρΧής), vel simpliciter
άναρΖος; quae voces «principium» et «sine principio», quamvis vi
ethimologiae possint significare tum initium tum meram originem,
in hoc altero sensu a Patribus accipiuntur, utpote relatae ad aeter­
nam processionem. Nonnumquam Patres adhibent etiam minus pro­
priam vocem αίτία (causa), quae tamen in usu graecorum ide II so­
nat ac principium, ut declaravit ipsum Cone. Flor.: «Filius est se­
cundum Graecos quidem causa, secundum Latinos vero principium
subsistentiae Spiritus Sancti» (Denz. 1301). Patres latini commu­
niter praeferunt solam vocem principii, nec nisi raro nomen causae
usurpant (ut faciunt Augustinus, mox cit., et Anselmus, De pro­
cess. Sp. S. 18, ML 158. 312).49
Athanasius vocat Patrem «fontem sapientiae» seu Filii (C. Arian. 1.
19). Nazianzenus ait Patrem esse «principium divinitatis et bonitatis, quae
in Filio et Spiritu consideratur» (Orat. 2. 38). Idem exprimit Damascenus,
inquiens: «Cum mutuum respectum personarum animo verso, illud comper­
tum habeo, Patrem superessentialem solum esse, bonitatis fontem..., occulti
in se boni genitricem productricemque scaturiginem... Pater fons est, et auc­
tor, tum Filii, tum Spiritus Sancti... Filii quoque Spiritus dicitur, non velut
ex ipso, sed per ipsum ex Patre procedens. Solus enim Pater auctor est» (De
fide orth. 1. 12, MG, 94. 847 sq.). Augustinus: «Totius divinitatis princi­
pium Pater est» (De Trin. 4. 20. 29, ML 42. 908); «Deus omnium quae
sunt, causa est. Quod autem omnium rerum causa est, etiam sapientiae suae
[i. e. Verbi] causa est» (De div. quaest. 83, q. 16, ML 40. 15); pro Augus­
tino ergo Pater est principium totius, tum Deitatis, tum realitatis.

autem proprietatis nominis est, quia ipsum notificat
processiones ad intra (nomen notionale), quatenus ab ipsa persona
Patris primum initium sive originem capiunt. Nam tertia persona,
sive Spiritus S., nullo modo est principium alicuius processionis;
217. Ratio

49 Notat ibidem Anselmus utramque vocem «principium» et «causa», dictam de
Deo, esse imperfectam, cum prima possit significare etiam initium, et altera dependen­
tiam, sed tamen ex necessitate adhiberi ad significandam puram originem in divinis,
demptis praefatis defectibus.

202

DE DEO TRINO

secunda vero, sive Filius, quamvis dici possit principium Spiritus S.,.
non tamen est simpliciter principium, tum quia concurrit cum Patre
ac ideo est stricte loquendo comprmcipium, tum quia hoc ipsum
habet ab alio, seu a Patre a quo procedit, tum quia ita et ipse habet
principium; unde stricte loquendo Filius non est simpliciter princi­
pium, sed comprincipium ex principio. Proprium autem Patri est
esse principium sine addito.
Quod attinet usum vocum, notandum est quod, quamvis Pater
apte dicatur principium, tamen Filius et Spiritus S. non recte di­
cuntur principiata, quia id usus non fert ac ideo etymologica ambi­
guitas vocis, ratione cuius posset significare initium et creationemr
ablata non est. Idem dicendum est de vocibus «causa» et «effectus»,
saltem in latino ac recentiori theologorum sermone, nam apud Grae­
cos facilius principium et causa convertibiliter adhibentur, ut dic­
tum est supra (cf. 1 p., q. 33, a. 1, ad 1).
Ex dictis sequitur quod nomen «principium» (non secus, imo fortiori
ratione, ac nomen «Pater») dupliciter de Deo praedicatur, scilicet tum notionaliter ac personaliter, seu ut notificativum proprietatis et processionis ad
intra, ut dictum est, et sic convenit soli primae personae; tum essentialiter,
seu ut notificativum essentiae et processionis creaturarum ad extra, et sic
convenit aequaliter et indivisibiliter tribus personis, iuxta theologicum effa­
tum «Omnes operationes ad extra sunt communes tribus personis» (cf. infra,
n. 295-299), quod non est nisi mera applicatio effati florentini «Omnia in
Deo sunt unum, ubi non obviat relationis oppositio».
ASSERTIO 3. Ingenitus, seu innascibilis, est no
primae personae (1 p. q. 33, a. 4).
218.

en proprium

Nota theologica. Id est de fide definita, prout ingenitus

accipitur pro non procedente seu non originato. Id aequivalenter
continetur in supradicta ratione primi principii et formaliter defi­
nitur a Cone. Later. IV: «Pater a nullo», et a Cone. Florentino:
«Principium sine principio». Etiam sub explicita formulatione «in­
genitus» et determinata ratione exclusionis generationis, id est de
fide ex Cone. Flor.: «Pater ingenitus... Pater tantum Pater est».
PROBATUR.

explicite Patris innascibilitatem exhibet, sub utraque
ratione exclusiva tum generationis tum cuiuslibet originis. Cone.
Tolet. XI supra relatum (in n. 216). Professio fidei Leonis IX:
«Patrem ingenitum, Filium unigenitum, Spiritum Sanctum nec
Magisterium

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

203

genitum nec ingenitum, sed a Patre et Filio procedentem» (Denz.
683). Cone. Later. IV: «Pater a nullo, Filius a Patre solo, ac Spi­
ritus Sanctus pariter ab utroque... Pater generans, Filius nascens,
et Spiritus Sanctus procedens» (Denz. 800). Cone. Flor.: «Pater
ingenitus, Filius ex Patre genitus, Spiritus Sanctus ex Patre et Filio
procedens... Pater tantum Pater est, Filius tantum Filius est, Spiri­
tus Sanctus tantum Spiritus Sanctus est... Pater quidquid est aut
habet, non habet ab alio, sed ex se; et est principium sine princi­
pio» (Denz. 1330 sq.).

219. Patres nomen ipsum «ingenitus» (vel innascibilis) efformarunt, ac frequenter adhibuerunt, ad significandam exclusionem non
solum ipsius generationis, sed etiam omnis principii sive originis,
ita ut aequivaleret, sub negativa forma, alteri positivo nomini «prin­
cipium». Utrumque nomen atque aspectum copulaverunt sub for­
mula “ρ'Ζή «ναρΧος (principium sine principio). Patres graeci tres
praecipuas voces adhibent: αναρ/.ος (sine principio), αγέννητος (inge­
nitus, a T£'r4v seu generare) et <Μνγιτος (infectus; una littera diffe­
rens a priori; a γίγνεσθαι). Secunda et tertia vox in usu in eodem
sensu a Patribus usurpabantur ad significandum vel Deum ut in■creatum et creatorem in oppositione ad res mundanas (τά γ^νητά);
vel Patrem et Spiritum S. ut proprie ingenitos, in oppositione ad
Filium proprie genitum; vel etiam ac frequentius solum Patrem ut
simpliciter sine principio, in oppositione ad Filium et Spiritum S.
procedentes a principio.30
Ariani autem huiusmodi utriusque vocis aequivalentia abute­
bantur ad suum errorem confirmandum et ex peiori sensu alterius
vocis (infectus), sic arguebant: solus Pater est ingenitus seu infec­
tus, ergo Filius est factus seu creatus. Quam perversam vocum in­
terpretationem Patres repellebant, dicentes utraque voce significari
■αναρ'Ζον seu sine principio. Ita signanter inter alios Basilius, qui
ostendit aequivalentiam nominum «sine principio» et «ingenitus»
(τό δέ άναρ'Ζον -ό άγέννητον). Tandem saec. 8 Damascenus, utriusque50
50 De sensu et usu utriusque vocis confer:
Ales, A. d', De Deo Trino (Paris 1934) 128-130. Apte abbreviat ceteros.
Lebreton, J., Histoire du dogme de la Trinité II (Paris 1928) 635-647.
Prestige, L., ? 'Αγέννητος and γβν[ν]ητός, and kindred words in Eusebius and the
eady Arians», Journal of theological studies XXIV (1923) 486-496; cf. XXXIV (1933)
258-265.
Stiegele, P., Der Agennesiebegriff in der griechischen Théologie des vierten Jahrhunderts, Freiburg i. Br. 1913.

204

de deo trino

vocis discrimine indicato et priori (αγέννητος) soli Patri reservata,,
id effecit ut in futuro omnis confusio caveretur.51 Ceterum, Patres
saec. 4 Arianis, qui nomine «Ingenitus» delectabantur et abuteban­
tur, peculiariter opponebant alterum nomen «Pater», quod con­
substantialitatem et divinitatem secundae personae absque ambi­
guitate significabat.
Alexander Alex.: «Itaque Patri ingenito propriam dignitatem servare
oportet, nullam eum habere existentiae suae causam profitendo» (Epist. ad
Alex. Constantinop. 12, MG 18. 567). Gregorius Naz.: «Neque [dicamus]
ingenitum Filium, unus enim Pater ingenitus... Patris proprietas haec est,
quod ingenitus sit» (Orat. 25. 16, MG 35. 1222). Gregorius Nyss.: «Pater
principii expers et ingenitus [άναρΖος καί αγέννητος]» (C. Eunom. 1, MG 45.
370). Basilius: «Quod autem ex nullo est, utique sine principio est; et quod
sine principio est, id ingenitum est (τό δέ άναρΧον τό άγέννητον]. Sicut ergo in
hominibus origo ex aliquo, non est eorum essentia, sic neque in Deo univer­
sorum ipsum ingenitum quod idem est atque ex nullo esse, eius essentiam
dicere possumus... Haec est enim vocis ingeniti notio, non habere aliunde
existendi principium» (Adv. Eunom. 1. 15 sq., MG 29. 547). Lactantius:
«Ipse Pater et Deus, et origo, et principium rerum, quoniam parentibus caret,
άπάτως [sine patre] atque αμήτως [sine matre] a Trimegisto verissime nomi­
natur, quod ex nullo sit procreatus» (Div. instit. 4. 13, ML 6. 482). Augustinus·. «Cum ingenitus dicitur Pater, non quid sit, sed quid non sit dicitur...
Quod ergo dicitur ingenitus, hoc ostenditur, quod non sit filius» (De Trin.,
1. 5, c. 6 sq., ML 42. 915); «Pater enim solus non est de alio, ideo solus
appellatur ingenitus» (ibid. 15. 26, col. 1095).

autem proprietatis istius nominis, accepti quidem
in latiori sensu quo excluditur omnis prorsus origo et omne princi­
pium, iuxta graecam vocem δναρΖον seu sine principio (nam, si acci­
pitur stricte pro exclusione solius generationis, non est nomen pro­
prium sed commune Patri et Spiritui S.), patet ex eo quod Pater
est simpliciter principium, seu principium primae processionis et
fons totius Trinitatis. Unde nomen «Ingenitus» aequivalet nomini
«Principium»; non tamen est prorsus idem, nec ideo frustraneum;
nam «Principium» est nomen positivum, quod refertur ad termi­
num processionis, i. e. Filium, «Ingenitus» vero est nomen negati­
vum, quod refertur ad ipsum principium processionis; ex utroque
220. Ratio

51 De fide ortb. 1. 8: «Quantum igitur ad primam significationem attinet [i. e. in­
arati], singulis tribus sanctae Deitatis divinissimis personis vox άγένητος convenit. Eius­
dem enim substantiae sunt et increatae. Quantum autem ad secundam, non item: solus·
enim Pater ingenitus [αγέννητος] est» (MG 94. 919).

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

205

autem resultat perfectum nomen principium sine principio («ί^ή
άναρΧος).
Unde «ingenitum» est distinctum quoddam proprium nomen
primae personae et «innascibilitas», quae per illud significatur, est
distincta quaedam proprietas Patris; nec inconvenit quod negative
exprimatur, nam, ut observat S. Thomas, «prima et simplicia per
negationes notificantur, sicut dicimus punctum esse cuius pars non
est» (1 p., q. 33, a. 4, ad 1).
221. Ex dictis sequitur quod nomen «Ingenitus» tripliciter de Deo
praedicatur, scilicet tum essentialiter, sed improprie, prout significat infec­
tum et opponitur creaturis, et sic est nomen commune tribus personis, tum
notionaliter nec personaliter, prout stricte excludit ipsam solam generatio­
nem, notificans proprietatem fundatam in processione, et sic est commune
duabus personis, seu Patri, qui non generatur nec procedit, et Spiritui S.,
qui non generatur sed procedit; tum notionaliter ac personaliter, prout ex­
cludit omnem processionem, vel, si placet, prout funditus excludit generatio­
nem, sive secundum suam specificam rationem sive secundum suam genericam rationem processionis, et sic est proprium ac distinctivum nomen primae
personae, atque aequivalet alteri synonymo, a Graecis etiam adhibito,
αύτό&εος, seu Deus a se.
Comparando ad invicem tria nomina primae personae, patet ea non dis­
tingui nisi distinctione rationis ratiocinantis, quin tamen sint prorsus syno­
nyma, cum exhibeant diversos aspectus eiusdem realitatis, secundum nostrum
modum concipiendi. Iuxta quem, ea nomina ita inter se ordinari possunt,
ut prima persona, prius concipiatur formaliter ut prima, seu ut fontale Principum totius Trinitatis (et hoc est formalissimum ac positivum eius nomen);
subinde concipiatur ut Pater, sive principium primae ac generativae proces­
sionis; tertio, veluti reflectendo in ipsam plenam rationem principii, conci­
piatur negative ut Ingenitus sive non principiatus, ita complendo ipsam ratio­
nem principii sub duplici aspectu principii sine principio. Quoad nos tamen
magis espressivum est nomen Patris, eo quod habet correspondentem con­
ceptum in creatis et veluti ad oculos ostendit ipsius secundae personae consub­
stantialitatem et divinitatem; propterea sub hoc nomine prima persona nobis
exhibetur in fidei documentis et in ipsa formula Baptismi.
QUAESTIO IL DE PROCESSIONE SECUNDAE PERSONAE PER
MODUM INTELLECTIONIS ET GENERATIONIS52
I. SENSUS

222.

QUAESTIONIS.

lam in capite praecedenti, agentes generaliter de exis-

521 p., q. 27, a. 2; q. 34 per totam; In 3 Sent., dist. 8, q. 1, a. 1; C. Gent. 4. 10,
11 et 14; De potentia, q. 2, a. 1-4; q. 8, a. 1; De veritate, q. 4, a. 1, 2, 4, 5, 6, 7.
Alastruey, G. Sanchez, Tractatus de Sanctissima Trinitate (Vallisoleti 1944) 106120, 341-351.

20ί>

DE DEO TRINO

tentia, essentia et numero processionum in divinis (q. 1-3), proba­
vimus existentiam duarum verarum processionum, scilicet secun­
dum intellectum et voluntatem, easque diximus exigi ab ipsa real i
distinctione trium personarum in divinis. Nunc intendimus ulterius
examinare ac determinare propriam utriusque processionis indolem,
prout ab invicem differunt, nam de his in quibus generaliter con­
veniunt, tum quoad earum essentiam tum quoad earum principia,
satis dictum est ibidem (q. 2).
Et de prima ac notiori processione, ex qua originem habet se­
cunda persona Trinitatis, duo distincte quaeruntur, an scilicet sit
proprie dicta processio intellectualis, consistens nempe in ipsa im­
manenti operatione intellectus divini, et an ulterius sit proprie dicta
generatio, iuxta communem ac propriam huius vocis significatio­
nem. Potest ulterius quaeri, an illa duo, seu processio intellectualis
et generatio in divinis, sint etiam formaliter idem, nec mere identice et adiacenter in eadem realitate se habeant, seu utrum in divi­
nis procedere intellectualiter sit formaliter idem ac generari, et vicissim; sed haec secundaria ac disputata quaestio resolvetur in nota
ad calcem totius disputationis.
223. Porro, quod attinet ipsas notiones, ex dictis in cap. 2, q. 1-3
sufficienter constat quid sit processio eaque intellectualis. Restat ut verbum
dicamus de ratione generationis, iuxta conceptum philosophicum, quo deter­
minatur ipsa notio sensus communis.
Generatio dupliciter accipi solet. Primo nempe in sensu latiori, prout
dicitur de omnibus corruptibilibus et generabilibus, etiam non viventibus, et
ita significat mutationem de non esse ad esse in aliquo subiecto praeexistente,
iuxta illud «Corruptio unius est generatio alterius»?3 Secundo, in sensu
Ales, A. d’, De Deo Trino (Parisiis 1934) 130-146.
Dalmau, I. M., De Deo Uno et Trino («Sacrae Theologiae Summa» I, Matriti
1964), n. 391-397, 423-435.
Ioannes A S. Thoma, Jn 1 p., q. 27, disp. 32, a. 6; ibid., q. 33-38, disp. 35, a. 2.
Maltha, A., «De processione Verbi divini», Angelicum X (1933) 437-468; XI
(1934) 23-55.
Orbe, A., Hacia la primera teologia de la procesiôn dei Verbo, 2 voll., Romae 1958.
Salm anticenses, De Trinitate, disp. 2, per totam; disp. 12, per totam.
Segovia, A., «Natus est: nascitur. La eterna generacion dei Hijo de Dios y su
enunciaciôn verbal en la literatura patristica», Revista espanola de teologia VIII (1948)
385-404.—«La eterna generaciôn del Hijo de Dios y su enunciaciôn verbal en la Escolâstica. Sintesis de Diego Ruiz de Montova», Archivo teolôgico Granadino XIX (1956)
151-234.
53 In hoc latiori sensu, generatio est quaedam mutatio sive transitus de non esse
ad esse in subiecto praeexistenti (sic distinguitur a creatione), adeoque transitus de po­
tentia ad actum, de non forma ad formam. Consideratur peculiariter in entibus corpora­
libus. Si agitur de forma substantiali, dicitur generatio substantialis ac proprius accepta;

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

207

strictiori et propriori, prout dicitur de solis viventibus ac pressius vocatur
nativitas, et ita definitur a philosophis ad mentem Aristotelis: «Origo viven­
tis a vivente principio coniuncto, in similitudinem naturae». Quae definitio,
pro faciliori eius intellectione, sequenti modo glossari potest: Origo viventis
a principio vivente sibi coniuncto, a quo accipit naturam saltem specifice
eandem, per actionem formaliter assimilativam.
Explicantur elementa definitionis, ad tramitem huius glossae (cf. 1 p.,
q. 27, a. 2).
Origo, seu processio. Unde non dicuntur proprie generari quae fiunt ex
alio vel per meram divisionem et additionem (sicut producuntur cristalla et
mineralia), vel per compositionem (ut resultant composita materialia), vel
etiam per substantialem mutationem unius in alterum (ut vini in acetum).
Viventis. Unde non proprie generantur pituita, sudor, lacrimae, ova
et faeces.
A vivente. Oportet ut principium originis sit aliquid vivens et simul in­
fluat formaliter ut vivens, seu ut exercens actionem vitalem sive immanen­
tem.*54 Unde vermes ex cadavere non nascuntur, nec Eva nata est ex costa
Adae.
Principio coniuncto. Oportet ut praefatum principium sit non solum
vivens sed etiam coniunctum cum eo quod ab ipso procedit. Scilicet, oportet
ut generatum procedat ex ipsa substantia generantis, ac sit aliquo modo de
substantia generantis, ita ut saltem in initio generationis fuerit reapse con­
iunctum generanti ac subinde retineat aliquid de ipsa substantia generantis,
ut patet de semine per quod generatur planta vel animal, quodque subinde
crescit ac manet in substantia generati. Inde Adam non est generatus a Deo,
sed processit per creationem.
In similitudinem naturae. In hac expressione quae exhibet ipsam speci­
ficam differentiam generationis, duo elementa, inter se distincta et sedulo
attendenda, continentur.
Primum est quod oportet genitum habere naturam saltem specifice (non
sufficit generice nec requiritur univoce) eandem cum generante. Unde nulla
creatura, nec homo, generatur a Deo, cum non conveniat cum Deo in ullo
gradu univocitatis, nequidem in genere; item, non generantur ab homine pili,
ungues, vermes, quia nonnisi generice conveniunt cum natura humana, et a
fortiori pituita, sudor, etc., quae, utpote non viventia, magis adhuc remote
conveniunt in genere cum homine.
Alterum ac praecipuum elementum est, quod oportet ut generati natura
non solum sit similis naturae generantis, sed etiam talis sit vi processionis,
seu ei communicetur per actionem de se ac formaliter assimilativam. Unde
si vero agitur de forma accidentali, dicitur generatio accidentalis, quae dividitur in alterationem, augmentationem et translationem, prout ea forma est qualitas, vel quantitas,
vel «ubi».
54 Actio generativa est essentialiter immanens, etiam cum ipse terminus generatus
invenitur ad extra; nam actio generativa est actio viventis, vivens vero est id quod
seipsum movet. Et secundum gradus huiusmodi motus ab intrinseco, seu secundum mi­
norem vel maiorem immanentiam actionis, distinguuntur varii gradus viventium (cf.
C. Gent. 4. 11).

208

DE DEO TRINO

verba «in similitudinem naturae» accipi debent omnino formaliter et ut affi­
cientia ipsum primum verbum definitionis («Origo in similitudinem»), ita
nempe ut inteÜigatur processionem non esse generativam nisi sit quaedam
actio formaliter assimilativa in sua ratione, et ita ut genitus debeat esse simi­
lis genitori, non quomodolibet, sed formaliter ut procedens, seu vi ipsius
processionis. Unde, si aliqua res ab alio suam naturam acciperet per aliquam
quamcumque actionem, quae non sit formaliter assimilativa, non haberetur
generatio, «ut puta si aliquis homo, virtute sibi divinitus ad hoc concessa,
hominem faceret ex aliqua sui corporis parte vel etiam exteriori modo, sicut
facit artificiata, productus homo producentis filius non diceretur» (C. Gent.
4. 23). Et propter hoc, ut in q. 4 ostendetur, processio Spiritus S. non est
generatio, quia etsi producat perfectam similitudinem procedentis cum suo
principio, tamen id non facit formaliter ut processio, cum actio voluntatis
non sit formaliter assimilativa, sicut actio intellectus.
II. ERRORES.

1. Secundam Trinitatis personam procedere a Paire per
immanentem processionem intellectualem, implicite negarunt aliqui
obscuri haeretici saec. 2, nomine Alogi (seu sine Logo), ut dictum
est supra (n. 33); explicite vero reiecerunt Artam, ne inde cogeren­
tur admittere Verbi consubstantialitatem cum Patre.
224.

Etiam inter doctores catholicos, aliqua diminuta saltem appretiatio huius
veritatis observatur. Ad praefatum arianum errorem videtur accedere sequens
Rosmini propositio·. «Verbum est materia illa invisa, ex qua, ut dicitur Sap.
11. 18, creatae fuerunt res omnes universi» (Denz. 3219); aliunde tamen
Rosmini Verbum Dei concipit in linea intellectualitatis, scilicet ut «obiectivitatem», ut «idealitatem», ut «obiectum in se subsistens per se cognitum»;
unde non vacat eius doctrinam connectere cum ariana haeresi, cum ceteroquin
certius ac gravius connectatur cum haeresi modalistica vel tritheistica, ut
dictum est superius (n. 8, 15, 36, 38). Propius ad rem accessit Durandus (cui
videtur consensisse Gregorius Ariminensis), quatenus docuit duas processio­
nes divinas abstrahere ab actibus intellectionis et volitionis, eosque praece­
dere, earumque totale principium esse ipsam essentiam divinam, ut immedia­
te et infinite fecundam; quam sententiam, ut diximus supra (n. 124), plures
theologi non immerito censura mulctarunt.
Praeterea, unus vel alter modernus, nominarim Hirscher et De Regnon, docuit doctrinam de intellectuali processione Filii carere fundamento
dogmatico, quippe quae fuerit Patribus Graecis prorsus ignota nec nisi in
peculiari augustiniano-scholastica theoria de verbo mentali tota nitatur.55*Tan­
dem aliqui theologi, ut Es tins, Frassen, Tournely et Perrone,'6 quamvis com­
55Th De Regnon, Etudes de théologie positive sur la Sainte Trinité (Paris 18921898) III 394 sq. Quem refutant Le Bachelet in Etudes LXXXII (1900) 560-563, et
Penido, op. cit. (supra, in n. 133) 295-311.
% Prael. theol., Tract, de SS. Trinitate, c. 6, n. 399, in nota.

DE PERSONIS DIVINIS IN P/\RTICOLARI

209

munem doctrinam ut dogmatice fundatam teneant, dicunt tamen eam meram
probabilitatem non excedere, utpote multis difficultatibus obnoxiam.
Magis decisive impugnationem illius doctrinae aggressi sunt plures theo­
logi Schismatici Orientales (aliis tamen refragantibus), ut Barlaamus Calaber,
Macarius Ancyranus, Joseph Bryennius, Goergius Coressius (saec. 14), Adamus Zernikavius et Theophanes Procopovitch (saec. 17), C. Andrutsus et
Malinovskii (saec. 19), eam repetentes ex sterili imaginatione S. Thomae alio­
rumque scholasticorum/7

2. Secundam personam Trinitatis procedere per veram
generationem, necessario negare debuerunt Modalistae, quippe qui
abiciebant realem distinctionem inter personas divinas; unde me­
taphorice explicabant verba Scripturae de filiatione, paternitate et
generatione, atque nomini Filii praeferebant nomen Verbi, quo
subsistentia personalis secundae personae minus expresse signi­
ficatur.
Praecipue autem Subordinatiani Ariani directe et acerrime im­
pugnarunt divinam generationem Verbi, cum ex ea sequatur eius
consubstantialitas cum Patre. Inde verba Scripturae metaphorice
explicabant et nomini Filii pariter praeferebant nomen Verbi, quod
applicabant Filio in sensu Verbi non immanentis, sed exterioris,
iuxta distinctionem acceptam ex philosophia neoplatonica (cf. supra,
n. 92). Sic autem arguebant: 1. Proprie dicta generatio in Deo re­
pugnat. quia quod generatur non est aeternum, utpote posterius
generante. 2. Filius generatur a Patre libera voluntate; generatio
vero, libera voluntate peracta, non differt a creatione nec ideo est
vera generatio. 3. In qualibet generatione proprie dicta habetur divisibilitas substantiae, quae Deo repugnat. Inde concludebant pro­
ductionem Filii esse improprie dictam generationem, i. e. liberam
creationem in tempore, adeoque Filium non Deum esse, sed crea­
turam.
225.

Eiusdem erroris suspicionem suggerit doctrina inculcata a doctoribus57
57 Procopovitch scribit: «Unde Thomas [Aquinas] habet istos divinarum originum
modos? Utriusque enim processionis modum profitentur se Patres ignorare... Imaginatio­
nem suam Thomas ex hoc nimirum collegit quod Filius nominetur \ό(ο; sermo Dei,
sapientia; Spiritui vero Sancto bonitas passim tribuatur et charitas, et dicatur opifex
charitatis. Sed quid inde? Filius est sapientia: ergo per modum intellectus producitur;
Spiritus charitas: ergo per voluntatem?* Nulla consequentia. Nam et Pater est sapientia
et charitas, et tamen ne producitur quidem. Ista enim sunt attributa substantialia omnibus
tribus personis communia». Apud M. Jugie, Theologia dogmatica cbrislianorum orienta­
lium ab Ecclesia catholica dissidentium II (Parisiis 1933) 266 sq. Cf. ibidem ceterorum
orientalium sententiam de hac re.

210

DE DEO TRINO

lansenistis in Conc. Pistoriensi a. 1786, iuxta quam, loquendo de mysterio
Trinitatis, secunda persona exactius appellatur Verbum quam Filius; quod
quidem serio ac prudenter dici nequit, nisi putetur eam personam non esse
vere ac proprie Filium.
Hunc errorem, inter duo asserta quae «si non pravo animo, impruden­
tius certe synodo exciderunt, quaefque] facile rudes praesertim et incautos
in fraudem impellere valeant», deprehendit Pius VI in sua Constit. «Aucto­
rem fidei» a. 1794, eumque sic refert ac reprobat: «Alterum quod de ipsismet tribus divinis personis [synodus] tradit, eas secundum earum proprieta­
tes personales et incommunicabiles exactius loquendo exprimi seu appellari
Patrem, ’Verbum’ et Spiritum Sanctum: quasi minus propria et exacta foret
appellatio ’Filii’, tot Scripturae locis consecrata, voce ipsa Patris e coelis et
e nube delapsa, tum formula baptismi a Christo praescripta, tum et praeclara
illa confessione, qua beatus ab ipsomet Christo Petrus est pronuntiatus; ac
non potius retinendum esset, quod, edoctus ab Augustino, angelicus praecep­
tor58 vicissim ipse docuit, in nomine Verbi eandem proprietatem importari,
quae in nomine Filii, dicente nimirum Augustino: ’Eo dicitur Verbum, quo
Filius’»59 (Denz. 2696, 2698).
III. ASSERTIO 1. Processio secundae personae est vera proces­
sio intellectualis (1 p.? q. 27, a. 3; q. 34, a. 2).

226.

Nota theologica.

Quod secunda persona procedat in linea intellectionis, seu sit
quaedam intellectualis emanatio a Patre (abstrahendo ab ulteriori­
bus determinationibus circa distinctionem intellectus divini ab es­
sentia et circa propriam naturam et principium huiusmodi divinae
intellectionis, de quibus supra, in cap. 2, q. 2), ita certum est, ut
saltem non leviter temerarium esset negare, utpote proxime con­
nexum cum dogmate fidei, iuxta quod secunda persona est vere
Verbum.
Ceterum, communiter theologi fortiorem notam assignant, ita ut haec
doctrina dicatur vel certa (certa in theologia, aut certa ut conclusio theolo­
gica: Van Noort, Diekamp, Galtier, Daffara, Ott, Stolz), vel theologice certa
(Penido, Maltha, Hervé, Lamicol, Lohn, Boyer, Dalmau), vel saltem theolo­
gice certa (Van der Meersch, Parente, Baisi, Mors, Lercher retractatus), vel
proxima fidei (D’Alès,M Garrigou-Lagrange, Alastruey), vel de fide catholica
(Dander), vel de fide implicite definita (Lercher retractatus).61 Quo communi
58 1 p.. q. 34. a. 2, ad 3.
» De irin. 7. 2.
60 De Deo Trino (Parisiis 1934) 183: «Thesis datur ut proxima fidei».
61 In ed. 5 ab aliis retractata legitur: «Saltem theologice certa, nisi melius dicatur
hanc veritatem implicite revelatam et definitam esse».

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

211

ac gravi theologorum iudicio attento, simpliciter dici potest hanc doctrinam
esse theologice certam.
PROBATUR 1. Ex auctoritate.

proponit nomen «V erbum» tanquam proprium
nomen secundae personae; quo implicite saltem significat hanc pro­
cedere ad modum verbi mentis, adeoque intellectu aliter. Nomen
occurrit in Conc. Ephes., Chalced., Constantinop. II, Tolet. XI,
Lugd. II (Denz. 252, 256-263, 302, 422-432, 534 sq., 852); item
in Epist. Dionysii R. P. (Denz. 112, 115) et in anathematismis Damasi R. P. (Denz. 159 sq., 164).
227. Magisterium

Praeterea, Conc. Nicaenum I verbis «Deus ex Deo, lumen ex lumine»
(quae ex Symbolo Nicaeno transierunt in Symbola Nic.-Constantinop. et To­
letanum XI: «Genuit Deus Deum, lux lucem»), intellectualem emanationem
saltem suggerit. Idipsum fortius inculcat Conc. Tolet. XI, provocans ad tex­
tum Sapientiae in A. T.: «Nam si attendamus illud, quod Scriptura sancta
dicit de Sapientia: 'Splendor est lucis aeternae' [Sap. 7. 26]: sicut splendo­
rem luci videmus inseparabiliter inhaerere, sic confitemur Filium a Patre se­
parari non posse» (Denz. 531).
Praeterea ac praesertim, Pius VI in condemnatione Conc. Pistoriensis
(nuper cit., n. 225) approbat sententiam Augustini et S. Thomae, iuxta quam
«eo dicitur Verbum, quo Filius»·, dicitur autem Filius a processione generativa, ergo dicitur Verbum a processione intellectiva.
Tandem Pius IX in Bulla «Ineffabilis» ait: «Divinae Scripturae de
increata Sapientia loquuntur eiusque sempiternas origines repraesentant»;
origo autem sapientiae, sapientialis est, seu intellectualis. Item, Leo XIII,
commemorans sic dictam appropriationem communium attributorum ad va­
rias personas, fundatam in affinitate cum personalibus ipsis proprietatibus,
ait: «Aptissime Ecclesia ea divinitatis opera..., in quibus excellit sapientia,
tribuere Filio... consuevit... Filius [enim]..., Verbum Imago Dei, idem est
causa exemplaris, unde res omnes formam et pulchritudinem, ordinem et con­
centum imitantur» (Encycl. «Divinum illud», Denz. 3326).

intellectualem Filii processionem implicite exhi­
bet in duobus aliis nominibus, quae tanquam propria ipsi attribuit,
scilicet «Imago» et «Verbum» (ad quod reducitur nomen «Sapien­
tia», de quo in A. T.).
228. Scriptura

Nomen «Imago» ter occurrit: Sap. 7. 25 sq.: «Vapor est enim virtutis
Dei et emanatio quaedam est claritatis omnipotentis Dei sincera, et ideo nihil
inquinatum in eam incurrit; candor est enim lucis aeternae et speculum sine
macula Dei maiestatis et imago bonitatis illius» (de cuius textus trinitario
sensu, confer dicta in n. 51). Col. 1. 15: «Imago invisibilis Dei». Hebr. 1. 3:
«Figura [7-αρακτήρ] substantiae eius» (ubi alluditur ad Sap. 7. 25 sq.; cf.

212

DE DEO TRINO

supra, η. 63). In eodem sensu Patres latini interpretantur verba ad Rom. 8.
29: «Conformes fieri imaginis Filii sui»; Graeci vero, ut dicetur in q. seq.
(n. 244), ea referunt ad Spiritum S. qui est imago improprie dicta, seu simi­
litudo et manifestatio Filii. Similiter ratio imaginis exprimi videtur in Io. 14.
9 (cf. Cyrillum Alex., In Io. 1; Athanasium, Orat. 2).
Nomen Verbi innuitur in Eccli. 24. 5: «Ego ex ore Altissimi prodivi»
(cf. in n. 51). Ipsum nomen in sensu personali invenitur tantum apud loannem, et quidem septies, in triplici loco, i. e. Evang. 1. 1, 14: «In principio
erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum... Et Verbum
caro factum est»; 1 Epist. 1. 1: «Verbo vitae», et 5. 7: «Tres sunt qui testi­
monium dant in caelo: Pater, Verbum, et Spiritus sanctus; et hi tres unum
sunt» (de cuius tamen versiculi authenticitate serio critici dubitant);62 Apoc.
19. 13: «Vocatur nomen eius Verbum Dei».63
Ad hoc nomen reducitur nomen «.Sapientia». Hoc enim, si accipitur
simpliciter et essentialiter, est commune tribus personis; si vero accipitur
personaliter, seu ut sapientia genita sive procedens, est nomen proprium se­
cundae personae et idem sonat ac Verbum. Hoc nomen occurrit in solo
A. T., si, ut probabile est, Sapientia divina in tribus locis sapientialibus acci­
pitur ut persona (cf. supra, n. 51). Quoad N. T. quidam in sensu personali
intelligunt verba Apostoli, 1 Cor. 24. 30: «Graeci sapientiam quaerunt..., nos
autem praedicamus... Christum Dei virtutem, et Dei sapientiam..., qui factus
est nobis sapientia a Deo».

pariter, tam latini quam etiam graeci, intellectua­
lem Filii processionem magis explicite significant, non solum Filio
attribuendo nomina propria <A7erbum, Imago, Sapientia, Sermo»,
sed etiam eius processionem comparando cum prolatione verbi in
mente humana. Nec dici potest huiusmodi comparationem fieri tan­
tum, saltem a Patribus graecis, sub ratione spiritualitatis et impassibilitatis processionis; nam contrarium indicant ipsi graeci Patres.
229. Patres

Ita iam Ignatius Antioch., discipulus illius loannis qui Verbum Dei
tam signanter proposuit, non aliud in ratione Verbi Divini intelligit quam
quod sit aliquid a Patre prolatum, seu «Verbum eius e silentio progressum»
(Ad Magn. 8, Funk 1.236).
Cyrillus Hier, in hoc tantum discrimen statuit, quod, dum nostrum
«verbum enuntiatum et in aëra diffusum disperditur..., Verbum [Dei est]
subsistens et vivens» (Catech. 11. 10, MG 33. 702).
Basilius, assignans nominis Verbi significationem, ait: «Cur Verbum
[dicitur]? Ut perspicuum sit processisse ex mente»; nec ideo refert quod
subinde addat: «Cur Verbum? Quia citra passionem genitum est» (Horn. 16.
3, MG 31. 478).
62 Cf. supra, n. 60.
63 De connexione Verbi loannaei cum Verbo sive Logo Neoplatonicorum confer
supra, n. 26.

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

213

Gregorius Naz., pariter nominis rationem reddens, ait: «Verbum [di­
citur], quia sic se habet ad Patrem sicut ad mentem verbum, non tantum
propterea quod impassibiliter generatur, sed quia illi coniunctum [est] et
illuni manifestat» (Orat. 30. 20, MG 36. 130).
Cyrillus Alex, ait neminem sanae mentis posse «dicere non esse om­
nino in Deo proprium ipsius Verbum» (cit. supra, n. 117) et ipsum evangelistam «Filium vocare Verbum, atque hanc maxime propriam appellationem
ei tribuere, quae essentiam ipsius significantissime exprimit»; et Eunomio
ariano, illud nomen metaphorice interpretanti, opponit «nomina, quae pro­
prie rebus imposita sunt, substantiam eorum significare» (Thesaurus, assert.
19, MG 75. 322).
Athanasius similiter ait nomine Verbi, non minus quam nomine Filii,
exhiberi ipsam naturam secundae personae: «Nimirum, Verbum Dei, Filius
eius est; et vicissim Filius, Verbum et Sapientia est Patris... Igitur utrumque
Scriptura coniungens, Filium quidem esse declaravit, ut naturalem et verum
esse naturae fetum doceret; ne quis autem humanum fetum esse suspicaretur,
rursus eiusdem indicat naturam, cum eum Verbum, Sapientiam et splendorem
esse dicit» (Contra Arian., orat. 1. 28, MG 26. 70).
Tandem Damascenus, ceterorum graecorum mentem exprimens, praefa­
tum parallelismum inter verbum mentis humanae et Verbum divinum insti­
tuit, solo inducto discrimine in eo quod Verbum divinum, secus ac verbum
humanum, semper «in se consistat... [et] in ipso [Patre] semper existât»
(De fide orth. 1. 6, MG 94. 803).
Ex his patet sine fundamento supradictos theologos, tum catholicos tum
ac praecipue schismaticos (n. 224), dixisse doctrinam de intellectuali proces­
sione ignotam esse Patribus graecis ac derivari ex pura latina theologia, quam­
vis concedi possit Graecos processionem secundae personae libentius ac prin­
cipalius considerare sub ratione generationis quam intellectualis processionis,
Latinos vero vicissim, sub impulsu praesertim Augustini.6465

230. Ceterum, in explicando huiusmodi communi doctrina longe emi­
net inter omnes ipse Augustinus^ qui in variis sui operibus, et praecipue in
De Trin., 1. 7. 9 et 15, explicando analogiam quae adest inter humanam psychologiam et mysterium Trinitatis, et peculiariter inter processionem verbi
mentalis et processionem Filii a Patre, viam aperuit quam Scholastici, duce
Angelico, secuti sunt ad ulteriorem theologicam investigationem divinarum
processionum (cf. supra, n. 23 sq., 119, 133 sq.). Tota Augustini doctrina
eo effato colligitur, quod lansenistis Pistoriensibus opposuit Pius VI: «Eo
quippe Filius quo Verbum, et eo Verbum quo Filius»·, cuius sensus est, quod
secunda Trinitatis persona ideo est Filius quia est Verbum, seu quia procedit
per processionem intellectualem, et ideo est Verbum, quia est Filius, seu
64 De discrimine inter Patres Graecos et Latinos quoad varia capita doctrinae trinitariae, confer E. Hugon, Tractatus dogmatici (ed. 11, Parisiis 1933) I 444-448.
65 Cf. bibliographiam relatam supra, in n. 24; praeterea textus augustinianos col­
lectos a Fr. Moriones, Enchiridion theologicum sancti Augustini (Matriti 1961) 111-116.
et M. Comeau, S. Augustin, exégète du quatrième évangile, Paris 1930.

214

DE DEO TRINO

quia procedit per veram generationem, quae in Deo, puro spiritu, non aliter
quam per modum intellectionis fieri potest.
Ad rem ipse: «Pater igitur et Filius simul una essentia, et una magni­
tudo, et una veritas, et una sapientia. Sed non Pater et Filius simul aj
unum Verbum, quia non simul ambo unus Filius. Sicut enim Filius ad Patrem
refertur, non ad se ipsum dicitur, ita et Verbum ad eum cuius Verbum est
refertur, cum dicitur Verbum. Eo quippe Filius quo Verbum, et eo Verbum
quo Filius... Quoniam vero et Verbum sapientia est, sed non eo Verbum
quo sapientia, Verbum enim relative, sapientia essentialiter intelligitur, id
dici accipiamus cum dicitur Verbum, ac si dicatur, nata sapientia, ut sit et
Filius et imago. Et haec duo cum dicuntur, id est, ’nata sapientia*, in uno
eorum eo quod est ’nata’', et Verbum, et imago, et Filius intelligatur, et in
his omnibus nominibus non ostendatur essentia, quia relative dicuntur·, at in
altero quod est ’sapientia*, quoniam et ad se dicitur, seipsa enim sapiens est,
etiam essentia demonstretur, et hoc eius esse quod sapere» (De Trin., 1. 7,
c. 2, n. 3, ML 42. 936).
I

PROBATUR 2. Ex ratione theologica.

231.

Et primo quidem, ex tribus ipsis nominibus, quae in
fidei documentis tanquam propria attribuuntur secundae personae,
scilicet «Filius, Verbum et Imago».
Ex nomine Filii. Nisi enim processio secundae personae esset
per viam intellectionis non esset vera generatio. Nam generatio est
processio assimilativa (ut dictum est supra, n. 23) et in divinis sola
processio intellectualis est formaliter assimilativa, ut patebit ex di­
cendis tum in Assertione 2, tum in q. 4 (n. 258 sq.), ubi de pro­
cessione Spiritus S. per viam volitionis.
Ex nomine Verbi. De fide est secundam personam esse Ver­
bum; id enim explicite proponunt Magisterium, Scriptura et Tra­
ditio, ut ostendimus supra. Verbum autem acceptum in sensu pro­
prio, significat aliquid pertinens ad lineam intellectionis, imo est
ipse terminus intellectualis processionis. lamvero secunda persona
dicitur Verbum in sensu proprio. Ergo ipsa pertinet ad lineam
intellectionis, tanquam terminus intellectualis processionis.
Quod autem in praefatis fidei documentis Verbum accipiatur
in sensu proprio, constat tum quia generatim illorum dicta non
sunt metaphorice intelligenda, nisi adsit aliqua ratio omnino cogens;
tum quia secus liceret etiam nomen Filii, necnon Patris, metaphorice
interpretari, et sic perverteretur totum mysterium Trinitatis; tum
quia prorsus inverisimile est Traditionem et Magisterium cons­
tanter sub voce metaphorica nobis exhibere tam fundamentale fidei
mysterium; tum quia ceteroquin ipsi Patres, impugnantes Arianos,

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

215

directe inculcant hoc Verbi nomen esse in sensu proprio accipien­
dum, utpote exprimens ipsam naturam secundae personae (cf. prae­
cipue verba Cyrilli Alex, et Athanasii, supra relata), imo Augustinus
affirmat nomen Verbi significare omnino idem ac nomen Filii («Eo
Filius quo Verbum, et eo Verbum quo Filius»).
Ex nomine imaginis. Hoc etiam nomen, propter easdem rationes
modo assignatas, dicitur de secunda persona in sensu proprio. lamvero, procedens ad modum imaginis est procedens intellectuali ter,
quia imago importat similitudinem et sola processio intellectualis
est processio in similitudinem, ut explicabitur in q. seq. (n. 258 sq.).
Confirmatur ex nominibus appropriates. Omnia enim nomina,
quae in documentis fidei appropriantur secundae personae, ut ser­
mo, idea, sapientia, veritas, lux, splendor, referuntur ad intellec­
tionem. Quod quidem signum est, in linea intellectionis inveniri,
id quod est proprium secundae personae, seu secundam personam
esse aliquid procedens secundum intellectionem.
Secundo, probatur ex numero et ordine divinarum proces­
sionum.
Ut explicatum est supra (n. 133 sq., 137), processiones divinae
ad intra sunt secundum intellectum et voluntatem; non enim est
alia facultas aut aliud genus operationis in Deo. Atqui processio
intellectus antecedit processionem voluntatis, quia intellectio est
prior volitione. Ergo prima persona quae procedit in Deo, adeoque
secunda persona Trinitatis, necessario procedit per viam intellec­
tionis.
ASSERTIO 2.

Processio secundae personae est vera generatio

(1 p., q. 27, a. 2).
232.

Nota theologica.

Id est manifeste de fide, pluries a Ma­

gisterio definita.
PROBATUR 1. Ex auctoritate.

documenta retulimus in cap. 1, q. 3 (n. 43 sq.).
In eis veritas generationis emphatice proponitur ac premitur for­
mulis: «Filius unicus» (Symbolum Apost.), «Filius unigenitus»
(Symbolum Nic.) «Natus ex Patre unigenitus» (ibid.), «Natus, non
factus» (ibid.), «Natus, hoc est de substantia Patris, unius subs­
tantiae cum Patre» (ibid.), «Pater generans, Filius nascens» (Conc.
Magisterii

DE DEO TRINO

216

Lat. IV), «Pater ingenitus, Filius genitus», «Solus Filius de solo
Patre genitus» (Cone. Flor.).
Peculiari emphasi et praecisione eminent tum Cone. Nicaenum I, ad­
versus Arium negantem ipsam veram Verbi generationem, tum Cone. Late­
ranense IV, ulterius determinans modum generationis adversus confusiones
inductas ab abbate loachim de Floris. Cone. Nicaenum: «Credimus... in
unum Dominum nostrum lesum Christum Filium Dei, natum ex Patre uni­
genitum, hoc est de substantia Patris» (Denz. 125). Cone. Later. IV: «Pater
enim ab aeterno Filium generando, suam substantiam ei dedit. Ac dici non
potest, quod partem substantiae suae illi dederit, et partem ipse sibi retinue­
rit, cum substantia Patris indivisibilis sit, utpote simplex omnino. Sed nec
dici potest, quod Pater in Filium transtulerit suam substantiam generando,
quasi sic dederit eam Filio, quod non retinuerit ipsam sibi; alioquin desiisset
esse substantia. Patet ergo, quod sine ulla diminutione Filius nascendo subs­
tantiam Patris accepit, et ita Pater et Filius, nec non et Spiritus Sanctus ab
utroque procedens» (Denz. 805).

explicita doctrina sufficienter exposita est in cap. 1,
q. 3, tum quoad A. T., ubi occurrunt duo messianici loci, sese mu­
tuo illustrantes, i. e. Psal. 109. 3: «Ex utero ante luciferum genui
te» et Psal. 2. 7: «Dominus dixit ad me: Filius meus es tu, ego
hodie genui te» (cf. in n. 52), tum quoad N. T., in quo occurrunt
tum varii textus trinitarii de Patre et Filio (n. 55-60), tum parti­
culares loci de Filio (n. 62, 68 sq.).
Scripturae

Verae generationis ratio emphatice proponitur appellativis: «Filius dilec­
tus» (Mat. 3. 17), «Verus Filius» (1 Io. 5. 20), «Proprius Filius suus» (Rom.
8. 32), «Unigenitus a Patre... Unigenitus Filius, qui est in sinu Patris» (Io. 1.
14, 18). Utriusque Testamenti doctrinam colligit Apostolus, inquiens: «Tan­
to melior angelis effectus, quanto differentius prae illis nomen hereditavit.
Cui enim dixit aliquando angelorum: Filius meus es tu, ego hodie genui te?
Et rursum: Ego ero illi in patrem et ipse erit mihi in filium? Et cum iterum
introducit primogenitum in orbem terrae, dicit: Et adorent eum omnes ange­
li Dei» (Flebr. 1. 4-6).

tum postnicaeni tum etiam antenicaeni, proprie
dictam Verbi generationem proponunt. Eam probant tum ex verbis
Scripturae, tum ex ratione fecunditatis, quae utpote perfectio, Deo
tribuenda est. Ex ea deducunt consubstantialitatem Verbi cum Pa­
tre eiusque divinitatem. Ostendunt insimul illius discrimen, tum a
productione et creatione rerum, tum a generatione humana, tum
etiam a filiatione adoptiva iustorumT
233. Patres,

66 Obiciuntur verba Ignatii Antiocheni: «Medicus unus est, et carnalis et spiri­
tualis, genitus e! ingenitus, in came existens Deus, in morte vita vera, et ex Maria et ex

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

217

Aliqui ex Patribus antenicaenis doctrinae de processione Filii
admiscuerunt aliquam imperfectam explicationem, quae prima fron­
te sonare videtur qucndam Subordinatianismum, uti distinctionem
illam inter verbum immanens et verbum manifestatum, quam ex
philosophia platonica habebant. Attamen, quidquid sit de praeciso
sensu huiusmodi explicationis (quem examinavimus supra, n. 92,
95 sq.), exinde istorum Patrum essentialis orthodoxia nullo modo
inficitur aut minuitur, quoniam omnes uno ore confitentur secun­
dam personam Trinitatis esse verum, proprium et naturalem Fi­
lium Dei, atque ex mente Patris, tanquam eius essentiale Verbum
et Imaginem, processisse.
Patres autem postnicaeni, contra exortam haeresim Arianorum,
in veritatem et proprietates generationis Verbi insistere debuerunt,
cum ex natura verae generationis necessario sequatur illius consubs­
tantialitas et divinitas, quam Ariani directe negabant.
Cyrillus Hier.: «Est igitur Deus, multorum quidem abusive Pater;
unius vero solius, unigeniti Filii Dominique nostri lesu Christi, natura et
veritate Pater» (Catech. 7. 5, MG 33. 610).
Hilarius: «Cum Patris nomen auditur, numquid natura Filii non con­
tinetur in nomine?... Neque enim filius est, cui alia ac dissimilis erit a patre
substantia» (De Trin. 2. 3, ML 10, 52; cf. supra, n. 116).
Cyrillus Alex.: «Si Deo ademeris patrem esse, fecunditatem e divina
natura sustuleris, ita ut perfectus nequaquam sit, cum generandi facultate
careat. Documentum itaque perfectionis est fecunditas, et signum, quod Pa­
trem esse perfectum ostendit, est Filius, qui ex ipso ab aeterno procedit»
(Thesaurus, assertio 5, MG 75. 63).
Augustinus: «Hoc genuit Pater, quod ipse est. Si aliud genuit Pater,
quam quod est ipse, non verum genuit Filium» (Serrn. 135. 3, ML 38. 747).
«Non sic ex Deo Patre unigenitus Filius, quemadmodum ex illo est universa
creatura, quam ex nihilo creavit. Hunc quippe de sua substantia genuit, non
ex nihilo fecit» (Epist. 170. 4, ML 33. 749). «Eo quippe Filius quo Verbum,
et eo Verbum quo Filius» (cf. integrum textum supra, n. 230).

234. Supradictis (n. 225) Arianorum obiectionibus sic Patres
respondebant·. 1. Ratio generationis non pugnat cum ratione aeter­
nitatis, quia generatio per se importat originem a principio, non
vero necessario originem cum initio seu in tempore (cf. Basilium,
Adv. Eunom. 2. 17). 2. Generatio Filii est a libera Dei voluntate,
Deo» (Ad Ephes. 7. 2, Funk 1. 218). Attamen «ingenitus» ibi significat infectum, seu
non creatum (cf. dicta superius, n. 219, de sensu vocis ingeniti apud Patres graecos);
dicit ergo Ignatius Christum esse genitum seu factum ex Maria, non factum vero ex Patre.

218

DE DEO TRINO

hoc sensu quod Pater non caeco modo aut externa coactione gene­
rat, non vero eo sensu quod indifferenter possit esse aut non esse,
sicut creatio rerum; Deus enim ex necessaria fecunditate suae natu­
rae Filium generat (cf. Athanasium, Contra Arianos, Orat. 3. 61
sq.).67*3. Divisibilitas substantiae non est per se de ratione gene­
rationis, sed accidit in corporali generatione rerum creatarum (cf.
Athanasium, De decr. Nic. synodi 11).
Praeter citatos textus, ad rem faciunt tum generalis expositio
doctrinae trinitariae Patrum, exhibita in c. 1, q. 3 (n. 55-107), tum
varii particulares textus allati sive in praecedenti Assertione (n. 229
sq.) sive in superioribus quaestionibus (cap. 2, q. 1-9), ubi de divi­
nis processionibus, relationibus et personis.66
seu ex eo quod in intel­
lectuali processione Verbi verificantur, et quidem perfectissimo mo­
do, omnes conditiones requisitae ad veram generationem, iuxta defi­
nitionem supra relatam et explicatam (n. 223): «Origo viventis a vi­
vente principio coniuncto, in similitudinem naturae».
Verbum enim, ab intellectu Patris procedens, primo est vivens;
nam est persona et quidem subsistens. Secundo, est a vivente; pro­
cedit enim a Patre subsistente et immanenter agente, imo a Patre
ut intelligente, i. e. ut exercente supremum gradum vitae. Tertio,
est a principio coniuncto; tum quia omnis procedens per actionem
immanentem est coniunctum cum suo principio in initio processio­
nis et etiam manet in ipso, peracta processione, tum ac praecipue,
quia procedens per actionem immanentem divinam, est non solum
coniunctum sed idem numerice cum natura sui principii: quidquid
enim in Deo procedit, est substancia et una eademque numerice
substantia Dei. Quarto, procedit in similitudinem naturae, seu non
solum habet similitudinem, imo identitatem numericam cum natura
Patris, sed etiam id habet vi processionis. Procedit enim per divi­
nam intellectionem, quae, in quantum est intellectio, ex vi sua est
operatio assimilativa, cum intelligere sit fieri aliud, saltem in ordine
obiectivo, et in quantum est divina, est assimilativa etiam in ordine
reali, cum in Deo esse obiectivum et esse reale sint idem, seu intel235. probatur 2. Ex ratione theologica,

67 De vicissitudine ac sensu expressionis «Pater voluntate genuit» confer A. D’Ales,
De Deo Trino (Parisiis 1934) 146-148.
^Plures textus collectos invenies apud Rouet de Journel, Enchiridion Patristicum,
index theologicus, n. 152-156; textus ipsius Augustini collegerunt Comeau et Moriones,
loc. cit. (supra, in n. 230).

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

219

ligerc divinum ct esse divinum sint, non solum identice sed etiam
formaliter unum et idem, absque ulla distinctione, etiam virtuali.°9
Nota de quator secundariis quaestionibus, quae conferre possunt ad
exactiorem intelligentiam intellectualis ac generativae processionis secundae
personae, necnon ad removenda aliqua dubia et obiectiones.

236. Prima ac subtilis quaestio est·, utrum in divinis processio intel­
lectualis et generatio sint formaliter idem, nec differant nisi mera distinctione
rationis ratiocinantis, ita ut esse Verbum et esse Filium sint formaliter idem,
et verba Augustini «Eo Filius quo Verbum, et eo Verbum quo Filius» sint
formalissime accipienda/0
Id videntur negare aliqui theologi, eo quod Filius et Verbum sunt diver­
si conceptus, cum Filius explicet relationem ad Patrem, Verbum vero refera­
tur ad essentiam aliaque obiecta quae repraesentat; quod praeterea confir­
mant ex hoc quod secus liceret nominare Verbum loco Filii in formula
Baptismi.71
Affirmant vero, et merito quidem, alii doctores, nominatim loannes a
S. Thoma et Salmanticenses, concorditer cum nuper dictis, quia nempe in
Deo intelligere et esse sunt formaliter idem, ac ideo processio secundum intelligere (ex qua dicitur Verbum) et processio secundum esse (seu generatio,
ex qua dicitur Filius) sunt formaliter idem. Ratio autem, quare duo distincta
nomina assignentur, est quia eae processiones non sunt idem in creatis, ex
quibus desumimus nostrum modum concipiendi de Deo (pariter distinguimus
in Deo esse et essentiam, intellectum et intellectionem); propterea etiam ter­
tium nomen addimus, scilicet imaginis, ad exprimendos diversos aspectus
«eiusdem proprietatis» qua formaliter constituitur secunda persona (1 p.,
q. 34, a. 2, ad 3). Exinde patet responsio ad duas rationes contrariae senten­
tiae; Filius nempe et Verbum explicant diversos conceptus in creatis, non ve­
ro in divinis neque simpliciter, seu si purificantur ab omni imperfectione.
Pariter ratio quare probabiliter nequeat valide dici Verbum pro Filio in for­
mula Baptismi, est quia haec duo nomina differunt secundum nostrum modum
concipiendi, ad quem Christus sacramentalem formam accommodavit.

237. Secunda nec minus subtilis quaestio est: ex quorum obtectorum
cognitione Verbum formaliter procedat a Patre, utrum nempe ex cognitione
solius essentiae sive attributorum essentialium, an etiam ex cognitione cete-69
71
70
69 Ad ulteriorem intelligentiam huius profundae rationis S. Thomae (1 p., q. 27,
a. 2) lege quae habent Salmanticenses, De Trinitate, dis. 2, dub. 8, § et 9; dub. 3.
70 Hanc quaestionem diffuse pertractant Ioannes a S. Thoma (disp. 32, a. 6) et
Salmanticenses (De Trin., disp. 2, dub. 4).
71 Haec opinio tribuitur Caietano (In 1 p., q. 27, a. 2; q. 35, a. 2), eo quod dicat
processionem Verbi divini habere quod sit generatio, qua parte est divina. Salmanticenses
eam attribuunt Ferrariensi (In C. Gent. 4. 13, edit, leonina, n. 10), sed inepte, ut patet
ex alio loco (ibid. 4. 11, edit, leonina, n. 22), ubi tantum ait quod processio intellectus,
qua talis et absolute sumpta, non est generatio, ut patet ex humanis, sed sumpta speci­
fice, prout est sine omni imperfectione (adeoque ut in Deo), est fonnaliter generatio. Et
forte non aliud intendit ipse Caietanus in supradicta expressione.

Ufc------

220

DE DEO TRINO

rorum obiectorum, seu trium personarum et creaturarum, ita ut intellectio
Patris relate ad haec omnia obiecta non sit mera intellectio, concomitans dic­
tionem, sed sit formaliter dictio.72
Difficultas praecipue provenit ex eo quod tres personae, et signanter
Filius et Spiritus S., non concipiuntur existere nisi post ipsum actum intel­
lectionis, ex quo oriuntur relationes Patris et Filii et quem subsequitur pro­
cessio Spiritus S.; unde nequeunt intelligi, vel saltem dici, antequam sint.
Praeterea, si Verbum procederet etiam ex cognitione creaturarum, haec
essent, saltem in ordine intelligibili, causa sive principium processionis Verbi,
quod inconvenit.
In hac quaestione, non parva est varietas sententiarum. Quidam enim
dicunt Verbum formaliter procedere ex cognitione solius essentiae et essentia­
lium attributorum (Scotus, In 1 Sent., dist. 32, q. 1; In 2 Sent., dist. 1, q. 1,
a. 2); alii etiam ex cognitione Patris, non tamen aliarum personarum (Putea­
nus); alii etiam ex cognitione Filii, non tamen Spiritus S. (Vazquez, disp.
142 et 143); alii etiam ex cognitione Spiritus S., non tamen creaturarum
(Turrianus); alii etiam ex cognitione creaturarum, sed tantum possibilium
(Caietanus, Molina, Suarez, loannes a S. Thoma,73 Gonet, Salmanticenses,
Billuart, Franzelin, Garrigou-Lagrange, Alastruey, Dalmau); alii etiam ex cog­
nitione creaturarum existentium et futurorum, adeoque ex adaequato obiecto
cognitionis divinae (Valentia, Ruiz de Montoya, Pègues, Buonpensiere, Diekamp, Janssens, Billot, Van der Meersch, Galtier, Boyer).

Duae ultimae sententiae sunt communiores ac longe probabiliores, atque
gaudent auctoritate ipsius S. Thomae, explicite docentis: «Dici convenit cui­
libet personae: dicitur enim non solum verbum, sed res quae verbo intelligitur vel significatur. Sic ergo uni soli personae in divinis convenit dici eo
modo quo dicitur verbum, eo vero modo quo dicitur res in verbo intellecta,
cuilibet personae convenit dici. Pater enim intelligendo se et Filium et Spiri­
tum Sanctum, et omnia alia quae eius scientia continentur, concipit Verbum,
ut sic tota Trinitas Verbo dicatur, et etiam omnis creatura; sicut intellectus
hominis verbo quod concipit intelligendo, lapidem dicit» (1 p., q. 34, a. 1,
ad 3; cf. a. 3; De veritate, q. 4, a. 4; Augustinum, De Trin. 25. 14; In Io.,
tr. 21 4). Ratio pro utraque hac sententia est, quia Verbum procedit formaliter ex cognitione Patris et haec est comprehensiva atque indivisibilis cogni­
tio omnium quae in essentia divina includuntur, seu ipsius essentiae, attribu­
torum essentialium, trium personarum et creaturarum.
Ad supradictam praecipuam difficultatem respondetur quod processio­
nes divinae nullam important veram prioritatem et posterioritatem, sed tan­
tum ordinem et relationes originis. Ceterum, aliud est cognitio processionis
et aliud ipsa processio, cognitio enim processionis est aliquid absolutum, ipsa
vero processio est aliquid relativum; unde, quamvis in ipsa processione detur
ordo et distinctio (vel si placet prius et posterius secundum originem), in cog­
72 Hanc quaestionem satis fuse tractant Ioannes a S. Thoma (disp. 35, a. 2), Sal­
manticenses (disp. 12), Van der Meersch, Alastruey, Dalmau.
73 Cf. disp. 35, a. 2, edit. Solesmensis, n. 44-46.

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

221

nitione tamen processionis, sive huiusmodi ordinis, non datur ordo, ac si
divideretur in plures cognitiones inter se ordinatas, iuxta ordinem ipsarum
processionum, sed est una et simplex cognitio, quae nec praecedit nec subse­
quitur processiones sed est ipsis simultanea, utpote cum illis realiter identi­
ficata, sicut ipsa divina essentia et omne attributum absolutum. Aliis verbis:
Pater uno et eodem actu intellectionis, quo relative dicit Verbum, intelligit
absolute essentiam et relativas processiones, sive personas procedentes ab in­
vicem; nec inde sequitur Verbum esse prius seipso, quia aliud est pro Verbo
esse procedens et aliud esse cognitum tanquam procedens (nisi velis impro­
prie dicere quod Verbum ut cognitum sit prius seipso ut procedente; proprie
vero Verbum est posterius non seipso sed Patre, sive potius est a Patre).
Ad alteram difficultatem respondetur quod confundit obiectum intellec­
tionis cum eius principio; principium enim intellectionis Patris, ac ideo pro­
cessionis Filii, est ipse intellectus Patris dicentis, creaturae vero sunt tantum
obiectum intellectionis paternae, et quidem secundarium tantum obiectum,
involutum in eminentia obiecti primarii, quod est ipsa essentia divina.

Utrum vero Verbum procedat ex cognitione creaturarum tantum possi­
bilium sive necessariarum, an etiam existentium et futurarum, sive contingen­
tium, de quo disputant duae postremae sententiae, difficile dixeris.
Pro priori ac probabili sententia argui potest quod, cum processio Verbi
sit naturalis ac necessaria, Verbum debet formaliter procedere ex sola neces­
saria Dei cognitione, adeoque non ex cognitione existentium et futurorum,
quae est accidentalis, contingens ac dependens a libera rerum productione.
Pro altera ac pariter probabili sententia arguitur quod Verbum formaliter pro­
cedit ex comprehensiva Patris cognitione, quae quidem extenditur etiam ad
existentia et futura, et ceteroquin ipsa horum obiectorum cognitio est hypo­
thetice necessaria, quatenus, supposita existentia et futuritione rerum, hae
fiunt obiectum necessarium scientiae divinae. Praeterea, inconveniens videtur
distinguere in Deo duplicem inadaequatam intellectionem, alteram quae sit
dictio, et alteram, quasi adiacentem, quae sit mera absoluta intellectio, et
pariter distinguere duplicem modum quo res omnes repraesentantur in Verbo
divino, alterum formalem, quo res necessariae dicantur, et alterum materia­
lem, quo res contingentes mere adiacenter intelligantur, cum tamen in Scrip­
tura universaliter ac simpliciter asseratur: «Omnia per ipsum facta sunt»
(Io. 1.3), «Dixit et facta sunt» (Psal. 32. 9).
Fortasse auctorum dissidium componi potest, dicendo Verbum procedere
formaliter ex cognitione omnium prorsus quae in scientia Dei continentur, eo
tamen modo quo in scientia Dei continentur, qui quidem modus alius et alius
est quoad possibilia et existentia, si haec materialiter et in seipsis consideran­
tur, idem vero est, si haec considerantur formaliter prout afficiuntur cogni­
tione divina, quae in se est infallibilis ac necessaria.74
74 Et hoc fortasse intendit S. Thomas cum in alio loco (De veritate, q. 4, a. 4) ait:
«Oportet quod quidquid in scientia Patris continetur, totum hoc per unum ipsius verbum
exprimatur, et hoc modo quo in scientia continetur, ut sit verum verbum suo principio correspondens. Per scientiam autem suam Pater scit se, et cognoscendo se omnia alia cognos­
cit, unde et verbum ipsius exprimit ipsum Patrem principaliter, et consequenter omnia alia

222

DE DEO TRINO

238. Tertia ac pertinentior quaestio est de differentia inter intellec­
tualem processionem humanam et divinam, adeoque inter verbum creatum et
Verbum divinum.
Fundamentalis differentia in eo est quod in creatura esse reale distin­
guitur ab esse intentionali, seu, ut ait S. Thomas «in nobis intelligere non
est ipsa substantia intellectus» (1 p., q. 27, a. 2, ad 2), adeoque processiosecundum intellectum non est processio secundum esse reale et secundum
substantiam, sed tantum secundum esse intentionale et secundum accidens; ac
propterea etiam non habet rationem proprie dictae generationis, quamvis ita
in latiori sensu vocetur.
Exinde sequuntur variae particulares differentiae.7:> Primo nempe, ver­
bum humanum est tantum intentionaliter idem cum re intellecta; Verbum
vero divinum est idem tum intentionaliter tum realiter cum substantia Patris.
Secundo, verbum humanum est accidens; Verbum divinum est substantia et
persona. Tertio, verbum humanum est effectus intellectus et tantum expres­
sio eius; Verbum divinum vero non est effectus sed originatum, nec est tan­
tum expressio sed etiam generatum seu Filius. Quarto, verbum humanum
producitur ex indigentia, quia nempe obiectum intellectus non est praesens
facultati secundum suam essentiam ac ideo indiget repraesentari per speciem
vicariam; Verbum vero divinum ob solam infinitam abundantiam et fecun­
ditatem procedit. Quinto, verbum humanum est imperfectum in sua ratione,
unde fit ut intellectus verba sua multiplicet ad hoc ut plenam cognitionem
de suo obiecto assequi valeat et ad hoc ut complete exprimat omnia quae
sunt in sua cognitione; e contra intellectus divinus, per unum, simplex et in­
finitum Verbum, omnia intelligit et omnia exprimit. Sexto, verbum huma­
num est imperfectum in sua formatione, nam prius est in potentia et postea
in actu; imo, si excipiatur cognitio primorum principiorum quae est imme­
diata, verba nostra per discursum rationis et saepe per longam inquisitionem
formamus.

239. Quarta connexa quaestio est de differentia inter humanam et divi­
nam generationem.
Quamvis in Deo salvetur propria ac formalis ratio generationis, ut supra
ostensum est, tamen ipsa nonnisi analogice convenit cum generatione humana.
Fundamentalis differentia iterum in eo reponenda est quod in creatis, secus
ac in divinis, esse reale distinguitur ab esse intentionali, ac ideo generatio
procedit in sola linea corporali, dum in Deo generatio fit in pura linea inten­
tionali, imo, ut diximus supra, in divinis idem est intelligere et generare.
Inde sequuntur variae particulares differentiae, ex parte tum ipsius proces­
sionis, tum termini, tum principii.
Ex parte ipsius processionis. In generatione creata habetur praeci­
pue mutatio de non esse in esse, quae opponitur corruptioni, et utriusque
subiectum est materia; seu in ea verificatur etiam definitio generationis late*
quae cognoscit Pater cognoscendo seipsum. Et sic Filius ex hoc ipso quod est verbum
perfecte exprimens Patrem, exprimit omnem creaturam» (cf. a. 7).
75 Cf. Opusculum De differentia verbi divini et humani, inter ea opuscula S. Tho­
mae, de quorum authenticitate controvertitur.

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

223

dictae, quae competit quoque non viventibus. In generatione vero divina est
tantum purissima origo purissimi actus. Item, generatio creata consistit in
quadam divisione vel decisione ex substantia generantis, et fit per plures
gradus transmutationis, i. e. efformationem seminis eiusque fecundationem,
conceptionem foetus, evolutionem eiusdem, et partum seu nativitatem. Gene­
ratio vero divina est simplex origo absque divisione vel decisione, et simul
tota existens. Item, generatio creata iterari potest; generatio divina est unicus
actus, quia est infinite fecundus et infinitum terminum producens. Item,
generatio creata fit in tempore et terminatur in tempore; generatio divina
est ab aeterno et aeternaliter durat.
Ex parte termini. Terminus generationis creatae est coniunctus suo prin­
cipio tantummodo initio generationis; terminus vero generationis divinae est
semper coniunctus principio, seu in sinu Patris, imo est immanens ei, imo est
idem numerice quoad essentiam. Item, terminus generationis creatae habet
esse non solum receptum ab alio, sed etiam receptum in alio; terminus vero
generationis divinae habet tantum esse acceptum ab alio (C. Gent. 4. 14; 1
р. , q. 27, a. 2, ad 3). Item, terminus generationis creatae convenit specifice
cum natura generantis non vero numerice; secus, cum haec generatio consistat
in motu et causalitate, idem esset principum et terminus motus et idem esset
causa et effectus. Terminus vero generationis divinae habet eandem numerice
naturam generantis; nec tamen inde praedicta inconvenientia sequuntur, quia
generatio divina est simplex origo absque motu et causalitate, et esse divinum,
prout est sub relatione genitoris, differt ab esse divino, prout est sub rela­
tione geniti.
Ex parte principii. Principium generationis creatae est vivens corporale,
seu generatio in creatis competit entibus corporalibus non vero spiritualibus,
ut angelo et animae humanae. Nam tantum in corporalibus habetur facultas
quae valeat transmutare materiam in similitudinem naturae, seu tales indu­
cere dispositiones in materia ut in ea producatur similitudo naturae specificae;
in spiritualibus vero facultas intellectiva, secundum quam habetur processio
assimilativa, assimilai procedens producenti non secundum esse naturale sed
tantum secundum esse intentionale, quia in creatis esse intentionale distin­
guitur ab esse reali eique accidit; unde quidquid in creatis intentionaliter
procedit, non procedit in linea naturae et est accidens. Principium vero divi­
nae generationis est ens spirituale seu intellectuale; quia enim esse naturae
et esse intentionale in Deo sunt unum et idem, processio intellectualis est
etiam processio naturalis seu generatio, ita quod in uno actu colligatur quid­
quid est perfectionis in utraque processione creata (1 p., q. 34, a. 2, ad 1).

QUAESTIO III. DE TRIBUS PROPRIIS NOMINIBUS SECUN­
DAE PERSONAE, SEU «FILIUS, VERBUM, IMAGO»76
I. STATUS QUAESTIONIS.

240. Secunda persona Trinitatis, cum sit incarnata, dupliciter conside­
76 i p., q. 27, a. 2; q. 34 et 35; q. 93; In 1 Sent., dist. 27, q. 2, a. 2 et 3; dist.
28, q. 2, a. 2 et 3; C. Gent. 4, 26; De veritate, q. 4; Opusc. Contra errores Graecorum,
с. 10, 12 et 32.
r' ■■■■

224

DE DEO TRINO

rari potest. Primo nempe, secundum naturam et attributa humana, et ita com­
petunt ei plura nomina quae spectant ad tractatum De Verbo Incarnato, i. e.
Christus, Salvator, Redemptor, Rex gentium. Mediator, Emmanuel, lesus,
Filius David, Filius hominis, Filius Mariae, Caput Ecclesiae, Primogenitus
mortuorum. Secundo, iuxta naturam et attributa divina, et sic ei competunt
plura alia nomina tum appropriata tum propria, quae Patres in suis operibus
diligenter colligunt et explicant. Confer Origenem, In Io. 1. 23; Damasce­
num, De fide orth. 1. 8, 12, et praecipue Ambrosium, qui in opere De fide
ad Gratianum, 1. 2, prol., colligit duodecim nomina, in quibus «tripartito vi­
detur derivanda distinctio. Sunt enim evidentia indicia quae proprietatem
deitatis ostendant: sunt quae similitudinem Patris et Filii: sunt etiam quae
perspicuam divinae maiestatis exprimant unitatem. Proprietatis itaque sunt,
generatio, Deus, Filius, Verbum; similitudinis, splendor, character, speculum,
imago; unitatis aeternae, Sapientia, virtus, veritas, vita... His duodecim tan­
quam lapidibus pretiosis fidei columna consurgit... Nam si eos aliquis sepa­
ret atque secemat, omnis fidei structura dissolvitur» (ML 16. 583 sq.).

Inter haec aliaque nomina secundae personae, tria tantum sunt
nomina propria et personalia, scilicet Filius, Verbum et Imago. In
q. praec. ostendimus haec passim proponi in fontibus revelationis et
in documentis Magisterii. Restat ut ea singillatim explicemus.
II. ASSERTIO 1. Filius est nomen proprium secundae personae.

PROBATUR.

241. Nomen Filii, notionaliter acceptum, est nomen proprium
secundae personae; nam prima persona est omnino ingenita, i. e.
nullo modo procedens, tertia vero non procedit per generationem,
ut in q. seq. ostendetur. Essentialiter vero sumptum, nomen filii
accipitur extra Deum, seu convenit creaturis intellectualibus, iuxta
generationem gratiae et filiationem impropriam et adoptivam. In
divinis autem nullatenus hoc nomen essentialiter dicitur, quia,
quamvis tertia persona seu Spiritus S. procedat a Deo Spirante, mo­
do infinite sublimiori quam creatura, tamen nullo modo vocatur
Filius, ne inde detur occasio erroris et confusionis inter processiones
et personas divinas.
Cum secunda persona sit vere genita, seu procedens per veram genera­
tionem, legitime ei tribuuntur omnia nomina quae in creatis ad generationem
referuntur, nisi obsit aliqua imperfectio. Ita ei attribuitur habere patrem, non
vero matrem (quia pater est principium principale, mater vero secundarium
in generatione), esse conceptum, parturiri (seu partu oriri), esse in utero
et in sinu Patris (cf. supra, n. 232, Psal. 2. 7, Psal. 109, 3, Io. 1. 18), esse
filium, imo esse filiam, si tamen hoc nomen cum moderamine adhibeatur

DF. PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

225

(Eccli. 24. 5 «primogenita»; cf. Prov. 8. 22 sqq.; ubi nomen femininum po­
nitur tum ad commendandam suavitatem et bonitatem divinam, tum quia
agitur de Filio sub nomine et ratione Sapientiae) (1 p.» q. 27, a. 2, ad 2;
C. Gent. 4. 11).

ASSERTIO 2. Verbum est nomen proprium secundae personae

(1 p., q. 34).
PROBATUR.

242. Verbum in nobis dupliciter dicitur, scilicet proprie et inproprie. Proprie autem iterum tripliciter, vel nempe pro conceptu
mentis (verbum mentis), vel pro imaginatione vocis qua ille con­
ceptus est exprimendus (verbum phantasiae), vel pro ipsa sensibili
et exteriori voce (verbum oris). Improprie vero, sive figurative,
verbum vocatur ipsum obiectum verbi proprie dicti, seu id quod
verbo significatur vel efficitur, sicut cum dicimus: «Hoc est verbum
quod dixi tibi, vel mandavi tibi». In Deo autem nequit dari verbum
phantasiae et verbum vocis, cum sint corporalia; ergo manent tan­
tum verbum mentis, quod est verbum proprie dictum, et eius obiec­
tum (significatum vel effectum), quod est verbum improprie dictum.
Verbum igitur proprie dictum est nomen notionale, imo nomen
proprium secundae personae, quia indicat aliquid procedens per ac­
tionem intellectivam, secunda autem persona, eaque sola, procedit
per actionem intellectivam, ut ostensum est in q. praec. Verbum
vero improprie dictum est nomen essentiale, et referri potest tum
ad Deum tum ad creaturas. Nam, ut dictum est, verbum improprie
dictum est vel obiectum quod verbo significatur, et sic verba sunt
omnia quae in Verbo divino intelliguntur, scilicet essentia divina,
tres personae et creaturae; vel obiectum quod efficitur sive impe­
ratur, et sic verba sunt solae res creatae, puta verba revelationis et
quilibet alii effectus divini, qui omnes procedunt ab intellectu divi­
no imperante.
Inter varia nomina quae in nobis pertinent ad lineam intellectualem, so­
lum Verbum est nomen personale in divinis; cetera vero, ut cognitio, intel­
lectio, conceptio, cogitatio, notitia, idea, sapientia, sermo (sive continuata
cogitatio), sunt nomina essentialia, nisi aliunde ita approprientur ut accipian­
tur pro ipso termino intellectionis et fiant synonyma cum ipso verbo, ut prae­
cipue accidere solet de Sapientia et Sermone. Sunt autem et duo alia nomina
propria in linea divinae intellectionis, seu Filius et Imago, quae non sunt
synonyma cum Verbo, ut infra ostendetur, quaeque tamen in nobis non per­
tinent ad processionem intellectualem.
a

226

ΙΈ UEO TRINO

Quod dictum est de Verbo, valet etiam de «dictione» cuius terminus
est Verbum. Est scilicet vox notionalis, seu importat processionem, secus ac
intclligcre. Si sumitur active, i. e. pro dicere, convenit tantum Patri, scilicet
non tres personae divinae sunt dicentes, nec sunt unum dicens, sed solus Pa­
ter est dicens. Si vero sumitur passive, i. e. pro dici, tunc convenit omnibus
personis, imo omni obiecto divinae scientiae, sed diversimode; nam tantum
Filius dicitur ut Verbum, alia vero dicuntur verbo, ut res in verbo intellecta.
Unde Pater intclligcndo dicit Verbum, et in Verbo dicit Patrem, Filium et
Spiritum S. et omnes creaturas; et ita Pater est dicens, Filius est Verbum
dictum, omnia sunt Verbo dicta.
ASSERTIO 3. Imago est nomen proprium secundae personae

(1 p., q. 35; cf. q. 45, a. 7; q. 93).
PROBATUR.

243. Imago in genere dupliciter accipitur, scilicet improprie, pro quo­
libet simili, et proprie, pro eo quod ab alio procedit in similitudinem speciei
aut signi speciei. Duo ergo elementa importantur in imagine proprie dicta,
nimirum similitudo et processio. Similitudo autem intelligitur non quaelibet,
sed vel in specie, sicut filius est similitudo patris, vel saltem in signo speciei
(quod in corporibus est praecipue figura), sicut statua Caesaris est similis
Caesari; unde non est proprie imago id quod est simile alicui tantum in ali­
qua ratione analoga, aut in ratione generica, aut in accidente communi, et
proinde accidens non est imago substantiae, nec brutum (aut vermis, aut
planta, quae generantur ex corpore humano) est imago hominis, nec paries
alba est imago hominis albi. Processio intelligitur secundum causalitatem
exemplarem, et quidem formaliter in ratione similitudinis, ita nempe quod
procedens sit similis suo principio vi et ratione ipsius processionis; propterea
unum ovum non est imago alterius, quia ab eo non procedit.
Inter res creatas triplex datur proprie dicta imago. Una est artificialis,
ut statua vel pictura, quae dicit similitudinem non in specie, sed in signo
speciei (seu figura); haec ideo est imago, quia procedit a re ut a causa exem­
plari, nam exemplar est quaedam forma existens in mente artificis ac dirigens
eius actionem, ita ut dici possit statuam regis procedere a rege, seu a scul­
ptore ut est rex ideatus. Alia est intentionalis, quae quidem dicit similitudi­
nem in ipsa natura specifica, sed tantum sub esse intelligibili, et haec est
species impressa vel expressa. Tertia est naturalis, quae dicit similitudinem
in natura specifica sub ipso esse naturali, et sic filius est imago patris. Prima
imago est imperfecta, altera melior, tertia perfecta; quae quidem esset per­
fectissima, si, ut in Deo, importaret similitudinem sive identitatem naturae
non solum specificae sed etiam numericae.

In divinis igitur secunda persona est proprie dicta imago,
quia, sub utraque ratione Verbi et Filii, dicit similitudinem cum suo
principio, seu Patre, eamque vi processionis, tum intellectualis tum

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

227

generativae. Ob has rationes, ipsa est etiam perfectissima imago,
quae concipi possit; nam procedit in similitudinem non solius signi
speciei, sicut statua, sed ipsius speciei, nes sub solo esse intelligibili,
sicut species mentis humanae, sed etiam sub esse naturali, nec tan­
tum in similitudinem naturae specificae, sicut filius humanus, sed
in identitatem naturae numericae.
Praeterea, sola secunda persona in divinis est proprie dicta
imago; non enim imago est ipsa essentia divina, quae nequit refer­
ri ad seipsam aut ad aliquam personam, cum ab ea non distingua­
tur; neque est prima persona, seu Pater, qui, quamvis sit similis
ceteris personis, a nulla procedit; neque tertia persona, seu Spiritus
S., quia, quamvis sit tum similis tum procedens ab aliis, non est ta­
men similis vi ipsius processionis, cum processio voluntatis non sit
formaliter assimilativa, sicut processio intellectus, ac ideo ipsa pro­
cedit cum similitudine, non vero in similitudinem. Unde sola secun­
da persona est imago proprie dicta, et consequenter Imago est pro­
prium ac distinctivum eius nomen, non minus quam nomen Filii
et Verbi.
244. Proprie igitur accepta, imago in divinis est nomen notionale, non
essentiale, quod scilicet notam facit proprietatem, sive relationem et proces­
sionem. Cum autem secunda persona procedat a prima et referatur ad eam,
sequitur secundum personam esse imaginem solius primae personae, seu Verbum-Filium esse imaginem solius Patris. Non est igitur imago essentiae divi­
nae, aut suipsius, quia ab his non distinguitur; nec Spiritus Sancti aut crea­
turarum, in Verbo intellectarum, quia non procedit ab his ut a causa exem­
plari, quae est solus Pater, quamvis procedat per intellectionem illorum om­
nium obiectorum.
Quod attinet comparationem trium propriorum nominum secundae per­
sonae, scilicet «Pilius, Verbum, Imago», notandum est ea inter se non dis­
tingui nisi sola distinctione rationis ratiocinantis, nec tamen esse mere syno­
nyma, quia exprimunt diversos aspectus eiusdem realitatis, secundum nostrum
modum concipiendi desumptum ex creatis, in quibus illa tria distincte inve­
niuntur, ut patet ex exemplis filii, speciei intellectualis et statuae. Eadem
enim relativa realitas, seu persona, quae procedit per unicum actum intellec­
tualis ac generativae processionis, quatenus procedit intellectualiter dicitur
Verbum, quatenus procedit generative vocatur Filius, et quatenus utroque
modo procedit per viam formaliter assimilativam, tanquam ab exemplari,
dicitur Imago, et quidem perfectissima, utpote colligens in se utrumque mo­
dum assimilationis, filiationis scilicet et intellectualis emanationis (1 p., q. 34,
a. 2, ad 3). Unde tria illa nomina secundum nostrum modum concipiendi,
ita ordinantur ut secunda persona prius concipiatur ut Verbum, secundo ut
Filius, tertio ut Imago, et Verbum sit formalissimum inter illa tria.

228

DE DEO TRINO

Nobis tamen magis expressivum est nomen «Filius», tum quia ipsum
directius exhibet consubstantialitatem et distinctionem secundae personae, ac
propterea plures haeretici, ut infirmarent mysterium Trinitatis, nomen Verbi
nomini Filii praeferebant; tum quia in creatis, ex quibus desumimus imme­
diatos nostros conceptus, verbum est accidens, et imago semper importat
aliquam imperfectionem et inferioritatem; tum quia conceptus filii est magis
accommodatus communi intelligentiae quam conceptus verbi qui est magis
philosophicus, unde si excipiantur sublimes expressiones quarti evangelii et
theologicae disquisitiones doctorum, Scriptura, Traditio et Magisterium cons­
tanter nobis exhibent formulam Trinitatis sub nominibus Patris, Filii et Spi­
ritus S., in ipsa forma Baptismi solemniter et perenniter confirmatam.
Improprie vero accepta, seu pro qualibet re simili, imago est nomen
essentiale, ac potest praedicari in divinis tum de singulis personis ad invicem
tum de communi essentia relate ad creaturas. Sic Pater est imago aliarum
personarum, et peculiariter Filii, cum sit in omnibus similis ipsis, quemad­
modum omnis pater dici potest imago filii sui; huiusmodi tamen expressio
non occurrit in Traditione. Spiritus S. est imago Patris et Filii, ex quibus
procedit et quibus similis est, quamvis non vi ipsius processionis; et hoc mo­
do Patres graeci, ad vindicandam contra haereticos consubstantialitatem Spi­
ritus S., eum vocant imaginem Filii, et in hoc sensu interpretantur Rom. 8.
29: «Praedestinavit conformes fieri imaginis Filii sui».7778
79
Essentia ipsa divina dici potest imago, non quidem relate ad tres perso­
nas a quibus realiter non distinguitur, sed relate ad creaturas, quatenus, in­
verso processu, ipsi rerum exemplari tribui potest nomen imaginis illarum,
ratione mutuae similitudinis, et ita Fulgentius Ruspensis73 vocat Trinitatem
imaginem iuxta quam factus est homo.

245. Quod attinet ipsas creaturas relate ad Deum™ sive ut unum si­
ve etiam ut trinum, invenitur in eis imago tum proprie dicta, tum improprie
dicta quae aptius dicitur vestigium.

77 Cf. Athanasium, Epist. 1 ad Serapionem; Basilium, Adv. Eunomium 5; Cyrillum Alex., Thesaurus 33. Item S. ThoMAM, Opusc. Contra errores Graecorum, c. 10.
78 De fide ad Petrum, c. 1, ML 65. 674.
79 Cf. 1 p., q. 35, a. 2, ad 3; q. 45, a. 7; q. 93, per totam, peculiariter a. 5-8, ubi
de imagine Trinitatis; C. Gerit. 4, 26.
Beaurecueil, M. J. de, «L’homme image de Dieu selon saint Thomas d’Aquin»,
Etudes et recherches IX (1955) 37-96.
Bittremieux, J., «Similitudo creaturae cum Deo fundamentum cognoscibilitatis
Dei», Divus Thomas (Piacenza) XVII (1940) 310-323.
Dander, F., «Gottes Bild und Gleichnis in der neueren Schopfung nach der Lehre
des hl. Thomas von Aquin», Zeitschrift fur katholische Théologie LIII (1929) 1-40,
203-246.
Dürig, W., Imago. Beitrag zur Terminologie und Théologie der romischen Liturgie,
München 1952.
Hillop, I., «Man the image of the Trinity, according to St. Thomas», Dominican
studies III (1950) 1-9.
Hübscher, I., De imagine Dei in homine viatore secundum doctrinam S. Thomae
Aquinatis, Lovanii 1932.

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

229

Imago proprie dicta invenitur in sola creatura rationali (homine et ange­
lo), quippe quae procedit a Deo secundum actionem assimilativam, utut tran­
seuntem, et assimilatur Deo secundum id quod est velut specificum ipsi,
seu naturam intellectualem, quamvis imperfecte tantum, eo quod procedit a
Deo non tanquam a principio immanentis generationis, sicut Filius, sed tan­
quam a sola causa exemplari dirigente actionem Dei ad extra, adeoque non
in ratione speciei, sed solius signi speciei, sicut statua Caesaris dicitur Caesa­
ris imago. Haec proprie dicta imago, in intellectuali natura impressa, attento
perfectionis gradu, triplex est, scilicet secundum naturam, gratiam et gloriam;
attento autem subiecto et fundamento et prout refertur ad essentiam divi­
nam, ea residet in ipsa essentia animae spiritualis, prout vero refertur ad
Trinitatem, ipsa residet in duplici facultate intellectus et voluntatis ac relucet
in duplici harum facultatum immanenti processione, ut explicatum est supra
(η. 133).80
Imago improprie dicta sive vestigium, tum Deitatis tum Trinitatis, in­
venitur in creaturis irrationalibus (et consequenter etiam in parte hominis non
rationali, seu sensitva et corporali), in quantum pariter procedunt a Deo, ut
a causa exemplari, sicut homo et angelus, et assimilantur quodammodo cau­
sae divinae, non tamen ut in signo speciei, sive in ratione intelligentis, sed
tantum ut in signo generis, sive in ratione viventis vel existentis. Et in hac
generica ratione relucet tum essentia divina, cum variis suis attributis absoutis, tum etiam ipsa Trinitas personarum, praecipue per hoc quod omnes res
sunt constitutae in quadam «unitate, specie et ordine», ut docet Augustinus
(De Trin. 6. 10) et explicat S. Thomas (1 p., q. 93, a. 6).81
QUAESTIO IV. DE PROCESSIONE TERTIAE PERSONAE PER
MODUM SPIRATIONIS82

I. SENSUS QUAESTIONIS.

246. Ut constat ex dictis in cap. 2, q. 1-3, fides docet et ratio
Kaliba, C., Die Welt ais Gleichnis des dreieinigen Gottes. Entwurf zu einer trinitarischen Ontologie, Salzburg 1952.
Kaszas, M., Vestigia Dei in creaturis seu viginti novem argumenta pro existentia
Dei, Budapestini 1930.
Lafont, G., «Le sens du thème de l’image de Dieu dans l’anthropologie de saint
Thomas d'Aquin», Recherches de science religieuse XLVII (1959) 560-569.
Loncke, J., «De vestigiis ac imaginibus Dei in creaturis», Collationes Brugenses
(1947 ) 36-40.
Paluscsak, P., «Imago Dei in creaturis», Xenia thomistica (Romae 1925) II
119-154.
Rossi, A., «Similitudo Dei in creaturis. Defensio doctrinae S. Thomae et SS. Pa­
trum contra recentiores quosdam eam falso insimulantes», Divus Thomas (Piacenza) V
(1928) 417-448.
80 Ut ostensum est in cap. 1, q. 2 (n. 24) haec eadem fundamentalis imago Trini­
tatis in homine vario modo considerari potest et ab Augustino consideratur et exprimitur.
81 Cf. ibidem, ubi ex Augustino indicavimus varia Trinitatis vestigia, tum in omni
creatura, tum in inferiori ac sensitiva parte rationalis creaturae.
821 p., q. 27, a. 3 et 4; q. 36, per totam; C. Gent. 4. 19, 24 et 25; De potentia,
q. 10, a. 4, et 5; Opusculum Contra errores Graecorum.

230

DE DEO TRINO

suadet existentiam processionis Spiritus S., seu in divinis non unam·
tantum sed duas haberi processiones et personas procedentes. Quae­
ritur nunc determinate de natura et principio secundae processionis»
quae nonnisi generaliter ibidem delineata sunt. Quatuor autem dis­
tincte quaeruntur, duo de natura et duo de principio, scilicet:
1. Utrum processio tertiae personae, seu Spiritus S., sit per viam
volitionis. 2. Utrum sit per modum spirationis et non generationis.
3. Utrum Spiritus S. procedat non solum a Patre sed etiam a Filio.
4. Utrum procedat a Patre et Filio ut ab uno principio et unica spi­
ratione.
Quaestio de natura huius processionis non est tanti momenti,
ac eadem quaestio de processione Filii, quamvis sit difficilior quoad
Bibliographiam de controversia Graecorum separatorum dabimus infra.
Ales, A. d', De Deo Trino (Paris 1934) 151-215.
Arnoü, R., De Deo Trino, Pars I: In fontibus revelationis (Romae 1938) 140-156.
Bourassa, F.. «Le Saint-Esprit unité d’amour du Père et du Fils», Sciences ecclé­
siastiques XIV (1962) 375-416.
Brinktrine, J., «De nexibus inter mysterium spirationis divinae et creationem»,.
Divus Thomas (Piacenza) XLI (1938) 130-142.
Camelot, Th., «La tradition latine sur la procession du Saint-Esprit ’a Filio’ ou
’ab utroque’», Russie et chrétienté (1950) 179-192.
Dalmau, I. M., De Deo Uno et Trino («Sacrae theologiae summa», II, Matriti·
1964), n. 398-420, 436-442, 451-458, 533-539.
Dockx, L, «Note sur la procession du terme dans la volonté», Angelicum XV
(1938) 419-428.
Galtier, P., De SS. Trinitate in se et in nobis (Paris 1933) 162 sq., 169-171,
181-184, 235-264.
Grumel, V., «S. Thomas et la doctrine des Grecs sur la procession du Saint-Esprit»,.
Echos d'Orient XXV (1926) 257-282.
Hugon, E., «La théologie latine et la théologie grecque des processions divines»,.
Revue thomiste (1912) 474-498.
Jugie, M, De processione Spiritus Sancti ex fontibus revelationis et secundum
Orientales dissidentes, Romae 1936.—«Quelques témoignages nouveaux ou peu connus
sur la procession du Saint-Esprit», Echos d’Orient XXXVIII (1939) 369-375.
Krapiec, A., «Inquisitio circa Divi Thomae doctrinam de Spiritu Sancto prouf
Amore», Divus Thomas (Piacenza) LXIII (1950) 474-496.
Lohn, L., De SS. Trinitate (St. Marys, Kansas 1949) 135-185.
Maltha, A., «De processione Spiritus Sancti», Angelicum XIII (1935) 171-191.
Mühlen, H., Der Heilige Geist als Person, Münster (Wetsfalen) 1963.
Orbe, A., La teologîa del Espiritu Santo («Estudios Valentinianos», IV), Roma 1966.
Palmieri, A., «Esprit-Saint», Dictionnaire de théologie catholique V-l (Paris 1913)·
676-829. Copiosa bibliographia.
Penido, M. T. L., «Cur non Spiritus Sanctus a Patre Deo genitus? S. Augustin et
S. Thomas», Revue thomiste XIII (1930) 508-527.—«Gloses sur la procession d’amour
dans la Trinité», Ephemerides theologicae Lovanienses XIV (1937) 33-68.—«A propos
de la procession d’amour en Dieu», ibid. XV (1938) 338-344. Cf. generalius opus, cit.
supra, n. 24.
Slipyj, J., «De amore mutuo et reflexo in processione Spiritus S. explicanda»,
Bohoslovia I (1923) 3-16, 97-113.—De principio spirationis in SS. Trinitate. Disquisitio
historico-dogmatica, Leopoli 1926.—«Num Spiritus Sanctus a Filio distingueretur si ab
eo non procederet», Bohoslovia V (1927) 2-19; VI (1928) 1-17.

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

231

•explicationem, cum pauciores et minus claros conceptus ex creatis
habeamus ad eam illustrandam; quaestio vero de principio, quae,
quoad processionem Filii non habet magnum momentum et tantum
indirecte tacta est, hic sibi usurpat praecipuum caput, non tam ob
intrinsecam quam ob historicam rationem: in ea enim fundatur haeresis et schisma ecclesiae orientalis.
II. ERRORES.

247. Quoad primum, secundum et quartum quaesitum, non
habentur directi errores aut controversiae, sed, ut infra patebit,
minores tantum quaestiones inter theologos de modo interpretandi,
probandi ac determinandi communem affirmativam doctrinam.
Quoad tertium vero quaesitum, habentur duae verae haereses.
Prima, minoris momenti in hac re, est haeresis hiacedonianorum,
qui, ut negarent ipsam divinitatem et consubstantialitatem Spiritus
S., reiciebant eius processionem a Patre, docentes eum procedere
a solo Filio, et quidem vel a Filio qui est creatura (ita quidam), vel
a Filio, qui est Deus, per creationem (ita alii; cf. supra, η. 41).83
Altera ac potissima haeresis est Schismaticorum Orientalium, quae
quidem fuit tum occasionalis ratio separationis tum diuturnae dog­
maticae recriminationis contra Latinos.
De origine et evolutione huiusmodi controversiae, quae diffuse exponitur
.ab auctoribus historiae ecclesiasticae, historiae dogmatum et copiosae bibliographiae monographicae,84 satis sit ad nostrum scopum sequentes praecipuas
lineas indicare.
Damnata in Cone. Constant. I a. 381 praefata haeresi Macedonianorum,
83 Eusebius Caes., fautor Arianismi mitigati, scribit: «Spiritus Paraclitus, neque
Deus, neque Filius. Quoniam non de Patre perinde atque Filius, genesim accepit, et
unus ex eorum censu est, qui per Filium condebantur» (De eccles. theol. 3. 6, MG 24.
1014; cf. Praep. evang. 7. 15, MG 21. 549 sq.). Epiphanius de Arianis testatur: «Spiri­
tum itaque Sanctum creaturae [i. e. Filii] esse creaturam asserunt, [eo] quod per Filium
omnia facta sint, ut Scriptura testatur» (Adv. haer., haer. 69. 290).
^Bessarion (Card.), De processione Spiritus S., apud Migne MG 161. 321-406
(interprete Arcudio) et iterum 407-448 (interprete ipso Bessarione).
Candal, E., Nilus Cabasilas et theologia S. T'hornae de processione Spiritus Sancti,
Città del Vaticano 1945.
Franzelin, J. B., Examen doctrinae Macarii Bulgakow et losephi Langen de pro­
cessione Spiritus Sancti, Roma 1876.
Gordillo, M., Compendium theologiae orientalis (ed. 2, Romae 1939) 97-133.
Jugie, M., Theologia dogmatica Christianorum orientalium ab Ecclesia catholica dis­
sidentium I (Parisiis 1926) 154-223, 286-311; II (1933) 296-535 (valde diffusa et erudita
tractatio).—«Où en est la question de la procession du Saint-Estprit dans l’église grécorusse?», Echos d’Orient XIX (1920) 252-277.—«Origines de la controverse sur l’addition

232

DE DEO TRINO

negantium processionem Spiritus S. a Patre, concors utriusque ecclesiae doc­
trina fuit quod Spiritus S. procedit sive a Patre sive a Filio, quamvis fre­
quentius Graeci id exprimerent formula «A Patre per Filium», Latini vero·
formula «A Patre et Filio»; nec usque ad initium saec. 5 ullum indicium
invenitur alicuius controversiae aut dubitationis de processione Spiritus S.
a Filio.

248. Saec. 5, Theodoretus Cyrensis visus est impugnare processionem
Spiritus S. a Filio. Cum enim Cyrillus Alex, in suo anathematismo 9 (Denz.
260) dixisset Spiritum S. esse proprium Spiritum Filii (cf. infra, n. 267),
Theodoretus in libello contra Cyrilli anathematismos respondit id esse verum
eo sensu quod Spiritus S. habeat eandem naturam ac Filius, non autem eo
sensu quod habeat existentiam «ex Filio aut per Filium» (MG 76. 431 ).S5 De
mente tamen Theodoreti non certo constat et plures putant quod ipse inten­
derit reicere sententiam Macedonianorum, qui docebant processionem a solo
Filio per viam creationis. Ceterum, quidquid sit de eius sententia, haec lis
sequelas non habuit, sed facta est pax inter Theodoretum et Cyrillum, eo
quod uterque confiteretur contra Macedonianos fidem catholicam de divi­
nitate Spiritus S.
Saec. 6, Rusticus, diaconus romanus ac nepos Vigilii R. P., testatur
«quosdam antiquorum [docuisse] non procedere Spiritum a Filio sicut a
Patre» et addit se non perfecte intelligere «utrum [Spiritus S.] a Filio eodem
modo quo ex Patre procedat» (Contra Acephalos, ML 67, 1237). Rusticus
non dicit quinam fuerint illi antiqui nec constat utrum alludat ad Theodo­
retum; ceterum, tum illorum negatio tum ipsius Rustici dubitatio referri
potest ad solum modum processionis, seu ad hoc quod Spiritus non eodem
modo procedit a Filio quo procedit a Patre.
Saec. 7, habetur prima recriminatio Graecorum contra Latinos in hac
quaestione, ex parte tamen Monothelitarum, qui, teste Maximo Confessore
(t 662), Martinum R. P. reprehendebant quod in quadam epistola synodica
dixerit «Spiritum Sanctum etiam ex Filio procedere» (Epist. ad Marinum,
MG 91. 135). Haec tamen recriminatio, quam ineptam esse ostendit idem
Maximus (cf. infra, n. 265) ulteriorem sequelam non habuit et ceteroquin
probabile est illos haereticos putasse R. Pontificem docere quod Spiritus S.*
du ’Filioque’ au Symbole», Revue des sciences philosophique et thêologiques XXVIII
(1939) 369-3S5.—«Le Filioque», Russie et chrétienté IV (1950) 123-244.—Confer aliud
opus supra relatum, in η. 245.
Lohn, L., Doctrina Graecorum et Russorum de processione Spiritus Sancti a solo
Patre, Pars I: Photii temporibus, Romae 1934.
Palmieri, A., «Filioque», Dictionnaire de théologie catholique V-2 (Paris 1913)
2309-2343 (Copiosa bibliographia). Confer alium articulum, relatum supra, in n. 245.
Slipyj, J., Die Trinitâtslehre des byzantinischen Patriarchen Photios, Innsbruck
1919. Confer alia scripta, relata supra, in n. 245.
Vieujean, L, «L’état actuel de la controverse du Filioque», Revue ecclésiastique
de Liège XXI (1929) 18-28.
85 Confer etiam Theodoreti epistolam 151, ad monachos orientales (MG 83831417); de qua A. D’Ales, «La lettre de Théodoret aux moines d’Orient», Ephemerides
theologicae Lovanicnses (1931) 413421.

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

233

procedat a Filio eodem modo quo a Patre, seu tanquam a fontali principio
Trinitatis (ut ex usu ferebat apud Graecos sensus verbi έζπορεύετ&αι seu
procedere, et particulae έκ ); quod quidem adversatur ipsi orthodoxae for­
mulae Patrum graecorum «Ex Patre per Filium procedit».
In altera parte saec. 8 usque ad initium saec. 9, arsit prima vera contro­
versia, suscitata prius ab ipsis Latinis, subinde a Graecis, quae interventum
ipsius S. Sedis provocavit. lam in Conc. Genethliacensi a. 767 (sub Pippino
Galliae rege celebrato, praesentibus Constantini Copronymi legatis), «quaes­
tio ventilata est inter Graecos et Romanos de Trinitate, et utrum Spiritus
Sanctus, sicut procedit a Patre, ita procedat a Filio» (ita refert Ado archiepiscopus viennensis in suo Chronico, exarato circa a. 850, ML 123. 125).
Acutior evasit controversia paulo post, cum ipse imperator Carolus Magnus
a. 787, impugnans decisiones Conc. Nicaeni II, inter alia conquestus est quod
patriarcha constantinopolitanus Tarasius in sua fidei confessione adhibuerit
graecam formulam «Ex Patre per Filium [Spiritum S.] procedere», faventem
Macedonianismo nec concordantem cum fide de processione «ex Patre et Fi­
lio, sicut omnis universaliter confitetur et credit Ecclesia» (Libri Carolini,
1. 3, c. 3, ML 98. 1117). Eadem recriminatio refertur in capitulari, a Conc.
Francofordiense a. 794 excerpto ex Libris Carolinis et ab ipso Carolo Magno
misso ad Hadrianum R. P.; qui tamen respondit, defendens decisiones Conc.
Nicaeni II et legitimitatem praefatae formulae Graecorum (ML 98. 1249).
Idem Carolus Magnus causa fuit ut in Gallia et Germania firmaretur ac vulga­
retur usus, iam ab aevo in Hispania existens, addendi vocem «Filioque»
symbolo nicaeno-constantinopolitano.
Paulo post, a. 808, controversia incidenter suscitata est ab ipsis Graecis,
cum loannes quidam, monachus monasterii hierosolymitani Sancti Sabbae,
haereseos incusavit, anud patriarcham eiusdem civitatis, monachos latinos
monasterii Montis Oliveti, eo quod iuxta patrium morem recitarent symbo­
lum cum additione «Filioque». Causa ad Leonem III ab illis monachis delata
(ML 129. 1257-1259), R. Pontifex in sua responsione, quam subinde ipsi
Carolo Magno communicavit, silens de quaestione additionis «Filioque» in
symbolo, rem ipsam dogmaticam hoc modo declaravit: «Credimus sanctam
Trinitatem, id est Patrem, Filium et Spiritum Sanctum a Patre et a Filio
aequaliter procedentem» (ibid. 1260 sq.). Sequenti a. 809, Carolus Magnus
convocavit Conc. Aquisgranense, in quo approbati sunt duo tractatus de pro­
cessione Spiritus S., interim conscripti a Theodulpho episcopo aurelianensi
et Smaragdo abbate (ML 105. 236-276; 98. 923-929),86 definita est processio
Spiritus S. a Patre et Filio, approbata ipsa additio «Filioque» in symbolo et
sancitus usus illud ita canendi in ecclesiis. Leo III autem, approbata ipsa
Concilii doctrina, suam displicentiam manifestavit erga praefatam additionem,
utpote non congruentem venerationi antiquorum conciliorum et ceteroquin
factam, inscia ipsa S. Sede, atque ut ab eo usu desisterent consiliando rogavit

86 Liber de processione S. Spiritus, qui dicitur ab Alcuino paulo ante exaratus de
consilio Caroli Magni (ML 101. 64-82), non est authenticus. Cf. in Dictionnaire d'histoire
<et de géographie ecclésiastique, art. Alcuin, col. 691.

234

DE DEO TRINO

(ML 102. 971-976); cui tamen consilio consuetudo Gallorum non acquievit,,
quin potius firmior ac universalior usus evasit/7

249. In altera parte eiusdem saec. 9, opera Photii (820-897), cuius,
electio in patriarcham constantinopolitanum (858-867, et iterum 878-886)
nunquam a S. Sede approbata fuit, controversia Graecorum iterum acriusque
renovata est, assumens explicitam ac determinatam formam doctrinae, sive
haeresis de processione Spiritus S. a solo Patre. Ita. dum antiqua formula Pa­
trum graecorum fuerat «Spiritus S. ex Patre per Filium procedit», nova for­
mula photiana hunc sensum inducebat: «Spiritus S. ex solo Patre procedit».85
Post obitum Photii, aestus controversiae extinctus est, ipsa tamen doctrina
communis evasit apud doctores orientales, usque ad saec. 11, seu ad tempus
Michaelis Caerularii; quorum doctorum praecipui sunt Leo sapiens impera­
tor, philosophus Nicetas byzantinus, patriarchae Euthymius, Sisimius et Ser­
gius, archiepiscopus bulgaricus Theophylactus;87
*89 ipse tandem Michael Caerularius, patriarcha constant. (1043-1054), qui, cum a Leone IX (1056) excommunicatus fuerit, omnes Photii in Latinos recriminationes, inter quas illicitam
additionem «Filioque» in symbolo, renovavit, simulque ipsum schisma, a
Photio incoeptum, definitive consummavit.90
Consummato schismate, a saec. 11 ad nostrum aevum, processio Spiri­
tus S. a solo Patre, fuit ac iugiter mansit pro Orientalibus tum tessera orthodoxiae, tum praecipuum dogmaticum caput recriminationis adversus Latinos,
tum particulare punctum discussionis cum in Conciliis oecumenicis (Lugd. II
et Florentino) de unione utriusque ecclesiae actum est. Recentiores tamen
doctores, praecipue inter russos, quamvis latinam additionem in symbolo iugi­
ter illicitam declaraverint, ipsam photianam doctrinam non leviter emolli87 Mirum est, quod, non obstante tum communi latina traditione, tum explicita fidei
professione Leonis III et Conc. Aquisgranensis, eodem saec. 9 et paulo ante haeresim
photianam, loannes Scotus Erigena (f circa 877), degens in aula imperatoris Caroli Calvi,
nepotis Caroli Magni, in suo opere De divisione naturae, 1. 2, n. 30-35 (ML 122. 599615) ita loquitur ac disserit, ut videatur ad doctrinam Graecorum de processione Spiritus
S. a solo Patre accedere. Eius sententiam in varium sensum interpretantur eruditi. Slipyj,
op. cit. (supra, in n. 247) 84-88, eum absolvit ab errore. Jugie, op. cit. (supra, in n. 247)
I 256, ait ipsum esse verbotenus catholicum, re autem vera photianum ante ipsum
Photium. etsi erraverit bona fide. E. K. Rand, Iohannes Scotus. Monaci 1906, eum insi­
mulat duplicitatis vel contradictionis. D’Ales, op. cit. (supra, in n. 245) 167, significat
ipsum in suis expressionibus tantummodo exaggerasse, sequens viam ipsius Damasceni
(cf. infra, n. 268) et in ea infelicius haerens.
83 Doctrinam suam Photius exposuit in variis epistolis et operibus, peculiariter
in Amphilochiis, q. 28 (MG 101. 206-210) et in De Spiritus Sancti mystagogia (MG 102.
279-400), quod opus edidit probabiliter circa a. 895, dum esset in exilio et paulo ante
mortem.
89 Qui tamen moderate loquitur. Confer eius Epist. ad Nicolaum diaconum, MG
126. 225, 242.
90 Confer eius Epist. ad Petrum antiochenum 13, MG 120. 792; Edictum synodale,
ibid., col. 737, 740 sq. Leo IX in epistola, qua denunciat Graecorum calumnias contra
Latinos, eorum doctrinam de processione Spiritus S. a solo Patre non commemorat (ML
143. 744-769); subinde vero, in documento excommunicationis Caerularii, eam tanquam
Macedonianorum haeresim indigitat, Garecos accusans quod «sicut Pneumatomachi seu
Theomachi, a symbolo absciderint Spiritus processionem a Filio» (ibid., col. 1003).

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

235

•erunt, redeuntes ad antiquam orthodoxam formulam Patrum graecorum «Ex
Patre per Filium procedens». Imo, in collationibus habitis ab Orientalibus,
sive cum Vetero-catholicis post Conc. Vaticanum I sive recentius cum anglocatholicis, plures ex eis declararunt nullam adesse, inter occidentalem et orien­
talem doctrinam de processione Spiritus S. substantialem differentiam, et for­
mulam «Filioque» intelligi posse in eodem sensu ac formulam «Per Filium»,
vel saltem istarum formularum discrimen considerari posse tanquam unum
ex philosophumenis vel theologumenis, seu quaestionibus quae a doctoribus
citra fidem agitentur nec verum unionis obstaculum constituant.91

III. ASSERTIO 1.
tlonis.9293

Processio tertiae personae est per viam voli-

nota certitudinis (imo theologi­
cae certitudinis) hic assignanda videtur, quam dedimus supra
(n. 226) quoad doctrinam de processione secundae personae per
viam intellectionis, idque ob eandem rationem connexionis cum
dogmate fidei, iuxta quod Spiritus S. est vere Amor (quamvis huius­
modi connexio maior sit in altera doctrina). De facto theologi,
ibidem relati, eodem modo iudicare solent de dogmatico valore
utriusque doctrinae, si excipiatur unus vel alter qui hic minorem
notam assignat, ut D’Alès et Alastruey, qui in priori quaestione
assignant fortiorem notam propositionis «proximae fidei», hic vero
contenti sunt inferiori nota «conclusionis theologicae» (Alastruey),
vel «doctrinae communis» (D’Alès).90
250.

Nota theologica. Eadem

PROBATUR 1.

Ex auctoritate.

hanc veritatem implicite proponit, tum Spiri­
tum S. vocando, tanquam nomine proprio, amorem, caritatem,
sanctitatem, bonitatem «quae viget inter Patrem et Filium» (Conc.
Tolet. I, Catechismus Conc. Trid., Leo XIII, Liturgia); tum defi­
niendo Spiritum S. procedere per spirationem (Conc. Lugd. II et
251. Magisterium

91 Cf. Jugie, p. cit. (supra, in n. 247) 474-481. Quoad praecedentes doctores. confer
quae ibidem, p. 296 sq., generaliter dicuntur. Confer etiam Gordillo, op. cit. (ibidem)
104-109.
92 Bourassa, F., «Le Saint-Esprit unité d’amour du Père et du Fils», Sciences ecclé­
siastiques XIV (1962) 375-415.
Malet, A., Personne et amour dans la théologie trinitaire de saint Thomas d'Aquin,
Paris 1956.
Penido, Μ. I., «Gloses sur la procession d’amour dans la Trinité». Ephemerides
theologicae Lovanienses XIV (1937) 38-48.—«A propos de la procession d’amour en
Dieu», ibid. XV (1938) 338-340.
93D'Ales: «Thesis [de processione Verbi]... dabatur ut proxima fidei; haec [de
processione Sp. S. per modum amoris] dabitur ut doctrina communis».

236

DE DEO TRINO

Flor.), qua voce, ex usu liturgico in Ecclesia tunc recepto, indicatur
processio per modum amoris et volitionis; tum fundando in amore,
tanquam in distinctiva proprietate Spiritus S., sic dictam appropria­
tionem, sive attributionem Spiritui S. operum quae sunt tribus per­
sonis communia (Catechismus Cone. Trid., Leo XIII). Praeterea,.
Catechismus Cone. Trid., mentem ceterorum documentorum inter­
pretans, explicite docet «Spiritum S. a divina voluntate procedere».
Conc. Toletanum XI: «Spiritus Sanctus... simul ab utrisque proces­
sisse monstratur; quia caritas sive sanctitas amborum esse agnoscitur» (Denz.
527).
Conc. Lugd. II et Flor, definiunt «Spiritum Sanctum ex Patre et Filio
spiratione procedere» (cf. infra, n. 262).
Catechismus Conc. Trid.: «Quamvis Sanctissimae Trinitatis opera,,
quae extrinsecus fiunt, tribus personis communia sint, ex iis tamen multa
Spiritui Sancto propria tribuuntur [i. e. appropriantur], ut intelligamus illa
in nos a Deo immensa caritate proficisci. Nam, cum Spiritus Sanctus a divina
voluntate, veluti amore inflamata, procedat, perspici potest, eos effectus, qui
proprie ad Spiritum Sanctum referuntur, a summo erga nos Dei amore oriri»
(p. 1, c. 9, n. 7); «[Processio Spiritus S. in hoc consistit, ut] seipsum totum·
Deus vi amoris communicat» (ibid., n. 3).
Leo XIII: «Aptissime Ecclesia ea divinitatis opera, in quibus potentia
excellit, tribuere Patri, ea, in quibus excellit sapientia, tribuere Filio, ea, in
quibus excellit amor, Spiritui Sancto tribuere consuevit... [Cuius ratio est_
quia Spiritus S.] divina bonitas est ac Patris ipsa Filiique inter se caritas»
(Denz. 3326).*
Liturgia, Missa Dominicae in Pentecostes: «Veni, Sancte Spiritus, repletuorum corda fidelium, et tui amoris in eis ignem accende», «Veni, dator
munerum, veni, lumen cordium». Hymnus Veni Creator: «Altissimum donum
Dei, fons vivus, ignis, charitas, et spiritalis unctio».

252. In Scriptura,ut diximus (n. 71), tertia persona Trinitatis mi­
nus clare exhibetur, etiam in N. T., quam secunda persona, cum tota
revelatio immediate et essentialiter referatur ad manifestationem
secundae personae per Incarnationem, qua mediante cum duabus
aliis personis nos coniungit. Inde non mirum est modum processio­
nis tertiae personae, eiusque propria nomina, obscurius nobis indi­
cari, eo vel magis quod ipsi conceptus, quos ex creatis desumimus,
non multum nos adiuvare possunt ad intelligentiam modi istius
processionis, qua iterato natura divina communicatur, cum in crea94 Cf. I. Filograssi, «De processione Spiritus Sancti secundum operationem volun­
tatis in Encyclica Leonis XIII ’Divinum illud munus’», Gregoriant/m XVI (1935)448-451.

di

DF. PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

237

tis naturae communicatio fiat tantummodo per viam generationis.
Nihilominus, in duobus saltem nominibus, sub quibus in Scrip­
tura tertia persona particulariter ac personaliter indicatur, scilicet
«Spiritus'» et «Donum» (nam «Amor» non videtur in Scriptura
accipi ut nomen proprium) implicite significatur eam per viam volitionis sive amoris procedere. Nomen «Spiritus», imo «Spiritus
Sanctus», saepe occurrit ad designandam distinctam personam Tri­
nitatis, ut ostendit tum emphaticus eius usus, tum forma possessiva
«Spiritus Dei, Patris, Filii, Domini, Christi, lesu» (cf. supra, n. 74).
Nomen «Donum» minus frequenter occurrit, nec nisi in forma in­
directa; dicitur nempe «Spiritus datus» (Io. 7. 39; Rom. 5. 5) et
«Donum Spiritus S.» (Act. 2. 38). Si igitur haec duo nomina
accipiuntur personaliter, seu ut manifestativa propriae indolis ter­
tiae personae, ipsa indicant hanc pertinere ad lineam voluntatis seu
procedere per viam volitionis; nam spiritus generaliter significat
vim quandam impulsivam, quae est propria voluntatis, et pariter
sanctitas in voluntate praecipue residet; omne autem donum est
effectus amoris ac ideo a voluntate procedit, ut fusius explicabitur
infra (n. 253).
Patres explicitius quam Scriptura eandem veritatem proponunt,
tria nomina «Spiritus S., Amor, Donum» tanquam propria tertiae
personae accipientes, eaque cum relatione et processione directe
connectentes, atque cum ipsis propriis nominibus «Pater et Filius»
comparantes.
Tertia nempe persona, et ipsa sola, proprie vocatur «Spiritus Sanctus»,
quamvis etiam aliae personae sint communiter sanctae, quia ipsa est «sancti­
tas substantialis et consubstantialis amborum» (Augustinus, De civ. Dei 11.
24; cf. De Trin. 5. 11; idem fere dicunt Basilius, Epist. 8. 10, et Ambrosius,
In Symb. Apost. 1).
Tertia persona est ipse Amor, non minus quam Filius Dei est Verbum,
ac proinde est amor procedens ex Patre et Filio. Gregorius M.: «Ipse Spiritus
Sanctus amor est» {In Evang., hom. 30); Augustinus: «Sicut Dei Verbum
Filium esse nullus Christianorum dubitat, ita charitatem esse Spiritum Sanc­
tum» {De Trin. 9. 12. 17); «Videmus Trinitatem, Deum... Patrem et Filium
atque inde procedentem caritatem communem, scilicet Spiritum Sanctum»
{ibid. 15. 6. 10); «Dilectio, quae ex Deo est et Deus est, proprie Spiritus
Sanctus est» {ibid. 15. 18. 32).
Tertia persona est Donum, accepto hoc nomine relative sive personaliter,
sicut accipiuntur nomina Filii et Verbi quoad secundam personam. Chrysostomus: «Spiritus Sanctus est donum» {In Io., hom. 62); Hilarius: «Baptizare
iussit in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, in confessione et Auctoris

238

de deo

™,Νθ

cl Unigeniti ct Doni» (De Trin. 2. 1); Augustinus: «Diximus alibi ea dici
proprie in illa Trinitate distincte ad singulas personas pertinentia, quae rela­
tive dicuntur ad invicem, sicut Pater et Filius et utriusque donum Spiritus
Sanctus; non enim Pater Trinitas aut Filius Trinitas aut Trinitas Donum»
(De Trin. 8, prooem.); «Et tamen non frustra in hac Trinitate non dicitur
Verbum Dei nisi Filius, nec Donum Dei nisi Spiritus Sanctus» (ibid. 15.
17. 29).
PROBATUR 2. Ex ratione theologica.

253. Et primo quidem, ex tribus nominibus, quae, in praefatis
fidei documentis tertiae personae tanquam propria attribuuntur, sci­
licet «Spiritus Sanctus, Amor, Donum».
Ex nomine «Spiritus Sanctus» ("νεύμα άγιον). yox spiritus in
rebus corporalibus dicit quandam impulsionem et motionem, unde
flatum et ventum spiritum nominamus; in viventibus vero vis im­
pulsive, motiva et inclinans in aliud est propria appetitus et volun­
tatis, non vero facultatis cognoscitivae, unde fortitudinem, auda­
ciam, magnanimitatem, iram, superbiam, odium et amorem, spiritus
nominamus, et in Scriptura spiritus saepe accipitur pro principio
impellente voluntatem (cf. Rom. 8. 14; Ezech. 1. 12; 1 Reg. 16.
14). Si ergo tertia persona procedens in Trinitate vocatur Spiritus,
tanquam nomine proprio, ipsa procedit ad modum spiritus, seu per
processionem voluntatis et amoris; tantummodo enim ex processio­
ne et relatione accipitur omne proprium ac distinctivum in divinis.
Ex quo etiam intelligitur quare dicatur Sanctus; omnis enim incli­
natio et motus denominatur a termino; terminus autem inclinationis
divinae est ipse Deus; dicuntur vero sanctae eae res quae in Deum
ordinantur.
Praeterea, ipsa vox «Sanctus» indicat processionem voluntatis.
Sanctitas enim in voluntate residet, sicut sapientia in intellectu. Si
ergo tertia persona tanquam nomine proprio vocatur sancta, proce­
dit ad modum sanctitatis seu volitionis.
Ex nomine «Amor»
Amor pertinet ad voluntatem, imo
est eius proprius ac fundamentalis actus. Unde, si tertia persona tan­
quam nomine proprio vocatur Amor, procedit per modum volun­
tatis, ita ut nomen Amoris non dicat tantum actum voluntatis, qui
est communis tribus personis divinis, sed terminum procedentem ex
actu voluntatis, quemadmodum verbum ex intellectione, quamvis
quoad terminum volitionis non habeamus proprium nomen, sicut
pro termino intellectionis.

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

239

Ex nomine «Donum»
δώρον). Ratio doni involvit relatio­
nem ad voluntatem, cum ex amore omne donum procedat; est enim
donum gratuita donatio, ratio autem gratuitae donationis est amor:
ideo enim damus gratis alicui, quia volumus ei bonum. Si igitur
tertia persona tanquam nomine proprio vocatur Donum, procedit
per modum amoris seu volitionis.
Confirmatur ex nominibus appropriatis et ex missionibus visibilibus ter­
nae personae.
Omnia enim nomina quae, quamvis sint communia tribus personis, spe­
ciali modo attribuuntur tertiae personae, ut ignis, charitas, unctio, sanctitas,
vivificator, sanctificator, consolator, paraclitus seu advocatus, referuntur ad
voluntatem; quod signum est in linea voluntatis inveniri id quod est pro­
prium tertiae personae, seu tertiam personam procedere per modum voluntatatis. Idipsum eruitur ex missionibus visibilibus tertiae personae, quae sunt
effectus a Deo producti in ordine ad manifestandam tertiam personam, quae­
que referuntur directe vel indirecte ad voluntatem. Tales enim missiones sunt
apparitio columbae in baptismo Christi, apparitio nubis lucidae in Transfi­
guratione, insufflatio Christi in apostolos una cum verbis «Accipite Spiritum
S.» et apparitio linguarum ignearum cum sonitu, tanquam venti vehementis,
in die Pentecostes.

254. Secundo, probatur ex numero et ordine divinarum pro­
cessionum (1 p., q. 27, a. 5).
Ut dictum est in cap. 2, q. 1-3, processiones divinae ad intra
sunt secundum intellectum et voluntatem; non enim in Deo haberi
potest aliud genus facultatis aut operationis. lamvero, tertia perso­
na nequit procedere per intellectum, tum quia per intellectum iam
procedit alia persona, et actus intellectus divini nequit multiplicari,
quia, cum sit infinitus, totum suum obiectum attingit et exhaurit;
tum quia secus nomen Verbi non esset proprium secundae personae,
sed conveniret etiam Spiritui S.; tum quia, si tertia persona proce­
deret per intellectum, non daretur in divinis processio voluntatis et
amoris, cuius tamen existentiae convenientia probata est in cap. 2,
q. 3, ex similitudine naturae intellectualis creatae, in qua binae pro­
cessiones inveniuntur. Ergo tertia persona procedit per voluntatem.
Nota, iterum hic poni a theologis quaestionem·, ex quorum obtectorum
amore Spiritus S. formaliter procedat, quemadmodum supra proposita est
quaestio: ex quorum obiectorum cognitione Verbum procedat (n. 237). Eaedem
autem sunt sententiae theologorum, eaedemque solutiones et rationes. Unde
breviter: Cum Spiritus S. procedat formaliter ex amore perfectissimo Patris et
Filii, procedit formaliter ex amore saltem omnium obiectorum, quae necessa­
rio includuntur in essentia divina prout est bona, adeoque ex amore ipsius

240

DE DEO TRINO

essentiae et personarum, non vero creaturarum possibilium, cum possibilia
non sint bona et appetibilia, ut dictum est in tractatu De Deo Uno (in vol.
1, n. 748); et in hoc invenitur solum discrimen cum processione Verbi, quod
procedit etiam ex cognitione possibilium, utpote cognoscibilium, etsi non
appetibilium. Utrum vero Spiritus S. procedat formaliter etiam ex amore
creaturarum existentium et futurorum, disputatur, atque idem dicendum est
ac in quaestione de processione Verbi.
ASSERTIO 2. Processio tertiae personae non est generatio, sed
mera processio voluntatis, quae ideo convenienter spiratio appel­
latur.
255.

Nota theologica. Hanc processionem non esse generatio­

nem, est de fide, aequivalenter definita, tum in nomine Unigeniti,
quod tribuitur Filio (Conc. Nic., Leo IX, Conc. Flor.), tum in insti­
tuta oppositione inter Filium nascentem et Spiritum S. proceden­
tem; est etiam explicite definita in quibusdam symbolis minus uni­
versalis indolis, de quibus infra. Eam esse spirationem, est de fide
formaliter definita a Conc. Lugd. II et Flor.; qua spirationis voce,
intelligenda est origo per modum volitionis sive amoris, iuxta theo­
logicum sensum tunc receptum in Ecclesia, ut dictum est supra
(n. 251).
PROBATUR 1. Ex auctoritate.

In Magisterii documentis, quae referemus infra in Assertione 3
(n. 261 sq.), solus Filius vocatur genitus, Spiritus S. vero vocatur
tantum procedens, idque in iisdem formulis quibus tres personae
simul referuntur secundum earum distinctionem et proprietates; ex
quo sequitur Spiritum S. ita esse procedentem ut tamen non sit
genitus; ita praecipue Conc. Later. IV: «Pater generans, Filius nas­
cens et Spiritus S. procedens» et Conc. Flor. (Deer, pro lacobitis):
«Solus Filius de solo Patre est genitus, solus Spiritus Sanctus simul
de Patre procedit et Filio». Praeterea, Filius dicitur unigenitus; quo
excluditur alia generatio; ita Conc. Nicaenum I (Symbolum): «Na­
tum ex Patre unigenitum»; Leo IX in professione fidei: «Patrem
ingenitum, Filium unigenitum»; Conc. Flor. (Decr. pro Graecis):
«Omnia, quae Patris sunt, Pater ipse unigenito Filio suo gignendo
dedit». Tandem, explicite etiam docetur Spiritum S. non esse geni­
tum nec Filium; ita Symbolum Athanasianum, Conc. Tolet. I, II,
IV et VI, Formula «Fides Damasi», Gregorius I et Leo IX («Spi­
ritus S. nec genitus, nec ingenitus, sed procedens»). Ceterum, Conc.

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

241

Lugcl. II et Flor., ut cxplicitius significent processionem Spiritus
S. non esse generationem, ei atribuunt speciale nomen spirationis
(«Ex Patre et Filio spiratione procedit»).
In Scriptura, tertia persona numquam vocatur Filius, dum se­
cundae personae constanter hoc nomen tribuitur. Quandoque, cum
duae personae iuxtaponuntur, tertia vocatur Spiritus, secunda vero
Filius; Gal. 4. 4, 6: «Misit Deus Filium suum... Misit Deus Spiri­
tum Filii sui». Nomen Patris constanter ponitur in relatione cum
sola secunda persona; Eph. 3. 14-16: «Flecto genua mea ad Patrem
Domini nostri lesu Christi... ut det vobis... corroborari per Spiritum
eius». Secunda persona non solum dicitur proprius Filius, Filius
dilectus, Filius qui est in sinu Patris, sed etiam explicite «Lbzzgewztus Filius qui est in sinu Patris» (Io. 1. 18; cf. 1. 14; 3. 16).
explicite docent processionem Spiritus S. non esse
generationem et in hoc reponunt eius discrimen a processione Verbi.
Spiritus S. vere ac substantialiter procedit, non secus ac Filius, «non
tamen filiationis modo, neque per generationem» (Nazianzenus, Da­
mascenus). Unicus est Filius in divinis, unde «Spiritus S. nec Pater
est nec Filius, sed tantum Patris et Filii Spiritus» (Augusti­
nus). Spiritus S. nequit dici genitus, nec filius, nec frater filii, nec
filius filii nec nepos Patris; quorum contrarium sequeretur, si Spiri­
tus S. procederet per generationem (Athanasius, Epiphanius).^
256. Patres

Athanasius, Epist. 1 ad Serapionem, 15 sq.: «[Obiciunt Macedoniani]: Si Spiritus res creata non est, neque unus ex angelis, sed ex Patre pro­
cedit, igitur Filius quoque ipse dicendus est, proindeque duo sunt fratres,
ipse scilicet et Verbum... Si item ex Patre est, cur non et ipse genitus, aut
Filius esse, sed simpliciter Spiritus sanctus dicitur? Denique, si Filii dicatur
95 Obiciuntur quaedam ambigua verba tum Hermae, Spiritum S. vocantis «Filium
Dei» (Simii. 9. 1. 1), tum Origenis, scribentis: «Non... manifeste discernitur, utrum
[Spiritus S.] natus an innatus vel Filius etiam Dei ipse habendus sit, necne» (De prine.
1. 4, MG 11. 117 sq.). Attamen, textus Hermae valde obscurus est, ut diximus supra
(n. 86), atque in eo potius difficultas est de ipsa persona Spiritus S., quam videtur con­
fundere cum persona Filii seu Verbi. Origencs vero videtur accipere vocem «Filius» in
generaliori sensu procedentis ex substantia Patris, ut suadent voces «natus vel innatus»,
quae probabiliter in eodem sensu procedentis vel non procedentis accipiuntur (sicut
cum Pater dicitur innatus seu ingenitus); in quo casu Origcnes dubitaret de immanenti
processione Spiritus S. et consequenter de eius divinitate. Si vero ea vox «Filius» accipitur
ab Origene in proprio sensu generationis, sequitur ipsum nondum perspexisse proprium
discrimen inter processionem Verbi et processionem Spiritus S., quod clare edixerunt
posteriores Patres. Ceterum, ut notavimus supra (n. 97), tota Origenis doctrina de ipsa
persona et divinitate Spiritus S. valde ambigua est, ita ut potuerit ab Epiphanio et Hio
ronvmo. eius adversariis, haereseos insimulari.

242

DE DEO TRINO

esse Spiritus, Parer ergo avus est Spiritus sancti. Haec turpissimi homines
cavillando effutiunt, qui curiosius profunda Dei scrutari conantur, quae nemo
novit nisi Spiritus Dei... Ut numquam Pater desinet solus esse Pater, ita
Filius numquam desinet esse solus Filius. Nemo igitur nisi mente captus
dixerit vel cogitaverit fratrem esse Filio et nomen avi Patri convenire. Hinc
enim nusquam in Scripturis sacris Spiritus filius dictus est, ne frater esse
existimaretur, uti nec filius Filii, nec Pater avus crederetur. Sed Filius, Pa­
tris est filius; et Spiritus, Patris spiritus dictus est» (MG 26. 566-570).
Basilius. Epist. 125. 3: «Neque ingenitus dicitur a nobis Spiritus sanc­
tus, unum enim novimus ingenitum et unum rerum principium, Patrem Do­
mini nostri lesu Christi; neque genitus, unum enim esse genitum, in fidei
traditione didicimus; Spiritum autem veritatis ex Patre procedere edocti, ex
Deo esse confitemur citra creationem» (MG 32. 550).
Gregorius Naz., Orat. 12: «Pater pater est, et sine principio; non enim
ex aliquo. Filius filius est, ac non sine principio est; ex Patre siquidem. Spi­
ritus vere spiritus sanctus est, procedens quidem ex Patre, non tamen filia­
tionis modo, neque per generationem, sed per processionem» (MG 36. 349).
Epiph ANIUS, Anchoratus 8: «Pater enim Pater est... Filius unigenitus...,
ut singulari sit appellatione Filius... et Spiritus sanctus unicus,96 non Filii no­
men, non appellationem Patris usurpans, sed Spiritus sanctus vocatus» (MG
43. 30). Adv. haer. 62. 4: «Semper enim cum Patre Filioque Spiritus est,
non Patris veluti frater, nec genitus aut creatus, non Filii frater, non Patris
nepos, sed a Patre procedens et accipiens a Filio» (MG 41. 1054).
Augustinus, De Trin. 15. 26. 47: «Diceretur autem filius Patris et Filii,
si, quod abhorret ab omnibus sanorum sensibus, eum a in1·:· genuissent. Non
igitur ab utroque est genitus, sed procedit ab utroque amborum Spiritus»
(ML 42. 1095). Contra Maximinum 2. 41. 1: «Quid autem inter nasci et pro­
cedere intersit, de illa excellentissima natura loquens explicare quis potest?
Non omne quod procedit nascitur, quamvis omne procedat quod nascitur;
sicut non omne quod bipes est, homo est. quamvis bipes sit omnis qui homo
est. Haec scio: distinguere autem inter illam generationem et hanc proces­
sionem nescio, non valeo, non sufficio» (ibid. 770).
Damascenus, De fide orth. 1. 8: «Quamvis... etiam Spiritus sanctus ex
Patre procedat, non tamen generationis modo, sed processionis. Alius autem
est hic existentiae modus perinde incomprehensus et ignotus, quemadmodum
et Filii generatio» (MG 94. 815 sq.).

257. Quod autem attinet rationem, quare processio Spiritus S.
non sit generatio, cum nihilominus ipse procedat a Patre non secus
ac Verbum, Patres conscii sunt ipsius difficultatis eam assignandi,
cum nihil simile occurrat in creatis, quae nonnisi per viam genera56 Graece ponitur μονογενές, sicut pro Filio, ac ideo quidam vertunt «unigenitus»,
sed ex contextu patet sensum esse «unicus» (i. e. unus tantum Spiritus), nam dicitur
Filius ita esse unigenitus seu unicus in sua processione, ut sit Filius; quod explicite
negatur ibidem de Spiritu S.

DE PERSONIS DIVINIS LN PARTICULARI

243

lionis naturam transmittere valent.77 Cum autem Macedonian! ex
hoc praecise arguerent contra divinitatem Spiritus S. eiusque pro­
cessionem a Patre, quia nempe, si a Patre procederet, esset et ipse
verus Filius sicut Verbum, (cf. supra, n. 247, et textum Athanasii
nuper cit.), Patres coacti sunt huiusmodi obiectioni quomodocum­
que satisfacere.
Et primo quidem, generaliter opponunt intimam illius discrimi­
nis rationem nobis ignotam esse, cum agatur de inscrutabili Divini­
tatis mysterio, sicut etiam ipsius Filii generationis intima ratio
afferri non potest (Athanasius, Augustinus, Damascenus, nuper ci­
tati). Praeterea, quidam aliquas explicationes magis vel minus effi­
caces attentant. Gregorius Nazianzenus (Orat. 31. 91) ait ideo Spi­
ritum S. non vocari Filium, ne putemur in Deo esse plusquam tres
personas, quia, sicut Spiritus S. procedit a Filio, sic opinaremur a
Spiritu eodem modo procedere aliam personam, et rursus aliam.
Gregorius Nyssenus (Quod non sint tres dii, Ad Abladium) ait ideo
Spiritum S. non esse Filium quia non procedit immediate a Patre,
sed mediante Filio, seu a Patre per Filium, iuxta formulam graecam
(quam rationem attulerunt in Cone. Flor, graeci theologi, Bessarion
et Beccus). Basilius, indicatis his duabus rationibus (Epist. 46; Adv.
Eunomium 5), tertiam ac meliorem addit rationem, dicens Filium
gigni ad modum verbi, Spiritum S. vero emitti per os ad modum
spiritus, deducta similitudine ex humana productione verbi ac gene­
ratione et ex emissione spiritus ex ore humano (Adv. Eunomium 5,
MG 29. 734 sq.).
Tandem Augustinus duas propinquiores rationes adduxit, qua­
rum altera est omnino formalis, quamvis indiguerit ulterius a
S. Thoma expoliri. Prima est, quia Filius procedit ut natus, dum
Spiritus S. procedit ut datus, seu ut donum (De Trin. 5. 14. 15:
«Exiit enim non quomodo natus, sed quomodo datus; et ideo non
dicitur Filius», ML 42. 921); quae ratio implicite indicat processio­
nem per actum voluntatis. Secunda ratio est, quia secunda persona
procedit per intellectum, quasi proles mentis, tertia vero per volun­
tatem, ac propterea non dicitur Filius, cum amor praecedat vel sub­
sequatur partum mentis (ibid. 9. 12. 17, col. 970-972); quam ratio97 Quidam tamen indicant aliquem parallelismum inter processionem Spiritus S. et
formationem Evae e costa Adami, in qua transmissa est humana natura absque genera­
tione. Cf. A. Orbe, «La procesiôn del Espiritu Santo y el origen de Eva», Gregorian:!^
XLV (1964) 103-118.

24-1

DE DEO TR J NO

nem S. Doctor melius ac formalius subinde determinavit, docens
ideo tertiam personam, procedendo per voluntatem, non generari,
quia sic non importat rationem similitudinis et imaginis, quemad­
modum secunda persona procedendo per intellectum (ibid. 15. 27.
50: «Quae quidem voluntas de cogitatione procedit, non tamen est
cogitationis imago», coi. 1097).
probatur 2. Ex ratione theologica, assignata ab Augustino et

ulterius elucidata ac determinata a S. Thoma (1 p., q. 27, a. 4).
258. Ut explicatum est supra (n. 223), generatio est processio
in similitudinem naturae, seu est actio de se ac forma liter assimilativa. Atqui processio per voluntatem, per quam diximus oriri
tertiam personam (n. 253 sq.), non est in similitudinem naturae,
seu formaliter assimilativa, secus ac processio per intellectum, per
quam oritur secunda persona. Ergo processio tertiae personae non
est generatio, secus ac processio secundae personae.
Ad minorem. «Haec est differentia inter intellectum et volun­
tatem, quod intellectus fit in actu per hoc quod res intellecta est
in intellectu secundum suam similitudinem; voluntas autem fit in
actu, non per hoc quod aliqua similitudo voliti sit in voluntate, sed
ex hoc quod voluntas habet quandam inclinationem in rem volitam.
Processio igitur quae attenditur secundum rationem intellectus, est
secundum rationem similitudinis; et in tantum potest habere ratio­
nem generationis, quia omne generans generat sibi simile. Processio
autem quae attenditur secundum rationem voluntatis, non conside­
ratur secundum rationem similitudinis, sed magis secundum ratio­
nem impellentis et moventis in aliquid. Et ideo quod procedit in
divinis per modum amoris, non procedit ut genitum, vel ut filius,
sed magis procedit ut spiritus; quo nomine quaedam vitalis motio
et impulsio designatur, prout aliquis ex amore dicitur moveri vel
impelli ad aliquid faciendum» (1 p., q. 27, a. 4J.98
Haec autem voluntatis processio non habet peculiare ac specifi­
cum nomen (sicut processio intellectus, quae proprie ac formaliter
dicitur generatio), eo quod in creatis, ex quibus conceptus nostros
desumimus, communicatio naturae non fit nisi per generationem.
Unde ei accommodatum est, inde a medio aevo et in ipsis docua. 3; C. Gent. 4. 19; Caietanum, In 1 p q. 27, a. 3-4; Ioannem a S. Tho­
ma, In 1 p., q. 27, dist. 27, dist. 32, a. 6 sq.; et dicta superius, n. 133 et 235.

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

245

mentis Magisterii (Cone. Lugd. II et Flor.), nomen spirationis, a
a nomine ipsius Spiritus qui per ipsam procedit.
259. Haec ratio S. Thomae, quae communius adducitur a theologis prae­
sertim modernis, dici potest implicite contineri in tota Traditione, quatenus
haec docet Filium procedere per intellectum Patris et esse vere Filium, Ver­
bum et Imaginem, dum Spiritus S. procedit ex amore et voluntate divina et
est proprie Spiritus, Amor, Donum. Magis directe vero continetur in doctri­
na Augustini, qui eam essentialiter saltem formulavit.
Ceterae auteni rationes, quae sive a Patribus (cf. supra, n. 257), sive a
theologis afferuntur, non sunt secundum se sufficientes, aut proximae et for­
males, sed se habent ut incompleti aspectus aut proprietates unius ac forma­
lis illius rationis S. Thomae. Huiusmodi rationes ad has reducuntur: ideo
processio Spiritus S. non est generatio, quia non communicat procedenti natu­
ram fecundam sed exhaustam (Nazianzenus, Basilius); vel quia non est prima
sed secunda processio (Nyssenus, Basilius); vel quia est ex duobus principiis,
dum processio Verbi est ex uno principio, seu immediate a Patre (Nyssenus,
Basilius); vel quia non est per modum naturae, utpote quae supponit aliam
processionem (Scotus, Durandus); vel quia est per modum amoris, doni et
spiritus (Basilius, Augustinus); vel quia est per voluntatem (Augustinus).
Haec autem omnia vera sunt, sed non attingunt ipsum punctum formale,
quod omnibus illis subiacet et ad quod ipsa sequenti modo reducuntur: Spiri­
tus S. procedit ad modum naturae infecundae, tanquam per secundam pro­
cessionem, tanquam ex duobus principiis, non per modum naturae, per mo­
dum amoris, doni et spiritus; ergo procedit per voluntatem; ergo non procedit
per modum similitudinis; ergo non procedit per generationem. Immediata
igitur ac formalis ratio, quare processio Spiritus S. non sit generativa, est
quia non est processio formaliter assimilativa, remota autem ac fundamentalis
ratio est, quia est processio voluntatis, de cuius natura non est assimilate, sed
impellere et inclinare.
ASSERTIO 3. Tertia persona, seu Spiritus S., procedit non so­

lum a Patre sed etiam a Filio.
260.

Nota theologica. Spiritum S. procedere a Patre, est

de

fide, primo explicite definita a Cone. Constantinop. I contra Macedonianos. Ipsum procedere etiam a Filio est pariter de fide pluries
definita, solemnius vero et instantius a Cone. Later. IV et a duobus
Conciliis unionis, Lugd. II et Flor.
PROBATUR 1.

Ex auctoritate.

documenta in hac re sunt valde copiosa et explicita,
tum post schisma photianum (saec. 9) tum etiam in anteriori aetate.
Ex documentis mox subiciendis apparet formulationem huius dog­
matis tres gressus assumpsisse, ita ut prius definiretur ipsa proces­
Magisterii

.246

DE DEO TRINO

sio Spiritus S. a Patre (Conc. Constantinop. I, complens Conc. Ni­
caeni fidem in Spiritum S.); subinde a Patre et Filio (praecipue Con­
cilia hispanica et gallica, Symbolum Athanasianum, Professiones fi­
dei Leonis I et Gregorii I, Leonis III et Leonis IX, solemnius
Conc. Later. IV); tandem ut ab uno principio et unica spiratione
(Cond. Lugd. II et Flor.).
261. Conc. Constantinop. a. 381, verba Symboli Nicaeni: «Et in Spi­
ritum Sanctum» hac additione contra Macedonianos complevit: «Dominum
et vivificantem, ex Patre procedentem [το έκ τού πατρός έχχορ£υόμενον]>, iuxta
textum liturgicum latinum: «qui ex Patre procedit», cui subinde addita est
particula «Filioque» («Qui ex Patre Filioque procedit») (Denz. 150)." Sicut
Conc. Nicaenum de processione Spiritus S. a Patre nihil dixit, cum nondum
explicite impugnaretur, ita Conc. Constantinop. I de eius processione a Filio
tacuit, quia ipsa processio a Deo sive a Patre a Macedonians impugnabatur;
unde, sicut definitio ipsius processionis a Patre non opponitur menti Conc.
Nicaeni, ita definitio processionis a Filio, posteriori tempore facta, non op­
ponitur menti Conc. Constantinopolitani.
Damasus R. P. cum Conc. Romano a. 382 definitionem Conc. Constan­
tinopolitani repetiit (Denz. 152, 168: cf. 169-177). Subinde in explanatione
fidei («Decretum Damasi») innuit etiam processionem Spiritus S. a Patre et
Filio, quatenus provocat simul ad utrumque textum evangelii, ex quo ea
deducitur: «Spiritus Sanctus, de quo ipse Filius in Evangelio dicit, quia
Spiritus Sanctus a Patre procedit (Io. 15. 26), et de meo accipiet et adnuntiabit vobis (Io. 16. 14)» (Denz. 178).
Conc. Toletanum I a. 400, in Symbolo: «Credimus... Spiritum quoque
Paracletum esse, qui nec Pater sit ipse, nec Filius, sed a Patre procedat»
(Denz. 188).’
Conc. Seleuciae et Ctesiphontis a. 410, habitum apud Persas, in sua
fidei professione ait: «Confitemur in Spiritum vivum et Sanctum, Paraclitum vivum de Patre et Filio in una Trinitate, in una substantia, in una
voluntate, amplexantes fidem 318 episcoporum habitam in Nicaena civitate».
Ita in editione Th. J. Lamy a. 1868. Editio vero J. B. Chabot a. 1902 omittit
mentionem processionis Spiritus S. Inde disputant eruditi utrum sit authen­
tica (ut putat idem Lamy et subinde P. Martin) an posterius introducta. De
qua quaestione confer Hefele-Leclercq, Histoire des Conciles II-l (Paris
1908) 159-164, in nota.
Conc. Toletanum II a. 447 approbavit symbolum Conc. Tolet. I, se­
cundum formam elucubratam a Pastore, episcopo Palenciae in Gallaecia
"De origine huius Constantinopolitani symboli confer dicta superius, n. 102.
1 Aldama, I. A., El simbolo Toledano ί. Su texto, su origen, su position en la
historia de los Simbolos, Romae 1934.
Madoz. I., «La teologia de la Trinidad en los simbolos Toledanos», Revista espariola de teologia IV (1944) 457477.
Mangenot. E., «L’origine espagnole du Filioque», Revue de l'Orient Chrétien IX
<1906) 92-101.

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

247’

(sic dictus «Libellus in modum Symboli»), in qua additur particula «Filioque»
(«Λ Patre Filioque procedit») (Denz. 188; cf. historicam notam ibidem).
Haec est prima origo illius particulae et ipsius explicitae formulationis dogma­
tis processionis ab utroque, ortae fortasse occasione haeresis priscillianisticae,
quam Concilium in hoc Symbolo condemnat.
Leo I a. 447 in Epist. ad Turribium, episc. asturicensem, damnat eos­
dem Priscillianistas docentes «non alium esse qui genuit, alium qui genitus
est, alium qui de utroque processit» (Denz. 284).
Symbolum «Quicumque» (vulgo Athanasianum), ortum probabilius in
Gallia meridionali a. 430/500, auctore ignoto,2 et subinde universaliter in
utraque ecclesia receptum atque in usu liturgico adhibitum: «Spiritus Sanctus
a Patre et Filio, non factus nec creatus nec genitus, sed procedens» (Denz.
75; cf. notam historicam ibidem).
Formula «Fides Damasi», olim Damaso R. P. vel Hieronymo attribu­
ta, sed multo tardius orta circa a. 500, probabilius in eadem Gallia meridio­
nali: «Credimus... Spiritum Sanctum non genitum neque ingenitum, non
creatum neque factum, sed de Patre et Filio procedentem» (Denz. 71). Tamen
incisum «et Filio», quod adest in lectione primaria, omittitur in lectione
variante.
Hormisdas R. P. (a. 515-523), Epist. 79, ad lustinum Augustum: «No­
tum est quia... proprium [est] Spiritus Sancti ut de Patre et Filio procederet»
(ML 63. 514).
Gregorius I (a. 590-604), Professio fidei incerti temporis: «Patrem in­
genitum, Filium genitum, Spiritum vero Sanctum nec genitum nec ingenitum,
sed coaeternum, de Patre et Filio procedentem» (Cavallera 569; ML 77.
1327 sq.).
Quinque Concilia Toletana, saec 6-7, fidem Symboli Conc. Tolet. II
reiterant. Tolet. III a. 589: «Spiritus aeque Sanctus... praedicandus est a Pa­
tre et Filio procedere» (praeterea in collectionibus Mansi et Hardouin additur
particula «Filioque» ipsi Symbolo Nic.-Constantinop., quae proinde additio
prima vice facta fuisset ab hoc Concilio, nisi de illius authentia serio dubita­
retur). Tolet. IV a. 633: «Spiritum vero Sanctum nec creatum nec genitum,
sed procedentem ex Patre et Filio». Tolet. VI a. 638: «Neque genitum neque
creatum, sed de Patre Filioque procedentem... Quia ab utroque procedit».
Tolet. XI a. 675: «Non enim de Patre procedit in Filium, vel de Filio pro­
cedit ad sanctificandam creaturam, sed simul ab utrisque processisse mons­
tratur». Tolet. XVI a. 693: «Qui de Patre Filioque procedit» (Denz. 470,
485, 490, 527, 573).
Saec. 8-9, gallica Concilia Genethliacense a. 767, Francofordiense
a. 794, Foroiuliense a. 796/797 et Aquisgranense a. 809, polemice contra
Graecos definierunt processionem Spiritus S. a Patre et Filio atque sanxerunt
additionem particulae «Filioque» Symbolo Hic. Constantinop., quae tamen a
Leone III approbata non fuit (cf. supra, n. 248).
Leo III (a. 795-816) in sua responsione ad hierosolymitanos monachos
2Cf. dicta superius, n. 46.

248

DE deo

trino

^•>11

latinos et in approbatione Conc. zXquisgranensis eandem fidem profitetur
(cf supra, n. 248).
Leo IX (a. 1049-1056) in sua confessione fidei, a. 1053 missa ad Pe­
trum, patriarcham antiochenum, profitetur: «Credo etiam Spiritum San­
ctum... a Patre et Filio procedentem... Patrem ingenitum, Filium unigenitum,
Spiritum Sanctum nec genitum nec ingenitum, sed a Patre et Filio proce­
dentem... Patrem ingenitum, Filium unigenitum, Spiritum Sanctum nec geni­
tum nec ingenitum, sed a Patre et Filio procedentem» (Denz. 682 sq.).

262. Conc. Lateranense IV a. 1215, primum inter oecumenica, rem
solemniter definivit. Cap. 1, de fide catholica: «Pater a nullo, Filius a Patre
solo, ac Spiritus Sanctus pariter ab utroque». Cap. 2, de errore abbatis loachim: «Eadem res est Pater et Filius, necnon et Spiritus Sanctus ab utroque
procedens» (Denz. 800, 805).
Conc. Lugdunense II a. 1274, primum Concilium unionis, in sess. 2,
Constitutione de summa Trinitate et fide catholica, processionem a Patre et
Filio ulterius determinat, tanquam ab unico principio et per unicam spira­
tionem: «Fideli ac devota professione fatemur, quod Spiritus Sanctus aeter­
naliter ex Patre et Filio, non tanquam ex duobus principiis, sed tanquam ex
uno principio, non duabus spirationibus, sed unica spiratione procedit» (Denz.
850). Sess. 4, Professio fidei imperatoris Graecorum Michaelis Palaeologi:
«Credimus et Spiritum Sanctum, plenum et perfectum verumque Deum ex
Patre Filioque procedentem» (Denz. 853).
Conc. Florentinum a. 1439-1445, alterum et ultimum unionis Conci­
lium, Decretum pro Graecis (ex Bulla unionis Graecorum «Laetentur caeli»,
6 iul. 1439): «In nomine igitur Sanctae Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus
Sancti, hoc sacro universali approbante Florentino Concilio, diffinimus, ut
haec fidei veritas ab omnibus Christianis credatur et suscipiatur, sicque om­
nes profiteantur, quod Spiritus Sanctus ex Patre et Filio aeternaliter est, ct
essentiam suam suumque esse subsistens habet ex Patre simul et Filio, et ex
utroque aeternaliter tanquam ab uno principio et unica spiratione procedit
[sxitflpsûswi]; declarantes, quod id, quod Sancti Doctores et Patres dicunt,
ex Patre per Filium procedere Spiritum Sanctum, ad hanc intelligentiam ten­
dit, ut per hoc significetur, Filium quoque esse secundum Graecos quidem
causam Γ*Ρ7.ήν] secundum Latinos vero principium [αιτίαν], subsistentiae
Spiritus Sancti, sicut et Patrem. Et quoniam omnia, quae Patris sunt, Pater
ipse unigenito Filio suo gignendo dedit, praeter esse Patrem, hoc ipsum
quod Spiritus Sanctus procedit ex Filio, ipse Filius a Patre aeternaliter habet,
a quo etiam aeternaliter genitus est. Diffinimus insuper, explicationem ver­
borum illorum «Filioque» veritatis declarandae gratia, et imminente tunc
necessitate, licite ac rationabiliter Symbolo fuisse appositam» (Denz. 13001302).
Decretum pro lacobitis (Ex Bulla «Cantate Domino», 4 febr. 1442):
«Solus Pater de substantia sua genuit Filium, solus Filius de solo Patre est
genitus, solus Spiritus Sanctus simul de Patre procedit et Filio» (Denz. 1330).
Relata verba Decreti pro Graecis exhibent ipsam solemnem definitionem
quam Conc. Florentinum, praesentibus Graecis cum Latinis Patribus, edidit.

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICÜLARI

249

Cum enim imperator loannes Palaeologus resumpsisset conamina Michaelis
Palaeologi restaurandi pacem cum Ecclesia Occidentali, anno 1439 sub Eu­
genio IV coactum est hoc magnum unionis Concilium. Prius, petentibus Grae­
cis, disputatum est per tredecim sessiones de additione Filioque in Symbolo,
cumque Graeci obtinere non potuissent victoriam, quam facile de Latinis in
tali quaestione sibi promittebant, ac timerent se sustinere non posse argu­
menta, quae Latini allaturi erant quoad alteram et principalem quaestionem
de ipsa processione, a Concilio discedere et in patriam redire volebant.
Tamen, ut testatur Bessarion (De processione Spiritus Sancti ad Alexium, MG 161. 422) «sentientes absurditatem sententiae suae et a serenissi­
mo imperatore persuasi cesserunt, et manere decreverunt». Translato Conci­
lio ex Ferraria in Florentiam, disputatum est de ipsa processione Spiritus
Sancti ex Filio. Disserebat pro Latinis loannes de Monte Nigro O. P., pro
Graecis vero Marcus Ephesinus, cuius culpa longae disputationes, habitae
usque ad sess. 25, nihil profecerunt. Post iteratas tandem contentiones,
Graeci in formulam Decreti Unionis consenserunt, uno excepto eodem Marco
Ephesino, qui, subinde, in patriam reversus, enixe adlaboravit ut unio iterum
ac definitive abrumperetur.
Gregorius XIII in Professione fidei Graecis praescripta (a. 1575) repe­
tit verba decreti florentini pro Graecis (Denz. 1986).
Pius X, in Epist. «Ex quo nono», ad Delegatos Apostolicos Orientis,
a. 1910, occasione quarumdam periculosarum assertionum periodici «Roma
e TOriente» (a. 1900), refellens plures errores Orientalium, ait: «Non minus
temere quam falso huic opinioni fit aditus, dogma de processione Spiritus
Sancti a Filio haudquaquam ex ipsis Evangelii verbis profluere, aut antiquo­
rum Patrum fide comprobari» (Denz. 3553).
263. Nota de additione particulae «Filioque» Symbolo Nic.
Constant.3
Quod attinet historiam, non satis constat de tempore et circumstantia in
quibus ea primitus facta fuerit.
Eius hispanica origo ut satis probabilis ab omnibus habetur. Conc. To­
letanum II a. 447 ea particula utitur in sua fidei professione (supra, n. 261),
sed inde non sequitur eam additam fuisse ipsi praefato Symbolo, quamvis id
potuerit esse occasio quare posterius Symbolo adderetur. Primo ea additio
apparet in Conc. Tolet. III a. 589, prout saltem refertur in Collectionibus
Mansi et Hardouin, quae eam ferunt in Symbolo recitato a rege Recaredo;
sed probabile est eam esse interpolatam, cum desit in aliquibus vetustioribus
Codicibus (cf. Denz. 470). Quidquid sit, additio iam vulgata apparet in
Hispania saec. 7, ut constat ex Conc. Bracarensi IV a. 675 et ex ipsa Liturgia
Mozarabica. Exinde mox transivit in Galliam, ubi eius usus definitive firma­
tus ac sancitus est, circa finem saec 8 et initium saec. 9, sub Carolo Magno,
praecipue a Conc. Francofordiensi a. 794 et Aquisgranensi a. 809, occasione
controversiae suscitatae Hierosolymis inter monachos latinos et graecos
(cf. supra, n. 248). Exinde eodem tempore transivit in Italiam superiorem.
3 Confer auctores relatos in n. 247, peculiariter Jugie et Palmieri.

250

de deo trino

opera Paulini aquileiensis, qui interfuerat Concilio Francofordiensi eamque
sancivit in suo Cone. Foroiuliensi a. 796/797.
Quoad Ecclesiam Romanam, non constat quando eadem consuetudo intro­
ducta fuerit. Saec. 9, Leo III noluit approbare praefatam decisionem Cone.
Aquisgranensis (supra, n. 248). Si credamus Bernoni, abbati augiensi et testi
oculari coronationis imperatoris Henrici II Romae a. 1013, hic in ea occa­
sione obtinuit a Benedicto VIII ut Symbolum cum additione «Filioque»
Romae caneretur, sed idem abbas addit se nescire num huiusmodi praxis
Romae adhuc servaretur (ML 142. 1061).
Quidquid sit, non multo post ea consuetudo invaluit fere ubique in Oc­
cidente. In Cone. Lugd. II Symbolum cum additione cantatum est tum a La­
tinis tum a Graecis intra Missarum solemnia; idipsum pluries immediate post
Concilium Graecis impositum est, praecipue a Nicolao III (1277-1280) et a
Martino IV (1281-1285). In Cone, vero Flor, id Graecis praeceptum non
fuit, sed solis Armenis, qui huiusmodi additioni non repugnabant; post hoc
Concilium, id Graecis imposuit Calixtus III (1455-1458). Subinde vero Cle­
mens VIII (1592-1605) declaravit id ab Orientalibus non requiri, dummodo
ipsam definitam doctrinam tenerent; quae decisio, confirmata a Benedicto
XIV (Constit. «Etsi pastoralis» a. 1742), transivit in constantem praxim
S. Sedis. Plures tamen catholici orientales, ut Armeni, Rutheni, Maronitae
et Melchitae, usui latino sponte se conformarunt.
Quod attinet liceitatem illius additionis, explicite definita est a Cone.
Flor, (supra, n. 262). Ceterum, liceitatem demonstrat tum ipsa ratio, nam,
ut apte in Cone. Florentino declaravit ipse graecus Georgius Scholarius contra
Marcum Ephcsinum, «quae credere licet, confiteri quoque permissum est»;
tum necessitas inculcandae vel defendendae veritatis, quae in Hispania oriri
potuit ex peculiari periculo Arianismi et in toto Occidente ex ipsa haeresi
Photiana; tum usus Ecclesiae, nam sicut Cone. Nicaeno licuit plura addere
Symbolo Apostolico et Cone. Constantinopolitano I licuit addere processio­
nem Spiritus S. Symbolo Nicaeno, ita licuit Ecclesiae latinae utriusque Con­
cilii Symbolo addere eiusdem processionis ulteriorem declarationem.
Ad illiceitatem additionis probandam, Schismatici peculiariter ac pertina­
citer provocarunt ad Decretum Cone. Ephesini a. 431: «Statuit sancta Synonus, alteram fidem nemini licere proferre aut conscribere aut componere,
praeter definitam a sanctis Patribus, qui in Nicaea cum bpiritu Sancto con­
gregati fuerunt» (Denz. 265). Attamen. Concilii mens fuit prohibere tantum
additiones quae fierent auctoritate privata. Id patet tum ex circumstantia
quae occasionem dedit illi decreto, quia scilicet quidam vulgaverant aliquam
fidei formulam Nestorianisme infectam, tum quia historice constat nonnum­
quam additiones Symbolo Nicaeno introductas esse, quarum praecipua est
ipsa expressio processionis Spiritus S. in Symbolo Constantinopolitano, con­
firmato paulo post a Cone. Chalcedonensi a. 451, quod, et ipsum, emisit no­
vum symbolum de Incarnatione Verbi (Denz. 301)/
4Cf. Palmieri, art. cit. (supra, n. 247) 2321-2331.—M. Jugie. «Le décret du con­
cile d'Ephèse sur les formules de la foi». Echos d’Orient XXX (1931) 257-270.—H. du
Manoir. «Le Symbole de Nicée au Concile d’Ephèse», Gregorianum XII (1931) 104-137.

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

251

processionem Spiritus S. a Patre explicite propo­
nit in uno loco, Io. 15. 26: «Spiritus veritatis qui a Patre procedit
[έπαρά τοδ πατρό; Ξζπορεύεται|>, implicite vero in iisdem locis eiusdem
quarti evangelii, in quibus eodem implicito modo proponit proces­
sionem Spiritus S. a Filio, quatenus nempe Spiritus S. dicitur a
Patre dari et mitti.
264. Scriptura

Processio a Patre simul ac Filio directe suggeritur, ut dictum est supra
(n. 59), in trinitario textu Apoc. 22. 1: «Et ostendit mihi fluvium aquae
vitae splendidum tanquam crystallum, procedentem de sede Dei et Agni»·, qui
tamen indiget complemento aliorum textuum, et praecipue Io. 15. 26, ut
dictum est ibidem.
Processio a Filio implicite continetur in quinque sequentibus veritatibus,
quarum conclusivus valor ostendetur infra in probatione ex ratione theolo­
gica: Primo, Spiritus S. est Spiritus Filii (Spiritus lesu, Spiritus Christi);
Act. 16. 6 sq.; Rom. 8. 9; Gal. 4. 6. Secundo, Spiritus S. mittitur vel datur
a Filio vel in nomine Filii; Io. 14. 26: «Paraclitus autem, Spiritus sanctus,
quem mittet Pater in nomine meo, ille vos docebit omnia»; 15. 26: «Cum
autem venerit Paraclitus, quem ego mittam vobis a Patre, Spiritum veritatis,
qui a Patre procedit, ille testimonium perhibebit de me»; 16. 7: «Si... non
abiero, Paraclitus non veniet ad vos; si autem abiero, mittam eum ad vos»;
cf. 7. 37-39; 20. 22; Luc. 24. 49. Tertio, Spiritus S. accipit a Filio veritatem
quam annuntiat; Io. 16. 13-15: «Cum autem venerit ille Spiritus veritatis,,
docebit vos omnem veritatem. Non enim loquetur a semetipso; sed quaecum­
que audiet loquetur, et quae ventura sunt annuntiabit vobis. Ille me clarifi­
cabit, quia de meo accipiet, et annuntiabit vobis. Omnia quaecumque habet
Pater, mea sunt». Quarto, Filius dicitur habere quaecumque habet Pater; ibid.
Quinto, in formula trinitaria Filius ponitur medius inter Patrem, a quo pro­
cedit, et Spiritum S.; Mat. 28. 19: «Baptizantes eos in nomine Patris et Filii
et Spiritus Sancti».

tum Latini tum etiam Graeci, explicite processio­
nem Spiritus S. a Filio profitentur, quamvis communiter (nec ex­
clusive) Latini utantur formula «Ex Patre et Filio procedit», Graeci
vero «Ex Patre per Filium procedit (έ* τού Πατρός διά τού 1·.ού
εχχνρεύετάι)».
Apud Latinos haec veritas iam explicite profertur a Tertulliano
(t circa 222) et Hilario (t circa 366), ac subinde firmatur ab Am­
brosio et Augustino. Inde a saec. 5 ea pervadit ipsa Magisterii do­
cumenta supra relata et sensim sine sensu transit in usum liturgicum, et in communem professionem plebis christianae, ut patet ex
Symbolo Athanasiano et Formula «Fides Damasi» (circa a. 500)
necnon ex Libris Carolinis (saec. 8; cf. supra, n. 248); in qua aetate
265. Patres,

252

DE DEO TRINO

occurrunt, inter alia, scripta Boethii, Fulgentii, Gregorii I et Isido­
re Hispalensis, quorum doctrinam perfecit subinde Anselmus Cantuariensis (1034-1109), premens ipsa Augustini vestigia. Ut dictum
est, Patres latini utuntur communiter formula «Ex Patre et Filio»;
nonnumquam tamen ipsa formula graeca «Ex Patre per Filium»
occurrit, notanter apud ipsos priores scriptores, Tertullianum et
Hilarium.
Apud Graecos pariter eadem veritas proponitur. Et quidem
non tantum sub formulis implicitis (apud Latinos etiam occurrenti­
bus), quatenus nempe dicunt Spiritum S. esse proprium Spiritum
Filii, esse Spiritum Filii sicut Patris, se habere ad Filium sicut ad
Patrem (Athanasius, Epiphanius, Cyrillus Alex., Basilius); nec tan­
tum sub formulis aequivalentibus, quatenus scilicet docent Spiritum
S. accipere a Filio existentiam vel subsistentiam (Basilius, Didymus,
Cyrillus Alex., Maximus Confessor); sed etiam sub formula expli­
cita «Spiritus procedit a Patre per Filium», quae prodit processio­
nem a Filio, eo quod Filius sit Deus aeque ac Pater nec detur ratio
instrumentalis causalitatis in Deo (Basilius, Nyssenus, Cyrillus
Alex., Maximus Confessor, Damacenus), imo quandoque sub ipsa
formula Latinorum «Ex Patre et Filio — Ex Filio — Ex utroque»
(Ephrem, Didymus, Epiphanius, Cyrillus Alex.).
Ab hac tamen latina formula Graeci potius abhorrebant, tum propter
haeresim macedonianam, quae perverterat sensum expressionis «Proces­
sio a Filio», (cf. supra, n. 247), tum propter sensum classicum vocum
έχπορεύεα&αι et sx. τού. quibus solebat exprimi processio divina quaeque
referunt conceptum principii sine principio (ut dictum est supra, n. 248, ubi
de Monothelitis), tum quia nimium fortasse in sensu proprio premebant for­
mulam paulinam quae tribus personis appropriatur «Ex ipso [Patre], et per
ipsum [Filium], et in ipso [Spiritu S.] sunt omnia» (Rom. 11. 36; cf. 1
Cor. 8. 6). In quo quidem durius locutus est Damascenus, qui tam insistenter
exigit formulam «Per Filium» ac seponit formulam «Ex Filio», ut quibusdam
doctoribus latinis visus sit, una cum Theodoreto (cf. supra, n. 248), ab ipsa
catholica veritate recedere (cf. infra, n. 268 ).5
6
Huiusmodi tamen inter latinam et graecam formulam discrimen esse tan­
tum conceptuale et accidentale, animadverterunt tum ipse graecus Maximus
5 Cf. M. Simonetti, «La processione dello Spirito Santo seconde i Padri greci»,
Aevum XXVI (1952) 33-41.—E. Boularand, «L’argument patristique au Concile de Flo­
rence dans Ia question de la procession du Saint Esprit», Bulletin de littérature ecclésias­
tique (1962) 166-199.
6 S. Thomas, 1 p., q. 36, a. 2, ad 3: «Spiritum sanctum non procedere a Filio, primo
fuit a Nestorianis introductum... Et hunc errorem secutus fuit Theodoretus Nestorianus
et plures post ipsum, inter quos fuit etiam Damascenus. Unde in hoc eius sententiae

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

253

Confessor, occasione litigii Monothelitarum incusantium Martinum R. P. quod
dixerit Spiritum S. procedere a Filio (cf. in n. 248 et 267), tum graeci theolo­
gi Card. Bessarion et Georgius Scholarius in Conc. Florentino, tum ipsum
Concilium quod utriusque formulae substantialem identitatem et orthodoxiam
declaravit (cf. supra, n. 262).

266. Testimonia Latinorum.
Tertullianus, Adv. Praxean 4. 1: «Filium non aliunde deduco sed de
substantia Patris... Spiritum non aliunde puto quam a Patre per Filium»
(CCL 2. 1162). Ibid. 25. 1: «Connexus Patris in Filio et Filii in Paracleto
tres efficit cohaerentes, alterum ex altero» (ibid. 1195).
Hilarius, De Trin. 2. 29: «[Spiritus S.] Patre et Filio auctoribus con­
fitendus» ML 10. 69). Ibid. 12. 56 sq.: «Ut in eo, quod ante aeterna tempora
Unigenitus tuus ex te natus est..., ita quod ex te per eum sanctus Spiritus
tuus est, etsi sensu quidem non percipiam, sed tamen teneo conscientia...
Oro... ut... sanctum Spiritum tuum, qui ex te per Unigenitum tuum est, pro­
merear» (ibid. 470-472).
Ambrosius, De Spiritu S. 1. 11. 120: «Spiritus Sanctus... procedit a
Patre et Filio» (ML 16. 733).
Augustinus' in variis suis operibus, praecipue in libris De Trinitate,
disertam et determinatam tradit doctrinam de processione Spiritus S. Docet
Spiritum S. esse per Filium et a Filio; procedere a Filio sicut a Patre; pro­
cedere a Filio sicut a principio; procedere a Patre et a Filio ut ab uno princi­
pio; tamen principaliter procedere a Patre, quatenus Filius habet a Patre quod
ipse sit principium Spiritus S.; ex quo solvit difficultatem petitam ex verbis
Io. 16. 25, in quibus Christus solam processionem a Patre indicat.
De Trin. 5. 14. 15: «Si ergo et quod datur, principium habet eum a
quo datur, quia non aliunde accipit quod ab ipso procedit, fatendum est
Patrem et Filium principium esse Spiritus Sancti, non duo principia; sed
sicut Pater et Filius unus Deus, et ad creaturam relative unus Creator et
unus Dominus, sic relative ad Spiritum Sanctum unum principium; ad crea­
turam vero Pater et Filius et Spiritus Sanctus unum principium, sicut unus
Creator et unus Dominus» (ML 42. 921).
Ibid. 15. 17. 29: «Et tamen non frustra in Trinitate non dicitur Verbum
Dei nisi Filius, nec Donum Dei nisi Spiritus Sanctus, nec de quo genitum
est Verbum et de quo procedit principaliter Spiritus Sanctus, nisi Deus Pater.
Ideo autem addidi ’principaliter’, quia et de Filio Spiritus Sanctus procedere
repetitur. Sed hoc quoque illi Pater dedit, non iam existenti et nondum
habenti: sed quidquid Unigenito Verbo dedit, gignendo dedit. Sic ergo eum*
non est standum. Quamvis a quibusdam dicatur quod Damascenus, sicut non confitetur
Spiritum Sanctum esse a Filio, ita etiam non negat ex vi illorum verborum [De fide
orth. 1. 8]». Idem sentiunt Robertas Melodunensis et Bonaventura, inter modernos vero
H. Klee et J. Schwane in suis historiis dogmatum.
7 Cf. F. Cavallera, «La doctrine de Saint Augustin sur l’Esprit-Saint à propos du
1De Trinitate'», Recherches de théologie ancienne et médiévale II (1930) 365-387; III
(I93l) 5-19.

254

DE DEO TRINO

genuit, ut etiam de illo Donum commune procederet, et Spiritus Sanctus
Spiritus esset amborum» (ibid. 1081).
Ibid. 15. 26. 47: «Ita dictum Spiritum Sanctum de Patre procedere, ut
intelligatur, quod etiam procedit de Filio, de Patre esse Filio. Si enim quid­
quid habet, de Patre habet Filius; de Patre habet utique ut et de illo proce­
dat Spiritus Sanctus... Filius autem de Patre natus est; et Spiritus Sanctus
de Patre principaliter, et ipse sine ullo temporis intervallo dante, communiter
de utroque procedit. Diceretur autem filius Patris et Filii, si, quod abhorret
ab omnium sanorum sensibus, eum ambo genuissent. Non igitur ab utroque
est genitus, sed procedit ab utroque amborum Spiritus» (ibid. 1094 sq.).
Idem post Augustinum dicunt Boethius, De Trin. 5; Fulgentius, De
fide ad Petrum 11; Gregorius M., In Evang., hom. 2. 26. 2; Isidorus Hisp.,
Etym. 7. 3. 8.
Anselmus Cantuariensis,89in suo libro De processione Spiritus S. con­
tra Garaecos, diffuse de hac re tractat, probans catholicam veritatem ex Scrip­
tura, solvens Graecorum argumenta, premens Augustini doctrinam de Patre
et Filio ut unico principio illius processionis. Cap. 9: «Cum... Filius tanta
diligentia ostendat, unam esse missionem Patris et suam, ut nec Pater mittat,
nisi cum Filius mittit, nec Filius mittat, nisi cum mittit Pater: quid vult
significare, aut quid intelligi, nisi quia non aliter se habeat ad Patrem Spiritus
Sanctus, et aliter ad Filium, nec magis est unius quam alterius? Quamobrem
nimis difficile, imo impossibile est, ostendere quomodo non procedat ab utro­
que» (ML 158. 300). Cap. 18: «Cum dicimus Deum principium creaturae,
intelligimus Patrem et Filium et Spiritum Sanctum unum principium, non
tria principia..., quoniam per hoc in quo unum sunt, non per hoc quod tres
sunt, est Pater aut Filius aut Spiritus Sanctus principium sive creator...; ita,
cum Spiritus Sanctus dicitur esse de Patre et de Filio, non est de duobus
principiis, sed de uno, quod est Pater et Filius» (ibid. 311 sq.).

267. Testimonia Graecorum.
Athanasius, Epist. 3, ad Serapionem, 1: «Qualem... scimus proprie­
tatem esse Filii ad Patrem, eandem ad Filium habere Spiritum Sanctum comperiemus» (MG 26. 626).
Ephraem, Hymnus de defunctis et de Trinitate: «Pater genitor, Filiusgenitus in sinu eius, Spiritus Sanctus procedens a Patre et Filio» (ed. Lamy,
III 242).
Basilius,’ De Spiritu S. 17. 43: «Quemadmodum se habet Filius ad Pa­
trem, ita ad Filium sese habet Spiritus, secundum traditum in baptismo ver­
borum ordinem» (MG 32. 147). Ibid. 18. 47: «Nativa bonitas et naturalis
sanctimonia et regalis dignitas ex Patre per Unigenitum ad Spiritum perma­
nat» (ibid. 154).
Gregorius Nyssenus, Quod non sint tres dii: «Nam aliud quidem
8Cf. B.
9 LûHN,
Gregorianum
Nager,

Bouche, La doctrine du «Filioque» d'après saint Anselme, Paris 1938.
L„ «Doctrina S. Basilii Magni de processionibus divinarum personarum»,
X (1929) 329-364, 461-500.
F., Die Trinitdtslehre des hl. Basilius. Paderborn 1912.

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

255

[i. c. Filius] continetur (et sine medio) ex primo est, aliud vero [i. e. Spiri­
tus S.] per id quod immediate et ex continenti est, ut et Unigeniti proprietas
absque ambiguitate in Filio maneat, et ex Patre Spiritum esse non dubitetur:
Filio, qui medius intercedit, et sibi unigeniti proprietate servante, et Spiritum
a naturali ad Patrem habitu non arcente» (MG 45. 134).
Didymus Alex., De Spiritu S. 36 sq.: «Spiritus quoque sanctus, qui
est spiritus veritatis spiritusque sapientiae, non potest Filio loquente audire
quae nescit, cum hoc ipsum sit quod profertur a Filio, id est, procedens a
veritate, consolator manans de consolatore, Deus de Deo, Spiritus veritatis
procedens... Neque enim quid aliud est Filius, exceptis his quae ei dantur a
Patre, neque alia substantia est Spiritus sancti praeter id quod datur ei a Fi­
lio» (MG 39. 1064-1066).
Epiph ANius, Ancoratus 8: «Spiritus... inter Patrem et Filium medius,
ex Patre Filioque procedens,10 et appellatione tertius» (MG 43. 30 sq.). Ibid.
67: «Cum Christus a Patre profectus, Deus videlicet a Deo credatur, et Dei
Spiritus a Christo, utpote qui ab utroque procedit» (ibid. 138). Ibid. 71: «Fi­
lium vocat illum qui a se oritur, Spiritum vero sanctum, illum qui ab utroque
irocedit» (ibid. 147). Ibid. 75: «Spiritus a Patre Filioque semper aspirat
-νέ=·.=spirat]» (ibid. 158). Cf. Adv. haer. 62. 4.
Cyrillus Alex., De adoratione: «Siquidem est Dei et Patris et Filii,
ille qui substantialiter ex utroque, nimirum ex Patre per Filium profluit Spi­
ritus» (MG 68. 147). In Io., 1. 9: «Cum naturalium Dei ac Patris bonorum
substantialiter particeps sit Filius, [eum] Spiritum eo modo [quo et Pater]
habere censetur, non adventitium, neque extrinsecum..., sed quo modo unus­
quisque nostrum suum in seipso spiritum continet et ex intimis visceribus
foras profundit» (MG 74. 258). Thesaurus 34: «Cum igitur Spiritus sanctus
nobis immissus conformes nos Deo efficiat, procedat vero is a Patre et Filio,
manifestum est ex divina essentia ipsum esse, essentialiter in ipsa et ex ipsa
procedentem» (MG 75. 586). Ad reginas de recta fide 51: «Ex quo [i. e. ex
Patre] prodit Filius per omnia illi aequalis et consubstantialis, procedit autem
per utrosque et vivificus quoque Spiritus» (MG 76. 1407).
Occasione nestorianae controversiae, in sua Epistola synodica, qua ex­
communicat Nestorium, ait: «[Spiritus S.] non est ab eo [i. e. a Filio]
alienus, quandoquidem Spiritus veritatis nominatur, Christus autem veritas
est; et proinde quoque ab illo atque a Deo Patre procedit» (MG 77. 118).
In nono anathematismo, ibidem addito, ait: «proprium illius [i. e. Christi]
esse Spiritum» (ibid. 122), et in posteriori Explicatione duodecim capitum,
sive anathematismorum, ad nonum illud observat: «Unigenitum Dei Ver10 In graeca lectione verbum «procedens» deest, sed sensus idem est. Quoad hunc
aliosque Graecorum textus adverte quod, cum ipsi dicunt Spiritum S. procedere a Patre
vel a Patre per Filium, utuntur verbo έκχορεύεαθσι, quod ex eorum usu significat pro­
cedere simpliciter et tanquam a principio sine principio; cum vero directe dicunt quod
Spiritus S. procedit a Filio, vel etiam ab utroque, illud verbum omittunt ac utuntur aliis
latioribus expressionibus, ut λαμβάνει (recipit), xpoetat (procedit), ύχάρχει (est), vel sim­
pliciter (omisso omni verbo) έχ τού (ex, Patre et Filio), ut accidit hic et in duobus se­
quentibus textibus Epiphanii.

256

DE DEO

TRINO

bum... omnia praeter solam paternitatem cum Patre communia habet, Spiri­
tumque sanctum, qui ex ipso est, proprium habet» (MG 76. 307).11
Maximus Confessor, Quaestiones ad Thalasitim 63: «Spiritus Sanctus,
uti natura essentialiter Dei ac Patris est, sic natura essentialiter est et Filii,
ut qui ex Patre essentialiter per Pilium genitum ineffabiliter procedat» (MG
90. 671). Ut notatum est supra (n. 248, 265), Maximus latinam formulam,
iuxta quam dicitur Spiritus S. a Filio procedere, ut orthodoxam defendit con­
tra Monothelitas eam incusantes, scribens: «[Latini] non causam se ac aucto­
rem [intellige: primam originem, seu principium sine principio], Filius Spiri­
tus facere ostenderunt. Unam quippe Filii ac Spiritus causam Patrem nove­
runt ac auctorem, alterius quidem generationis modo, alterius vero proces­
sionis; sed ut per eum prodire significarent, eaque ratione coniunctionem sub­
stantiae, nullaque e variatione similitudinem, demonstrarent» (MG 91. 135).

268. Damascenus12 formulationem graecam «A Patre per Filium pro­
cedit» valde signanter ac decisive proponit. De fide orth. 1. 12: «[Pater est]
Verbi genitor, ac per Verbum manifestantis Spiritus productor... Spiritus
sanctus Patris potentia est, divinitatis recondita declarans, ex Patre per
Filium procedens, qua ipse novit ratione, non tamen generationis... Spiritus
[est] Patris, ut qui ex Patre procedat... Quin Filii quoque Spiritus dicitur.
non velut ex ipso, sed per ipsum ex Patre procedens. Solus enim Pater auctor
est» (MG 94. 847-850). Ibid. 1. 8: «Spiritum sanctum, et ex Patre esse, et
Patris Spiritum nominamus. At vero eum ex Filio esse non dicimus, Filii ta­
men Spiritum vocitamus» (ibid. 831 sq.). Homilia in Sabbatum Sanctum 4:
«Spiritus sanctus Dei et Patris, tanquam ex ipso procedens; qui et Filii dici­
tur, ut qui per eum manifestetur et creatis rebus impertiatur; non tamen ex
ipso existentiam habens» (MG 96. 606).
Ut dictum est supra (n. 265), Damascenus durius loquitur, ita ut quibus­
dam visus sit praecedere haeresim photianam. In eo autem excedit quod sal­
tem verbis, positive excludat Spiritum S. esse ex Filio, dum alii Patres graeci
mere dicunt ipsum esse per Filium, imo permittunt, et quandoque adhibent,
expressionem «ex Filio» vel «ex utroque». Praeterea ac peius, exclusionem
verae internaeque processionis ipse videtur positive significare, affirmando
Spiritum S. non habere existentiam ex Filio, dum alii Patres dicunt Spiritum
S. habere suam existentiam a Filio (Didymus), ipsum substantialiter procedere
etiam a Filio (Cyrillus r\lex.) vel a Patre per Filium (Basilius, Maximus).
Nihilominus, vix verisimile est ipsum, qui solet aliorum Patrum senten­
tias colligere ac sequi, in hac re ab eis discrepasse, nisi per excessum verbo­
rum quibus intendit, sicut alii Patres, cmphatice docere solum Patrem esse
fontale principium, seu principium sine principio, ex quo Spiritus S. procedit.
Hoc satis clare apparet ex primo ex citatis textibus. In altero autem Damas­
cenus non asserit quod Spiritus S. non sit ex Filio, sed quod apud Graecos
n Cf. supradictam (n. 248) controversiam Tbeodoreti. occasione illius anathematismi.
12Bilz, ]., Die Trinitdtslebre des hl. Johannes von Damaskus. Paderborn 1909.
Tyskviewicz, S.» «Der hl. lohannes von Damaskus und die russische antiromische
Polemik», Zeitschrift fiir katbolisebe Théologie XLIII (1919) 78-106.

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

257

ita non dicitur («Non dicimus»). Tertius textus est difficilior, sed tamen ita
potest intelligi ut Spiritus S. non habeat existentiam ex Filio simpliciter, seu
tanquam a fontali principio, sicut a Patre; nam in aliis locis Damascenus satis
clare et ipse significat, sicut alii graeci, Spiritum substantialiter procedere ex
Patre per Filium, et ceteroquin in nullo loco Damascenus pronuntiat Spiritum
S. a solo Patre procedere, quod est ipsa essentia haeresis photianae.
In Conc. Nicaeno II a. 787, praesentibus legatis R. Pontificis, patriarcha
Tarasius in sua fidei confessione profitebatur «Spiritum Sanctum ex Patre
per Filium procedere»·, quam formulam, impugnatam inter Latinos a Carolo
Magno, legitimam declaravit Hadrianus R. P. (cf. supra, n. 248).
269. Nota de utriusque formulae, graecae («Ex Patre per Fi­
lium PROCEDIT») ET LATINAE («Ex PATRE FlLIOQUE PROCEDIT»), DISCRIMI­
NE ET CONVENIENTIA.13

Quoad usum, formula graeca fuit frequentior ante Augustinum, mansit
apud solos Graecos post Augustinum. Formula vero latina non solum evasit
universalis in ecclesia latina, sed etiam solemniter sancita est in tribus univer­
salibus Conciliis Later. IV, Lugd. II et Flor, necnon in ipso Symbolo fidei;
praeterea, nonnumquam ipsis Graecis olim imposita fuit et a pluribus Orien­
talibus sponte suscepta est, ut diximus supra.
Quoad legitimitatem, nullum est discrimen, cum per utramque apte vel
sufficienter dogma exprimatur. Unde ipse Hadrianus R. P. defendit contra
Francos legitimitatem formulae graecae (supra, n. 248) et Conc. Flor, dog­
maticam utriusque formulae aptitudinem declaravit (n. 262).
Quoad sensum, in utraque formula exprimitur Filium esse principium
Spiritus S. Sed in formula graeca explicite significatur Filium habere ex sua
processione a Patre quod sit principium Spiritus S., et implicite Filium esse
aeque ac Patrem principium Spiritus S. In formula vero latina, hoc alterum
explicite, primum autem implicite tantum significatur.
Quoad theologicam expressionem, observa utriusque formulae qualitates
et defectus. Formula graeca est potius dynamica; clarius exprimit integrum
mysterium Trinitatis; melius exprimit, ope praepositionum «ex et per», Pa­
trem esse principium fontale et Filium habere a Patre ut sit principium Spi­
ritus S.; clarius docet Patrem et Filium non esse duo principia sed unum. Est
tamen ambigua, propter ipsam praepositionem «per», quatenus dare posset
ansam errori quod Pater non sit principium etiam immediatum et Filius sit
tantum instrumentum vel saltem principium non aequale Patri. Formula vero
latina est potius statica; melius exprimit ipsam processionem Spiritus S.; cla­
rius docet Patrem esse immediatum principium et Filium esse principium
proprie dictum atque aequale Patri. Est tamen ambigua, ob connumerationem Patris et Filii in eadem linea, quasi non sint unum principium, sed duo,
totalia aut partialia, et quidem concurrentia absque ordine ad invicem, ita ut
Pater nihil prorsus habeat magis quam Filius.
13 Cf. R. Segovia, «Equivalencia de formulas trinitarias griegas v latinas», Estudios
eclesiasticos XXI (1947) 454-460.

9

258

DE DEO TRINO

Ex his tamen intelligitur formulam latinam esse praestantiorem, utpote
pleniorem et exactiorem.
Est plenior, quia totum Trinitatis mysterium, si inspiciatur ex parte
ipsius processionis Spiritus S., consistit in hoc quod Spiritus S. procedit a
Patre dupliciter, i. e. immediate et mediate. Formula autem graeca exprimit
tantum processionem mediatam, dum formula latina exprimit explicite in rec­
to processionem immediatam et explicite in obliquo processionem mediatam,
quatenus ipsa nomina Patris et Filii important processionem generationis,
per quam Filius obtinet quidquid habet, adeoque ipsam rationem principii
Spiritus S.
Est etiam exactior, quia ipsa processio Spiritus S., exactius et immedia­
tius exprimitur attendendo ad virtutem ipsam spirativam, quam ad duo sup­
posita spirantia; nam virtus spirativa est quae formaliter specificat sive spiratorem sive spiratum, dualitas vero suppositorum eorumque ad invicem rela­
tiones non ingrediuntur ipsam essentiam spiratoris et spirationis, sed se ha­
bent tantum ut conditiones essentialiter requisitae. In formula autem graeca
potior est consideratio suppositorum eorumque relationum quam consideratio
virtutis spirativae; nam explicitât quandam rationem mediationis; ut autem
observat S. Thomas (1 p., q. 36, a. 3, ad 1), ex parte virtutis spirativae, quae
est una et eadem, nihil cadit medium in processione Spiritus S., sed tantum
ex parte personarum spirantium. In formula vero latina, propter ipsam connumerationem Patris et Filii in eadem linea, exprimitur in recto unitatem
virtutis spirativae, nec aliunde tacetur ordo inter supposita spirantia, sed
secundaria consideratione, ut par est, exprimitur explicite et in obliquo in ip­
sis nominibus Patris et Filii, quae indicant praeviam processionem.

ostenditur directe processio
Spiritus S. a Filio, de qua sola ambigitur ab haereticis. Ceterum,
eadem valent, et facile accommodari possunt, quoad processionem
a Patre.
PROBATUR 2. Ex ratione theologica

270. Arg. 1. Immediate ex his quibus in ipsa Scriptura exhi­

betur relatio Spiritus S. ad Filium (C. Gent. 4. 24). Nam, ut patet
ex textibus superius adductis (n. 264), Spiritus S. explicite dicitur
Spiritus Filii; mitti vel dari a Filio; accipere a Filio; Filius dicitur
habere omnia quae Pater habet; in formulis trinitariis Filius ponitur
medius inter Patrem et Spiritum S. lamvero haec quinque conti­
nent implicite processionem Spiritus S. a Filio.
«Spiritus Filii» significat Spiritum habere ad Filium aliquam
relationem; in divinis autem nequit concipi nisi relatio originis.
Haec ceteroquin eruitur etiam ex parallelism© inter phrases «Spiri­
tus Patris» et «Spiritus Filii»; si enim prior importat relationem ori­
ginis, etiam de altera idem affirmandum est. Inepte autem Schisma­
tici obiciunt Spiritum S. vocari Spiritum Filii eo quod habet eandem

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

259

naturam ac Filius, vel eo quod Filius habet eandem naturam ac Pa­
ter, a quo Spiritus S. procedit. Pari enim iure dici posset secunda
persona esse Filius Spiritus Sancti, eo quod habet eandem naturam
ac Spiritus S. et eo quod Spiritus S. habet eandem naturam ac Pater
a quo Filius procedit.
Mitti vel dari a Filio arguit processionem ex Filio. Missio enim
(de qua in cap. 5, q. 2, explicite agetur) et datio important habitu­
dinem sive relationem inter mittentem et missum, inter dantem et
datum; in divinis autem non datur nisi relatio quae fundatur in
processione. Inepte autem Schismatici interpretantur textus Scriptu­
rae, ubi agitur de missione Spiritus S., de sola effusione donorum
supernaturalium in creaturas, absque ulla relatione ad processionem,
atque incriminantur Latinos quod confundant processionem aeter­
nam cum temporali missione (cf. infra, n. 301).
Accipere a Filio importat processionem ex Filio, tum quia im­
portat relationem, tum quia scientia, quam Spiritus S. dicitur acci­
pere a Filio, sicut quidquid est in Deo, est divina substantia; accipe­
re autem substantiam ab aliquo, est ab eo procedere. Inepte autem
Photius aliique schismatici obiciunt Christum in Io. 16. 13-15 non
dixisse «de me accipiet», sed «de meo accipiet», atque glossant «de
meo Patre accipiet»; nam «accipere de meo» in divinis aequivalet
«accipere de me», et praeterea Christus ibidem dicit sibi competere
omnia quae competunt Patri, adeoque etiam ut sit principium Spi­
ritus S.; praefata autem Phothii glossa est arbitraria, nec aliunde
congruit contextui, in quo agitur de acceptione scientiae («De meo
accipiet et annuntiabit vobis»).
Ex eo quod Filius dicitur habere quaecum que habet Pater (Io.
16. 15), salva certe ipsa paternitate quae facit distinctionem Patris
a Filio, sequitur quod habet etiam ut sit, sicut Pater, principium
processionis Spiritus S.
Ordo, quo Filius ponitur médius inter Patrem et Spiritum S.,
innuit etiam rationem et ordinem processionum, praecipue si inspiciatur sub luce aliarum expressionum Scripturae, quas nuper attu­
limus. Talis est ipsorum Patrum interpretatio, nominatim Basilii
(Pe Spiritu S. 17. 43, supra cit. in n. 267; 18. 47; Epist. 125. 3).
Unde arbitrarie Schismatici obiciunt huiusmodi ordinem non insi­
nuare mutuam personarum divinarum dependentiam in ratione ori­
ginis, sed respicere tantum uniuscuiusque personae historicam ac
successivam manifestationem ad creaturas.

260

DE DEO TRINO

271. Tot rationibus ex ipsa Scriptura deductis, Graeci schismatici non­
nisi unum directum argumentum opponunt, ad quod constanter ac pertinaci­
ter provocarunt, quia nempe in uno loco Scripturae (Io. 15. 26) dicitur ex­
presse Spiritum S. procedere a Patre, nullibi vero dicitur expresse Spiritum
S. procedere a Filio.
Cui respondetur imprimis, quod in illo textu asseritur processio a Patre
sed non negatur processio a Filio. Utrum igitur haec neganda sit. colligendum
est vel ex aliis verbis Scripturae, vel ex alia veritate catholica in Scriptura
asserta aut fundata. lamvero, non tantum id non colligitur, sed contrarium
immediate deducitur, tum ex aliis verbis Scripturae nuper indicatis (ex quibus
ipsa etiam a Patre processio colligi potest, etiamsi haec non explicite affirma­
retur in Scriptura), imo ex ipsis verbis loannis fere immediate sequentibus
(16. 7, 13-15), tum ex veritate, in Scriptura fundata, quod omnia sunt com­
munia Patri et Filio, praeter ipsam paternitatem et filiationem. Imo ex hac
ipsa veritate sequitur quod, etiam si in Scriptura diceretur expresse Spiritum
S. a solo Patre procedere, non esset neganda processio a Filio, secus non
omnia essent Patri et Filio communia (1 p., q. 36, a. 2, ad 1).
Propterea ipsi Patres, tam latini quam graeci, non timuerunt aliquid ad­
dere ad verba Scripturae ac dicere Spiritum S. procedere, vel esse, vel mana­
re, a Patre et Filio, vel a Patre per Filium. Abhorrere autem ab ipsa voce
«procedere», saltem prout accipitur apud latinos, «videtur vel ex ignorantia
vel ex protervia esse. Quia si quis recte consideret, inveniet processionis ver­
bum, inter omnia, quae ad originem qualemcumque pertinent, communissi­
mum esse. Utimur enim eo ad designandum qualemcumque originem, sicut
quod linea procedit a puncto, radius a sole, rivus a fonte, et similiter in qui­
buscumque aliis» (ibid).
272. Arg. 2. Ex distinctione personarum Filii et Spiritus S.

(1 p., q. 36, a. 2; C. Gent. 4. 24; Oe potentia, q. 10, a. 5).14
Si nempe Spiritus S. non procederet a Filio, non distinguere­
tur realiter ab eo, sed a solo Patre, et ita haberentur tantum duae
personae in Trinitate. Nam omnis realis distinctio in divinis prove­
nire potest ex sola relativa oppositione, seu adest tantum inter duas
oppositas relationes, ut definit Cone. Florentinum. lamvero, rela­
tiva oppositio fundatur necessario in aliqua processione, ex qua
fluunt duae oppositae relationes. Ergo si Spiritus S. non procederet
a Filo non distingueretur realiter ab eo, sed esset una sola persona
cum eo, habens duplicem realem nec distinctam relationem ad Pa­
trem, fundatam in duplici processione generati va et spirati va, que­
madmodum de facto ipse Pater est unica persona, habens duplicem
relationem ad Filium et Spiritum S. (cf. supra, n. 189).

-

‘

14 Cf. IoaNNEM a S. Thoma, In 1 p., q. 33-38. disp. 35, a. 3, edit. Solesmensis,
p. 264-274; Slipyj, loc. cit. (supra, in n. 245).

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

261

273. Valorem huius argumenti, quem olim negarunt Photiani ac instanicr defenderunt doctores florentini inde conficientes celebre effatum, ausus
est negare Scotiis (In 1 Sent., dist. 11, q. 2, ed. Quarachi, n. 728-732), quem
propterea quidam theologi censuris afficiunt, nullam ei concedentes excusa­
tionem quod praecesserit Cone. Florentinum, in quo ista res dilucidata ac
determinata fuit.
Arguit Scotiis quod, etiam si Spiritus S. non procederet a Filio, ab eo
distingueretur per ipsam distinctam processionem qua procedit a Patre; duae
enim processiones paternae, generatio scilicet et spiratio, importarent duos
distinctos terminos. Praeterea, subtiliter arguit ex paritate: in hypothesi nem­
pe quod Spiritus S. procederet non a Patre sed a solo Filio, adhuc Pater dis­
tingueretur a Spiritu S.; ergo a pari, in hypothesi quod Spiritus S. procederet
non a Filio sed a solo Patre, adhuc Filius distingueretur a Spiritu S.
Respondetur ad primum quod ipsae duae processiones generationis et
spirationis non aliter inter se distinguuntur, nisi quia inducunt duas opposi­
tas relationes sive duos terminos relative oppositos; unde nequit Spiritus S.
a Filio distingui per ipsam suam processionem nisi haec inducat relativam
•oppositionem ad Filium, quod nequit fieri nisi per processionem a Filio; unde
ea Scoti ratio continet petitionem principii. Ad alterum respondetur negando
invocatam paritatem; nam in hypothesi quod Spiritus S. procederet imme­
diate a solo Filio, adhuc procederet mediate a Patre, seu a Filio procedente a
Patre (veluti nepos Patris), ac ideo mediate saltem ac sufficienter salvaretur
(ut quidam putant) oppositio relativa et consequenter distinctio a Patre;15 e
converso, si Spiritus S. procederet a solo Patre, nullo modo, neque mediate,
procederet a Filio (cum Pater a Filio non procedat), ac ideo nullo modo sal­
varetur oppositio relativa et consequenter distinctio a Filio.
Supradictis duobus argumentis S. Thomas addit tres alias secundarias
rationes. Primo nempe, quia etiam in creatis amor procedit a verbo, non enim
amamus nisi quod prius mente apprehendimus.16 Secundo, quia, cum plura ab
uno procedunt, semper cum aliquo ordine procedunt, nisi agatur de rebus
quae mere materialiter differunt; ordo autem in divinis nequit haberi nisi
secundum processionem quae sola inducit distinctionem. Tertio, quia quid­
quid in se non repugnat, debet Deo attribui; non autem repugnat quod a Filio
procedat Spiritus S., seu quod terminus unius divinae processionis sit simul
principium ulterioris processionis.
15 Ceterum, cum aliis theologis id negandum videtur; nam ad realem distinctionem
videtur requiri immediata oppositio relativa. Ex quo, in praefata hypothesi quod Spiritus
S. procederet a solo Filio, sequeretur quod Pater et Filius procederent ab invicem. Pater
nempe prius generaret Filium et subinde Filius spiraret aliam personam quae esset ipse
Pater. Inde duo sequerentur absurda, scilicet duas tantum esse divinas personas, quod
est contra fidem, et unamquamque illarum existere antequam procedat, quod est contra
rationem.
16 Hoc argumentum evolvunt Salmanticenses, De Trin., disp. 14, dub. 1, et Caietanus, In 1 p., q. 36, a. 2, n. 21-26, qui tamen videtur aliquatenus deprimere illius
valorem.

DE

262

DEO TRINO

ASSERTIO 4. Spiritus S. procedit a Patre et Filio, tanquam ab>
uno principio et unica spiratione.

274.

Nota theologica. Id est de fide definita, his ipsis verbis,,

a Conc. Lugd. II et Flor.
PROBATUR.

ad huiusmodi doctrinam definiendam connaturali­
ter accessit ex priori iam definita doctrina de processione Spiritus
S. ab utroque, addito generali principio de absoluta aequalitate et
identitate in divinis, salva sola personarum distinctione. Inde Conc.
Florentinum confecit ipsum fundamentale principium trinitarium
«Omnia [in Deo] sunt unum, ubi non obviat relationis oppositio»·
(cf. supra, n. 144).
Ceterum, id implicite continebatur in ipsa Scriptura quatenus
Spiritus S. indifferenter et aequaliter dicitur Spiritus Patris et Spi­
ritus Filii, et Filius dicitur habere quidquid habet Pater (supra,
n. 270); quae quidem vera non essent, si haberetur aliqua discretio
inter Patrem et Filium, in comparationem ad processionem Spiritus
S., seu si essent duo distincta principia ac influerent per duplicem
spirationem; nam ita unus non esset, nec haberet, quod alter est
vel haberet.
Patres praeterea, explicitius hanc doctrinam inculcant, etsi per
diversam viam. Patres graeci eam inculcant in sua ipsa dynamica
formula «Ex Patre per Filium procedit», qua (ut dictum est supra,
n. 269) directius, etsi imperfecte, inculcatur unitas principii et actio­
nis Patris et Filii in processionem Spiritus S., ac si unica et simplex
actio, emanans ab unico fontali principio sine principio et attingens
primum terminum in Filio, ulterius, una cum ipso, incontinenter
procedat ad alterum terminum, in quo infinita Dei fecunditas exhau­
ritur. Patres vero latini, ex ipsa sua statica formula «Ex Patre Filio­
que procedit», quae (ut dictum est ibidem), prima fronte videretur
inculcare dualitatem principii, ad istius unitatem exprimendam di­
rectius ac citius pervenerunt, ex fundamentali ipso principio abso­
lutae identitatis inter personas divinas in omnibus in quibus ad in­
vicem non referuntur; quod factum est praecipue ab Augustino et
ab Anselmo, ipsius Hipponensis vestigia premente (cf. supra,
n. 266); ab ipso enim Augustino remotam originem habet praefa­
tum florentinum principium, inculcatum a Boethio, Isidoro Hisp .
Magisterium

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

263

€tConc. Tolet. XI, atque in verbis ab Anselmo formulatum (cf. sup­
ra, n. 144).
Ratio theologica
ab hoc eodem principio immediate deduci­
tur (1 p., q. 36, a. 4). Inter personas nempe divinas, omnia sunt
unum et idem, nisi obviet oppositio relativa. lamvero, inter Patrem,
ut principium Spiritus S., et Filium, ut principium Spiritus S., non
adest oppositio relativa. Nam relativa oppositio fundatur in aliqua
processione; nulla autem processio mediat inter Patrem et Filium
prout uterque est principium Spiritus S.; secus enim Pater genera­
ret Filium prout ipse est principium Spiritus S., et sic Spiritus S.
iam praeintelligeretur Filio, et pariter Filius generaretur prout ipse
est principium Spiritus S., et sic non esset Filius sed spirator, cum
esse Filius et esse spirator non sint idem.
Praeterea, Pater et Filius nonnisi per unicum actum possunt spi­
rare Spiritum S., secus non unus sed duo Spiritus procederent, qui
essent termini duorum distinctorum actuum. lamvero unius actus
unum est principium. Ergo Pater et Filius sunt unum principium
processionis Spiritus S.
275. Nota de propria ratione spirationis, seu quo sensu Pater
et Filius sunt unum principium Spiritus S., unus nempe spirator.
Variae subtilesque quaestiones circa hoc a theologis agitantur variaeque
solutiones afferuntur,17 quarum communiores sunt sequentes, ad tramitem
doctrinae S. Thomae (1 p., q. 36, a. 4, ad 1-7).18

276. Primo, spirator, sive principium quod processionis Spiritus S., intelligendum est non in linea essentiali, ut docuit Scotus (In 1 Sent., dist. 12,
q. 1), sed in linea notionali (seu relativa, seu personali). Aliis verbis: Pater
et Filius sunt principium quod, non prout habent unam naturam et volunta­
tem, sed prout sunt personae; secus etiam Spiritus S. esset principium suipsius, cum habeat eandem naturam et voluntatem.
277. Secundo, notionale illud principium non est tertium aliquod com­
mune suppositum, virtualiter nempe distinctum a duobus propriis suppositis
sive personis, ut volunt quidam cum Molina, sed sunt haec ipsa duo suppo­
sita sive personae. Ratio est quia hae personae sunt iam constitutae ac sub­
sistentes, nec potest id quod est subsistens, iterum fieri subsistens per ulte­
riorem formam, cum subsistentia sit ultimus terminus et ultima actualitas
17 Ceterum huius quaestionis discussio necessaria est ad perfecte evacuandam obiectionem schismaticorum, iuxta quam, si Spiritus S. procederet etiam a Filio, destrueretur
tum divina monarchia, tum aequalitas personarum, tum divina simplicitas. Cf. Photium
De Spiritus Sancti mystagogia 11-16 (MG 102. 291-295).
13 Cf. Caietanum, in h. I.; Ioannem a S. Thoma, In 1 p., q. 33-38, disp. 35, a. 4;
Salmanticenses, De Trin., disp. 15, dub. 3-5.

264

DE DEO TRINO

suppositi; idque valet, etiam si suppositum accipiatur pro sola ratione prin­
cipii existendi et operandi, abstrahendo nempe ab incommunicabilitate, iuxta
incompletam definitionem suppositi superius traditam (n. 192). Ex quo etiam
patet differentia cum supposito absoluto, quod supra (n. 212) admisimus,
in divinis; hoc enim praecedit personas, non eas subsequitur sicut spiratio;
incompleta autem ratio suppositi, seu principium subsistentiae (et operationis)
potest praecedere, non vero subsequi, perfectam rationem suppositi, seu prin­
cipium subsistentiae et incommunicabilitatis, quia imperfectum potest prae­
cedere perfectum, sed non e converso (cf. In 1 Sent., dist. 16, q. 1, a. 4).

278. Tertio, notionale illud principium consistit in duabus personis seu
suppositis, non tantum quatenus, hae duae personae sunt unum in virtute
spirativa seu habent unam virtutem spirativam, quemadmodum relate ad
opera ad extra tres personae sunt unum principium ratione unius virtutiscreativae, ut putat Durandus (In 1 Sent., dist. 11, q. 3), sed directe ut in seipsis et tanquam duo supposita, ita nempe quod dualitas personarum per se
requiratur in ipso principio processionis Spiritus S., qui nullo modo procedere
posset, si deesset una ex duabus personis, dum e converso opera ad extra
fieri possent a" Deo, etiam si per impossibile deesset trinitas personarum.1'’
Ratio est, quia Spiritus S. procedit non ex quocumque Dei amore, sed ex
amore mutuo, qui exurgit, ex prima processione, inter Patrem et Filium, qui­
que proinde necessario requirit dualitatem personarum in ipso principio a quo
nrocedit, ita ut «Spiritus S. procedat a Patre et Filio ut sunt plures, procedit
enim ab eis ut amor unitivus duorum» (1 p., q. 36, a. 4, ad 1). Unde prin­
cipium spirationis importat necessario unam virtutem spirativam et duo sup­
posita spirantia; nec aliunde repugnat duo supposita habere eandem virtutem
spirativam, sicut non repugnat ea habere eandem essentiam.
279. Quarto, quamvis duo distincta supposita sive personae requirantur
in uno principio spirationis, tamen in formali ratione unius principii non acci­
piuntur signate ut duo distincta, sed tantum indistincte et confuse, prout prae­
cise concurrunt in unam virtutem et actionem spirativam (ibid., ad 4). Quo
sensu dici potest dualitatem personarum se habere tantum ut necessariam
conditionem, sive essentiale substratum, ad hoc ut habeatur ipsum formale
ac indistinctum principium processionis, resultans ex duabus personis, ex quo
possit procedere actio spirativa; et in hoc sensu supra (n. 212) locuti sumus
de spiratote, tanquam de quodam supposito relativo, distincto a genitore.

280. Quinto, haec dualitas suppositorum sive personarum est conditio'
requisita tantum ex parte principii quod spirationis (de quo praecise hic agi­
tur), non vero etiam ex parte principii quo. Nam hoc consistit in essentia
divina, voluntate et virtute spirativa, absque necessaria connotatione dualitatis personarum, sive relationum paternitatis et spirationis, dum e converso in
prima processione qua Filius generatur, relatio paternitatis est necessaria con-*
,9Ad sententiam Durandi accedit etiam Suarez (De Trin., 1. 10, c. 6, n. 5-9),
quatenus docet Spiritum S. de facto quidem procedere a duabus personis, sed non de
hire sive per se, quia per se et absolute posset procedere ab una tantum persona.

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

265

ditio ad constituendum utrumque principium quod et quo, ita nempe ut es­
sentia divina et intellectus sint principium quo generationis, prout afficiuntur
per relationem paternitatis. Et ratio est, quia, si dualitas personarum afficeret
ipsum principium quo spirationis, haberentur non una sed duae spirationes.
Unde, omnibus consideratis, sequenti modo processio Spiritus S., sive
spiratio activa, ex parte sui principii concipi debet. Principium quod proces­
sionis sunt duae distinctae personae, non prout explicant ipsam distinctionem,
sive relativam oppositionem inter se, sed prout aequaliter conveniunt in
unum quid confusum et indeterminatum, quod est, improprie loquendo, veluti commune suppositum, constitutum per relationem spirationis activae. Prin­
cipium quo remotum est ipsa communis essentia divina prout afficitur sive
subest directe huic communi confuso supposito sive relationi (non vero prout
afficitur distinctis duabus relationibus paternitatis et filiationis, consideratis
ut distinctis). Prncipium quo proximum est ipsa communis voluntas divina,
ut eodem modo affecta, vel potius ut connotans praefatam communem rela­
tionem. Actio pariter spirativa, qua processio exercetur, est actio communis
volitionis prout procedit ab essentia et voluntate praedicto modo affectis (cf.
superius dicta de processionum principiis et distinctione relationum, n. 128,
188 sq.).
Quod attinet modum praedicandi ac dicendi, ex dictis sequitur quod
■esse principium Spiritus S. potest praedicari de Patre et Filio tum divisim
(Pater est principium, Filius est principium) tum collective (Pater et Filius
sunt principium); sed in priori casu, principium supponit determinate ac par­
tialiter pro supposito Patris aut Filii; in altero vero casu supponit indeter­
minate ac totaliter pro confusç supposito quod coalescit ex duobus suppositis
determinatis, quemadmodum, proportione servata, principium generationis
humanae potest praedicari vel de patre vel de matre, divisim, vel de utroque
collective. Inde etiam sequitur quod non possumus loqui de duobus princi­
piis Spiritus S. nec de duabus spirationibus, bene vero de duobus principian­
tibus et duobus spirantibus; ratio est, quia nomina substantiva referuntur ad
ipsam formam significatam, ac proinde nequeunt multiplicari nisi multiplice­
tur tum forma tum suppositum, dum nomina adiectiva referuntur immediate
ad suppositum ac proinde possunt multiplicari secundum multiplicationem
suppositorum; ita dicere possumus in Deo esse tres divini, non vero tres dii,
-et tres creantes, non vero tres creatores.20

QUAESTIO V. DE TRIBUS PROPRIIS NOMINIBUS TERTIAE
PERSONAE, SEU «SPIRITUS S., AMOR, DONUM»21
I. STATUS QUAESTIONIS.

281. Ut supra notatum est (n. 185), processio divinae volun20 Sic S. Thomas. 1 p., q. 36, a. 4, ad 7, ubi reicit sententiam quae ponit duos spi­
rantes et duos spiratores quamque et ipse iunior, cum Halensi, Alberto M. et Bonaventura, defenderat Iu 1 Sent., dist. 11, q. 1, a. 4; dist. 29, a. 4, ad 2. De qua S. Thomae
mutatione confer CaietanOM, ibid, ad 7, et Krapiec, loc. cit. (supra, in n. 245).
211 p., q. 36, a. 1; q. 37-38; In 1 Seni., dist. 10, a. 4; dist. 18, a. 1-2; dist. 27, q. 2,
a. 2, qa 2; dist. 32, q. 2, a. 1-3; C. Gent. 4. 19 et 23; Compendium theologiae, c. 46-47.

266

DE DEO TRINO

tatis, prout tendit in terminum substantialem, non habet correspondentem processionem in creatis, secus ac processio intellectus quae
est simul generatio, et ipsa accidentalis processio voluntatis creatae
minus nobis nota est quam intellectus nostri processio. Propterea
non habemus nomina propria ad exprimendum tum ipsam proces­
sionem tertiae personae, tum duplicem relationem inde exurgentem r
tum ipsam personam procedentem. Attamen, per accommodationemet usum, quaedam nomina assumuntur in sensu proprio ad haec
tria designanda; et ita ipsa processio vocatur spiratio, duae rela­
tiones exurgentes dicuntur spiratio activa et spiratio passiva, perso­
na vero procedens obtinet tria nomina propria, i. e. Spiritum S.,
Amoreru et Donum, quae correspondent, ordine et ratione, tribus
nominibus secundae personae, i. e. Filio, Verbo et Imagini.
De ipso illorum nominum usu in Scriptura et Traditione dictumest in q. praec. Habet praeterea tertia persona plura nomina appropriata, de quibus sermo erit in c. 6, q. 2 (n. 332 sqq.).
II. ASSERTIO 1. Spiritus S. est nomen proprium tertiae per­
sonae {1 p., q. 35, a. 1).
PROBATUR.

®

282. Nomen Spiritus Sanctus dupliciter accipi potest, scilicet
essentialiter et notionaliter (sive personaliter). Est nomen essentia­
le, si accipitur complexe et in vi duarum dictionum, nempe pro Spi­
ritu et Sancto; sic enim significat divinam immaterialitatem sivespiritualitatem, et divinam purissimam bonitatem, atque convenit
immediate divinae essentiae et mediate ac communiter tribus per­
sonis, ob earum identitatem cum essentia. Est etiam nomen notio­
nale, imo personale, si accipitur incomplexe et in vi unius dictionis;
ac ita convenit soli tertiae personae, non quidem vi proprietatis vo­
cabuli, sic enim tribui posset indifferenter unicuique personae, sed
vi accommodationis et usus per Scripturam, Traditionem et Magis­
terium. Cuius accommodationis praecipua ac conveniens ratio est,
quia, ut dictum est supra (n. 253), spiritus dicit quandam motio­
nem et impulsionem, sicut flatus et ventus quos etiam spiritus no­
minamus; quae quidem convenit actui voluntatis, cuius proprium
est referri ad obiectum per modum inclinationis.

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

ASSERTIO 2. Amor est nomen proprium tertiae personae

267

(1 p>?

4 37).
PROBATUR.

283. Nomen Amoris tripliciter in divinis accipitur, scilicet es­
sentialiter, notionaliter et personaliter; nam non idem est notionale
et personale: prius enim est id quod tantum notificat personam ac
ideo potest esse commune pluribus personis, alterum vero est quod
etiam constituit personam. Amor igitur est nomen essentiale, vi pro­
prietatis vocabuli, prout importat tantum habitudinem ad rem ama­
tam, seu ipsum actum voluntatis, et ita est commune tribus perso­
nis, et ipse Spiritus S. est principium amoris et amat Patrem et Fi­
lium (necnon creaturas), amando essentiam divinam, quamvis nihil
inde producat amando, sed potius producatur amore: amat scilicet,
sed non spirat, quemadmodum Verbum intelligit, sed non dicit. Est
autem nomen notionale, quatenus, vi receptae accommodationis,
significat habitudinem principii amantis ad rem amatam quae ab
ipso procedit; et sic notificat duas personas a quibus Spiritus S. pro­
cedit estque his duabus nomen commune (ita loquimur de amore
Patris qua talis et de amore Filii qua talis). Est tandem nomen per­
sonale, sive proprium ac distinctivum, prout vi strictioris accommo­
dationis, significat vicissim habitudinem ipsius rei amatae, sive pro­
cedentis per modum amoris, ad suum principium; et sic convenit
soli tertiae personae. Cuius accommodationis conveniens ratio est,
quia in procedentem, tanquam in terminum et fructum, tendunt et
colliguntur amor essentialis et amor notionalis.
Ex his intelligitur differentia in vocabulis quibus exprimimus processio­
nem intellectus et processionem voluntatis divinae. In priori enim processio­
ne, tria nomina: intelligere (vox essentialis), dicere (vox notionalis) et ver­
bum (nomen personale), retinent vim propriam; in altera vero, idem nomen
amoris triplicatur, retinens vim propriam ut nomen essentiale et evadens per
.accommodationem nomen notionale et nomen personale.
Exinde etiam sequitur quod Spiritus S., quamvis sit tertia persona ordi­
ne processionis, est tamen medius inter Patrem et Filium, utpote amor utriusque, seu nexus quo uterque ligatur, et terminus, qui ab utroque, ut ad in­
vicem relato, procedit (ibid. a. 1, ad 3).
Hinc tandem intelligitur quo sensu Pater et Filius dicantur se et creaturas
Spiritui Sancto diligere; non scilicet in sensu essentiali, nam ita Pater et Fi­
lius et pariter ipse Spiritus S., diligunt se et creaturas essentia sua; sed in
sensu notionali, quatenus denominantur amantes ab ipso termino actionis, ut
cum dicimus ignem calefacere calefactione et arborem florere floribus; unde,

268

DE DEO TRINO

sicut Pater dicit Verbo, ita Pater et Filius amant Spiritu Sancto (ibid., a. 2,.
corp, et ad 2-3).

ASSERTIO 3. Donum est nomen proprium tertiae personae

(1 p., q. 37).
PROBATUR.

284. Donum in genere definiri potest: res alicui pertinens.,
quae ex liberalitate seu amore alteri conferri potest, ad eius usum
et fruitionem. Dicitur «alicui pertinens», vel nempe per identita­
tem (ut cum dico naturam meam ad me pertinere) vel per possessio­
nem, et ideo cum distinctione; «ex liberalitate», non ergo ex con­
venientia vel debito; «alteri», unde supponitur distinctio inter do­
nantem et personam cui fit donum; «conferri potest», non ergo est
necesse ut actu sit datum, et in hoc distinguitur donum a donato;
«ad eius fruitionem», unde subiectum, cui donatur, supponitur ca­
pax fruitione, seu voluntate praeditus. Attentis igitur omnibus no­
tis, in hac definitione contentis, apparet donum in Deo tripliciter
accipi posse\ essentialiter, notionaliter et personaliter.
Donum essentialiter acceptum dicitur ad extra, et est ipsaessentia divina eiusque effectus, vel ipsae personae divinae, prout
creaturae communicantur per processionem ad extra. Sic donum
est: 1. Gratia sanctificans, qua communicatur divina natura; non
vero creatio hominis, quia haec non supponit subiectum cui datur;
nec etiam proprie loquendo res et facultates ordinis naturalis homi­
ni collatae, quippe quae non sunt proxime ex liberalitate sed potius
hypothetice debitae eius naturae; nec a fortiori beneficia Dei in
creaturis irrationalibus, quippe quae frui per voluntatem non pos­
sunt. 2. Gloria, in qua sublimius et immediatius communicatur di­
vina natura ad fruendum. 3. Inhabitatio trium personarum Trinita­
tis in iusto et beato, qua ipsae personae sese co IBI1I unicant animae
Quod si haec inhabitatio consideratur formalissime ut praesentia
personarum, seu ut ab invicem procedentium, tunc non differt a.
missione, quae est donum notionale ut mox dicetur. 4. Essentia di­
vina et persona Verbi, prout sese communicant humanitati Christi,,
eo summo modo quo divinitas communicari potest, i. e. substan­
tialiter.
Donum notionaliter acceptum dicitur tum ad extra tum ad in­
tra, et essentialiter includit processionem. Est autem tum essentia

DE PERSONIS DIVINIS IN PARTICULARI

269

divina, ut communicata uni personae ab altera, tum ipsa persona
divina, quatenus tanquam procedens, communicatur ab altera per­
sona sive creatis ad extra, sive alteri personae ad intra. Sic donum
est: 1. Missio invisibilis, qua Pater Filium, et uterque Spiritum S.,
communicant iustis et beatis. 2. Missio Incarnationis seu persona
Verbi communicata a Patre naturae humanae Christi. 3. Essentia
divina, communicata a Patre Filio, et ab utroque Spiritui S. 4. Tres
personae divinae, ratione unius essentiae ad invicem communicatae,
per illam ineffabilem inhabitationem quam theologi circuminsessionem appellant.
Donum personaliter, seu ut nomen proprium, acceptum, dici­
tur tantum ad intra et includit non quamlibet processionem, sed tan­
tum amoris. Sic donum est tantum Spiritus S., prout, procedendo
ex amore Patris et Filii, communicatur a Patre Filio et a Filio Patri.
Ratio autem est, quia ratio doni coincidit cum ratione amoris, cum
donum sit gratuita et liberalis oblatio; unde amor est ratio cuiusli­
bet doni, imo ipse amor est primum donum, per quod omnia dona
gratuito offeruntur. lamvero, solus Spiritus S. est personaliter amor,
cum sit amor formaliter vi processionis, sicut Filius vi processionis
est Verbum. Ergo solus Spiritus S. est personaliter Donum, imo
primum Donum, sicut solus Filius vi processionis est imago, et non­
nisi ratione Spiritus S. Filius et alia amantur et dantur, sicut nonnisi
ratione Verbi procedentis, Spiritus S. et alia intelliguntur et di­
cuntur.
285. Ex dictis intelligitur quomodo se habeant tres divinae personae
quoad rationem doni. Tres, simul et eodem modo, dant creaturis sive dona
creata, sive divinam essentiam, sive personalitates, per gratiam, gloriam, in­
habitationem Trinitatis et unionem hypostaticam, modo supra dicto. Praete­
rea Pater ad extra dat Filium et Spiritum S. in duplici missione; ad intra
vero, dat suam naturam Filio per generationem, et Spiritui S. per spiratio­
nem; utrisque dat suam personam per Circuminsessionem. Filius autem, ad
extra dat Spiritum S. creaturis per missionem, et suam naturam ac personam
humanitati assumptae; ad intra dat Patri Spiritum S. per spirationem et Spi­
ritui S. suam naturam per eandem spirationem, dat autem utrisque suam per­
sonam per Circuminsessionem. Spiritus S. vero, nullam personam ad extra
mittit, sed tantum propriam personam Patri et Filio dat per Circumin­
sessionem.
Comparando ad invicem tria nomina tertiae personae, idem proportio­
nalité! dicendum est quod supra notavimus de tribus nominibus tum primae
tum secundae personae (n. 221, 244), scilicet haec nomina esse formaliter
idem et distingui sola distinctione rationis ratiocinantis, nec tamen esse syno­

270

DE

DEO TRINO

nyma, quia nobis exhibent eandem realitatem sub triplici diverso ac veluti
successivo aspectu, ita ut prius occurrat nomen «Amor», tanquam formalissi­
mum eius appellativum, secundo nomen «Spiritus Sanctus», tertio nomen
«Donum». Considerando enim processionem divinae voluntatis, intelligimus
id quod per eam originatur, habere necessario et immediate rationem Amati,
cum velle nihil aliud sit quam amare; cum vero amor importet quandam
inclinationem et impulsum amantis in amatum, intelligimus terminum amoris
esse quoddam veluti pondus ac flamen ex intimo corde Spiratum; cum deni­
que huiusmodi impulsus tendat ad alterum, intelligimus eius terminum assu­
mere indolem cuiusdam communicationis et transfusionis, qua pondus aman­
tis vertitur in aliquid Donatum.
Quoad nos tamen, magis expressivum est secundum nomen «Spiritus
Sanctus», tum quia est minus accommodatum quam alia, cum ex sua nativa
significatione designet in rebus corporeis impulsivam quandam motionem,
quae est propria ipsius voluntatis, tum quia processio humanae voluntatis est
nobis minus nota quam processio verbi intellectualis. Et propterea in docu­
mentis fidei, in formulis trinitariis et in ipsa determinata formula Baptismi,
tertia persona communissime sub nomine Spiritus Sancti nobis exhibetur,
sicut secunda persona sub nomine Filii et prima sub nomine Patris, quamvis
trium personarum propriissima ac formalissima nomina sint Principium, Ver­
bum et Amor. Totum enim Deitatis mysterium resolvitur in supremum quod­
dam mentis Principium, sibimetipsi loquens, atque in Verbo quo omnia dicit,
semetipsum Amans, amore quo omnia movet et pondere quo omnia trahit.

·- e*·-

DI COMPARATIONE PERSONARUM AD INVICEM

CAPUT IV. DE COMPARATIONE DIVINARUM PERSO­
NARUM AD INVICEM22
Tres divinae personae, ad invicem comparatae, praeter relationes quibus
intrinsece constituuntur ac distinguuntur, duas habent veluti proprietates,
quae in ipsa unitate essentiae fundantur, scilicet perfectam aequalitatem et
mutuam inexistentiam sive Circuminsessionem. De quibus agendum est per
duas distinctas quaestiones.
QUAESTIO I.

DE AEQUALITATE DIVINARUM PERSONARUM

I. SENSUS QUAESTIONIS.

286. Ut constat ex dictis in cap. 2, q. 4 (n. 140), ubi de notio­
ne et divisione relationis in genere, aequalitas est quaedam relatio,,
fundata in unitate duorum secundum quantitatem, ac distinguitur a
relatione identitatis, quae fundatur in unitate secundum substan­
tiam, et a relatione similitudinis, quae fundatur in unitate secundum
qualitatem. Aequalitas ergo dicit minus quam identitas et magis
quam similitudo. Ibidem, q. 6 (n. 186) diximus in Deo non dari
reales relationes, nisi quae fundantur in actione, seu in duplici pro­
cessione, ac ideo ceteras relationes, exurgentes ex alio fundamento,
ut praefatas relationes identitatis, aequalitatis et similitudinis, esse
puras relationes rationis, cum earum fundamentum sit essentia di­
vina, quae est numerice eadem in tribus personis, ac ideo desit alte­
ritas sive realis distinctio, requisita ad quamlibet realem relationem
(nemo enim refertur ad semetipsum).
Nihilominus, ad ampliorem explicitationem et intelligentian
praefatae numericae identitatis trium personarum, iuverit inquirere
de earum aequalitate, quae secundum nostrum conceptum, est quae­
dam relatio currens inter ipsas personas et proxime fundatur in
earum quantitate (transcendentaliter accepta), seu in unitate magni­
tudinis, cum negatione excessus (cf. supra, n. 186). Haec autem
quantitas sive magnitudo nequit in Deo esse secundum quantitatem
materialem sive molis, sed tantum secundum quantitatem virtutis,
quae quidem potest considerari sive secundum suam formam (seu
perfectionem), sive secundum suum operari (seu potentiam), sive
-1 p., q. 42, a. 1, 2, 4 et 6; C. Gent. 4. 6, 7, 8, 11; De potentia, q. 3, a. 13.

272

DE DEO TRINO

secundum suum esse (seu durationem).25 Unde hic quaeritur utrum
divinae personae sint perfecte aequales in perfectione, in potentia et
duratione.
II. ERRORES.

287. Omnes haeretici qui negant consubstantialitatem Filii aut
Spiritus S., ut Ariani, Semiariani et Macedonian!, necessario reiciunt
aequalitatem trium personarum; consubstantialitas enim et unitas
in essentia sunt necessarium fundamentum aequalitatis, saltem
quoad attributa absoluta.
In medio aevo Abaelardus (f 1142), dividens attributa divina inter tres
personas, docuit Patri competere potentiam, Filio sapientiam, Spiritui S. bo­
nitatem; item «Patrem esse plenam potentiam, Filium quandam potentiam,
Spiritum Sanctum nullam potentiam» (propositio directe damnata a Cone.
Senonensi, Denz. 721)Λ* Huiusmodi distributio accipi potest vel in sensu
proprio, sive verae partitionis, et sic ducit ad Ύritheismum, vel ac probabi­
lius in sensu improprio, sive mere adaptationis sive appropriationis, et tunc,
si supponit aliuncfc realem personarum distinctionem, innocua est et catholice
sustinetur (quamvis altera forma de distributa potentia sit theologice inepta),
secus vero, est purus Modalismus. Quidquid sit, ea formulatio secundum se
valde ambigua est, imo in contextu totius Abaelardi doctrinae de Trinitate,
sapit verum Modalismum, ut dictum est supra (n. 8, 15, 153); quo sensu non
^Quantitas transcendentalis. in qua omnis relatio aequalitatis fundatur, dividitur in
discretam (i. e. numerum) et continuam; et haec dividitur in extrinsecam (i. e. locum
ct tempus) et intrinsecam; et haec iterum dividitur in quantitatem molis (seu mensuram
corporcitatis) et quantitatem virtutis (seu mensuram perfectionis alicuius naturae vel
formae).
Praeterea, haec quantitas secundum virtutem potest considerari tum in sua radice,
seu in ipsa forma, tum in effectibus formae; effectus autem formae sunt duo: esse, nam
omnis res habet esse secundum suam formam, et operatio, nam omne agens agit per
suam formam. Unde quantitas virtutis attendi potest tripliciter: secundum ipsam formam.
quatenus una forma habet aequalem vel inaequalem perfectionem ac alia, secundum eius
esse, quatenus ea quae sunt perfectioris naturae sunt maioris durationis. et secundum
operationem, quatenus ea quae sunt perfectioris naturae sunt magis potentia ad agendum
(1 p., q. 42, a. 1, ad 1).
In Deo non est quantitas discreta, quippe quae offeit divinae simplicitati; nec quan­
titas extrinseca, quae excluditur a divina immensitate et aeternitate; nec quantitas intrin­
seca molis, quae opponitur divinae perfectioni. Unde aequalitas divinarum personarum
attendi potest unice secundum quantitatem intrinsecam virtutis, ct quidem perfecte consi­
deratam. i. c. tum quoad ipsam formam, tum quoad eius esse, tum quoad cius opera­
tionem.
Abaclardianam doctrinam exponunt J. Cottiaux. «La conception de la théologie chez
(1. 1, c. 1. ML 178. 1124 et 1126). Utraque in verbis denuntiatur a Bernardo Claraevallensi inter Capitula Petri Abaelardi (cap. 1 et 14, ML 182. 1049, 1054). Altera tan­
tum, utpote magis dissonans, in verbis damnatur a Cone. Senonensi a. 1140/1141.
Abaelardinam doctrinam exponunt J. Cottiaux, «La conception de la théologie chez
Abélard». Revue d'histoire ecclésiastique XXVIII (1932) 804-828, et J. R. McCallum.
Abelard's Christian Theology (Oxford 1948 ) 66-90.

DE COMPARATIONE PERSONARUM AD INVICEM

273

iam personarum aequalitati, quam ipsarum trinitati sive distinctioni, Abaelarcius adversatur; ut minimum tamen, altera propositio Abaelardi sonat ne­
gationem aequalitatis inter tres divinas personas.25
III. ASSERTIO.
Tres personae divinae sunt simpliciter aequa­
les in perfectione, potentia et duratione.

288. Nota theologica. Id est de fide definita, tum aequivalenter in ipsa numerica identitate naturae, quae est fundamentum
aequalitatis, tum formaliter implicite in asserta unitate quoad om­
nia (Cone. Flor.), tum formaliter explicite secundum ipsum concep­
tum aequalitatis (Cone. Later IV et Flor.).
PROBATUR 1. Ex auctoritate.

praeter realem identitatem personarum sive rela­
tionum cum essentia divina (cf. supra, n. 159), quae est fundamen­
tum absolutae earum aequalitatis, hanc etiam explicits verbis pro­
ponit. Huiusmodi fundamentum exhibet Cone. Flor.: «Trium est
una substantia, una essentia, una natura, una divinitas, una immen­
sitas, una aeternitas, omniaque sunt unum, ubi non obviat relatio­
nis oppositio» (Denz. 1330). Ipsam vero aequalitatem formaliter et
explicite exhibent tum idem Cone. Flor., immediate addens: «Nul­
lus alium aut praecedit aeternitate, aut excedit magnitudine, aut
superat potestate», tum Cone. Later. IV, inquiens: «Consubstantia­
les, et coaequales et coomnipotentes et coaeterni» (Denz. 800), qui­
bus verbis trina aequalitas in perfectione, potentia et duratione
significatur.
Eadem doctrina explicite iam prolata fuerat in Symbolo Athanasiano (Denz. 75: «Nihil prius aut posterius, nihil maius aut mi­
nus»), Cone. Later, a 649 (Denz. 501: «Aequalis gloriae»), Cone.
Tolet. XI a. 675 (Denz. 529: «Aequalis Deitas, maiestas sive po­
Magisterium,

25 Abaelaruus quidem, in sua fidei professione, quam post condemnationem ab ipso
obtinuit amicus eius Petrus abbas cluniacensis, ab hoc errore sese expurgare conatus est,
acriter et ambigue observans: «Quod igitur mihi vel per malitiam impositum est quod
scripserim, ’Quia Pater plena potentia, Filius quaedam potentia, Spiritus Sanctus nulla
potentia’, haec ego verba non tam haeretica quam diabolica, sicut iustissimum est abhorreo,
detestor, et ea cum suo auctore pariter damno. Quae si quis in meis reperiat scriptis, non
solum me haereticum, verum etiam haeresiarcham, profiteor. Tam Filium quam Spiritum
Sanctum ex Patre profiteor esse, ut eiusdem sint cum Patre substantiae, eiusdem penitu>
voluntatis atque potentiae; quae quorum omnino eadem substantia vel essentia, nulla po­
test esse vel voluntatis diversitas vel potentiae inaequalitas» (ML 178. 105 sq.). Sed. st
haec sincere sunt dicta, ostendunt mentem Abaelardi in toto suo opere Theologiae ebristiar.ae in ipsum Modalismum inclinasse.

274

ΠΕ BEO TRINO

testas»), Conc. Senonensi condemnante supradictam propositionem
Abaelardi (n. 287), Liturgia in Praefatione SS. Trinitatis («Sine dif­
ferentia discretionis sentimus»).
Scriptura aequalitatem divinarum personarum directe exhibet
quoad Patrem et Filium (quoad Spiritum S. vero aequalitas in ipsa
eius divinitate continetur). Io. 16. 15: «Omnia quaecumque habet
Pater, mea sunt»; Io. 17. 10: «Mea omnia tua sunt, et tua mea
sunt» (cf. 5. 18; 10. 30); Phil. 2. 6: «Qui cum in forma Dei esset,
non rapinam arbitratus est esse se aequalem Deo» (aequalitas prae­
dicatur in utraque, latina et graeca, huius textus interpretatione, de
qua supra, n. 66). Nec obstat affirmatio Christi, Io. 14. 28: «Pater
maior me est», cum haec referatur ad humanitatem (ac ideo huius­
modi obiectio pertinet ad tractatum De Verbo Incarnato, ut dictum
est supra, n. 70), et ceteroquin, si transferatur ad ipsam lineam divi­
nitatis, ut aliqui Patres graeci interpretantur, sonat tantum posterioritatem sive ordinem originis, ita ut Filius minor Patre dicatur,
quatenus est a Patre originatus et careat proprietate principii sine
principio.
Patres pariter, ex identitate trium personarum in natura, pro­
cedunt ad earum in omnibus aequalitatem ostendendam. In quo qui­
dem excellunt Latini. Augustinus·. «In ipso igitur Deo, cum aequali
Patri Filius aequalis, aut Spiritus Sanctus Patri et Filio aequalis,
non fit maior Deus quam singuli eorum, quia non est.quo crescat
illa perfectio» (De Trin. 6. 8, ML 42. 929 sq.; cf. 6. 10; 7. 6).
Leo I: «In Trinitate enim divina nihil dissimile, nihil impar est; et
omnia quae de illa possunt substantia cogitari, nec virtute, nec glo­
ria, nec aeternitate discreta sunt» (Serm. 75. 3, ML 54. 401). Ful­
gentius apte perstringit tres supradictas aequalitates: «Nemo alium
aut praecedit aeternitate, aut excedit magnitudine, aut superat po­
testate» (De fide 1. 4, ML 65. 673).
Nec obstat quod aliqui Patres loquantur de inferioritate Filii relate ad
Patrem; nam, si haec obiectio quidquam valeret, inficeret non tantum aequa­
litatem sed etiam ipsam Filii divinitatem, quam Patres aperte confitentur.
Ceterum de sensu, tum istius tum aliarum similium expressionum (ut quod
Filius et Spiritus S. vocentur dii secundi ordinis, vel partes et derivationes
Divinitatis quae tota est in Patre), quas aliqui ex antiquioribus Patribus,
signanter Tertullianus et Origenes, ultra modum premebant contra Modalismum, et ratione quarum a quibusdam auctoribus de Subordinatianismo sus­
pecti habentur, sufficienter dictum est supra (n. 92-98). Ipsi Athanasius et Ba­
silius (cit. in n. 97) explicite affirmant huiusmodi inferioritate nihil aliud sig­

•Λ-τς—

-

DE COMPARATIONE PERSONARUM AD INVICEM

275

nificari nisi posterioritatem originis; idque pariter affirmat inter Latinos Hi­
larius, docens quod, quamvis Filius habeat eandem prorsus naturam ac
Pater, tamen nequit aequari Patri, eo quod genitus sit ab ipso (In Psal.
138. 17).
PROBATUR 2. Ex ratione theologica

289. Personae divinae habent eandem numero naturam. Ergo
habent eandem numero quantitatem virtutis, consideratam tum in
sua radice, i. e. in ipsa perfectione formae; tum in primo effectu
illius formae, seu esse, omnis enim res habet esse secundum suam
formam; tum in secundo effectu, seu operatione, omne enim agens
agit per suam formam. Ergo personae divinae habent perfectam
aequalitatem, tum in gradu perfectionis, seu magnitudine; tum in
esse, seu duratione et aeternitate; tum in virtute operationis, seu
potentia.
Idem ostenditur peculiariter quoad aeternitatem. Nam perso­
nae procedentes procedunt ex principio cuius virtus est in actu per­
fecto ab aeterno. Dum enim in creatis prius est persona patris, pos­
tea fit generatio quae etiam paulatim perficitur, ac tandem est filius,
in divinis persona Patris, eo ipso quod existit, est actu generans,
generatione instantanea et perfecta, adeoque in eodem instanti quo
est Pater, est etiam eius generatio eiusque Filius. Pariter, intellectus
et voluntas Dei est semper in actu; unde numquam divinus intellec­
tus caruit Verbo, nec divina voluntas Amore seu Spiritu S.
Si quis autem obiciat personas divinas non esse aequales vel saltem non
xdecte aequales, quia, etsi habeant in communi eandem perfectionem absoutam quae est ipsa divina essentia, non habent in communi perfectiones rela­
tivas, cum Filius non habat perfectionem paternitatis et Pater careat perfec­
tione filiationis, respondetur negando suppositum, quod nempe tres relationes
divinae, formaliter ut relationes, importent aliquam perfectionem, ut osten­
sum est supra (n. 172-174) cum communiori sententia.
Illi vero theologi qui hoc suppositum admittunt, seu qui dicunt rela­
tiones divinas importare secundum se tres distinctas relativas perfectiones,
conantur alio modo huic obiectioni satisfacere. Quidam enim, ut Suarez (De
Trin., 1. 3, c. 10), dicunt huiusmodi relativam perfectionem non esse perfec­
tionem simpliciter simplicem (cf. supra, n. 174), ac eius absentiam non argue­
re defectum in subiecto, ita ut Pater sit aeque perfectus absque filiatione ac
Filius pbsque paternitate (cum non sit melius esse Pater quam Filius, aut
vicissim). Alii vero, ut Franzelin (De Deo Trino, thes. 15), dicunt relativam
perfectionem unius personae inveniri etiam in alia persona, ratione tum
Circuminsessionis scu inexistentiae unius in alia, tum inclusionis unius rela­
tivi in suo correlativo.

276

DE DEO TRINO

Haec altera solutio est insufficiens, quia inexistentia vel inclusio unius
personae in alia non valet immutare intrinsecam indolem ipsius personae et
illi conferre perfectionem alterius. Nec prior Suaresii solutio melior videtur;
nam ratio quare esse Patrem vel esse Filium non sit perfectio simpliciter
simplex, est quia praecise ipsa relatio paternitatis vel filiationis formaliter et
secundum se nullam dicit perfectionem et totam suam perfectionem emendicat
ab ipsa essentia divina, cum qua utraque relatio identificatur (cf. supra,
n. 174).

QUAESTIO II. DE MUTUA DIVINARUM PERSONARUM INEXIS­
TENTIA SIVE CIRCUMINSESSIONE*
I. SENSUS QUAESTIONIS.

290. Ex numerica naturae unitate oritur non solum aequalitas
personarum divinarum, sed etiam earumdem mutua inexistentia,
quam Graeci
«δριχώρηοις (circulatio, a xspr/œp’îv circumire,
commeare, circumincedere), Latini vero «circumincessio» vel «circuminsessio», ab eadem graeca voce derivata, appellare consue­
verunt.
Graecam vocem primus introduxit Gregorius Nazianzenus in doctrinam
christologicam, loquens de duabus Christi naturis «ob arctissimam coniunctionem vicissim inter se commeantibus» {Orat. 51). Subinde Damascenum
eam introduxit etiam in doctrinam trinitariam, ad significandum veluti circu­
lum divinarum processionum, iuxta dynamicum modum quo mysterium Tri­
nitatis concipitur a Graecis (De fide orth. 1. 8; 3. 5, infra cit.).
A Damasceno vox transivit in latinam theologiam, lento tamen pede,
utpote fortasse minus congruens latinae ac staticae conceptioni eiusdem mys­
terii, quae ab ipsa essentia exordium capit ut inde ascendat ad processiones,
potiusquam vicissim. Antiquior dictio Circumincessio, quae directe corres­
ponde! graecae voci ac conceptui, primo apparet apud Burgundionem a Pisa
(t 1194), ipsius Damasceni interpretem (in opere inedito); saec. 13 adhibetur,
sub forma tamen verbali (circumincedere), ab Alberto M. et Bonaventura in
sola christologia (numquam vero a S. Thoma); inde a saec. 14 coepit adhiberi
etiam in doctrina trinitaria, et quidem sub forma substantiva (chcumincessiok
26 1 p., q. 42, a. 5; In 1 Sent., dist. 19, q. 3, a. 2; C. Gent. 4. 9.
Ales, A. d’, De Deo Trino (Parisiis 1934) 249-256.
Caietanus, In 1 p., q. 42, a. 5.
Deneffe, A., «Perichoresis, circumincessio, circuminsessio. Eine terminologische
Untersuchung», Zeitschrift fiir katholische Theologe XLVII (1923) 497-532.
ïoannes a S. Thoma, In I p.. q. 39-42, disp. 36, a. 4.
Prestige, L., Περιγωρεω and Περιχώρηαις in the Fathers». Journal of theological
studies XXIX (1928) 242-252.
Stombowski, A., «Doctrina Semiarianorum de circuminsessione personarum SS. Tri­
nitatis», Collectanea theologica (15>35) 95 sqq.
Suarez, De Trinitate, 1. 4, c. 16.

DE COMPARAI IONE PERSONARUM AD INVICEM

277

praecipue a doctoribus franciscains. Rcccntior dictio, Circnmtnsessio, quae vi­
detur quaedam adaptatio ad praedictam latinam staticam conceptionem, per
copulationem utriusque conceptus circulationis et sessionis, primo adhibita
est ab Henrico Gandavensi (t 1293), sed nonnisi multo tardius, inde nempe
a saec. 17-18, communior evasit apud theologos.

Huiusmodi Circuminsessionis conceptus, qualis exhibetur in
theologia, conatur integrum Trinitatis mysterium, seu unitatem na­
turae et distinctionem personarum, vivido quodam ac synthetico
modo exhibere, sub copulato aspectu tum cuiusdam sessionis sive
inexistentiae unius personae in alia, fundata in ipsa unitate naturae,
tum incessantis cuiusdam circulationis, sive egressus unius perso­
nae ab alia et regressus in eandem. Unde tria importat elementa,
scilicet primo, distinctionem personarum, nam nemo sedet in seipso
aut incedit circa seipsum; secundo, unitatem naturae, vi cuius una
persona est ab alia intime inseparabilis et existit in ea; tertio, pro­
cessionem, acceptam ut circulum vitalem, vi cuius una persona egre­
ditur ab alia et regreditur in ipsam, ita nempe ut Filius conci­
piatur oriri a Patre, regredi ad eum et quiescere in sinu ipsius, et
pariter Spiritus S. effluere a Patre et Filio, refluere in ipsos et quies­
cere in eorum amplexu.
II. ASSERTIO. Datur in divinis ineffabilis quaedam Circuminsessio, seu trium personarum mutua inexistentia, fundata in unitate
naturae, in immanentia processionis et in vinculo relationis.

291.

Nota theologica. Circuminsessio, sive mutua ac intima

divinarum personarum inexistentia, abstrahendo tum ab ipsa voce
tum a praecisiori eius conceptu, est de fide definita a Conc. Flor.
PROBATUR 1. Ex auctoritate.

hanc doctrinam proponit praecipue in Conc. Flo­
rentino. Eam iam innuerat Dionysius R. P. (t 268), in sua Epist.
ad Dionysium Alex, contra Tritheistas et Modalistas, dicens «divi­
num Verbum Deo universorum esse unitum et Spiritum Sanctum in
Deo manere et inhabitare» (Denz. 112). Conc. Eolet. XI a. 675 rem
explicitius exhibet, docens «tres istas personas... inseparabiles inve­
niri et in eo quod sunt et in eo quod faciunt» atque huiusmodi inti­
mae inhaesionis unum fundamentum in eo assignans quod, utpote
relativae, una in conceptu alterius includitur, «relatio quippe ipsa
vocabuli personalis [ut Patris et Filii] personas separari vetat, quas
Magisterium

I
2?8

i

S3ÙV
DE DEO TRINO

etiam, dum non simul nominat, simul insinuat» (Denz. 531 sq.).
Cone. Flor, eandem perfectam inhaesionem pleniori modo proponit,
eam immediate connectens cum praecipuo eius fundamento: «Prop­
ter hanc [naturae] unitatem Pater est totus in Filio, totus in Spiritu
Sancto; Filius totus in Patre, totus in Spiritu Sancto; Spiritus Sanc­
tus totus est in Patre, totus in Filio» (Denz. 1331); quae verba
desumpta sunt ex Hymno «Splendor paternae gloriae», Ambrosio
attributo, et ex loco Fulgentii mox citando.
Scriptura eandem doctrinam prodit, praecipue quoad inexistentiam Filii in Patre. Io. 1. 1: «Verbum erat apud Deum»; 1. 18:
«Unigenitus Filius, qui est in sinu Patris»; 10. 38: «Pater in me
est, et ego in Patre»; 14. 11: «Non creditis quia ego in Patre, et
Pater in me est?»; 17. 21: «Ut omnes unum sint, sicut tu, Pater,
in me, et ego in te». Apostolus, comparans «spiritum hominis, qui
in ipso est» cum Spiritu Dei, ait: «Quis enim hominum scit quae
sunt hominis, nisi spiritus hominis, qui in ipso est? Ita et quae Dei
sunt nemo cognovit, nisi Spiritus Dei»; quae comparatio innuit
Spiritum S. tam intime Deo inesse, quam intime spiritus hominis
inest ipsi homini (1 Cor. 2. 10 sq.; cf. supra, n. 74).

ut notavimus supra (n. 290), usque ad Damascenum
saec. 8, nomen pericôresin (latine circumincessio), dictum de Trini­
tate, prorsus ignorant, et a fortiori nomen circuminsessionis, quod
nonnisi in tardiori medio aevo a scholasticis invectum est. Ipsa vero
doctrina est communis et firma apud Patres, quamvis eam peculia­
riter primus exhibuerit Damascenus, adhibito ipso signanti nomine
pericoréseos. Fundamentum Circuminsessionis Patres communissi­
me assignant ipsam divinae naturae unitatem; quidam, ut Hilarius,
Athanasius, Cyrillus Alex, et Fulgentius, afferunt etiam rationem
processionis, et aliqui, ut Basilius et Patres Cone. Tolet. XI (supra
cit.), produnt etiam ipsam rationem relationis.
292. Patres,

Hilarius, De Trint. 3. 4: «Pater in Filio, quia ex eo Filius; Filius in
Patre, quia non aliunde quod Filius» (ML 10. 78).
Athanasius. Adv. Arianos, Orat. 3. 3: «Filius idcirco in Patre est,
quia ex Patre habet ut sit... Cum forma et divinitas Patris hoc ipsum sit quod
est Filius, omnino sequitur ut Filius sit in Patre et Pater in Filio» (MG
26. 328).
Basilius, Episi. 38. 4: «Non enim potest ullo modo sectio aut divisio
excogitari, ita ut aut Filius absque Patre intelligatur. aut Spiritus seiungatur
λ Filio» (MG 32. 329).

DF. COMPARAT IONE PERSONARUM AD INVICEM

279

Ambrosius, Hymnus «Splendor paternae gloriae»: «in Paire lotus Filius
et totus in Verbo Pater» (ML 16. 1475).27
Cyrillus Alex., De Trin., dial. 2: «Prodit... ex mente Verbum. Cum
autem sit mens, quia verbum habet, ac verbum vicissim, quia mente plenum
est, quo pacto... censebitur esse mens absque verbo, verbum autem absque
mente?» (MG 75. 770).
Fulgentius, immediate ante verba supra citata (n. 288) ait: «Per hanc
unitatem naturalem totus Pater in Filio et in Spiritu Sancto est, et totus
Filius in Patre et Spiritu Sancto est, totusque Spiritus Sanctus in Patre et
Filio est».
Damascenus, De fide orth. 1. 8: «[Personae divinae] uniuntur..., non
ita ut confundantur, sed ut cohaereant, atque sese invicem citra omnem con­
tradictionem ac commistionem pervadunt [τήν έν άλλήλα’.ς περιχώοη□-·?]>
(MG 94. 830). 3. 5: [Personae divinae] ad invicem nec excedere, nec disiungi queunt; quinimo inter se unitae sunt, aliaeqtte alias citra confusionem
pervadunt [έν άλλήλαις άσυγχύταις χεριχ<ορούσας]> (MG 94. 999).28
PROBATUR 2. Ex ratione theologica.

293. In Trinitate tria considerari possunt: essentia, relatio et
processio, et secundum quodlibet istorum apparet unam personam
divinam esse vere et realiter in alia.29
Prima ratio, fundans Circuminsessionem, est unitas essentiae.
Unaquaeque enim persona est, ubi est sua essentia, cum imo persona
divina sit idem ac essentia divina. lamvero essentia unius personae
est in aliis, cum sit eadem ac essentia aliarum. Ergo et ipsa persona
est in aliis.
Secunda ratio est vinculum relationis. Una enim persona divina
opponitur alteri relative. lamvero, in his quae relative opponuntur,,
unum oppositorum non solum non excluditur ab altero, sed est
formaliter in ratione alterius. Ergo una persona divina est in ratione
seu in essentia alterius.
27 De authenticitatc Hymnorum Ambrosii confer Clauis Patrum Latinorum (ed. 2),
n. 163, p. 34 sq.
28 Cf. etiam 1. 14: 4. 18; De recta sent. 1; Contra lacobitas 78; De natura compo­
sita contra Acephalos 4. In De fide orth. 3. 4, paulo ante textum citatum, loquitur de
christologica circuminsessione, seu de duarum naturarum in Christo «mutua immeatione'*
[τήν eh αλληλα αύτών ·κεριχώρηαί>].
29Quidam theologi, ut Suarez (De Trin., 1. 4, c. 16, n. 11), Ruiz (De Trin., disp.
107, s. 7, n. 9 sq.), Silvester Maurus, Piccirelli, Muncunill, attentant etiam aliam rationem,
quam videntur habere ut proximum fundamentum Circuminsessionis, scilicet divinam
infinitam immensitatem sive ubiquitatem, ratione cuius una persona est necessario ubi
est alia. Sed huiusmodi ratio est inefficax, tum quia immensitas Dei refertur etiam ad
creaturas, quibus tamen Deus non dicitur circuminsedere, tum quia, antecedenter ad
ipsum conceptum immensitatis ct ratione ipsius identitatis naturae, personae divinae sunt
necessario invice inexistentes.

280

DE DEO TRINO

Haec ratio prima fronte minus perspicua videtur, imo quibusdam for­
tasse apparebit vacua, vel saltem non per se sola probans;30 ex ea enim sequi
videtur unam personam divinam esse in alia improprie tantum, nec ceterum
talem inexistentiam esse quid proprium divinis personis, cum etiam in creatis
pater et filius, utpote relativi, in invicem includantur. Sed attente conside­
ranti apparebit hanc rationem esse subtilem et profundam atque intentum
plene attingere. Nam, cum unum relativorum sit in ratione et definitione
alterius, dicendum est ipsum esse in ipsa forma et essentia illius; definitio
enim exhibet rei essentiam. Nec valet opponere exemplum patris et filii in
creatis, quia utique filius includitur realiter et formaliter in patre, at non in
homine, i. e. non in esse substantiali patris sed in eius esse accidentali, cum
in creatis paternitas non sit nisi accidens; quapropter non dicitur filius esse
simpliciter in patre, nec ibi habetur circuminsessio. In divinis e converso,
Filius est formaliter de ratione Patris simpliciter et substantialiter, non vero
secundum quid et accidentaliter, quia paternitas est essentialiter ipsa persona
divina, adeoque in ipsa ratione personae Patris includitur ipsa persona Filii.

Tertia ratio, est immanentia processionis. Verbum enim proce­
dendo manet in dicente; imo eo maior est talis immanentia, quo
perfectior est processio cognitiva; cognitio enim consistit in unione
et assimilatione. Similiter Amor procedens est inclinatio immanens
voluntati. Ergo Filius est in Patre et Spiritus S. est in Patre et Filio.
Praeterea, id quod Verbo dicitur et Amore amatur, est in Verbo et
in Amore. Ergo Pater et Spiritus S. sunt in Filio, et Pater et Filius
sunt in Spiritu S.
Propterca Franzelin (thes. 14) huiusmodi relativorum inhacsionem appellat /o.?r■eam circumbisessionem.

!>! COMPARA ΓΙΟΝΊ

PERSONARUM AD CRI. \TURAS

2s 1

CAPUT V. DE COMPARATIONE DIVINARUM PERSO­
NARUM AD CREATURAS
Personae divinae tripliciter ad creaturas comparari possunt: secundum
operationem ad extra (q. 1), secundum missiones, quae sunt processiones ad
intra, quatenus quodammodo extenduntur in tempore usque ad creaturas
(q. 2), et secundum eum peculiarem effectum qui inhabitatio SS. Trinitatis in
anima iusti vocari solet (q. 3).

QUAESTIO I. DE DIVINARUM PERSONARUM COMMUNITATE
IN OPERATIONIBUS AD EXTRA31*
I. SENSUS QUAESTIONIS.

294. Haec quaestio non semel implicite iam resoluta est. Af­
firmativa enim responsio sequitur immediate ex ipso mysterio unius
naturae in tribus personis; unitas quippe naturae unitatem opera­
tionis importat, maxime cum in Deo natura et operatio sint idem.
Nec multum ab ista differt quaestio, resoluta in cap. 4, q. 1, de
aequalitate trium personarum quoad potentiam, nisi quod hic quae­
ritur non solum de aequalitate, sed etiam de identitate operationis.
Unde eodem modo resolvitur, scilicet ex ratione unitatis naturae.
Praeterea, haec quaestio intime connectitur cum altera de appropria­
tione (infra, cap. 6, q. 2) et in ea suum complementum obtinet.
Sensus igitur quaestionis est: utrum operationes Dei ad extra
ita sint tribus personis communes, ut omnes idem specifice opus
efficiant, non vero una persona hoc, alia aiud; ut omnes etiam idem
numerice opus efficiant; et ut omnes totum opus, non vero una
hanc, alia aliam partem, efficiant.
II. ERRORES.

Inter tres haereses trinitarias, Tritbeismus et Subordinatianismus, negando diverso modo ipsius divinae naturae unitatem in tri­
bus personis, consequenter reiciunt unitatem operationis ad extra,
quam Subordinatiani totam referre videntur ad Verbum, primam
creaturam, per quam omnia facta sunt. Modalistae vero, ita tripli­
cem operationem sive manifestationem unius Dei distinguunt, ut
31 S. Thomas hanc quaestionem pertractat in 1 p., q. 45, a. 6, in tractatu De Deo
Creante, ubi quaerit «utrum creare sit proprium alicuius personae». Cf. etiam In 2 Sent,
prol.; De potentia, q. 9, a. 5, ad 20.

•282

DE DEO TRINO

tantum in ea dicant consistere ipsum Trinitatis mysterium, sive me­
ram modalem distinctionem unius personae divinae secundum tri­
plicem realiter distinctam manifestationem.
Quidam antiqui doctores, quos diffuse impugnat Augustinus (De Triti.,
]. 2, c. 7-18, ML 42. 853-868; cf. I. 3, c. 11), reservabant theophanias sive
apparitiones Dei in A. T. soli Filio, eo quod reputarent solum Patrem esse
invisibilem et inaccessibilem, iuxta 1 Tim. 1. 17; 6. 15 sq. (cf. dicta supe­
rius, n. 49). Ex doctrina Abaelardi, iuxta quam «Pater est plena potentia,
Filius quaedam potentia, Spiritus Sanctus nulla potentia» (cf. supra, n. 287),
logice sequitur operationem ad extra non esse communem tribus personis,
quamvis eius doctrina probabilius interpretanda sit in sensu modalistico. An­
tonius Giinther, cum docuerit quendam mitigatum Tritheismum, abiciendo
proprie dictam unitatem naturae in tribus personis (cf. supra, n. 7, 15, 36,
38), consequenter negat illarum unitatem in operationibus ad extra, soli Filio
tribuens opus creationis et soli Spiritui S. opus sanctificationis.32 Nec deest
apud aliquos modernos tendentia ad vertendam in dubium unitatem trium
personarum in omnibus operationibus ad extra.33
III. ASSERTIO. Omnis operatio ad extra est communis tribus
personis, ita ut omne et totum quod fit, a tribus aequaliter et indivisibiliter fiat.
295.

Nota theologica. Id est de fide definita explicite a Conc.

Later, a. 649, aequivalenter a Conc. Later IV et Flor.
PROBATUR 1. Ex auctoritate.

hanc veritatem proponit tum implicite in asserta
unitate naturae et potentiae, ex qua immediate procedit generale
principium florentinum «Omnia [in Deo] sunt unum, ubi non ob­
viat relationis oppositio» (supra, n. 288), tum etiam explicite.
Magisterium

Iam DamaSUS R. P. cum Conc. Romano a. 382, can. 19, generaliter
quoad opus creationis definiebat: «Si quis non dixerit, omnia per Filium et
Spiritum [suum] Sanctum Patrem fecisse, id est visibilia et invisibilia: haere­
ticus est» (Denz. 171).
Conc. Later, a. 649: «Si quis... non confitetur... unam eandemque trium
deitatem, naturam, virtutem, potentiam..., operationem..., creatricem omnium
et protectricem..., condemnatus est» (Denz. 501).
33 Cf. expositionem eius doctrinae apud L. Orban, op. cit. (supra, in n. 7) 122-124.
33 Cf. apud J. Solano, «Algunas tendendas modernas acerca de la doctrina de las
apropiaciones y propiedades de la Santisima Trinidad», Estudios edesiâstiens XXI (1947)
5-M.—1. M. Delgado Varela. «La Encarnacion del Verbo, obra de Dios», Estudios XV
(1959) 3-24, 179-196, 345-368.

Di COMPARATIONE PERSONARUM AD CRT. ATTIRAS

28Λ

Cone. Tolet. XI a. 675: «[In tribus personis] unum principium praedi­
catur... Nulla sine alia vel extitisse, vel quidpiam operasse aliquando credatur.
Inseparabiles enim inveniuntur et in eo quod sunt, et in eo quod faciunt...
Incarnationem quoque huius Filii Dei tota Trinitas operasse credenda est,
quia inseparabilia sunt opera Trinitatis» (Denz. 529, 531, 535).
Conc. Later. IV: «Credimus... tres... personas... Pater... Filius... ac
Spiritus Sanctus..., potentes et coaeterni: unum universorum principium...
Unigenitus Dei Filius lesus Christus, a tota Trinitate communiter incarnatus
[est]» (Denz. 800 sq.).
Conc. Flor.: «Pater et Filius et Spiritus Sanctus non tria principia crea­
turae, sed unum principium» (Denz. 1331; cf. praeterea praefatum fundamen­
tale effatum).
Leo XIII, Encycl. «Divinum illud» a. 1897: «Perfectiones cunctae
atque opera extrinsecus edita Personis divinis communia sunt; sunt enim
'indivisa opera Trinitatis, sicut et indivisa est Trinitatis essentia' [Augusti­
nus, De Trin. 1. 4. 7; 5. 8], quia, uti tres Personae divinae ’inseparabiles
sunt, ita inseparabiliter operantur [ibid.]» (Denz. 3326).
<»
Pius XII, Encycl. «Mystici Corporis» a. 1943: «Omnia sunt habenda
Sanctissimae Trinitati communia, quatenus eadem Deum ut supremam effi­
cientem causam respiciant» (Denz. 3814).

non uno modo eandem veritatem proponit.
Primo quidem, eaedem operationes divinae tribuuntur indiffe­
renter uni vel alteri personae. Ita, creatio tribuitur etiam Filio (Io.
1. 3; Hebr. 1. 10); opus Incarnationis tribuitur Patri (Hebr. 10. 5),
Filio (Phil. 2. 6) et Spiritui S. (Luc. 1. 35); distributio charismatum
tribuitur Patri (Eph. 1. 3 sqq.) et Spiritui S. (1 Cor. 12. 7 sq.); re­
missio peccatorum tribuitur Patri (Luc. 11. 4), Filio (Mat. 9. 2) et
Spiritui S. (Io. 20. 22 sq.).
Secundo, Christus explicite asserit unitatem operationis suae et
operationis Patris. Io. 5. 19: «Amen, amen, dico vobis: non potest
Filius a se facere quidquam, nisi quod viderit Patrem facientem;
quaecumque enim ille fecerit, haec et Filius similiter facit».
Tertio, eandem unitatem Christus significat, aequiparando
suam operationem operationi Patris: «Pater meus usque modo ope­
ratur, et ego operor» (Io. 5. 17); vel asserens Patrem operari in
ipso: «Pater... in me manens, ipse facit opera» (ibid. 14. 10); «Ope­
ribus credite, ut cognoscatis et credatis quia Pater in me est, et ego
in Patre» (ibid. 10. 38).
Quarto, quandoque eadem operatio tribuitur pluribus personis
sub ordine quodam, qui, praeter unitatem operationis, ordinem
quoque originis sive processionis importat. Io. 1. 3: «Omnia per
ipsum facta sunt»; Rom. 11. 36: «Ex ipso [i. e. Patre], et per
296. Scriptura

2&4

DE DEO TRINO

ipsum [i. e. Filium], et in ipso [i. e. Spiritu S.] sunt omnia»; 1
Cor. 8. 6: «Unus est Deus Pater, ex quo omnia et nos in illum, et
unus Dominus lesus Christus, per quem omnia et nos per ipsum».
297. Patres unanimiter docent unitatem oprationis ad extra
eamque coniungunt cum unitate essentiae et potentiae. Graeci, cuj II
de more solliciti sint de ordine personarum servando, praeferunt
formulam «Patrem operari per Filium et Spiritum S.», sicut in ex­
primenda processione ad intra eligunt formulam «Spiritus S. pro­
cedit a Patre per Filium», necnon ex unitate personarum in opera­
tione ad earumdem unitatem in essentia procedunt. Latini vero,
cum Augustino, potius unitatem naturae in personis considerantes,
ex ea unitatem operationis deducunt. Quandoque Patres aliquod
opus vel attributum divinum tribuunt singulariter uni personae, sed
vel loquuntur de missionibus secundae et tertiae personae (de qui­
bus agemus in q. seq.), vel utuntur lege appropriationis (de qua ser­
mo erit in cap. 6, q. 2).
Irenaeus, Adv. haer. 1. 22. 1: «Deus... per Verbum ct Spiritum suum,
omnia faciens, et disponens, et gubernans, et omnibus esse praestans» (MG
7a. 669; cf. 4. 20. 1).
Athanasius, Epist. 1, ad Serap., 1. 28: «Pater per Verbum in Spiritu
sancto omnia facit, eoque modo sanctae Trinitatis unitas servatur» (MG 26.
595).
Basilius, Epist. 189. 7: «Sanctificat, et vivificat, et illuminat, et conso­
latur, et omnia eiusmodi pariter facit Pater, et Filius, et Spiritus sanctus...
Itaque operationis identitas in Patre et Filio et Spiritu sancto perspicue os­
tendit absolutissimam naturae similitudinem» (MG 32. 694).
Augustinus, De Trin. 1. 4. 7, cit. supra a Leone XIII (n. 295); In Io.
20. 3: «Non dicit catholica fides quia fecit Deus Pater aliquid, et fecit Filius
aliquid aliud, sed quod fecit Pater, hoc et Filius fecit, hoc et Spiritus Sanctus
fecit» (ML 35. 1557 sq.).
Leo I, Serm. 64. 2: «In hac autem ineffabili unitate Trinitatis, cuius in
omnibus communia sunt opera atque iudicia, reparationem humani generis
proprie Filii persona suscepit» (ML 54. 538; cf. Serm. 51. 6).
PROBATUR 2. Ex ratione theologica.

298. In divinis omnia sunt unum, ubi non obviat oppositio
relativa. Atqui in operando ad extra nulla persona divina relative
alteri opponitur. Ergo una est trium operatio.
Praeterea, In Deo idem est natura et operatio. Atqui natura
est communis tribus personis. Ergo et operatio (1 p., q. 45, a. 6).
Aliis verbis, operatio Dei ad extra, entitative et ex parte Dei con­

DE COMPARATIONE PERSONARUM AD CREATURAS

285

siderata, nihil aliud est quam imperium per quod Deus producit
■effectum externum, unde importat actum intellectus et voluntatis;
iamvero idem est intellectus et eadem voluntas in tribus personis,
•cum uterque sit idem cum natura divina, quae est numerice eadem
in tribus personis; ergo actio ad extra est communis tribus personis.
299. Ex HAC CONCLUSIONE QUATUOR SEQUUNTUR COROLLARIA.
Primo, principium quo operationis ad extra est divina natura, princi­
pium vero quod est suppositum divinum, iuxta axioma «Actiones sunt suppo­
sitorum». Ex hoc autem axiomate potest oriri obiectio-. quomodo nempe triplicitas suppositi divini non triplicet eo ipso divinam operationem. Cui respon­
detur, iuxta dicta superius (n. 212), dari in Deo, praeter tria supposita rela­
tiva, unum suppositum absolutum et hoc esse principium operationum ad
extra. In sententia vero eorum qui non admittunt in Deo nisi tria supposita
relativa, difficilius haec obiectio vitatur; responderi tamen potest, tria suppo­
sita relativa esse principium operationis ad extra, non in quantum sunt dis­
tincta inter se, sed in quantum sunt idem cum essentia divina, sub qua ratio­
ne sunt aliquid unum (cf. supra, n. 212, in nota).
Secundo, quamvis principium quod operationum ad extra non sint divi­
nae personae, ut ad invicem distinctae, sed ut sunt unum quid in operando,
tamen de facto, sub hac communi ratione, ipsae personae opera ad extra ef­
ficiunt, ita ut ipse Pater creet, et ipse Filius creet, et ipse Spiritus S. creet,
■et sic de ceteris operationibus.
Nam Deus est causa rerum per eundem intellectum et voluntatem, per
quorum pariter actiones exercentur divinae processiones, quibus Verbum ge­
neratur et Spiritus S. spiratur. Unde Pater creat et creaturam movet dum
generat Verbum et spirat Spiritum, seu per Verbum quod generat et per
Amorem quem spirat; item Filius creat et movet dum a Patre generatur
et Spiritum spirat, seu in Patre a quo generatur et per Amorem quem spirat,
et Spiritus S. creat et movet dum spiratur ab utroque et in utroque con­
quiescit. Qua pacto dicendum est processiones ad intra divinarum persona­
rum esse causam processionum ad extra creaturarum, non quidem formaliter
■et inquantum explicant relativas proprietates, sed identice, inquantum inclu­
dunt essentialia attributa intellectionis et volitionis (1 p., q. 45, a. 6).
Tertio, quamvis tres personae sint aequaliter principium operationum ad
extra, tamen non eodem modo ad ea se habent, quia forma qua operantur,
seu divina essentia, non eodem modo ab eis possidetur, nam a Patre posside­
tur tanquam a nullo, a Filio vero tanquam accepta a Patre et a Spiritu S.
tanquam donata ab utroque. Ad quod discrimen significandum, dicitur crea­
tura fieri vel moveri a Patre per Filium in Spiritu S., iuxta illud Io. 1.3:
«Omnia per ipsum facta sunt» (Symbolum: «Per quem omnia facta sunt»)
et 1 Cor. 8. 6: «Pater ex qup omnia, Christus per quem omnia» (ibid., ad
2; cf. In Io., cap. 1, lect. 2).34
34De qua re confer L. Chambat, Les missions des personnes de la Sainte Trinité
(Abbaye S. Wand rille 1943) 181-184.

4

2*6

bl

DIO TRINO

Quarto, ex unitate trium personarum in essentia et operatione sequitur
unitas cultus qui eis debetur.’ Ipsae scilicet non sunt adorandae veluti dis­
tincte ac singillatim, qutxl saperet Tritheismum, sed unico actu cultus latriae,
qui fundatur in unitate essentiae divinae prout est infinita sanctitas, et unico
actu cultus supremae duliae, qui fundatur in unitate operationis seu in digni­
tate Creatoris et Domini. Propterea Ecclesia non instituit distinctum festum
de aliqua persona divina, qua tali, nequidem de secunda, sed tantum de tota
SS. Trinitate, vel de manifestationibus unius aut alterius personae, ut Spiri­
tus S. in Pentecoste er Filii in Incarnatione aliisque effectibus in Incarnatione
fundatis; ct pariter in invocationibus, doxologiis ct sacramentalibus formulis,
tres simul personas inducere solet.

QUAESTIO II. DE MISSIONIBUS DIVINARUM PERSONARUM17
I. SENSUS QUAESTIONIS.

300. Haec quaestio de missionibus divinis posset remitti ad tractatum
De Gratia, in qua missio fundatur, quemadmodum praecedens quaestio de
communitate trium personarum in operationibus ad extra poterat remitti ad
tractatum De Deo Creante. Utraque tamen videtur propriorem locum obti­
nere in praesenti tractatu, cum in eis agatur de comparatione Trinitatis qua
talis ad creaturas; quod praecipue valet de praesenti quaestione, in qua per­
sonae divinae ad creaturas comparantur directe et secundum se, seu ut inter
"Cf. P. Dr. Rosa, «The Trinity and worship», Clergy review Χ1Λ/ΙΠ (1963) 339345.—W. Mauchel, Abba, Père!
prière du Christ et dei chrétiens, Rojnc 1963.
v> De qua rc disserit Leo XIII in Encycl. «Divinum illud» 1897 (textus citatur in
Denz. 3325 ct extensius in Cavallera 608 scj.). S. Pontifex ibidem ait: «Quare Innocentius
XII [1691-17001, decessor Noster, solemnia quaedam honori Patri propria postulantibus
omnino negavit». De qua rc confer P. Galtier, De SS. Trinitate in se et in nobis (Parisiis
1933) 271, et M. CAILLAT, «La dévotion à Dieu le Père. Une discussion au XVII siècle»,
Revue d'Ascétique et de Mystique XX (1939) 35-49.
37 1 p., q. 43 per totam; In 1 Sent., dist. 14-16; C. Gent. 4. 16 et 23; Opusculum
Contra errores Gracorum, c. 14.
Sequens bibliographia respicit tum missiones personarum divinarum, tum inhabita·
lionem SS. Trinitatis; nam plures theologi utramque quaestionem permiscent, ob identi­
tatem solutionis ac fundamenti. Nonnisi pauca opera seligimus, quae tyronibus utiliora
videntur.
Ales, Λ. d', Dc Deo Trino (Parisiis 1934) 257-287.
Bailleux, E., «Le cycle des missions trinitaires d’après Saint Thomas», Revue tho­
miste LX1H (1963) 165-192.
B1LL0T, L., De Deo Uno et Trino (ed. 7, Romae 1935) 644-656.
Bourassa, F., «Les missions divines et le surnaturel chez saint Thomas d’Aquin»,
Sciences ecclésiastiques I (1948) 41-94; cf. Ill (1950) 194-198; XII (1960) 307-350.
Chambat, L., LeJ missions des personnes de la Sainte Trinité selon Saint Thomas
d'Aquin, Abbaye S. Wandrillc 1943.
Chirico, P. F., The divine indwelling and distinct relations to the indwelling per­
sons in modern theological discussion, Rome 1960.
Combes, A., «’Sicut cognitum in cognoscente et amatum in amante’. Essai d’exégèse
thomiste», Miscellanea Antonio Piolanti I (Roma 1964) 111-140.
Cuervo, M., «La inhabitaciôn de la Trinidad en toda alma justa segun Juan de
Santo Tomi*», Cienda tomista LXIX (1945) 114-220.
CUNNINGHAM, F. L. B., The indwelling of tie Trinity, Dubuque 1955.

DE COMPARATIONE PERSONARUM AD CREATURAS

287

sc distinctae, dum in praecedenti quaestione considerabantur sub communi
aspectu unius essentiae et unius principii operationis ad extra.
Haec quaestio intime connectitur tum cum doctrina dc gratia sanctifi­
cante, in qua missio fundatur, tum cum sic dicta inhabitatione Trinitatis,
quite pariter in gratia fundatur iiec differt a missione nisi formaliter ct ex
parte personarum, quatenus, ratione eiusdem gratiae infusae, duae tantum
personae (Filius ct Spiritus S.) mittuntur, tres vero inhabitant, in eadem ani­
ma iusti. Unde sedulo distinguas inter productionem gratiae sanctificantis (dc
qua in tractatu dc gratia), dationum personarum divinarum (quam tetigimus
supra, in cap. 3, q. 5, n. 284 sq., ubi diximus in missionibus ipsis divinis con­
tineri dationem ad creaturas, ita ut persona quae mittitur, simul detur creatu­
rae a mittente), missionem earundem (dc qua in praesenti) et adventum sive
inhabitationem SS. Trinitatis (dc qua sermo erit in sequenti quaestione).

Missio generaliter accepta,

etiam in creatis, duo elementa im­
portat; primo scilicet, habitudinem missi ad mittentem (ad termi­
num a quo), quae consistit in aliquo genere processionis, vel nempe
moralis, seu secundum imperium aut consilium (sic servus mittitur
a domino et rex mittitur a consiliario ad bellandum), vel physicae
(sic flos emittitur ab arbore); secundo, habitudinem missi ad id, vel
ad eum, cui mittitur (ad terminum ad quem), quae consistit in quo-

Dalmau, I. M., De Deo Uno et Irino («Sacrae theologiae summa» II, Matriti 1964),
n. 556-578.
Drdek, J. F., Experimental knowledge of the indwelling Trinity: An historical stu­
dy of the doctrine of St. Thomas, Mundelein 1958.
Fitzgerald, T. J., De inhabitatione Spiritus Sancti doctrina S Thomae Aquinatis,
Mundelein 1949.
Froget, B., De l'habitation du Saint-Esprit dans les âmes justes d’apre la doctrine
de Saint Thomas d'Aquin, Paris 1938.
Galtier, P., Dc SS. Trinitate in se ct in nobis (Parisiis 1933) 274-327.—L’habita­
tion en nous des trois personnes, Paris 1928; éd. 2, Roma 1949.—Le Saint-Esprit en nous
d'après les Pères Grecs, Rome 1946.—«Grazia c inabitazione della SS. Trinité», Problem/
e orienlamenli di leologia dommatica (Milano 1957) I 609-640. Cf. bibliographiam additam
a C. Colomlx), p. 641-654.
Gahdeil, A., Im structure de l'âme et l’expérience mystique II (cd. 2, Paris 1927)
6-87.—«Comment se réalise l’habitation dc Dieu dans les ârnes justes», Revue thomiste
<1923) 3-42, 129-141; dc eodem generali subiecto agit pluries ibid., a. 1924, 1925, 1928,
1929, 1931, 1932.—«La perception expérimentale de l’âme par elle-même d’après Saint
Thomas», Mélanges thomistes («Bibliothèque thomiste», vol. 3, Paris 1923) 219-236.—
«L’expérience mystique dans le cadre des ’missions divines’», Vie spirituelle-Supplément
XXXI (1932) [129J-J146]; XXXI (1932) (1]-[21], I65H76I; XXXIII (1932)
Hl-1281.
Garrigou-Lagrange, R.. De Deo Trino et Creatore (Taurini 1943) 207-224.- Per
lection chrétienne et contemplation selon saint Thomas d'Aquin ct saint Jean de la Croix
(2 volt, cd. 7, Paris 1923) 145-150, [114]-l 1201.—L’amour de Dieu et la croix de Jésus I
(Paris 1929) 163-206.—«L’habitation de la Sainte Trinité et l’expérience mystique-», Revue
thomiste XI (1928) 449-474; XIX (1936) 470-485.
Gonzalez Rivas, S., De gratia («Sacrae theologiae summa» III, Matriti 1950)
543-551.
Ioannes a S. Thoma, In 1 p., q. 43, disp. 37, ed. Solcstnensi, p. 347-376.

288

Π!· DEO TRINO

dam novo modo se habendi ad ipsum, qui modus vel prius non erat
vel sub nova ratione ponitur.
In divinis autem personis, ob earum in omnibus aequalitatem,
nequit missio accipi secundum moralem processionem per imperium
vel consilium nec earum habitudo ad creaturas potest consistere in
aliqua praesentia quae prius non fuerit, cum, ratione creationis, sint
iam ubique praesentes per i Ulli ensitatem; manent ergo tum processio physica secundum originem unius personae ab alia, tum novus
modus praesentiae in creaturis; quae quidem sunt duo essentialia
elementa missionis in divinis. Unde missio divinarum personarum
sic definiri potest, ad mentem S. Thomae (1 p., q. 43, a. 1 et 8):
Aeterna processio unius personae ab alia, addito novo modo existendi temporaliter in creatura.
Primo igitur, missio divinae personae est processio, ac ita distinguitur
ab eius datione, adventu et inhabitatione. Eadem enim persona potest a seipsa advenire, seipsam dare et per seipsam inhabitare, non vero a seipsa pro­
cedere, nec ideo mitti. Unde tantummodo Filius et Spiritus S. mitti possunt;
Pater vero, etiam si incarnaretur, non posset dici mitti ab aliis personis vel
a tota Trinitate, sed tantum advenire, se dare et in nobis inhabitare.
Secundo, missio addit ad processionem respectum ad creaturam, adeoque
ipsa simplex processio nonnisi valde improprie vocaretur missio ad intra.
Journet, Ch., «La mission visible de l'Esprit-Saint», Revue thomiste LXV (1965)
357-397.
Letter, P. de, «Sanctifying grace and our union with the Holy Trinity», Theologi­
cal studies XIII (1952) 33-58; cf. ibid. (1953) 242-272; (1958) 1-31.—«Divine quasi-formal causality», Irish theological quarterly XXVII (1960) 220-228.—«Sanctifying grace and
divine indwelling. Fr. de la Taille and St. Thomas», Gregorianum XLI (1960) 63-69.
Martinez Gomez, J., «El misterio de la inhabitadon del Espiritu Santo», Estudios
eclesiâsticos (1934) 287-315.—«Relaciôn entre la inhabitadon del Espiritu Santo y los
dones creados de la justificaciôn», ibid. (1935) 20-50.
Menendez-Reigada, J. G., «Inhabitation, dones y experienda mistica». Revista espaüola de teologia VI (1946) 61-101.
Mennessier, J., «Trinité et missions divines», Vie spirituelle-Supplément XLIII
(1935) 176-183.
Morency, R., L’union de grâce selon saint Thomas, Montréal 1950.
Retailleau, M., La Sainte Trinité dans les âmes justes, Angers 1932.
Rodriguez, V.. «Inhabitation de la SS. Trinidad en el aima en gracia». Ciencia tomista LXXXVI 65-115; cf. in XVIII Semana Espanola de teologia 1958, p. 115-152.
Sagües. J. F., «El modo de inhabitadon del Espiritu Santo segun Santo Tomas de
Aquino». Miscelanea Camillas II (1944) 161-201.
Salmanticenses, De Trinitate, disp. 19. per totam.
Suarez, De Trinitate, 1. 12, per totum.
Urdanoz, T., «La inhabitadon del Espiritu Santo cn el alma del justo», Revista espaiiola de teologia VI (1946) 465-533.—«Influjo causal de las divinas personas en la
inhabitadon en las almas justas», ibid. VIII (1948) 141-202.
Trutsch, J., SS. Trinitatis inhabitatio apud theologos recentiores, Trento 1949.
Verardo, R.. «Polemiche recenti intomo all’inabitazione della SS. Trinità», Sapienza
VII (1954) 29-44.

DE COMPARATIONE PERSONARUM AD CREATURAS

289

Respectus autem, quem missio importat ad creaturam, est novus modus es­
sendi in ea; nemo enim dicitur mitti ad aliquem terminum, nisi incipiat quo­
dammodo esse in illo termino, vel quia ibi prius non erat vel quia ibi incipit
esse alio modo; ita qui, libera electione iam Romae degens, nominaretur a
Gubernio suae patriae legatus apud S. Sedem, vere diceretur Romam mitti,
quia novo modo ibi inciperet esse. Praeterea, oportet quod hic novus modus
essendi in creatura sit formaliter ratione processionis, seu oportet quod se­
cundum elementum missionis sequatur ex priori; ita filius in humanis non
dicitur mitti a patre quocumque ipse voluntarie ierit, quia causa huiusmodi
novi modi essendi non est ipsa processio a patre sed mera filii voluntas.

Dividitur autem missio divina in invisibilem, quae fundatur in
gratia sanctificante, et visibilem, quae consistit in signo exteriori
alicuius personae divinae; haec autem subdividitur in substantialem,
qualis est Incarnatio, et repraesentativam, qualis est v. g. apparitio
Spiritus S. sub forma ignis in die Pentecostes. De quibus fusius
infra dicetur.
Quaeritur igitur, utrum dentur verae et propriae missiones di­
vinarum personarum, tam invisibiles quam visibiles, vel, quod ad
idem redit, utrum, ratione alicuius novi modi essendi in creatis, divi­
nae personae vere et proprie dicantur mitti ad creaturas. Quaeritur
praeterea, utrum missiones invisibiles, quae sunt missiones simpli­
citer dictae, /undentur in ipso effectu gratiae sanctificantis.
II. ERRORES.

Modalistae, negantes distinctionem personarum in divi­
nis, reducunt missiones ad varias manifestationes temporales unius
personae divinae. Subordinatiani, negantes Filium et Spiritum S.
esse personas divinas, seu procedere immanenter et substantialiter
a Deo, eo ipso negant missionem divinarum personarum; et aliunde,
pervertentes conceptum missionis, ex ipsa doctrina Scripturae de
missionibus Filii et Spiritus S. concludunt subordinationem Filii et
Spiritus S., relate ad Patrem, et negationem divinitatis eorum.
Schismatici Orientales^ post Photium, admissa contra haere­
ticos distinctione et divinitate Filii et Spiritus S., explicite ac directe
negant existentiam missionis invisibilis Filii et Spiritus S., in sensu
supra explicato, ne inde cogantur admittere processionem Spiritus
S. a Filio, cum missio includat processionem et Spiritus S. in Scrip­
turis dicatur mitti a Filio (cf. supra, n. 270). Dicunt autem missio301.

38 Cf. M. Iugie, Theologia dogmatica Christianorum orientalium ab Ecclesia catholica
dissidentium T (Parsiis 1926) 208-210; II (1933) 233-247.

10

290

be deo trino

nem divinam, dc qua in Scriptura et Traditione, esse missionem
mere temporalem, nullum essentialem nexum habentem cum ipsis
processionibus divinis ad intra; eam consistere in operatione Dei ad
extra, qua producitur gratia vel quodlibet charisma superna tu rale;
unde terminum a quo missionum esse communiter totam Trinita­
tem, id vero quod mittitur, esse non ipsam personam divinam sed
effectus supernaturales, quamvis ex speciali ratione, puta ad pecu­
liarem significationem vel manifestationem alicuius personae, missio
attribuatur uni vel alteri personae; quapropter omnia verba Scriptu­
rae vel Patrum, quae loquuntur tum de missione unius personae,
nominatim Spiritus S., tum de inhabitatione trium personarum, in­
terpretanda esse in sensu proprio de charismatibus divinis, et non­
nisi in sensu appropriato de ipsis personis.
Notandum tamen est quod, quamvis omnes theologi schismatici post
Pl otium,39 concorditer negaverint ac negent praecipuum caput de connexione
missionis cum processione, tamen ante Gregorium Palamam (t 1360) gene­
ration concedebant in missione ipsam personam divinam communicari, praeter
gratiam sanctificantem; Palamas vero hoc ipsum directe negavit, reducens
misionem ad meram dationem alicuius effectus supernaturalis. qui per meram
appropriationem attribuitur uni vel alteri personae.40 Quam palamiticam doc­
trinam secuti sunt longe communius posteriores doctores, signanter Adamus
Zernikavius et Theophanes Procopovitch (in suis polemicis tractatibus de
processione Spiritus S.).
Ad eandem sententiam accesserunt aliqui pauci theologi catholici, nomi­
natim Martinus Ripalda (t 1648)41 et Dominicus Viva (+ circa 1710),42 qui,
impugnantes sententiam Lessii et Petavii, iuxta quam personae divinae non
mediante gratia sed immediate coniunguntur animae, in contrarium sensum ex­
cesserunt, docentes missionem (et consequenter etiam inhabitationem) divi­
narum personarum non consistere nisi in ipso effectu gratiae, adeoque perso­
nas divinas ratione gratiae sanctificantis non mitti proprie dicta missione
substantiali, nec esse substantialiter praesentes, ner novam praesentiam dis­
tinctam a nraesentia immensitatis, quae competit Deo ut causae universali.
Ouod attinet fundamentum missionis (et consequenter etiam inhabitatio­
nis) divinarum personarum, ultro excesserunt praefati Leonardos Lessiur
(i 1623)4’ et Dionysius Pelavius (t 1652),4‘ docentes personas divinas mitti
w Amphilochia q. 159 et 188. MG 101. 838 et 910-914.
^Homilia 8 de fide (MG 151. 100); Confessio fidei (ibid. 766). Huiusmodi Palamae sententia connectitur cum alia ipsius doctrina de rcali distinctione inter essentiam
Dei et eius operationem, et de inaccessibilitate Dei. de qua dictum est in tractatu De
Deo Uno. in vol. 1. n. 585, 663. Confer etiam Jugie, op. nuper cie TT 238 sq.
41 De ente supernaturali. disp. 132. n. 95.
42 De gratia, disp. 4, q. 3.
41 De Perfectionibus moribusque divinis, 1. 12, c. 11.
44 De Trinitate, 1. 8, c. 6, n. 3.

|>|. COMPARATIONE PERSONARUM AI) CREATURAS

291

et inhabitare in anima immediate per suam substantiam, nec proprie per gra­
tiam sanctificantem, tanquam per formalem ac necessarium fundamentum, ita
ut huiusmodi missio et inhabitatio aeque haberetur, etiam si gratia non in­
funderetur.
III. ASSERTIO 1. Dantur proprie dictae invisibiles missiones
divinarum personarum.

Quod personae divinae, scilicet Filius
et Spiritus S., vera quadam ratione invisibiliter mittantur ad ani­
mam iusti, quod attinet Spiritum S. videtur de fide (ex Conc. Flor.,
Conc. Trid. et Leone XIII), quod vero attinet Spiritum S. simul et
Filium, est theologice certum (quidam dicunt de fide), utpote im­
mediate connexum cum veritate, saltem theologice certa, de inhabi­
tatione trium personarum in anima iusti; persona enim nequit inha­
bitare nisi veniat, nec potest venire nisi, aut sese offerat, si ab alio
non procedit (sicut Pater), aut ab alio procedendo mittatur (sicut
Filius et Spiritus S.).
302.

Nota theologica.

PROBATUR 1. Ex auctoritate.

proponit Spiritus S. invisibilem missionem,
dicendo illum «dari», «promitti», invisibiliter et interne «mitti».
Conc. Flor.: «Effectus... huius [Confirmationis] sacramenti est,
quia in eo datur Spiritus Sanctus ad robur, sicut datus est Apostolis
in die Pentecostes» (Denz. 1319); Conc. Trid.: «Deus... abluit et
sanctificat [1 Cor. 6. 11] signans et ungens Spiritu promissionis
Sancto, qui est pignus haereditatis nostrae» (Denz. 1529). Leo
XIII loquitur de Spiritus S. «adventu sive externa missione», ita
alludens ad internam missionem; utramque subinde missionem ex­
plicite proponit, aiens: «Itaque Spiritus Sancti et praesentia cons­
picua super Christum et virtute intima in anima eius duplex eius­
dem Spiritus praesignificatur missio, ea nimirum, quae in Ecclesia
manifesto patet, et ea, quae in animis iustorum secreto illapsu
exercetur» (Encycl. «Divinum illud», Denz. 3325, 3327).
303. Magisterium

nunquam loquitur de missione ipsius Patris, sed tan­
tum de missione Spiritus S. a Patre et Filio, ut notat Augustinus,
inquiens: «Pater solus nusquam legitur missus» (De Trin. 2. 5. 8);
quo quidem innuitur missionem involvere processionem, tanquam
essentiale elementum. Ratio autem quare non loquatur de invisibili
missione Filii, sed tantum de eius visibili missione per IncarnatioScriptura

292

DE DEO TRINO

nem, rationabiliter ex eo intelligitur quod Spiritui S. solet appropriari quidquid connectitur cum effectu sanctificationis.
Huiusmodi Spiritus S. missionis ab utroque praecipui loci sunt, Io. 14.
16 sq.: «Et ego rogabo Patrem, et alium Paraclitum dabit vobis, ut maneat
vobiscum in aeternum, Spiritum veritatis, quem mundus non potest accipere,
quia non videt eum, nec scit eum. Vos autem cognoscetis eum, quia apud vos
manebit, et in vobis erit»; ibid. 16. 26: «Cum autem venerit Paraclitus, quem
ego mittam vobis a Patre, Spiritum veritatis, qui a Patre procedit, ille testi­
monium perhibebit de me»; cf. ibid. 14. 26; 16. 7 sq.; 1 Io. 4. 13; Luc.
24. 49.

de missione utriusque personae frequenter loquuntur,
commiscentes utramque visibilem et invisibilem missionem; cum
loquuntur de missione Filii, communiter sermo est de missione visi­
bili per Incarnationem; missio vero invisibilis tribuitur generaliter
Spiritui S. De utraque missione intellige Theophilum Antiochenum,
Ad Autolycum 2. 22; Tertullianum, Adv. Praxean 9; De praescrip.
haeret. 13; Hilarium, De Trin. 8. 19.
Patres

Augustinus longe uberius de missionibus agit, et, quod praecipuum est,
ipsam missionis propriam notionem determinat, iuxta duo elementa proces­
sionis et novi effectus in creatura. De Trin. 4. 20. 27: «A Patre missus [est]
Filius, non quia ille maior est, ille minor, sed quia ille Pater, ille Filius; ille
genitor, ille genitus; ille a quo est qui mittitur, ille qui est ab eo qui mittit...
Quid ergo mirum si mittitur, non quia inaequalis est Patri, sed quia est ma­
natio quaedam claritatis omnipotentis Dei sincera?... Tunc [Filius] unicuique
mittitur, cum a quoquam cognoscitur, quantum cognosci et percipi potest
pro captu vel proficientis in Deum, vel perfectae in Deo animae rationalis.
Noh ergo eo ipso quo de Patre natus est, missus dicitur Filius, sed vel eo
quod ex tempore cuiusquam mente percipitur... [seu inquantum] iustorum
spiritus... divina sapiunt [missio invisibilis]» (ML 42. 906 sq.). Cf. De Trin.
2. 5. 7, 8, 10; 4. 20. 27, 28, 29; 15. 18. 32; Contra serm. Arian. 1. 3. 4.
PROBATUR 2. Ex ratione theologica

304. Ut dictum est supra (n. 300), missio divina proprie dicta

importat duo elementa, scilicet processionem unius personae ab alia
et novum modum essendi personae divinae in creatura. lamvero,
utrumque elementum verificatur saltem in collatione gratiae sanc­
tificantis.
Et de primo quidem elemento, nullum est dubium, si verificetur secundum, quoniam duae personae divinae sunt essentialiter
procedentes; unde ubicumque sunt, secum ferunt processionem
suam, et praeterea quemcumque modum praesentiae habeant, illum

I>1 COMPARATIONE PERSONARUM AD CREATURAS

293

.accipiunt ex processione. Quoad secundum vero elementum sic os­
tenditur. Ut dictum est in tractatu De Deo Ono (in vol. 1, n. 636),
triplex distinguitur iuxta S. Thomam (1 p., q. 8, a. 3, ad 4) modus
quo Deus esi in rebus·, unus generalis, quo Deus est praesens ut
causa suo effectui (per potentiam nempe, praesentiam et essentiam),
et id sive ut causa effectuum naturalium sive ut auctor gratiae
aliorumque effectuum supernaturalium; alius specialis, quo Deus
est in iusto, ut cognitum in cognoscente et amatum in amante; ter­
tius specialissimus, quo Deus est in humanitate Christi, ut substan­
tia in substantia.
Tertius iste modus, sive Incarnatio, per se solus acceptus,
quamvis sit specialissima praesentia, fundata in specialissima gratia,
non est tamen missio, quia ibi non habetur personalis distinctio inter
personam quae mittitur et id in quo ponitur gratia, seu naturam
humanam; unde constituit tantum missionem visibilem relate ad
nos, quatenus, ut infra dicetur, refertur ad missionem invisibilem
gratiae sanctificantis quae nobis confertur.45
Primus pariter modus, etiam si attenditur secundum ipsum ef­
fectum gratiae sanctificantis, nude sumptum et quatenus est effec­
tus, non importat missionem, quia non importat formaliter novum
modum essendi divinarum personarum in creatura, distinctum a
communi praesentia immensitatis, fundata generaliter in Dei causalitate efficienti. Imo, stricte loquendo, huiusmodi modus praesen­
tiae facit Deum praesentem, non directe et immediate ut ipsum
Deum, sed veluti indirecte et mediate, i. e. ut causam, vel ratione
effectus, ita nemque quod ratio causae, aut effectus producti, sit
veluti media inter creaturam et Deum; unde dici potest quod talis
modus praesentiae Dei non tribuit creaturis quod habeant Deum,
sed potius quod ipsae habeantur et contineantur a Deo vel ab ac­
tione Dei. Unde ipsa collatio gratiae sanctificantis, per se sola ac­
cepta, est datio, vel si placet, missio doni creati, sed non missio
ipsius Divinitatis, quamvis, ut mox dicetur, eam comitetur et in
ea fundetur missio ipsarum personarum divinarum.

In secundo vero modo habetur vera ratio missionis divinae,
quia habetur verus novus modus essendi divinarum personarum in
creaturis, et vera ac immediata datio et missio ipsius Deitatis et
ipsarum personarum divinarum. Propter gratiam enim sanctifican45 Cf. Billot, op. cit. (supra, in n. 299) 652.

294

ΙΈ DEO TRINO

tem, homo fit aptus ad intelligendum ipsum Deum, cognitione quasr
experimental! doni sapientiae, quae pendet a virtute charitatis et
superat cognitionem ipsius fidei, et ad amandum Deum; et ita reci­
pit ipsum Deum eo modo quo obtectum cognitum et amatum reci­
pitur in cognoscente et amante (cf. 1-2, q. 28, a. 1, ad 3).
305. Ad cuius rei intelligentiam, adverte quod obiectum amatum est
in amante, eique unitur, secundum duplicem gressum: primus gressus est unio
obiectiva tantum, secundum quam omne amatum est in amante, sicut obiec­
tum movens ipsam voluntatem in ratione finis, et haec unio est de ratione
omnis amoris; secundus gressus est unio realis et substantialis, secundum
quam amatum coniungitur amanti, ut rei ipsi physice praesenti, et haec unio
non est de ratione omnis amoris (nisi ut id in quod tendit; amor enim tendit,
ad perficiendam coniunctionem realem cum amato, quippe qui tendit ad res
secundum existentiam earum), sed est de ratione amoris perfecti qui dicitur
fruitio (cf. 1-2, q. 28, a. 1 et 2, ct Comm. Caietani).
lamvero, amor charitatis, quo Deum per gratiam diligimus, importat'
hunc secundum gradum unionis, ut cum solida probabilitate ostendunt se­
quentes rationes.
Primo enim, amor charitatis est amor amicitiae inter Deum et creatu­
ram; amor autem amicitiae de se tendit ad unionem realem inter amicos, qui
in quantum possunt eam in actu efficiunt; Deus vero est potens talem unio­
nem perficere.
Secundo, est amor perfectissimus in genere amoris, ut patet ex obiecto·
formali, quod est ipse Deus ut amicus, et ex eo quod gratia patriae et gratia
viae sunt eiusdem speciei atomae; modus autem, quo obiectum unitur per­
fectissimo amori, debet correspondere modo, quo obiectum unitur per­
fectissimo actui cognitionis, ut exigere videtur summa proportio quae est
inter voluntatem et intellectum. lamvero, Deus unitur realiter ct substantia­
liter perfectissimo actui cognitionis nostrae, quae est visio beatifica. Ergo
eodem modo unitur actui charitatis
Tertio, est amor eiusdem speciei ac amor patriae, ex quo nonnisi gradu
et modo differt, ut patet ex obiecto formali et ex eo quod in patria sola
charitas manet, evanescente fide cum spe. Ergo per charitatem viae Deus fit
realiter praesens sicut per charitatem caeli, quamvis diverso modo et gradu.
Quarto, est amor fruitionis Dei; fruitio autem obiecti importat realerr?
eius praesentiam; cum enim amor tendat ad realem possessionem sui obiecti,
non quiescit nec fruitur nec gaudet de eo, quandiu ad talem possessionem non
pervenit.*
Ergo legitime concludimus46
47 cum S. Thoma quod in collatione gratiae
46 1 p., q. 43, a. 1-3; Suarez, De Trinitate, 1. 12. c. 5. n. 12-15; Salmantîcenses,
De Trinitate, disp. 19, dub. 5, § 1 et 2; Ioannes a S. Thoma, Cursus theologicus, In 7 p.,
q. 43. disp. 37, a. 3, n. 8 sq.; De donis, disp. 18, a. 4, n. 11 et 14, ubi sermo est de
praefata quasi experimentali cognitione divinarum personarum.
47 Argumentum tamen damus tantum ut solide probabile; nam charitas viae, utut
in suo genere amor perfectus et in semine idem ac charitas patriae, differt tamen condi-

l»E COMPARATIONE PERSONARUM AI> CREATURAS

295

sanctificantis verificatur vera datio sive missio (et consequenter etiam inha­
bitatio) ipsarum divinarum personarum, seu «quod per donum gratiae gratum
facientis perficitur creatura rationalis ad hoc quod libere non solum ipso dono
creato utatur, sed ut ipsa divina persona fruatur; et ideo missio invisibilis
fit secundum donum gratiae gratum facientis, et tamen ipsa persona divina
datur» (1 p., q. 43, a. 3, ad 1 ).

306. Ex dictis tria corollaria sequuntur, quae sunt magni momen­
ti ad removendas quorumdam theologorum ineptas vel minus plenas concep­
tiones divinae missionis (necnon inhabitationis).
Primo, missio invisibilis non consistit formaliter in collatione gratiae, ut
volunt Ripalda et Viva (supra, n. 301), sed in datione ipsarum divinarum per­
sonarum. Nam in Scriptura et Traditione ipsae personae, non vero tantum
earum dona seu gratiae, dicuntur mitti, dari, advenire, inhabitare. Ceterum,
productio gratiae qua talis non differt a productione ceterorum effectuum, sive
naturalium sive supernaturalium, adeoque, directe et in signo priori, non
importat nisi communem praesentiam immensitatis, scilicet praesentiam Dei
ut auctoris gratiae, nec ita missio dici potest.
Secundo, gratia sanctificans est formale, necessarium ac sufficiens funda­
mentum missionis invisibilis, ita ut nonnisi ratione gratiae, numquam sine
gratia, semper cum gratia, detur missio (et consequenter inhabitatio) divina­
rum personarum; aliis verbis, ratione ipsius gratiae, missio fit ad omnes et
solos iustos (etiam A. T.). Inde removentur tres peculiares opiniones, tum
scilicet Lessii et Petavii (supra, n. 301), dicentium personas divinas mitti et
inhabitare in anima iusti non ratione gratiae sed immediate sua substantia;
tum eiusdem Petavii (De Trin., 1. 8, c. 6), dicentis missionem fieri ad solos
iustos N. T., eo quod aliunde doceat missionem esse propriam solius Spiri­
tus S. (cf. infra, n. 311), qui, iuxta Io. 7. 39, in A. T. «nondum erat datus»
(cf. 1 p., q. 43, a. ό);48 tum aliquorum theologorum, a Suarez (De Trin., 1. 12,
c. 5, n. 6) relatorum, qui dicunt missionem fieri etiam per alia dona supernaturalia, ut per fidem aut per spem informem, per gratias actuales, per ipsas
gratias gratis datas, cuius sententiae ineptitudo apparet ex eo quod huiusmo­
di effectus, utut supernaturales, nequeunt fundare nisi communem praesen­
tiam immensitatis, ut supra explicatum est (cf. 1 p., q. 43, a. 3).
Tertio, gratia sanctificans fundat missionem (et inhabitationem) divina­
rum personarum, non ut est habitus, sed ut est actus, seu prout procedit in
actus cognitionis et amoris. Ceterum, haec ulterior determinatio, quamvis suf­
ficienter nuper stabilita sit, indiget ampliori discussione, quam remittimus ad
sequentem quaestionem de inhabitatione SS. Trinitatis, cum idem sit, tum

tione et statu, ac proinde secundum se non necessario requirit physicam Dei praesentiam,
nec est vera ac simpliciter dicta fruitio nisi in spe, quemadmodum amore charitatis
diligimus Christum hominem et B. Virginem, qui tamen sunt a nobis physice distantes
in caelo, ut observat Ioannes a S. Thoma (ibid., disp. 37, a. 3, n. 14).
43 Cf. G. Philips, «La grâce des justes de l’Ancien Testament», Ephemerides theo­
logicae Lovanienses XXIII (1947) 521-556; XXIV (1948) 23-58.

296

DE DEO TRINO

missionis rum inhabitationis, fundamentum, et ea determinatio peculiariter
impugnetur ab aliquibus theologis modernis, signanter a Galtier (infra, n
315), dum agunt directe de inhabitatione SS. Trinitatis.

ASSERTIO 2. Dantur etiam divinarum personarum missiones
visibiles, quae nempe fiunt per sensibilia signa, earumden persona­
rum (Filii et Spiritus S.) manifestativa; sed huiusmodi signa non
dicuntur vere ac proprie missiones, nisi ex essentiali ordine ad ipsas
missiones invisibiles, quae fiunt secundum gratiam sanctificantem

(1 p., q. 43, a. 7).
PROBATUR.
307. In Scriptura Filius dicitur missus in mundum per Incar­

nationem, quae fuit quid visibile; item promittitur missio SpiritusS., quae facta est saltem sub forma linguarum ignearum in die Pen­
tecostes. Ceterum, etiam abstrahendo ab explicita affirmatione
Scripturae, patet Deum quosdam effectus visibiles produxisse, in
ordine ad manifestandam unam ex personis divinis; ita in Incarna­
tione, in adventu Spiritus S. in die Pentecostes, in eiusdem appari­
tione sub forma columbae in baptismo Christi et in quibusdam aliis
eventibus. lamvero, nihil deest quominus hi eventus dicantur mis­
siones divinarum personarum, si tamen referantur ad missionem
invisibilem, in qua sola habetur novus modus praesentiae divina­
rum personarum.
Nota diligenter haec ultima verba. Nam aliqui theologi dicunt, ideo tales
effectus esse missiones, quia est in eis novus modus se habendi, saltem visibi­
liter et relate ad nos, personae divinae ab alia procedentis. Quod longe distat
a recta huius conclusionis intelligentia et a mente S. Thomae. In signo enim
visibili, utut ordinato ad manifestandam divinam personam, non est novus
modus praesentiae, sed est simplex praesentia Dei per immensitatem.
Oportet igitur missiones visibiles referre ad invisibiles, i. e. ad collatio­
nem gratiae, vel, si placet, ad praesentiam personae divinae in anima, cuius
sunt immediate manifestativae. Et ita apparet formalis et harmonica ratio
huius pulcherrimae et utillimae doctrinae de divinis missionibus, per quam
illustratur intima unio inter ordinem increatum et ordinem creatum, inter
vitalem circulum divinarum processionum ad intra et exteriorem circulum
creaturarum, quae a Deo Uno procedentes, ad eundem Deum Trinum iterum
redeunt, per mirabilem illam attractionem quae in mysterio gratiae funda­
mentum capit.

308. Nota

de discrimine inter missiones invisibiles et

visibiles.

Missio invisibilis duplex tantum est, attento elemento processionis, quae
duplex est; inde duo mittuntur. Filius nempe et Spiritus S., et duo pariter

DE COMPARATIONE PERSONARUM AD CREATURAS

297

mittunt, scilicet Pater et Filius (dum tres inhabitant). Improprie autem quan­
doque dicitur tota Trinitas vel quaelibet persona mittere (sive aliam personam
sive etiam seipsam), quatenus omnes sunt causa illius effectus in quo missio
fundatur (1 p., q. 43, a. δ).49
Attento autem effectu gratiae, in qua missio fundatur, duae illae mis­
siones veluti specifice distinguuntur; nam missio Filii fundatur in illa parte
gratiae quae refertur ad intellectum, peculiariter in dono sapientiae, missio
vero Spiritus S. in ea parte quae refertur ad voluntatem et amorem, pecu­
liariter in virtute charitatis (ibid. a. 5, ad 1-3; cf. Augustinum, De Trin. 4.
20. 27 sq., cit. in p. 731). Numerice vero utraque missio dividitur ac multi­
plicatur, quotiescumque gratia infunditur vel augetur, quamvis peculiariter
dicatur fieri quando peculiari modo gratia confertur, ut in martyrio, religiosa
irofessione et aliis huiusmodi arduis operibus. Ita viatoribus missio fit pecuiariter in justificatione per Baptismum vel Poenitentam, in religiosa profes­
sione et martyrio; in beatis, cum primo glorificantur et subinde cum exten­
ditur in quibusdam revelatio ad aliqua mysteria, quod continget usque ad
diem iudicii; B. Virgini peculiariter missio facta est in sua Conceptione, An­
nuntiatione, Nativitate Christi, Compassione ad Crucem, Transitu et Assum­
ptione; Christo, secundum naturam humanam, facta est missio semel pro sem­
per in sua conceptione, cum tunc habuerit gratiae plenitudinem (ibid., a. 6,
ad 2-3).
Missio visibilis (ibid., a. 7, ad 1, 2, 4, 6) pendet ab invisibili in sua
ipsa ratione verae missionis, seu debet esse essentialiter ordinata ad illam ma­
nifestandam, ut dictum est. Ad eam quatuor conditiones requiruntur, ut nem­
pe fiat externo signo, adeoque intellectuales vel imaginariae prophetarum vi­
siones non fùerunt missiones; ut fiat novo signo, quod nempe non existebat
vel non ad hunc finem prius assumebatur; ut fiat ex intentione manifestandi
divinam personam; ut habeat respectum ad sanctificationem animarum seu
gratiam, in qua missio invisibilis fundatur, adeoque apparitiones A. T. non
erant missiones, quia directe ordinabantur ad aliud, puta ad significandum
aliquid temporale, vel Dei providentiam, vel etiam futuram Incarnationem
sive Christi humanitatem.
t
Dum missio invisibilis fit per solam gratiam, missio visibilis fieri potest
per innumera signa; qua parte distinguitur in substantialem, quae fuit tantum
per Incarnationem quaeque est unica missio visibilis Filii,50 et repraesentativani, quae tota pertinet ad Spiritum S. quaeque agnoscenda est saltem in for­
ma linguarum ignearum in die Pentecostes (Act. 2. 1-4) et in forma columbae
in baptismo Christi (Mat. 3. 16), quibus minus certe addi solent forma nubis
lucidae in Transfiguratione (Mat. 17. 5) et forma flatus qua Christus post
resurrectionem tradidit apostolis Spiritum S. (Io. 20. 22).
49Hoc sensu Conc. Tolet. XI ait: «Missus tamen Filius non solum a Patre, sed a
Spiritu Sancto missus esse credendus est: in eo quod ipse per prophetam dicit: ’Et nunc
Dominus misit me et Spiritus eius' [Ts. 48. 161. A seipso quoque missus accipitur: pro
eo quod inseparabilis non solum voluntas, sed operatio totius Trinitatis agnoscitur»
tDenz. 538). Eodem fere modo loquitur Augustinus, De Trin. 2. 5. 8 sq.
50 Ut dictum est supra, n. 49, theophaniae Λ. T. per «Angelum lahwe» non fuerunt
factae per Filium aut ad manifestandum Filium, nec ideo fuerunt visibiles Filii missiones.

298

I>E PEO TRI NO

Quod attinet terminum missionis, utraque invisibilis et visibilis missi»
fit ad personam humanam, sed missio invisibilis fit ad hominem et in homine.,
in quo est effectus gratiae, dum missio visibilis fit ad hominem sed non ne­
cessario in homine: sic missio Filii per Incarnationem facta est ad nos, non
ad naturam humanam Christi, sed tamen facta est in humana natura Christi,
et idem patet de linguis igneis et columba in missione Spiritus S. Ceterum
utraque Filii et Spiritus S. visibilis missio, cum ordinetur ad communem utili­
tatem Ecclesiae, specialiter ac immediate facta est illius fundatoribus, scilicet
ipsi Christo (missio Spiritus S. sub forma columbae in eius baptismo), B. Vir­
gini et apostolis (missio Filii in came et vita visibili et missio Spiritus S. sub
forma linguarum ignearum).

QUAESTIO III.

DE INHABITATIONE SS. TRINITATIS5'

I. SENSUS QUAESTIONIS.

309. Haec quaestio de inhabitatione trium divinarum personarum irr
anima iusti intime connectitur cum praecedenti quaestione de missione dua­
rum personarum ad eandem animam; nam utrumque mysterium idem habet
fundamentum et utraque quaestio idem habet principium solutionis. Propterea a pluribus theologis ad modum unius binae quaestiones pertractantur, vel
in praesenti tractatu, vel in tractatu De Gratia, vel in utroque. Maluimus ta­
men eas quaestiones seiungere, tum quia non idem est conceptus missionis·
et inhabitationis, nec eadem prorsus est persona quae mittitur et inhabitat
(tres enim personae adveniunt et inhabitant, sed duae tantum adveniunt et
inhabitant tanquam missae ab alia); tum quia propterea missio addit aliquid'
ad adventum et inhabitationem (praecipue ipsum conceptum processionis
nccnon eius extensionem ad visibilia signa) quod indiget fusius declarari, ut
factum est in q. praec.; tum quia directe quoad inhabitationem theologi mo­
derni agitant difficilem ac controversam quaestionem de modo quo in anima
iusti realizatur peculiaris illa praesentia sive inhabitatio Trinitatis, quae est
ipse terminus missionis.

Quatuor autem hic quaeruntur, quorum duo priora respiciunt
existentiam, cetera vero ipsam essentiam inhabitationis, scilicet:
1. Utrum detur in anima iusti specialis praesentia Det, secundum
ipsam personalitatem, distincta ab ea communi omnipraesentia per
immensitatem, qua Deus, per suam essentiam et vi suae creatricis
ac motricis operationis, est praesens omnibus rebus. 2. Utrum huius­
modi specialis praesentia, quae inhabitatio vocari solet, sit vere ac51
51 Cf. eandem bibliographiam superius allatam quoad missiones divinas (n. 299).
Quod attinet tamen S. Tho.mam, confer praeterea multiplices locos, in quibus paulodiversimode videtur hanc inhabitationem explicare quique praebent theologis ansam di­
verso modo cius mentem interpretandi. Ita praecipue 1 p., q. 8, a. 3; q. 43, a. 3, 5
et 6; In I Sent., dist. 14, q. 2, a. 2; dist. 15, q. 4, a. 1; dist. 37, q. 1, a. 2; C. Gent.
4. 21; In I Cor, c. 3, lect. 3; Jn 2 Cor., c. 6. lect. 3. Plures alios locos colligit Moxf.ncy, op. cit. (supra, in n. 299) 258-260.

DE COMPARATIONE PERSONARUM AD CREATURAS

299

proprie ipsius Trinitatis, seu trium aequaliter personarum, nec so­
lius Spiritus S., cui tantum per appropriationem reservetur. 3. Utrum
haec inhabitatio fundetur in ipsa ac sola gratia sanctificante, nec
tantum cum ea quomodolibet connectatur. 4. Quodnam sit, in ipso
fundamento gratiae, proxima ratio fundans praesentiam, utrum
nempe ipse habitus gratiae uno vel alio modo consideratus, an ali­
quid plus, puta ipsa eius activitas, sive actus supernaturalis cogni­
tionis et amoris ab ea procedentes.
II. SENTENTIAE THEOLOGORUM.

Theologi saltem moderni generaliter conveniunt in affirmati­
vam responsionem ad tres priores quaestiones, sat acriter vero dis­
sentiunt quoad ultimam. Ceterum quoad priores quaestiones non
defuerunt graves dissensus et controversiae nec deest aliqua diffi­
cultas et dubitatio.
310.

Quoad primam quaestionem, de speciali Dei praesentia,

dissenserunt aliqui doctores, quatenus dixerunt praesentiam Trini­
tatis consistere tantum in ipso dono gratiae, non vero in substantia­
li praesentia ipsarum personarum; quod quidem est negare existen­
tiam specialis praesentiae et illam reducere formaliter ad commu­
nem praesentiam immensitatis, salvo materiali discrimine superna­
turalis actionis et effectus. Ita aliqui theologi mediaevales, quos
impugnat Petrus Lombardus/2 et subinde saec. 17 Ripaida et Viva,
de quibus diximus supra (n. 301). Haec sententia est nunc ab om­
nibus derelicta, ut vix congruens cum documentis fidei; et a qui­
busdam censura mulctatur.

Quoad secundam quaestionem, de communi praesentia
trium personarum, dissensit Dionysius Petavius (t 1652), docens
(quamquam tantum opinative) inhabitationem esse propriam et exclusivam Spiritus S., nec nisi per appropriationem praedicari de ce­
311.

teris personis. Quod quidem deducit tum ex Scriptura et Patribus,
in quibus opus sanctificationis adscribitur constanter Spiritui S.
(imo quandoque virtus sanctificatrix a Patribus dicitur esse tam
propria Spiritui S. quam paternitas et filiatio ceteris personis), tum*
-Sent., 1. 1, dist. 14: «Sunt autem aliqui qui dicunt, Spiritum Sanctum ipsum
Deum non dari, sed dona eius, quae non sunt ipse Spiritus Sanctus».

300

DE DEO TRFX'O

ex ipsa ratione Doni quae competit personaliter soli Spiritui
Sancto.5’
Quamvis huiusmodi Petavii opinio quoad suum crudum sensum exclusivum ab omnibus derelicta fuerit, non defuit tamen apud recentiores theologos
aliquod tentamen eam restaurandi, ita ut inhabitatio solius Spiritus S. sumatur
non mere appropriative, ut docet communis sententia, sed in quodam sensu
proprio (etsi fortasse non exclusivo) et omnino speciali, qui nempe non com­
petat ceteris duabus personis; idque ob easdem rationes allatas a Petavio.53
54
Ita J. G. Waffelaert docet animam iusti uniri directe, nec mediante gratia,
aim ipsa persona Spiritus S., eaque sola (reservata tamen pro statu gloriae
huiusmodi unione etiam cum Filio), aliter ac natura humana unitur naturae
divinae in Christo, quae est unio non inter personas sed inter naturas, et eam·
unionem esse causam formalem filiationis adoptivae, etsi non ipsius iustificationis quae provenit ex sola gratia sanctificante.55 Ai. Scheeben concedit peailiarem unionem cum anima, in qua inhabitatio Trinitatis consistit, compe­
tere non solum Spiritui S. sed etiam Filio, sed diversimode et distincte; solus
enim Spiritus S. immediate et sua ipsa persona possidet animam (possessionequidem morali et minus perfecta, quam ea qua Verbum physice possidet
naturam humanam in Incarnatione); Filius vero animae unitur eamque possi­
det mediate tantum, seu per Spiritum S. vel in Spiritu S., cum quo identificatur in natura.56 Th. De Regnon ulterius concedit peculiarem unionem cum
anima competere tribus personis, ita tamen ut unio uniuscuiusque sit pecu­
liaris et realiter distincta ab unione alterius, concorditer cum ipsa distinctione
trium personarum, ac ideo anima habeat ad Spiritum S. peculiarem et realiter
distinctam relationem unionis quam non habet cum aliis personis.57
312. Quoad tertiam quaestionem, de gratia sanctificante ut ne­

cessario fundamento huiusmodi specialis praesentiae, erravit inter
mediaevales doctores ipse Petrus Lombardus, qui, cum impugnaret
supradictam sententiam coaevorum qui divinam praesentiam in solo
dono gratiae reponebant, lapsus est in contrarium excessum, docens.
Spiritum S. immediate per suam personam nobis uniri, nulla me­
diante gratia (imo, quod peius est, ulterius negavit ipsam existen53 De Trinitate, 1. 8, c. 6, n. 5-9, Dogmata theologica III (Parisiis 1865) 484-487.
Confer diffusam expositionem ct confutationem huius opinionis apud Froget, op. cit.
(supra, in n. 299) 447-477, et Galtier, op. cit. (supra, in n. 299) De Trinitate 290-305,.
et L'habitation 22-88.
Has opiniones peculiariter exponit ac refutat Galtier, L'habitation 89-143.
55 «Disquisitio dogmatica de unione iustorum cum Deo tum in hac vita tum in­
vita aeternum beata», Collationes Brtigenses XV (1910) 441-453, 513-528, 625-636, 673687; XVI (1911) 5-17, 86-94, 161-179, 241-255, 313-320. «Prospectus syntheticus vitae
supernaturalis et porro mysticae», Ephemerides theologicae Lovanienses II (1925) 169-180.
56 Dogmatik I, § 125, n. 1065-1074; II, § 169, n. 843; Die Mysterien des Christentums, § 30 (ed. Hofer, 1941) 141 sq.
57 Eludes de théologie positive sur la Sainte Trinité IV (Paris 1898) 501-575, prae­
cipue 551-553.

DE COMPARATIONE PERSONARUM AD CREATURAS

30Î

tiam gratiae sanctificantis, dicens hanc esse ipsum Spiritum S.).5*
Idem saec. 17 docuerunt Lessius et Petavius (cf. supra, n. 301) (quibus
accedunt praefati Waffelaert, Scbeeben et De Regnon), dicentes Spiritum S.
immediate per suam personam et sine gratiae necessario adminiculo, uniri
cum anima, ita ut gratia sanctificans (quae quidem est donum distinctum a
Sniritu S., contra Petrum Lombardum), sit fundamentum plurium effectuum
supernaturalium et imprimis iustificationis, non tamen ipsius praesentiae sive
inhabitationis Dei, quae proinde aeque haberetur, etiam in hypothesi quod,
gratia non infunderetur.*
5960
61
Ad eandem sententiam sub alia forma accedunt aliqui theologi moderni,
qui dicunt inhabitationem sive praesentiam personarum divinarum non esse
effectum gratiae iustificantis, sed pertinere, non minus (imo magis) quam
ipsam gratiam, ad formalem rationem iustificationis, ita ut homo iustificetur
per ipsam praesentiam divinarum personarum, ex qua resultat gratia sancti­
ficans; sic infusio gratiae fundatur in praesentia Trinitatis, potiusquam e con­
verso (ut vult communis sententia theologorum), et haec praesentia dici debet
fieri necessario cum gratia, non vero ex gratia. Ita praesertim Galtier,quem
magis vel minus clare sequuntur K. Rabner^ Martinez Gômez,62 Lennerz,
J. M. Alonso.63*
66
65

313. Quoad quartam vero quaestionem, de modo nempe quo
gratia sanctificans est fundamentum praesentiae Trinitatis, non levi­
ter dissentiunt theologi.
Et quidem Vazquez,M cui favent Ruiz de Montoyaf" Alar­
con* Valentia, Arriaga et Godoy, docet gratiam esse fundamentum
inhabitationis prout est merus specialis effectus Dei, qui propterea
^Sent., 1. 1, dist. 17: «Ipse idem Spiritus Sanctus est amor, sive charitas, qua nos
diligimus Deum et proximum... Sed ne forte aliquis dicat, illud dictum esse per expres­
sionem causae..., eo scilicet quod charitas sit ex Deo et non sit ipse Deus.., occurrit Au­
gustinus ostendens non hoc esse dictum per causam».
59 Ad rem Petavius: «Utrumque... intervenit, et Spiritus ipse sanctus, qui filios
facit, adeo ut, si nulla infunderetur creata qualitas, sua nos ipse substantia adoptivos
filios efficeret; et charitatis habitus ipse, sive gratiae, quae est vinculum quoddam, sive
nexus, quo cum animis nostris illa Spiritus sancti substantia copulatur. Neque tamen
propterea non αμέσως et proxime coniungitur; quemadmodum forma cum materia αμέσως
itidem nectitur, etsi modus nescio quis intercedit ex multorum sententia, quam unionem
vocat» (op. cit. [supra, in n. 311] 483).
60 Op. cit. (supra, in n. 299) De Trinitate 287-289, 291 (ubi dicit se consentire
Petavio in hac re); et L’habitation 215, 218 sq.
61 In Zeitschrift für katholische Théologie LXI1I (1939) 137-156.
62 Loc. cit. (supra, in n. 299).
63 «Relaciôn de causalidad entre gracia creada e increada en santo Tornas de Aquino», Revista espanola de teologia VI (1946) 3-59.
& In 1 p., q. 8, a. 3, disp. 30, c. 3. Eius sententiam conatur alio modo interpretari
L. D. Sullivan, Justification and the inhabitation of the Holy Ghost. The doctrine of
father Gabriel Vazquez S. J.. Roma 1940.
65 Disp. 109, sect. 3.
66 Disp. 9, c. 9.

302

DE DEO TRINO

substantialiter adest animae, praesentia immensitatis et in ratione
causae efficientis supernaturalis, ita ut, taliter adesset, etiam si
aliunde non esset praesens animae titulo creationis et ut causa effi­
ciens naturalis. Sed huiusmodi opinio obsolevit (saltem in hac sua
exclusiva ratione), tanquam nimis exanguis atque insufficiens ad
explicandum specialem modum praesentiae, cum in utroque casu,
sive naturalis sive supernaturalis efficientiae, idem formaliter modus
praesentiae habeatur, fundatus in efficienti causalitate.
Unde communis ceterorum sententia docet, gratiam esse funda­
mentum inhabitationis, quatenus per eam Deus fit praesens animae
in ratione obiecli cogniti et amati (non enim datur alius modus quo
aliquis fit praesens alteri, nisi vel ut causa vel ut obiectum); et in
hoc omnes sibi reclamant auctoritatem S. Thomae, dicentis in gratia
fundari «modum... specialem [praesentiae Dei], qui convenit na­
turae rationali, in qua Deus dicitur esse sicut cognitum in cognos­
cente et amatum in amante» (1 p., q. 43, a. 3). Sed, quia huiusmodi
obiectiva praesentia, quae secundum se videtur esse ordinis mere
intellectualis, prima fronte videtur insufficiens ad explicandam
ipsam physicam ac substantialem praesentiam divinarum persona­
rum,6768hi doctores eam ulterius determinant (imo quidam immu­
tant), addendo aliquod elementum, quo huiusmodi praesentia phy­
sicam indolem assumere possit. Et secundum hoc dividuntur in tres
sententias.
314. Quidam, cum Suarez, dicunt quod, quamvis obiectiva illa prae­
sentia abstracte et secundum se non sufficiat ad explicandam physicam sive
substantialem praesentiam, tamen prout in concreto est praesentia obtecti
amati amore amicitiae, et ad modum fruitionis, physicam exigit praesentiam,
ac ideo gratia, prout importat amorem amicitiae, fundat substantialem prae­
sentiam, ita ut, ratione talis amoris, Deus esset substantialiter praesens in
iustis, etiam si aliunde non esset praesens per immensitatem."
67 Propterea Vdzquez. ab hac sententia recesserat, inquiens: «Haec dona [gratiae],
praeter communem rationem effectus divinae potentiae, hoc habent ut Deus nos coniungant secundum effectum..., hic autem... inter absentes secundum substantiam esse potest,
ut manifestum est».
68 Suarez, De Trinitate. 1. 12, c. 5, n. 9-15. Eum inter modernos explicite sequuntur
Lercber (in nova editione) et Dabnau. Eadem sententia tribui solet etiam Salmanticensibus
(De Trin., disp. 19, dub. 5, $ 1 et 2), Gonet, Billuart, Franzelin, Froget, aliisque pluribus.
Incerte tamen. Nam plurcs ex his mere affirmant necessitatem praesentiae Dei ratione
amoris amicitiae, sed non videntur velle explicare ipsum modum praesentiae, seu quo
pacto Deus fiat praesens per gratiam charitatis. Et forte non aliud intendit ipse Suarez,
quamvis verbaliter inquirat de «modo quo |x:rsona ipsa dari dicatur» (n. 9). ('.etenim, Froget referendus est ad tertiam thomistarum sententiam, de qua infra. Salmanticcnsium vero

DE COMPARATIONE PERSONARUM AD CREATURAS

303

Attamen, huiusmodi explicatio ad rem non facit, quoniam ipsa probat
quidem (cum sufficienti probabilitate, ut ostendimus supra, n. 304 sq.),
exigentiam sive existentiam praesentiae Dei, sed non explicat illius essentiam
sive modum, de quo praecise hic quaeritur. Nam amor desiderat quidem vel
exigit unionem (si est perfectus), non tamen eam efficit, sed supponit; unde
gratia sanctificans non hoc modo est fundamentum seu ratio praesentiae,
quatenus nempe importat amorem amicitiae, sed aliter.

315. Propterea, alii dicunt «Esse praesens ut obiectum cognitum et
amatum» intelligendum esse non formaliter ex parte ipsius obiecti, sed potius
causaliter et ex parte habitus qui ad obiectum refertur (vel, si placet, secun­
dum conditionem quam obiectum habet in habitu qui ad ipsum ordinatur),
quatenus nempe habitus fert in se similitudinem obiecti. Itaque gratia sancti­
ficans est fundamentum physicae Dei praesentiae, quatenus in habitibus vir­
tutum et donorum fert similitudinem divinarum personarum, impressam a
Deo, tanquam a causa tum efficienti, producente gratiam, tum exemplari, per
hanc gratiam animam efformante in sui similitudinem; Deus vero, ut causa,
est substantialiter praesens cuilibet suorum effectuum.
Nec valet, inquiunt, obicere quod ita habetur sola praesentia imaginis
sive similitudinis, quae est ordinis intentionalis; nam Deus est etiam causa
efficiens gratiae, nec tantum causa exemplaris, ac pro tanto est substantialiter
jraesens. Unde oportet attendere utramque efficientem et exemplarem causaitatem, ex quarum copulato influxu resultat gratia, secum trahens novum
modum praesentiae Dei, diversum a modo quo est praesens in rebus per
immensitatem: sicut enim Deus, producendo res creatas, et imprimendo in
eis meram similitudinem sui esse, adest eis substantialiter ut Unus, ita subin­
de, infundendo gratiam in animam in similitudinem suae vitae intimae et
eam ordinando ad actus supernaturalis cognitionis et amoris sui, adest illi
substantialiter et novo modo ut Trinus. Unde fundamentum inhabitationis
Trinitatis est ipsa ac sola infusio gratiae, ut referentis imaginem Trinitatis
antecedenter ad omnem ipsius gratiae activitatem.
Ita hanc sententiam, cui videtur favere 5. Thomas junior (In 1 Sent.,
dist. 15, q. 4, a. 1, in corp, et ad 1), explicant ac defendunt inter alios prae­
cipue Galtier, D’Alès, Chambat.^
doctrinam alio modo interpretatur T. Zielinski, «Doctrina Salmanticensium de modo
inhabitationis SS. Trinitatis in anima iusti», Divus Thomas (Piacenza) XLV (1942) 373 394.
69 In operibus citatis supra, n. 299. Ad quos accedunt Lennerz, Retailleau, Urdanoz.
Fusiorem et subtiliorem expositionem profert Chambat.
Galtier sic sententiam formulât: «Substantialis personarum divinarum praesentia,
de qua agitur, oritur ex ipso modo quo fit justificatio: eo scilicet ipso quod personae
divinae animae se communicant, suam in ea imaginem imprimendo seu gratiam et dona
in ea producendo, non tantum fiunt ei substantialiter praesentes, sed etiam se tradunt
aut donant percipiendas et amandas, siquidem animam instruunt donis seu facultatibus,
quarum ope possit, prout fert actualis eius conditio, illis uti et frui. Iam igitur, etsi non­
dum illa circa eas eliciat actum cognoscendi et amandi, tamen illas habet actu sibi subs­
tantialiter praesentes et vere suas, quatenus illas habet apud se ut quibus uti possit er
frui» (De SS. Trinitate, n. 445, p. 311). Ceterum, haec sententia complenda est, imo
intelligenda, iuxta ea quae, ut ostendimus superius (n. 312), ipse dicit de immediata unio­
ne personarum divinarum cum anima, cuius effectus esset gratia sanctificans.

304

DE DEO TRINO

Attamen, in hac sententia haberi videtur reformatus nec confessus re­
gressus ad supradictam sententiam Vasquesii (quidquid in contrarium dicat
Galtier). Nam agitur de mera praesentia immensitatis, fundata in causalitate,
cui accidit quod sit naturalis vel supernaturalis, vel quod sit productiva simi­
litudinis Dei Unius aut similitudinis Dei Trini. Unde nihil prodest praefatus
recursus ad copulatum influxum causae exemplaris «in qua [ut ait D’AIès]
contineri videtur clavis huius quaestionis»; nam etiam in creatione Deus
influit pariter ut causa exemplaris, nec ideo habetur novus modus praesentiae,
sed idem modus secundum diversum effectum.

316. Propterea, alii cum loanne a S. Thoma, accipientes affirmationem
S. Thomae de praesentia Trinitatis «ut obiecti cogniti et amati» in sensu
pleno ac formali, dicunt gratiam esse fundamentum huius praesentiae quate­
nus transit ad ipsos actus cognitionis et amoris, in quorum exercitio ea prae­
sentia actu realizatur. Cum autem huiusmodi actus, secundum se accepti, ne­
queant sistere Deum praesentem nisi intentionaliter et ut purum obiectum,
hi theologi coguntur recurrere ad copulatam praesentiam immensitatis, qua
Deus est iam substantialiter praesens eidem animae, ut productor gratiae, et
ex qua illi actus emendicant substantialem praesentiam sui obiecti, ita ut
inde evadant veluti experimentalis cognitio obiecti substantialiter praesentis
et frutio obiecti saltem imperfecte possessi.
Unde proximum ac formale fundamentum inhabitationis Trinitatis sunt
actus cognitionis et amoris, procedentes ex gratia sanctificante, non tamen
nude et abstracte sumpti, sed prout de facto et in concreto terminantur ad
Deum iam substantialiter praesentem praesentia immensitatis, ut auctorem
gratiae, seu prout evadunt cognitio quasi experimentalis et fruitio obiecti
saltem imperfecte possessi. Nonnisi autem hoc modo obtinetur specialis prae­
sentia Dei, formaliter distincta a communi praesentia immensitatis, et simul
physica ac substantialis; distincta quidem, quia est praesentia non per modum
causae sed per modum obiecti cogniti in cognoscente et amati in amante;
substantialis vero, quia illud obiectum est aliunde substantialiter praesens, vi
ipsius praesentiae immensitatis.
Ita hanc sententiam, cui videtur favere S. Thomas senior (1 p., q. 8, a.
3; q. 43, a. 3; 2-2, q. 27, a. 4, ad 3; q. 28, a. 1; 3 p., q. 6, a. 6, ad. 1),
explicant ac defendunt loannes a S. Thoma (qui primus ·η terminis eam pro­
posuit), Froget, Gardeil (qui ulterius eam determinavit), Lange, GarrigouLagrange, Hugon, Cuervo. Sagiiés et quidam alii thomistae (non tamen
omnes).70
Attamen, et ista sententia, quantumvis subtiliter a suis patronis vindi­
cata et speculative satis alliciens, non caret suis difficultatibus, quarum prae­
cipua est quod videatur offendere doctrinam traditionalem de inhabitatione
Trinitatis consequente justificationem in omnibus iustis, etiam praefatorum
actuum incapacibus aut eos non exercentibus, ut parvulis, amentibus et dor­
mientibus. Praeterea, praefatum fundamentum inhabitationis Trinitatis vide­
tur coalescere ex duobus elementis helerogeneis et mutuo adiacentibus. sciliw Cf. opera cit. supra, n. 299.

DE COMPARATIONE PERSONARUM AD CREATURAS

305

cet ex gratia prout importat substantialem praesentiam immensitatis, sub ra­
tione effectus, et ex gratia prout importat non substantialem praesentiam, sub
raione obiecti, quorum utrumque emendicat ab alio quod non habet; si autem
nec primum nec alterum divisim, est sufficiens fundamentum inhabitationis,
non videtur quo pacto utrumque simul, huiusmodi fundamentum unius ac
simplicis entitatis constituere possit; saltem haec sententia non modice im­
plicata esse videtur (Chambat eam appellat «cette theorie compliquée»).
III. ASSERTIO 1. Datur in anima iusti inhabitatio SS. Trini­
tatis, seu specialis quaedam praesentia divinarum personarum,
distincta a generali praesentia per immensitatem.

317.

Nota theologica.

Aliqua vera et specialis praesentia Trinitatis, intellecta genera­
liter de Deo, imo de Spiritu S., est de fide, non minus quam invisi­
bilis missio Spiritus S. (cf. supra, n. 302), cum qua fere identificatur. Intellecta vero de tota Trinitate, seu de tribus personis, est
theologice certa, utpote intime connexa cum doctrina revelata de
effectibus iustificationis necnon cum generali principio florentino,
iuxta quod omnia in Deo sunt unum, ubi non obviat oppositio rela­
tiva (quod valet de omnibus operibus Dei ad extra), et ceteroquin
explicite exhibetur in Encyclicis Leonis XIII et Pii XII mox citan­
dis. Quod autem huiusmodi praesentia sit intelligenda non tantum
mediata, seu de dono supernatural!, sed immediate sive personaliter
de ipsis personis, videtur theologice certum, cum id ferat obvius
sensus eorumdem documentorum; ad minus ita certum est, ut con­
trarium sit temerarium.
PROBATUR 1. Ex auctoritate.

quod attinet, ad rem faciunt imprimis supra
relata documenta de missione invisibili (n. 303). Praeterea, sub ipso
conceptu inhabitationis, eadem veritas traditur in sequentibus do­
cumentis.
318. Magisterium

Symbolum Epiphanii (secundum formulam longiorem):71 «Credimus
et in Spiritum Sanctum, qui... in sanctis habitat» (Denz. 44). Conc. Trid. ait
attritionem «donum Dei esse et Spiritus Sancti impulsum, non adhuc qui­
dem inhabitantis, sed tantum moventis» et eos gravius peccare «qui semel...
accepto Spiritus Sancti dono, scientes 'templum Dei violare’ [1 Cor. 3. 17]
71 Symbolum, sub duplici forma, breviori et longiori, refertur ab Epiphanio in suo
Ancoralo, scripto a. 374.

306

DE DEO TRINO

et 'Spiritum Sanctum contristare’ [Ephes. 4. 30] non formidaverint» (sess.
14, cap. 4 et 8, Denz. 1678, 1690). Pius V in condemnatione propositionum
Baii bis loquitur de «spiritu adoptionis inhabitante corda filiorum Dei» et
de «inhabitante Spiritu Sancto» (Denz. 1913, 1915).
Leo XIII in Encyclica «Divinum illud» a. 1897 peculiari modo doctri­
nam Magisterii expandit, facta explicita distinctione inter generalem Dei
praesentiam, fundatam in eius immensitate, et specialem praesentiam funda­
tam in gratia sanctificante, quae quidem dicitur communis toti Trinitati et
sola appropriatione Spiritui S. specialiter attribuitur: «Cuius doni [i. e. Spi­
ritus Sancti] natura et vis quo illustrius pateat, revocare oportet ea quae in
divinis litteris tradita doctores explicaverunt, Deum videlicet adesse rebus
omnibus in eisque esse ’per potentiam, in quantum omnia eius potestati
subduntur; per praesentiam, in quantum omnia nuda sunt et aperta oculis
eius; per essentiam, in quantum adest omnibus ut causa essendi’ [S. Thomas,
1 p., q. 8, a. 3]. At vero in homine est Deus non tantummodo ut in rebus,
sed eo amplius cognoscitur ab ipso et diligitur; cum vel duce natura bonum
sponte amemus, cupiamus, conquiramus. Praeterea Deus ex gratia insidet ani­
mae iustae tanquam in templo, modo penitus intimo et singulari; ex qua
etiam sequitur ea necessitudo charitatis, qua Deo adhaeret anima coniunctissime, plus quam amico amicus possit benevolenti maxime et dilecto, eoque
plene suaviterque fruitur. Haec autem mira coniunctio, quae suo nomine
inhabitatio dicitur, condicione tantum seu statu ab ea discrepans qua caelites
Deus beando complectitur, tametsi verissime efficitur praesenti totius Trini­
tatis numine, ’ad eum veniemus et mansionem apud eum faciemus’ (Io. 14.
23), attamen de Spiritu Sancto tanquam peculiaris praedicatur. Siquidem di­
vinae potentiae et sapientiae vel in homine improbo apparent vestigia; cari­
tatis, quae propria Spiritus veluti nota est, alius nemo nisi iustus est parti­
ceps» (Denz. 3330 sq.; cf. alia verba relata superius, n. 303).
Pius XII, in Encyclica «Mystici Corporis» a. 1943 explicitius indicat
viam, qua aliquo modo huiusmodi inhabitationis «occultum mysterium» ex­
plicare valeamus quamque indicaverat S. Thomas, scilicet praesentiam per
cognitionem et amorem·. «Animadvertant quoque necesse est, hac in causa de
occulto mysterio agi, quod in hoc terrestri exsilio, velamine quolibet detec­
tum, omnino introspici, humanaque lingua significari numquam possit. Inha­
bitare quidem Divinae Personae dicuntur, quatenus in creatis animabus intel­
lectu praeditis imperscrutabil modo praesentes, ab iisdem per cognitionem et
amorem attingantur [cf. S. Thomam, In Ephes., c. 2, lect. 5]; quadam tamen
ratione omnem naturam transcendente, ac penitus intima ac singulari» (Denz.
3815; subinde citat praefata verba Leonis XIII de similitudine inhabitationis
cum visione beatifica).
319. Iuxta Scripturam, Deus est et manet in iusto (Io. 4. 12r

13, 16), sicut in templo (1 Cor. 3. 16 sq.; 2 Cor. 6. 16); Filius est
et manet in christianis (Io. 14. 20; 15. 4 sq.), in eis vivit (Gal. 2.
20) et habitat (Ephes. 3. 16 sq.); Pater et Filius faciunt suam man­
sionem in habente charitatem (Io. 14. 23); Spiritus S. datur et dif­

de comparationi-, personarum ad creaturas

307

funditur in corda iustorum (Rom. 5. 5), manens in eis (Io. 14. 16
sq.) et inhabitans (Rom. 8. 9-11), sicut in templo (1 Cor. 3. 16 sq.;
6. 19), tamquam spiritualis signatio sive unctio (Ephes. 4. 30),
pignus haereditatis (2 Cor. 1. 21 sq.; Ephes. 1. 13 sq.), vox cla­
mans ad Patrem (Gal. 4. 6).
1 lo. 4. 16: «Qui manet in charitate, in Deo manet, et Deus in eo». 2
Cor. 6. 16: «Vos estis templum Dei vivi». Io. 14. 23: «Si quis diligit me,
sermonem meum servabit, et Pater meus diliget eum, et ad eum veniemus et
mansionem apud eum faciemus». Io. 14. 20: «Ego sum in Patre, et vos in
me, et ego in vobis». Ephes. 3. 17: «Christum habitare per fidem in cordi­
bus vestris, in charitate radicati et fundati». Rom. 8. 9: «Spiritus Dei habitat
in vobis». Io. 14. 16 sq.: «Spiritus veritatis... apud vos manebit et in vobis
erit». 1 Cor. 6. 19: «Membra vestra templum sunt Spiritus S.».

docent personas divinas nobis adesse praesentes secun­
dum seipsas nec tantum secundum dona sua; Basilius, ex hac ipsa
praesentia Spiritus S., eius divinitatem probat; Augustinus explicite
distinguit inter generalem praesentiam in rebus per immensitatem
et praesentiam in iustis per gratiam.
Patres

Ignatius, Ad Ephes. 9. 2: «Estis igitur et viae comites omnes, deiferi
et templiferi, christiferi, sanctiferi» (Funk 1. 220).
Cyrillus Alex., Thesaurus 34: «Spiritus Sanctus operatur in nobis per
seipsum, vere sanctificans nos et uniens nos sibi» (MG 75. 597); De Trin,,
dial. 7: «Templa enim sumus existentis et subsistentis Spiritus» (ibid. 1090).
Basilius, Adv. Eunomium 3: «Deus in nobis per Spiritum Sanctum ha­
bitare dicitur; nonne manifesta impietas est, ipsum Spiritum dicere deitatis
exsortem?» (MG 29. 665).
Augustinus, Epist. 187, ad Dardanum, 5. 16: «Illud est multo mira­
bilius quod, cum Deus ubique sit totus, non tamen in omnibus habitat...
Unde fatendum est ubique esse Deum per divinitatis praesentiam, sed non
ubique per habitationis gratiam. Propter hanc enim habitationem, ubi procul
dubio gratia dilectionis eius agnoscitur, non dicimus: Pater noster, qui es
ubique, cum et hoc verum sit, sed: Pater noster, qui es in caelis» (ML
33. 837).
Liturgia in Missa Pentecostes, Sequentia: «Veni, Sancte Spiritus... con­
solator optime, dulcis hospes animae». Pluries intra octavam sermo est de
Spiritus S. inhabitatione.

quae est eadem quam
adduximus in q. praec. (n. 304-306) ad probandam existentiam mis­
sionis divinae, quia scilicet infusio gratiae sanctificantis, utpote in­
volvens amorem perfectum, valde probabiliter exigit physicam unio­
nem sive praesentiam amati, scilicet trium divinarum personarum.
320. probatur 2. Ex ratione theologica,

308

BE DEO TRINO

Probatur etiam, non attendendo ad perfectam rationem huius amo­
ris, ex ipsa ratione cognitionis et amoris Dei prout terminatur ad
Deum iam substantialiter praesentem animae, per praesentiam im­
mensitatis; quod quidem est sufficiens fundamentum verae ac phy­
sicae Dei praesentiae; sed, cum hoc in dubium et discussionem ver­
tatur a theologis, exponetur infra in Assertione 4.
ASSERTIO 2. Tota Trinitas, seu singulae personae divinae, sunt

directe et ratione sui praesentes in anima iusti, nec nisi per appro­
priationem inhabitatio attribuitur peculiariter Spiritui S.
321. Nota theologica

assignata est supra, n. 317.

PROBATUR 1. Ex auctoritate.
✓

doctrina exprimitur in Encyclica Leonis XIII, supra
citata (n. 318).
Scriptura indifferenter loquitur de inhabitatione Dei, Patris et
Filii simul, Filii, Spiritus S., sub conceptu inhaerentiae, mansionis
et templi, ut patet ex locis supra relatis (n. 319).
Patres praesentiam Dei in iusto referunt ad ipsam divinam na­
turam, quae quidem est communis tribus personis; et propterea
Basilius (supra, n. 319), ex ipsa Spiritus S. inhabitatione in iustis
deducit eius divinitatem. Docent praeterea omnia opera ad extra
esse communia tribus personis (cf. supra, n. 297), et has «ut inse­
parabiles sunt, ita inseparabiliter operari» (Augustinus, supra,
n. 295), idque peculiariter in ipso opere sanctificationis (Basilius,
supra, n. 297).
Magisterii

Etiam explicite inhabitationem in anima attribuunt Patri et Filio. Ita
Didymus Alex., De Spiritu S. 53: «Pater et Filius sanctos bonos sui commu­
nicatione perficiunt; sic sanctus quoque Spiritus participatione sui bonos ef­
ficit sanctosque credentes; et ex hoc etiam unius cum Patre et Filio substan­
tiae esse docetur» (MG 39. 1078). Chrysostomus, In Roni., hom. 13. 8: «Non
potest enim. Spiritu praesente, non adesse Christus. Ubi enim una Trinitatis
hypostasis adest, tota adest Trinitas; non potest enim omnino separari, et
accuratissime unita sibi est» (MG 60. 519). Augustinus, Epist. 187, ad Darda­
num, 5. 16: «Quis... audeat opinari, nisi quisquis inseparabilitatem Trinitatis
penitus ignoret, quod in aliquo inhabitare possit Pater aut Filius, in quo non
habitet Spiritus sanctus, aut in aliquo Spiritus sanctus, in quo non est et
Pater et Filius?» (ML 33. 837; cf. De Trin. 4. 20. 27, cit. supra, in n. 303;
15. 18. 32). Cyrillus Alex., In Io. 11. 10: «Spiritus enim est qui nos con­
jungit. atque, ut ita dicam, unit cum Deo, quo suscepto, participes et con-

DE COMPARATIONE PERSONARUM AD CREATURAS

30f>

sortes naturae divinae recidimur, cumque suscipimus per Filium, et in Filio
Patrem» (MG 74. 543; cf. 11. 12; Thesaurus 34).
Ex quibus patet inepte Petavium, aliunde in re patristica valde peritum,,
opinatum esse inhabitationem Trinitatis iuxta mentem Patrum esse propriam
ct exdusivam Spiritus S. (cf. supra, n. 311).72
PROBATUR 2.

Ex ratione theologica.

322. Ut dictum est in q. praec. (n. 304) et directius ostende­
tur mox in Assertione 3, inhabitatio Dei in anima fundatur in infu­
sione gratiae sanctificantis. Atqui ex una parte infusio gratiae, sicut
omnis operatio ad extra, est communis effectus trium personarum
divinarum, et ex alia parte ipsa gratia, cum sit participatio divinae
naturae, aequaliter respicit tres personas, in quibus eadem est natu­
ra divina. Ergo singulae personae divinae directe et ratione sui, seu
eodem iure ac titulo, sunt praesentes in anima iusti.
Praeterea, iuxta effatum florentinum personae divinae aequa­
liter se habent, imo sunt unum, in absolutis, et omnis differentia
inter eas desumitur ex relativis. Atqui esse praesens in anima iusti
nullum involvit relativum elementum, cum nonnisi tres habeantur
in Deo relationes realiter distinctae, i. e. paternitas, filiatio et spira­
tio passiva, nec «esse praesens in creatura» cum ulla istarum relatio­
num identificetur, ac ideo Spiritus S. nihil habeat quo distinguatur
a Patre et Filio, nisi quod sit spiratio passiva seu procedens ad mo­
dum amoris. Ergo singulae personae divinae directe et ratione sui,
seu eodem iure ac titulo, sunt praesentes in anima iusti, nec Spiri­
tus S. habet quoad hoc aliquid quo distinguatur ab aliis personis,
atque nonnisi per appropriationem reservatur ei praesentia in anima
iusti, non secus ac ei attribuuntur alii effectus supernaturales ad
lineam amoris pertinentes.
Ratio autem a Petavio petita (supra, n. 311) ex eo quod Spiritus S.
inhabitat animam tanquam donum Patris et Filii, adeoque ratione suae pro­
prietatis personalis et incommunicabilis aliis personis, nihil probat. Nam, ut
dictum est supra (n. 284), donum in divinis tripliciter accipitur, scilicet es­
sentialiter, notionaliter et personaliter; cum autem agitur de inhabitatione,
donum nequit accipi nisi essentialiter, ob rationes nuper adductas, ac ideo
non magis convenit Spiritui S. quam aliis personis.
Pariter ratio, adducta ab aliis, signanter De Regnon, quod scilicet Spiri­
tui S. competat peculiaris ac distincta ratio inhabitationis, quae non competit
72 Argumentum cx Patribus fusius evolvit Galtier. op. cit. (supra, in n. 299) De
SS. Trinitate, p. 292-301.

.........................

310

DE DEO TRINO

.aliis personis, nihil probat in favorem alicuius privilegii Spiritus S. Nam diver­
sus modus, quo tres personae inhabitare dici possunt, se habet tantum ex
parte ipsarum personarum inhabitantium, quatenus nempe Pater inhabitat ut
principium a quo aliae personae procedunt, Filius vero et Spiritus S. ut per­
sonae procedentes; nullum vero habetur formale discrimen sive ex parte
animae in qua inhabitant sive ex parte ipsius rationis inhabitationis, cum in
anima inhabitent tanquam in iusto, seu tanquam in habente gratiam quae
est communis effectus totius Trinitatis, et ratio inhabitationis sit quaedam
relatio quae fundatur in eadem gratia sanctificante et habet, ut formalem ter­
minum, communem ipsam naturam intra quam processiones evolvuntur.
Exinde tamen non negatur, imo ultro conceditur, ipsas personas fieri
vere praesentes, etsi mediante ipsa communi natura,73 et in ipsa gratia san­
ctificante, prout procedit in cognitionem et amorem per suos habitus charitatis et donorum, exprimi, quandam effigiem ipsius Trinitatis eiusque inter­
narum processionum et distinctarum personarum. Attamen, huiusmodi similitudinaria distinctio in gratia sanctificante non est entitativa sed tantum manifestativa: non enim per cognitionem anima iungitur soli Verbo et per charitatem soli Spiritui S., sed per utramque coniungitur aequaliter tribus per­
sonis, quamvis intelligendo manifestet Verbum et amando ostendat Spiritum
S., mediantibus ipsis essentialibus attributis cognitionis et amoris, per quorum
viam duae illae personae procedunt (cf. I» 1 Sent., dist. 15, q. 4. a. 1; 1 p.,
q. 43 a. 5, corp, et ad 2).74

ASSERTIO 3. Inhabitatio SS. Trinitatis non solum est necessario
connexa cum gratia sanctificante, sed etiam in ea fundatur.

323.

Nota theologica. Huiusmodi inhabitationem connecti ne­

cessario cum infusione gratiae sanctificantis, ita ut non fiat sine
ista, abstrahendo ab ulteriori determinatione, videtur theologice
certum. Eam proprie fundari in ipsa gratia, est tantum longe com­
munior sententia theologorum.
PROBATUR.

Intima connexio inhabitationis Trinitatis cum gratia sanctifi­
cante manifeste proponitur in documentis fidei. Cone. Trid. docet
«Deum sanctificare, ungens Spiritu» (supra, n. 303); Leo XIII ait
Deum «ex gratia insidere animae iustae tanquam in templo... [et
7îCf. dicta superius (n. 299) de concursu trium personarum in ipsa creatione et
aliis operationibus ad extra.
74 Hoc sensu, seu ex parte causae non efficientis sed exemplaris, dici potest (cum
grano salis) tres personas divinas, ut distinctas, esse praesentes in anima iusti et hanc
habere ad illas speciales ac velutt distinctas relationes, non per meram appropriationem,
sed per quandam proprietatem. De qua re confer J. M. Gonzalez Ruiz. «La semejanza
divina de h gracia, explicacidn de una inhabitaciôn formalmente trinitaria», Revis ta espafiola de teologia VIII (1948) 565-600.

DE COMPARATIONE PERSONARUM AD CREATURAS

31 1

ex] necessitudine charitatis... Deum adhaerere animae conjunctis­
sime» (n. 318). In locis Scripturae supra relatis (n. 319) praesentia
Trinitatis fit pendula a charitate et fide per charitatem operante. Et
idem est sensus Patrum. Cyrillus Alex, ait nos suscipere personas
divinas cum «participes et consortes naturae divinae reddimur»
(n. 321); Augustinus docet «tunc [Filium] unicuique mitti, cum a
quoquam cognoscitur atque percipitur», scilicet per gratiam «pro­
ficientis in Deum vel perfectae in Deo animae rationalis» (n. 303),
et loquitur de «habitationis gratia... [quae est] procul dubio gratia
dilectionis» (n. 319).
Ratio autem theologica ostendit specialem hanc Trinitatis prae­
sentiam, non solum quomodolibet necessario connecti cum infusio­
ne gratiae sanctificantis, sed etiam non posse nisi in ipsa fundari.
Ut enim dictum est supra (n. 304), seclusa immediata illa ac formali
praesentia, qua Deus est in humanitate Christi secundum ipsum esse
ac veluti substantia in substantia, non datur alius modus, quo Deus
fieri possit praesens creaturae, quam per suam operationem, sive per
aliquem effectum productum in creatura. Unde, quomodolibet es­
sentia huiusmodi specialis praesentiae ulterius explicetur (de quo
sermo erit in Assertione 4), ipsa nequit fundari ac resultare nisi ex
aliquo speciali ac supernatural! effectu, quemadmodum generalis
praesentia immensitatis fundatur in generali effectu creationis et
motionis divinae.
324. Quapropter sine theologico fundamento dicenda est supradicta
sententia (n. 312) Lessii, P et avii et aliorum, docentium personas divinas im­
mediate et per seipsas uniri cum anima absque gratiae adminiculo, ita nempe
ut gratia sanctificans mere adiacenter aut consequenter se habeat ad earumdem personarum praesentiam in anima iusti.
Nec valet obicere quod Spiritus S. est primum donum, quo cetera omnia
donantur, et causa ipsa per quam gratia infunditur cordibus, adeoque prius
ipse datur, mittitur et inhabitat, quam gratia infundatur, et consequenter non
inhabitatio in gratia fundatur, sed potius gratia in inhabitatione, quae abso­
lute contingere posset etiam si gratia non infunderetur.
Etenim, in huiusmodi obiectione fit confusio inter Spiritum S ut cau­
sam gratiae et Spiritum S. ut inhabitantem in anima, sicut si in ipsa rerum
creatione confunderetur Deus ut causa rerum et Deus ut praesens rebus.
Quamvis enim Spiritus S. sit causa gratiae, tamen ipsa gratia, semel causata,
fit vicissim causa sive fundamentum praesentiae Spiritus S. in anima, seu ra­
tio quare Spiritus S. fiat praesens et maneat in anima (1 p., q. 43, a. 3, ad
2; cf. Bonaventuram, In 1 Sent., dist. 26, a. 1, ad 1). Ad idem redit, si
dicatur dationem Spiritus S. esse simul priorem et posteriorem datione gra­
tiae secundum diversam rationem, quatenus, ex parte materiae sive subiecti.

312

*

de deo trino

prius datur gratia sive donum Spiritus S. quam ipse Spiritus S., ex parte vero
agentis et finis, prius datur Spiritus S. quam eius donum, cum hoc sit effectus
ipsius Spiritus S. (In 1 Sent., dist. 14, q. 2, a. 1, sol. 2); sed prior modus
dicendi melior et facilior videtur.
Pariter frustra obiceretur quod a Patribus dicitur anima iusti transfor­
mari in Deum, Deus fieri ipsa forma animae, aliaque id genus (cf. v. g. Basilium, De Spiritu S. 26. 61; Cyrillum Alex., De Trin., dial. 7).
Nam, semel admissa existentia gratiae sanctificantis tanquam fundamen­
to intimae ac specialis praesentiae Trinitatis, nihil vetat quominus cum Patri­
bus dicamus Deum per huiusmodi praesentiam tam intime animae uniri ut
sit quasi forma eam transformans, vivificans ac deificans. Profecto, huiusmodi
animae deificatio sive
ut eam aliqui Patres emphatice appellant, ne­
quit in eo consistere quod Deus secundum suam substantiam vel personalita­
tem fiat veluti intrinseca forma animae, id enim in sola Verbi Incarnatione
quodammodo verificatur; restat ergo ut non aliter fieri possit nisi secundum
divinam operationem et effectum; quod quidem, diverso gradu et modo fit
in duplici unione per gratiam et per visionem beatificam. Quo duplici modo
etiam dici potest Deum immediate uniri cum anima, quia gratia et gloria me­
diant non tanquam aliquid extrinsecum, sed tanquam habitus quo ipsa anima
vestitur, ac ideo Deus unitur immediate ipsi animae, non ut nudae, sed ut
gratia exornatae.
ASSERTIO 4. Inhabitatio sive specialis praesentia SS. Trinitatis

consistit formaliter in reali relatione coniunctionis animae iustificatae ad tres personas divinas in una natura, tanquam ad obiectum
cognoscibile et amabile, in sua substantiali praesentia immensitatis.
Cuius relationis fundamentum est ipsa gratia sanctificans, prout
est principium actuum cognitionis et amoris ac veluti semen ipsius
beatificae visionis ac fruitionis.
PROBATUR.

325. Ut notavimus supra (n. 313-316) in expositione varia­

rum sententiarum, quibus theologi modum huiusmodi praesentiae
explicare conantur, unaquaeque illarum suos defectus et difficulta­
tes secum fert. Videntur autem duae postremae sententiae (scilicet
Galtier et Gardeil, a praecipuis expositoribus), quarum prior peccat
per defectum et altera per excessum, ad veritatem propinquius acce­
dere et ex utriusque concursu, dempta praefata utriusque debilitate,
confici posse congruentem huius rei explanationem.
Et imprimis, oportet ut proximum ac formale fundamentum illius prae­
sentiae non in alio reponatur nisi in ipsa gratia sanctificante prout est prin­
cipium actuum cognitionis et amoris, non vero proprie et immediate prout
fert quandam similitudinem divinarum personarum, quamvis huiusmodi simi-

DE COMPARATIONE PERSONARUM AD CREATURAS

313

litudo reapse habeatur in ipso habitu gratiae ut est principium illorum ac­
tuum, et in his actibus ulterius actuetur. Et ratio est quia, ut dictum est supra
(n. 304-306) non datur alius modus, quo Deus possit fieri specialiter praesens
animae, ultra praesentiam immensitatis, quam per modum obiecti, cogniti et
amati, et quilibet alius modus, in ipsa causalitate sive efficienti sive exemplari
fundatus, nequit formaliter inducere nisi eamdem praesentiam immensitatis
(1 p., q. 43, a. 3; In 2 Cor., c. 6, lect. 3).75
Secundo, oportet ut gratia sit fundamentum huius praesentiae, non for­
maliter prout actualiter prodit in ipsos actus cognitionis et amoris, sed tan­
tum prout habitu est principium ad illos actus ordinatum (1 p., q. 8, a. 3;
In 1 Cor., c. 3, lect. 3). Ratio est, tum quia non magis requiritur ad consti­
tuendam relationem specialis praesentiae Dei, ut infra explicabitur, tum quia
secus Deus habitaret in solis adultis utentibus usu rationis et tantum in ipso
exercitio istius rationis, dum documenta fidei supponunt Trinitatem inhabi­
tare indiscriminatim ac constanter in omni iusto.
Tertio, et ex parte termini illius praesentiae, seu ipsius Dei, oportet ut
ipse sit de facto praesens animae per praefatam praesentiam immensitatis, seu
tanquam causa gratiae, nec tantum tanquam obiectum quomodolibet cognitum
et amatum, sed ut obiectum substantialiter praesens quod per gratiam est cog­
noscibile et amabile, ita ut substantialis ista ac communis praesentia ingre­
diatur ipsum formalem terminum illius specialis praesentiae, tanquam neces­
saria conditio formalis ipsius termini, qui proinde est Deus ut cognoscibilis
et amabilis tanquam substantialiter praesens, adeoque ut quasi experimentaliter cognoscibilis et quasi fruitive amabilis.76 Et ratio est, quia secus inhabi75 Ipse Pius XII (supra, n. 318) indicat hanc Dei specialem praesentiam fundari in
cognitione et amore. Unde non recte Lennerz fontes revelationis et ipsa Leonis XIII
verba interpretatur, cum scribit: «Fatendum videtur talem explicationem [iuxta quam
Deus est in iusto sicut obiectum cognitum et amatum] vix fundari in iis quae Scriptura
et Patres de inhabitatione dicunt... Neque provocari posse videtur ad habitualem cogni­
tionem et amorem per habitus infusos fidei et charitatis... Et ita Leo XIII verbis supra
dictis distinguit praesentiam Dei in homine per cognitionem et amorem ab ea quae est
per gratiam et quae proprie inhabitatio dicitur» (De gratia Redemptoris [ed. 2, Romae
1940] 115 sq.).
Obicit quidem Urdanoz (art. cit. [supra, in n. 299] «La inhabitaciôn», 531) prae­
sentiam immensitatis, fundatam in operatione Dei et consequenti effectu, specifice tri­
plicari iuxta triplicem effectum qui producitur, scilicet esse naturale, esse supernaturale
sive gratiam et esse veluti substantiale sive unionem hypostaticam; nec iuxta S. Thomam
haberi alium modum quo Deus possit esse praesens in rebus nisi per suam operationem.
Attamen, clarus auctor videtur confundere causam efficientem cum causa formali eiusdem.
Procul dubio nonnisi per suam operationem et suum effectum Deus inducit suam prae­
sentiam in rebus ad extra; sed ulterius quaestio est in quo eius praesentia formaliter
consistat, vel quo modo ex eius effectu (in casu, gratia) resultet relatio praesentiae. Si ergo
haec resultat non aliter quam ex mera ratione effectus seu ex hoc quod omnis causa est
praesens suo effectui, habetur mera praesentia immensitatis, etiam in productione gratiae.
Unde haec sola ratio non sufficit ad explicandum quomodo per gratiam habetur aliquis
specialis modus praesentiae.
76 Quoad huiusmodi quasi experimentalem Dei cognitionem et inchoativam fruitio­
nem, quae in hac vita habetur per actus gratiae, et peculiariter per actus doni sapientiae
et charitatis, confer Toannem a S. Thoma hic, disp. 37, a. 3, n. 19 sq., 23, 34, et in
tractatu de donis Spiritus S., disp. 18, a. 4, n. 11 et 14; item Morency, op. cit. (supra, in
n. 299) 193-214.

314

DE DEÜ TRINO

tatio Trinitatis in ratione obiecti cogniti et amati non esset substantialis et
physica eius praesentia, sed mere intentionalis, qualis convenit obiecto cogni­
tionis et amoris ex ipsa pura ac sola obiecti ratione.'

326. Positis igitur duobus elementis, scilicet ex una parte
adaequato fundamento, quod est habitus gratiae ut principium cog­
nitionis et amoris, et ex altera parte adaequato ac formali termino,
qui est Deus substantialiter iam praesens, et qua talis veluti experimentaliter cognoscibilis et inchoative fruibilis, necessario consurgit
inter utrumque relatio intimae praesentiae, eo modo quo obiectum
cognoscibile et amabile est praesens facultati eamque specificat, et
specificando imprimit in ea quandam sui similitudinem in ratione
causae exemplaris sive formalis extrinsecae. Omnis enim mensura
est veluti praesens suo mensurato et omne obiectum (quod est men­
sura facultatis), etiam antequam per actum attingatur, est iam prae­
sens suae facultati, quatenus haec ab eo per causam exemplarem in
sua mente mensuratur et effingitur. Sic ergo personae Trinitatis
sunt praesentes in anima, quasi pingentes in ea suam similitudinem,
in ratione obiecti praesentialiter ac substantialiter attingibilis ab ea
et in ratione causae simul efficientis et exemplaris, ex cuius copu­
lato influxu ea effigies resultat. Huiusmodi autem relatio praesen­
tiae est realis ex parte ipsius animae, rationis vero ex parte divina­
rum personarum, ut contingit omni relationi inter facultatem et
obiectum, iuxta doctrinam philosophorum. "
Et in hanc explicationem non difficulter videntur convenire
^Obicit subtiliter Urdanoz {ari. cit. 507 sq.) huiusmodi substantialem Dei prae­
sentiam adiacenter et impertinenter se habere ad ipsam cognitionem, seu, ex hoc quod
aliunde Deus sit substantialiter praesens subiecto operanti per gratiam, non sequi quod
sit praesens substantialiter etiam in ratione obiecti (sicut contingit in visione beatifica);
ac inde solvi nexum inter duo praefata elementa, ex quibus dicimus inhabitationem
Trinitatis resultare.
Attamen, per hoc ipsum quod obiectum in quod tendit gratia per cognitionem et
amorem, seu Deus, sit aliunde substantialiter praesens eidem gratiae sive animae, fieri
potest ut ipsum qua tale attingatur, non quidem signate ac directe (ut fit in visione bea­
tifica), sed in ipso exercitio actus cognitionis et amoris, et hoc sensu quasi experimentaliter, quemadmodum per cognitionem naturalem, attingimus ipsam animam nostram
quae substantialiter adest intellectui eiusque operationi. Ceterum ipse Leo XIII (supra,
n. 318), cuius verba repetit Pius XII, ait quod huiusmodi Trinitatis «inhabitatio, condi­
tione tantum seu statu ab ea discrepat qua caelites Deus beando complectitur».
76 Frustranee autem quis ulterius inquireret quid sit huiusmodi relatio praesen­
tiae; nihil enim aliud est quam realis ac physica relatio inter facultatem et obiectum,
cognoscibile et amabile ut substantialiter praesens. Unde frustra Galtier insudat in ea
determinanda, dicens eam «non esse mere moralem nec mere dynamicam... [sed] melius
dici physicam et accidentalem, vel potius habitationem substantialem» (De SS Trinitate
Λ. 414, p. 289).

bl

COMPAR VriONF

1’1 RSONARlAf ·\Γ» CREATURAS

315

posse defensores duarum praecipuarum sententiarum, supra relata­
rum, quarum una inhabitationem explicat per viam causalitatis effi­
cientis, sive operationis ipsius Dei, qua Deus fit substantialiter
praesens, et altera per viam causalitatis obiectivae sive operationis
ipsius animae, qua Deus fit novo modo praesens, dummodo ab utra­
que removeatur exclusivus eius character. Ceterum, ad huiusmodi
efficacem synchretismum videntur tendere plures auctores moderni,
sub influxu praecipue verborum Pii XII necnon Leonis XIII (supra,
n. 318), nominatim Boyer, Alastruey, Gonzalez Rivas et Morency.

316

DE DEO TRINO

CAPUT VI. DE MODO LOQUENDI ET DISTINGUENDI
IN MYSTERIO TRINITATIS, I. E. DE NOTIONIBUS,
APPROPRIATIONE ET VARIIS DICTIONIBUS
Ut ipse titulus ostendit, in hoc capite colliguntur in unum tres praeci­
puae quaestiones, quae referuntur ad nostrum modum concipiendi et signifi­
candi ea quae sunt propria huius mysterii, i. e. quaestiones dc notionibus
(q. 1), de appropriatione (q. 2) et de dictionibus (q. 3). S. Thomas logice et
data occasione de his agit in medio tractatu, i. e. de notionibus in 1 p., q. 32,
a. 2, 3 et 4, de appropriatione in q. 39, a. 7 et 8, et de dictionibus in q. 39,
a. 3. 4, 5 et 6, necnon in q. 31. Utile tamen videtur totam hanc materiam de
modo loquendi et distinguendi ad finem tractatus colligere, ut mos est in mo­
dernis manualibus.

QUAESTIO L

DE NOTIONIBUS IN DIVINIS7*

I. SENSUS QUAESTIONIS.

327. Notio (apud Graecos ρώρψα), a contracta voce «notificatio» vel «nominatio» definitur a theologis in materia Trinitatis:
Ratio proprie notificans divinam personam. Consistit igitur in qua­
dam forma vel perfectione abstracta, qua, tanquam per notam pro­
priam, designamus et distinguimus unam personam divinam ab alia,
ut cum dicimus Patrem distingui a Filio per paternitatem et Filium
a Patre per filiationem. Tria autem requiruntur ad notionem consti­
tuendam: primo, ut sit aliqua perfectio positiva (etsi negative ex­
pressa), et ita innascibilitas Patris est notio, non vero innascibilitas
aut infecunditas Spiritus S. aut inspirabilitas Filii, quia hae sunt
quid negativum, illa vero est maxima positiva perfectio, i. e. esse a
se; secundo, ut sit quid pertinens ad processionem, ex hac enim
tantum provenit quidquid est constitutivum, distinctivum et dignoscitivum personarum divinarum; tertio (et hoc sequitur ex secundo),
ut sit quid speciale uni vel duabus personis, non vero commune
tribus, secus non esset ratio notificans personam sed naturam.
Notioni affinis est proprietas (·3’.ότης ιδίωμα). Haec vox tripliciter accipi
potest. Late idem sonat ac notio, ac ita convenire potest duabus personis; sic
spiratio activa, quae est communis Patri et Filio, dicitur proprietas. Stricte
dicit id quod uni tantum personae convenit, v. g. innascibilitas et paternitas.
Strictissime est id quod convenit uni personae ut formale constitutivum eius,
79 1 p., q. 32, a. 2, 3 et 4.

DE MODO LOQUENDI ET DISTINGUENDI

317

v. g. paternitas, non vero innascibilitas; et tunc melius dicitur proprietas per­
sonalis seu constitutiva. Si proprietas sumitur primo modo, tot sunt proprie­
tates in divinis quot notiones, et quidem quinque, ut mox patebit, scÜicet
innascibilitas, paternitas, filiatio, spiratio activa et spiratio passiva; si secundo
modo, habentur quatuor proprietates, i. e. innascibilitas, paternitas, filiatio
et spiratio passiva; si tertio modo, tres tantum dantur proprietates, i. e. pa­
ternitas, filiatio et spiratio passiva.
Tria haec: relatio, proprietas {stricte dicta) et notio sunt intime inter se
connexa. Omnis relatio realiter distincta est proprietas et omnis proprietas
est notio, sed non vicissim; nam relatio spirationis activae est notio, non vero
proprietas, quia convenit duabus personis, et innascibilitas Patris est pro­
prietas sed non relatio. Attamen, relatio, proprietas et notio in eadem persona
sunt idem, absque ulla distinctione, etiam rationis ratiocinatae minoris. Ita
v. g. paternitas est sive relatio, sive proprietas Patris, sive notio qua ipse dig­
noscitur. Habetur inter praedicta sola distinctio rationis ratiocinantis, quia
relatio consideratur per respectum ad terminum, proprietas per respectum ad
personam cuius est proprium et notio per respectum ad intellectum nostrum
cui manifestat personam. Quoad ordinem inter se, sic se habent: relatio,
proprietas, notio; nam nihil manifestat nisi sit proprietas et nequit esse pro­
prietas nisi de persona distincta ab aliis, quae distinctio importat relationem.

Quaeritur utrum sit necesse ponere notiones in divinis, et utrum
recte quinque notiones assignentur, scilicet: innascibilitas, paterni­
tas, filiatio, spiratio activa et spiratio passiva. In utraque quaestione
nullus est peculiaris dissensus inter theologos inde a medio aevo,
quando huiusmodi doctrina expolita est. Eam implicite proponunt
ipsi Patres, cum dicunt personas divinas distingui inter se per ali­
quam notam vel proprietatem; ita peculiariter Cappadoces (Basilius,
Epist. 38. 3 sq.; Epist. 236, 6; Gregorius Naz., Orat. 25. 16), Da­
mascenus {De fide orth. 1. 8) et inter latinos Augustinus qui ait:
«Alia notio est qua intelligitur genitor, alia qua ingenitus. Nam
quamvis de Patre utrumque dicatur, illud tamen ad genitum, id est,
ad Filium dicitur..., hoc autem quod ingenitus dicitur, ad seipsum
dicitur» {De Trin. 5. 6 7, ML 42. 915).
II. ASSERTIO 1. Necesse est ponere notiones in divinis.
PROBATUR.

328. Necessitas utendi huiusmodi notionibus, seu nominibus
abstractis quibus propria personarum significemus hasque ad invi­
cem distinguamus, duplex est. Prima nempe, extrinseca ratio dispu­
tandi; quaerenti enim quo personae inter se distinguantur, necesse
est assumere nomen aliquod abstractum, veluti formam distinctivam, et dicere personas divinas distingui v. g. paternitate vel filia-

318

Γ»Ε PEG TRINO

tione, sicut unificantur essentia; unde essentia in divinis significatur
ut quid, persona ut quis, proprietas sive notio ut quo. Secunda
atque intrinseca ratio est quia contingit in divinis unam personam,
scilicet Patrem, referri ad duas, et duas, scilicet Patrem et Filium,
referri ad unam, seu ad Spiritum S., item contingit Patrem conside­
rari posse sive simpliciter, utpote sine principio, sive relate ad alias
personas; unde necesse est assumere aliqua nomina abstracta quibus
haec omnia exprimantur; nec aliud sunt notiones. Ceterum, ob eas­
dem rationes etiam nomina essentialia, quae nempe exprimunt es­
sentiam, significamus tum concrete tum etiam abstracte, ut cum
loquimur de Deo et Deitate, infinito et infinitate, sapiente et sa­
pientia.
ASSERTIO 2. Quinque sunt notiones in divinis, scilicet innascibilitas, paternitas, filiatio, spiratio activa et spiratio passiva.

PROBATUR.

329. Notio vocatur aliqua propria ratio unde dignoscitur per­
sona divina, adeoque aliqua ratio pertinens ad processionem, nam
nonnisi per processiones personae distinguuntur; iamvero ad pro­
cessionem duo pertinent, scilicet terminus a quo et terminus ad
quem; ergo nonnisi ex parte horum duorum, seu ex modo se haben­
di ut terminus a quo vel ut terminus ad quem, persona divina inno­
tescere potest.
Iamvero, Pater non se habet ut terminus ad quem, cum non
procedat ab ullo, et hoc modo innotescit per innascibilitatem; se
habet vero ut terminus a quo tum relate ad Filium, et sic innotescit
per paternitatem, tum relate ad Spiritum S., et ita innotescit per
spirationem activam. Pariter Filius ex eo quod procedit a Patre
innotescit per filiationem et ex eo quod est conprincipium Spiritus
S. innotescit per eandem spirationem activam, una cum Patre. Tan­
dem Spiritus S. ex eo quod procedit a Patre et Filio innotescit per
spirationem passivam. Nequit autem dici Spiritum S. innotescere
per hoc quod a se nulla persona procedit, seu veluti per infecundi­
tatem (sicut Pater vicissim innotescit per hoc quod a nullo procedit),
aut Filium innotescere per hoc quod non procedit per spirationem
sicut Spiritus S., nam istae duae rationes sunt mere negativae, ac
ideo nequeunt esse verum principium distinctionis et notificationis,
ut dictum est supra.
Ergo quinque, nec plus nec minus, notiones dantur in divinis,

HI MOIX) LOQUENDI I T DISTINGUI ND1

I

319

scilicet innascibilitas, paternitas, filiatio, spiratio activa et spiratio
passiva, quarum duae priores notificant Patrem, tertia Filium, quarta utrumque et quinta Spiritum S.
330. Colligendo autem omnia quae dicta sunt in superioribus capitibus
de processionibus, relationibus et personis, necnon mox dicenda de nominibus
appropriatis, sequentes enumerationes habentur in divinis:

1
1
3
2

2

2
4
3

3

natura, essentia, substantia
suppositum absolutum
supposita relativa
actus essentiales ad intra, i. e.
intellectio et volitio
actus notionales, i. e. dictio et
spiratio
processiones, i. e. Verbi et Amo­
ris
relationes reales, i. e. paternitas,
filiatio, spiratio activa et spi­
ratio passiva
relationes realiter distinctae, i. e.
paternitas, filiatio et spiratio
passiva
personae

QUAESTIO II.

4 proprietates stricte dictae, i. e.
innascibilitas, paternitas, fili­
atio et spiratio passiva
3 proprietates personales, seu con­
stitutivae, i. e. paternitas, fi­
liatio et spiratio passiva
5 notiones, i. e. innascibilitas, pa­
ternitas, filiatio, spiratio activa
et spiratio passiva.
9 nomina notionalia vel propria,
i. e. Ingenitus, Principium, Pater-Filius, Verbum, Imago-Spiritus S., Amor, Donum
12 praecipua nomina appropriata
(de quibus sermo erit in q.
seq.), i. e. Aeternus, Unus, Po­
tens, Ex quo omnia-Pulchritudo, Aequalitas, Sapientia, Per
quem omnia-Beatitudo, Unio,
Bonitas, In quo omnia

DE APPROPRIATIONE IN DIVINIS80

I. SENSUS QUAESTIONIS.

331. Appropriatio in re trinitaria breviter et essentialiter definitur a S. Thoma: «Manifestatio personarum per essentialia attriM1 p.. q. 39, a. 7 et 8; Jn 1 Sent., dist. 31, q. 1, a. 2; q. 2, a. 1; q. 3, a. 1;
dist. 34, q. 2; C. Gent. 4. 20-22; De veritate, q. 1, a. 7; q. 7, a. 3.
Ales, A. d', Dc Deo Trino (Paris 1934) 228-233.
Buonpensiere, Fr. H., Commentaria in I. P. Summae theologicae (De Deo Trino)
(Vergarae 1930) 468-480.
Chollet, A., «Appropriations [aux personnes de la Sainte Trinité]», Dictionnaire
de théologie catholique 1-2 (Paris 1902) 1708-1717.
Friethoff, C., «De Spiritus S. recta invocatione», Angelicum (1930) 314 sqq.
Segovia, A., «Equivalencia de fôrmulas en las sistematizaciones trinitarias griecas
y latinas», Estudios eclesiâslicos XXI (1947) 460 sq.
Solano, J., «Algunas tendendas modernas acerca de la doctrina de las apropiaciones
v propiedades de la Santisima Trinidad», Estudios eclesiâsticos XXI (1947) 13-19.
Stolz, A., De Sanctissima Trinitate (Friburgi Br. 1939) 84-89.

I

320

DE DEO TRINO

buta» (1 p., q. 39, a. 7). Attento modo, fundamento et fine, sic des­
cribi potest: Frequentior praedicatio sive attributio, uni vel alteri
personae divinae, aliquorum attributorum vel effectuum tribus per­
sonis communium, ob aliquam similitudinem cum propriis eiusdem
personae, eo fine ut clarius nobis manifestentur distinctio et proprie­
tates personarum.
Modus igitur appropriandi respicit frequentiorem usum, non
vero exclusivum: ita sapientia, quae appropriari solet Filio, quan­
doque praedicatur etiam de Spiritu S.; item respicit tum attributa
tum efectus divinos cum iliis connexos: ita Spiritui S. appropriantur
non solum amor, bonitas et sanctitas, sed etiam sanctificatio, iustificatio, inhabitatio, quae sunt effectus amoris. Fundamentum appro­
priationis est similitudo inter communia attributa et propria unius­
cuiusque personae: ita Filio vel Spiritui S. appropriantur ea quae
sunt in linea intellectus vel voluntatis, quia in hac duplici linea ipsi
procedunt. Finis appropriationis est clarior manifestatio distinctio­
nis et proprietatum divinarum personarum, quae praecise ex prae­
fata similitudine consequitur.
Quaeritur tum de existentia ac convenientia appropriationis,
tum de modo quo fit aut fieri potest.
II. ASSERTIO. Appropriatio, sive attributio singulis personis
quorumdam essentialium attributorum et communium effectuum,
est valde conveniens, attento eius fine, fundamento et modo.
PROBATUR.

doctrinam de appropriatione tradit Leo XIII in
Encycl. «Divinum illud» a. 1897, assignans illius modum, funda­
mentum et finem: «Aptissime Ecclesia, ea divinitatis opera, in qui­
bus potentia excellit, tribuere Patri, ea in quibus excellit sapientia,
tribuere Filio, ea in quibus excellit amor, Spiritui Sancto tribuere
consuevit. Non quod perfectiones cunctae atque opera extrinsecus
edita Personis divinis communia non sint..., verum quod ex com­
paratione quadam et propemodum affinitate, quae inter opera ipsa
et Personarum proprietates intercedit, ea alteri potius quam alteris
adicuntur, sive, ut aiunt, appropriantur» (Denz. 3326). Prosequitur
S. Pontifex exemplificando et varias appropriationes distribuendo
iuxta paulinum trinomium: «Ex quo omnia, per quem omnia, in
quo omnia» (cf. supra, n. 296). Quod trinomium assumpsit Conc.
Constantinop. II in sua definitione existcntiae Trinitatis: < Unus
332. Magisterii

DE MODO LOQUENDI ET DISTINGUENDI

321

enim Deus et Pater, ex quo omnia; et unus Dominus lesus Christus,
per quem omnia; et unus Spiritus Sanctus, in quo omnia» (Denz.
421). In ipsis Symbolis fidei Pater appropriative dicitur Deus et
Creator, Filius vocatur Dominus, et Spiritus S. dicitur Dominus,
vivificator, causa conceptionis Christi et inspirator prophetarum
(cf. pleniorem expressionem Symboli Nic. - Constantinop., Denz.
150).
Ipsa Scriptura appropriatione utitur. Opus Incarnationis attri­
buitur Spiritui S. (Luc. 1. 35; cf. supra, n. 55) et pariter inspiratio
prophetarum (2 Petr. 1. 21). Ipsum nomen «Spiritus Sanctus» per
appropriationem duarum dictionum quibus componitur (Spiritus et
Sanctus) evasit nomen proprium tertiae personae (cf. supra, n. 282).
In 1 Cor. 12. 4-6, nomen «Spiritus» et effectus sanctificationis sive
«gratiarum» appropriantur Spiritui S., nomen «Dominus» et effec­
tus «ministrationum» appropriantur Filio, nomen «Deus» cum ar­
ticulo ( ό »εο'ς ) appropriatur Patri (articulus vero omittitur cum
idem nomen tribuitur ceteris personis; cf. supra, n. 61, 65). Cum
una et eadem operatio tribuitur tribus personis, ea sub distincta ra­
tione appropriatur unicuique, sub formula «Ex quo [Pater], per
quem [Filius] et in quo [Spiritus S.]» (cf. supra, n. 296).
Patres non solum appropriatione utuntur, sed etiam eius mo­
dum, fundamentum et finem indicant. Cum Patres Graeci magis
insistant in distinctione personarum quam in unitate naturae, La­
tini vero vicissim, apud hos clarius quam apud illos apparet praedica­
tionem communium attributorum et effectuum singulis personis fie­
ri per meram appropriationem.81 Peculiariter huiusmodi appropria­
tio fit iuxta ordinem praefati paulini trinomii «Ex quo, per quem,
in quo»; ita apud Hilarium, De Trin. 2. 1, et Augustinum, C. Ma­
ximinum 2. 23. 4; De Trin. 1. 6. 12; 6. 10. 12.
Augustinus peculiariter appropriât Patri divinorum attributorum unita­
tem, Filio aequalitatem, Spiritui S. concordiam: «Unum omnia propter Pa­
trem, aequalia omnia propter Filium, connexa omnia propter Spiritum
Sanctum» (De doctr. christ. 1. 5. 5, ML 34. 21).

81 De quo discrimine confer Th. de Regnon, Etudes de théologie positive sur la
Sainte Trinité III (Paris 1898) 280-305; IV 348-355. Hic tamen auctor, aliique plures
ab ipso dependentes, ultra modum exaggerant discrimen inter graecos et latinos in trinitaria theologia, tum in praesenti quaestione tum in ceteris. Contra quos apte disserit
I. M. Dalmau, De Deo Uno et Trino, n. 579-582. Multiplex accidentale discrimen inter
graecos et latinos exponit Hugon, Tractatus dogmatici (ed. 11, Parisiis 1933) I 444-448.

11

DE DEO TRINO

322

Inter Graecos Cyrillus Alex.81 explicite indicat rationem appropria­
tionis, inquiens: «Licet ergo cuique personae tribui videatur aliquid eorum
quae erga nos aut erga creaturam fiunt, nihilominus tamen credimus cuncta
esse a Patre per Filium in Spiritu» (In Ιο., I. 10, c. 2, MG 74. 335).
Leo I appropriationis finem assignat, inquiens: «Cum Scriptura sic lo­
quitur ut aut in factis aut in verbis aliquid assignet quod singulis videatur
convenire personis, non perturbatur fides catholica sed docetur, ut per pro­
prietatem aut vocis aut operis insinuetur nobis veritas Trinitatis, et non divi­
dat intellectus quod distinguit auditus. Ob hoc enim quaedam sive sub Patris,
sive sub Filii, sive sub Spiritus Sancti appellatione promuntur, ut confessio
fidelium in Trinitate non erret; quae cum sit inseparabilis, numquam intelligeretur esse Trinitas si semper inseparabiliter diceretur» (Serm. 76. 2, ML
54. 405).

ostendit appropriationis convenientiam, ex
eo quod appropriatio non modice conferat ad manifestationem fidei
Trinitatis, seu distinctionis et proprietatum divinarum personarum.
Licet enim Trinitas non possit probari per rationem, potest tamen
aliquatenus declarari per ea quae sunt nobis magis manifesta. lamvero, duo inveniuntur quae sunt magis manifesta et apta ad decla­
randam Trinitatem, scilicet vestigia Trinitatis, de quibus dictum est
in cap. 1, q. 2 (n. 24), et attributa essentialia, ad quae etiam redu­
cuntur communes effectus.
Haec autem attributa sunt nobis magis manifesta quam pro­
prietates personales, quia non has sed illa tantum, cum certitudine
ex creaturis per viam causalitatis cognoscere possumus; praeterea,
sunt valde apta ad declarandas proprietates personales, quia habent
II
cum eis similitudinem quamdam; simile
enim a simili apte decla­
ratur et manifestatur.
Ita melius nobis innotescunt personae Verbi et Spiritus S., si
uterque veluti vestiatur omnibus attributis quae pertinent ad intel­
lectum et voluntatem, ita ut Verbum dicatur sapientia, lux, splen­
dor, veritas, vita, et Spiritus S. dicatur amor, charitas, ignis, spiri­
tus, unctio. Imo notandum est quod per appropriationem non solum
personae clarius nobis manifestantur ex atributis communibus, sed
etiam vicissim ipsa communia attributa manifestiora et pulchriora
evadunt cum personis attribuuntur, quemadmodum vestes et arma333. Ratio theologica

81Cf. B. Monsegu, «Unidad y trinidad, propiedad y apropiaciôn en las manifestaciones trinitarias, scgùn la doctrina de San Cirilo Alejandrino», Revista espanola de
teologia VIII (1948) 1-57, 275-328.

DE MOIX) LOQUENDI F.T DISTINGUENDI

323

tura, dum ornant et extollunt membra corporis, ab his vicissim quo­
dammodo extolluntur et vivificantur.K
334. Quod attinet modum appropriationis, ipse attemperatur fundamen­
to attributionis quod est quaedam similitudo inter attributa essentialia et
attributa personalia, prout haec relucent ex duabus processionibus quae fiunt
per viam intellectus et voluntatis. Inde generaliter loquendo Patri attribuun­
tur ea quae connectuntur cum ratione principii (cum ipse sit simpliciter
principium sine principio), Filio vero ea quae connectuntur cum intellectu,
Spiritui S. ea quae referuntur ad voluntatem.
Magis particulariter Patri, ob similitudinem cum ratione principii, appropriantur plura attributa entitativa ad intra, ut aeternus, immensus, omni­
potens. Ex attributis operativis ad extra appropriatur ei attributum creatoris.
Filio autem appropriantur attributa operativa ad intra ordinis intellectua­
lis, ut sapientia, veritas, vita, quae magis referuntur ad nomen proprium
«Verbum», et lux, lumen de lumine, splendor, gloria Patris, vultus vel facies
Dei, quae magis referuntur ad nomen proprium «Imago». Ex attributis ope­
rativis ad extra appropriantur Filio opera sapientiae, ut ordo mundi et dispo­
sitio rerum.
Spiritui S. appropriantur attributa operativa ad intra ordinis voluntatis,
ut ignis, charitas, osculum, pax, quae magis referuntur ad nomen proprium
«Amor». Ex attributis operativis ad extra attribuuntur ei quae referuntur ad
opus sanctificationis, ac dicitur vivificans (in Symbolo), inspirator propheta­
rum (in 2 Petr. 1. 21 et in Symbolo), sanctitas, anima Ecclesiae, fons vivus,
spiritalis unctio, paraclitus seu advocatus (in Hymno «Veni, Creator»), quae
voces referuntur ad nomen proprium «Donum».82
83 Quandoque etiam Spiritui
S. attribuitur aliquis influxus in creatione, unde dicitur Creator Spiritus (in
Hymno «Veni, Creator»), quod nomen refertur ad ipsam creationem et non
ad recreationem gratiae, et digitus paternae dexterae, i. e. Filii, qui est dex­
tera Patris. Ei etiam attribuitur virginalis Christi conceptio (Luc. 1. 35; Sym82A. Stolz (op. cit. [supra, in n. 330] 87-89) monet hanc «doctrinam de appro­
priationibus etiam pericula continere... [quatenus] hoc modo de facili nimis subiective
intelligitur Scriptura... Unde si diversae formalitates (virtus, sapientia, etc.) Filio, actio
sanctificativa et alia huiusmodi Spiritui reservantur, non de aliqua appropriatione sermo
est». Haec nonnisi cum grano salis dici possunt, si nempe intelligantur ad tramitem
(lictorum supra (n. 322) de peculiari configuratione trium personarum divinarum in com­
muni effectu gratiae sanctificantis. Vera ac propria ratio appropriationis, in praefatis
attributis et effectibus divinis, clare explicatur in Encycl. Leonis XIII (cit. in n. 332).
83 Huiusmodi appropriatio est tam frequens atque insistens in documentis fidei, ut
Petavius aliique doctores inde in exaggeratam persuasionem devenerint opus sanctifica­
tionis, et signanter missionis et inhabitationis, esse proprium et exclusivum Spiritus S.,
saltem sub aliqua peculiari ac distincta ratione (cf. supra, n. 311).
Varias Spiritui S. appropriationes, tum relate ad creaturas omnes, tum ad iustos,
expandit S. Thomas in C. Gent. 4. 20-22.
Quia Confirmatio est sacramentum cuiusdam plenitudinis gratiae, ac perfectioris
doni Divinitatis, appropriatur peculiariter tertiae personae, ac dici solet sacramentum
Spiritus S., sicut Baptismus est sacramentum totius Trinitatis. De connexione sacramen­
torum cum tota Trinitate disserit Fr. Taymans d'Eypernon, La Sainte Trinité et les
Sacrements, Paris 1949.

324

DE deo trino

bola fidei), tum quia omnis conceptio est fructus amoris, tum quia Christi
conceptio est gratuitum Dei donum quod proinde ex mera liberalitate ac puro
amore procedit.84
S. Thomas (1 p., q. 39, a. 8) has omnes aliasque appropriationes colligit
et ingeniose ordinat sub triplici ratione, scilicet: prout Deus est ens (sic Patri
tribuitur aeternitas, Filio species seu pulchritudo, Spiritui S. usus seu fruitio
et beatitudo); prout est unus (sic Patri tribuitur unitas simpliciter, Filio aequa­
litas, Spiritui S. connexio); prout est agens (sic Patri tribuitur potentia, Filio
sapientia, Spiritui S. bonitas; et effectus dicitur fieri a Patre, per Filium, in
Spiritu S., iuxta paulinum trinomium).85
Exinde etiam desumuntur duodecim nomina appropriata, scilicet qua­
tuor de Patre: Aeternus, Unus, Potens, «Ex quo omnia»; quatuor de Filio:
Pulchritudo, Aequalitas, Sapientia, «Per quem omnia»; quatuor de Spiritu
S.: Beatitudo, Unio, Bonitas, «In quo omnia».

QUAESTIO III. DE DICTIONIBUS, SEU DE RECTO MODO LO­
QUENDI AC PRAEDICANDI IN DOCTRINA TRINITARIA86
EXPONITUR.

335. Cum ex verbis inordinate prolatis incurri possit pericu­
lum haeresis, diligenti cautela et modestia procedendum est in ipsa
mysteriorum expressione, praecipue quod attinet obscurius hoc Tri­
nitatis mysterium, ita nempe ut vitetur ex una parte haeresis tritheistica et subordinatiana, distinguens tres essentias in Deo, et ex
alia parte haeresis modalistica, identificans tres personas.
Cum autem sensus verborum pendeat ex communi usu, Eccle­
sia vero sit custos et magistra revelationis tum quoad ipsam doctri­
nam tum etiam quoad eius explicationem et expressionem, oportet
imprimis sollicite attendere ad usum loquendi Ecclesiae, qui origi­
nem trahit ex Scriptura et Traditione, necnon ad receptam terminologiam theologorum, qui doctrinam et sensum Ecclesiae fidelibus
54 Variae rationes huius attributionis assignantur a S. Thoma, 3 p., q. 32, a. 1;
auctore opusculi De humanitate Christi, a. 3 (inter apocrypha S. Thomae): Boxaventura,
In 3 Sent., dist. 4, a. 1, q. 1.
85 Notat autem S. Thomas, In lo., c. 1, lect. 2, quod expressio «Pater operatur
per Filium», si intelligitur de causalitate ex parte causae operantis, continet meram
appropriationem ad Filium; si vero intelligitur ex parte operati, «non est [aliquid]
appropriatum Verbo, sed proprium eius, quia hoc quod est causa creaturarum, habet
ab alio, scilicet a Patre, a quo habet esse».
86 1 p., q. 36, a. 4, ad 7; q. 39, a. 3-6; q. 31 per totam In I Sent., dist. 4, q. 1,
a. 2; q. 2, a. 2, ad 4 et 5: dist. 5, q. 1, a. 1 et 2; dist. 9, q. 1, a. 1 et 2; dist. 21, q. 1,
a. 1 et 2; De potentia, q. 9, a. 8.
Buonpensiere, Fr. H., Commentaria I. P. Summae Theologicae (De Deo Trino)
(Vergarae 1930) 442-468.
Van der Meersch, J., Tractatus de Deo Uno et Trino (ed. 2, Brugis 1928) 508-517.

DE MODO LOQUENDI ET DISTINGUENDI

325

tradunt. De facto autem Magisterium ipsum Ecclesiae plures termi­
nos et formulas trinitarias in suis documentis determinavit ac velu­
ti canonizavit; theologi vero addunt quasdam regulas loquendi,
quae fundantur tum in consuetudine ecclesiastica, tum in ipso na­
turali sensu verborum, per communem usum et philosophicam
scientiam firmato.
336. Agemus igitur primo de quibusdam generalibus regulis loquendi;
secundo de quibusdam locutionibus in particulari.
I. Praecipuae regulae vertunt circa numerum singularem aut pluralem
et circa mutuam praedicationem inter nomina essentialia et notionafia (1 p.,
q. 39, a. 3-6).
Prima regula. Nomina essentialia, seu quae referuntur ad naturam divi­
nam, praedicantur in singulari; nomina vero notionalia, seu quae referuntur
ad personas, praedicantur in plurali; nomina tandem mixta, seu quae possunt
referri tum ad naturam tum ad personas, praedicantur sive in singulari sive
in plurali.
Hanc regulam inculcat et applicat Symbolum Athanasianum, praedicans
attributa essentialia singillatim de tribus personis et constanter addens «et ta­
men non tres... sed unus» (Denz. 75). Eadem exprimitur a Conc. Tolet. XI his
verbis: «In hoc solum numerum insinuant, quod ad invicem sunt; et in hoc
numero carent, quod ad se sunt» (Denz. 530).
Ex hac regula sequitur quod dicendum est in divinis esse unum Deum,
unam naturam, unum individuum, unum esse, unum suppositum absolutum,
et e converso tres personas, tria supposita relativa vel tria supposita sim­
pliciter dicta.87*
89
Item sequitur quod in singulari simul et plurali praedicari* possunt se­
quentia: subsistentia, nam haec vox intelligi potest tum de natura tum de
persona, quamvis in disputatione theologica usurpari soleat de forma suppo­
siti;83 res, nam ista vox sumi potest tum pro essentia, ut accipitur a Conc. La­
ter. IV, cum ait quod tres personae divinae sunt «una quaedam summa res»
et quod «eadem res est Pater et Filius» (Denz. 804), tum pro relatione, ut
accipitur in professione fidei a S. Bernardo confecta et Conc. Remensi tribui
solita/9 in qua relationes divinae dicuntur «aliqua... res»; unitas, nam defi­
nitio «Unum est quod est indivisum in se», convenit tum divinae essentiae
tum cuilibet personae; aeternus, omnipotens, et similes termini, prout su­
muntur substantive vel adiective, nam unus tantum est aeternus, omnipotens,
87 Quoad specialem casum nominis principii (in processione Spiritus S.), quod est
quidem nomen notionale, sed non personale, cum conveniat duabus personis, diximus
supra (n. 280) quod non possumus proprie loqui substantive de duobus principiis et duo­
bus spiratoribus, bene vero adiective de duobus principiantibus et duobus spirantibus.
KPropterea in Liturgia legitime adhibetur expressio «Trina Deitas», cuius sensus
est: una divina essentia in tribus divinis personis; Deitas enim est nomen abstractum
quod supponere potest etiam pro personis. De historica illius expressionis origine disserit
V. Grumel, «Te Trina Deitas», Recherches de science religieuse XVII (1927) 324-326.
89 Cf. supra, n. 144.

326

DE DEO TRINO

etc., tres tamen sunt personae aeternae, omnipotentes, etc., unde Symbolum
Athanasianum hos terminos accipit substantive, cum negat in divinis esse tres
aeternos vel tres omnipotentes (Denz. 75).

Secunda regula. Nomina essentialia praedicari possunt de personis, quia
in tali praedicatione verificatur requisita identitas subiecti cum praedicato. Si
nomina essentialia sunt adiectiva, praedicantur de personis pluraliter, quia
iuxta regulam gramaticalem conveniunt in numero cum subiecto cui referun­
tur. Si sunt vero substantiva, sive sint concreta sive abstracta, praedicantur
tantum singulariter, quia sic referuntur ad essentiam.
Ita in divinis est unus Deus, unum omnipotens, aeternum, etc.; sunt ve­
ro tres divini, tres omnipotentes, aeterni, etc. Nota tamen quod quaedam no­
mina, quamvis sint in forma adiectiva, usurpantur quandoque substantive, et
hoc sensu nequeunt praedicari in plurali; ita recte Symbolum Athanasianum
negat in Deo esse tres omnipotentes et aeternos.
Tertia regula. Nomina notionalia, si sunt adiectiva, nequeunt praedicari
de essentia vel de nominibus essentialibus, quia sic praescindunt ab essentia
ac tantum referunt relativa. Possunt vero de illis praedicari si sunt substan­
tiva seu concreta, quia sic important integrum suppositum, adeoque et
essentiam.
Hanc regulam applicat Cone. Later. IV cum ait: «Summa res [essentia]...
veraciter est Pater, et Filius... sed illa res non est generans, neque genita, nec
procedens» (Denz. 804). Igitur dici potest: essentia divina, vel Deus, est
Pater, est genitus, est spiritus; item essentia divina, vel Deus, est tres perso­
nae; sed nequit dici: essentia est generans, vel genita, vel spirans, vel spirata.
337. II. Quaedam locutiones in particulari (1 p., q. 31).
Unus et alius. Pater, Filius et Spiritus S. sunt unum, non unus; item
sunt alius et alius, non aliud (Cone. Later. IV, Denz. 805).
Distinctus, unicus, et similes termini. Ad vitandam haeresim tritheisticam oportet dicere: Filius est distinctus vel alius a Patre, non vero diversus,
dispar, differens, divisus, separatus. Ad vitandam vero haeresim modalisticam
oportet negare quod Pater est unicus, solitarius, singularis, confusus. Pariter,
cum Pio VI contra Pistorienses reicienda est haec expressio: «Unus Deus in
tribus personis distinctus» et dicendum est «Unus Deus in tribus personis
distinctis» (Denz. 2697).
Solus. Huiusmodi exclusiva dictio nequit addi termino essentiali
in divinis, si sumitur categorematice? quia sic ponit solitudinem circa termi­
num cui adiungitur, ac ideo significaret Deum esse solitarium; ita v. g. «Solus
Deus est infinitus» significaret «Deus qui est solus, ac proinde in unica per­
sona, est infinitus». Syncategorematice^ vero sumpta, baec dictio addi potest
termino essentiali, quia excludit tantum omne aliud suppositum a consortio
praedicati; hoc modo praefata propositio significaret quod nihil praeter Deum
90 Scilicet proprie tanquam substantivum vel adiectivum: «Solus Deus».
91 Scilicet tanquam adverbium: «Solum Deus (i. e. tantum Deus)».

DE MODO LOQUENDI ET DISTINGUENDI

327

est infinitum. Praeterea eadem dictio nullatenus addi potest termino persona­
li, si ex parte praedicati habetur aliquod attributum commune, quia ita exclu­
derentur aliae personae a communi attributo; potest vero, si ex parte praedi­
cati habetur attributum notionale; unde nequit dici «Solus Pater est omni­
potens», sed potest dici «Solus Pater est generans».
Trinus et triplex. Deus est trinus, non triplex, et in Deo est trinitas, non
triplicitas. Nam trinitas ac trinus significant pluralitatem indeterminate, ac
ideo referri possunt ad personas; e converso triplicitas et triplex significant
proportionem inaequalitatis, ac ideo divisionem essentiae.
Haec de tam sublimi fidei mysterio disputare oportuit, de quo Damas­
cenus ait quod «quanto magis investigatur, tanto magis ignoratur».92 Cuius
tamen qualiscumque cognitio est tum necessaria, utpote fundamentalis veri­
tatis totius revelatae religionis, tum etiam fructuosa, monente Augustino, «ne
se existimet nihil invenisse, qui quam sit incomprehensibile quod quaerebat,
potuerit invenire».93
92 De fide orth., epil., MG 94. 779.
*De Trin. 15. 2. 2, ML 42. 1057.

DE DEO CREANTE

ET ELEVANTE

INTRODUCTIO*4

1. OBIECTUM TRACTATUS.
II
338. In duobus praecedentibus tractatibus absolvimus
consi-

derationem obiecti materialis primarii scientiae theologicae, scilicet
Dei, tum secundum unitatem suae naturae, tum secundum distin­
ctionem trium personarum quae per immanentes processiones in
esse constituuntur. Logice autem nunc gressum facimus ad consi­
derationem obiecti materialis secundarii, sive creaturarum, quae per
easdem divinas operationes intellectus et voluntatis in esse produ­
cuntur, per quandam ulteriorem Dei processionem ad extra.
wHic indicabimus tantum generalem bibliographiam, complectentem tres partes
huius tractatus, scilicet de mundo, angelis et homine. Particularis vero de his tribus
bibliographia dabitur infra, in decursu correspondentium trium capitum. Peculiarem vero
Patrum bibliographiam colligere non vacat, cum eorum doctrina vel sparsim tradatur, vel
generarim in eorum commentariis in caput Genesis de opere septem dierum fere tota
contineatur; brevem huiusmodi bibliographiam colligunt aliqui auctores, ut Boyer et Pa­
rente, infra referendi.
Barre, L., De rerum creatione et speciatim de angelis, Parisiis 1897.
Bartmann, B., Die Schopfung. Gott, Welt, Mensch, Paderborn 1922.
Beraza, B., De Deo Creante, Bilbao 1921.—De Deo Elevante, De peccato originali,
De Novissimis, Bilbao 1924.
Boyer, C., De Deo Creante et Elevante, ed. 3, Romae 1940.
Brinktrine, J., Die Lehre der Schopfung, Paderborn 1956.
Daffara, M., De Deo Creatore, Torino 1947.
De San, L., De Deo Creatore, Brugis 1890.
Einig, P., Tractatus de Deo Creante, De hominis lapsu, De Deo consummante,
■ed. 2, Treveris 1913.
Flick, M. et Alszeghy, Z., Il Creatore, Firenze 1959; ed 2, 1961.
Garrigou-Lagrange, R., De Deo Trino et Creatore, Taurini-Parisiis 1943.
Guelly, R., La Création, Tournai 1963.
Gutberlet, K., Gott und die Schopfung, Regensburg 1910.
Huarte, G., De Deo Creante et Elevante ac de Novissimis, ed. 2, Romae 1935.
Janssens, A,. God als Schepper, Antwerpen 1937.
Janssens, L., Summa theologica, VI: De Deo Creatore et de angelis, Friburgi Br.
1905; VII: De hominis natura, Friburgi Br. 1918; VIII: De hominis elevatione et lapsu,
Romae 1919.
Jungmann, B., De Deo Creatore, ed. 4, Ratisbonae 1883.
Lahousse, G.. De Deo Creante et Elevante, Brugis 1904.
Lepicier, A. M., De prima hominis formatione, Parisiis 1910.—De peccato origina­
li, Parisiis 1911.
Liagre, J. B., De Deo Creatore, Tournai 1888.
Mazzella, C., De Deo Creante, Woosdstock 1877; ed. 4, Romae 1908.
Mors, I., De Deo Creante et Elevante. De Novissimis, ed. 2, Bonis Auris (Argen­
tina) 1953.
Muncunill, J., De Deo Creatore et de Novissimis, Barcinone 1922.

330

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Ceterum, in huiusmodi theologica consideratione, idem iugiter manet
obiectum formale quo, scilicet revelatio, sub cuius lumine aspiciuntur etiam
ea quae, tam in creatura materiali quam in rationali, sub lumine ipso rationis
cognosci possunt et in philosophica Psychologia praecipue pertractantur; idem
pariter est obiectum formale quod, scilicet ipsa ratio Deitatis, quae imbibit
omne ens, quamvis creatum; et idem quodammodo dicendum est ipsum obiec­
tum materiale, nam creatura omnis ita Deo alligatur, tanquam efficienti ac
finali causae sui esse, ut sit aliquid divinum, et theologica consideratio creatu­
rae nihil aliud sit quam consideratio ipsius influxus divini, sive ipsius Dei sub
aspectu suae operationis et processionis ad extra: operari enim sequitur esse.95
Nec iuvat cum uno vel altero moderno auctore attentare novam quandam huius tractatus reformationem in sensu christologico vel anthropologico,
ita ut hic aspectus vertatur in proprium eius formale aut principale obiectum;
nam huiusmodi tentamina iam in medio aevo frustranea fuerunt et ut talia a
traditione theologica derelicta sunt, quoniam, semel dimisso theocentrico
aspectu cuiuslibet partis scientiae sacrae, desciscit tum unitas tum robur theoOswald, J. H., Die Schopfungslebre, ed. 2, Paderborn 1893.—Religiose Urgeschichte
der Menscbheit, ed. 2, Paderborn 1887.—Angelologie, ed. 2, Paderborn 1889.
Otten, B. J., De Deo Creante et Elevante. De Novissimis, Chicago 1924.
Palmieri, D., De Deo Creante et Elevante, Romae 1887. Est primum opus quod
tulit hunc praecisum titulum. Ex eo prodiit, novis curis expolitus, Tractatus de ordine
supernatural!, Prati 1910.
Parente, P., De Deo Creante et Elevante, Romae 1934.—De creatione universali.
De angelorum bominisque elevatione et lapsu, Roma 1943.—II peccato originale originato,
Roma 1948.
Perego, A., La Creazione, Brescia 1958.
Perrone, I., Tractatus de Deo Creatore, in Praelectionibus theologicis, primitus
novem voluminibus editis Romae 1835-1842, ac pluries subinde sub forma breviori. In
hoc tractatu iam colliguntur omnes fere quaestiones, quae de hac materia a theologis agi­
tari solent.
Pesch, Chr., Praelectiones dogmaticae III: De Deo Creante et Elevante. De Deo
fine ultimo. Friburgi Br. 1899; ed. 4, 1914.
PlAULT, B., La Création et le péché originel, Paris 1960.
Pignataro, F., De Deo Creatore, Romae 1904.
Pinard, H., «Création», Dictionnaire de théologie catholique III-2 (Paris 1907)
2034-2201.
Piolanti, A.. Dio nel mondo e nell’uomo, Roma 1959.
Reinke, L., Schopfung der Welt, Munster 1859.
Sagues, L F., De Deo Creante et Elevante. De peccatis («Sacrae theologiae summa*
II, Matriti 1964), n. 1-1021.
Scheffeczyk, L., Schopfung und Vorsebung, Freiburg 1963Schmaus, M., Katholische Dogmatik II: Gott der Schopfer und der Erloser, Mün­
chen 1949; ed. 2, 1962.
Scholuner, H., De Deo, mundi, angelorum et hominum creatore, Salzburg 1764.
Schrader, C., De Deo Creante, sive de auctore naturalis ordinis, Pictavii-Parisiis 1875.
Stolz, A., Antbropologia theologica, Friburgi Br. 1940.
Ude, F., Die Erschaffung der Welt, ed. 2, Graz 1923.
Van Hove, A., De Deo Creante et Elevante, Mechliniae 1944.
Van Noort, G., De Deo Creatore, ed. 3 recognita, Bussum (in Hollandia) 1946.
95 Cf. dicta in Introductione in universam theologiam, in vol. 1, n. 37-44.

INTRODUCTIO

331

logiae, et haec in fragmentarias ac superficiales elucubrationes evaporatur.96

Huiusmodi autem secundarium obiectum, quod est creatura
sive influxus Dei ad extra, consideratur hic sub duplici azpectu, tum
nempe creationis in ordine naturali, tum elevationis ad ordinem
supernaturalem. Nam, quamvis haec duo sint simpliciter ac toto
caelo distincta et alterum sit natura posterius, tamen de facto et in
tempore simul contigerunt, tanquam duplicatus effectus divinae
bonitatis, imprimentis in rationali creatura tum imaginem suae
Unitatis, tum participationem suae Trinitatis.
Unde, quamvis quaestio de elevatione primi hominis posset
absolute separari a quaestione de creatione ac coniungi cum materia
de gratia in uno generali tractatu de supernaturali ordine creato,
convenientius tamen adiungitur primo operi creationis, tum quia
simul tempore et ad modum unius contigerunt, ut dictum est; tum
quia ipsa fuit prima quaedam ac specialis elevatio, continens pecu­
liarem modum sanctificationis aliaque supernaturalia integritatis
dona, olim amissa nec umquam qua talia restituta; tum quia secus
oporteret pariformiter scindere tractatum de angelis horumque san­
ctificationem remittere ad tractatum de gratia, qui ita non modice
excresceret; tum denique quia in ipso lapsu ab originali elevatione
fundatur totus tractatus de Verbo Incarnato, seu de redemptivo
opere Christi, eiusque gratia reparativa, per suam sponsam Eccle­
siam suaque sacramentorum canalia, ad homines derivata.
Exinde etiam intelligitur, religiosum momentum et utilitas
huius tractatus, sub aspectu tum naturali tum supernaturali. Ipsa
enim creatio est fundamentale vitae hominis problema, a quo pen­
det omnis eius ad Deum ultimum finem relatio, seu naturalis ipsa
96 Ut dictum est in eadem Introductione, in vol. 1, n. 42 sq., quidam doctores
mediaevales pro formali obiecto theologiae assignarunt ens revelabile, alii ipsum Christum
(quam sententiam redintegrare conati sunt aliqui moderni).
Quod attinet praesentem tractatum, M. Flick suggerit illum exarandum esse sub
aspectu «historiae salutis», seu tanquam «initium salutis», cuius centrum est redemptiva
Incarnatio (De Verbo Incarnato) et terminus est adventus Christi iudicis (De Novissimis);
cf. «La struttura dei Trattato: ’De Deo Creante et Elevante’», Gregorianum XXXVI
(1955) 284-290; item, opus ab ipso editum in collaboratione cum Z. Alszeghy, II Creato­
re. L'inizio della salvezza (Firenze 1959) 11-18. Attamen, quod cl. auctor dicit de neces­
sitate omnia pertractandi sub aspectu revelationis verissimum est, sed id respicit obiectum
formale quo theologiae; quod autem addit de historia salutis, ut proprio obiecto scientiae
sacrae et peculiariter huius tractatus, nonnisi partialiter et ambigue dici potest, cum exinde
a proprio theologiae obiecto excludantur tum Deus in seipso ut Unus et Trinus, tum
ipsa creatio, quae est natura prior elevatione et opere salutis, nisi velimus utrumque
naturalem et supernaturalem ordinem ultra modum commiscere.

DE DEO CREANTE FT ELEVANTE

religio; prima vero elevatio, cum consequenti originali lapsu, fundat
et explicat quaecumque in religione revelata docentur de oeconomia
salutis per Christum et de hominis reparatione per eius Ecclesiam
eiusque sacramenta. Propterea, ex perversione dogmatis originalis
iustitiae et peccati, Pelagiani ipsam Christi redemptionem fere frustraneam reddiderunt, Protestantes subinde fundamentales suos
errores de natura et causa iustificationis deduxerunt, moderni tan­
dem Liberales, reiecto originali naturae lapsu et inquinamento, supernaturaiis ipsius gratiae auxiliatricis existentiam vel necessitatem
respuunt, ipsaque moralitatis principia ad tramitem naturalium ten­
dendarum interpretantur atque pervertunt.
2. DIVISIO TRACTATUS.

339. 5. Thomas suum tractarum, quo primam partem Summae Theolo­
gicae absolvit, in tres sectiones dividit. Prima est de productione creatura­
rum (1 p.. q. 44-46); in qua agitur de Deo ut rerum prima causa productiva,
creativa, inceptiva. Secunda sectio est de distinctione creaturarum in opere
creationis (q. 47-102); in qua agitur ordinate de distinctione rerum in com­
muni (q. 47), de distinctione boni et mali ad excludendum errorem Mani­
chaeorum circa Deum ut causam mali (q. 48-49), de creatione et natura crea­
turae angelicae eiusque elevatione (q. 50-64), de creatione et distinctione
creaturae corporalis, distributa per opera sex dierum (q. 65-74), de creatione
et elevatione hominis, non tamen de lapsu (q. 75-102), ubi quamplura di­
cuntur quae pertinent ad Psychologiam, Philosophiae partem. Tertia sectio
est de conservatione et gubernatione rerum (q. 103-119), tum per actionem
Dei immediatam (q. 103-105), tum mediantibus ipsis creaturis ut causis se­
cundis, seu angelis (q. 106-114), corporalibus entibus (q. 115-116), hominibus
(q. 117-119).
Ut patet. S. Doctor, loco dividendi tractatum veluti in partes materiales,
seu in res, angelos et homines, assumit tres horum omnium aspectus, scilicet
productionem, distinctionem et gubernationem, ac ideo cogitur ea quae per­
tinent ad angelos et homines scindere iuxta tres istas partes. Praeterea, de
lapsu quidem angeli agit in hoc tractatu; lapsum vero hominis sive peccatum
originale convenientius remittit ad secundam partem Summae Theologicae,
ubi de re morali, et quidem ipsum peccatum, seu originale originans, ut dici­
tur, refert in 2-2, q. 163-165 (ubi de peccato superbiae), eius vero propaga­
tionem, sive originale originatum, eiusque indolem et effectus reponit in 1-2,
q. 81-85 (ubi de exterioribus causis peccati).

Quamvis huiusmodi S. Thomae divisio ac ratio sit valde logica
et formalis, praecipue attento synthetico et armonico contextu Sum­
mae Theologicae, tamen tum necessitas abbreviandi materiam, tum
existens divortium inter theologiam dogmaticam et moralem, tum
peculiare momentum et amplitudo quam quaestio de peccato origi­

INTRODUCTIO

333

nali eiusque propagatione assumpsit post Protestandum et lansenistarum errores, recentiores theologos coegit ad expungendas ab hoc
tractatu philosophicas sive mere psychologicas quaestiones de natu­
ra hominis, ad colligendas in unum omnes quaestiones quae refe­
runtur sive ad angelos sive ad homines, et ad coniungendam integram
quaestionem de peccato originali cum quaestione de ipsa elevatione
seu de iustitia originali. In reliquis ceteroquin theologi sequi solent
magistrales lineas a S. Doctore assignatas.
Iuxta quam reformatam ac faciliorem rationem, in tria capita
hunc tractatum dividimus: Caput I. De creatione mundi. Caput 2.
De creatione et elevatione angelorum. Caput 3. De creatione et e evatione hominis.

334
CAPUT I.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

DE CREATIONE MUNDI

340. In mundo, generaliter ac collective spectato, tria ex parte Dei
considerari possunt, scilicet creatio, conservatio et gubernatio; elevatio
autem, qaue subsequitur creationem, non respicit totum mundum, etiam
nempe materialem, sed solos angelos et homilies. Ex tribus autem illis aspec­
tibus, sola creatio hic consideratur, brevitatis gratia. Nam conservatio nihil
aliud est essentialiter quam ipsa continuata creatio, seu ipsa actio creativa
quatenus a Deo non interrumpitur, ac ideo eius ratio intelligitur ex dicendis
de ipsa creatione; quae vero respiciunt gubernationem (quam S. Thomas con­
siderat in 1 p., q. 103-105), sufficienter determinata sunt in tractatu De Deo
Uno, ubi de scientia Dei ut causa rerum (in vol. 1, n. 730-733), de medio
scientiae divinae (n. 734-741, ubi occurrit theologorum controversia circa
concursum divinum ad omnem actionem creatam, etiam liberam), de volun­
tate et causalitate Dei relate ad malum (n. 762-769), de universali Dei pro­
videntia (n. 784-790).
Creatio autem hic consideratur tum quoad eius existentiam sive factum
(q. 1); tum quoad essentiam sive causam formalem (q. 2); tum quoad causam
efficientem, sive creationem activam, et quidem ex parte unitatis causae
creatricis (q. 3), libertatis et finalitatis actionis creatricis (q. 4, ubi simul
occurrit sermo de causa finali creationis) et huius temporalis aspectus (q. 5);
tum quod causam materialem, sive effectum creationis vel, ut dicitur, creatio­
nem passivam (q. 6), cui quaestioni appenditur quaestio de ulteriori distinc­
tione rerum creatarum, quae est quaedam continuatio sive complementum
creationis (q. 7).

QUAESTIO I.

DE EXISTENTIA SIVE FACTO CREATIONIS97

I. SENSUS QUAESTIONIS.

341. Mundus, de cuius creatione hic quaeritur, intelligitur
complexus omnium rerum, tam corporalium quam spiritualium,
quae sunt a Deo distinctae (entia mere corporalia ac sensibilia, ho­
mines, angeli). Cum autem quaeritur utrum omnia sint a Deo crea­
ta, sensus non est utrum omnia et singula sint a Deo immediate
creata, sed utrum omnia et singula sint vel immediate vel mediate a
Deo creata, ita nempe ut principium, ex quo quaelibet res imme­
97 1 p., q. 44. a. 1; q. 45, a. 2; q. 65, a. 1; In 2 Sent., dist. 1, q. 1, a. 2; dist. 37,
q. 1, a. 2; C. Gent. 2. 15 et 16: De potentia, q. 3, a. 1 et 5. Inter recentiores auctores
supra relatos (in initio Introductionis), confer praecipue Boyer, Huarte, Pinard, Sagüés et
Van Hove. De eadem materia solent occupari etiam philosophi in suo tractatu Cosmologiae vel Ontologiae (sive Theodiceae), ut Urraburu, Gredt, Hugon, Martinez del Campo
et HeUIn.
Particularis bibliographia de argumento Scripturae, Traditionis et rationis dabitur
infra, in decursu quaestionis.

DE CREATIONE MUNDI

335

diate procedit sit vel ipse Deus, vel in ultima analyst aliquid imme­
diate et ex nihilo a solo Deo productum. Ita, cum dicimus angelum
et animam rationalem creari a Deo, id intelligimus immediate; cum
vero dicimus bruta, plantas et petras aliaque corporalia, quae imme­
diate producuntur a generante, esse a Deo creata, id intelligimus
mediate, quatenus nempe proveniunt ab aliquo primordiali princi­
pio quod est a Deo immediate creatum.
Creatio stricte ac scientifice intelligitur, iuxta classicam aptamque descriptionem, productio rei ex nihilo sui et subiecti (1 p., q.
45, a. 1 ).98 Quae descriptio potest hoc modo in propriorem ac posi­
tivum sensum verti, modificando terminum ad quem: productio rei
secundum totum suum esse, seu secundum esse simpliciter (ibid., a.
3, sed contra; q. 44, a. 2); et haec altera descriptio potest una cum
priori coalescere in hanc completam formulam: «productio alicuius
rei secundum totam suam substantiam [sive esse], nullo praesupposito [subiecto]» (q. 65, a. 3).
Exinde intelligitur, abstrahendo ab ulteriori determinatione
tum definitionis tum ipsius conceptus creationis, de qua a doctoribus disputatur (cf. infra, n. 357-364), creationem esse aliquam mu­
tationem, cui deest terminus a quo et cuius terminus ad quem est
totum esse rei. Quo pacto, ex parte utriusque termini differt a trans­
formatione, quae habet terminum a quo praeexistentem et cuius
terminus ad quem non est res secundum totum suum esse sed tan­
tum secundum aliquid sui esse: ita homo per generationem est ex
materia sive semine genitoris et accipit non ipsum esse simpliciter
sed tantum esse hominis, ita ut fiat non ex non esse simpliciter sed
tantum ex non esse hominis (quo sensu dici potest fieri ex nihilo
quidem sui, sed non ex nihilo subiecti).99
342. Ad cuius rei intelligentiam, observa duas sequentes divisiones mu­
tationis (seu transitus ab uno modo essendi ad alium), alteram desumptam ex
consideratione terminorum, alteram ex consideratione ipsius subiecti:
98 Ita accipitur in scientia tum philosophica tum theologica. In vulgari vero ac tran­
slato sermone, creatio accipitur pro quacumque productione vel emanatione, praecipue rei
eximiae, sive in ordine physico (sic opera artis creari dicuntur), sive in ordine morali ac
iuridico (sic cardinalis vel episcopus dicitur creari). Hoc sensu de ipsa Sapientia divina
dicitur: «Ab initio et ante saecula creata sum» (Eccli. 24. 14; cf. 24. 5 et 12).
991 p., q. 45, a. 1: «Si generatur homo, non fuit prius homo, sed homo fit ex non
homine... Sicut igitur generatio hominis est ex non ente quod est non homo, ita creatio,
quae est emanatio totius esse, est ex non ente [simpliciter] quod est nihil».

336

CE DEO CREANTE ET ELEVANTE

1) Attentis terminis, distinguitur:
Mutatio inter duos terminos positivos (quae dicitur proprie motus):
Partialis, inter partem et partem (transformatio, seu generatio
late accepta)
I xAccidentalis, inter accidens et accidens (alteratio in latiori
sensu)
Extrinseca, seu secundum quatuor ultima praedica­
menta (ubi, situs, quando, habitus)
Intrinseca
Secundum quantitatem (augmentatio vel decre­
mentum)
Secundum qualitatem (alteratio stricte dicta)1
Substantialis (generatio strictius accepta; quae de viventi­
bus strictissime dicitur)
Totalis (transubstantiatio}
Mutatio inter terminum positivum et terminum negativum
A negativo ad positivum (creatio}
A positivo ad negativum (annihilatio)

2) Attento subiecto, distinguitur:
Mutatio extrinseca (quae non afficit subiectum sed illud mutatum de­
nominat a mutatione alterius subiecti; fit secundum quatuor ultima
praedicamenta, ut dictum est supra)
Mutatio intrinseca (quae afficit ipsum subiectum)
Physica (seu partialis et secundum formam tantum; quae proinde
habet subiectum reale, sub mutatione permanens et acquirens
I
vel amittens formam accidentalem vel substantialem; trans­
formatio )
Accidentalis, ut supra
Substantialis, ut supra
Metaphysica (seu totalis et secundum totam substantiam; quae
proinde non habet subiectum permanens sub mutatione)
Inducti va termini
Ex alio (transubstantiatio}
Ex nihilo (creatio}
Remotiva termini (annihilatio)

Inde patet distinctio creationis a transformatione et transubstantiatione; creatio scilicet distinguitur a transformatione, quia to­
tum inducit, et a transubstantiatione, quia ex nihilo inducit. Cum
transubstantiatio sit valde peculiaris casus, nec ceteroquin possit
applicari in hac quaestione de productione mundi, manent in nostra
consideratione duo tantum modi mutationis, scilicet creatio, sive
1 Secundum duo reliqua praedicamenta actionis et passionis, non datur hoc modo
mutatio, sed illae sunt ipsa mutatio.

DE CREATIONE MUNDI

337

productio ex nihilo, et transformatio, sive productio ex aliquo iam
praeexistenti; immanens autem emanatio a Deo, de genere eius qua
persona divina procedit ab alia (quaeque non cadit sub genere mu­
tationis, ob divinae essentiae simplicitatem et actualitatem), nequit
absque contradictione applicari mundo, utpote a Deo distincto et
Deo extrinseco; esset enim simul immanens et non immanens.
Unde quaeritur, utrum mundus habeat suam originem a Deo
non per transformationem, sive mutationem alicuius entis praeexis­
tentis, sed per creationem, sive mutationem ex nullo praesupposito
subiecto.
II. HAERESES.

343. Negatio creationis mundi a Deo nequit provenire nisi
ex duplici principio; vel nempe ex suppressione unius terminorum,
scilicet aut Dei aut mundi (Monismus) vel ex exaggerata separatione
et aequiparatione duorum illorum terminorum (Dualismus), et ita
quidem ut, vel dicatur mundus esse a se et ipsi Dei coaternus, ac
sese evolvere a seipso ex quadam intestina vi aut per actionem Dei
transformantis coaeternam materiam (ita plures antiqui philosophi),
vel dicatur mundus esse non ab ipso Deo, sed ab alio principio infe­
rioris aut alterius generis (Dualismus manichaeisticus sub duplici
sua forma).
trimum et tertium errorem, scilicet Monismum et Dualismum
manichaeisticum, iam indicavimus ac determinavimus in tractatu De
Deo Uno (in vol. 1, n. 543, 597, 606), agentes de existentia et sim­
plicitate Dei, quas negat primus error, et de unitate Dei, quam
reicit alter. Satis sit aliquid ex ibidem dictis recolere.
Iconismus, alius est autbropologicus, qui supprimit Deum, om­
nia ad hominem reducendo aut circa hominem centralizando, et qui­
dem vel modo materialistico (atheismus C. Marx et communista­
rum) vel modo existentialistico (doctrina a S. Kierkegaard deriva­
ta); alius est ontologicus sive pantheisticus, qui potius supprimit
mundum, illum reducens ad Deum, ita ut Deus concipiatur vel mo­
do materialistico (pantheismus materialisticus) vel modo idealistico
(pantheismus idealisticus), et mundus sit veluti varius aspectus
eiusdem ac unius divinae realitatis, statice (idealismus Spinoza) vel
dynamice sive evolutive intellectae (Hegel et alii frequentiores idealistae, quibus mundus est una ex variis formis vel momentis evolu­
tionis entis idealis); datur etiam quaedam tertia ac moderata forma

338

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

crassioris pantheismi, quae nonnisi partialiter identifient Deum·
cum mundo, docens Deum esse vel formam mundi (Terentius Varro
et Almaricus de Benis) vel materiam mundi (David de Dinanto).
Dualismus manichaeisticus (et gnosticus} ponit duo principia
sive deos, unum essentialiter bonum (Deum simpliciter dictum)
et aliud essentialiter malum, paris aut inferioris dignitatis, a quo so­
lo mundus, utpote materialis ac malus, processit; quae processio
generarim explicatur per quandam emanationem (adeoque transfor­
mationem) inferiorum entium, sive aeonum, ex ipsa divina subs­
tantia.
Quod attinet secundum errorem, iuxta quem mundus vel ma­
teria est increata et Deo coaeterna, ipse tribuendus est antiquiori­
bus saltem graecis philosophis qui Platonem et Aristotelem prae­
cesserunt, quique, ut ostendit S. Thomas (1 p., q. 44, a. 2; De po­
tentia, q. 3, a. 5), nonnisi lento ac penoso gressu conati sunt sese
extricare a crassiori ac materiali mundi conceptione.
344. Quoad Platonem vero et Aristotelem, disputatur ab eruditis num
pervenerint ad verum, etsi imperfectum ac confusum, creationis conceptum.
Affirmant Augustinus (De civ. Dei 8. 4), Pseudo-Alexander Halensis
(Summa theol., ed. Quarachi, vol. 2, n. 26), S. Thomas (in utroque loco nu­
per relato;2 item 1 p., q. 15, a. 3, ad 3; q. 46, a. 1, ob. 3 et ad 3; De causis
18 circa finem; In 8 Phys., lect. 2, n. 4; lect. 3, n. 5 sq.; In 2 Met., lect. 1;
lect. 1; In 6 Met., lect. 4), et inter modernos F. Brentano,3 A. E. Taylor,4
J. M. Lagrange (quoad Platonem),56Sertillanges,0 et Boyer.7
Negant vero Ambrosius (In Hexaëm. 1. 1), Petrus Lombardus (Sent.r
1. 2, dist. 1, c. 1), Bonaventura (In 2 Sent., dist. 1, p. 1, a. 1, q. I),8 ad quos
alludit S. Thomas (1 p., 15, a. 3, ad 3), et inter modernos P. E. More>
2 Quidam dicunt S. Thoma.m in 1 p., q. 44. a. 2, mutasse sententiam quam de
11Λ proposuerat in De potentia, q. 3, a.
Platonis et Aristotelis creationismo
5; ita J. Mari­
taux, La philosophie Bergsonienne (éd. 4, Paris 1948) 346, et E. Gilson, L’ésprit de la
philosophie médiévale (éd. 2, Paris 1948) 72, 390, 401. Alii congruentius id negant; ita
R. Jolivet, «Aristote et la notion de création», Revue des sciences philosophiques et
théologiques (1930) 210, C. Boyer, De Deo Creante et Elevante (ed. 3, Romae 1940)
21, et A. C. Pegis, «A note on St. Thomas. Summa theologica I, 44, 1-2», Mediaeval
studies VIII (1946) 159-168.
3 Aristoteles Lebre vom Ursprung des mensch Geistes, Leipzig 1911.
4 Plato (London 1926) 444.
5 «Platon théologien», Revue thomiste IX (1926) 196 sqq.
6 Saint Thomas d’Aquin I 281.
Wp. cit. 19-22.
8 Cf. F. Prezioso, De Aristotelis creationismo secundum S. Bonanventuram et secun­
dum S. Thomam, Romae 1942.

DE CREATIONE MUNDI

339

A. Rivaud, Werner, Zeller, Hamelin,9 J. Chevalier,1011Jaeger,” J. M. Lagrange
(quoad Aristotelem),12 Roland-Gosselin,13 J. Baudry14 et E. Gilson.15
Media via incedunt alii, dicentes eos (et signanter Aristotelem) concep­
tum quidem creationis non attigisse, seu de creatione non cogitasse, sed tamen
principia posuisse quae illi favent; ita R. Jolivet,16 R. Garrigou-Lagrange17
et Maritain.18 Quibus videtur assentiendum, attentis principiis unde desu­
muntur argumenta pro existentia Dei, quorum praecipua ab illis philosophis
indicata sunt, ut ostendimus in tractatu De Deo Uno (in vol. 1, n. 550, 552,
556, 560, 563).

345. Ad praefatum errorem mitigati pantheism! accesserunt aliqui mo­
derni semirationalistae, etiam inter catholicos.
Victor Cousin (f 1867), magister ecclectici rationalismi, concesso quod
mundus non fuerit productus ex materia praeexistente, docet ipsum procedere
a mente divina sicut actus noster liber procedit a voluntate, et hoc sensu non
esse ex nihilo, sed ex Deo: non scilicet a Deo (causa efficiente) sed ex Deo
vel de Deo; quod quidem sonat emanationem, ac ideo pantheismum.
Eundem errorem sonat sequens obscura propositio Antonii Rosmini
(t 1855), in Ontologismi principiis fundata et a S. Officio a. 1887 damnata:
«Verbum est materia illa invisa, ex qua, ut dicitur Sap. 11. 18 creatae fuerunt
res omnes universi» (Denz. 3219).
Ad pantheismum idealisticum hegelianum de propinquo accessit Anto­
nius Giinther (f 1863), docens creationem esse quandam formationem του
Non-Ego in mente divina, eiusque realizationem. Mundus nempe est τό Nonego Dei, seu idea non-absoluti oppositi ideae Absoluti quae est Deus. Sicut
in Deo sunt tres personae in unitate naturae, ita extra Deum, per quandam
illarum personarum negationem et oppositionem, sunt tres substantiae, com­
ponentes unitatem ideae mundi, scilicet substantia spiritualis, quae resultat
ex hoc quod Prima persona divina sese cogitat tanquam non Filium nec Spi­
ritum S., substantia corporalis, resultans ex hoc quod Secunda persona sese
cogitat tanquam non Patrem nec Spiritum S., et homo qui copulat utramque
illam substantiam ac resultat ex hoc quod Spiritus S. sese cogitat tanquam
non Patrem nec Filium. Mundus ergo est haec triplex divina negatio, sive
non-egoitas, et creatio mundi est realizatio huiusmodi non-egoitatis divinae.
Haec doctrina, severae crisi subiecta a consultoribus in praeparatione defini9 Le système d'Aristote, Paris 1911.
10 L·: notion de nécessaire chez Aristote, Paris 1915.
11 Aristoteles, Berlin 1923.
12 «Comment s’est transformée la pensée religieuse d’Aristote?», Revue thomiste IX
(1926) 297-313, 326-328.
u Aristote (Paris 1927) 96.
14Le problème de l’origine et de l’éternité du monde (Paris 1931) 185-189.
15 Loc. cit.
h Art. cit. 5-50, 209-235.
W Dieu, (éd 4, Paris 1923) 261 sq.—De Deo Trino et Creatore (Taurini 1943)
233 sq.
’3 Loc. cit.

340

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

ticnis Conc. Vaticani I, sine dubio feritur ab ipsa definitione (can. 5. mox
citando).19
III. ASSERTIO. Mundus originem habet a Deo per proprie dic­
tam creationem, seu ex nihilo productionem.

346. Nota theologica. Id est de fide pluries explicite definita,

praecipue a Cone. Later. IV, Flor, et Vatic. I.
PROBATUR 1. Ex auctoritate.

hanc doctrinam proponit tum in Symbolis fidei,
tum in definitionibus Conciliorum, agentium praesertim contra supradictos errores Monismi pantheistic! et Dualismi manichaeistici.
In quibusdam Symbolis, praecipue antiquioribus, veritas aequivalenter exprimebatur sub conceptu dominationis et omnipotentiae
(Credo in Deum Patrem dominatorem, vel omnipotentem; ita etiam
in Symbolo Apostolico secundum formam antiquiorem; cf. Denz.
1-17). In recentioribus vero Symbolis additur explicitus ipse con­
ceptus creationis, sub nomine creatoris vel factoris universorum;
ita Symbolum Apostolicum·. «Credo in Deum Patrem omnipoten­
tem, creatorem caeli et terrae [vel, universorum creatorem; vel,
omnium creaturarum visibilium et invisibilium creatorem]» (cf.
Denz. 19 sqq.); Symbolum Epiphanii (utraque forma brevior et lon­
gior); «Credimus in unum Deum, Patrem omnipotentem, omnium
visibilium et invisibilium factorem» (Denz. 125); Symbolum Nic.Constantinop.: «Credo in unum Deum, Patrem omnipotentem, fac­
torem caeli et terrae, visibilium omnium et invisibilium» (Denz.
150). Symbolum Toletanum a. 447: «Credimus in unum verum
Deum, Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, visibilium et et invi­
sibilium factorem, per quem creata sunt omnia in caelo et in terra»
(Denz. 188).
Conciliorum decisiones praecipuae (praeter praefata Symbola
Nie. et Constantinop.) feruntur tum in medio aevo a Cone. Later.
IV et Florentino contra coaevorum Catharorum neomanichaeismum,
tum in aetate moderna a Cone. Vatic. I contra hodiernum neopantheismum.
Magisterium

Conc. Lateranense IV, a. 1215. cap. 1 De fide catholica, contra Albi­
genses et Catharos, praecipuum fert documentum (subinde verbali ter a Conc.
19Cf. L. Orban, Theologia Giintberiana et Concilium Vaticanum I (Romae 1942)
152. Ibidem, p. 95-142, exponitur connexa Günther doctrina de ipsa Trinitate, seu de
trina egoitate divina, per positivum processum theogonicum, idealiter sese stabilientem,
antequam per praefatum ac parallelum processum negativum idealiter sese exprimat ac

DE CREATIONE MUNDI

341

Vatic. I repetitum), in quo conceptus creationis sub ipsa forma productionis
ex nihilo, et quidem cum initio in tempore, profertur: «Firmiter credimus
et simpliciter confitemur, quod unus solus est verus Deus..., unum
universorum principium: creator omnium visibilium et invisibilium, spiritua­
lium et corporalium: qui sua omnipotenti virtute simul ab initio temporis
utramque de nihilo condidit creaturam, spiritualem et corporalem, angelicam
videlicet et mundanam: ac deinde humanam, quasi communem ex spiritu et
corpore constitutam. Diabolus enim et alii daemones a Deo quidem natura
creati sunt boni, sed ipsi per se facti sunt mali» (Denz. 800).
Conc. Lugdunense II, Professio fidei Michaelis Palaeologi: «Credimus
unum Deum... creatorem omnium creaturarum, a quo omnia, in quo omnia,
per quem omnia, quae sunt in caelo et in terra, visibilia, invisibilia, corporalia
et spiritualia» (Denz. 851).
Conc. Florentinum, Decretum pro lacobitis a. 1442, addit determina­
tionem creationis liberae·. «Firmissime credit, profitetur et praedicat, unum
verum Deum, Patrem et Filium et Spiritum Sanctum, esse omnium visibilium
et invisibilium creatorem·, qui quando voluit, bonitate sua universas, tam spi­
ritales quam corporales, condidit creaturas; bonas quidem, quia a summo
bono factae sunt, sed mutabiles, quia de nihilo jactae sunt, nullamque mali
asserit esse naturam, quia omnis natura, in quantum natura est, bona est»
(Denz. 1333).
Conc. Vaticanum I a. 1870, sess. 3, cap. 1, De Deo rerum omnium
creatore, confitetur «Deum Creatorem ac Dominum caeli et terrae», qui
«liberrimo consilio» omnia condidit, ac immediate citat praecipuam partem
definitionis Conc. Later. IV («Simul — constitutam»).
Subinde in correspondentibus canonibus damnat modernum Pantheismum,
tum in generali suo principio de identitate Dei et mundi (can. 3; quod paulo
ante damnaverat Pius IX in Syllabo, prop. 1), tum in sua forma materialistica (can. 2), tum in sua forma emanatistica et evolutionistica, tam materialistica quam idealistica (can. 4). Ipsam autem doctrinam tradit, tum definiendo
generaliter Deum esse omnium «creatorem» (can. 1), tum completissime de­
terminando conceptum creationis, tanquam productionis ex nihilo et secun­
dum totam rei substantiam, libera voluntate peractae (can. 5; Denz. 3001 sq.,
3021-3025). Hic ultimus ac praecipuus canon sic sonat: «Si quis non confi­
teatur, mundum resque omnes, quae in eo continentur, et spirituales et natu­
rales, secundum totam suam substantiam a Deo ex nihilo productas, aut Deum
dixerit non voluntate ab omni necessitate libera, sed tam necessario creasse,
quam necessario amat seipsum, aut mundum ad Dei gloriam conditum esse
negaverit: an. s.».20
Pius X, Deer. S. Officii a. 1907 «Lamentabili», hanc Modernistarum
propositionem damnavit: «Progressus scientiarum postulat, ut reformetur conrealizet sub forma non-egoitatis sive mundi. Quam breviter exposuimus in tractatu De Deo
Trino, supra, in n. 7 et 15.
20 Doctrinae Concilii diffusam expositionem habes apud J.-M.-A. Vacant. Constitu­
tions du Concile du Vatic. La Constituciôn Dei Filius I (Paris 1895) 217-271; item in
Collectione Lacensi (ad Acta Conc. Vaticani) VII 85-119, et apud H. Pinard, «Création»,
Dictionnaire de théologie catholique III-2 (Paris 1907) 2181-2195.

342

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

ceptus doctrinae chrîstianae de Dec, de creatione, de revelatione...» (Denz.
3464).

attenta hermeneutica sacra, certe, attenta veto
hermeneutica rationali, in N. T. pariter certe, in A. T., saltern pro­
babilissime, veritatem proprie dictae creationis proponit.
Hermeneutica sacra atque praecipua, ad hanc veritatem verba
Scripturae, et in particulari ipsum textum genesiacum, implicite vel
explicite refert in Symbolis fidei, definitionibus Conciliorum et doc­
trina Traditionis seu Patrum aliorumque doctorum. Iuxta quorum
documentorum mentem, peculiariter Commissio de re Biblica, 30
i un. 1909, declaravit «sensum litteralem historicum vocari in du­
bium [non] posse, ubi agitur de factis in eisdem [tribus primis
Genesis] capitibus enarratis, quae christianae religionis fundamenta
attingunt: uti sunt, inter cetera, rerum universarum creatio a Deo
facta in initio temporis; peculiaris creatio hominis...» (Denz. 3514).
Ex hermeneutica autem rationali apparet clariora esse testimonia
N. T., quam testimonia A. T., quae tamen, sin minus ex ipso textu,
saltem ex toto suo contextu, sensum verae creationis sive produc­
tionis rerum ex nihilo produnt.
347. Scriptura,21

In A. T. praecipui loci sunt textus genesiacus de produc­
tione mundi et testimonium matris puerorum Machabaeorum, quo
348.

21 Praeter commentatores biblicos, praecipue circa primum caput Genesis, confer:
Arnaldich, L., El origen dei mundo y del hombre segun la Biblia, Madrid 1957.
Billot, L., «Dogma creationis an ex initio Geneseos demonstretur», Gregorianum I
Î1920P177-189; IV (1923) 3-16.
Boehl, F., «Bara’ als Terminus der Weltschopfung im altest Sprachgebrauch»,
Beitrage zur Wissenschaft vom A. T. XIII (1913) 42-60.
Ceuppens, F., Quaestiones selectae ex historia primaeva (ed. 2, Torino 1942) 4-7.
Copiosam refert bibliographiam. in p. XI sqq.
Du Maine, H., «UHeptaméron biblique. Remarques sur le récit de la création (Gen.
1. 1-2. 4)», Revue biblique XLVII (1937) 161-181.
Kortleitner, F. X., Sacrae litterae docentne creationem universi ex nihilo, Oeniponte 1935.
Lambert, G., «La création dans la Bible», Nouvelle revue théologique (1953)
152-281.
Rongy, H., «La création dans la Genèse», Revue ecclésiastique de Liège XXV
(1933-34) 3-13.
Schwegler, T., Die biblische Urgeschichte, München 1960.
Stuhlmueller, C.. «The theology of creation in second Isaias», Catholic biblical
quarterly XXI (1959) 429467.
Sutcliffe, E. F., «Primaeval Chaos not scriptural», Miscellanea biblica II (Roma
1934) 203-215.
Vaccari. A., «In principio creavit Deus caelum et terram (Gen. 1. 1)», Verbum
Domini XXIV (1944) 161-168.
Zapletal, V., Der Schopfungsbencht der Genesis. Freiburg i. Br. 1911.

DE CREATIONE MUNDI

343

iudaica ac popularis ipsa fides exhibetur. Accedunt multi textus ex
prophetis, psalmis et libris sapientialibus, in quibus mundi produc­
tio absque ulla rerum limitatione Deo adscribitur.
Gen. 1. 1 sq.: «In principio creavit Deus caelum et terram.

Terra autem erat inanis et vacua, et tenebrae erant super jaciem
abyssi, et Spiritus Dei ferebatur super aquas».
Ad rem praecipue facit primum comma, cum tribus suis incisis
«In principio — creavit — caelum et terram».
«In principio (beré’sîth)». Principium, sive initium, posset
absolute accipi sive de ordine temporis (in principio temporis, in
primo tempore) sive de ordine naturae (in signo priori); priorem
autem ac temporalem sensum hic requirunt tum communis usus
termini, praecipue cum particula «in», cui auctor sacer attemperat
sermonem suum, tum subsequens contextus de distributione operis
productionis per septem dies hebdomadae quae est symbolum tem­
poris. Ceterum, quidquid sit (nam id respicit ulteriorem determi­
nationem creationis per temporalem eius aspectum), ratio principii,
ibi absolute et sine ulla diminutione expressa, indicat nihil hanc Dei
productivam actionem effugisse aut praecessisse (in principio re­
rum = ante omnia), adeoque Deum omnia produxisse, in quo qui­
dem conceptus creationis, seu productionis rerum ex nihilo rerum,
essentialiter continetur. Idem sensus confirmatur ex alio inciso
«caelum et terram» quod omnia comprehendit, ut mox dicetur.
«Creavit (hebraice bara)». Verbum hebraicum non necessario
significat creationem sive productionem ex nihilo, cum ceteroquin
bis in eodem contextu adhibeatur ad significandam subsequentem
productionem piscium magnorum et hominis (v. 21: «Creavitque
Deus cete grandia»; v. 27: «Et creavit Deus hominem»); tamen in
forma perfecti historici (forma kal), ut in his tribus locis occurrit,
hoc verbum unice adhibetur de actione Dei (numquam hominis) ad
significandam productionem alicuius novi ac portentosi, ut patet ex
quadraginta septem locis in quibus occurrit in A. T.;~ unde saltem
aptissimum est, alio deficiente, ad significandam ipsam creationem,
et ad hunc sensum necessario trahitur a duobus incisis «In initio»
et «caelum et terram», inter quae medium cadit.*
22 Praecipui loci sunt: Gen. 1. 1, 21, 27; 5. 1; 6. 7; Exod. 34. 10; Num. 16. 30;
Deut. 4. 32; Psal. 50. 12; 88. 48; 101. 19; 148. 5; Eccle. 12. 1; Is. 4. 5; 40. 26,
28; 41. 20; 43. 1, 7, 15; 45. 12, 18; 48. 7; 54. 16; 57. 19; 65. 18: 1er. 31. 22; Ezech.
21. 30: 28. 13: Mal. 11. 10.

344

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

«Caelum et terram». Hoc incisum significat comprehensive
«omnia», sive universum totum, id nempe quod Graeci vocant
χόαμος (sive mundus constitutus et ordinatus; quod verbum non
habet correspondens in lingua hebraica), ita ut huiusmodi expres­
sione auctor sacer intendat proferre veluti synthesim totius operis,
de quo subinde distributive sermonem instituit. In parallelo loco
1er. 10. 16, pro «caelum et terram» ponitur praecise «omnia»:
«Qui enim formavit omnia, ipse est»; pariter in parallelis locis
N. T., habetur Io. 1.3: «Omnia per ipsum facta sunt»; Hebr. 1.3:
«Portans omnia verbo virtutis suae». Unde incisum «Caelum et
terram» nequaquam ponitur in oppositionem et exclusionem huius
quod postea vocatur «terra inanis et vacua» (tohu wabohu), vel
«abyssus» (tehôm), vel «aqua».2324
Ex utroque igitur inciso «In principio» et «Caelum et terram»,
utpote significante absolutum initium et universalitatem rerum pro­
ductarum, determinatur sensus verbi «creavit» ad veram produc­
tionem ex nihilo, seu proprie dictan creationem. Eundem sensum
luculenter confirmat tum manifesta intentio auctoris, enarrandi sci­
licet originem omnium rerum, inculcandi monotheismum, sive
Deum ut omnium rerum principium (adversus profanas cosmogonias babylonicas et aegyptiacas, originem mundi deducentes ex qua­
dam primitiva massa chaotica), et exaltandi Dei omnipotentiam,
quae solo verbo libere disponit de tota materia (quod certe non facile
conciperetur, si aliqua informis materia esset veluti coaequalis et
coaeterna Deo); tum traditio iudaica, expressa in mox citando testi­
monio matris Machabaeorum.
349. Obiciunt plures critici acatholici (ut Holzinger, Budde, Smith,
Gunkclet, Loisy)21 quod, cum vox habraica berê’sîth (principio) occurrat sine
articulo, indicat statum constructum ac ideo indiget complemento, quod non
aliunde peti potest quam ex sequenti verbo «creavit», accepto proinde in for­
ma infinitiva (in principio creandi = in principio creationis), ita ut totum com­
ma «In principio Deus creavit caelum et terram» accipiendum sit non ut
directa et absoluta affirmatio creationis factae in principio, sed in sensu cons­
tructo et ad modum unius cum subsequent! commate, ita ut sensus utriusque
23 Quidam. ut R. de Vaux (La Genèse [Paris 1951] 49, in nota), putant tria illa
nomina esse tres imagines quibus exprimitur ipsum nihilum. Alii vero ea referunt ad
primam massam informem creatam a Deo, antequam fieret opus distinctionis et ornatus.
Confer J. Exciso, «Tohu wabohu», Estudios biblicos X (1952) 321-324.
24 Les mythes babyloniens et les premiers chapitres de la Genèse (Paris 1901) 16.

DE CREATIONE MUNDI

345

copulati commatis sit: «In principio creationis caeli et terrae (vel: In prin­
cipio, quando Deus creavit, vel cum crearet, caelum et terram), terra erat
inanis et vacua...». Vel, ac melius, incisum «in principio» coniungendum est
directe cum v. 3 «Dixit Deus: Fiat lux», ita ut v. 1 sit in forma indirecta
et v. 2 sit mera parenthesis, hoc modo: «In principio, quando Deus creavit
caelum et terram (terra autem erat inanis et vacua...), dixit Deus: Fiat lux...».
Id confirmatur ex similitudine cum statu constructo, qui subinde occurrit
Gen. 2. 4: «Istae sunt generationes caeli et terrae, quando creata sunt, in
die quo fecit Deus caelurn et terram».
Respondetur imprimis praefatum sensum constructum excludi per pun­
ctum, quod separat utrumque comma, quodque servatur tum in textu hebraico masoretico, tum in omnibus versionibus (et imprimis in graeca versione 70), tum in criticis modernis editionibus. Praeterea, vox illa hebraica,
exprimens principium, invenitur absque articulo et in statu non constructo
apud Is. 46. 10: «Adnuntians ab exordio novissimum et ab initio quae nec­
dum facta sunt». Ceterum, si articulus revera requireretur, nihil vetat quo­
minus ibi addatur, cum variae punctuationes et signa vocalia nonnisi saec.
6-9 A. C. appositae sint a masoretis textui hebraico primitivo. Praeterea, si
incisum illud poneretur in statu constructo, grammaticaliter expostularet im­
perfectum («cum crearet»), non vero perfectum («cum creavit»); ceterum,
tota lectionis constructio, sive sub prima sive ac praecipue sub altera forma,
satis contorta est ut conveniat simplici stylo Genesis, qui procedit per breves
ac distinctas phrases, invicem completivas. Inde negatur quoque invocata
paritas cum Gen. 2. 4.
Obiciunt praeterea textum Sap. 11. 18-20: «Non enim impossibilis
erat omnipotens manus tua, quae creavit orbem terrarum ex materia invisa,
immittere illis multitudinem ursorum aut audaces leones..., quorum... laesura
poterat illos exterminare»; ex quo saltem sequitur auctorem Sapientiae tex­
tum Genesis interpretatum esse de productione mundi ex materia praeexistenti,
iuxta ipsorum graecorum philosophorum doctrinam.23
Respondetur ibi non agi de creatione prima ex nihilo, quae, iuxta Gen.
1. 1 sq., attingit ipsam materiam invisam sive informem quaeque bene nota
erat coaetaneo auctori 2 Mach. 7. 28 (de quo infra), sed de creatione secun­
da, sive de opere distinctionis et determinationis mundi iam creati, de quo
subinde agitur in eodem primo capite Genesis. Hanc enim tantum invocare,
tacita prima creatione, sufficiebat ad scopum auctoris Sapientiae, qui est
ostendere quomodo Deus possit impios punire, suscitando bestias feroces ex
eadem materia, ex qua olim in mundi formatione omnia animalia bruta sus­
citavit. Nec refert quod ipse ad significandam eam «terram inanem et va­
cuam», de qua est sermo in textu genesiaco, utatur expressione «materiam
invisam» (seu informem, έξ άμορφου ύλης) quae tunc adhibebatur a graecis
jhilosophis et eruditis; nam id explicari potest ex desiderio reddendi reveatae doctrinae intelligentiam faciliorem coaetaneis auditoribus, quemadmo25 Apud. J.-B. Frey, «Dieu et le monde d’après les conceptions juives au temps de
Jésus-Christ», Revue biblique XIII (1916) 33-60.

346

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

dum aliqui exegetae admittunt ipsum loannem evangelistam ob eundem fi­
nem usurpasse vocem «logos», a coaetaneis philosophis neoplatonicis adhi­
bitam.26

350. 2 Mach. 7. 28, mater Machabaeorum infantem periturum
sic alloquitur: «Peto, nate, ut adspicias ad caelum et terram et ad
omnia quae in eis sunt, et intelligas quia ex nihilo
ούκ <5ντων=
ex non entibus, ex his quae non sunt] fecit illa Deus et hominum
genus». Hic textus est magni momenti, tum ob explicitant expres­
sionem productionis totius mundi ex nihilo, in quo proprius crea­
tionis conceptus consistit, tum quia in eo ostenditur communis
iudaeorum fides atque ipsius genesiaci textus interpretatio.2.
In prophetiis, psalmis et libris sapientialibus persaepe Deus exhibetur,
ipseque solus, ut factor omnium, quin ulla adhibeatur sensus mitigatio, aut
alicuius praeexistentis materiae existentia ullatenus suggeratur. Singuli qui­
dem textus, ipsaque vox «creare», nequeunt necessario evincere ibi agi de
creatione in stricto sensu, sed tamen omnes simul, ratione tum constantiae tum
praefati absoluti characteris, id vehementer suggerunt et ipsum argumentum
deductum ex Gen. 1. 1 sq. et 2 Mach. 7. 28 non leviter corroborant.
Ita, ex prophetiis, Is. 40. 12-17; 41. 24; 44. 24; 45. 6 sq., 18; 1er. 10.
12-16; 17. 1; 51. 15-19; Amos 4. 13; 9. 5 sq.; ex psalmis 32. 6, 9; 89. 2;
103. 1-6; 113. 15; 135. 5-9; 145. 6; 148. 5 sq.; ex libris sapientialibus, Sap.
1. 14; Eccli. 18. 1; 24. 5-12; 39. 30-39; et Prov. 8. 22-31: «Dominus pos­
sedit me in initio viarum suarum, antequam quidquam faceret a principio. Ab
aeterno ordinata sum et ex antiquis, antequam terra fieret. Nondum erant
abyssi, et ego iam concepta eram, necdum fontes aquarum eruperant, necdum
montes gravi mole constiterant, ante colles ego parturiebat: adhuc terram
non fecerat, et flumina et cardines orbis terrae...».

351. In N. T., quamvis expressio «fieri ex nihilo» vel aliquid
simile non occurrat, tamen universalis Dei causalitas relate ad mun­
dum tam absolute et emphatice praedicatur, ut nequeat nisi de pro­
prie dicta creatione intelligi. Sint duo ex praecipuis textibus.
Io. 1.3: «Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est
nihil quod factum est». Huius textus alterum membrum, quod
stricte non esset necessarium, sub forma ipsa negativa absolutum
sensum prioris confirmat ac premit.27
26 Cf. supra, n. 26.
dog
27 M. Grandclaudon scribit: «Ce passage a une grande importance dogmatique,
à
cause de son affirmation de la création ex nihilo’» {La Sainte Bible, éd. Pirot-Clamer, in
h. 1.). F.-M. Abel observat variantem lectionem, quam ferunt aliqui codices, scilicet «Cog­
noscere quia non ex his quae erant fecit haec Deus» magis adhuc absolute excludere prae­
existendam alicuius materiae, quam communis lectio «Ex nihilo» seu «Ex his quae non
erant» {Les livres des Maccabees (Paris 1949) 378).

DE CREATIONE MUNDI

347

Nec aliunde aliquam rectrictionem affert ultimum incisum
«quod factum est», quasi aliquid esset, quod factum non fuerit, sed
potius explicative et corroborative sonat, ita ut sensus sit: Omnia
prorsus per ipsum facta sunt, ac ideo sine ipso nihil factum est ex
his quae facta sunt, seu quae existunt per factionem; unde, si aliqua
exclusio sive limitatio ibi implicatur, ea respicit modo confuso ac
generali solas res divinas, seu essentiam, attributa et personas divi­
nas (puta Spiritum S.), ita ut sensus sit: Omnia quae sunt, praeter
ipsum Deum et res ad Deum intrinsece pertinentes, sunt facta per
Verbum.2' Ceterum, certum non est praefatum incisum pertinere
ad praecedentia verba, prout fertur in communiori ac probabiliori
lectione; nam alia probabilis lectio, eaque antiquior apud Patres,
illud coniungit cum versiculo sequenti, hoc modo: «Omnia per
ipsum facta sunt et sine ipso factum est nihil. Quod factum est, in
ipso vita erat...».29 In qua proinde lectione, removetur etiam omnis
apparentia difficultatis.
Col. 1. 15-17: «Qui est imago Dei invisibilis, primogenitus
omnis creaturae; quoniam in ipso condita sunt universa in caelis et
in terra, visibilia et invisibilia, sive throni, sive dominationes, sive
principatus sive potestates: omnia per ipsum et in ipso creata sunt,
et ipse erat ante omnes et omnia in ipso constant». Hic textus est
parallelus cum praecedenti, quod attinet universalem Verbi causalitatem in creatione rerum, imo est magis comprehensivus, qua par­
te indicat etiam actualem dependentiam omnium rerum ab eadem
causa («Omnia in ipso constant» seu subsistunt)/ Nec emphatica
determinatio de creatione angelorum quidquam detrahit efficacitati
et universalitati creationis quoad mundum materialem, imo potius
augere videtur, vi taciti argumenti a fortiori: si enim in altiori mun­
do invisibili ac spirituali nihil creatricem Verbi actionem effugit, a
fortiori id valet de visibili ac corporali universo.
Eadem creatricis actionis absoluta universalitas praedicatur in
Act. 4. 24; 14. 14; 17. 24 sq.; Rom. 4. 17; 11. 36; 1 Cor. 8. 6;
Hebr. 1. 2, 3, 10; 3. 4; apoc. 4. 11; 14. 7; 21. 6; 22. 13/
28 Cf. M.-J. Lagrange, Evangile selon Saint Jean (éd. 8, Paris 1947) 4.
29 Cf. ibid. 6 sq., et dicta in tractatu De Deo Uno, in vol. 1, n. 702; item I. DE la
Potterie, «De interpunctione et interpretatione versuum Joh. 1. 3-4», Verbum Domini
XXXIII (1955) 193-208.
30 Cf. F. Prat, La théologie de Saint Paul I (éd. 33, Paris 1942) 347-349.
31 Quoad apparentem difficultatem quae desumi posset ex Hebr. 11. 3 («Fide intelMill us aptata esse saecula verbo Dei, ut ex invisibilibus visibilia fierent») confer varias

34S

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

ipsis Scripturae textibus innixi illosque interpre­
tantes, ulterius determinant tum conceptum creationis, dicentes
omnia facta esse «ex nihilo» seu «ex eo quod non erat», tum eius
absolutam universalitatem, dicentes Deum creasse ipsam materiam
et hanc nullatenus actioni Dei praeexstitisse aut coaeternam fuisse.
Ad huiusmodi determinationem eos coëgit praecipue ipse duplex
supradictus error tum Dualismi Gnosticorum et Manichaeorum, sub­
trahentium a Deo creationem materiae tanquam malae, tum graecorum philosophorum, ponentium materiam ingenitam ac Deo coae­
ternam (cf. supra, n. 343 sq.). Ceterum, eandem doctrinam
Patres proponunt etiam in operibus vel locis non polemicis, cum
nempe dogmatice tantum vel exegetice articulum fidei exponunt,
idque inde a saec. 2, antequam Irenaeus exp licitam luctam contra
increscentem Gnosticismum aperiret.
352. Patres,"2

lam Hermas, circa medium saec. 2, in suo Pastore, Mand. 1, absque
ulla polemica praeoccupatione simpliciter scribebat: «Primum omnium crede
unum esse Deum, qui omnia creavit et consummavit, et ex nihilo jecit omnia
ut sint, et omnia capit, solus autem incapabilis est» (Funk 1. 469). Inter Pa­
tres apologetas eiusdem saeculi, Tatianus, Orat. adv. Graecos 5, praefatum
philosophorum graecorum errorem reiciens, scribit: «Non enim caret initio
materia, quemadmodum Deus; nec Deo, ut principii expers, parem habet po­
testatem; verum creata est, nec ab alio facta, sed a solo universorum opifice
producta» (MG 6. 814-818). Pariter Theophilus Antiochenus, Ad Autolicum 2. 10: «Haec igitur initio docet divina Scriptura materiam ex qua mun­
dum Deus fecit et condidit, quodammodo indicans rem creatam esse, utpote
a Deo factam» (MG 6. 1063).
Nec obici potest ab his discrepasse tum Athenagoram (Apol. 10), tum
ipsum lusiinum, praefati Tatiani magistrum (Apol. I, n. 10 et 50), qui, sese
accommodantes ideis platonicis, significant Deum mundum effecisse ex mate­
ria praeexistente. Nam eorum verba convenienter intelligi possunt de creatio­
ne secunda, seu de dispositione mundi post ipsam materiae creationem, iuxta
narrationem Scripturae. Nec praefata eorum cognatio cum ideis platonicis
contrarium probat, tum quia ipsi potuerunt ab ea philosophia mutuare solas
formulas, seposita ipsa determinata doctrina, tum quia certum non est ipsum
Platonem admisisse materiae aeternitatem (cf. supra, n. 344), ac ideo hi Painterpretationes apud S. Thomam. 1 p., q. 65, a. 4, ad 1 (cui favet parallelus textus Rom.
1. 20), G. Huarte, De Deo Creante et Elevante (ed. 2, Romae 1935) 28 sq., Ceuppens in
Angelicum (1936) 536, et Smith, in Verbum Domini (1949) 94-97.
32Cf. Pinard, art. cit. (supra, in n. 346) 2057-2079; qui praeterea inquisitionem suam
extendit ad aetatem scholasticam a saec. 9 ad 13, ibid. 2079-2093.—Y. M.-J. Conc. ar, «Le
thème de Dieu-Créatur et les explications de IHexaméron dans la tradition chrétienne»,
Mélanges Henri de Lubac I (Paris 1963) 189-222.

DE CREATIONE MUNDI

349

tres potuerunt Platonis doctrinam in sensu christiano interpretari, sicut eam
paulo post videtur intellexisse Clemens Alex, mox citandus.
Circa finem eiusdem saeculi, Irenaeus, Adv. haer. 2. 10. 4, impugnans
Gnosticos, qui materiae productionem a Deo subtrahebant, scribit: «Homines
quidem de nihilo non possunt aliquid facere, sed de materia subiacenti, Deus
autem quam homines hoc primo melior, eo quod materiam fabricationis suae,
cum ante non esset, ipse adinvenit» (MG 7. 736).
Pariter Tertullianus, Adv. Hermogenem 1.3, suscipit impugnationem
huius gnostici doctoris, qui «totum, quod est Deus, aufert nolens illum ex
nihilo universa fecisse... [et a Stoicis philosophis] sumpsit materiam cum Deo
ponere, quae et ipsa semper fuerit, neque nata neque facta nec initium habens
omnino neque finem, ex qua Deus omnia postea fecit» (CCL 1. 397). Contra
quem, ibid. 17. 1, sic ex unitate Dei arguit: «Unici Dei status hanc regulam
vindicat, non aliter unici, nisi quia solius, non aliter solius, nisi quia nihil
cum illo. Sic et primus erit, quia omnia post illum: sic omnia post illum, quia
omnia ab illo: sic ab illo, quia ex nihilo» (ibid. 410). In De praescript. haer.
13. 1 ait: «Regula est autem fidei... unum omnino Deum esse nec alium
praeter mundi conditorem qui universa de nihilo produxerit per verbum suum
primo omnium emissum» (ibid. 197).
Paulo post, in schola alexandrina, Clemens et Origenes impugnant grae­
corum philosophorum doctrinam de materia praeexistente. Clemens Alex.,
Strom. 5. 14, observat verba Genesis de terra inani et vacua «fingendae
huius [praeexistentis] materiae occasionem iis dedisse», addens ipsum Plato­
nem nonnisi mystice sive allegorice de praeexistenti materia locutum fuisse,
cum aliunde nonnisi «verum... unum principium agnosceret», ut patet ex
opere Timaeo (MG 9. 131). Origenes, De prine. 2. 1. 4 sq., contra eosdem
philosophos acriter invehit, scribens: «Hanc ergo materiam... nescio quomodo
tanti ac tales viri ingenitam, id est non ab ipso Deo factam conditore omnium
putaverunt, sed fortuitam quandam eius naturam .virtutemque dixerunt..
Quod mihi perabsurdum videtur» (MG 11. 185).

353. latres saec. 4-5, agentes contra Arianos, arguunt Filium non esse
factum, quia secus cx nihilo esset, sicut omnis creatura, nec ideo aeternus
esset. Ita Athanasius,33 Contra Arian., Orat. 2, n. 1: «Filius, teste veritate,
ex nihilo non est, neque ad res factas nulla ratione pertinet... [lamvero] re­
rum creatarum et factarum proprium est dici ex nihilo esse, nec fuisse ante­
quam gignerentur» (MG 26. 147). Ibid., Orat. 1, n. 29: «Audiant illi [Ariani] res factas aeternas esse non potuisse, etiamsi eas semper potuerit facere
Deus. Illae enim ex nihilo sunt, nec erant antequam fierent: quae autem non
erant antequam fierent, quomodo simul cum Deo, qui semper est, possint
exsistere?» (ibid. 71).
Agentes contra Gnosticos et Manichaeos, Patres docent ipsam materiam
necessario a Deo de nihilo fieri debuisse, appellantes textum Genesis de
creatione ipsius terrae et omnipotentiam Dei, qui, aliter ac homines, valet res
33 Cf. A. Recheis, «Sancti Athanasii Magni doctrina de primordiis seu quomodo
explicaverit Gen. 1-3», Antonianum XXVIII (1953) 219-260.

350

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

ex nihilo, nulla praeexistente materia, producere. Ch rysostomus, In Gen. 1.
hom. 2, n. 3: «IHe [i. e. Moyses, auctor Genesis] omnes haereses quae sicut
zizania pullulaturae erant in Ecclesia eradicat per hoc quod dicit: ’In prin­
cipio fecit Deus caelum et terram’. Unde si Manichaeus ad te accesserit, dicens
materiam praeexistere, si Marcion. si Valentinus, si gentilis, dic illis: In
principio fecit Deus caelum et terram» (MG 53. 29 sq.). Augustinus,34 De
Genesi contra Manichaeos 1. 6 sq.: «Et ideo Deus rectissime creditur omnia
de nihilo fecisse, quia etiamsi omnia formata de ista materia facta sunt,
haec ipsa materia tamen de omnino nihilo facta est. Non enim debemus esse
similes istis qui omnipotentem Deum non credunt aliquid de nihilo facere
potuisse, cum considerant fabros et quoslibet opifices non posse aliquid fa­
bricare, nisi habuerint unde fabricent... Informis ergo illa materia quam de
nihilo Deus fecit, appellata est primo caelum et terram, et dictum est, ’In prin­
cipio fecit Deus caelum et terram’, non quia iam hoc erat, sed quia hoc esse
poterat: nam et caelum scribitur postea factum» (ML 34. 178).

Si quis autem obiciat, quod ex Patrum assertione de produc­
tione rerum ex nihilo non sequitur eos proferre verum conceptum
creationis, cum id posset intelligi de nihilo sui sed non subiecti,
attendat imprimis Patres simul docere omnia esse facta ex nihilo, ac
ideo nulli subiecto locum relinquere, imo, etiam explicite ac directe
omne subiectum excludere, cum de solo cogitabili subiecto, seu de
informi materia, affirment ipsam quoque de nihilo factam esse. Ce­
terum, ipsa generalis affirmatio productionis rerum ex nihilo, cons­
tanter et absolute prolata, sufficeret per se solam ad inferendum
conceptum verae creationis.
354. PROBATUR 2. Ex ratione philosophico-theologica,35 seu ex univer­
sali causalitate divina (1 p., q. 44, a. 1; q. 45, a. 2; De potentia,

q. 3, a. 1 et 5)."
^Textus Augustini de creatione colligit Fr. Moriones, Enchiridion theologicum
Sancti Augustini (Matriti 1961) 142 sqq. Eius vero doctrinam exponunt:
Blic, J. de, «Platonisme et Christianisme dans la conception augustinienne du Dieu
Créateur», Recherches de science religieuse XXX (1940) 172-198.—«Le processus de la
création d’après saint Augustin», Mélanges Cavallera (Toulouse 1948) 179-189.
Christian, W. A., «Augustine and the creation of the world», Harvard theological
review (1953) 1-25.
Macaigne, R., «L’idée de la création dans saint Augustin», Revue apologétique
(1922) 32-42.
O’Toole, C. J., The philosophy of creation in the writings of St. Augustine, Wa­
shington 1944.
STARITZ, K., Augustinus Schopfungsglaube dargestellt nach seinen Genesisauslegungen, Breslau 1931.
35 Dicimus «philosophico-theologica», quia universalis causalitas divina, ex qua ar­
guimus, est tura veritas fidei tum conclusio rationis.
36 Blondiau, L., «De cognoscibilitate ac demonstrabilitate creationis per solas vires
rationis», Collationes Namurcenses XVIII (1923-24) 9-20.

DE CREATIONE MUNDI

351

Nisi mundus esset creatus a Deo, seu productus ex nihilo sui
et subiecti, Deus non esset causa universalis; nam id ex quo Deus
mundum produceret, non esset causatum a Deo, ut manifestum est.
lamvero, Deus est causa universalis omnium quae praeter ipsum
sunt; nam ex una parte ipse est ens illimitatum et imparticipatum,
seu esse subsistens, nec potest dari plusquam unum esse subsistens,
ut probatum est in tractatu De Deo Uno, agendo de existentia, sim­
plicitate et unitate Dei (in vol. 1, n. 557, 602, 611 sq.), et ex alia
parte id quod est imparticipatum in genere entis est necessario causa
omnium quae participant rationem entis, ut ostensum est ibidem
(n. 557). Ergo necesse est ut mundus sit creatus a Deo, seu produc­
tus ex nihilo sui et subiecti.
Unde mundi creatio est mera consequentia ipsius existentiae
Dei, tanquam unici entis imparticipati ac consequenter universalis
causae. Ad hanc conclusionem pervenimus per quandam ascenden­
tem ac descendentem scalam causalitatis; ex consideratione enim
limitationis et contingentiae rerum ascendimus per viam causalitatis
(ope quinque viarum S. Thomae, et celerius per quartam viam) ad
existentiam Dei, unici entis illimitati ac necessarii, et exinde per
eiusdem causalitatis viam descendimus iterum ad ens limitatum ac
contingens, ut in hac ipsa limitatione et contingentia attingamus
ipsam profundiorem rationem entis creabilis, sive ex nihilo pro­
venientis.
355. Cum huiusmodi argumentum non mere probabiliter sed certitudinaliter concludat, sequitur factum creationis esse non tantum veritatem fidei
sed etiam rationis, quae nempe cum certitudine a naturali ratione cognosci ac
demonstrari potest, non secus ac ipsam Dei existentiam, cum qua necessario
connectitur. Attamen, dum rationalis cognoscibilitas existentiae Dei est de fide
definita a Conc. Vaticano I (Denz. 3026; cf. 3004), talis non est rationalis
cognoscibilitas creationis; nec obstat quod Concilium doceat rationem posse
cognoscere «Deum unum et verum, creatorem et Dominum» seu «Deum reManser, G. M., «Das Wesen des Thomismus. Die Weltschopfung bei Thomas von
Aquin», Divus Thomas (Freiburg (1931) 320-336.
Mondreganes, P. A., «De mundi creatione ad mentem S. Bonaventurae», Col­
lectanea franciscana (1931) 3 sqq.
Philippe, Th., «Contemplation métaphysique et mystère de la création», Revue des
sciences philosophiques et théologiques (1934) 345 sqq.
Pinard, art. cit. (supra, in n. 346) 2100-2109.
Rohner, A., Das Schopfungsproblem bei Moses Maimonides, Albertus Magnus und
Thomas von Aquin, Münster i. W. 1913.
Romana, A., «Le monde, son origine et sa structure aux regards de la science et de
la foi», Essai sur Dieu, l’homme et l'univers (Tournai 1950) 157-165.

*

· Γ"
*
14
•.'V'-/.-Ï:.·.'·.*<-■·

352

’ W*

F

r—·

■<'·’..

--------- ----------------------- -------------------- -

-·.

.·

DE DEO CREANTE FT ELEVANTE

rum omnium principium et finem», nam, ut explicite declaravit ipsa deputatio fidei, ea definitionis verba accipiuntur in generali tantum sensu divinae
causalitatis, non vero in specifico sensu proprie dictae creationis.
Quidam autem theologi, ut Hurter, Pignataro, Pinard, Huarte et Sa­
gues, dicunt id esse theologice certum, eo quod necessario sequatur ex eadem
definitione vaticana, iuxta quam ratio naturalis potest certo cognoscere Deum
unum et verum quae cognitio nequit obtineri sine cognitione Dei ut creatoris.
Sed id cum aliis, ut Boyer, negandum videtur, quia cognitio veri Dei ut crea­
toris est distincta a cognitione veri Dei ut generaliter rerum principii, eaque
longe difficilior, ob difficultatem ipsius conceptus creationis, ut patet ex ipso
diverso modo quo ad utramque veritatem se habuerunt ipsi summi philosophi
Plato et Aristoteles (cf. supra, n. 344). Ex quo etiam intelligitur quare tam
perspicaces philosophi veritatem creationis non attigerint, quamvis haec per
naturalem rationem attingi possit, et, semel habito revelationis adiutorio, faci­
le a christiano saltem philosopho attingatur.*7
Supradictae autem duae haereses Monism i (sub qualibet forma) et Dualismi manichaeistici non indigent hic refutari, cum prior neget ipsam Dei existentiam, alter vero eius unitatem, de quibus iam actum est in tractatu De Deo
Uno. Tertius vero antiquorum philosophorum error de materia increata et
aeterna refutatus manet per adductum argumentum ex universali Dei cau­
salitate.

356. In cuius tamen favorem tres sequentes obiectiones adduci
possunt, ad ostendendam ipsam creationis impossibilitatem. Primo scilicet,
creatio sive ex nihilo productio contradicit axiomati philosophorum, in ipso
sensu communi fundato: «Ex nihilo nihil fit» (Aristoteles, 1 Phys., text. 33).
Secundo, creatio est quaedam mutatio; mutatio autem requirit duos terminos
a quo et ad quem, seu requirit aliquod subiectum quod transeat ab uno statu
essendi ad alium, ut patet ex definitione motus qui est actus existentis in
potentia. Tertio, materia prima est de se tum indestructibles tum ingenerabilis, cum omnis actio terminetur ad aliquid in actu, materia vero sit pura
potentia.
Respondetur. Primo, praefatum axioma «Ex nihilo nihil fit» absolute
valet tantum de causa efficienti, non vero de causa materiali, nisi attendatur
sola emanatio effectuum particularium a causis particularibus nec prima ema­
natio esse rerum a primo ac universali principio. Unde in forma: Ex nihilo
causae efficientis, nihil fit, concedo (id enim exigit ipsum principium rationis
sufficientis);37
38 ex nihilo causae materialis, nihil fit, subd.: nihil fit a causa par37 Ratione huiusmodi difficultatis, inhaerentis ipsi conceptui creationis, et metaphysici cuiusdam conatus quem eius stricta ac scientifica probatio requirit, aliqui theologi
suggerunt etiam varias indirectas vel practicas probationes, quae communioribus aut mi­
nus excultis mentibus satisfaciant. Cf. Pinard, art cit. (supra, in n. 346) 2108 sq., et
Huarte, op. cit. (supra, in n. 351) 25 sq.
38 Hoc sensu Eusebius Caes., Demonst. Evang., 1. 4, c. 1, negat quidquam in
creatis ex nihilo esse, cum omnia sint facta a Deo: «[Deus in constitutione universi]
•rtii praetulit, ut nulla iam ratione dici possit, de nihilo
suum consilium suamquc potentiam
esse quidquam eorum quae sunt» (MG 22. 254).

DE CREATIONE MUNDI

353

ticulari, qualis est agens creatum, concedo (nam hoc agens necessario praesupponit aliquid suae actioni); nihil fit a causa universali, nego (nam, cum haec
respiciat totum ens, nihil praesupponit) (1 p., q. 45, a 2, ad 1; De potentia,
q. 3, a. 1, c. et ad 1 ).
Secundo, ut patet ex dictis superius (n. 342), mutatio dupliciter accipitur,
scilicet tum stricte pro motu, seu transitu alicuius subiecti ex uno modo es­
sendi in alium, adeoque ex potentia subiectiva ad actum, et sic requirit duos
terminos positivos et subiectum aliquod praeexistens, nec potest dici de crea­
tione; tum late, scilicet pro novo modo essendi in rebus, qui prius non habe­
batur, quique proinde ab intellectu concipitur tanquam transitus alicuius ex
potentia obiectiva ad actum realem, et sic importat duos terminos, alterum
negativum, qui fingitur ab intellectu, et alterum positivum, qui est in rerum
natura, et ita mutatio dicitur de creatione; unde, subtracto motu qui est de
ratione stricte dictae mutationis, remanent in mutatione creativa solae rela­
tiones effectus ad causam et causae ad effectum, quae sunt de ratione cuius­
libet mutationis (1 p., q. 45, a. 2, ad 2; De potentia, q. a. 1, ad 2).
Tertio, materia prima, cum sit pura potentia, nequit directe et in se sola
destrui aut produci, sed prout est sub forma habetque esse in actu, fit ter­
minus actionis tum destructivae tum productivae (De potentia, q. 3, a.
5, ad 3).
QUAESTIO II.

DE ESSENTIA CREATIONIS (De causa formali).23

I. SENSUS QUAESTIONIS.

357. Creatio est quaedam actio Dei transiens, cui correspondet in creatura passio; hinc divisio creationis in activam et passivam.39
39 1 p., q. 45, a. 3; In 2 Sent., dist. 1, q. 1, a. 2, ad 4; C. Gent. 1. 45; 2. 18, 21
et 23; De potentia, q. 3, a. 1 et 3; q. 7, a. 8, 9 et 10.
Anderson, J. F., «Creation as a relation», Neu; Scholasticism XXIV (1950) 263-283.
Dondeyne, A., «De creationis notione», Collationes Brugenses (1930) 353-359.
Fatta, M., «Immutabilité divina ed efficienza creatrice», Divus Thomas (Piacenza)
XXIX (1952) 220-222.
Mazzella, C., De Deo Creante (Woodstock 1877) 17-29.
Parente, P., «La ’relatio quaedam’ a cui S. Tommaso riduce la creazione», Acta
Pont. Accademiae S. Thomae Aq. IX (1944) 225-241.
Penido, M. T. L., Le rôle de l’analogie en théologie dogmatique (Paris 1931) 346377: «L’idée de création».
Philips, G., «De conceptu creationis», Revue ecclésiastique de Liège (1933-34) 30-35.
Ricchetti, D., La creazione passiva nella scuola tomistica, Roma 1942.
Santeler, J., «Zur Lebre von der Schopfung», Zeitschrift fur katholische Théologie
LXIX (1947) 209-222.
Sertillanges, A. D., «La notion de création. A propos d’un article récent [auctore
J. Thyrion]», Revue thomiste XIII (1930) 48-57.—L’idée de création, Paris 1945.
Thyrion, J., «La notion de création passive dans le thomisme», Revue thomiste XII
(1929) 303-319.
.....................
A
Viana, F. Fz. de, «Nociôn y causa de la creaciôn filosôficamente», Angelicum
XXXVII (I960) 411-430.

354

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Actio autem transiens, quae iuxta omnes doctores est formaliter actio40
quaeque in creatis pertinet ad praedicamentum actionis, tanquam accidens
substantiae, est exercitium causalitatis efficientis, consistens in productione
alicuius effectus a se distincti, ratione cuius dicitur veluti transire extra se;
unde se habet per modum viae et tendentiae ad terminum producendum, et
hoc sensu habet rationem medii, non vero termini, inter agentem et effectum.
Huiusmodi actioni corresponde! passio ex parte subiecti, quae constituit prae­
dicamentum passionis, quaeque proinde est exercitium passivitatis sive receptivitatis patientis, et consistit in receptione formae quae sub influxu actionis
transeuntis educitur ex potentialitate subiecti patientis. Veluti medius inter
actionem et passionem, habetur motus (sive mutatio), seu ipsum fieri effectus,
qui ex parte agentis realiter identificatur cum actione et ex parte passi cum
passione (1 p., q. 45, a. 3, ad 2). In huiusmodi passione et actione fundatur
duplex mutua ac praedicamentalis relatio causae et effectus, quae pertinet ad
praedicamentum relationis, seu est quaedam accidentalis realitas, addita subs­
tantiae subiecti agentis et patientis.

358. Haec autem omnia transferendo ad creationem, prout est
actio ex parte Dei et passio ex parte creaturae, patet activam
creationem non posse ponere in Deo aliquid praedicamentale nec
quamlibet aliam perfectionem, aut realem relationem, additam divi­
nae essentiae, sed Deum per suam ipsam essentiam ad extra ope­
rari. Sed tamen disputari potest, et inter theologos disputatur,
utrum actio creativa, seu id quo Deus constituitur actu ac formaliter
creans sit actio formaliter transiens, sicut actio creata, an tantum
virtualiter transiens, formaliter vero immanens.
Primum tenent praecipue Suarez et Vâzquez. dicentes creationem sicut
ceteroquin quamlibet actionem Dei ad extra, concipiendam esse eodem modo
ac ipsam actionem transeuntem creatam, quae est formaliter transiens seu
consistit in ipsa productione exterioris effectus et identificatur realiter cum
ipsa passione quae tota est ex parte passi et nihil ponit in ipso agente: solum
wQuod attinet vero actionem immanentem discrepant doctores. Nam iuxta thomistas, aliis refragantibus, actio immanens (ut intelligere et velle) non est actio formaliter,
sed tantum virtualiter eminenter. Non est formaliter actio, quia non ordinatur essentialiter
ad aliquem terminum a se distinctum producendum, nec se habet ut via ad aliud, sed
seipsa emanat ex subiecto producente et seipsa illud actuat. Est autem actio virtualiter
eminenter, quia potest habere vim producendi effectum a se distinctum, quamquam non
extra subiectum, ut patet de verbo intellectuali, ab immanenti actione intellectuali ali­
quando productum (quod tamen in visione beatifica non producitur).
Sola igitur actio transiens est simpliciter ac formaliter actio et constituit inte­
grum praedicamentum actionis; verificatur autem in solis agentibus corporalibus ac
definitur exercitium causae physicae corporeae. Actio vero immanens, cum formaliter non
sit actio, non pertinet ad praedicamentum actionis, sed est qualitas emanans a subiecto,
remanens in subiecto ac perficiens ipsum subiectum (non vero aliud subiectum), ac
proinde pertinet ad praedicamentum qualitatis, et ad primam eius speciem, quae est dis­
positio; unde est proprium exercitium causae non corporeae.

DE CREATIONE MUNDI

355

discrimen in eo est quod, cum creatio non possit consistere in motu, quia
dcest subiectum quod moveatur, ipsa tota consistit in ipso effectu creato qui
producitur. Dividuntur tamen inter se Suarez et Vazquez ex parte huius
effectus qui produci dicitur. Nam Suarez? quem sequuntur Molina,41
42 Arriaga,
Lossada (uterque in suo tractatu Physicae) et modernus J. Hellin,43 docet hunc
effectum, in quo consistit transiens actio Dei, esse aliquem modum, medium
inter Deum agentem et terminum actionis, realiter distinctum ab ipsa creatu­
ra, ac proinde actionem illam esse praedicamentalem. Vazquez vero,44 quem
sequuntur moderni J. Mendive45 et H. Pinard,46 docet praefatum effectum
non distingui realiter ab ipso termino, sed tantum ratione, seu esse ipsam
essentiam rei creatae, ac proinde actionem Dei transeuntem non esse praedi­
camentalem.
Alterum vero tenent cum S. Thoma tum thomistae, tum alii theologi
communiter (praecipue inter modernos), ut Caietanus, Ferrariensis, Toletus,
Valentia, Palmieri, Pignataro, Mazzella, Hurter, Pesch, Janssens, Huarte,
Hugon, Garrigou-Lagrange, Boyer, Parente, Sagüés, et plures philosophi, ut
Gredt, Schiffini, Remer, Monaco, Schaaf.
Quod autem attinet passivam creationem, manifestum est hanc non pos­
se consistere in aliquo motu sive transformatione subiecti, cum subiectum
desit ante creationem, ac ideo solam relinqui relationem dependentiae ad
Deum, in qua creatio passiva consistit (1 p., q. 45, a. 3; T)e potentia, q. 3,
a. 3). Sed tamen disputari potest utrum haec relatio sit vera ac distincta
relatio praedicamentalis, ut docent communiter thomistae cum S. Thoma, in­
ter alios Caietanus, Ferrariensis, Valentia, loannes a S. Thoma, Hugon, Garrigou-Lagrange, Sertillanges,4748Gredt, Parente (favet), Boyer, an mera relatio
transcendentalis, seu identificata cum ipsa essentia creaturae, ut docent Sco­
tiis? Scotistae, Mazzella (favet), Pesch, Pinard, Van Hove (favet), J. Thyrion,
Sagüés.

II. ASSERTIO 1. Creatio activa est actio formaliter i manens
et virtualiter tantum transiens.
PROBATUR.

359. Deus creat, imo generaliter agit ad extra, non aliter quam
per intellectum et voluntatem, cum in Deo puro spiritu non sit aliud
genus facultatis.49 lamvero intelligere et velle non est actio forma41 Disputatione rnetaphysicae, disp. 20, sect. 4.
42 In 1 p., q. 45, a. 3.
43 Theologia naturalis (Matriti 1950) 747-752.
In 1 p., disp. 173, c. 24.
^Theodicea (Vallisoleti 1887), n. 214 sq.
46 /Iri. cit. (supra, in n. 346) 2135.
47 Hic peculiariter hanc quaestionem agitavit contra Thyrion. Eandem controversiam
exponunt plures ex auctoribus relatis supra, in n. 356.
48 In 2 Sent., dist. 1, q. 4 sq.
49 Cf. dicta in tractatu De Deo Uno, in vol. I, n. 704, 732, 784.

356

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

liter transiens sed formaliter immanens et hypothetice virtualiter
transiens, si nempe producit terminum a se distinctum.30 Ergo creatio
est actio formaliter non transiens sed immanens, et, quia de facto
producit terminum a se distinctum (imo exteriorem), est etiam vir­
tualiter transiens. Unde in Deo creare est formaliter idem ac intelligere et virtualiter facere (C. Gent. 4. 35). Quod omnino quadrat
cum verbis revelatis, quae ostendunt Deum creare mero verbo suo,
Gen. 1. 3, 9: «Dixit Deus: Fiat lux. Et facta est lux... Dixit Deus:
Congregentur aquae... Et factum est ita»; Psal. 32. 6, 9: «Verbo
Domini caeli firmati sunt... Quoniam ipse dixit et facta sunt, ipse
mandavit et creata sunt».
Idem argumentum sic cum S. Thoma formulari potest. Cum in
Deo operatio sit idem ac essentia, nequit ulla operatio Dei, etiam
qua producit res ad extra, esse extra Deum seu formaliter transiens,
sed est necessario immanens, sicut ipsa eius substantia, adeoque est
ipsum intelligere et velle, cum non sint aliae operationes immanen­
tes in Deo. Unde in Deo creare est idem ac intelligere et velle cum
respectu ad creaturas, seu Deus creat mere intelligendo et volendo
(C. Gent. 2. 23).
360. Praeterea, secundum communiorem saltem philosophorum senten­
tiam, cui suffragatur ipse sensus communis, actio ex parte agentis dicit ali­
quid in ipso agente quatenus est eius perfectio sive exercitium actualitatis
eius; unde in creatis est aliquod accidens inhaerens subiecto agenti, consti­
tuens peculiare praedicamentum sive accidens substantiae?1 lamvero, ob Dei
simplicitatem, quidquid est in Deo est ipsa eius substantia adeoque formaliter
immanens. Ergo actio creativa ex parte Dei est formaliter immanens, et pro
Deo creare est formaliter idem ac esse, nec nisi virtualiter facere (C. Gent.
2. 45). Idemque ceteroquin valet de qualibet Dei actione ad extra, quae, ut
ait S. Thomas, nihil aliud est quam «eius essentia cum relatione [rationis] ad
creaturam» (1 p., q. 45, a. 3, ad 1; De potentia, q. 3, a. 3). Nec refert quod
aliquid producatur ad extra; nam non in hoc formaliter consistit actio, quam­
vis cum ordine ad hoc, prout est aliquid a se dependens, secus actio non dis­
tingueretur a passione.
Praeterea, si creatio esset actio formaliter transiens, importaret aliquid50
51
50 Imo, iuxta thomistas, intelligere et velle nequidem formaliter actio dici possunt,
sed qualitas, ut supra explicatum est (n. 357).
51 Id tamen negant plures theologi, ut Capreolus, Ferrariensis et ipse Suarez, dicen­
tes actionem simpliciter ac formaliter subiectari non in agente sed in ipso passo. Unde
hoc argumentum non valet contra supradictam sententiam Suraesii, nisi supposita iam
probata in philosophia veritate asserti. Valet tamen prior ratio; nam, quidquid sit de
subiecto actionis transeuntis, quando haec coincidit cum immanenti, seu exercetur per
ipsum intelligere et velle, certo certius nequit subiectari in passo.

DE CREATIONE MUNDI

357

medium inter agens et terminum, seu se haberet veluti via et tendentia ad
terminum, quod medium et via nihil aliud esset quam motus ab uno termino
ad alium, ut patet ex his quae contingunt in actione transeunte creata. lam­
vero in actione Dei creativa huiusmodi medium vel via, vel motus, impossibi­
lis est, cum non habeat ubi subiectetur. Nam ex una parte nequit subiectari
in ipso Deo, tum quia Deus est actus purus, tum quia ceteroquin huiusmodi
motus in nulla actione subiectatur in agente, sed in passo; nec potest subiec­
tari in creatura, quippe quae nondum sit ante illum motum, imo sit terminus
illius, ac proinde saltem ordine naturae posterior. Aliis verbis: actio formaliter transiens praesupponit necessario aliquod subiectum, existens extra
ipsum agens, in quo actio recipiatur ac consummetur et in quo motus aliquis
exerceatur; unde si, ut in casu creationis, huiusmodi subiectum deest, verus
transitus ab agente in passum haberi non potest, et actio in ipso agente tota
consummatur, ita ut sit formaliter immanens. Cum tamen de facto aliquid ad
extra producatur consequenter ac dependenter ab illa actione, istiusmodi im­
manens actio est eo ipso etiam virtualiter transiens, seu attingens terminum
et producens effectum sine transitu et sine motu, adeoque efficiens quidquid
per transitum et motum efficit ipsa actio formaliter transiens.

ASSERTIO 2. Creatio passiva tota consistit in reali ac praedicamentali relatione creaturae ad Deu: II ut ad causam sui esse noviter accepti. Quae relatio fundatur proxime in relatione transcenden­
tal! dependentiae essentiae creatae a Deo, rei II ote vero in ipsa con­
tingentia huius essentiae, ex qua ea dependentia fluere intelligitur.
PROBATUR.

In causalitate creata, prout est passio, tria elementa im­
portantur, scilicet motus seu fieri effectus, ipsa passio seu susceptio
formae in subiecto ea carente, et praedicamentalis relatio effectus ad
causam quae ex huiusmodi passione consurgit. lamvero, in creatio­
ne rerum, prout est passio, primum et alterum elementum necessa­
rio desunt, cum desit subiectum in quo motus et susceptio formae
fieri possit. Ergo nihil aliud manet quam relatio dependentiae a cau­
sa divina, in qua proinde creatio passiva tota consistere debet. «Et
sic creatio nihil est aliud quam relatio quaedam ad Deum cum novi­
tate essendi» (De potentia, q. 3, a. 3; cf. ad 6) vel «relatio quaedam
ad Creatorem, ut ad principium sui esse» (1 p., q. 45, a. 3).
Huic autem relationi nihil obstat quominus dicatur realis et
praedicamentalis Nam ipsa consequitur et fundatur in aliquo reali
ac contingenti effectu, qui est habere esse de novo per actionem
361.

52 Cf. praecipue Ioannem

a

S. Thoma, In 1 p., q. 44-49, disp. 38, a. 2, n. 33-40.

358

DF. DEO CREANTE ET ELEVANTE

divini agentis (quod quidem aequivalet cuidam improprie dictae
passioni sive motui de non esse ad esse, qui tamen proprie haberi
non potest, deficiente subiecto). Nec ideo huiusmodi relatio depen­
dentiae creaturae a Deo potest esse mera ac sola relatio transcendentalis. Nam quaelibet relatio transcendentalis, seu secundum dici,
non est aliquid distinctum ab ipsa re sed est ipsa rei essentia tan­
quam ab alia dependens (ut patet de materia prima et forma, invi­
cem transcendentaliter relatis); iamvero relatio dependentiae crea­
turae a Deo est distincta ab essentia creaturae, quia fundatur in ali­
quo distincto ab essentia, fundatur enim in creatura ut habente existentiam a Deo, habere autem existentiam est quid contingens essen­
tiae creaturae adeoque ab ea distinctum. Unde, ut ait S. Thomas,
«illa relatio accidens est» (De potentia, q. 3, a. 3, ad 3; cf. ad 7;
q. 7, a. 9 in fine), ac proinde est praedicamentalis.
Ceterum, non inde excluditur praevia aliqua relatio transcen­
dentalis, quae sit ipsum proximum fundamentum illius pracdicamentalis relationis (quinimmo praedicamcntalis relatio plerumque
in relatione transcendental i fundatur). Nam ex hoc ipso quod es­
sentia creata est contingens, seu non est capax existendi a se sed
ab alio, illico ac existit, immediate et secundum se tota transcen­
dentaliter refertur ad Deum auctorem sui esse: et hoc est ipsa es­
sentia creaturae (ens ab alio), quae proinde non est creatio, sed crea­
tura ipsa. Sed, quia creatura hanc suam existentiam habet de novo,
seu procedit a Deo cum novitate essendi, veluti a non esse ad esse,
exurgit in ea ulterior ac praedicamcntalis relatio, seu, ut ait S. Tho­
mas, «relatio quaedam ad Deum cum novitate essendi», quae fun­
datur in essentia creaturae, prout habente esse de novo, quamque
commitatur etiam relatio rationis ad praecedens non esse. Et in hac
duplici praedicamentali relatione, altera rcali, seu dependentiae a
Deo ut a causa sui esse noviter accepti, et altera rationis, seu prove­
niendae a non esse, creatio passiva proprie ac formaliter consistit,
et per eam creatura formalitcr in suo esse creaturae qua talis cons­
tituitur.
362. Nec valet obicere quoti relatio haec praedicamcntalis, cum sit in
subiecto coque natura posterior, non potest constituere creationem quae sub­
iectum antecedit et producit. Nam, pratermisso quod id obici pariter posset
contra transcendentalem relationem, respondetur cum S. Thoma, relationem
antecedere et subsequi subiectum, secundum diversam considerationem; ac­
cepta enim essentialiter et secundum se, seu ex parte subiecti, prout est eius
accidens, subsequitur subiectum, accepta vero formalitcr et ex parte obiccti,

IjE

CREATIONE MUNDI

359

seu ut refertur ucl Deum ut principium creaturae, praecedit subiectum, sicut
ipsa divina actio. Aliis verbis: Deus per suam actionem respicit essentiam
creaturae et influit in eam mediante ipsa relatione dependentiae, quam ponit
in ea tanquam in subiecto, ita ut, si res considerantur ex parte causae mate­
rialis seu subiecti, hoc sit prius relatione quae in ipso residet, si vero consi­
derantur ex parte causae efficientis, ad quam terminatur relatio, haec sit prior
subiecto, sicut ipsa causa efficiens (De potentia, q. 3, a. 3, ad 3; 1 p., q. 45,
a. 3, ad 3).
Ex dictis sequitur quod huiusmodi relatio, quamvis accidentalis, est ipsi
essentiae creaturae affixa et ab ea omnino inseparabilis, quousque creatura
subsistit; nani non aliter cessare posset quam cessante vel uno ex terminis,
seu Deo aut creatura, vel fundamento quod est derivatio creaturae a Deo;
Deus autem cessare non potest et derivatio creaturae a Deo iugiter manet
cum creatura, quae cclcroquin de facto a Deo non annihilatur. Pariter inde
sequitur conservationem rerum a Deo, post earum primam creationem, non
importare novam actionem ex parte Dei, sed esse eandem realiter praedicamcntalem relationem prout durat in suo esse, dempta proinde supradicta
relatione rationis ad praecedens non esse.53

363. liecapitulando igitur quae de utraque activa et passiva creatione
disputavimus, dicendum est quod, dum actio creata est formalitcr transiens et
importat tria elementa, scilicet aliquam formam accidentalem additam subs­
tantiae agentis, aliquem motum ad extra sive viam ac tendendam ad termi­
num, et realem relationem praedicamentalem exurgentem in eadem substantia
agentis, creatio activa, sive actio Dei creatrix, est actio formalitcr immanens
ncc nisi virtualiter transiens, quatenus sine transitu ac motu producit effectum
sive ipsum esse creaturarum; adeoque nullam novam formam addit essentiae
divinae, nullum implicat transitum virtutis Dei, nullam realem relationem
addit essentiae divinae, sed tantum meram relationem rationis a qua deno­
minatur Creator ob correspondentem relationem realem in creatura; est ergo,
ut eam definit S. Thomas, ipsa essentia divina, ut intellecta cum relatione
ad creaturam.
Pariter, dum passio creata, correspondons actioni creaturae, importat tria
elementa, scilicet aliquem motum seu fieri effectus, ipsam passionem sive no­
vae formae susceptionem in subiecto et consequentem relationem effectus ad
causam, creatio passiva, deficiente subiecto, caret duobus primis clementis, et
tota consistit in praedicamentali relatione dependentiae essentiae creatae ad
Deum, tanquam ad auctorem sui esse, fundata in ipsa cius contingentia, quae
nonnisi per exteriorem actionem Entis Necessarii extrahitur a nihilo et alliga­
tur existentiae.
Exinde intelligitur vis definitionis creationis, quam retulimus supra
(n. 341). Diximus nempe creationem esse, sub aspectu negativo: productio­
nem rei ex nihilo sui et subiecti; vel, sub aspectu positivo: productionem rei
secundum totum suum esse (esse simpliciter, totam substantiam); vel, sub
MCf. T. LonCKK, «Dc vera relatione creationem inter et conservationem rerum·»,
Collationes Brugenses XLII (1946) 408-413.

360

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

utroque aspectu: productionem rei secundum totum suum esse, nullo praesupposito subiecto. Huiusmodi definitio complectitur utramque, activam et pas­
sivam, creationem. Cum autem iam utriusque essentiam determinaverimus,
creatio activa formaliter definiri potest: Essentia divina cum relatione rationis
ad creaturam, tanquam principium sui esse. Creatio vero passiva: Essentia
creata cum relatione reali ad Deum, tanquam ad principium sui esse (vel
formalius cum S. Thoma: Relatio realis ad Deum, tanquam ad principium sui
esse noviter accepti).

364. Exinde pariter intelligitur proprium discrimen creationis ab aliis
mutationibus, supra enumeraris (n. 342),54 scilicet transformatione, transubstantiatione et annihilatione. Discrimen habetur tum ex parte formae tum
ex parte terminorum.
Creatio enim, active spectata, non est in genere actionis sed qualitatis,
cum sit actio formaliter immanens (loquimur quidem de genere improprie et
secundum similitudinem, nam Deus in nullo genere est); passive vero spec­
tata, est in genere relationis; item non est proprie mutatio, quia caret uno
termino, seu termino a quo; terminus vero ad quem est totum esse sive tota
substantia.
Transformatio autem est in genere actionis et passionis; est vera muta­
tio, cum habeat duos terminos positivos et commune subiectum; est tamen
partialis tantum mutatio, seu secundum solam formam. Ad genus transfor­
mationis reducenda est infusio gratiae, entis supernaturalis, quamvis fiat a
Deo ut auctore ordinis supernaturalis, et iuxta potentiam subiecti non natu­
ralem sed oboedientialem;55 inde est vera mutatio accidentalis secundum
qualitatem, habens duos terminos et commune subiectum, nec est creatio,,
sive productio substantialis ex nihilo, 56 quamvis quandoque in latiori sensu
secunda quaedam creatio sive recreatio appelletur, ob aliquam similitudinem
cum creatione, quia scilicet requirit ex parte Dei activam potentiam propriam
auctoris totius entis et ex parte hominis nullam supponit passivam potentiam
naturalem: qua parte veluti ex nihilo producitur et hominem veluti in novo
esse constituit.57
Transubstantiatio est vera mutatio substantialis et quidem totalis; est in
genere passionis, habens duos terminos positivos, seu panem et Corpus Chris­
ti, necnon commune subiectum sive puram entitatem (ens ut ens). Unde non
est creatio, cum Corpus Christi non fiat ex nihilo sed ex pane. Quandoque
tamen apud Patres vocatur creatio, quia ex parte Dei requirit, sicut infusio
gratiae, potentiam auctoris entis in quantum entis, et ex parte terminorum
54 Cf. M. Corvez, «Création et évolution du monde», Revue thomiste LXIV (1964)
549-568.
55 De qua oboedientiali potentia confer dicta in tractatu De revelatione (in vol. 1,
n. 125-127).
56 Cf. De virtutibus in communi, a. 10, ad 13, ubi S. Thomas significat gratiam
educi ex potentia oboedientiali, et 1-2, q. 113, a. 9, ubi infusionem gratiae distinguit a
creatione.
57 Cf, 1-2, q. 110, a. 2, ad 3; De potentia, q. 3, a. 8, ad 3.

DE CREATIONE MUNDI

361

est productio totalis seu secundum totam substantiam et purus transitus de
ente in ens, sicut creatio est veluti purus transitus de non ente in ens?8
Annihilatio autem, quae est oppositum creationis, est aliquid prorsus
negativum, tum ex parte Dei tum etiam ex parte creaturae; non enim est
aliqua actio, sed mera suspensio actionis creativae, nec producit quidquam in
creatura sed ad nihilum terminatur. Ratione tamen termini a quo, quod est
aliquid positivum, concipitur a nobis tanquam quaedam mutatio, sive tran­
situs de esse in non esse.

QUAESTIO III.
efficienti) 58
59

DE UNITATE CAUSAE CREATRICIS

(De causa

I. SENSUS QUAESTIONIS.

365. Ex dictis in duabus praecedentibus quaestionibus constat
Deum ipsum esse causam efficientem creationis, idque per suam
actionem immanentem, seu suum intelligere et velle. Restat ut
huiusmodi causae et actionis extrinseci quidam characteres ulterius
determinentur, scilicet unitas sive exclusivitas causae, libertas actio­
nis, eiusque temporalis ratio: quaeritur nempe, utrum, Deus solus,
libere et in tempore creaverit.
Primum autem quaesitum, de quo solo hic agitur, duas quaes­
tiones amplectitur, alteram de facto et alteram de necessitate seu
de possibili, scilicet: 1. Utrum de facto solus Deus mundum creave­
rit, ita ut nec concreatorem habuerit, nec aliam subordinatam cau­
sam, tam principalem quam instrumentalem, adhibuerit. 2. Utrum
necessario solus Deus creaverit, ita ut nulla creatura possit in crea­
tione adhiberi tanquam subordinata causa, tam principalis quam
instrumentalis.
II. ERRORES ET OPINIONES.

366. Quoad primam quaestionem de exclusivitate actionis di­
vinae in creatione, a veritate aberrarunt Manichaei ac Gnostici, po­
nentes concreatorem, et Ariani necnon aliqui antiqui philosophi,
admittentes instrumentum Dei in creatione.
58 Cf. dicta in nostro opere De Eucharistia I 302-311.
591 p., q. 45, a. 5; C. Gent. 2. 20 sq.; De potentia, q. 3, a. 4.
Bailleux, E., «La création, oeuvre de la Trinité, selon saint Thomas». Revue thomis­
te LXII (1962) 27-50.
Beraza, B., De Deo Creante (Bilbao 1921), n. 115-173.
Dondeyne, A., «Utrum solius Dei sit creare», Collationes Brugenses XXX (1930)
415-417.

362

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Manichaei ex suo dualisme primorum principiorum, quo finxe­
runt veluti duos deos, alterum bonum et alterum malum, satis am­
bigue processerunt, ita ut nunc videantur opera creationis reservare
deo malo (propterea supra, in n. 343, eos retulimus inter negatores
Dei creatoris), nunc vero videantur opera creationis distribuere inter
duos illos deos, quatenus Deus bonus, ac simpliciter dictus, sit causa
bonorum sive spiritualium rerum et deus malus sit causa malorum
sive materialium rerum, quae sunt ipse mundus aspectabilis, incluso
homine: qua parte, huc trahi possunt, quamvis reapse non admit­
tant proprie duo principia eiusdem rei, nisi partialiter et distribu­
tive. Ceterum, Gnosticismus (praecipue Valentini et Marcionis)
huiusmodi dualismum primorum principiorum, necnon distantiam
inter mundum et Deum bonum, attenuare conatus est, introducen­
do theoriam de pleroma divinitatis seu emanatione spiritualium
entium (aeonum) ab eo, quorum unum, in malum conversum, infe­
riorem ac materialem mundum creaverit.
Ariani, ut confirmarent suam negationem divinitatis Verbi, ver­
ba Scripturae de creatione mundi per ipsum, interpretati sunt in sen­
su quodam subordinato vel instrumental!, scilicet de prima creatura
per quam Deus efficienter cetera omnia (non excluso ipso Spiritu S.)
subinde creaverit (cf. supra, n. 39).
Similis quaedam opinio tribuitur aliquibus philosophis arabis mediaevalibus, Aristotelis commentatoribus, ut Avicennae (Ibn-Sina, vel Aven Sina,
t 1037; Metaph., tr. 9, c. 5), Al-Gazel (Al-Ghazali, t 1111; Metaph., tr. 5)
et Averroes (Ibn-Roschd, t 1198; Destructio destructionum, disp. 3), qui,
ut in tutum ponerent supremam Dei transcendentiam, videntur operationem
divinam in mundum, et praecipue providentiam, explicare per quaedam entia
vel substantias intermedias. Non clare tamen apparet num loquantur de ipsa
creatione an tantum de subsequent! actione Dei distinctive et gubernativa
mundi, ita ut potius de hac sola errent; quae quidem incertitudo ascendit ad
ipsos Aristotelem et Platonem, quorum doctrinam illi sequuntur ac determi­
nare conantur.60 Ceterum, certum non est arabes illos philosophos admisisse
ipsam veram creationem, cum, sub nomine creationis, videantur intelligere
eductionem formarum ex praeiacenti ac coaeterna materia, ad tramitem dicto­
rum supra (n. 343 sq.) de antiquis graecis philosophis.61 Quidquid sit, S. Tho­
mas sequenti modo doctrinam Avicennae interpretatur: «Posuit Avicenna
quod prima substantia separata creata a Deo creat aliam post se, et substan­
tiam orbis et animam eius; et quod substantia orbis creat materiam inferio60 Confer dicta in tractatu De Deo Uno, in vol. 1, n. 716, 785; item F.-J. Thonnard. Precis d’histoire de la philosophie (éd. 2, Paris 1948) 262-270.
61 Ita sententiam Averroes interpretatur M. Alonso, Teologia de Averroes (Estudios
y documentas) (Madrid 1947) 228, referens ipsos textus Averroes.

DE CREATIONE MUNDI

363

rum corporum» (1 p., q. 45, a. 5; cf. q. 47, a. 1 ; In 2 Sent., dist. 1, q. 1, a. 3,
et De potentia, q. 3, a. 4, ubi eandem sententiam attribuit Al-Gazel).

367.
'

Quoad secundam quaestionem, utrum scilicet creatura

possit esse creationis causa principalis vel saltem instrumentalis, a
communi negativa sententia dissentiunt aliqui theologi, praecipue
antiquiores. Quorum quidam, ut Durandus (In 2 Sent., dist. 1, a. 4,
n. 23 sq.), Piel, Arriaga et Rtpalda (De ente supernatural!, disp. 7,
sect. 1), dixerunt non repugnare ut Deus concedat alicui creaturae
potentiam creativam, tanquam causae principali, saltem modo limi­
tato seu quoad aliqua entia de nihilo deducenda, nec verum esse
actionem creativam requirere necessario potentiam infinitam. Alii
vero dicunt tantum, creaturam posse assumi a Deo ut causam ins­
trumentaient; ita Petrus Lombardus,*2 ipse S. Thomas iunior (id
docens tanquam probabile)/3 Suarez, qui addit id fieri posse non se­
cundum potentiam naturalem sed secundum potentiam oboedientialem activam et supernaturalem elevationem,64 Tanner, Arriaga, et in­
ter modernos fere solitarius I. Hellin qui adhaeret explicationi Suaresii ut probabiliori?5
III. ASSERTIO 1. Solus Deus mundum creavit, ita ut nec concreatorem habuerit, nec aliam causam, sive principalem sive instrumentalem, adhibuerit.

Quod Deus non habuerit concreatorem, seu aliud ens creans mundum ex aequo, tanquam causam pri­
mam sive primum principium, est de fide, implicite contenta in
unitate Dei, aequivalenter expressa in Symbolis per verba «Credo
368.

Nota theologica.

klSent., 1. 2, dist. 5, c. 3, ed. Quaracchi II 575.
aIn 2 Sent., dist. 1, q. 1, a. 3: «Utraque harum opinionum videtur habere aliquid
cui innitatur». Paulo post tamen incoepit mentem suam mutare, accedens ad «communem
opinionem» contrariam, adhuc tamen non reputans improbabilem sententiam Petri Lom­
bardi: «Et ideo nulli creaturae secundum communem opinionem communicari potest talis
potentia... Quia tamen Magister in littera dicit, quod potest creaturae co Hill unicari mi­
nisterium creationis et non auctoritas, si quis vellet eum in hoc sustinere, posset id
dicere...» (In 4 Sent., dist. 5, q. 1, a. 3, sol. 3 et ad 4).
Tandem in posterioribus operibus eam sententiam decisive reiecit, tanquam impos­
sibilem. Ita in C. Gent. 2. 21, De potentia, q. 3, a. 4 et 1 p., q. 45, a. 5, ubi scribit:
«Magister dicit... quod Deus potest creaturae communicare potentiam creandi, ut creet
per ministerium, non propria auctoritate. Sed hoc esse non potest». De qua S. Doctoris
mutatione disserit A. R. Motte, «Théodicée et Théologie», Revue des sciences philosophi­
ques et théologiques XXVI (1937) 13-15.
64 Disputationes metaphystcae, disp. 20, sect. 3.
63 Theologia naturalis (Matriti 1950) 765 sq.

364

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

in unum Deum, creatorem omnium» et explicite etiam definita a
Cone. Later. IV: «Unum universorum principium». Quod autem
Deus nullam sub se aliam, tam principalem quam instrumentalem,
causam adhibuerit, est saltem theologice certum (quidam dicunt de
fide), ob absolutam et constantem rationem qua solus Deus ut
creans exhibetur in fidei documentis.
PROBATUR.

Magisterium, ut dictum est, concreatorem explicite, aliam vero
quamlibet causam aequivalenter, excludit, omnia repetens ex creativa actione Dei, nec ullum indicium suggerens alius causae concursus
(cf. documenta supra, n. 346).
Scriptura similiter soli Deo integram creationem attribuit (sup­
ra, n. 347-351); peculiariter Is. 44. 24: «Ego sum Dominus faciens
omnia, extendens coelos solus, stabiliens terram, et nullus mecum»;
2 Esdr. 9. 6: «Tu ipse, Domine, solus; tu fecisti caelum et caelum
caelorum et omnem exercitum eorum, terram et universa quae in
ea sunt, maria et omnia quae in eis sunt»; Io. 1. 3: «Omnia per
ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil». Alius causae minis­
terium excludit modus ipse quo creatio narratur, scilicet ut facta per
merum Dei verbum, Gen. 1. 3, 6, 9: «Dixitque Deus: Fiat lux, et
facta est lux... Fiat firmamentum..., et fecit firmamentum... Dixit
vero Deus: Congregentur aquae..., et factum est ita»; Psal. 32. 6, 9:
«Verbo Domini caeli firmati sunt... Quoniam ipse dixit et facta
sunt, ipse mandavit et creata sunt».
Patres non solum excludunt praeexistentem materiam tanquam
subiectum productionis mundi (cf. supra, n. 352 sq.), sed etiam
quamlibet efficientem concausam, sive aequalem contra Manichaeos
et Gnosticos, sive etiam subordinatam contra Arianos.
Irenaeus, Adv. haer. 2. 2. 4, contra Gnosticos: «Verbo condidit omnia
et fecit, neque Angelis indigens adiutoribus ad ea quae fiunt, neque virtute
aliqua valde inferiori ab illo...; sed ipse in semetipso... omnia praedestinans
fecit quemadmodum voluit» (MG 7. 714).
Athanasius, Orat. 2 contra Arianos, n. 27: «Ministrare, rerum facta­
rum est, tanquam servorum; res vero producere et creare, solius Dei est
propriique eius Verbi et sapientiae. Hinc nemo alius in rebus creandis occur­
rit praeter solum Dei Verbum» (MG 26. 203).
Cyrillus Alex., Contra lulianum, 1. 2: «Repugnat maxime divinae glo­
riae, procreandi facultatem aliis inesse putare et in lucem edendi quae non
erant. Neque enim fas est dicere, quae singularia sunt ac propria divinae et
ineffabilis naturae, ea posse naturaliter quibusdam inesse rebus ab ipsa con-

DF. CREATIONE MUNDI

365

ditis. Sed hoc ei praesertim solique convenit et ad summam eius gloriam
pertinet» (MG 76. 595).
Augustinus, De Gen. ad lilt. 9. 15, 26, excludit angelorum ministerium
ab ipsa creatione secunda, seu ab efformatione mulieris ex costa Adae: «An­
geli autem nullam omnino possunt creare naturam; solus enim unus cuiusli­
bet naturae, seu magnae seu minimae, creator est Deus id est ipsa Trinitas,
Pater et Filius et Spiritus sanctus» (ML 34. 403).

ostendit imprimis non potuisse Deum alia
causa uti, saltem in creatione primae creaturae (si nempe dicatur
Deus res successive creasse), nec in creatione omnium (si omnia si­
mul creavit), nam in eo momento nihil adhuc erat quo posset uti.
Quod autem, in hypothesi successivae creationis, de facto nullam
adhibuerit iam creatam creaturam, puta angelum in creatione mate­
riae vel hominis, ostenditur tantum ex eo quod in supradictis fidei
documentis exhibetur Deus immediate ac solo verbo operans, nulla
facta mentione alius causae concursus. Ex ipsa autem ratione, id
probari nequit, nisi probetur ipsa impossibilitas adhibendi aliam
causam in actione creativa; quod quidem est obiectum sequentis
assertionis.66
Ratio theologica

ASSERTIO 2. Nulla creatura creare potest, sive ut causa princi­
palis Deo subordinate, sive ut causa instrumentalis a Deo adhibita.

369.

Nota theologica. Quod attinet exclusionem causae prin­

cipalis, id tam communiter ac certitudinaliter nunc a theologis do­
cetur, ut contraria sententia non videatur carere aliqua temeritate.
Exclusio vero causae instrumentalis est obiectum liberae controver­
siae.
PROBATUR.

Ut patet vel ex ipsis paucis fidei documentis adductis pro prae­
cedenti assertione, actio creativa exhibetur ut aliquid proprium Dei;
quod quidem plenum sensum non haberet, si virtus creativa posset
aliis quomodolibet competere aut communicari.
66 Plures auctores hic inserunt quaestionem utrum Dens totus creaverit, seu utrum
creatio sit indivisum et aequale opus totius Trinitatis, ita ut nonnisi per viam appropria­
tionis uni vel alteri personae tribuatur. Ipse S. Thomas de ea agit in praesenti loco, i p.,
q. 45, a. 6 sq., sermonem addens de vestigiis Trinitatis in creatis. Sed de hac quaestione
agendum duximus in praecedenti tractatu De Deo Trino, cum sit mera applicatio genera­
lioris quaestionis de trium personarum communitate in omnibus operationibus ad extra
(cf. supra, n. 294-299; item, 331-334, ubi de appropriationibus, et n. 24, ubi de vestigiis
Trinitatis in creaturis).

Praeterea, Patres in iisdem adductis textibus vehementer sugge­
runt virtutem creativam ita esse Dei propriam ut non possit aliis,
saltem naturaliter sive ut causae principali communicari. Praeterea
ac praecipue, Patres, agentes contra Arianos, inde probant Verbi di­
vinitatem, quod per ipsum omnia creata sunt: quae argumentatio
efficacia destitueretur, si creatura, tanquam subordinata causa, crea­
re posset; Athanasius enim, Orat. 2 contra Arianos, n. 21, sic ar­
guit: «Omnia per Verbum facta sunt, quod sane non fecisset omnia,
si ipsum quoque Verbum rebus creatis esset. Nec enim vel angeli
possunt creare, cum ipsi sint creati» (MG 26. 191). Cyrillus Alex.
post verba superius citata (n. 368) immediate subiungit: «Rei crea­
tae, quemadmodum super dixi, praeclusus est aditus ad ea quae su­
premae omnium substantiae soli et proprie competunt, cuiusmodi
est creandi facultas et in lucem edendi quae nusquam erant». Gre­
gorius Nyssenus, Contra Eunomianos, 1. 2, ut ex actione creativa
Verbi et Spiritus S. probet eorum divinitatem, absolute pronuntiat:
«Non enim idem potest creare et creari» (MG 45. 511).

Ratio theologica, eaque apodictica, ad eandem conclusionem du­
cit (1 p., q. 45, a. 5; C. Gent. 2. 21; De potentia, q. 3, a. 4).
Et imprimis, quod creatura non possit esse causa principalis
(causa secunda, ut patet, et subordinata Deo qui agit cum ipsa, ut
causa prima), sive per virtutem quandam naturalem sive per virtu­
tem supernatural!ter additam (eo modo quo homo per gratiam fit
causa principalis actus supernaturalis), sic probatur: Effectus crea­
tionis est productio entis simpliciter, seu esse inquantum esse (est
enim transitus a non esse ad esse), adeoque est effectus universalis­
simus. lamvero, ob proportionem inter effectum et causam quam
requirit primum ipsum principium rationis sufficientis, effectus uni­
versalissimus nequit procedere nisi a causa universalissima, quae
est ipse Deus, inquantum est actus purus et esse subsistens. Ergo
effectus creationis nequit procedere nisi a Deo, nec potest ullo mo­
do procedere a creatura, cum nequeat creaturae conferri ut sit quo­
quo modo causa universalissima, sicut nequit ei conferri ut sit Deus,
actus purus et esse subsistens.
Cum ens inquantum ens possit considerari non solum ut effectus uni­
versalissimus, sed etiam ut effectus illimitatus, seu infinitus, et ut primus om­
nium effectuum, etiam eius causa debet esse non solum universalissima, sed
etiam infinita et omnium prima. Et exinde procedunt duo alii modi formulandi idem argumentum, scilicet: Creatura nequit esse causa creationis, quia,

DE CREATIONE MUNDI

3β7

cum non sit actus purus ct esse subsistens, est causa finita, seu non habet nec
potest habere infinitam potentiam, requisitam ad causandum ipsum esse, quod
est infinitum; item, est causa secunda, sive dependens, seu non habet nec
potest habere propriam virtutem causae primae, requisitam ad causandum
primum effectum qui est ipsum esse, cum operari sequatur naturam rei.
Unde creatura, cum sit causa particularis, finita et secunda, nequit, ut
causa saltem principalis, causare nisi effectum particularem, finitum et se­
cundum, quo ipsum universale esse determinatur, seu non ens simpliciter
sed tale ens, non ipsam entis rationem sed eius taleitatem, non esse in se sed
esse in tali subiecto.

370. Quidam theologi, nominatim Scotus? Suarez^ et Vasquez,^ ad­
missa cum communi sententia ipsa conclusione, negant efficaciam praefati ar­
gumenti S. Thomae67
69^' Ad quorum mentem sic obici potest·. In argumento
68
S. Thomae fit imprimis illogicus transitus ab effectu universalissimo abstracto,
seu esse inquantum esse, quod competit creaturae, ad causam universalissimam
concretam, seu ipsum esse subsistens, quod est Deus (ita Scotus). Praeterea,
cum entia non producantur nisi secundum esse concretum et istud in unaqua­
que re creata sit finitum, nequaquam est improportionatum causae creatae
nec ideo ulla apparet repugnantia quominus a re creata producatur ex nihilo,
seu creetur; unde, quamvis ad creationem in genere, seu ad producendum,
modo independent! et absoluto, esse in tota sua latitudine, quoad omnia sci­
licet genera et species, requiratur potentia infinita, haec non necessario requi­
ritur ad creationem particularem, seu ad producendum, modo dependenti ac
determinato, tale vel tale esse, hanc vel illam speciem, puta hominis vel leo­
nis (ita Suarez).
Respondetur ad primum Scoti, quod effectus ille universalissimus non est
esse abstractum, quod ceteroquin qua tale produci non potest, sed ipsum
concretum esse existentiae, consideratum tamen et productum, non quomodolibet sub hac vel illa ratione, puta hominis vel leonis, sed sub propria am­
plissima ratione, prout ambit et extenditur ad omne esse et ad totum esse
cuiuslibet rei. In qualibet autem creatione, etiam particularis ac minimi entis,
esse attingitur secundum amplissimam hanc rationem, praecise quia produ­
citur ex nihilo et ex nullo ente praesupposito, ac ideo producitur totum et
67 In 4 Sent., dist. 1, a. 1, n. 7 sqq.
68 Disp. metaph., disp. 20, n. 12-46.
09 In 1 p., disp. 176, c. 2.
69 k" Ait Suarez: «Et mihi quidem posterior sententia vera et certa esse videtur;
difficillimum tamen censeo cogentem demonstrationem ad illam confirmandam afferre»
(op. cit., n. 12). Subinde conatur ostendere inefficacitatem duarum rationum S. Thomae,
repetens plura ex Scoto (cf. n. 26, 31, 35, 40). Suaresio inter modernos consentiunt
Hellin et Sagüés, adducentes praeterea idem argumentum quod Suarez, tanquam efficacius
sive probabilissimum, substituit probationi S. Thomae, quia scilicet de facto Deus, cum
creaverit omnes gradus entium (corporalia, spiritualia sive angelos, et homines), nulli
tamen eorum contulit potentiam creandi (ut patet ex eo quod de facto nulla unquam
creavit, nec est verismile Deum huiusmodi potentiam impedire, si adesset), ex quo, tan­
quam a signo, rationabiliter deducitur Deum ideo talem potentiam non dedisse, quia
dare non potuit. Unde isti doctores a non esse inferunt non posse; quod mirum videtur.

r'

368

de deo creante et elevante

totaliter, nullo relicto quod possit ab alia causa attingi. Unde non maior re­
quiritur potentia ad creandum omnia entia quam unum, vel maximum ens
quam minimum, vel angelum quam muscam, quia in quolibet casu res fit ex
nihilo ac ideo attingitur ipsum esse simpliciter ac totaliter, etsi in hoc vel illo
ente particulari.
Et per hoc solvitur etiam altera obiectio Suaresii, cuius ulteriores ac sub­
tiles instantias singillatim refert ac refutat loannes a S. Thoma.'0 Ceterum,
ipse S. Thomas hanc Suaresii obiectionem sibi in terminis obiecerat, scribens:
«Virtus facientis consideratur secundum mensuram eius quod fit. Sed ens
creatum est finitum... Ergo ad producendum per creationem aliquid creatum,
non requiritur nisi virtus finita». Cui respondet: «Virtus facientis non solum
consideratur ex substantia facti, sed etiam ex modo faciendi... Quamvis igitur
creare aliquem effectum finitum non demonstret potentiam infinitam, tamen
creare ipsum ex nihilo demonstrat potentiam infinitam. Quod ex praedictis
patet [quia nempe creare aliquid ex nihilo est ipsum attingere secundum uni­
versalissimam rationem effectus, quod est ipsum esse simpliciter ac totaliter]»
(1 p., q. 45, a. 5, obi. 3 et ad 3).
371. Aliae obiectiones, quae fieri possunt tum ad infirmandam vim ar­
gumenti S. Thomae tum contra ipsam communem conclusionem, ad sequentes
reducuntur.
Primo, cum homo generat hominem, attingit ipsum esse hominis, et
tamen non illum creat; ergo ratio quare creatura non possit creare, non est
quia non attingit ipsum esse.
Resp. Homo generando non est causa propria et per se ipsius esse, nec
etiam absolute ipsius esse hominis qua hominis, secus esset causa suipsius,
sed est tantum causa propria quare esse simpliciter et esse hominis sit in hac
materia et in hoc subiecto, seu applicetur ad aliquid; et ita evadit etiam causa
impropria et per accidens ipsius esse hominis (ibid., ad 1; cf. C. Gent. 2. 21
et 1 p., q. 104, a. 1).
Secundo, si esse inquantum esse esset effectus creationis, sequeretur quod
etiam Deus esset effectus creationis, cum et ipse cadat sub ratione entis uni­
versalissimi.
Resp. Non dicimus quod omne ens, inquantum ens, est effectus crea­
tionis, sed quod, in omni re factibili ac creabili, id quod est proprius effectus
creationis est ens inquantum ens. Unde creatio respicit rationem entis, non
prout abstrahit ab ente factibili et ab ente non factibili, sed prout ambit
solum ac totum ens factibile seu creabile.
Tertio, si ratio entis, in ipsa re factibili, esset proprius effectus creationis,
creatio continuo iteraretur in omni operatione, tum Dei tum creaturae, cum
in quolibet novo effectu ratio entis necessario admisceatur.
Resp. In quolibet novo effectu, ratio entis est effectus Dei, non tamen
per actum creationis sed per actum conservationis, sive potius per non sus­
pensionem actus creativi, quo ratio entis iam inducta fuit. Nam omnis actio,
™ln l p., q. 44-49. disp. 38, a. 4. n. 7, 22-24, 27-39.

DE CREATIONE MUNDI

369

sive creaturae sive ipsius Dei, quae subsequitur creationem, non producit ens
quod iam est productum ex nihilo per creationem, sed tantum tale ens, seu
taleitatem entis, seu facit ut ens sit in hoc vel illo subiecto, cum hac vel illa
determinatione (cf. 1 p., q. 45, a. 8).
Quarto, creatura potest facere aliquid ex contrario, quod resistit actioni
suae; ergo a fortiori potest facere aliquid ex nihilo, quod nullatenus resistit.
Resp. In mutationibus naturalibus in tantum dicitur contrarium, seu
contraria dispositio in subiecto, resistere actioni agenti, inquantum veluti ligat
potentiam ne facile transeat in actum ad quem ordinatur, ita ut veluti minuat
potentiam. Unde, quo remotior est potentia in subiecto, eo magis dici potest
resistere agenti, et, si nulla adest potentia, maxima dicenda est resistentia sive
difficultas agendi, ita ut multo facilius sit facere aliquid ex contrario quam ex
nihilo, quia in priori casu fit ex aliqua potentia, in altero vero ex nulla po­
tentia (ibid., a. 5, ad 2; cf. De potentia, q. 3, a. 4, ad 16; 1 p., q. 76, ad 6,
ad 6, ad 2 et 3).
Quinto, sicut homo potest facere hominem, ita et a fortiori angelus pos­
set facere angelum, cum sit perfectior creatura; iamvero, si angelus faceret
angelum, id non fieret ex aliquo, seu ex materia, qua angelus caret, sed ex
nihilo, adeoque per creationem; ergo aliqua saltem creatura creare posset.
Resp. Praecise quia angelus caret materia et individuatur per suam for­
mam, impossibile est ut angelus faciat angelum, quia omne agens creatum
non producit per se et absolute ipsum esse nec ipsam suam naturam, secus
esset causa suipsius, sed tantum facit ut natura applicetur tali subiecto; ita
homo, generando hominem, non est causa naturae humanae absolute sumptae,
secus generaret semetipsum, sed tantum facit ut natura humana sit in hoc
subiecto, seu in hoc homine generato (ibid., ad 1).

372. Quod autem creatura nequeat esse instrumentalis causa
creationis, non solum in productione primae rei creatae (ut patet,
quia tunc nulla alia res existit) sed in quacumque subsequent! crea­
tione (ita v. g. ut non potuit creari mundus materialis per angelos,
vel anima Adami per limum terrae, vel anima Evae per Adamum,
vel anima subsequentium hominum per parentes), ostenditur ex
eadem fundamentali ratione superius allata quoad causam principa­
lem, quae imo fortior evadit quoad instrumentum.
Nam, ad causandum quomodolibet ipsum esse, quod est effec­
tus universalissimus, requiritur, ut diximus, causa universalissima;
iamvero, instrumentum nequit esse causa universalissima, non solum
quia, utpote creatum, est causa finita, quod valet etiam de causa
principali, sed etiam quia, in sua ipsa ratione instrumenti, nequit
attingere esse inquantum esse.
Nam, instrumentum in tantum operatur, participando virtutem
causae principalis, inquantum per aliquid sibi proprium dispositive
operatur ad effectum principalis agentis. Unde, abstrahendo ab ipsa

370

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

virtute accepta a causa principali, duo sunt de ratione instrumenti,
ut scilicet operetur aliquid sibi proprium et ut per hoc dispositive
operetur, et quidem, aut disponendo ipsum subiectum (ita securis
secando disponit lignum ad actionem fabricantis scamnum), aut sal­
tem disponendo sive modificando actionem causae principalis, ita ut
haec fiat hoc vel illo modo (ita tuba concurrit ad productionem soni,
dirigendo vibrationes aeris et impediendo earum dispersionem, et
similiter lingua, dentes et labia fiunt instrumentum vocis).
lamvero, in creatione creatura nequit operari aliquid sibi pro­
prium, distinctum ab eo quod fit a causa creante principali, quia
haec producit ipsum esse rei, praeter quod et ante quod nihil datur;
nec ceteroquin potest operari dispositive, sive disponendo subie­
ctum, quod non adest sed fit ex nihilo, sive etiam disponendo seu
modificando actionem divinam creatricem, nam eo ipso quod eam
modificaret, eius modum agendi coarctaret ac limitaret, quod est
contra rationem actionis creatricis, quae, cum feratur ad obiectum
illimitatum (esse inquantum esse), illimitato modo procedere debet.7’
373. Obicit Suarez (cf. supra, n. 367) rationem S. Thomae recte con­
cludere de instrumentis naturalibus, quippe quae habent de se aliquam pro­
priam virtutem et operationem, qua operantur aliquid proprium ac ita dis­
ponunt subiectum ad actionem agentis principalis, sed nullatenus concludere
de instrumentis supernaturalibus, in quibus Deus non utitur aliqua naturali
eorum operatione sed ea mere elevat per potentiam oboedientialem ad effi­
ciendum effectum prorsus illis improportionatum, ita ut nullo modo dispo­
sitive se habeant, sed mere ac pure operative, idque peculiariter constat in
sacramentis, quae gratiam physice operantur non disponendo animam (3 p.,
q. 62, a. 1, ad 2), in igne inferni, qui physice torquet spiritus absque praevia
dispositione (1 p., q. 64, a. 4, ad 3), et in eucharistica transubstantiatione
quae non fit ex aliquo subiecto (3 p., q. 75, a. 8).
Respondetur71
72 quod etiam instrumenta supernaturalia, sub ipsa eorum
elevatione, operantur aliquid proprium et operantur dispositive, non quidem
necessario disponendo subiectum, sed saltem modificando actionem Dei prin­
cipalis agentis, quae iuxta illa instrumenta attemperatur, secus instrumenta
non essent. Nam, quomodolibet tum ratio instrumenti tum ratio potentiae
oboedientialis intelligatur (nam Suarez inducit peregrinum conceptum cuius­
dam potentiae oboedientialis activae), certum tamen est, iuxta ipsum sensum
communem, actionem instrumenti pertinere ad ipsum instrumentum et ab
71 Notat S. Thomas (1 p., q. 45, a. 5) huiusmodi impossibilitatem instrumenti in
creatione, apparere peculiariter in instrumento corporali, eo quod, cum agat tangendo vel
movendo, debet disponere ipsum subiectum, quod in creatione non datur.
72 Confer Ioannem a S. Thoma, In 1 p., q 44-49, disp. 38, a. 4, n. 41-66, ubi haec
aliaeque connexae obiectiones fuse refutantur.

DH CREATIONE MUNDI

371

ipso mensurari ac ideo esse finitam ac determinatam, et praeterea effectum
principalis agentis debere procedere ultimo ac proxime ab ipso physico ins­
trumento, secus instrumentum non causaliter sed mere adiacenter se haberet,
nec ideo esset causa instrumentalis. Haec autem duo, cum implicent aliquam
determinationem, tum in causa tum ac consequenter in effectu, repugnant
conceptui creationis. Quod attinet tria invocata exempla, scramenta, ignis et
verba consecrativa operantur modificando non ipsum subiectum sed tantum
actionem Dei; ceterum, in tribus illis habetur etiam subiectum, quod per
actionem Dei, ab instrumento modificatam, disponitur ac immutatur, ac ideo
longe distant a casu creationis.

QUAESTIO IV. DE LIBERTATE ET
CREATRICIS (De causa efficienti) n

FINALITATE ACTIONIS

I. SENSUS QUAESTIONIS.

Alter character causae creatricis, vel potius eius actionis
in creando, est libertas, cuius notionem dedimus in tractatu De Deo
Uno (in vol. 1, n. 749), agendo generaliter de existentia et essentia
libertatis divinae quoad alia a se. Haec igitur quaestio est mera appli­
catio illius, sed ideo hic iterum peculiariter ponitur ut investigetur
etiam ipsum proprium motivum ac finis, qui Deum movit ad libe­
ram mundi creationem, de quo occurrit peculiaris error. Inde duae
374.

73 Confer generales locos S. Thomae de divinae voluntatis libertate et finalitate: 1
p. , q. 19, a. 2-5; q. 44, a. 4; C. Gent. 1. 74-78, 86-87, 93; 2. 23; 3. 24-25; De veritate,
q. 23, a. 4; De potentia, q. 3, a. 13
Alszeghy, Z. et Flick, M., «Gloria Dei», Gregorianum XXXVI (1955) 361-390.
Beraza, B., De Deo Creante (Bilbao 1921), n. 96-127.
Ciappi, A. M., De misericordia Dei tanquam causa omnium operum Dei, Romae 1935.
Dalmau, J. M., «La bondad divina y la gloria de Dios, fin de la creaciôn. ’Finis
operis et finis operantis'», Estudios eclesiâsticos XX (1946) 509-533.
Dondeyne, A., «De libertate Dei in opere creationis», Collationes Brugenses XXXI
28-32.
Donnelly, Ph. J., «Saint Thomas and the ultimate purpose of creation», Theolo­
gical studies II (1941) 53-83.—«The Vatican Council and the end of creation», ibid. IV
(1943) 3-33.
Haes, P. de, «Deus omnia creavit ad gloriam suam», Collectanea Mechliniensia
XLIII (1958) 139-142.
Padoin, G., Il fine della creazione nel pensiero di S. Tommaso, Roma 1959.
Palmieri, D., De Deo Creante et Elevante (Romae 1878) 95-118.
Rabeneck, J., «Die Lchrentschcidungcn des Vatikanischen Konzils über die Freiheit
des Schopfers», Scholastik XXXII (1957) 565-569.
Sagues, I. F., De Deo Creante et Elevante («Sacrae theologiae summa» II, Matriti
1964), η. 121-139, 167-221.
Spolaor, E., «L’assoluta libertà divina nella creazione alla luce delTcnciclica ’Huma­
ni Generis’», Studia patavina II (1955) 165-217.
Stui-’LER, J., «Die Lehre des hl. Thomas von Aquin über den Endzwcck des Schop­
fers und der Schopfung», Zeitschrift fur katholische Théologie XLI (1917) 657-700.
Vandenbergue. A., «De fine creationis», Collationes Brugenses XXXVI (1936)
476-481.
'

372

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

quaestiones: 1. Utrum Deus libere creaverit, libertate tam physica
quam morali. 2. Utrum huiusmodi libera actio processerit ex fine
communicandi divinam bonitatem et obtinendi divinam gloriam.
II. ERRORES.

375. Quoad primani quaestionem, num nempe Deus prorsus
libere creaverit, libertate tam physica quam morali, tam contradic­
tionis (creare vel non creare) quam specificationis (creare hunc vel
alium mundum), affirmativae ac catholicae doctrinae adversati
sunt plures errores, quos recitavimus in tractatu De Deo Uno (in
vol. 1, n. 750), in generali quaestione de libertate divinae voluntatis,
cuius praesens quaestio est mera applicatio. Ceterum, negatio phy­
sicae libertatis nequit provenire nisi ex Pantbeismo, de quo diximus
etiam supra (n. 343); negatio vero moralis libertatis provenit prae­
cipue ex sic dicto Optimismo, vel ex aliis quibusdam principiis plus
minusve connexis cum ipso Pantheismo, ut patet ex consideratione
errorum in praefato tractatu relatorum.
Quoad alteram quaestionem de fine creationis, seu utrum sit
communicatio divinae bonitatis (finis operis) et obtentio divinae
gloriae (finis operantis), S. Thomas refet «errorem quorundam di­
centium omnia procedere a Deo secundum simplicem voluntatem,
ut de nullo oporteat rationem reddere nisi quia Deus vult» (C. Gent.
1. 87); ex quo sequitur Deum ideo creare quia vult creare, et iterum,
ideo velle creare quia vult creare: quo quidem nihil solvitur sed pro­
blema removetur, quod tamen solvendum est, quia causa volendi
est finis, qui proinde est aliud ab ipsa volitione, sicut obiectum est
aliud ab actu.
Explicitus error de fine creationis originem habet ex moderna
homo-centrica philosophia et consistit in inversione terminorum fi­
nalis causalitatis, ita ut dicatur finem creationis, saltem primarium,
non esse bonum Dei, seu eius gloriam, sed bonum hominis, seu ho­
minis beatitudinem, ac ideo non hominem ad Deum, sed Deum ad
hominem, ordinari; vel potius error consistit in assumendo ut finem
operantis ac primarium id quod est finis operis, et quidem parti­
cularis ac secundarius (seu perfectio hominis).
lam Cartesius (t 1650), fundator philosophiae modernae, et Kant
(t 1831), illius perfector, negaverant finem creationis esse gloriam Dei, ar­
guentes ex ipsa morali bonitate Dei. quia nempe quaerere propriam gloriam
sapit egoismum et ambitionem; quos secuti sunt rationalistae omnes, quatenus

DE CREATIONE MUNDI

373

generaliter hominem habent ut finem universi. Eundem errorem explicitius
atque in terminis proposuerunt saeculo elapso duo catholici semirationalistae,
sci icet Hermes et Giinther,
, .
Georgius Hermes (f 1831) docuit Deum creasse hominem non propter
suam gloriam, quod esset egoismus, sed propter ipsum hominem seu propter
istius felicitatem, quae proinde est verus ac principalis finis creationis dum
gloria Dei est quaedam istius finis sequela.74 Ad quam doctrinam alludit Gre­
gorius XVI in suo Brevi «Dum acerbissimas» a. 1835, inter «absurda et a
doctrina catholicae Ecclesiae aliena» referens id quod Hermes docet de «Dei
libertate eiusdemque fine in operibus, quae a theologis vocantur ad extra»
(Denz. 2739).
Antonius Giinther (t 1863), improbans communem «scholae doctrinam»
de gloria Dei ut fine creationis, tanquam a tramite veritatis aberrantem, do­
cuit primarium finem creationis esse beatificationem hominis per substan­
tiam Dei ipsi communicandam, vel, si placet, charitatem Dei ut hominem beati­
ficantem; gloriam vero Dei esse aliquid secundarium vel exinde consequens.
Ita, inquit, salvatur sanctitas et puritas intentionis Dei, agentis ex pura charitate potiusquam ex impuro egoismo, et abicitur praeterea ea de absoluta re­
probatione sententia, quae cum praefata scholae doctrina necessario connectitur.75 Ad quam sententiam implicite alludit Pius IX in Brevi «Eximiam tuam»
a. 1857, scribens: «Neque ignoramus, ea iisdem libris [Güntherii] doceri et
statui, quae catholicae doctrinae de suprema Dei libertate a quavis necessi­
tate soluta in rebus procreandis plane adversantur» (Denz. 2828); nam, cum
asserta creationis necessitate aegre componi potest quod Deus creando inten­
derit gloriam suam, ac ideo Giinther ad aliud motivum divertit, quod magis
congruat toti pantheisticae suae doctrinae, scilicet ad quandam Dei charita­
tem quae in ipsa processione tô non-ego Dei (i. e. mundi) ex ego Dei (i. e.
substantia divina) operatur.76

III. ASSERTIO 1. Deus libere mundum creavit, libertate tam
physica quam morali.

Haec assertio integre exposita ac probata est in tractatu
De Deo Uno (in vol. 1, n. 754-756), ad modum unius cum quaes­
tione de existentia et essentia libertatis in Deo, quae praecise desu­
mitur ex solo ordine ad obiecta creata. Ut notavimus supra (n. 374),
quaestio de libertate Dei in creando est mera applicatio generalis
quaestionis de libertate Dei in agendo ad extra.
376.

74 Confer apud J. Kleutgen, Théologie der Vorzeit I (ed. 2, Münster 1867)
n. 428 sq.
75 Cf. L. Orban, Fheologia Giintheriana et Concilium Vaticanum I (Romae 19421
161-170.
76 Confer dicta superius, in n. 345, et in vol. 1, n. 750; item Orban, ibid. 194.

374

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

ASSERTIO 2. Libera actio, qua Deus mundum creavit atque in
esse conservat, procedit ex duplici primario fine communicandi
suam bonitatem sive gloriam internam (fine operis) et inde obti­
nendi gloriam externam seu intellectualis creaturae cognitionem et
laudem (fine operantis).

Finem creationis esse gloriam Dei, est
de fide definita a Cone. Vatic. I. Magis determinate, finem esse ma­
nifestationem divinae perfectionis (gloriam externam) per commu­
nicationem bonorum creaturis, adeoque per communicationem eius­
dem divinae perfectionis (gloriam internam), est doctrina proxima
fidei, utpote explicite proposita ab eodem Concilio in capite, quo
ipsa definitio enucleatur. Huiusmodi Dei gloriam esse etiam finem
primarium creationis, est theologice certum, utpote obvie inclusum
in vaticana definitione, quamvis non explicite declaratum; id etiam
implicat copulata expressio: «Deus, rerum omnium principium et
finis».
377.

Nota theologica.

PROBATUR 1. Ex auctoritate.

suam doctrinam proposuit praecipue in Cone. Va­
ticano I.77 In sess. 3, can. 5 de Deo creatore, explicite definitur: «Si
quis... mundum ad Dei gloriam conditum esse negaverit: an. s.»
(Denz. 3025). Quomodo huiusmodi gloria intelligenda sit, explica­
tur in correspondente cap. 1 : «Hic solus verus Deus bonitate sua et
'omnipotenti virtute’ non ad augendam suam beatitudinem nec ad
acquirendam, sed ad manifestandam perfectionem suam per bona,
quae creaturis impertitur, liberrimo consilio ’simul ab initio tem­
poris de nihilo condidit creaturam, spiritualem et corporalem, ange­
licam videlicet et mundanam, ac deinde humanam quasi communem
ex spiritu et corpore constitutam’ [Cone. Later. IV]» (Denz.
3002)/ Id ceteroquin aequivalenter continetur in eo quod dicatur
ab eodem Concilio, cap. 2, «Deum [esse], rerum omnium princi­
pium et finem» (Denz. 3004).
Mens etiam Magisterii exprimitur in hoc quod declarat opera
et merita sanctorum ad Dei gloriam referenda esse; quod iam sic
exprimebatur saec. 5 in Capitulis Pseudo-Caelestini («Indiculo»):
Magisterium

77 Vim doctrinae Concilii exponunt ac determinant Orban, loc. cit. i supra, in n. 375),
ct Donnelly, loc. cit. (supra, in n. 373).
73 In his canone et capite feritur peculiariter supradicta doctrina Hermes et G wi­
ther. Cf. Orban, loc. cit.

DE CREATIONE MUNDI

375

«Omnia studia et omnia opera ac merita Sanctorum ad Dei gloriam
laudemque referenda sunt» (Denz. 243; cf. 675, 1824, 3325, 3743;
confet etiam damnatas propositiones Echardi de gloria Dei obtenta
etiam per mala opera).
Scriptura eandem doctrinam quamsaepe proponit, tum impli­
cite, Deum nempe exhibens ut eum qui nulla re indiget (lob. 22. 3;
Is. 15. 2; Act. 17. 26), qui sua actione et possessione omnia replet
(Psal. 103. 24; Rom. 11. 36; Hebr. 2. 10), qui est finis omnium
(Apoc. 22. 13: «Ego sum alpha et omega..., principium et finis»),
tum explicite, loquens de gloria Dei, quam «caeli enarrant» (Psal.
18. 2; 88. 6), quae ei debetur ab omnibus creaturis, etiam irrationa­
libus (Psal. 102. 20-22; 148; 150; Dan. 3. 57 sqq.: «Benedicite,
omnia opera Domini Domino...»), et praecipue ab hominibus (Rom.
11. 36: «Ipsi gloria in saecula»; 1 Cor. 10. 31: «Omnia in gloriam
Dei facite») et ob quam homo creatus est (Deut. 26. 19: «Et faciat
te excelsiorem cunctis gentibus quas creavit in laudem et nomen et
gloriam suam»; Is. 43. 7: «Et omnem, qui invocat nomen meum,
in gloriam meam creavi eum, formavi eum et feci eum»; cf. 48. 11).
Patres eadem dicunt et ulterius determinant, loquentes etiam
de fine in sensu exclusivo. Ratio scilicet (finis operis) quare Deus
mundum creavit, non est indigentia sed pura bonitas, ut nempe
diffunderet in alia entia perfectiones suas. Augustinus·. «Satis est
christianos rerum creandarum causam... nonnisi bonitatem credere
creatoris» (Enchir. 9, ML 40. 235 sq.). Damascenus, fere repetens
Nazianzenum (Orat. 38. 9): «Quoniam igitur bonus, omnique boni­
tate praestantior Deus, non satis habuit sua ipsius contemplatione
frui; sed pro nimia bonitate sua quaedam esse voluit, quae ipsius
afficerentur beneficiis, eiusque bonitatis participes forent» (De fide
orth. 2. 2, MG. 94 863-866).
Item ratio creandi (finis operantis) est ut ex operibus cognos­
catur Dei perfectio et maiestas. Theophilus Antiochenus: «Omnia
Deus fecit, cum antea non essent, ut ex operibus cognoscatur et
intelligatur eius maiestas» (Ad Autolicum 1. 4, MG 6. 1029). Ter­
tullianus: «Totam molem istam... de nihilo expressit in ornamentum
maiestatis suae, unde et Graeci nomen mundo χο’βμον accommoda­
verunt» (Apol. 17. 1, CCL. 1. 117).
Peculiariter ea duplex ratio fuit quare homo ipse crearetur. Didache:
«Tu Domine omnipotens creasti omnia propter nomen tuum, et cibum po­
tumque dedisti hominibus ad fruendum, ut tibi gratias agant... Ante omnia

376

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

gratias tibi agimus, quod potens es; gloria tibi in saecula» (10, Funk 1. 22).
Irenaeus: «Igitur initio non quasi indigens hominis, plasmavit Adam, sed ut
haberet in quem collocaret sua beneficia. Non enim solum ante Adam, sed
et omnem conditionem, glorificabat Verbum Patrem suum, manens in eo...»
(Adv. haer. 4. 14, MG 7. 1010). Origenes: «Hic cum in principio crearet
ea quae creare voluit, id est rationabiles creaturas, nullam habuit aliam creandi
causam nisi propter seipsum, id est bonitatem suam» (De prine. 2. 9. 6, MG
11. 230). Nyssenus: «Tu es vas a Deo fictum atque conflatum, lauda effecto­
rem tuum, neque enim aliam ob causam factus es, nisi ut ad Dei gloriam
celebrandam esses instrumentum accommodatum» (In verba «Faciamus homi­
nem», Orat. 2, MG 44. 282).

Ceterum, praefatae duae rationes (finis qui, tam operis quam
operantis) non excludunt, imo copulantur utilitati hominis (finis
cui), qui ceteroquin solus ex gloria Dei utilitatem capere potest.
Hieronymus: «Non quod Deus laude alicuius indigeat, sed quo laus
Dei laudatoribus prosit» (In Ephes. 1. 14, ML 26. 488). Augusti­
nus: «Ille igitur usus qui dicitur Dei, quo nobis utitur, non ad eius
sed ad nostram utilitatem refertur, ad eius autem tantummodo boni­
tatem» (De doctr. christ. 1. 32. 35, ML 34. 32).
PROBATUR 2. Ex ratione theologica.79

378. Veritas nostrae assertionis sequitur immediate ac neces­
sario ex dictis in tractatu De Deo Uno (in vol. 1, n. 746-748) circa
proprium ac formale obiectum divinae voluntatis (nam quoad vo­
luntatem obiectum et finis convertuntur).
Formale scilicet ac principale obiectum divinae voluntatis est
sola bonitas essentiae divinae, cum ipsa sola adaequet infinitam Dei
voluntatem, creaturae vero nequeunt esse nisi obiectum materiale ac
secundarium. Unde, cum Deus mundum creavit, mundum eiusque
creationem non alio formali ac principali fine velle potuit, nisi ob
amoren suae bonitatis (seu gloriae, ut dicitur, internae), non quidem
acquirendae, sed in alias res effundendae (De veritate, q. 23, a. 4).
Et huiusmodi effusio, sive divinae bonitatis communicatio et divi­
narum perfectionum participatio (seu gloria Dei externa et obiecti­
va) est ipse finis operis"0 creationis.
79 1 p., q. 19. a. 2-5; q. 44. a. 4: C. Gent. 1. 74-78, 86-87, 93; 3. 24-25; De veri­
tate, q. 23, a. 4.
ω In nostro opere De Matrimonio l 709-716 fuse explicavimus sequentem finis di­
visionem:
1 Finis operis=finis effectus
Finis operantis “finis causa

DE CREATIONE MUNDI

377

Cum autem huiusmodi communicatio sit ex seipsa manifestativa divinae perfectionis et prout talis deducatur in actum per for­
malem cognitionem ex parte intellectualis naturae, Deus per crea­
tionem, hanc ulterius cognitionem, et laudem ex ea exurgentem
(gloriam Dei externam et subiectivam sive formalen)8' intendit tan­
quam finem operantis, et quidem sive ut finem qui vel cuius gratia
(finem qui intenditur vel cuius gratia creatio fit, scilicet ipsam cog­
nitionem et laudem a creatura praestandam), sive ut finem quo (seu
assecutionem finis qui, per obtentam a creatura agnitionem et lau­
dem), sive quodammodo ut finem cui (seu subiectum, cui finis qui
appetitur, scilicet Deum, quatenus sibi ipsi nec alteri laus creaturae
appetit, quamvis exinde nullam ipse capiat utilitatem).*
8283
81
379. Inter ea autem quae in mundo divinam perfectionem participant,
quaeque ad modum unius a Deo intenduntur, sub praefata communi ratione
participationis divinae perfectionis eiusque manifestationis, aliquis ordo invetur, secundum maiorem vel minorem gradum illius participationis et manifes­
tationis, ac ideo secundum hunc ordinem a Deo intenduntur ac disponuntur,
tanquam materialia et secundaria obiecta voluntatis divinae et secundarii fines
creationis^ ita ut, generaliter loquendo, Deus inferiorem creaturam ad supe­
riorem ordinet, tanquam ad immediatum ac particularem suum finem, et ra­
tione illius eam velit ac creet, puta mundum materialem propter hominem
(cf. C. Gent. 1. 86 sq.).
Et huic finalitatis ordini, quem Deus in sua actione creativa quodamFinis cuius, vel qui=obiectum quod appetitur
Finis cui=subiectum cui appetitur
Finis quo=actus quo attingitur finis qui
81 Sic gloria definiri solet: Clara cum laude notitia (cf. 2-2, q. 132, a. 1).
52 Ex quibus sequitur Deum esse causam finalem omnium rerum (1 p., q. 44, a. 4),
sicut ex q. 1 sequitur ipsum esse causam efficientem earundem (ibid , a. 1) et ex utraque
causalitate sequitur ipsum esse etiam causam exemplarem omnium (ibid., a. 3), Quae om­
nia ceteroquin constant ex dictis in tractatu De Deo Uno, inde a fundamentali ipsa quaes­
tione de Dei existentia (cf. in vol. 1, n. 564). Cf. L. Billot, «De Deo prima causa effi­
cienti, exemplari et finali universi», Gregorianum I (1920) 3-10.
83 De secundario fine creationis in relatione ad primarium agunt:
Dalmau, J. M., «La bondad divina y la gloria de Dios, fin de la creaciôn, ’Finis
operis et ’finis operantis’», Estudios eclesiâsticos XX (1946) 509-533.
Guibert, A. de, «Pour la gloire de Dieu», Revue d’ascétique et mystique XIII
(1932) 3 sqq.
Huby, J., «Salut personnel et gloire de Dieu», Etudes CCIV (1930) 513-528.
Kerkhofs, L., «Numquid in Creatore habeatur ambitio», Revue ecclésiastique de
Liège (1919-20) 397-401.
Loncke, J., «Deus in creando nec egoismi nec ambitionis est arguendus», Collatio­
nes Brugenses XLII (1946) 460 sq.—«Creaturae materiales conditae sunt propter homi­
nem», ibid. XLIII (1947) 7-11.
Philips, G., «De fine secundario creationis». Revue ecclésiastique de Liège XXV
(1933-34) 300-305.

378

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

modo prosequitur,84 correspondet necessario a parte rei, seu inter res ipsas
creatas, eadem finalitatis ordinatio ac praelatio, ita ut unum sit propter aliud,
puta particulares creaturae propter mundum universum,8’’ mundus materialis
propter mundum spiritualem, et irrationales creaturae propter hominem, qui
propterea rex creationis appellatur. Inde etiam resultat pro unaquaque re
distinctio finis proximi ac specificativi et finis ultimi ac comprehensivi, ita ut
finis ultimus sit unus ac simplex pro omnibus rebus, scilicet ipse Deus, sive
bonitas divina eiusque participatio in omnibus realizanda et attingenda, et
finis proximus sit pro unaquaque re diversa ac distincta illius participatio ac
realizatio pro varietate rerum. «Unde patet quod omnia appetunt divinam
similitudinem quasi ultimum finem» (C. Gent. 3. 24; cf. 1 p., q. 44, a. 4,
ad 3).
Ita, quod attinet ipsum hominem, finis eius proximus ac specificativus
est consecutio ipsius humanae ac rationalis perfectionis, in qua invenitur pe­
culiaris ac nobilissima participatio essentiae ac bonitatis divinae in quantum
est infinitum ens intellectuale; finis autem ultimus est consecutio eiusdem
humanae perfectionis, prout respicit ipsum Deum per intellectionem et amo­
rem, sive in ordine naturali (finis ultimus naturalis, seu cognoscere et amare
Deum ut auctorem naturae), sive in ordine supernaturali, in hypothesi subsequentis elevationis qua opus creationis extenditur ac perficitur (finis ultimus
supcrnaturalis, seu cognoscere et amare Deum ut auctorem gratiae, quod fit
per beatificam visionem et fruitionem). «Intelligere igitur Deum est ultimus
finis omnis intellectualis substantiae» (C. Gent. 5. 25). Et in utroque ordine
fit necessario supradicta finium distinctio (n. 378), ita ut v. g. in ordine su­
pernaturali finis qui ultimus sit ipse Deus secundum bonitatem suae vitae
intimae, finis quo sit ipsa Dei assecutio, seu actus visionis beatificae, finis cui
sit ipse homo ut aeternaliter beandus et quodammodo ipse Deus ut inde su­
premo modo glorificandus.86
380. Ex dictis de proprio ac formali obiecto voluntatis necnon de dis­
tinctione quadruplicis finis (finis operis et finis operantis, subdivisi in cuius,
cui et quo) et de finalitatis ordinatione inter ipsas creaturas ad invicem, facile
solvuntur obiectiones eorum qui proprium finem creationis pervertunt (cf.
supra, n. 375), pro huiusmodi fine universaliter et indistincte assignantes
ipsum hominem eiusque perfectionem et glorificationem.
84 Ut dictum est in tractatu De Deo Uno (in vol. 1, n. 748), voluntas divina non
proprie movetur a fine, tanquam a causa, cum causari sit imperfectio. Unde, cum dicimus
Deum agere propter finem, particula «propter» signat dependentiam obiectorum inter se,
non vero ipsius actionis divinae ab obiectis. Propterea, ut advertit S. Thomas, proprie
loquendo Deus «non propter hoc vult hoc», sed «vult hoc esse propter hoc» ( 1 p., q. 19,
a 5; cf. C. Gent. 1. 87).
85 C. Gent. 1. 86: «Sic igitur procedere possumus in assignando divinae voluntatis
rationem. Deus vult hominem habere rationem ad hoc quod homo sit: vult autem hominem
esse ad hoc quod completio universi sit; vult autem bonum universi esse quia decet
bonitatem ipsius».
86 De secundario fine creationis, de homine ut fine creationis et de Christo homine
tanquam peculiari fine creationis, praeter auctores nuper relatos confer Sagues, op. cit.
(supra, in n. 373), n. 202-212.

DE CREATIONE MONDI

379·

Quod autem dicunt finem gloriae propriae obtinendae esse moraliter
indignum ex parte Dei et egoismum ac ambitionem sapere, peculiari refuta­
tione non indiget, quoniam appetere gloriam, seu aliorum cognitionem cum
laude, non est vitiosum, nisi fiat modo inordinato, ut cum appetitur vana
gloria, quod in Deo contingere non potest.8788
Quod praeterea dicunt magis decere ut Deus creet, sive suas perfectiones
effundat, ex pura charitate erga alios, quam ex egoistico amore sui, supponit
non modicam ignorantiam tum proprii obiecti divinae voluntatis, quod est
sola infinita bonitas, tum essentiae ipsius amoris Dei erga alios. Nam nequit
Deus ex puriori ac profundiori amore diligere creaturas, quam, ita amando
seipsum, ut infinitam et super omnia amabilem suam bonitatem illis com­
municet, et in ipso amore suae gloriae, quae in creata communicatione suae
perfectionis consistit, creaturarum ipsarum utitlitatem et gloriam quammaxime
quaerat. Imo, ut observat S. Thomas, cum Deus nullum commodum et uti­
litatem ex communicatione suae bonitatis obtineat, sed ex sola bonitate agat,
«ipse solus liberalis proprie dici potest» (C. Gent. 1. 94; 1 p., q. 44, a. 4, ad
1; cf. 2-2, q. 132, a. 1, ad 1; 1 p., q. 20, a. 2).
QUAESTIO V.
effidenti)

DE CREATIONE MUNDI IN TEMPORE (De causa

I. SENSUS QUAESTIONIS.

Tertius character actionis creatricis est eius temporalis
aspectus, sive tempori alligatio. De qua duplex occurrit quaestio,
altera de facto et altera de possibili, scilicet: 1. Utrum de facto Deus
non ab aeterno sed in tempore mundum creaverit. 2. Utrum tamen
381.

87 Cf. 2-2, q. 132, a. 1; Kerkhofs et Loncke, nuper relatos.
881 p., q. 46, a. ί-2; In 2 Sent., dist. 1, q. 1, a. 5; C. Gent. 2. 31-38; De potentia,
q. 3, a. 13, 14 et 17: Opusc. De aeternitate mundi contra murmurantes; Quodl. 3, q. 14,
a. 2: Quodl. 12, q. 2, a. 2; q. 6, a. 1. Praeter theologos, de hac quaestione competenter
agunt etiam plures philosophi, in Cosmologia vel Theodicea, ut Urraburu, Gredt, Hugon,
Hellin, Martinez del Campo.
Anderson, J. F., «Time and the possibility of an eternal world», Thomist XV
(1952) 136-161.
Antweiler, A., Die Anfangslosigkeit der Welt nach Thomas von Aquin und Kant,
2 voll., Trier 1961.
Collell, A., «EI problema de la posibilitat de la creaciô ab aeterno», Criterion IΠ
(1927) 419-437.
Gierens, Μ., Controversia de aeternitate mundi. Texus antiquorum et scholastico­
rum, Romae 1933.
Lepicier, A., De aeternitate mundi diatriba, Parisiis 1882.
Munnynck, M. de, «Le commencement du monde», Divus Thomas (Freiburg) IV
(1926) 33-39.
Stentrup, F. A., Das Dogma von der zeitlichen W eltschopfung gegeniiber der natiirlichen Erhenntnis, Innsbruck 1870.—«Zum Dogma von der zeidichen Weltschbpfung»,
Zeitschrift für katholische Théologie XVI (1892) 163-174,, 746-743.
Vio, S., Crcazione del mondo nel tempo, possibilité della creazione eterna, Vene­
zia 1903.

380

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

potuerit ab aeterno mundum creare, seu utrum non repugnet creatio
ab aeterno.
In qua quaestione attendendum est quod, cum dicimus mundum creari
in tempore, sensus non est quod fuerit aliquod tempus, in cuius medio Deus
coeperit creare, nam nihil est ante creationem et tempus supponit aliquid, seu
mobile et motum, cum sit mensura motus; unde melius dicitur mundus creari
cum tempore, quam in tempore, quatenus ipsum tempus cum mundo incoeperit. Nec iterum est imaginandum quod mundus ita in tempore creatus sit,
ut in priori aliquo momento non extiterit et post aliquod momentum extiterit, nam non datur prius et posterius ubi nondum datur tempus.
Unde id potius modo negativo ac regressive intelligcndum est, quatenus
retrocedendo a quocumque momento temporis iam existentis, puta ab ho­
dierna die, non sit procedere in indefinitum, sed pervenitur ad ultimum ali­
quod momentum vel diem, ultra quod mundus non fuit, ac ideo numerus
dierum vel annorum mundi sit determinatus et assignabilis. Unde melius
quam in tempore aut cum tempore, dicetur mundus creari a tempore seu non
ab aeterno (cf. 1 p., q. 46, a. 3, ad 1-3).
Et idem valet de locutione creari ab aeterno, quae pariter significat quod,
retrocedendo ac numerando ab hodierna die, nunquam attingetur momentum
ultra quod mundus non fuerit, nec unquam dierum numerus complebitur.

II. ERRORES ET OPINIONES.

382. Quoad primam quaestionem de creatione mundi in tem­
pore, negatio huius veritatis fidei necessario sequitur ex triplici
errore, scilicet vel ex Pantheismo, quo mundus identificatur cum
Deo; vel ex ipsa sola negatione physicae libertatis in Deo (quae
ceteroquin connectitur cum quodam mitigato Pantheismo, ut dictum
est supra, n. 375); vel ex doctrina de formatione mundi ex quada M
praeiacenti ac coaeterna materia (in qua negatur ipsa vera ac proprie
dicta creatio, ut dictum est supra, n. 343 sq.).
Ex primo pantheistico errore procedit explicita affirmatio necessitatis
creationis ab aeterno apud philosophos non catholicos, inde a Kant^
Cum secundo errore, negante physicam Dei libertatem, probabiliter con­
nectitur explicita affirmatio creationis mundi ab aeterno apud aliquos doctores catholicos, ab Ecclesia ceteroquin damnatos.90

89 Kritik der rcinen Vernunft (ed. A. Gotland, Berlin 1922) 306 sq.; gallica versio
Critique de la raison pure (A. Tremesaygues er B. Pacaud, nouvelle edition, Paris 1950)
388: «La première réponse à la question cosmologique concernant la grandeur du monde
est donc cette réponse negative: le monde n’a pas de premier cor nu encement dans le
temps ni de limite extrême dans l’espace».
Comparationem inter doctrinas S. Thomae et Kant in hac re instituit A. Antweiler,
loc. cit. (supra, in n. 380).
90 Nisi quis illorum negationem velit benigne interpretari de sola morali libertate,

DE CREATIONE MUNDI

381

Magister scilicet Echardus (t 1327) sequentes tres propositiones docuit,
a loanne XXII a. 1329 damnatas: «Quam cito Deus fuit, tam cito mundum
creavit. Item concedi potest mundum fuisse ab aeterno. Item simul et semel,
quando Deus fuit, quando Filium sibi coaeternum per omnia coaequalem
Deum genuit, etiam mundum creavit» (Denz. 951-953).
Supradictus Antonius Giinther (f 1863) ex sua quasi-pantheistica expli­
catione ipsius creationis, qua docet mundum oriri ex cogitatione sui non-ego
in mente divina, quae necessario ligatur cum cogitatione sui ego, seu cum
ipsa positione Dei et trium divinarum personarum (cf. supra, n. 345), neces­
sario mundi aeternitatem deducere debet; de facto ipse explicite asserit inter
manifestationem Dei ad intra, qua Deus evadit unus et trinus, et manifes­
tationem ad extra, qua mundus creatur, non maiorem distantiam intercedere
quam inter ipsas tres divinas personas.*91
Cum tertio denique errore de praeexistenti ac coaeterna materia connecti
potest explicita affirmatio plurium antiquorum philosophorum de aeternitate
ipsius creationis mundi (cf. supra, n. 343 sq.), intellecta saltem in hoc sensu
quod Deus ex coaeterna nec creata materia, inde ab aeterno praesentem mun­
dum efformavit, educendo formas ex materia.
Certe ipse Aristoteles hoc explicite docuit;92 imo videtur praeterea do­
cere, non solum de facto mundum fuisse ab aeterno, sed etiam non posse esse
nisi ab aeterno, sed S. Thomas ab hoc altero errore eum absolvit, dicens ipsum
tantummodo refellere inefficaces rationes quibus aliqui philosophi, ut Anaxa­
goras, Empedocles et Plato, probabant mundum in tempore incoepisse (1 p.,
q. 46, a. 1). Aristotelem secuti sunt supradicti eius commentatores, signanter
Avicenna et Aver roes (supra, η. 306).92 6i'
Quod attinet Platonem, incertum est num et ipse aeternitatem mundi
docuerit; id negat ipse Aristoteles, Platonem tacito nomine impugnans quod
dixerit mundum esse generatum, etsi indissolubilem.93 Certe tamen posteriores

ua diximus in tractatu De Deo Uno (in vol. 1, n. 750). Ceterum, etiam ex negatione solius
moralis libertatis in Deo, facile sequitur affirmatio creationis ab aeterno, quatenus dicatur
sapientiam, iustitiam et bonitatem Dei moraliter exigere ut mundus ab aeterno creetur.
91 Cf. Orban, op. cit. (supra, in n. 345) 157-160, 194.
nPhys., 1. 8, c. 1: «Nullum tempus erit neque erat, quando motus non erit sive
non erat» (cf. De coelo, 1. 1, c. 10 [S. Thomam, lect. 22], ubi Aristoteles fusius de hac
Ilii ­
re agit). Diximus autem supra (n. 344) quod non certo constat utrum Aristoteles admi
Ulli
serit, saltem confuso modo, veram creationem, an tantummodo
formationem mundi ex
increata materia (utique ab aeterno). S. Thomas ipsam doctrinam de creatione ei attri­
buit; ac propterea in suo commentario ad ea verba observat: «Ex quo patet quod, quam­
vis Aristoteles poneret mundum aeternum, non tamen credidit quod Deus non sit causa
essendi ipsi mundo, sed causa motus eius tantum, ut quidam dixerunt» (lect. 3, ed. Maggiolo, p. 514, 516).
921!1 Cf. L. H. Kendzierski, «The doctrine of eternal matter and form», Modern
schoolman III (1954) 171-183.
93 De coelo, 1. 1, c. 10 (S. Thomas, lect. 22, n. 227, ed. Spiazzi, p. 108). Idem
tenent Baudry, op. cit. (supra, in n. 344), 77-88, 96 sq. et A. Dies, Autour de Platon
(Paris 1927) 546-548, 571. Contradicit Taylor, op. cit. (supra, in n. 344) 442 sqq.,
dicens Platonem asseruisse aeternitatem mundi.

382

DE DEO CREANTE F.T ELEVANTE

Platonici et Neoplatonici, signanter Plotinus et Philo, ex sui magistri prin­
cipiis aeternitatem mundi deduxerunt et docuerunt.9495

Quoad alteram quaestionem de necessitate creationis in
tempore, seu repugnantia creationis ab aeterno, utrum nempe re­
pugnet quod II undus sit creatus er nunquam incoeperit, dissentiunt
catholici philosophi et theologi inde a medio aevo.9?
383.

Sententia affirmans repugnantiam videtur fuisse de mente aliquorum
Patrum (qui tamen ipsam quaestionem signate non posuerunt nec explicite
cogitarunt), ut Tertulliani, Methodii et Zachariae Mityleni (cf. infra, n. 386),
evasit communis apud magnos theologos medii aevi, ut Anselmum Cantuariensem, Richardum a S. Victore, Guillelmum Parisiensem, Alexandrum Halensem, Albertum M.96 Bonaventuram,97* Petrum de Tarentasia, Matthaeum de
Aquasparta, Richardum de Mediavilla, Henricum Gandavensem,9s Petrum
Olivi et Raimundum Lullum. Subinde, ob S. Thomae praecipue oppositionem,
patronos amisit, quos iterum post Cone. Trid. assumpsit, etsi non valde nu­
merosos (relative ad patronos contrariae sententiae), ut Toletum, Valentiam,
Petavium,99 Tanner, Lessium, Silvestrem Maurum, recentius Tongiorgi, Pal­
mieri (decisive),1 Hurter, Hontheim, Tilmann, Pesch, Lahousse, Van der Aa,
Pignataro, Huarte,2 Muncunill, P. C. Landucci,3 L. Roy,4 I. Hellin.5
Quorum rationes sunt turn communis (ut putant) Patrum sententia, turn
quia, si mundus esset ab aeterno, haberetur infinitum in actu, seu multitudo
actu infinita, quae repugnat.

94 Cf. Augustinum, De civ. Dei 10. 31; 11. 4; Baudry, ibid. 214-217, 226; R. Arnou, «Platonisme des Pères», Dictionnaire de théologie catholique XII-2 (Paris 1935)
2349-2351.
95 Confer peculiariter Gierens, loc. cit. (supra, in n. 380).
96 In Phys., 1. 8, tr. 1; In 2 Sent., dist. 1, a. 10; Summa, p. 2, tr. 1, q. 4, m. 2, a. 5.
97 Qui omnino decisive loquitur, declarans quod «ponere mundum aeternum esse
sive aeternaliter productum, ponendo res omnes ex nihilo productas, omnino est contra
veritatem et rationem» (In 2 Sent., dist. 1, p. 1, a. 1, q. 2). Cf. A. Mondreganes, «De im­
possibilitate aeternae mundi creationis ad mentem S. Bonaventurae», Collectanea franciscana V (1935) 529-570.
^Quodl. 1, q. 7.
99 Qui in suo tractatu De Deo. L 3, c. 6, non paucos Patnim textus collegit ad hanc
sententiam firmandam; quorum tamen plures ad rem stricte non faciunt.
1 Cosmologia, thes. 31; De Deo Creante, thes. 13.
2 Op. cit. (supra, in n. 351) 124-130.
3 «Si puo dimostrare filosoficamente la temporaneità e finitezza dimensiva delTuniverso materiale?», Divus Thomas (Piacenza) LU (1949) 340-344.—«L’infinità dimensiva e
4tl|
temporale delTUniverso è veramente
assurda», ibid. LIV (1951) 60-79. De controversia
suscitata ab argumento huius auctoris confer varios articulos Degl’Innocenti, Masi, Crenna et aliorum, ibid. LUI (1950), necnon Viganô, ibid. LIV (1951).
4 «Note phil phique sur l’idée de commencement dans la création», Sciences ecclé­
siastiques II (1949) 220-225.
5 Theologia naturalis (Matriti 1950) 773-778.

DE CREATIONE MUNDI

383

Sententia negans repugnantiam innuitur ab Augustino** et Boethio? clare
vero ac decisive primo statuitur a S. Thoma, non obstante communi contraria
sententia coaevorum,678 longe communior subinde evasit usque ad hodiernum
diem, cum eam proponant omnes thomistae, plures scotistae et non pauci ex
S. J. Sint pauca nomina ex omni schola: Scotus (minus certe), Aegidius Ro­
manus, Hervaeus Natalis, Durandus, Ockam, Capreolus, Ferrariensis, Caietanus, Soto, Banez, Molina, Vasquez, Suarez, loannes a S. Thoma, Salmanticenses, Mastrius, Gonet, Billuart, et recentius Liberatore, Schiffini, Sanseverino, Zigliara, Esser, lanssens, Urrâburu, Minges, Mendive, Beraza, Sertillanges,9 Garrigou-Lagrange, Hugon, Gredt, Van Hove, Boyer, Daffara, Diekamp,
Martinez del Campo.
Quorum rationes sunt, quia creari et incipere non sunt idem, sed unum
abstrahit ab alio; esse creatum, seu esse ab alio, respicit quidditatem rei, dum
incipere in tempore et esse nunc et non antea accidit quidditati; nec ceteroquin adhuc demonstratum est Deum non posse facere ut sint infinita actu,
saltern sub aliquo respectu.
Ratione tamen huius difficultatis de impossibilitate infiniti in actu, prae­
fati doctores dividuntur in duas opiniones. Nam plures, ut Capreolus, Ferra­
riensis, Caietanus, Salmanticenses, Hugon, Garrigou-Lagrange, quibus videtur
magis favere ipse S. Thomas, sustinent simpliciter non impossibilitatem mundi
ab aeterno, sive quoad res permanentes (ut angelum, animam ratio­
nalem, substantias qua tales et sine motu) sive quoad res successivas (sci­
licet motum et omnes res tanquam motas); alii vero, ut Durandus, Soto,
Suarez,1011loannes a S. Thoma,11 Billuart, Goudin, Lepidi, Zigliara, Janssens,
Urraburu, Diekamp, Martinez del Campo, tantum quoad res permanentes,
cum aeternitas rerum successivarum videatur inducere infinitum in actu,
quod repugnat.
6 Quatenus, disputans contra Neoplatonicos, hoc tantum contendit, eos non probare
necessitatem creationis ab aeterno; quo innuit huius rei non impossibilitatem: «Illa igitur
omnis argumentatio dissoluta est, qua putatur nihil esse posse, sine fine temporis, nisi
quod initium non habet temporis» (De civ. Dei 10. 31). Nec refert quod inferius dicat,
iuxta illorum theoriam mundum absque initio temporis «modo quodam vix intelligibili
semper esse factum» {ibid. 11. 4): nam ex hoc ipso ostenditur eum huiusmodi creationem
non reputasse omnino inintelligibilem. Cf. S. Thomam, Opusc. De aeternitate mundi, non
longe a fine.
7 De consolatione philosophiae, 1. 5, pros. 6, ML 63. 859.
8 Praecipue 1 p., q. 46, a. 2 et Opusc. De aeternitate mundi contra murmurantes
(i. e. contra cos qui incusabant hanc novam eius opinionem; exaratum a. 1270 post pri­
mam partem Summae Theologicae); vide alios textus infra, n. 388. Cf. Th. Esser, Die
Lehre des hl. Thomas von Aquin Uber die Moglichkeit einer anfanglosen Schopfung,
Münster 1895, et Antweiler, loc. cit. (supra, in n. 380).
9 Omnino decisive et insistenter (imo exaggerate; cf. infra, n. 384), La preuve de
l’existence de Dieu et l’éternité du monde, Fribourg 1897.—«L’idce de la création dans
Saint Thomas d'Aquin», Revue des sciences philosophiques et théologiques I (1907) 239251.—S. Thomas d’Aquin (Paris 1912) 283-292.—L’idée de création et son retentissement
en philosophie (Paris 1945) 5-24.
10 Disputationes metaphysicae, disp. 20, sect. 5, n. 15 sq.
11 Philosophia naturalis, p. 1, q. 24, a. 2.

ΠΕ BEO CREANTE F.T ELEVANTE

384

III. ASSERTIO 1. Deus non ab aeterno sed in tempore mun­
dum creavit.
384.

Nota theologica. Est de fide explicite definita, praeser­

tim a Cone. Later. IV et Vatic. I.
PROBATUR 1. Ex auctoritate.

doctrina praecipue continetur in definitione Cone.
Later. IV, quae inceptionem mundi in tempore proponit ad modum
unius cum ipso facto creationis («Simul ab initio temporis utramque
de nihilo condidit creaturam») quamque ad verbum repetit Cone.
Vatic. I (in capite tamen doctrinae, non in ipso canone definitionis;
cf. textus supra, n. 346). Idem implicite proponitur tum in quadam
fidei professione, Cone. Remensi attributa, contra Gilbertum Porretanum: «Credimus solum Deum Patrem et Filium et Spiritum San­
ctum aeternum esse».'? tum a Cone. Flor., verbis «Qui, quando vo­
luit, condidit creaturas» (supra, n. 346).
Magisterii

Minora documenta sunt: Condemnatio doctrinae Origenis per edictum
lustiniani imperatoris, publicatum in Cone Constantinop. a 543, cuius can.
8 habet: «Si quis dicit... creaturas Deo coeternas esse, an. s.» (Denz. 410;
haec tamen verba desunt in lectione variante). Condemnatio doctrinae Echardi a loanne XXII (supra, n. 382). Generalis reprobatio doctrinae Günther a
Pio IX (supra, n. 375). Responsum Commissionis Biblicae de sensu litterali
horum quae respiciunt «rerum universarum creationem a Deo factam in initio
temporis» (supra, n. 347). Pii XII reprobatio eorum a quibus inter alia «ne­
gatur mundum initium habuise, atque contenditur creationem mundi neces­
sariam esse...; quae quidem Vaticani Concilii declarationibus adversantur»
(Encycl. «Humani generis», Denz. 3890).12
13

id explicite affirmat in ipsa narratione creationis,
Gen. 1. 1: «In principio creavit Deus caelum et terram»; nam, ut
dictum est supra (n. 348), quamvis illud incisum absolute intelligi
posset de solo ordine naturae, ita ut tantum indicet ipsum factum
385. Scriptura

12Tamen Denzinger in nova editione a 1963 (n. 745), eam professionem abiudicat
Concilio et tribuit Bernardo Claraevallensi aliisque, in privata synodo contra Porretanum
congregatis.
13 Hic habetur, etsi tantum per transennam, authentica declaratio doctrinae Vatica­
nae de initio mundi in tempore. Inde inepta comprobatur peregrina dubitatio A. D. SerTillanges, qui putavit nonnisi ipsum factum creationis, non vero eius initium in tempore,
certo definiri a Cone. Vatie, et Later, ac ideo sibi improbabile non esse ipsum factum
creationis mundi ab aeterno (op. cit. [supra, in n. 383] L’idée de créalion 19). Quam
sententiam crisi iam subiecerat J. de Blic, «A propos de l'éternité du monde», Bulletin
de littérature ecclésiastique (1946) 162-170.

DE CREATIONE MUNDI

385

creationis, tamen in communi et obvio sensu, cui auctor sacer sese
accommodare solet, ordinem temporis significat, et in boc sensu
illud accipit hermeneutica sacra.
Nec refert quod plures Patres" vocem «principium» ibi intel­
lexerunt de Verbo divino, meram allusionem ad Io. 1. 1, 3 («In
principio erat Verbum... Omnia per ipsum facta sunt») transferen­
tes in verum textuum parallelismum, ita ut prior textus sonet: «In
Verbo creavit Deus caelum et terram». Nam Patres etiam in tempo­
rali sensu eam vocem accipiunt, ut patet ex contextu, et ceteroquin
ipsis licuit utrumque textum veluti commiscere, ita ut sequens copu­
latus sensus ex utroque conficiatur: «In principio, quando iam erat
Verbum (ab aeternitate), creavit Deus caelum et terram, per quod
omnia facta sunt».
Sunt plures alii textus Scripturae, in quibus tam emphatice ac insistenter
sermo est de initio mundi, ut vix rationabiliter id in mero philosophico sensu
prioritatis naturae, sive solius facti creationis, accipi diceretur. Gen. 2. 4:
«Istae sunt generationes caeli et terrae, quando creata sunt, in die quo fecit
Dominus Deus caelum et terram»; Psal. 8. 2: «Priusquam montes fierent, aut
formaretur terra et orbis, a saeculo et usque in saeculum tu es Deus»; Psal.
101. 26: «Initio tu Domine terram fundasti»·, Prov. 8. 22: «Dominus pos­
sedit me in initio viarum suarum, antequam quidquam faceret a principio»;
Io. 17. 5: «Et nunc clarifica me tu, Pater, apud temetipsum claritate, quam
habui, priusquam mundus esset, apud te»; ibid. 17. 24: «Quia dilexisti me
ante constitutionem mundi»; Ephes. 1. 4: «Elegit nos in ipso ante mundi
constitutionem».

idipsum explicitius ac insistenter docent, praeci­
pue cum agunt tum contra Gnosticos ponentes materiam aeternam,
quibus opponunt aeternitatem esse proprietatem solius Dei, tum
contra Arianos, negantes divinitatem Verbi, quibus opponunt aeter­
nitatem Verbi esse argumentum divinitatis eius, cum creaturae ince­
perint in tempore. Imo aliqui, ut Tertullianus, Methodius et Zacha­
rias Mitylenus, ita huiusmodi duo argumenta premunt, ut videantur
docere non solum de facto mundum esse creatum in tempore, sed
etiam non potuisse nisi in tempore creari, ita ut repugnet creatio
ab aeterno.
386. Patres

Tatianus, Orat. adv. Graecos 5: «Non caret initio materia, quemadmo­
dum Deus» (MG 6. 814).
'•’Cf. Theophilum Antioch . Ad Autol. 2. 10; Irenaeum, Demonstr. 43; Ambro­
sium, Hexaëm. 1. 2. 6; Basilium, Hexaëm., horn. 1. 5 sq.

13

386

de deo creante et elevante

Irenaeus, Adv. haer. 2. 10. 4: «Deus... materiam fabricationis suae, cum
antea non esset, ipse adinvenit» (MG 7. 736).
Tertullianus, Adv. Hermogenem 1. 3, hunc gnosticum impugnat quod
«poneret materiam [sicut Deum]... semper fuisse, neque natam neque factam
nec initium habentem omnino neque finem» (CCL 1. 397); ibid. 4. 1: «Quis
enim alius Dei census quam aeternitas? Quis alius aeternitatis status quam
semper fuisse et futurum esse ex praerogativa nullius initii et nullius finis?
Hoc si Dei est proprium, solius Dei erit» (ibid. 400).
Origenes, De prine., 1. 1, praef., n. 7: «Est praeterea et illud in eccle­
siastica praedicatione, quod mundus iste factus sit, et a certo tempore coepe­
rit, et sit pro ipsa sui corruptione solvendus. Quid tamen ante hunc mundum
fuerit, aut quid post mundum erit, iam non pro manifesto multis innotuit»
(MG 11. 119).
Methodius: «Impossibile est quod generationis initio circumscribitur,
id aeterno esse coaeternum... Coaeternum, enim cum nullum ortus sui initium
habeat, necesse est ut sit etiam ingenitum [i. e. non creatum] et eiusdem po­
tentiae [ac Deus]» (apud Photium, Cod. 235, MG. 103, 1144 sq.).
Athanasius et Chrysostomus, cit. supra, n. 353.
Augustinus, De civ. Dei, 11. 4: «Sed quid placuit aeterno Deo tunc
facere caelum et terram, quae antea, non fecisset? Qui hoc dicunt, si mundum
aeternum sine ullo initio et ideo nec a Deo factum videri volunt, nimis aversi
sunt a veritate... Sic ergo credant et mundum ex tempore fieri potuisse, nec
tamen ideo Deum in eo faciendo aeternum consilium voluntatemque mutas­
se» (CCL 48. 323-325); ibid. 11. 6: «Si litterae sacrae maximeque veraces ita
dicunt, in principio fecisse Deum caelum et terram, ut nihil antea fecisse intelligatur..., procul dubio non est mundus factus in tempore [quia nempe tem­
pus nondum exisiebat], sed cum tempore» (ibid. 326); ibid. 12. 17: «Quae
saecula praeterierint antequam genus institueretur humanum, me fateor igno­
rare; non tamen dubito nihil omnino creaturae Creatori esse coaeternum»
(ibid. 373).
Cyrillus Alex., Thesaurus, assert. 32: «Si per ipsum [i. e. Filium]
fecit saecula, certe non erit creatus, qui existit ante saecula; siquidem nulla
creatura ante saecula existit, sed in tempore creata est. Soli vero Filio con­
venit, ab aeterno existere cum Patre» (MG 75. 791 sq.).
Zacharias Mitylenus, De mundi opificio: «Effectorem Deum mundi
dicebamus... Non igitur coaeternus erit Deo mundus. Omne enim effectum
effectore posterius est, causa et tempore» (MG 85. 1114).
PROBATUR 2. Ex ratione convenientiae.

Dum ipsum factum creationis, quod scilicet mundus sit
creatus, est veritas quae non sola fide tenetur sed etiam ratione certitudinaliter probatur, ut supra ostensum est (n. 354 sq.), factum
creationis in tempore, seu quod creatus mundus aliquando incoeperit, nequit per rationem, certitudinaliter saltem, probari, quia, ut
infra ostendetur, non repugnat quod fuerit creatus ab aeterno, ac
387.

DE CREATIONE MUNDI

387

proinde sola fide certitudinaliter tenetur. Unde ratio nonnisi duo
hic facere potest, scilicet ostendere rei creditae convenientiam, seu
reddere rationem quare conveniens fuerit quod mundus non ab
aeterno sed in tempore crearetur, et solvere obiectiones antiquorum
philosophorum, docentium creationem ab aeterno et arguentium
tum contra convenientiam tum contra ipsam possibilitatem creatio­
nis in tempore (supra, n. 382).
Quod attinet rei convenientiam, non alia occurrit generalis ratio
quam «Deum hoc voluisse propter seipsum» (In Phys., 1. 8, lect. 2),
seu ad ostendendas suas perfectiones, cum hic sit finis ipsius crea­
tionis ac ideo etiam circumstantiae temporis. Si autem ulterius de­
terminate quaeratur, quomodo haec temporis circumstantia perfec­
tiones divinas ostendat, occurrunt quinque particulares rationes,
relate ad quinque Dei attributa, quae facilius ac clarius ostenduntur
per hoc quod mundus sit factus in tempore.
Per hoc enim facilius imprimis probatur ipsa Dei existentia,
cum res quae esse incipiunt, manifeste nequeant incipere a semetipsis ac ideo mundus incipiens causam extramundanam necessario
requirat (1 p., q. 46, a. 1, ad 6 et 9; C. Gent. 1. 13).15 Secundo, ob
eandem rationem clarius manifestantur propria Dei aeternitas, po­
tentia, libertas et bonitas in creando. Nam, ex hoc quod mundus
non semper fuerit clarius apparet quod Deus eum excedit, tum aeter­
na sui duratione; tum omnipotenti virtute, quae praecessit mundi
productionem ac potuit quandocumque et quomodocumque illum
creare; tum independent! ac libera causalitate, quae non alligatur
suo effectui nec agit, sicut res naturales, ex necessitate naturae; tum
ac consequenter sua infinita bonitate, quae ratio fuit quare, etsi
nulli, aut durationis aut virtutis aut necessitatis, limiti alligatus,
Deus elegerit suas perfectiones aliis entibus communicare (C. Gent.
2. 35, circa finem, et 38, circa finem).
Ut suggerit S. Thomas (C. Gent. 2. 38), haec eadem ratio con­
venientiae potest converti in argumentum probabilitatis ad osten­
dendam ipsam existentiam creationis in tempore, seu quod de facto
Deus mundum in tempore creaverit, arguendo nempe ex fine crea­
tionis. Cum enim finis creationis sit ostendere divinas perfectiones
et hae efficacius ac clarius ostendantur per creationem in tempore,
haec non tantum convenienter fieri potuit, sed probabiliter etiam
15 Cf. dicta in tractatu De Deo Uno, in vol. 1, n. 548.

388

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

fieri debuit, quatenus nempe Deo magis convenit, qui convenientiora eligere solet.1'' Pariter S. Thomas concedit probabilitatem alia­
rum rationum, quas quidam, ut infra ostendetur, inepte ut necessa­
rias adducunt ad probandam necessitatem creationis in tempore et
repugnantiam creationis ab aeterno; sed, ostensa illarum non neces­
sitate, addit quod, manendo in linea probabilitatis, res efficacius
probatur per praedictam rationem convenientiae, ex fine creationis
deductam.*17*19
388.

Praecipuae autem obiectiones quae contra convenientiam,

imo possibilitatem, creationis in tempore fieri possunt et .1 praefatis philo­
sophis (signanter Aristotele et Averroës) factae sunt, ad tres sequentes redu­
cuntur, quarum prima desumitur ex parte causae, seu Dei ipsius, secunda ex
parte effectus, seu creaturae, tertia ex parte ipsius fieri effectus per causam.11*
Primo nempe obictlur, quod, posita causa sufficienti et in actu, neces­
sario sequitur effectus. Atqui Deus, qui est causa mundi, est ab aeterno causa
sufficiens et immutabiliter in actu. Ergo mundus est necessario ab aeterno.”
Kesp. Deus est causa mundi non secundum quod est, sed secundum quod
vult, et quidem libere, hoc nempe vel illud, et hoc vel illo modo, hoc vel
illo tempore; unde mundus necessario sequitur ex Deo, non quando Deus
est, scilicet ab aeterno, sed quando Deus voluit illum esse; potuit autem Deus
velle illum esse non ab aeterno sed in tempore, ut de facto voluit, quod certo
scimus per revelationem. Aliis verbis: Deus producit mundum non formaliter
per suam essentiam, ac ideo ut causa necessaria, sicut agentia naturalia pro­
ducunt suos effectus et sicut ipsa essentia divina, ut affecta per intellectum
et voluntatem, est principium processionum ad intra, seu Filii et Spiritus S.,
Tamen huiusmodi ratio non est exaggeranda, quatenus nempe velit indicare ali­
quam veram, utut diminutam, moralem necessitatem ex parte Dei. Nam, cum creatio in
tempore non sit necessaria (ut ostendetur in sequenti Assertione), quamvis ipsa sit vel
saltem a nobis intclligatur esse magis conveniens sub ratione praedicta, manet tamen
iugiter tantummodo conveniens, ita ut etiam creatio ab aeterno sit conveniens, aeque
vel magis, sub alia ratione.
17 Quidam auctores, in probabilem ac positivam probationem creationis mundi in
tempore, adducunt physicas leges conservationis energiae et entropiae (sive aequilibrii)
crescentis, ex quibus sequitur quod mundus, si fuisset creatus ab aeterno, iam redactu»
esct ad completam inertiam, cum cessatione omnis vitae et omnis activitatis. Attamen,
posita existentia Dei eiusque mundi gubernatione, utrumque per Dei influxum posset,
uno vel alio modo, impediri. Unde praefatae leges aptius invocantur in confirmationem
existentiae Dei, ut dictum est in tractatu De Deo Uno, in vol, 1, n. 567.
Confer quae de praedicto argumento dicunt G. MlCZAIKA, «Die Struktur des Wcltnlls», Stimmen der Zeit CXI.III (1949) 304-309.—R. PuicrefagüT, «La cienda moderna
y el problema de la crcaciôn», Pensamiento XXXVII (1954) 35-51, 169-187.—R. Masi,
‘•Lcsigenza di Dio e Ia creazionc alia luce della cosmogonia moderna», Divinitas I (1957)
252-290.
BS. Thomas has rationes subdividit et expandit, proponens decem obiectiones in
1 p., q. 46, a. 1, et decem et octo in C. Geni. 2. 32-34.
19 Ita Avicenna, Metaph., tr. 9, c. 1; Averroes, In Phys., I. 8, comm. 8 et 15;
Destruet. Destruct., disp. 1.

DI» CREATIONS MUNDI

389

scd per suam essentiam ut affectam libera voluntate; ac ideo illum producit
secundum hanc liberam formam, sen co modo ac tempore quo libere voluit.
Nec inde instari potest ex immutabilitate ipsius voluntatis divinae, utut
liberae, quatenus nempe, cum ab aeterno voluerit mundum esse, illum inde
ab aeterno producere debuerit. Nam voluntas divina ab aeterno voluit mundum
esse, non simpliciter aut quomodolibet, sed in tempore.
Nec valet ulterius instare quod non intelligitur ratio quare Deus voluerit
ut mundus fieret in tempore, cum nihil ab aeterno deesset tum suae potentiae
tum suae liberae voluntati effundendi suas perfectiones. Nam propria ac inti­
ma ratio huiusmodi dicisionis est soli Deo nota, quamvis aliquatenus a nobis
suspici possit ex supradictis rationibus, quibus ostendimus convenientiam
creationis in tempore (1 p., q. 46, a. 1, ad 6 cl 9; C. Gent. 2. 35),

Secundo obicilur quod substantiae incorruptibiles, seu spirituales (anima
ct angelus), quantum est de se, petunt esse semper, ut patet ex eorum natura
quae abstrahit a tempore nec habet in se principium corruptionis, ex qua con­
tingit amittere proprium esse. Ergo saltem istac substantiae sunt ab aeterno,
sicut in futuro in aeternum erunt, nec ideo totus saltem mundus est creatus
in tempore.20
Rerp. Substantiae spirituales, cum sint ct ipsae essentialiter contingentes,
non habent esse tanquam de sua essentia, ac ideo possunt simpliciter non
esse, sive in tempore sive ab aeterno. Postquam autem a causa necessaria con­
sequuntur suum esse, tunc petunt ex sua natura illud conservare, cum careant
principio corruptionis. Unde nullatenus ex sua natura petunt habere esse, et
multo minus semper seu ab aeterno, sed tantum petunt ut, semel obtento
esse, sive ab aeterno sive in tempore, illud semper et in aeternum conservent,
quamvis aliunde absolute possint illud iterum amittere per violentam annihilationem (1 p., q. 46, a. 1, ad 2; C. Gent. 2. 36).
Tertio ac subtilius obicitur quod mundus est aliquod mobile, seu sub­
iectum motus, ut patet ex mutationibus quae in mundo contingunt. Atqui
motus est necessario aeternus. Ergo mundus est necessario aeternus, et, si est
creatus, est creatus ab aeterno. Minor, in qua est tota vis obiectionis, sic
probatur: Cum fit aliquis motus, id quod movetur, ab alio movetur, ut patet,
et hic iterum ab alio, ct sic indefinite: ita unus homo generatur ab alio, et hic
ab alio, ct ita indefinite. Unde non datur inceptio motus, et, si existit aliquis
motor immobilis, qui sit voluti ab extrinseco causa motus et mobilis, seu mun­
di per creationem, ipse nequit esse proprie et immediate sola causa ipsius
motus, secus et ipse moveretur nec esset motor immobilis, sed tantum est
causa permanentiae motus, sive aeternae eius durationis.21
Resp. Obiectio procedit ex sola consideratione motus proprie dicti, seu
transitus de potentia in actum in aliquo subiecto, ct sic verum est quod, si
20 Ita Aristoteles, De caelo, 1. 1, c. 12; Averroes, In De caelo, 1. 1, comm. 119.
21 Aristoteles, Phys.t 1. 8, c. 1 (cf. apud Maimonidem, Doct. perplex., p. 2, c. 14);
Averroes, In Phys., 1. 8, comm. 7. Hanc, rationem triplici fere motio proponitur a
S. Thoma in 1 p., q. 46, a. 1, obi. 5; C. Gent. 2. 33 et 34; sed totum redit ad simpli­
ciorem formam, sub qua eam congessimus.

390

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

nonnisi huiusmodi motus daretur in mundo, hic esset aeternus, vel saltem
haberetur semper et indefinite unus motus ante alium nec unquam initialis
aliquis motus attingeretur. Sed praeter praedictum motum, datur alius motus,,
sive mutatio improprie dicta, quae non est transitus de potentia ad actum in
aliquo subiecto, adeoque non proprie motus vel mutatio, sed mera inceptio
esse alicuius quod prius non erat, scilicet creatio.
Et haec est ratio quare aliquod mobile et aliquis motus proprie dictus
possit primo existere quin causetur ab aliquo praecedenti motu proprie dicto,
sed per solam virtutem motoris immobilis, conferentis ipsum esse rei mobili
eiusque motui. Unde tantum durat motus, quantum res mobilis, et tantum
durat res mobilis, quantum eius existentia; si igitur existentia data fuisset
mobili ab aeterno (quod non repugnat), etiam eius motus aeternus fuisset;
cum autem de facto existentia data sit mobili in tempore, motus non est ab
aeterno, sed incoepit in tempore, et ex quo mobile incoepit, semper motus
fuit (1 p., q. 46, a. 1, ad 5; C. Geni. 2. 36 et 37).
ASSERTIO 2. Deus non necessario mundum in tempore creavit,
II
sed potuit illum
creare ab aeterno. Saltem nequit apodictice deII onstrari repugnantia creationis alicuius (imo
II
cuiuslibet) entis ab
aeterno.22

PROBATUR.

389. Repugnantia creationis ab aeterno nonnisi ex triplici ca­
pite peti posset, scilicet vel ex parte agentis, sive Dei creantis, vel
ex parte actionis, sive actus creativi, vel ex parte effectus, sive in­
dolis rei creatae. lamvero:
1. Repugnantia peti nequit ex parte Dei creantis, quia ean­
dem omnino potentiam habet ab aeterno quam nunc (puta quando
de facto creavit), ac ideo creare nunc, vel tunc, vel ante omne nunc
et tunc (seu ab aeterno), accidental i ter se habet ad eius virtutem..
Nec valet cum quibusdam obicere quod causa debet necessario
praecedere effectum. Nam id est verum de praecedentia ordinis na­
turae, non temporis, ut patet quotiescumque causa agit per actio­
nem non successivam sed instantaneam. Nec iterum valet obicere
praecedentiam temporis requiri saltem a transcedentia divini esse,
ita ut Deus, quidquid creet, sit eo antiquior. Nam ex ea transcen­
dentia duo tantum sequuntur, quod scilicet Deus, utpote causa, sit
anterior natura, et, utpote aeternus per aeternitatem sibi propriam
22 1 p., q. 46, a. 2; In 2 Sent., dist. 1, q. 1, a. 5; C. Gent. 2. 38; De potentia, q. 3,
a. 14; Opusc. De aeternitate mundi contra murmurantes; Quodl. 3, q. 14, a. 2; Quodl.
12, q. 2, a. 2; q. 6, a. 1.

DE CREATIONE MUNDI

391

et imparticipabilem, scu absque ulla successione et modo simplici,
sit perfectiori modo aeternus quam mundus aeternus, et hoc sensu
praecedat excellentia et perfectione ipsum mundum aeternum.
2. Repugnantia peti nequit ex parte actionis creativae, quia
haec non fit per motum sed instantanée. Quando enim aliqua tran­
siens actio nequit fieri nisi per motum in passo, causa debet tempo­
re praecedere effectum, motus enim mensuratur tempore et cum eo
identificatum Quando vero transiens actio non requirit motum in
passo sed fit in instanti, deest tempus sicut deest motus, ac ideo
agens et passum, qua talia, sunt simul tempore; imo in huiusmodi
operatione, formaliter loquendo, «idem est principium et finis eius»,
ut ait S. Thomas, ita ut, Deum creare et mundum creari, sint unum
et idem. Ubi notat idem S. Doctor: «Quia homines consueti sunt
considerare huiusmodi factiones quae sunt per motum, ideo non
facile capiunt quod causa agens duratione effectum suum non prae­
cedat. Et inde est quod multorum inexperti ad pauca respicientes
enuntiant facile».23
3. Repugnantia peti nequit ex parte ipsius effectus creati.
Nam, cum creatio nihil aliud sit formaliter quam fieri ex nihilo sui
et subiecti, seu habere esse ex non esse, vel habere esse non a se
sed ab alio, unum tantum est de essentiali ratione effectus creati, ut
nempe accipiat esse ab alio, utpote contingens, quod quidem verifi­
catur in creatione ab aeterno. Cetera autem accidentaliter se habent,
ut accipere esse vel ab aeterno vel in hoc aut illo tempore: aliud ergo
est esse et incipere esse, aliud esse ex nihilo et incipere ex nihilo,
aliud creari et creari in tempore.
Ad idem redit quod dicit S. Thomas, scilicet essentias rerum
abstrahere a tempore, cum hoc sit quoddam accidens;24 nam, quam­
vis etiam ipsum esse, et ipsum accipere esse, sit accidentale creatu­
rae (accidens nempe praedicabile), tamen posse accipere esse, et qui­
dem ab alio, est de ipsa essentia creaturae, utpote entis contingentis,
dum posse accipere esse in tempore, seu posse incipere, est acciden-

<

^Opusc. De aeternitate mundi.
241 p., q. 46, a. 2: «Novitas mundi non potest demonstrationem recipere ex parte
ipsius mundi. Demonstrationis enim principium est quod quid est [i. e. medium cuiusli­
bet verae sive apodicticae demonstrationis est essentia rei]. Unumquodque autem se­
cundum rationem suae speciei abstrahit ab hic et nunc; propter quod dicitur quod
'universalia sunt ubique et semper’ [Aristoteles, Post. anal. 1. 31]. Unde demonstrari
sa ab arabis philosophis Avicenna et Algazel).

392

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

tale ipsi esse et consequenter etiam essentiae creaturae (est scilicet
verum accidens praedicamentale, quod dicitur tempus).1'
390. Ex haec autem parte, seu ex consideratione effectus prout habet
esse ex nihilo, provenit praecipua obiectio adversariorum et vera difficul­
tas totius quaestionis. Quae quidem generaliter sic formulari potest: Quam­
vis, abstracte loquendo et conceptualiter, non sit idem esse et incipere, nec
sit de essentia rei ut sit nunc potiusquam antea, et ut sit in tempore potiusquam ab aeterno, tamen de facto illa duo necessario connectuntur, ob exigen­
tiam rei,26 ita ut nequeat quidquam habere esse nisi incipiendo esse, ac ideo
nequeat creari nisi in tempore. Et ratio, quae utriusque connexionem exigit,
est ipsum fieri ex nihilo, quod necessario petit incoeptionem. Ad quod pro­
bandum duae praecipue adducuntur rationes.
Primo, fieri ex nihilo importat quendam transitum de non esse ad esse,
et quendam ordinem inter non esse et esse, ita ut aliquid dicatur habere esse
post non esse, et sit prius nihil et postea esse, et fiat esse ex non esse. Quae
omnia inintelligibilia sunt absque incoeptione ipsius esse, adeoque absque
tempore.
Resp. Huiusmodi obiectio laborat imaginatione, qua fingitur nihilum
tanquam aliquid. Expressio «fieri ex nihilo» immediate aequivalet expressioni
«fieri non ex aliquo» et ultimo ac essentialiter aequivalet expressioni «fieri
(seu accipere esse) ab alio», seu fieri contingenter. Unde in ea expressione im­
portatur ordo non temporis sed naturae, qui positive est inter effectum et
causam, negative vero exprimitur ac concipitur esse inter effectum et aliquid
ex quo non fit, et minus proprie inter esse et non esse sive nihilum; unde im­
proprie dicitur aliquid fieri ex non esse, et a fortiori fieri post non esse.
Ceterum, etiam in his dictionibus nonnisi ordo naturae exprimitur, quasi
dicatur quod creatura, cum suum esse habeat non a se sed ab alio, prius na­
tura est nihil quam ens, cum prius naturaliter insit unicuique quod convenit
sibi secundum se, quam quod solum ex alio habet (1 p., q. 46, a. 2, ad 2;
C. Gent. 2. 38; Opusc. De aeternitate mundi).

391. Secundo, si mundus crearetur ab aeterno, haberetur infinitum in
actu, et praeterea ipsi infinito fieret additio, seu infinitum pertransiretur;
quorum utrumque repugnat.
Infinitum enim in actu adesset tum in permanentibus rerum substantiis
25 Id confirmari potest cum Ioanne a S. Thoma ex eo quod de facto dantur crea­
turae aeternae «a parte post», seu creaturae incorruptibiles (angeli et animae humanae);
ergo possunt dari etiam «a parte ante». Ad quod observat Gredt: «Sicut Deus pro futuro
respicit seriem, quae non habet ultimum: seriem actionum, quae per totam aeternitatem
ponuntur a spiritibus creatis, ita etiam pro praeterito respicere potest seriem, quae non
habet primum. Utraque series ex parte Dei, in cognitione et actione divina, habet plenam
1Ü?
actualitatem et determinationem, quamquam
utraque series obiective in se est indeter­
minata, haec ’a pane ante’, illa ’a parte post’» (Elementa philosophiae I, n. 370).
26 Id quippe accidit in multis instantiis: ita esse animal et esse rationale non sunt
idem, et tamen non sunt separabilia: et pariter habere voluntatem et habere intellectum,
aim nihil volitum nisi praecognitum.

DE CREATIONE MUNDI

393

quarum initium non esset, cum nunquam incoeperint, tum in successivis moti­
bus (essent v. g. infinitae dies et infinita saecula; ubi praeterea haberentur
duo infinita inaequalia, quod importat ulteriorem repugnantiam) et in succes­
sivis generationibus (essent nempe infiniti leones et infiniti homines), tum ac
praecipue in numero subsistentium animarum, quae, cum per mortem non
corrumpantur, actu manent et infinitum in actu certe constituerent.
Additio praeterea fieret infinito, quotiescumque novum aliquid contin­
geret, ut nova dies addita infinitis praeteritis diebus, et novus leo, vel homo,
vel anima subsistens, additi infinitis praecedentibus; ex quo etiam alia repug­
nantia sequeretur, quod nempe hodierna dies non posset existere, quia infi­
nito nequit fieri additio, nec infinitum pertransiri potest, et, si ponatur exis­
tere (sicut revera existit), numerus dierum esset simul infinitus, quia nun­
quam incoepit, et finitus, quia ei fit additio; et idem dic de ceteris, ut de
leonibus, hominibus et animabus.
Rerp. Etiam si, ob praefatam impossibilitatem infiniti in actu et addi­
tionis infinito, probaretur in uno vel alio ex supradictis casibus (scilicet enti­
bus permanentibus, entibus quomodolibet successivis, entibus successivis per
generationem, animabus ex successivis generationibus relictis), repugnare ex
sua peculiari ratione creationem ab aeterno, adhuc staret ipsum principium,
quod nempe secundum se creatio ab aeterno non repugnat et in aliquibus
saltem casibus, ut quoad angelos aliasque substantias permanentes qua tales,
verificatur, ita nempe quod adhuc Deus potuisset v. g. creare reliquum mun­
dum ab aeterno et subinde in tempore creare homines, ita ut non haberetur
infinitus numerus animarum (de quo est potissima difficultas); vel, si quis
putet repugnare omnem motum sive successionem ab aeterno, potuisset Deus
creare mundum ab aeterno secundum solam rerum substantiam, ita ut earum
motus inciperet subinde in tempore.

392. Ceterum, videtur tota illa obiectio fundari in aliqua imaginatione
vel petere principium. Nam, si mundus esset creatus ab aeterno, infinitas quae
inde sequeretur non esset infinitas permanentiae sed successionis, nec esset
infinitas simpliciter sed tantum «a parte ante»\ et utraque impedit quominus
habeatur infinitum in actu et infinito fiat additio seu infinitum pertranseatur.
Nam in infinitate successionis, singulae partes (puta dies, generationes, ut leo­
num vel hominum) non sunt simul, sed pertransierunt, ac ideo non faciunt
infinitum in actu, et praeterea sunt secundum se finitae, et ideo, etiam simul
consideratae, non faciunt infinitum; unde tota rerum successivarum infinitas
consistit in mera infinita successione, quatenus retrocedendo non possit assig­
nari prima successio seu initium primi motus.27
Praeterea, eadem successiva infinitas, quatenus est tantum «a parte ante»
impedit quominus dicatur per novam generationem (puta per adventum ho­
diernae diei, vel novi leonis aut hominis) fieri additionem vel infinitum per­
transiri. Nam imprimis, infinitum illud est iam praeteritum, nec ceteroquin
27 C. Gent. 2. 38: «Infinitum, etsi non sit simul in actu, potest tamen esse in suc­
cessione, quia sic quodlibet infinitum acceptum, finitum est». Cf. In 2 Sent., dist. 1, q. 1,
a. 5, sed contra, ad 3 et 4.

394

OP. DEO CREANTE ET ELEVANTE

unquam fuit simul in actu, non ergo aliquid actu additur infinito; praeterea,
etiam si simul et ad modum unius considerantur omnes generationes, non
sequitur quod per novam generationem aliquid addatur infinito et infinitum
pertanscatur, nam ea additur praecedentibus, qua parte sunt finitae ac pertransibiles, ut patet tuin ex eo quod illud est infinitum non simpliciter sed
secundum quid, seu tantummodo «a parte ante», est vero finitum «a parte
post», cum praesens sit terminus praeteriti,*' tum ex eo quod additio et
transitus semper intelliguntur inter duos terminos, ac ideo nova generatio,
puta hodierna dies, additur non primae diei quae non adest, sed cuilibet die­
rum retro existentium, ita ut inter praeteritam diem et praesentem sint fini­
tae ac numerabiles dies, quae propterea pertransiri possunt et additionem sus­
cipere; unde praefata obiectio videtur inepte fingere duas extremas dies, inter
quas mediet infinitus numerus dierum.29

Quod autem attinet particularem canum animarum humanarum, post ge­
nerationem permanentium in esse (itemque hypotheticum casum quo Deus
creasset unum angelum singulis diebus mundi ab aeterno creati), quo pone­
retur infinitum in actu, deficiente successione, posset fortasse quis respon­
dere eodem modo ac prius, invocando alteram rationem infinitatis secundum
quid, seu tantum «a parte ante», ita ut dicat animas nunquam efficere actu
infinitum simpliciter, quia per successivam creationem novarum animarum
additur iugiter aliquid finitum ex ea parte qua illa infinita multitudo est
finita seu «a parte post».
Tamen S. Thomas, agnoscens hic haberi graviorem difficultatem,30 ab
hac responsione abstinet et ad duas alias recurrit. Primo nempe respondet
hanc difficultatem non esse ad rem,31 quoniam, dato quod Deus non possit
creare hominem ab aeterno, stat tamen quod potest creare reliquum mundum
vel saltem aliquam creaturam (ut angelum) ab aeterno, creando subinde homi­
nem in tempore, ac ideo salvatur principium (nam, ait, «nos intendimus uni­
versaliter an aliqua creatura fuerit ab aeterno»),32 Secundo respondet, «adhuc
non esse demonstratum quod Deus non possit facere ut sint infinita actu», in
his nempe quae sunt tantum infinita per accidens, seu sine ordine ad invicem,,
ut in casu animarum.13
Gent. 2. 38: «[Id quod obicitur] debile est. Nam nihil prohibet infinito ex ea
parte additionem fieri qua est finitum. Ex hoc autem quod ponitur tempus aeternum,
sequitur quod sit infinitum ex parte ante, sed finitum ex parte post: nam praesens est
terminus praeteriti». Cf. alia verba nuper citata.
291 p., q. 46, a. 2, ad 6; C. Gent. 2. 38.
wOpusc. De aeternitate mundi·. «Inter quas [obiectioncs J illa est difficilior quae
est de infinitate animarum... Sed haec ratio non est ad propositum». C. Gent. 2. 38:
«Quod autem de animabus obicitur difficilius est. Sed tamen ratio non est multum utilis,
quia multa supponit». 1 p., q. 46, a. 2, ad 8: «Hanc rationem ponentes aeternitatem
mundi multipliciter effugiunt... Considerandum tamen quod haec ratio particularis est».
In 2 Sent, dist. 1, q. 1, a. 5, sed contra, ad 6; «Illa obiectio inter alias fortior est».
31 In iisdem locis.
32 1 p., q. 46, a. 2, ad 8.
33 Opusc. De aeternitate mundi, circa finem. Notanda est quaedam oscillatio S. Doc­
loris quoad hanc quaestionem de possibilitate multitudinis in/initae per accidens (admis­
sa) ab arabis philosophis Avicenna et Algazcl).

DE CREATIONE MUNDI

395

S, Thomas ail praefatas adversariorum obiectioncs generaliter observat:
«Has autem rationes quia non usquequaque de necessitate concludunt, licet
probabilitatem habeant, sufficit tangere solum, ne videatur fides catholica in
vanis rationibus constituta, et non potius in solidissima Dei doctrina»
(C, G>w/. 2. 38; idem ait in 1 p., q. 46, a. 2; in 2 Sent., dist. I, q. 1, a. 5).
Monet autem cos qui confidenter putant se apodictice probare repugnantiam
creationis ab aeterno: «Mirum est... quomodo nobilissimi philosophorum hanc
repugnantiam non viderunt... Ergo illi qui tam subtiliter eam percipiunt, soli
sunt homines, et cum eis oritur sapientia!».M

393. Quod autem attinet ipsos Patres, quos patroni contrariae senten­
tiae confidenter pro se invocant (cf. supra, n. 383, 386), dicendum est eos
abstrahere ab ipsa quaestione de possibilitate, ac directe respicere quaestio­
nem facti, seu creationis omnium factae in tempore, et ex ea arguere tum
contra Gnosticos vel philosophos, ponentes materiam coaeternam (ita Tatianus, irenaeus et Tertullianus), tum contra Arianos, ponentes Verbum esse
creaturam, quibus opponebant exinde sequi Verbum habuisse initium, sicut
omnes creaturas, quae de facto initium habuerunt. Ad utrumque enim erro­
rem rciciendum, ipsis sufficiebat tum ipsum factum creationis (contra Gnosti­
cos et philosophos), tum factum creationis in tempore (contra Arianos).
Quod autem quidam Patres haereticis opponunt aeternitatem esse quid
Prius enim in iuvenili opere In Sententias (anni 1253-1255), 1. 2, dist. 1, q. 1, a. 5,
mxI contra, ad 5, possibilitatem simpliciter admisit: «Eundem effectum praecedere causas
infinitas per se vel essentialiter, est impossibile; sed accidentaliter est possibile». Subinde
in C. Gent. 2. 38 (a. 1261-1264) id refert tantum tanquam aliorum sententiam, nec con­
tradicit: «Quidam vero pro inconvenienti non habent quod sint aliqua infinita actu in
his quae ordinem non habent». Subinde In Phys., 1. 3, lect. 8 (a. 1268), directe suggerit
probabilitatem huiusmodi infiniti in actu, dicens rationes Aristotelis de impossibilitate
illius esse tantum «probabiles, procedentes ex iis quae communiter dicuntur; non enim
de necessitate concludunt». Subinde in Summae Theologicae prima parte (a. 1266/68),
q. 7, a. 4, et q. 46, a. 2, ad 8, id simpliciter dicit impossibile, quamvis paulo ante, a. 3,
ad 4, suggerat id esse possibile in successivis, et postea in q. 46, a. 2, ad 7, hoc iterum
simpliciter admittit, reservans tamen ibid., ad 8, quaestionem de infinitate animarum.
Tandem in Opusc. De aeternitate mundi (a. 1270), rediens ad priorem moderatam sen­
tentiam ac dubitationem, ait impossibilitatem infiniti in actu, et quidem etiam quoad
animas, nondum esse demonstratam (verbis in textu citatis).
In posteriori autem scripto Quodl. 12, q. 2 (a. 1272, adeoque circa finem suae
vitae) conatur utramque sententiam in unum colligere, dicens quod facere infinitum in
actu «non repugnat potentiae Dei absolutae, quia non implicat contradictionem; sed si
consideratur modus quo Deus agit [adeoque, ut videtur, potentia Dei ordinata], non est
possibile», quia Deus agit per intellectum et per Verbum formativum, adeoque omnia
quae facit, format sive determinat; infinitum vero in actu esset quid informe, quia esset
sine numero determinato, a quo multitudo speciem et determinationem accipit (cf. prae­
fatos locos In Pbys. 3, et 1 p., q. 7, a. 4).
Unde, ut videtur, sententia ad quam S. Thomas paulatim pervenit, est quod infi­
nitum in actu, in rebus quae se habent sine ordine ad invicem vel sunt per accidens
subordinatac, repugnat potentiae Dei ordinatae sed non repugnat secundum se, seu po­
tentiae Dei absolutae, saltem si agitur de entibus successivis (quia in his actui admiscetur
aliqua potentia); quod attinet vero entia non successiva, ut multitudinem animarum, res
incerta est, sed tamen repugnantia nondum est demonstrata.
M Opusc. De aeternitate mundi contra murmurantes, non longe a fine.

396

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Dei proprium, intelligi potest non de mera absentia initii, sed tum de absentia
creationis (initii naturae) tum de carentia successionis, seu de proprie dicta
aeternitate. Ceterum, fatendum est quod, cum inceptio in tempore non mo­
dice inserviat ad evidentius excludendum praefatum duplicem errorem, potuit
in mente aliquorum Patrum, v. g. Tertulliani, Methodii et Zachariae Mityleni,
occurrere persuasio, vel saltem suspicio, de impossibilitate creationis ab aeter­
no; sed in tali modo arguendi, ipsi non sunt amplius os Traditionis,
sicut sunt quoad ipsam veritatem creationis in tempore, quam directe defen­
dunt. Ceterum illi scriplores qui, ut Augustinus et Boethius, occasione doctri­
nae philosophorum de creatione mundi ab aeterno, sibi transeunter propo­
suerunt problema de ipsa tei possibilitate, ita locuti sunt ut huic potius
favere videantur (cf. supra, n. 383).

QUAESTIO VI. DE CREATIONE PASSIVA, SIVE
CREATIONIS (De causa materiali}^

EFFECTU

I. SENSUS QUAESTIONIS.

In creatione passiva, sive creationis effectu, distingui
solet duplex momentum iuxta duplicem diversum effectum, scilicet
creatio printa (quae est creatio proprie dicta, sive productio alicuius
ex nihilo sui et subiecti, ac dici etiam solet simpliciter opus creatio­
nis) et creatio secunda (creatio improprie dicta, sive ulterior creati
operis efformatio, quae dici solet opus distinctionis et ornatus).
Transmissa igitur hac altera creatione ad sequentem quaestionem,
de priori ac proprie dicta creatione hic quinque quaeruntur·. Primo
nempe de eius universalitate, utrum scilicet Deus omnia creaverit
(in prima nempe specie), an aliqua tantum. Secundo, de eius simul­
tate, utrum scilicet Deus omnia quae creavit, in eodem temporis
momento, an successive, creaverit. Pertio, de eius unitate, utrum
scilicet mundus a Deo creatus sit unus. Quarto, de eius bonitate,
seu utrum hic mundus sit bonus, imo optimus. Quinto, de eius
aeternitate, utrum nempe durabit in aeternum.
394.

II. ERRORES ET OPINIONES.

Quoad primam quaestionem de universalitate effectus
creati, Pantheismus, de quo supra (n. 343), negat universaliter quod­
libet ens esse creatum, repetens omnia a casu vel ab intrinseca ne­
cessitate unius et eiusdem infiniti entis, sese evolventis. Materialisticus praeterea pantheismus, sub nova forma Evolutionism! sive
395.

» Loci S. Thomae dantur infra, ad singulas Assertiones.

DE CREATIONE MUNDI

397

Transformismi conatur explicare tum originem tum ulteriorem
mundi formationem; de quo convenientius sermo erit in quaestione
sequenti, cum praecipue respiciat ipsum modum formationis vario­
rum entium, et peculiariter viventium, in mundo.
E contra doctores catholici docent omnia a Deo creata esse, secundum
triplicem distinctionem creaturae corporalis, creaturae spiritualis (sive ange­
licae) et creaturae humanae (secundum solam animam). Est tamen inter eos
aliquod accidentale nec theologicum discrimen, proveniens ex variis physicis
sive cosmologicis principiis quibus concipitur corporum constitutio, seu illius
«terrae inanis et vacuae» quam, iuxta Gen. 1.1. sq., Deus creavit in principio.
Nam Patres et mediaevales doctores docent quod, praeter angelos et ani­
mam Adae et Evae, Deus creavit non tantum materiam quandam indetermi­
natam sed etiam aliqua determinata ac primaria corpora, puta, iuxta principia
physica antiquorum, quatuor prima elementa, seu terram, aquam aërem et
ignem, quodam confuso modo conmixta, quae subinde, per opus distinctionis
et ornatus, tum ad invicem separavit, tum per novas ac multiplices formas
disposuit.36 Moderni vero doctores docent Deum nonnisi tres substantias
proprie creasse, scilicet, angelum, hominem (secundum animam) et quandam
informem sive indeterminatam materiam, non quidem meram materiam pri­
mam sine ulla forma, cum ita existere nequeat, sed cum generali ipsa forma
primorum elementorum, adeoque, iuxta principia physica moderna, atomos
(saltem simpliciores) quibus omnia corpora componuntur quaeque proinde
creatae sunt in statu quodam libero ac confuso, antequam per subsequentem
Dei actionem in distincta ac determinata corpora adunarentur.3738

396. Quoad secundam quaestionem de simultate creationis,
certum est hominem creatum esse post creaturam corporalem et an­
gelos. Discrimen opinionum respicit angelos* quos plures Patres
graeci, nominatim Basilius, Gregorius Nazianzenus et Damascenus,
et inter latinos Ambrosius et Hieronymus, dicunt creatos esse ante
mundum corporalem;39 alii vero pauci Patres dicunt angelos creatos
esse post mundum corporalem, imo etiam post hominem; alii tan36 Cf. Petrum Lombardum, Sent., 1. 2, dist. 12, et S. Thomam, 1 p., q. 69, a. 1.
^Notanda est peregrina sententia D. Palmieri, qui tribus illis creatis entibus addit
animas brutorum, scribens: «Quaeri potest: an in [posteriori] opere formationis creatio
alicuius rei locum habuerit. Certum quidem est creatam fuisse animam hominis..., certumque est de fide. Philosophice vero certum est etiam nobis brutorum animas esse crea­
tas, quia sunt substantiae simplices, quae ex materia efformari sive educi nullo modo
possunt... Aqua vero et terra eatenus concurrere ad productionem animalium potuerunt,
quatenus per divinam virtutem efformata est ex eis materia organica, qua corpora ani­
malium constant» (De Deo creante et elevante [Romae 1878] 146).
38 Ulterius Patrum discrimen in hac re respicit non ipsum opus creationis, sed dis­
tinctionis et ornatus, dc quo dicetur in sequenti quaestione.
39 Aliquos ex his citat S. Thomas, 1 p., q. 61, a. 3, obi. 1. Tn hanc Patrum graecorum sententiam fortasse influxum habuit philosophia platonica.

398

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

dem, ut Augustinus,40 Epiphanius41 et Gregorius M.,42 quos secuti
sunt scholastici doctores praecipue ob verba Conc. Later. IV, do­
cent angelos et materiam simul creatos esse ante hominem.

397. Quoad reliquas tres quaestiones, de mundi unitate, boni­
tate et aeternitate, non occurrit peculiaris aliquis dissensus inter
catholicos doctores; non enim aliunde quam ex negatione ipsius
existentiae, bonitatis aut sapientiae Dei, trium illorum negatio pro­
cedere potest.
III. ASSERTIO 1. Deus in initio temporis creavit tantummodo
tres substantias, scilicet angelum, anima II primorum parentum et
«terraminanem et vacuam» sive materia II primani cum substantia­
li forma primorum ac simplicium elementorum.

Deum vere ac proprie ex nihilo creasse
creaturam tum spiritualem, tum corporalem, tum humanam, est de
fide definita a Conc. Later. IV et Vatic. I.
398.

Nota theologica.

PROBATUR.

doctrina continetur in generali expressione ipsorum
Symbolorum·. «Creator universorum», «Creator caeli et terrae»
(Symbolum Apost.), «Omnium visibilium et invisibilium factor»
(Symbolum Nic.), ulterius determinata tum per verba Conc. Lugd.
II, Flor, et Vatic. I: «Tam spirituales quam corporales condidit crea­
turas», tum ac clarius per verba Conc. Later. IV, a Conc. Vatic. I
repetita: «Simul ab initio temporis utramque de nihilo condidit
creaturam, spiritualem et corporalem, angelicam videlicet et mun­
danam·. ac deinde humanam, quasi communem ex spiritu et corpore
constitutam» (Denz. 800). Idem Conc. Vatic. I in can. 5 loquitur
ad modum unius de creatione mundi, distinguens duas creaturas,
scilicet spiritualem et materialem: «Mundum resque omnes, quae
in eo continentur, et spirituales et materiales, secundum totam
suam substantiam a Deo ex nihilo esse productas» (Denz. 3025).
Ex qua doctrina, haec necessario sequuntur: saltem unus, sive
primus angelus, est a Deo creatus (num omnes, discutietur in cap. 2,
ubi de existentia angelorum); saltem primus homo (sive primi paMagisterii

*> De civ. Dei 11. 33
« Adv. haer. 2. 65. 5.
«Aiora/ 32. 12. 16 sq.

DE CREATIONE MUNDI

399

rentes) est a Deo creatus, et saltem secundum animam (num etiam
ceteri homines et num etiam secundum corpus, discutietur in cap. 3
ubi de hominis creatione); saltem materia prima cum generali forma
substantiali (seu primum corpus unde reliqua procedant) est creata,
nec magis importatur in verbis vaticanis «res omnes, secundum to­
tam suam substantiam».
creationem angelorum in ipso textu Genesis non in­
dicat, saltem explicite. Num autem angeli implicite indicentur in vo­
ce «caelum» («Creavit Deus caelum et terram») controvertitur. Qui­
dam id negant, dicentes intentionem agiographi esse describere pro­
ductionem solius mundi visibilis.43 Alii vero affirmant, dicentes in­
tentionem agiographi esse describere productionem totius universi,
ad cuius ornatum angeli pertinent;44 quibus videtur favere tum
Apostolus in Col. 1. 16, tum praefata definitio Conc. Later, et
Vatie.
Ceterum in N. T. creatio angelorum explicite exhibetur, Col. 1.
16: «In ipso [Christo] condita sunt universa in caelis et in terra,
visibilia et invisibilia, sive throni sive dominationes, sive princi­
patus sive potestates: omnia per ipsum et in ipso creata sunt».
Creatio hominis, sive Adae et Evae, distincte exhibetur in Gen. 1.
26 sq.; 2. 7. Creatio creaturae corporalis exhibetur voce «Terra
inanis et vacua», «tohu - wabohu», quae idem fere sonat ac vox
graeca Zdo^ ac indicat massam quandam chaoticam atque confusam,
absque ea praecisa forma quam Deus subinde ipsi contulit per opus
distinctionis et ornatus; quod quidem in terminis philosophicis ac
physicis indicat materiam primam affectam generali forma primo­
rum elementorum.
Scriptura

Eadem est Patrum doctrina, quod attinet veram creationem
trium illarum substantiarum. De angelo et homine dicetur in pro­
prio loco. Quod attinet creationem corporalem, Patres signate dis­
tinguunt inter creationem materiae informis et subsequentem eius
distinctionem secundum determinatas formas. Ita Basilius, In He­
xaemeron, hom. 2; Nazianzenus, Orat. 2. 81; 44. 4; Ambrosius,
In Hexaemeron 6-8; Theodoretus, Quaestiones in Genesim 9. 5;
et Augustinus scribens: «Et ideo Deus rectissime creditur omnia de
43 Ita Ceuppens, op. cit. (supra, in n. 347) 6 sq.
44 Ita J. Kaulen; Kortleitner, op. cit. (supra, in n. 347) 35: Dumaine, art. cit.
(ibid.) 171; Semon-Prado, In Gen. 1. 1 sq.

400

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

nihilo fecisse, quia etiamsi omnia formata de ista materia facta sunt,
haec ipsa materia tamen de omnino nihilo facta est» (supra, n. 353).
Quod autem Patres huiusmodi informem materiam intellexerint de
quibusdam primitivis ac principalibus corporibus iam quodammodo
determinatis, ut terra, aqua, aëre et igne, id debetur physicis princi­
piis temporis; nec ceterum ipsa res impossibilis est, quamvis minus
probabilis.
ostendit sive angelum sive animam huma­
nam, utpote substantias simplices ac spirituales, non potuisse educi
ex aliqua alia substantia antecedenter creata, seu ex materia. Quod
attinet creaturam corporalem, nequit a priori statui quid immediate
Deus creaverit, nisi quod ex una parte produxerit ipsam materiam
primam, cum haec non sit ex alia re generabilis sive educibilis,
utpote primum suppositum omnis generationis, et ex alia parte non
creaverit puram materiam primam absque ulla forma substantiali,
cum ita existere nequeatergo Deus creavit vel simplicissima ele­
menta, ex quibus varia corpora resultant, seu atomos, vel aliqua
corpora composita ac determinata et inter alia fundamentaliora ac
communiora, ut terram ipsam, aquam, aërem, ignem, et huiusmo­
di.45
46 Ipsum vero creasse tantummodo praefata simplicia elementa,
suadet tum ipsa Scriptura, tum ipsa Patrum doctrina, tum perfec­
tior cognitio scientiae naturalis.
399. Ratio theologica

Nam, in Scriptura, cap. 1 Genesis, terra dicitur informis et vacua, quod
in veriori ac propriori sensu accipitur, si nullum adhuc corpus formatum intel­
ligitur. Nec refert quod ibidem, v. 1 sq., inducantur inde ab initio caelum,
terra et aqua, et subinde, in opere formationis, terra non dicatur fieri sed
apparere, nec aqua fieri dicatur sed congregari; nam in v. 7-10 dicitur Deus
fecisse firmamentum illudque vocasse caelum, congregasse aquas easque vocas­
se maria, aridam vero materiam vocasse terram; ex quibus datur intelligi ea
non fuisse sub propria ac determinata forma caeli (sive aëris), terrae et aquae,
creata inde ab initio, sed tantum sub generaliori forma primorum elemento­
rum, ex quorum combinatione et transformatione subinde educta fuerint.
Idemque suggerunt ipsi Patres, quamvis de primis corporum elementis
diversas ideas habuerint, nec atomicam corporum compositionem cognoverint.
Ita Augustinus scribit: «Haec ergo nomina omnia, sive caelum et terra, sive
terra invisibilis et incomposita et abyssus cum tenebris, sive aqua super quam
Spiritus ferebatur, nomina sunt informis materiae... Dictum est ergo caelum
et terra, quia inde futurum erat caelum et terra, Dicta est terra invisibilis et
45 Cf. De potentia, q. 4, a. 1.
46 Cf. In 2 Sent., dist. 12, q. 1, a. 4.

DE CREATIONE MUNDI

401

incomposita et tenebrae super abyssum, quia informis erat et nulla specie cer­
ni aut tractari poterat... Dicta est aqua, quia facilis et ductilis subiacebat ope­
ranti, ut de illa omnia formarentur. Sed sub his omnibus nominibus materia
erat invisa et informis, de qua Deus condidit mundum» (De Genesi contra Ma­
nichaeos 1. 7. 12, ML 34. 179).
Scientiae autem naturales ostendunt reliquias sive fossilia, tam planta­
rum quam animalium, inveniri in variis stratibus corticis telluris, quae proinde
efformari debuerunt per aliquem saeculorum decursum post formationem vitae
super terram. Ex quo saltem sequitur ipsum corticem telluris, sive terram
qua talem, non fuisse creatam sed paulatim ex primitivis ac simplicioribus
creatis elementis, quae atomos appellamus, probabilius efformatum esse.

400. Ad complementum huius quaestionis duo notare iuvabit. Primo
nempe, obiectum creationis nequit esse nisi aliqua substantia, sive simplex
sive composita, quia soli substantiae proprie et in se competit esse, quod est
formalis effectus creationis. Unde formae et accidentia non dicuntur creari
sed concreari, sicut non dicuntur entia sed coexistentia (1 p., q. 45, a. 4).
Secundo, post primam illam creationem, qua Deus produxit terram, angelum
et hominem, nulla alia fit a Deo creatio, si excipiatur creatio animarum sin­
gulorum hominum, per generationem propagatorum, quae ceteroquin in ipsa
prima creatione «praecessit secundum similitudinem» (1 p., q. 73, a. 1, ad
1). Nec dici potest in omni opere Dei aut creaturae admisceri creationem;
nam in operibus quae subsequuntur primam creationem, ens a Deo non pro­
ducitur, sed conservatur, nec a creatura producitur ens sed taleitas entis, ut
dictum est supra (n. 371; cf. 1 p., q. 45, a. 8).

ASSERTIO 2. Probabilius Deus simul tempore creavit angelos
et mundum materialem. Certe autem nonnisi post angelos et mun­
dum materialem hominem creavit ( 1 p., q. 61, a. 3; cf. De poten­

tia, q. 3, a. 8 sq.; q. 4, a. 1 sq.).

Hominem creatum esse post angelos
et mundum materialem, ut certum a theologis haberi solet, ob verba
Cone. Later. IV et Vatic. I, ac ideo contrarium videtur temerarium.
401.

Nota theologica.

PROBATUR.

Angelos creatos esse simul tempore cum mundo materiali, pro­
babiliter deduci potest ex verbis Cone. Later. IV et Vatic. I: «Simul
ab initio temporis utramque de nihilo condidit creaturam, spiritua­
lem et corporalem, angelicam videlicet et mundanam»; et in hoc
apparenter obvio sensu ea verba communiter theologi intellexerunt.
Non tamen id certe deducitur. Nam vox «simul» potest etiam intelligi
de paritate actionis potiusquam de paritate temporis, ita ut significet «pari
modo» vel «ex aequo», ut suadet ipse scopus Cone. Later., damnandi scilicet

402

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Albigenses, qui cum Manichaeis docebant mundum materialem non a Deo
sed a diabolo creatum fuisse. Ceterum, ipse S. Thomas, paulo post Conc.
Later. IV, declarat supradictam sententiam Patrum graecorum, iuxta quam
angeli creati sunt ante mundum materialem, «non esse reputandam erroneam».
Ex Scriptura pariter nihil certum deduci potest; nam quod dicitur in
Gen. 1. 1: «In principio Deus creavit caelum et terram», quamvis indicet
initium temporis pro caelo et terra, non necessario significat ipsam temporis
simultatem, nec ceteroquin certum est per vocem «caelum» angelos, utut
implicite, indicari; similiter verba Eccli. 18. 1: «Creavit omnia simul» pro­
babilius intelligenda sunt de sola paritate actionis, ita ut significent Deum
omnia aeque creasse.
Probabilitas tamen deducta ex praefatis verbis Conc. Later. IV increscit
tum ob auctoritatem Augustini et communis sententiae theologorum, tum ex
ratione theologica quam affert S. Thomas, quia scilicet angeli sunt quaedam
pars unius et eiusdem mundi, ut patet ex ordine creaturarum ad invicem, nec
ideo convenit ut ante vel post corporalem mundum crearentur, cum nulla
pars sit perfecta, si a suo toto separetur (1 p., q. 61, a. 3). Nec obstat quod
homo, pars universi nobilissima, fuerit creatus in posteriori tempore; nam in
ipsa creatione materiae et angeli, universum iam constitutum est in utraque
parte quae in unum hominem coalescit.

Hominem creatum esse post angelos et mundum materialem,
certum est ex verbis immediate adiectis a Conc. Later, et Vatie.,
scilicet «ac deinde humanam [condidit creaturam] quasi commu­
nem ex spiritu et corpore constitutam», quae, ob oppositionem in­
ter incisa «ab initio» et «deinde», trahuntur ad sensum posterioritatis temporis. Haec, quod attinet mundum materialem, eruitur
etiam ex Scriptura, quae ostendit corpus hominis «formatum de li­
mo terrae» et eidem limo tunc «inspiratum spiraculum vitae... in
animam viventem» (Gen. 2. 7).
ASSERTIO 3. Mundus, a Deo creatus, est unus, unitate non
solum originis, sed etiam ordinis (1 p., q. 47, a. 3).
PROBATUR.

Unitas creati mundi sequitur tum ex unitate causae effi­
cientis, seu Dei creatoris et motoris, tum ac praecipue ex unitate
finis, seu Dei ordinatoris, qui per suam sapientiam non solum om­
nia ordinat ad se, sed etiam immediatum ac subordinatum ordinem
instituit inter ipsas res creatas. Unde, ut notat S. Thomas, «illi po­
tuerunt ponere plures mundos, qui causam mundi non posuerunt
aliquam sapientiam ordinantem, sed casum».
Cum tamen, nec divinae potentiae nec divinae sapientiae re­
402.

DE CREATIONE MUNDI

403

pugnet ut Deus diversum mundum creet, diversimode res ordinando
(nam divina bonitas, quae per opera ad extra diffunditur, improportionabiliter excedit res creatas), pluralitas diversorum mundo­
rum non repugnat, ita tamen ut in unoquoque praefata unitas ordi­
nis servetur (cf. 1 p., q. 25, a. 5). Ceterum nec ex Scriptura nec ex
definitione Conc. Vatic. I (can. 5: «Mundum resque omnes quae
in eo continentur a Deo esse productas») unicitas mundi necessario
deduci potest/
ASSERTIO 4.

Mundus, a Deo creatus, est bonus, imo relative

optimus (1 p., q. 25, a. 6).w
PROBATUR.

■

^Ceterum, ab hac quaestione distingue, quamvis cum ipsa possit connecti, quaestio­
nem de pluralitate mundorum populatorum, utrum scilicet possit admitti, etiam in aliis
corporibus coelestibus praeterquam in terra, vivere homines, eiusdem vel diversae indolis.
De quo agetur infra, in n. 525.
wUt patet, mundus hic consideratur non solum secundum proprie dictam creatio­
nem (quae dicitur creatio prima) sed etiam secundum subsequens opus distinctionis et
ornatus (quod dicitur creatio secunda). Ceterum, etiam primo modo consideratus, quate­
nus importat triplicem gradum creaturae corporalis (utut informis), creaturae spiritualis
et creaturae corporalis simul ac spiritualis, mundus est bonus et optimus, eo vel magis
quod in priori illo opere creationis subsequens opus distinctionis fundatur et ab eo veluti
exigitur, tanquam connaturalis eius extensio.

■ ..............

403. Ipsa Scriptura de toto opere, tum creationis tum ac prae­
cipue distinctionis rerum, testatur, Gen. 1. 31: «Viditque Deus
cuncta quae fecerat et erant valde bona» (cf. 1. 4, 10, 12, 18, 21,
25). Bonitatem rerum mundanarum saepius Magisterium definivit
contra Manichaeos eorumque propagines. De habitudine autem ma­
li mundani, tam physici quam moralis, ad voluntatem et providen­
tiam divinam, dictum est in tractatu De Deo Uno (in vol. 1, n. 762769, 786-790).
Praeterea mundus dici potest optimus inter mundos possibiles,
non quidem absolute, quasi Deus nequeat facere aliquid melius,
cum eius omnipotentia sit infinita nec possit in quolibet effectu
exhauriri, sed relative. Idque dupliciter, scilicet tum ex parte fa­
cientis, quatenus Deus non potest facere quidquam meliori modo
quam fecit, cum non possit facere ex maiori potentia et sapientia
quam fecit; tum ex parte facti, quatenus Deus non potest facere ut
aliqua res sit melior seipsa, quamvis possit facere aliquam rem me­
liorem ipsa. Unde «universum, suppositis istis rebus, non potest
esse melius, propter decentissimum ordinem his rebus attributum

404

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

a Deo, in quo bonum universi consistit. Quorum si unum aliquod
esset melius, corrumperetur proportio ordinis; sicut, si una corda
plus debito intenderetur, corrumperetur citharae melodia. Posset
tamen Deus alias res facere, vel alias addere istis rebus factis; et sic
esset illud universum melius» {ibid., ad 3; cf. a 5, ad 3; q. 47,
a. 2, ad 1).
ASSERTIO 5.
Mundus est aeternus «a parte post», seu semper
durabit nec unquam, etiam in aliqua eius parte, annihilabitur( 1 p.,
q. 104, a. 3 et 4) *

PROBATUR.

de quibus in tractatu De Novissi­
mis, duo certe deducuntur, primo scilicet, quod spiritus et animae
beatorum necnon damnatorum nunquam annihilabuntur, cum beatitudo et damnatio sint aeternae; secundo, quod mundus materialis
finem habebit per destructionem et renovationem, non vero per annihilationem.
Ratio theologica idipsum ostendit ex consideratione propriae in­
dolis ipsius subiecti, seu rerum creatarum. Quamvis enim, attenta
sola absoluta Dei potentia, quodlibet ens creatum possit quandocumque annihilari per meram suspensionem actus creativi, attenta
tamen rerum natura, cui attemperatur potentia Dei ordinata, nihil
annihilari potest.
Nam creaturae intellectuales, sive angeli et animae humanae,
sunt de se incorruptibiles, cum non habeant materiam quae est prin­
cipium corruptionis, imo exinde «in eis non est potentia ad non
esse» (quamvis sint contingentes, seu contingenter extiterint), nam
ens non tendit in non esse. Creaturae vero corporales sunt de se
corruptibiles et ita tendunt in non esse, non tamen in non esse sim­
pliciter sed tantum in non esse sui, quia in omni corruptione manet
iugiter materia prima, quae est de se incorruptibilis, utpote simplex
et incomposita, atque ultimum substratum omnis corruptionis et
generationis. Unde actio annihilativa alicuius ex parte Dei aequivaleret alicui miraculo; miracula autem a Deo non fiunt nisi ad mani­
festationem gratiae, nec ad hunc finem confert redigere aliquam
404. Ex fontibus revelationis,

49 Cf. 1 p., q. 9, a. 2; /« J Sent, dist. 8, q. 3, a. 2; De putentia, q. 5, a. 3
ct 4; Quod!. 4, a. 4.

DE CREATIONE MUNDI

405

rein in nihilum, cum magis per hoc divina potentia et bonitas os­
tendatur quod res in esse conservat.
Unde mundus materialis nunquam annihilabitur, neque in fine
saeculorum. Si autem verae sunt modernarum scientiarum leges de
conservatione energiae et de crescenti entropia, iuxta quas activitas
corporum iugiter minuitur, ita ut tandem per longum saeculorum
processum ad perfectum energiarum aequilibrium sive inertiam per­
veniet, praesens mundus naturaliter aliquando extinguetur, quate­
nus saltem omni vita et motu carebit, atque in aridam illam inertemque materiam, a Deo in origine creatam, revertetur, ex qua ite­
rum per novum Dei opificium «novi caeli et nova terra» (2 Petr.
3. 13) educentur, quae erunt novissima mundi.
QUAESTIO VII. DE RERUM CREATARUM DISTINCTIONE ET
ORNATU (de causa materiali)?0
I. SENSUS QUAESTIONIS.

405. In praesenti quaestione non agitur de ipso opere crea­
tionis (creatione proprie dicta, vel, ut dici solet, creatione prima),
de quo actum est in praecedenti quaestione, sed de ulteriori opere
distinctionis et ornatus (iuxta classicam S. Thomae expressionem),50
50 S. Thomas agit de opere distinctionis in genere, in 1 p., q. 47; de distinctione
vero mundi corporalis per sex dies, in q. 66-74. Ad rem nostram propius faciunt plura
elementa sparsim ibidem prolata, praecipue q. 47, a. 1-2; q. 63, a. 3; q. 66, a. 1;
q. 69, a. 1; q. 70, a. 1; a. 2, ad 5; q. 74, a. 2. Accedunt loci paralleli: In 2 Sent., q. 1,
2-4; C. Gent. 2. 39-45; De potentia, q. 4, a. 1-2.
Bibliographia de mitigato Transformisme apud catholicos dabitur infra, n. 408;
item amplior bibliographia de Transformismo circa productionem hominis dabitur in cap.
3, n. 514.
Alessandri, M., «Levoluzionismo», Euntes docete I (1951) 238-244.
Amann, E., «Transformisme», Dictionnaire de théologie catholique X\7-l (Paris
1946) 1365-1396.
Anderez, V., «Etapas cientifico-histôricas de la demostraciôn del transformismo»,
Miscelânea Camillas VIII (1947) 367-414.—«iLa opinion transformista en crisis?», Razôn
y fe CXXXVI (1947) 207-228.
Bon, H., La création, vérité scientifique au XX' siècle, Paris 1954.
Boyer, C., De Deo Creante et Elevante (ed., 3, Roma 1940) 90-120.
Brisbois, E., «Transformisme et philosophie», Nouvelle revue théologique (1932)
577-595.
Conrad-Martius, H., Abstammungslehre, ed. 2, München 1949.
Descoqs, P., Autour de la crise transformiste, Paris 1944.
Dondeyne, A., «De evolutionismo sub respectu theologico», Collationes Brugenses
XXXII (1932) 234-238, 270-278.
Gredt, I., Elementa philosophiae aristotelico-thomisticae, n. 361-363, 603-612.
Gross, J , «Le problème des origines dans la théologie récente», Revue des sciences

406

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

quod reapse nequit esse nisi opus transformationis rei iam creatae,
et quidem solius creaturae corporalis sive terrae inertis et vacuae,
quodque vocari solet creatio secunda ob aliquam similitudinem cum
vera creatione, cum sit prima rerum transformatio ac constitutio
secundum varia genera et species, necnon ob aliquam temporis con­
nexionem aim ea, quidquid aliunde sit de temporis extensione quae
ei tribuatur.
Porro, sicut quoad proprie dictam creationem, ita etiam quoad
opus transformationis ac distinctionis, duo praecipue quaeri pos­
sunt, alterum de eius universalitate quod attinet immediatum Dei
influxum, seu utrum res quae in mundo materiali nunc conspici­
untur fuerint ab ipso Deo immediate productae secundum omnes
earum species, ex quibus subinde per naturalium causarum influxum
ope transformationis varia individua processerunt; alterum de eius
simultate, seu utrum praefatum opus Deus totum ac simultanée
perfecerit inde ab initio, seu immediate post ipsam creationem, an
successive per magis vel minus extensum saeculorum decursum. Ut
patet, prima quaestio est dogmatice principalis, altera secundaria et
partialiter connexa cum biblica quaestione de cosmogonia mosaica.
religieuses XIII (1933) 38-65.—«Transformisme et théologie», ibid. XX. (1940) 184-196.
Hugon, E., Cursus philosophiae II: Philosophia naturalis (ed. 5, Parisiis 1934)
80-83, 304-311.
Kuhn, O., Die Deszendenzlheorie, ed. 2, München 1951.
Mattiussi, G., L’evoluzione è possibile?, Monza 1899.
Melendez, B., «Evoluciôn y paleontologia», Arbor XIX (1951) 278-280.
Moreau, L. J., «Le transformisme et Saint Thomas», Année theologique (1943)
43-56.
Ons, L.-E., La doctrine de l'évolution, 2 voll., Montréal 1950.
Palafox, E., «Sobre la situaciôn actual del problema de la evoluciôn biologica»,
Arbor XIX (1951) 209 sqq.
Paquier, J., La création et l’évolution. La révélation et la science, Paris 1932.
Perier, P. M., Le transformisme, l'origine de l’homme et le dogme catholique, Pa­
ris 1938.—Cf. varios eius articulos in Revue apologétique (1933) 455-471, 686-702; (1935)
5-22, 129-150; (1936) 5-23.
Pirotta, A. M., «De philogenesi», Divus Thomas (Piacenza) (1934) 437-468.
Rabut, O. A., Le problème de Dieu inscrit dans l'évolution, Paris 1963.
Rostand, ]., L’état présent du transformisme, Paris 1931.
Ruffini, E., La teoria dell'evoluzione secondo la scienza e la fede, Roma 1948.
Saint-Seine, P. de, «Les théories de l’évolution», Revue des questions scientifiques
CXXI (1950) 321-344.
Senderens, J.-B., Création et évolution, Paris 1928.
Schmitt, A., Katholizismus und Entwicklungsgedanke, Paderborn 1923.
Sinety, R. de, «Transformisme», Dictionnaire apologétique de la foi catholique IV
^éd. 4, Paris 1928) 1793-1848.
Ternus, J., Die Abstammungsfrage heu te, Regensburg 1948.
Terrier, H., Le transformisme et la pensée catholique, Paris 1950.
Vialleton, L., L'origine des êtres vivants. L’illusion transformiste, Paris 1929.

DE CREATIONE MUNDI

407

II. ERRORES ET OPINIONES.

Quoad primam quaestionem de universalitate influxus
divini in distinctionem rerum, occurrunt duo errores apud philoso­
phos non catholicos, quorum alter, sub forma Transformismi, ita
evirari potest ut queat doctrinae catholicae non adversari, et qua
talis defenditur a pluribus doctoribus catholicis. In utroque errore
subtrahitur a Deo causalis influxus in distinctione rerum et tribuitur
alii causae, scilicet vel alicui agenti inferiori, vel ipsi subiecto seu
materiae, per quandam innatam vim sese evolventi.
Primus error, minoris momenti et iam obsoletus, conatur expli­
care pluralitatem et distinctionem rerum ex pluralitate et distin­
ctione agentium, ita ut, reservata Deo ipsa creatione vel saltem
creatione primae creaturae, concedit inferiori alicui agenti distin­
ctionem rerum creatarum, imo ipsam creationem rerum inferiorum.
Ad hunc errorem revocatur tum haeresis Ariana, quae posuit omnia
fieri ac distingui per Verbum divinum, tanquam per primam
creaturam, solam a Deo directe productam, et error arabum philo­
sophorum, Aristotelis commentatorum, peculiariter Avicennae, qui
ponunt Deum creasse unam primam substantiam, ex qua ceterae
processerunt. Ut patet, uterque hic error attingit ulterius ipsam
creationem, quam distribuit inter Deum et inferius agens, ac ideo
magis logice illum reposuimus supra (n. 366), ubi de Deo ex­
clusive creationis auctore.51
Alter error, qui rerum distinctionem repetit non ex exteriori
agente sed ex ipso subiecto seu materia, vi quadam innata sese evol­
vente in rerum varietatem et distinctionem, connectitur logice cum
Pantheismo materialistico, quamvis apud aliquos modernos videa­
tur abstrahere ab huiusmodi fundamentaliori supposito. De facto
hic error incoepit antiquitus apud graecos materialistas, qui omnia
phenomena explicabant per materiam, quam solam inter rerum cau­
sas agnoscebant; ita Oemocritus (natus circa a. 460 A. C.) omnia,
etiam viventia, explicabat per atomos earumque motum, casu ac
modo turbineo convergentes in unum, ita ut ex chaos factus sit
cosmos.52
In moderna autem aetate, huiusmodi materialismus assumpsit
406.

51 S. Thomas bis refert hanc Avicennae sententiam (1 p., q. 45, a. 5; q. 47; a. 1;
cf. C. Gent. 2. 42 sq.).
52 Cf. 1 p., q. 47, a. 1; praecipue Aristotelem, Phys., 1. 2, c. 2. et 4; 1. 3, c. 4,

408

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

quandam peculiarem ac determinatam formam sic dicti Evolutionismi vel Transformismi, praecise in hac quaestione de explicanda ori­
gine variarum specierum rerum mundanarum, et peculiariter ipso­
rum viventium, imo ipsius hominis. Huiusmodi systematis generalis
ac communis doctrina tenet varias rerum species originem habere
non per immediatum sive specialem Dei interventum, causae crea­
tricis, sed per solam naturalem ac progressivam evolutionem, sive
perfectivam transformationem, aliquarum imperfectarum specierum
primitivarum. Duplicem autem formam assumpsit, aliam rigidam ac
integralem, quod attinet tum exclusionem divini interventus, tum
universalitatem specierum evolutarum, et aliam mitigatam ac par­
tialem quoad utrumque.
407. Transformismus rigidus sive integratis quem fundarunt saeculo
elapso gallus naturalista loannes-Baptista Lamarck (1744-1829)53
5455
et anglus naturalista Carolus Darwin (1809-1882),^ ac vulgarunt praecipue anglus T. E.
Huxley (i 1895)56 et germanus E. Haeckel (t 1919),57*praefatam specierum
transformationem explicat, excludens totaliter divinum interventum (vel quia
procedit ex atheismo et pantheismo materialistico, ut saepius contingit, vel
quia, admissa quidem Dei existentia et creatione, excludit, tanquam frustraneum, ulteriorem Dei interventum) et ascendens radicaliter ad ipsam mate­
riam puram sive inorganicam, ut ostendat quomodo ex ea, per processus
physico-chimicos et vi cuiusdam selectionis vel adaptationis ad novas
circumstantias, originem habuerit ipsa materia organica secundum varias spe­
cies viventium, prius vegetalium, subinde animalium, donec, per ulteriores
biologicos, morphologicos ac psychicos processus, perventum fuerit ad quan­
dam perfectiorem formam vitalem, sive quoddam animal anthropomorphicum,
ex quo tandem «homo sapiens» primam originem duxit.
408. Transformismus moderatus sive partialis, quem sequuntur generatim illi qui admittunt existentiam Dei et mundi creationem, ut catholici
omnes transformistae, inter quos nominatim St. G. Mivart?8 M. D. Leroy
53 Cirer historiam Transformismi, confer:
Cuenot, L, L·; genèse des espèces animales, Paris 1932.
Perier, P.-M., Le transformisme, l’origine de l’homme et le dogme catholique,
Paris 1938
StNETY, R. de, «Transformisme», Dictionnaire apologétique de la foi catholique IV
(éd. 4, Paris 1928) 1793-1848.
X Philosophie zoologique, Paris 1809.
55 The origin of species, London 1859.—The descent of man, London 1871.
to Evidence as to man's place in nature, London 1864.
57 Natürliche Schopfungsgescbichte, Berlin 1868.
to On the genesis of species, London 1871.—Lessons from nature, London 1876.
Primus fuit qui explicite huiusmodi transformismum docuit.

Ι»Γ. CRLATIONE MONDI

409

O. P.,59 1. Λ. Zahm C. S. C.,60 R. de Sinéty,61 H. de Dorlodot,62 Teilhard de
Chardin S. J.63* E. C. Messenger/14 A. Sertillanges O. P.,65 P. M. Périer,66
C. Colombo,67 P. Leonardi,68 V. Marcozzi S. J.,69 J. Kaelin,70 P. Saint-Seine,71 P. Denis O. P.,72 J. Carles,73 C. Mulier,74 praefatam generalem doctrinam
mitigat, quod attinet tum negationem divini interventus tum ac consequenter
universalitatem specierum naturaliter evolutarum. Admittit nempe divinum
interventum in originem quorumdam specierum typorum, ut in primam ori­
ginem vitae seu transitum a materia inorganica ad organicam, in originem
animalium et praecipue in originem hominis, tum secundum veram creationem
animae tum etiam, saltem aliquo modo, secundum formationem vel adapta­
tionem ipsius corporis. Naturalem proinde ac independentem transformatio­
nem limitat praecipue ad varias species intra regnum tum vegetale tum ani­
male, necnon ad praeparationem plus minusve immediatam ipsius corporis
humani per corpus superioris cuiusdam atque anthropomorphic! animalis (de
quo praecipuo ac graviori articulo doctrinae iterum sermo erit infra, n. 516).
Praeterea quidam observant hanc eandem evolutivam transformationem non
effugere divinam providentiam, cum fiat per ordinatas ac finalisticas vires,
ab ipso Deo naturis et organismis originaliter inditas.

Communior autem sententia, tum Patrum tum theologorum,
docet originem variarum specierum, tam inorganicarum quam et a
fortiori organicarum, et praecipue hominis, deberi immediato ac spe59 L’évolution restreinte des espèces organiques, Paris 1886. A. S. Officio officiose
reprobatum, non tamen in Indicem relatum.
40 Evolution and dogma, Chicago 1896. Eodem modo a S. Officio reprobatum.
61 Loc. cit. (supra, in n. 407).
62 Le Darwinisme au point de vue de l'orthodoxie catholique I: L'origine des espè­
ces, Bruxelles 1921.
63 «Homme», n. 4, in Diet. Apol.; varii articuli, in Etudes (1921) 510 sq., 524-548;
(1930) 90-98; (1947) 257-259; in Revue de philosophie (1923) 144-173; in Scientia (1925)
15 sq.; in Revue des questions scientifiques (1925) 53-80; (1930) 90-98.—La question de
l'homme fossile, Paris 1948. De doctrina huius auctoris plura recenter scripta sunt.
Cf. Chr. D’Armagnac, «Etudes recentes sur le Père Teilhard», Etudes CCCXVI (1963)
52-64.
M Evolution and theology. The problem of man’s origin, London 1931.
65 Dieu ou rien (Paris 1933) 127.
66 Loc. cit. (supra, in n. 407).
67 «Transformismo antropologico e teologia», Scuola cattolica LXXVII (1949) 17-43.
63 L’evoluzione biologica e l’origine dell’uomo. Problemi ed ipotesi alla luce delle
più recenti scoperte, Brescia 1945.—L’evoluzione dei viventi, Brescia 1950.
69 Evoluzione o creazione? Le origini dell’uomo, ed. 3, Milano 1948.—«Poligenesi ed
evoluzione nelle origini dell’uomo», Gregorianum XXIX (1948) 343-391.
70 «Evolutionstheorie und katholische Weltanschauung», Divus Thomas (Freiburg)
XXVII (1949) 5-16.
71 «Les théories de l’évolution», Revue des questions scientifiques CXXI (1950)
321-344.
,
■
' 72 Les origines du monde et de l'humanité, Liège 1950.
73 Le transformisme, Paris 1951.
74 L’Encyclique «Humani generis» et les problèmes scientifiques, Louvain 1951. In
Indicen relatum.

410

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

ciali influxui divino, quamvis, quoad tempus et modum huiusmodi
divini influxus, adsit aliquod doctorum discrimen, quod longe
abest ab omni, etiam mitigato, Transformisme.

Quoad alteram quaestionem de simultate operis distin­
ctionis rerum per influxum divinum, duae habentur opiniones inter
catholicos.
Prior simultatem affirmat, docens omnia Deum distinxisse ac
composuisse eodem tempore, ac proinde genesiacam narrationem
interpretandan esse modo mere allegorico. Quam sententiam olim
secuti sunt Patres alexandrini, ut Clemens, Origenes et Athanasius.73
Altera simultatem negat, docens Deum res successive de­
terminasse, et quidem, vel intra sex dies, iusta literalem textus
Genesis interpretationem: ita praecipue Patres antiocheni, ut
Mopsuestenus, Chrysostomus et Theodoretus, quos secuti sunt plures antiquiores theologi, ut Suarez, et adhunc paucissimi moderni,
ut Stentrup et Mazzella; vel intra ampliores periodos, iuxta largio­
rem interpretationem textus genesiaci: quae est sententia commu­
nior inter modemos.
Est autem quaedam tertia ac media opinio Augustini, quae ta­
men ulteriorem fortunam non habuit'75
6 et iuxta quam Deus formavit
quidem omnia simul, non tamen eodem modo, sed quaedam actu et
in propria forma (ita res inorganicas), alia vero in potentia tantum et
in summis causis, seu, ut dici solet, «in rationibus seminalibus»,
quae subinde successive in actum transierunt; textus vero genesiacus explicatur in quodam sensu ideali, seu de revelatione reru II
creatarum, quam per sex distincta momenta Deus angelis commu­
nicaverit.77 Quam sententiam quidam inepte interpretati sunt in sen­
su veri mitigati Transformismi.
409.

75 Ut patet, in hac sententia vix dici potest opus creationis distingui ab ipso
opere distinctionis illudque praecedere, nisi ordine naturae. Videntur illi Patres docere
quod Deus in eodem temporis momento res omnes, ut distinctas cum propriis formis,
e nihilo produxit.
76 S. Thomas hanc et praecedentem opinionem ut probabiles proponit (1 p., q. 74,
a. 2; De potentia, q. 4, a. 2); imo In 2 Sent., dist. 12, q. 1, a. 2, de sententia Augustini
dixerat quod «est rationabilior et magis ab irrisione infidelium sacram Scripturam defen­
dens..., et haec opinio plus mihi placet».
77 Cf. De Genesi ad litteram, 1. 4, c. 25, n. 56; 1. 5, c. 4, n. 7-11; c. 5, n. 12-16.
In 1. 5, c. 4, n. 11, scribit: «Causaliter ergo tunc dictum est produxisse terram herbam
et lignum, id est, producendi accepisse potestatem. In ea quippe tanquam in radicibus,
ut ita dixerim, temporum facta erant, quae per tempora futura erant».

Dii CREATIONE MUNDI

411

410. Ut patet, huiusmodi sententiae aliquam habent connexionem cum
variis interpretationibus ipsius textus genesiaci, quamvis non necessario uni
vel alteri interpretationi alligentur. Unde non abs re erit tres praecipuas in­
terpretationes, quas fusius exponunt auctores biblici, breviter in mentem
7g
revocare.
Prima est interpretatio historica ac litteralis, quae intelligit opus dis­
tinctionis factum esse per sex dies naturales viginti quatuor horarum, iuxta
litteram textus. Ita communius sentiunt Patres et theologi mediaevales, quam­
vis isti ob contrariam Augustini sententiam moderate loquantur (ita S. Tho­
mas, qui utramque sententiam probabilem dicit); quibus consentiunt non pau­
ci posteriores, ut Suarez,*
7980
78
et adhuc inter modernos Stentrup et Mazzella.
Secunda est interpretatio historica sed non litteralis, quae sex dies intel­
ligit in largiori sensu ampliorum ac indeterminatarum temporis periodorum,
quaeque propterea vocatur periodistica vel concordistica (quatenus nempe dicit
cosmogoniam mosaicam concordare cum periodis historicae cosmogoniae). Di­
viditur autem in concordisticam strictam (Cuvier, Vigoureux, Kaulen) vel
latam (Chr. Pesch, Palmieri, Sales), pro gradu quo ipsa historica concordantia
defenditur et explicatur.
Tertia est interpretatio non historica, quae nempe docet auctorem sacrum
non intendisse loqui in sensu historico de physicis diebus aut periodis in qui­
bus opus distinctionis factum est, sed vel in sensu allegorico seu pure metaphorico (ita supradicti Patres alexandrini; inter modernos vix unus A. Stop­
pant);60 vel in sensu visionario seu revelativo, quatenus ageretur de sex mo­
mentis quibus Deus opus distinctionis revelavit angelis (Augustinus, ut dic­
tum est supra) aut ipsi Adamo (Hummelauer, quem secuti sunt B. Schafer,.

De hac S. Doctoris doctrina confer:
Blic., J. de, «Le processus de la création d’après saint Augustin», Mélanges Cavallera (Toulouse 1948) 179-189.
Boyer, C., Essais sur la doctrine de S. Augustin (Paris 1932) 97-137.
Janssens, A., «De rationibus seminalibus ad mentem S. Augustini», Ephemerides
theologicae Lovanienses (1926) 29-32.
Me Keough, M. J., The meaning of the «rationes seminales» in St. Augustin, Wa­
shington 1926.
Otis, L.-E., La doctrine de l’évolution (Montreal 1950) II 170-227.
Pera, L., La creazione simultanea, Firenze 1929.
Schepens, P., «Num S. Augustinus patrocinatur evolutionismo?» Gregorianum VI
(1925) 216-230.
Thamiry, E., De rationibus seminalibus et immanentibus, Insulis 1905.
Woods, H., Augustin and evolution, New York 1924.
78Ceuppens, F., Quaestiones selectae ex historia primaeva (ed. 2, Taurini 1948) 4664; ibid. 65-18 ostenditur similitudo et discrimen inter biblicam et paganas cosmogonies.
Hauret, Ch., Origines de l’univers et de l’homme d’après la Bible, éd. 2, Paris 1952.
Heinisch, P., Problème des biblischen Orgeschichte, Luzem 1947.
Huarte, G., De Deo Creante et Elevante (ed. 2, Romae 1935) 137-149.
Simon-Prado, Praelectiones biblicae. Vetus Testamentum I (ed. 4, Taurini 1941)
20-28.
Van Hove, A., De Deo Creante et Elevante (Mechliniae 1944) 91-100.
79 De opere sex dierum, 1. 1, c. 11, n. 33.
80 Sulla cosmogonia mosaica, Milano 1887.

412

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Μ. I. Scheeben, G. Hober et alii);81 vel in sensu litterario, quatenus nempe
tota illa narratio sit mera quaedam forma litteraria, qua, ob scopum liturgicum (seu ad commendandam requiem sabbaticam post laborem hominis), vel
ob scopum mere illustrativum sive didacticum, essentiale ac generale factum
creationis mundi et distinctionis rerum exornatur, modo quodam populari ac
«foldoristico», aut modo mythologico (qui observatur etiam in parallelis cosmogoniis babylonicis et pheniciis) (ita, sub una vel alia determinatione aut
combinatione, Lenormant, Lagrange, Zapletal, Peters, Prat, Dbller, L. Jans­
sens, Bea, Fernandez, Renié, Heinisch, Junker, Simon-Prado).
Ut patet, unaquaeque istarum interpretationum fert sua commoda et in­
commoda. Prima enim, stricte quidem litteralis, difficulter componitur cum
certis datis modernae scientiae astronomicae, geologicae et palaeontologicae,
puta de longo tempore requisito ad efformationem corticis telluris et de fos­
silibus inventis in quibusdam stratis terrae quae desunt in antiquioribus; nec
duplex theoria diluvianismi et restitutionismi, inventa ad huiusmodi facta
explicanda, difficultates sufficienter diluit, ita ut praefata interpretatio hodie
communiter derelicta inveniatur. Secunda sive concordistica interpretatio, ex
una parte conveniens videtur, quatenus servat sensum historicum, sed ex alia
parte in plura incommoda impingit, ut sunt arbitraria acceptio diei pro lon­
giori periodo, cui certe non congruit distinctio inter vespere et mane, volun­
taria suppositio quod auctor sacer intendat exhibere periodos geologicas, seu
scopum quendam scientificum prosequi, et non apparens concodantia inter
ordinem originis rerum, praecipue viventium, prout describitur in Genesi et
prout ostenditur in scientiis naturalibus. Tertia igitur interpretatio, quamvis
et ipsa incommodis non careat (praecipue sub prima et altera explicatione
sensus allegorici et visionarii), sub tertia forma sensus litterarii probabilior
apparet et ut talis a modernis catholicis expositoribus communius amplexatur,
qui praeterea, per varias vias et ulteriores discrepantes explicationes, conantur
difficultates quae adhuc supersunt attenuare.
III. ASSERTIO 1. Deus, subsequenter ad proprie dictam crea­
tionem mundi secundum indeterminatam sive elementarem eius
forma II , novo ac directo influxu, non proprie creativo sed mere
constitutivo sive transformative, distinctas res produxit secunda II
primam earum speciem; quod quidem valet de omni rerum specie,
quae essentialiter ab alia distinguatur, et peculiariter de speciebus
viventium. Hinc Transformismus rigidus, qua parte excludit tota­
liter divinum interventum, repugnat tum fidei tum rationi; Trans81 Tamen notandum est discrimen inter has duas interpretationes, quae sub eodem
nomine visionismi referri solent. Nam interpretatio Augustini est mere idealis; interpre­
tatio vero Hummelaucr continet elementum historicum, quatenus sex illa opera, quae Deus
distincte nec tamen per distinctos ac successivos dies produxit, logice a Deo colliguntur
in sex distinctas visiones, quas per naturales ac successivos dies viginti quatuor horarum
Adamo monstravit. Hoc modo interpretatio textus de sex diebus est litteralis, sed hi dies
referuntur non ad ipsum opificium secundum se, sed ad visiones de illo habitas ab Adamo.

DE CREATIONE MUNDI

413

formismus vero mitigatus, quatenus servat verum sed indirectum
tantum Dei influxum in specierum primam formationem, non re­
pugnat quidem fidei neque rationi, sed tamen sub utroque aspectu
valde improbabilis videtur.

411.

Nota theologica. Transformismus rigidus, quatenus pror­

sus excludit omnem Dei influxum, etiam ut causae primae, est for­
malis haeresis, quia procedit vel reincidit in atheismum materialisticum; quatenus vero, servato Deo ut causa prima, negat tantum im­
mediatum sive specialem influxum divinum in productionem cuius­
libet speciei rerum, est erroneus. Transformismus vero moderatus,
prout solet a catholicis doctoribus sustineri et abstrahendo saltem a
speciali casu formationis corporis humani (de qua alibi dicetur),
censuram theologicam effugit.
PROBATUR 1.

Ex auctoritate.

9

doctrina dupliciter favet praefatae assertioni de novo
ac directo influxu divino in specierum constitutionem. Primo scili­
cet, quatenus asserit Deum esse «creatorem omnium visibilium et
invisibilium, spiritualium et corporalium» (Conc. Later. IV) et
Deum «universas tam spirituales quam corporales condidisse crea­
turas» (Conc. Flor., Decr. pro lac.); quae verba exaggerata empha­
si redolerent, si Deus fecisset tantum communem materiam vel ali­
quam tantum originalem ac infimam speciem, nec ullum directum
influxum in cetera habuisset. Secundo, iuxta Commissionem Biblicam in tribus primis capitibus Genesis «continentur rerum vere ges­
tarum narrationes, quae scilicet obiective realitati et historicae veri­
tati respondent» (Resp. 30 iun. 1909, Denz. 3513); iamvero in
cosmogonia mosaica exhibetur Deus directe influens in productio­
nem multarum rerum.
Scriptura in ea genesiaca narratione inducit Deum immediate
producentem varietatem rerum, sive corporalium (lucis, firmamenti,
terrae aridae, maris, stellarum, solis et lunae), sive vegetalium et
quidem unumquodque «iuxta genus suum» et «secundum speciem
suam» (Gen. 1. 11 sq.), sive omnium animalium quae vivunt in
mari, in terra et in aëre, et quidem «secundum species suas» et
«secundum genus suum» (1. 21, 24, sq.). Velle autem productiones
harum rerum explicare sino ullo immediato interventu divino, ut
in Transformismo intégrait, est adimere integrum litteralem et hisMagisterii

414

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

toricum sensum illius narrationis ac consequenter ipsam eius subs­
tantiam, eamque inter fabulas relegare.
Ceterum, ipse mitigatus Transformismes non sufficienter congruere vi­
detur cum historico sensu illius narrationis. Nam in ea nulla fit distinctio inter
species et species, quod attinet influxum divinum in earum productionem, et
huiusmodi influxus ut immediate operativus exhibetur, repetitis ac emphaticis
verbis «Fiat lux... Fiat firmamentum... Congregentur aquae... Germinet terra...
Fiant luminaria. . Producant aquae reptile... Producat terra...». Si autem quis
posset haec omnia expoliare sensu historico ac reducere ad meram formam
litterariam, non videtur quare non possit pari iure ad eandem litterariam
formam reducere etiam quae dicuntur generaliter de ipso influxu divino ac
ita statuere Transformismum integralem: nam non magis emphatice propo­
nitur influxus generaliter acceptus quam influxus ipse immediatus, imo in
iisdem prorsus verbis uterque proponitur et continetur.

omnes, sive illi qui docent Deum omnia simul in
eodem instanti creasse sive illi qui successivam productionem admit­
tunt, omnia referunt ad specialem influxum divinum. ' Fatendum
quidem est unum vel alterum Patrem, scilicet Gregarium Nyssenum
et praesertim Augustinum, eiusmodi specialem influxum paulo ali­
ter explicare, quod attinet eius immediatam rationem, at immerito a
fautoribus mitigati Transformismi tanquam ipsorum veri praecur­
sores invocantur.
412. Patres

Gregorius Nyssenus enim, loquens de origine solis et stellarum, ait
elementa materialia in initio veluti confuso modo creata esse ac subinde ab
invicem separari coepisse, vi cuiusdam potentiae a Deo rebus inditae, ut «ne­
cessaria quaedam [rerum] series ordine quodam consequeretur, [ita] ut
unum aliquod ex tota rerum universitate primum extiterit et apparuerit, dein­
de post illud necessario aliud secutum... [deinde], ut artifex natura cogebat,,
tertium et quartum et quintum et reliqua deinceps» {In Hexaemeron, MG 44.
71). Inferius prosequitur: «Verba, quae mundi continent opificium, sic ha­
bent: ’In principio fecit Deus caelum et terram’. Haec nos ita sumus inter­
pretati, ut rerum omnium procreationem simul fuisse constitutam, ex iis
significari dixerimus. Ex eo enim quod continet, illud etiam ostendit quod
continetur; nam extrema mediis comprehenduntur. Extrema vero, quantum
quidem ad sensum pertinet humanum, sunt caelum et terra... Scriptum est...:
’Terra autem erat invisibilis et incomposita’, ut planum fieret, omnia quidem
82 Irenaeus, Adv. haer. 2. 30. 9; Tertullianus, Apol. 17; Clemens Alex., Protrep.
4. 63; Origenes, De prine., 1., praef., n. 4; Cyrillus Hier., Catech. 4. 4: Gregorius
Naz., Orat. 40. 45: Ambrosius, Hexaem. 1. 4. 16; Severianus Gabalensis, De mundi
creatione, orat. 1; Augustlnus, De Gen. contra Manich. 1. 6. 10: Confess. 11. 4. 6; Theodoretus, Graec. affeci, curat., serm. 4; Gennadius. Eccles, dogm. 10. Plura ex his testi­
moniis citata invenies apud Rouet de Tournel. Enchiridion patristicum (vide in indice
theologico, sub voce «creatio», n. 188).

DE CREATIONE MUNDI

415

fuisse potestate in primo Dei ad procreandum appulsu, tanquam vi quadam
seminis ad mundi procreationem coniecta, actu vero res singulas minime
fuisse» (ibid. 78).
Ut patet tum ex toto contextu tum ex his ipsis verbis, Nyssenus tantum
elocet Deum creasse omnia, prius confuso modo et subinde distincte, cuius
distinctionis ratio iam continebatur virtute in ipsa prima confusarum rerum
productione; non autem dicit unam rem profluxisse ab alia, vel unam speciem
inferiorem evolutam esse in aliam, et multo minus praefatam evolutionem
rerum, ex confusis in distinctas, factam esse sine immediato influxu divino;
unde nullum docet, etiam mitigatum, Transformismum.
Augustinus e contrario, clare docet Deum quasdam res produxisse actu
et in propria forma, ceteras vero potentia tantum, seu in suis causis ac veluti
in rationibus seminalibus, ut dictum est supra (n. 403). Sed in hoc singulari
ac peregrino modo explicandi originem variarum specierum, qui secundum se
quidem non repugnat sed minus congruit biblicae narrationi ac propterea
ulteriores fautores non habuit, nullus verus Transformismus habetur, tum
quia plantatio illorum seminum ex quibus dicuntur originem habere ulteriores
rerum species, tribuitur ipsi immediato influxui divino, tum quia, iuxta
S. Doctorem, unaquaeque species habuit a Deo seminalem sui rationem, nec
proinde una derivatur ab alia, quod est fundamentalis canon Transformismi.
PROBATUR 2. Ex ratione.

1. Repugnat in quolibet ordine, tan inorganico quam
organico seu viventi, primam speciem quae sit vere species seu ali­
quid essentialiter ab aliis differens, produci ab aliquo ente creato,
seu ab alia specie, etiam perfectiori. Nam aliquid nequit produci nisi
a suo simili, tum quia requiritur proportio inter effectum et causam,
tum quia secus causa, producens dissimile, semetipsam destrueret,
nihil autem tendit in destructionem sui, sicut ens non tendit in non
esse.83 Ergo prima species cuiuslibet rei mundanae produci debuit
per transformationem ex materia iam creata, sub immediato ac
speciali influxu causae primae, quae, utpote causa ipsius materiae
per creationem, est sufficiens causa huiusmodi transmutationis.54
413.

Ü1 p., q. 63, a. 3: «Est enim unicuique naturale desiderium ad conservandum suum
esse; quod non consevaretur, si transmutaretur in alteram naturam. Unde nulla res quae
est in inferiori gradu naturae, potest appetere superioris naturae gradum, sicut asinus non
appetit esse equus, quia si transferretur ad gradum superioris naturae, iam ipsum non
esset».
M Ad rem S. Thomas, 1 p., q. 65, a. 4: «Cum simile fiat a suo simili, non est
quaerenda causa formarum corporalium aliqua forma immaterialis [seu angelus], sed ali­
quod compositum, secundum quod hic ignis generatur ab hoc igne..., [seu] quasi materia
reducta de potentia in actum ab aliquo agente composito... In prima autem corporalis
creaturae productione non consideratur aliqua transmutatio de potentia in actum. Et ideo

416

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE:

Semel autem ita producta prima specie, ex ea tanquam a causa
secunda (sub influxu Dei, iugiter agentis ut causae primae) proce­
dere possunt aliae species, vel eaedem species perpetuari ac multi­
plicari secundum individua in eadem materia, ope processus corrup­
tionis et generationis, qui in speciebus viventium est omnino pecu­
liaris, seu formaliter assimilai i vus, iuxta vulgatam definitionem:
origo viventis a vivente principio coniuncto in similitudinem na­
turae.
Praefata autem repugnantia ex alio capite increscit, si agitur
de origine primae speciei viventis, sive de transitu a corporibus
inorganicis ad organica, et in his, a vegetali in animalem organis­
mum et a bruto ad hominem. Nam, idem principium causalitatis
sive rationis sufficientis, quod petit ut simile a simili producatur,
a fortiori exigit ut effectus non excedat virtutem causae, in qua
effectus eminenter contineri debet: nemo enim dat quod non habet.
Ex dictis sequitur Transformismum rigidum, quatenus simpli­
citer excludit immediatum ac specialem influxum divinum in pro­
ductionem specierum, non solum documentis fidei sed etiam prin­
cipiis rationis adversari.

414. 2. Transformismus vero mitigatus, quatenus conatur per
ipsum divinum interventum explicare transitum de una specie in
aliam, nonnisi duobus modis statui potest, quorum uterque, etsi non
repugnet secundum se, tamen valde incongruus videtur, nec per ipsa
facta scientifica, quae ceteroquin ab ipsis etiam rigidis transformistis
afferuntur, sufficienter sustinetur.
Unus modus explicationis est ut dicatur Deus influere immediate in ali­
quam speciem iam existentem, ita eam immutando, ut haec amittat suam
formam et acquirat formam speciei superioris; ita v. g. Deus interveniret in
quibusdam praecipuis casibus transformationis, uti in origine vitae, in origine
altioris vitae brutorum et in origine corporis humani.
lamvero, huiusmodi explicatio, cum restringatur ad praefatos casus imformae corporales quas in prima productione corpora... habuerunt, sunt immediate a Deo
productae, cui soli ad nutum obedit materia tanquam propriae causae».
Idem repetit S. Doctor in q. 91, a. 2, ad probandum quod corpus primi hominis
produci potuit a solo Deo: «Quia oportet agens esse simile facto, non convenit quod
forma pura [seu angelus], quae est sine materia, producat formam quae est in materia,
quae non fit nisi per hoc quod compositum fit. Et ideo oportet quod forma, quae est in
1.1· teria, sit causa formae quae est in materia, secundum quod compositum a composito
generatur. Deus autem, quamvis omnino sit immaterialis, tamen solus est qui sua virtute
materiam producere potest creando. Unde ipsius solius est formam producere in materia
absque adminiculo praecedentis formae materialis». Cf. C. Gent. 2. 43.

DE CREATIONE MUNDI

417

mediati interventus divini, non applicatur ceteris casibus, puta ad transitum
de una planta ad aliam et de uno bruto ad aliud, in quibus proinde inepte et
contra rationem admittitur transformativa evolutio, ut supra probatum est.
Praeterea, quamvis absque dubio Deus, utpote creator ac dominus materiae,
possit modo praedicto producere novas species, refundendo nempe formam
prioris speciei in potentialitatem materiae et instantanée educendo formam
novae speciei, incongrue id fieri diceretur. Nam, ex una parte frustranee mul­
tiplicaretur immediatus interventus divinus, cum Deus potuerit inde ab initio
vel quandocumque eandem illam superiorem speciem producere in ipsa pura
materia quin destrueret speciem inferiorem, nec actio Dei tendat in destruc­
tionem rerum, et ex alia parte id esset aliquid miraculosum, cum fieret prae­
ter expectationem naturae et contra naturales leges a Deo constitutas, iuxta
quas unaquaeque species tendit ad generandum sibi simile nec fieri possunt
instantaneae resolutiones formarum usque ad materiam primam.
Alius modus est ut dicatur Deus semel pro semper inde ab initio suum
influxum dedisse futurae productioni unius speciei per aliam, quatenus posue­
rit, in corporibus vel cellulis tunc creatis, aliquam veluti seminalem virtutem,
quae poterat subinde sub favorabilibus circumstantiis ita evolvi, ut ex una
specie alia produceretur. Huiusmodi explicatio, quam sub aliqua ratione iam
proposuit Augustinus (cf. supra, n. 409) et ambiguo modo iterum assumpta
et adaptata est a mitigatis transformistis, in bona philosophia nonnisi unum
sensum habere potest, quod scilicet unaquaeque res vel species (aut saltem
plures res vel species), praeter propriam formam et connaturalem suam vir­
tutem, vehit in sinu suo virtutem aliquam instrumentaient, a Deo ab initio
immissam, vi cuius et tanquam merum instrumentum causae divinae princi­
palis, una species aliam producere queit, eo fere modo quo semen humanum
est instrumentum generationis.
lamvero, plura sunt quae huiusmodi explicationem incongruam saltem et
improbabilem esse demonstrant. Et imprimis, non apparet quomodo huius­
modi instrumentalis virtus sit distribuenda inter varia corpora primitiva,
utrum nempe aequaliter omnibus insit, an inaequaliter, utrum scilicet sive
mus sive canis possit, proxime vel remote, producere equum, an solus canis
id possit, et utrum canis possit producere sive equum sive bovem an tantum
equum vel bovem.
Praeterea, dubitari potest de ipsa possibilitate plantandi praefatam vir­
tutem instrumentalem in aliqua natura determinata ac stabili, quales sunt res
quas in rerum ordine videmus. Nam huiusmodi instrumentalis virtus, utpote
naturae rei insita et inamissibilis, ad ipsam naturam pertineret, et ideo hanc
redderet essentialiter instrumentalem, vialem, et ad aliud ordinatam: haec
ergo natura esset simul stabilis et instabilis, ad se et ad aliud. Redderet etiam
naturam ad nullum genus pertinentem et tantum reducibilem ad genus vel
speciem rei ad quam producendam seminaliter ordinatur, quemadmodum
semen humanum non est quid stabile sed viale, nec est homo sed ad produ­
cendum hominem ordinatur, et, suo productivo munere expleto vel non ex­
pleto, corrumpitur et abit; quorum omnium nihil apparet in rebus quas
videmus.
14

418

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Praeterea, supposita possibilitate adiungendi praefatam seminalem vir­
tutem naturis rerum, inde sequeretur omnes species rerum, saltem inferiores,
imo et superioies, (cum ea virtus nunquam extingui dicatur), esse essentialiter
mera entia instrumentalia ac vialia, ad aliud iugiter ordinata et aliud secun­
dum se appetentia. lamvero experienda ostendit species, quas videmus, esse
quid stabile, independens, determinatum in sua constitutione ac finalitate.
Praeterea, exinde sequeretur Deum esse unicam causam principalem in
prima productione cuiuslibet speciei, quae per plura saecula dicitur peracta
quaeque nondum absoluta est, cum praefata virtus seminalis non sit extincta
sed iugiter naturis rerum agglutinata perseveret, et possit, sub renovatis aptis
circumstantiis, ad actum iterum atque iterum deduci. Inde verum non esset
quod ait Scriptura, Deum «requievisse die septimo ab universo opere quod
patrarat» (Gen. 2. 2).
415. Quod attinet ipsam experientiam, evidens est eam, nedum in recentioribus tantum temporibus, sed in tota historica sive nota aetate, omni
Transformismo adversari. Nunquam enim, in tota hac longissima aetate, vi­
vum aliquod a non vivo processit, neque uva ex petra, neque pomum ex vite,
neque mus ex plana, neque equus ex mure, neque homo ex simia. Quod
ergo dicitur olim, in praehistorica aetate tam saepe accidisse, mirum est nun­
quam posterius, in tot tantisque renovatis circumstantiis, iterum occurrisse.
Citatur in contrarium casus generationis spontaneae, seu originis viventis
a non vivente (ut vermium aliorumque imperfectorum animalium ex putrefac­
tione, aut parasitorum ex aliorum viventium substantia), vel a vivente dis­
simili in specie (ut hybridorum, puta muli ex asino et equa), in quo ipse
S. Thomas docet haberi productionem novae speciei vi alicuius seminalis vir­
tutis, ab initio inditae rebus a Creatore.841* Attamen, casus ipse communiter
negatur a modernis, nec ab antiquis de eo dubitatum fuit nisi ob imperfectam
cognitionem naturalium scientiarum. Nam in generatione vermium et parasi­
torum detecta sunt ova vel semina (innumera enim existant infusoria, sive
tenuissimi organismi et germina vitalia, quae per aërem pervagantur ac facile
maioribus organismis, sive putrefactis sive etiam viventibus, adhaerent, ut in
eorum materia vivant ac generent), ut patet praecipue ex experimentis Pas­
teur (f 1895), quibus confirmatam est generale principium, iuxta quod cor­
pus vivens ex alio corpore vivo semper procedit. In casu vero hybridorum,
nondum probatum est ea ab utroque genitore, vel ipsum utrumque genito­
rem, specie differre: agitur potius de nova specie late dicta (specie, ut aiunt,
!>ii 1 p.( q. 73) a i, ad 3. «Nihil postmodum a Deo factum est totaliter novum,
quin aliqualiter in operibus sex dierum praecesserit... Species etiam novae, si quae appa­
rent, praeextiterunt in quibusdam acquisitis virtutibus, sicut et animalia ex putrefactione
generata producuntur ex virtutibus stellarum et elementorum auam a principio accepe­
runt, eti nil si novae species talium producantur. Animalia etiam quaedam secundum no­
vam speciem aliquando oriuntur ex commixtione animalium diversorum secundum spe­
ciem, sicut cum ex asino et equa generatur mulus: et haec etiam praecesserunt causaliter in
operibus sex dierum» (cf. q. 71, a. 1, ad 1). In q. 70, a. 3, ad 3, S. Doctor generationem
vermium ex putrefactione explicat ex hoc quod «corpus caeleste, cum sit movens motum,
habet rationem instrumenti, quod agit in virtute principalis agentis» (cf. q. 115, a. 2).
m

DE CREATIONE MUNDI

419

systematica, non specie naturali), seu de peculiari et abrupte distincto typo
intra eandem proprie dictam ac naturalem speciem.85
416. Obiectiones autem quae in favorem l'ransformismi, sive rigidi
sive mitigati, ex praehistorica aetate (sive ex scientia geologica et palaeontologica) afferri solent, illius veritatem nullatenus evincunt. Ad quarum solu­
tionem, haec nobis adnotasse sufficiat.
1. Gradatio variarum specierum, et similitudo, tum generalis inter
omnes species, tum peculiaris inter species viciniores, nihil probat in favorem
Transformismi. Inde enim tantum sequitur Creatorem varios gradus perfec­
tionis sapienter distribuisse inter varias species, secundum quandam ordina­
tam et successivam schalam, ita ut ex varietate et similitudine oriretur decor
universi et «natura non faceret saltus».
2. Si evolutio esset communis lex naturae, non intelligeretur quare
plures rerum species huiusmodi evolutioni sese subtraxerint. Ita fere omnes
species aetatis quaternariae, seu ultimae praehistoricae aetatis,86 adhuc essen­
tialiter immutatae subsistunt, non obstante multiplici conditionum mutatione;
ex aetate tertiaria manent palmipoda et plures species piscium, ex aetate se­
cundaria manent plures species crustraceorum et zoophytorum, et ex ipsa
aetate primaria supersunt aliquae species, ut brachiopodorum et arachnidarum.
3. Iuxta palaeontologos, diversa terrae strata exhibent diversas orga­
nismi formas; item, quo recentiora sunt strata, eo perfectiores sunt organismi;
item, in omnibus stratis apparet manifeste transitus a forma imperfectiori ad
perfectiorem. Attamen, haec et alia nimis saltem absolute proferuntur et ex
ipsa palaeontologia non universaliter vera comprobantur.
Nam diversi animalium typi simul in eadem aetate inveniuntur; v. g. in
aetate ipsa primaria, simul apparent animalia articulata et aliqua vertebrata,
uti reptilia. Praeterea, quaedam animalia sunt perfectiora in stratis antiquio­
ribus; ita in aetate secundaria, reptilia sunt perfectiora quam in aetate tertia­
ria, et pariter plura mammifera aetatis tertiariae sunt perfectiora eis quae
habentur in aetate quaternaria et in historica aetate usque ad praesentem diem.
Praeterea, in variis stratis inveniuntur hiatus inter varia fossilia, seu non inve­
niuntur signa intermediorum typorum, ex quibus colligi possit evolutio sive
transitus ab una specie ad aliam; ceterum, omnes casus evolutionis, qui indi85 Tria enim distinguenda sunt, ex quorum confusione atque difficili in praxi dis­
tinctione, plures difficultates et incertitudines in praesenti materia proveniunt, scilicet:
varietates (quae sunt aliquid accidentale, sicut album et nigrum in specie humana, vulgo
«races», «razze»), species systematicae, sive typi abrupte distincti intra eandem speciem
(quae sunt etiam aliquid accidentale, nec nisi gradu differunt a prioribus), et species
naturales, sive proprie ac philosophice dictae (quae constituunt rerum essentias). Primas
et alteras dicimus mutabiles, tertias vero fixas et immutabiles, nec unam ex altera gene­
rabilem.
86 Distinguunt geologi quatuor aetates (post ipsam primitivam sive azoicam aetatem
in qua nullum adhuc apparet vitae vestigium), scilicet, aetatem primariam sive palaeozoi*111
in qua apparent prima viventia; secundariam sive mesozoicam, in qua novi viventium
typi apparent; tertiariam sive neozoicam, in qua apparent viventia affinia his quae
nunc extant, sive inter plantas sive inter animalia; quaternariam, in qua apparet ipsius
hominis vestigium.

•

·

.

.·■

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

420

gitari possunt, ostendunt tantum transitum ab una specie systematica ad ali­
am, seu a typo ad typum eiusdem classis, non vero inter species quae certo
tanquam naturales sive determinate habentur, ut sunt canis, equus et simia;
nec ulla ostendi potest aliqua huiusmodi naturalis species quae fuerit veluti
forma transitionis ab una inferiori ad aliam superiorem speciem?7

ASSERTIO 2.
Deus praefatum opus distinctionis et ornatus,
secundum varias rerum species, probabilius non simultanée sed
successive perfecit, per magis vel minus extensum saeculorum de­
cursum, ut per ipsam huiusmodi successionem sapientiam suam or­
dinatrice II ostenderet et ordinem quendam naturale II inter varia­
rum reru II origines componeret. Quam quidem ordinatam ac sueII
cessivam rerum
productionem mosaica ipsa cosmogonia, modo
quodam litterario ac populari, exprimere conatur.

PROBATUR.
417. Tres quidem ipsorum Patrum sententiae, de simultanea

nempe omnium rerum productione in specie propria inde ab initio,
de successiva productione, tam intra sex naturales dies quam gene­
raliter intra varias longioresque periodos, et de simultanea produc­
tione in specie aliena ac successiva in specie propria, congruunt tum
documentis fidei tum ipsi rationi, saltem attenta potentia Dei abso­
luta. Secunda tamen sententia de productione successiva per varios
ac indeterminabiles longiores periodos probabilior videtur, attentis
saltem certioribus conclusionibus modernarum scientiarum geologicarum et palaeontologicarum, quae, etsi necessitatem Transformismi
nullatenus ostenderint, tamen successivam quandam ac satis longe
protractam totius mundi formationem per influxum divinum vehe­
menter suadent. Ad quam sententiam transferri possunt verba quae
S. Thomas iunior dixerat de tertia illa ac minus probabili Augustini
sententia: «[Haec opinio] est rationabilior, et magis ab irrisione
infidelium Sacram Scripturam defendens... [et ideo] plus mihi
placet .*
Profecto, praefatae scientiae ostendunt formationem ipsius
corticis telluris longam saeculorum seriem exegisse, iuxta receptam
probabilem Laplace theoriam de formatione et evolutione siderum,87
88
87 Cf. L. Vialleton, Morphologie générale. Membres et ceintures des vertébrés té­
trapodes. Critique morphologique du transformisme, Paris 1924.—L’origine des êtres vi­
vants. L'illusion transformiste, Paris 1929.—«Morphologie et transformisme», Le Transfor­
misme (Paris 1927 ) 61-122.
88 In 2 Sent., dist. 12, q. 1, a. 2.

DE CREATIONE MUNDI

421

ante quam terrae formationem nulla certe vita naturaliter exerceri
potuit. Ostendunt pariter varias viventium species non simul omnes
in orbe apparuisse, nec etiam per successivas ac determinatas clas­
ses, quasi scilicet prius plantae, subinde animalia, et inter haec,
prius inferiora ac subinde superiora, producta fuerint, sed haec
omnia commixte per varias geologicas aetates et secundum indeter­
minatum perfectionis ac necessitatis ordinem occurrisse, donec in
quadam plenitudine temporis ac rerum, quam quaternariam aetatem
appellant, introduceretur rex ipse materialis creationis, qui «praeesset piscibus maris et volatilibus caeli et bestiis universaeque terrae
omnique reptili, quod movetur in terra» (Gen. 1. 26), atque «ap­
pellaret nominibus suis cuncta animantia et universa volatilia caeli
et omnes bestias terrae» (2. 20).
Ceterum, huic historico ordini correspondet ipsa mosaica ac
revelata cosmogonia, expoliata quidem litteraria ac populari sua
forma, quae non ad substantiam narrationis sed tantum ad acciden­
talem eius expressionem pertinere rationabilius dicitur, quamvis alii
aliter non improbabiliter sentiant. De qua re ac controversia sapien­
ter monet S. Thomas: «Circa mundi principium aliquid est quod
ad substantiam fidei pertinet, scilicet mundum incoepisse creatum,
et hoc omnes sancti concorditer dicunt. Quo autem modo et ordine
factus sit, non pertinet ad fidem nisi per accidens, in quantum in
Scriptura traditur, cuius veritatem diversa expositione sancti salvan­
tes, diversa tradiderunt» (I« 2 Sent., dist. 12, q. 1, a. 2; c. 1 p.,
q. 68, a. 1).

422

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

CAPUT II. DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGE­
LORUM "
418. Agitur de prima creatura a Deo condita, ordine saltem naturae et
perfectionis, sin minus temporis. De creaturis vero mere corporalibus, quae
ante hominem conditae sunt, nihil theologicum manet dicendum praeter ea
quae exposuimus in cap. praec. de creatione mundi generaliter spectata; cetera
enim pertinent ad cosmologicam philosophiam aliasque scientias naturales.
Septem quaestiones hoc caput complectitur, quarum quinque priores res­
piciunt creationem sive naturalem ordinem angelorum, postremae vero eorumdem elevationem ad supernaturalem ordinem gratiae et gloriae, ex quo aliqui
ceciderunt. Inde: de angelorum existentia et creatione (q. 1), essentia et dis­
tinctione (q. 2), immanenti operatione intellectus et voluntatis (q. 3), ope­
ratione ad extra (q. 4), peculiaribus operationibus ad extra relate ad homines,
seu apparitione, missione, custodia et impugnatione (q. 5), elevatione ad gra­
tiam et gloriam (q. 6), lapsu (q. 7).
89 1 p., q. 50-64, 106-114; De spiritualibus creaturis, a. 1, 2, 5, 6, 7, 8; Opusc. De
substantiis separatis.
Azy, P. B.
Le Christ et ses anges dans l'oeuvre de Saint Thomas, Toulouse 1943Idem in Bulletin de littérature ecclésiastique XLIV (1943) 93-117, 121-136.
Barre, L., De rerum creatione et speciatim de angelis, Paris 1897.
Bremond, L., Le Diable. Existe-t-il? Que fait-il?, Paris 1924.
Carrelu, E., GU angeli, Bologna 1925.
Collings, J., The thomistic philosophy of the Angels, Washington 1947.
Danielou, J., Les anges et leur mission d'après les Pères de l’Eglise, éditions Chevetogne 1951.
Diclionaire apologétique de la foi catholique I (éd. 4, Paris 1925) 124-128: «Ange»
(J. Souben); 917-928: «Démons» (J. Nau).
Dictionnaire d’archéologie chrétienne et de liturgie 1-2 (Paris 1907) 2080-2162:
«Anges» (H. Leclercq); IV-1 (1920) 578-582: «Démons, Démoniaques» (H. Leclercq).
Dictionnaire de la Bible I (Paris 1895) 576-590: «Ange» (A. Vacant); II (1899)
1366-1373: «Démon» (H. Lesêtre).
Dictionnaire de spiritualité I (Paris 1936) 580-625: «Anges» (J. Duhr).
Dictionnaire de théologie catholique 1-1 (Paris 1902) 1189-1271: «Ange» (Vacant,.
Barcille, Petit, Parisot, Miskgian); IV-1 (1910) 321-409: «Démon» (Mangenot, Ortolan).
‘Garçon, Μ.,-Vinchon, J., Le Diable. Etudes historique, critique et médicale, Pa­
ris 1926.
Heris, Ch. V., Somme théologique. Les anges (traduction française et notes), Pa­
ris 1953.
Hophan, O., Die Engel, Luzern 1956.
Houck, F. A., The angels, good and bad, St. Louis, Mo. 1925.
Langton, E., Supernatural. Doctrine of Spirits, Angels and Demons from the middle
ages until the present time, London 1934.—The ministries of the Angelic Powers accor­
ding to the Old Testament and later Jewish literature, London 1936.—Essentials of de­
monology, London 1949.
Lepicier, A. AL, Tractatus de angelis, 2 voll., Paris 1901-1908.
O’Connel, R. V., The holy angels, New York 1923.
Oswald, J.-H., Angeologie, ed. 2, Paderborn 1889.
Petersdorff, E. von, Daemonologie, I: Daemonen in Weltenplan, München 1956.
Satan («Etudes cannélitaines», XXVII), Paris 1948. Ampla bibliographia in fine.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

QUAESTIO L

423

DE EXISTENTIA ET CREATIONE ANGELORUM*
90

L SENSUS QUAESTIONIS.

419. Quod nomen attinet, in ipsis fontibus revelationis in usu
veniunt duae appellationes, scilicet angelus, a graeco ά-^ελος sjve
nuntius (frequentissime), et spiritus (Psal. 103, 4, quem citat Hebr.
I. 7; Act. 23. 8, ubi utrumque nomen refertur), quarum prima, ut
ait Augustinus, significat officium relate ad homines, altera vero
ipsam naturam incorporalem secundum se et ut distinctam ab ho­
mine.91 In eodem tamen sensu nuntii sive missi, nomen angeli in
Scriptura adhibetur quandoque etiam ad alios significandos, scilicet
sacerdotes generatim (Mal. 2. 7; Apoc. 2-3, ubi agitur probabiliter
de episcopis ecclesiarum), loannem Baptistam Messiae praecursorem
(Mal. 1.3: «Mitto angelum meum», interprete ipso Christo in Mat.
II. 10), ipsum Messiam (Mal. 1.3: «Angelus testamenti»; Is. 9. 6
iuxta versionem 70: «Magni consilii angelus», ubi tamen Vulgata
habet tantum vocem «consiliarius»), imo ipsum Deum ut apparen­
tem hominibus (in aliquibus locis A. T. ubi sermo est de «angelo
lahveh» in theophaniis92).
Quod vero attinet rem ipsam, seu nominalem ac vulgarem defi­
nitionem, sufficientem in praesenti quaestione de angeli existentia
(nam scientifica vel proprior definitio colligenda est ex sequenti
quaestione de essentia angelica), angelus intelligitur aliqua creatura,
media inter Deum et hominem, quatenus ita excellit hominem quoad
suam immaterialitatem, ut dici possit spiritus seu quid invisibile, et
Turmel, J., «Histoire de l’angélologie des temps apostoliques à la fin du Ve siècle»,
Revue d’histoire et de littérature religieuse III (1898) 284-308, 407-434, 533-552; IV
(1899) 217-238, 289-309, 414-434 , 537-562.—Histoire du diable, Paris 1931.
Urrutia, U., El Diablo. Su naturaleza, su poder y su intervention en el mundo,
ed. 2, Mexico 1950.
Vonier, A., The angels, New York 1928.
901 p., q. 50, a. 1 et 3; In 2 Sent., dist. 3, q. 1, a. 3; C. Gent., 2. 6, 49 et 92;
Opusc. De substantiis separatis, c. 2 et 18; De potentia, q. 6, a. 6.
Boyer, C., De Deo creante et devante (ed. 3, Romae 1940) 458-467.
Palmieri, D., De Deo creante et devante (Romae 1878) 150-153, 198-206.
Sagues, I. F., De Deo creante et devante («Sacrae theologiae summa» IV, Matriti
1964), n. 272-294.
Zammit, P., «De existentia substantiarum intellectualium», Angelicum X (1933)
514-523.
91 Augustinus, Enarr. in psal. 103, serm. 1, n. 15; «Angelus enim officii nomen est,
non naturae. Quaeris nomen huius naturae, spiritus est; quaeris officium, anqelus est; ex
eo quod est, spiritus est; ex eo quod agit, angelus est» (CCL 40. 1488). Quod repetit
Gregorius M., Horn. 34 in evang., n. 8, ML 76. 1250.
92 Ut dictum est superius, n. 49, «angelus lahveh» non designat Filium Dei, sed vel
ipsum Deum, vel verum angelum.

424

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

ita refertur ad hominem, ut veluti ministret ac subserviat Deo in
gubernatione illius ac pro tanto dicatur angelus. Duo autem quae­
runtur, an scilicet angeli existant et an fuerint creati.
II. ERRORES.
420. Existentiam angelorum negarunt Sadducaei, ad modum unius cum
negatione resurrectionis (Act. 38. 8: «Sadducaei enim dicunt non esse resur­
rectionem neque angelum, neque spiritum, pharisaei autem utrumque confi­
tentur»), ob eorum generalem doctrinam, iuxta quam non datur alius spiritus
praeter Deum et ex qua sequitur negatio angelorum, resurrectionis, immorta­
litatis animae et sanctionis alterius vitae.93 Idem error tribuitur protestantibus
Anabaptistis saec. 16, dicentibus angelos esse personificationes divinae poten­
tiae, quatenus agit in bonum vel malum hominis. Ex antiquis philosophis pa­
ganis, Aristoteles commemorat eos qui, non distinguentes inter sensum et
intellectum, «existimaverunt quod nullum ens esset nisi corpus».9495Moderni
rationalistae et liberales exegetae docent ea quae de angelis dicuntur in Scri­
ptura esse vel meros modos loquendi ad designandas operationes divinae pro­
videntiae, vel personificationes virtutum et vitiorum hominum, vel imitatio­
nes vulgarium opinionum, iam vigentium apud Babylonios, Persas et Aegy­
ptios, quas ludaei ex illis populis derivarunt, praecipue tempore exilii. Pro
modernis Spiritistis^ cum profiteantur quendam vagum Deismum, abque
ulla providentia, existentia angelorum nullum habet sensum; tamen illi inter
eos, qui non admittunt animarum defunctarum reincarnationem, has animas
concipiunt tanquam pervagantes spiritus, quadam subtili materia («perispiritu») indutos, et in hoc sensu angelorum existentiam admittere non refra­
gantur.
Ad negationem creationis angelorum revocari possunt sub aliqua ratione
emanatismus Gnosticorum et alii errores negantes exclusivitatem actionis divi­
nae in creatione, de quibus supra (n. 336). Vicissim creationem angelorum
non in tempore sed ab aeterno censentur docuisse Aristoteles eiusque arabes
commentatores, nominatim Avicenna et Averroes (cf. supra, n. 382) necnon
sic dicti catholici averroistae latini saec. 13,9697
qui admiserunt existentiam sub­
stantiarum separatarum in mundo et simul creationem mundi ab aeterno.
Praeterea, Origenef1 et Origenistae docuerunt angelos extitisse ante constitu­
tionem praesentis mundi; ad quam sententiam accesserunt quidam alii Patres,
ut dictum est supra (n. 396).
93 Cf. Iosephum Flavium, Bell. iud. 2. 8. 14: Ant. iud. 18. 1. 4; S. Zeitlin, «The
Sadducees and the belief in Angels», Journal of biblical literature LXXXIII (1964) 60-71.
^Phys., 1. 4, c. 6; cf. 1 p., q. 50, a. 1.
•Ty
95 Confer bibliographiam
infra, n. 481.
96 Cf. A. Vacant, «Angélologie parmi les averroistes latins», Dictionnaire de théolo­
gie catholique 1-1 (Paris 1902) 1260-Ï264.
97 Peri Archon, 1. 1, prol., n. 10; 1. 3, c. 5, n. 3-5, MG 11. 120 sq., 327-330.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

425

III. ASSERTIO 1.
Existunt angeli, sive entia quaedam spiri­
tualia, natura sua Deo inferiora et homine superiora.

Existentia angelorum sub hac generali
ratione et abstrahendo ab ulteriori quaestione de eorum pure spi­
rituali natura, est de fide explicite definita a Magisterio tum ordi­
nario tum extraordinario, et peculiariter a Conc. Later. IV et
Vatic. I.
421.

Nota theologica.

PROBATUR.

doctrina"' continetur praecipue in documentis Conc.
Later. IV, Lugd. II, Flor, et Vatic. I, supra relatis (n. 346), in qui­
bus angeli veniunt sub nomine «invisibilia», «creatura spiritualis»,
«creatura angelica». Accedunt cetera documenta, inferius referenda,
ubi de custodia angelorum et impugnatione daemonum, necnon do­
cumenta Magisterii ordinarii, manifestata praecipue in catechismis
et in liturgia (festa S. Michaelis, S. Gabrielis, S. Raphaelis et Ange­
lorum Custodum).*
99
Magisterii

integra, a primo Genesi libro ad Apocalypsim,
existentiae angelorum testimonium fert, nec exaggerat Gregorius M.
cum inquit: «Esse angelos et archangelos pene omnes sacri eloquii
paginae testantur».2
422. Scriptura’

93 Cf. A. Vacant, «Ange-Angélologie dans les conciles et doctrine de l’Eglise sur les
anges», Dictionnaire de théologie catholique 1-1 (Paris 1902) 1264-1721.
99 Cf. E. von Petersdorff, «De daemonibus in liturgia memoratis», Angelicum XIX
(1942) 324-339.—B. Neunheuser, «Der Engel im Zeugnis der Liturgie», Archiv für Li~
ttirgiewissenschaft VI (1960) 4-27.
1 Everling, O., Die paulinische Angeologie und Ddmonologie, Gottingen 1888.
Heidt, W. G., Angelology of the Old Testament. A study in biblical theology, Wa­
shington 1949.
Kurze, G., Der Engels-und Teufelsglaube des Apostels Paulus, Freiburg i. Br. 1915.
Lemonnyer, A., «Angélologie chrétienne», Dictionnaire de la Bible.—Supplément I
(Paris 1928) 255-262.
Pautrel, R. et Lefebvre, M., «Trois textes de Tobie sur Raphaël (Tob. V, 22;
III. 16 s.; XII, 12-15)», Recherches de science religieuse XXXIX (1951) 115-124.
Philips, G., «De angelis in antiquo testamento», Revue ecclésiastique de Liège
XXXI (939-40) 44-52.—«De angelis et daemonibus in evangelic», ibid. 172-174.—«De
angelis et daemonibus secundum S. Paulum», ibid. 226-229.
Prat, F., La théologie de Saint Paul I (éd. 33, Paris 1942) 349-254: II (éd. 38.
Paris 1949) 493-502: «Anges et démons».
Schlier, H., «Die Engel nach dem Neuen Testament», Archiv für Liiurgietvissenschaft VI (1959) 43-56.
Vacant, A., «Ange», Dictionnaire de la Bible I (Paris 1895 ) 576-590.—«Ange.—
D’après la sainte Ecriture», Dictionnaire de théologie catholique 1-1 (Paris 1902) 1189-1192.
2Hom. in evang., hom. 34, n. 7, ML 76. 1249.

426

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

lam in primo Genesis versu «In principio creavit Deus caelum et ter­
ram», sub voce «caelum» non improbabiliter significantur ipsi angeli (cf. sup­
ra, n. 398). In tertio Genesis capite apparet peculiaris angelus, nomine Che­
rubim, qui «custodiret viam ligni vitae» (Gen. 3. 24). In libris ante exilium
conscriptis, angeli saepe exhibentur in sic dictis theophaniis (Gen. 24. 7;
Exod. 22. 31; 23. 20, 21, 23; 33. 2 sq.) et in peculiaribus circumstantiis, ut
in historia Agar (Gen. 16. 9; 21. 17), Abrahae (ibid. 18. 2), Loth (ibid. 19.
1), populi hebraici exeuntis ex Aegypto, cui promittitur «angelus qui praece­
dat et custodiat» (Exod. 23. 20-23), et in visione Isaiae de duobus Seraphim
(Is. 6. 2, 6); saepe etiam in Psalmis mentio angelorum occurrit (Psal. 13. 8;
77. 49; 90. 11; 96. 7; 102. 20; 105. 37). Nec refert quod in quibusdam
theophaniis nomen «angelus lahveh» probabiliter significet ipsum Deum, tum
quia id non est certum, tum quia in pluribus ex illis locis agitur certe de
spiritu a Deo distincto eique inferiore (cf. supra, n. 49).
Inde concidit supradicta Rationalistarum opinio, iuxta quam ludaei con­
ceptum angelorum desumpserunt ex vicinis populis tempore exilii, ut interim
praetermittamus apud hos populos conceptum illum esse valde confusum ac
fabulosum, ita ut possit considerari ut quaedam corruptio primitivae ac com­
munis revelationis. Ceterum, ipse revelationis progressus apud Hebraeos ex­
plicat quare in libris post exilium conscriptis doctrina de angelis sit paulo ma­
gis deteminata; ita in libro Tobiae, angelus sub proprio nomine Raphaëlis
sese manifestat, tanquam unus ex septem adstantibus ante Dominum (12. 15:
«Ego enim sum Raphaël angelus, unus ex septem qui adstamus ante Domi­
num»); in prophetia Danielis angelus, nomine «Gabriel, facit intelligere vi­
sionem» (8. 17; cf. 9. 21), et inducitur alius angelus, nomine «Michaël, unus
de principibus primis» (10. 13; cf. 10. 21; cf. etiam in N. T. lud. 9; Apoc.
12. 7).

In N. T. ulterius determinatur angelorum existentia, natura et
ministerium. Angeli dicuntur creati (Col. 1. 16, supra, n. 398), in­
visibiles (ibid.), potentes, tanquam throni, dominationes, principa­
tus et potestates (ibid.), hominibus praestantiores tum sapientia
(Mat. 24. 36; Gal. 1. 8) tum potentia (2 Petr. 2. 11: «Angeli, for­
titudine et virtute sunt maiores»), Deo autem inferiores, a quo
creantur per suum Verbum (Col. 1. 16), cui oboediunt ad nutum
tanquam militum legiones (Mat. 24. 31), quem, in natura humana
Christi venientem, in fine mundi comitantur (Mat. 25. 31), a quo
peccantes puniuntur (Mat. 25. 41; 2 Petr. 2. 4).
Ministerium angelorum peculiariter exhibetur in conceptione
loannis Baptistae (Luc. 1. 11-22: «Ego sum Gabriel, qui adsto ante
Deum»), in conceptione Christi ad Mariam (Luc. 1. 26-38: «Missus
est angelus Gabriel a Deo»), et ad loseph (Mat. 1. 20), in nativitate
Christi ad pastores (Luc. 2. 9-15) et ad loseph de fuga in Aegyptum
(Mat. 2. 19), in serviendo Christo in deserto (Mat. 4. 11), in con­

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

427

fortando eundem in agonia Gethsemani (Luc. 22. 43), in roborando
discipulos in fide resurrectionis (Mat. 28; Marc. 16; Ιο. 20. 12) et
ascensionis (Act. 1. 10 sq.), in liberando apostolos de carcere (Act.
5. 19; 12. 7-11), in disponendo novissima mundi, seu comitando
Christum in eius adventu (Mat. 25. 31), canendo tubis, congregan­
do electos (Mat. 26. 53), aliisque modis passim in Apocalypsi des­
criptis.
Quibus omnibus etiam confutata manet supradicta Anabaptistarum et Rationalistarum opinio, iuxta quam angeli in Scriptura
accipiuntur non ut distinctae ac rationales creaturae, sed ut merae
expressiones divinorum attributorum et operationum.
inde a tempore apostolico communissime loquun­
tur de angelis, eorumque natura et officiis, ut constabit ex dicendis
in sequentibus quaestionibus. Peculiaris testis traditionis, necnon
fundamentum ulterioris theologiae de angelis, est Pseudo-Dionysius Areopagita, qui primam monographiam de angelis edidit circa a.
500 sub titulo «De caelesti hierarchia». Inter antiquiores confer
Clementem Romanum [Epist. 1 ad Cor. 34. 5 sq.; 36. 2), PseudoBarnabam (18. 1), Ignatium Antioch. (Ad Smyrn. 6. 1; Ad Trail.
5. 2), Hermam qui describit Ecclesiam opera angelorum aedificatam
(Pastor, passim; Vis. 3. 4. 1: «Hi sunt, inquit, sancti angeli Dei,
qui primi creati sunt, quibus tradidit Dominus omnem creaturam
suam, ut augeant et aedificent et dominentur totius creaturae»,
Funk 1. 440), Tertullianum (Apol. 22. 1-3, ubi notat, etiam paga­
nos, uti Platonem et Socratem, angelos admisisse). Augustinus vo­
cem totius Traditionis profert, cum inquit: «Esse angelos novimus
ex fide» (Enarr. in psal. 103, enarr. 1, n. 15, CCL 40. 1488).
423. Patres3

quamvis nequeat ex ullo capite existen­
tiam angelorum certo demonstrare, quae ideo est penitus fidei arti­
culus, potest tamen duplicem convenientiam afferre, quae etiam in
probabile argumentum vertatur.
424. Ratio theologica,

Prima convenientia deducitur ex fine operis creationis, qui est communi­
catio divinae perfectionis ac pro tanto assimilatio creaturae cum Deo, tanquam
3Bareille, G., «Ange.—Angélologic d’après les Pères», Dictionnaire de théologie
catholique 1-1 (Paris 1902) 1192-1222.
Danielou, J., Les anges et leur mission d’après les Pères de l’Eglise, Chevetogne
1951; éd. 2, 1953.
Cf. etiam bibliographiam de singulis Patribus in q. seq., passim.

effectus cum sua causa, ut ostensum est supra (n. 378). Nam valde conve­
niens est ut huiusmodi finis attingatur perfecto modo; quod nonnisi per crea­
tionem angeli obtinetur.
Perfecta enim assimilatio in eo consistit quod effectus assimiletur causae
secundum illud ipsum per quod causa producit effectum; iamvero Deus mun­
dum produxit modo pure spirituali, seu per intellectum et voluntatem; unde
Ulli
in mundo non haberetur perfecta Dei communicatio,
si non darentur angeli,
seu creaturae pure spirituales quae nonnisi per intellectum et voluntatem
operentur. Nec creatio solius hominis, utut facti ad imaginem et similitudi­
nem Dei, sufficeret ad complendam huiusmodi lacunam in creatione seu in
participatione divinae perfectionis, cum homo sit etiam natura corporalis, seu
spiritus dependens a materia. E contra, posita existentia angeli, constituitur
perfecta gradatio in creatione, scilicet creatura pure corporalis, creatura cor­
poralis simul ac spiritualis, et creatura pure spiritualis, quae ceteroquinK
utpote contingenter existens, servat eam infinitam a Deo distantiam, quae est
propria omnis entis creati (1 p., q. 50, a. 1; C. Gent. 2. 46 et 91).
Secunda convenientia deducitur ex fine operantis in creatione, qui, ut
dictum est ibidem, est gloria Dei extrinseca, seu laus obtenta per cognitionem
divinarum perfectionum ex parte creaturae intellectualis. Nam huiusmodi glo­
ria et laus, quam homo exhibere potest Creatori, est valde diminuta, attenta
ex una parte imperfecta cognitione quam ipse haurire potest per media sen­
sibilia et ex alia parte magnitudine operis divini. Unde conveniens ac proba­
bile est quod dentur creaturae superiores et mere spirituales, quae integrum
universum perfectius cognoscunt et perfectiori modo Deum laudant.
425. Duplex confirmatio his rationibus accedit.
Prima petitur ex miris quibusdam effectibus, qui, attentis saltem cir­
cumstantiis, nonnisi ex puris spiritibus malis probabiliter procedere dicendi
sunt, ut accidit in incantationibus magorum, in falsis miraculis, in obsessioni­
bus et similibus,4 quamvis huiusmodi effectus possint fortasse explicari ex
ignotis viribus naturae vel ex influxu animarum defunctorum malorum, qua­
rum potentia ignoratur.5
Secunda petitur ex aliquo ipsorum paganorum testimonio, quatenus apud
omnes, sive falsas religiones sive naturales philosophias, admittitur existentia
aliquarum creaturarum invisibilium, quarum superiori influxui, bono vel ma­
lo, homines subiciuntur; ita communiter apud populos semitas, ut Assyrios,
Babylonios et Arabes, necnon apud Graecos,6 et apud ipsos philosophos, ut
4Cf. De malo, q. 16, a. 1; Suarez, De angelis, 1. 1, c. 1, n. 7 sq.
5 De miris, quae fiunt per spiritismum, hypnotismum, magiam, etc., diffuse agit
A. Zacchi, Lo spiritismo e la sopravvivenza dell’anima, Roma 1922. Eadem breviter ac
theologice considerat Sagues, op. cit. (supra, in n. 418) n. 500-504.
•I»
Cf. dicenda infra,
n. 481.
6Ceuppens, F., Quaestiones selectae ex historia primaeva ed. 2, Taurini 1948)
182 sq.
Michel, Ch., «Les bons et les mauvais esprits dans les croyances populaires de
l’ancienne Grèce», Revue d’histoire et de littérature religieuse I (nouvelle série, 1910)
193-215.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

429

Platonem, qui minores deos ab unico summo Deo originari docet, et Aristo­
telem, qui ponit quaedam entia intelligentia ad explicandum motum caeli.*6
Quod quidem testimonium assumi potest vel ut corrupta aut imperfecta reli­
quia primitivae revelationis, vel ut signum ipsius magnae convenientiae, quae
rationem humanam connaturaliter duxit ad fingenda huiusmodi entia inter­
media inter inferiorem mundum et Deum.
ASSERTIO 2. Angeli creati sunt omnes ex nihilo, inde ab initio
temporis et in magno numero.

Creaturam angelicam, adeoque saltem
unum ac primum angelum, esse a Deo creatum seu factum ex nihilo,
est de fide definita a Conc. Later. IV et Vatic. I. Angelum esse crea­
tum non ab aeterno, sed in tempore, est pariter de fide definita ab
iisdem Conciliis, ad modum unius cum creatione in genere.
426.

Nota theologica.

PROBATUR.

Angelos esse creatos docetur in iisdem fidei documentis adduc­
tis pro Assertione praecedenti (n. 421-423), seu in Conciliis, Scrip­
tura (Col. 1. 16) et Patribus. Ratio ipsa entis spiritualis id probat;
nam natura spiritualis, cum non sit composita ex materia et forma,
nequit produci nisi per creationem, non vero per transformationem
seu per eductionem formae ex potentia subiecti sive materiae. Haec
ratio supponit spiritualitatem, quae praedicatur de angelis, esse acci­
piendam in sensu proprio ac stricto, seu pro exclusione cuiuslibet
materiae; quod quidem directius demonstrabitur in quaestione se­
quenti.
Omnes angelos esse creatos fert obvius sensus eorumdem docu­
mentorum. Nam documenta Magisterii loquuntur generaliter de
creatura spirituali vel angelica; in Col. 1. 16 creatio explicite prae­
dicatur de omnibus invisibilibus, seu thronis, dominationibus, prin­
cipatibus et potestatibus. Patres similiter in plurali de angelorum
creatione loquuntur (inde ab Herma, supra relato: «Hi sunt sancti
angeli Dei, qui primi creati sunt»).7 Ratio autem eadem valet ac
Suys, Ae., «De angelis apud veteres Aegyptios», Verbum Domini XIII (1933) 347351, 371-378.
6 k'1 De utraque Platonis et Aristotelis sententia confer 1 p., q. 50, a. 3; Opusc. De
substantiis separatis, c. 1-4; et apud ipsum Aristotelem, Metaph., 1. 1, c. 6 et 11; 1. 7,
c. 1; 1. 11, c. 8.
7 Gregorius Nyssenus ab aliis dissentit, peregrine putans angelos propagatos fuisse
per quendam spiritualem modum nobis ignotum, quo modo etiam homines absque com­
mixtione sexuum propagaturos dicit, si Ada et Eva non peccassent: «Nam quaecumque

430

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

prius, cum omnes angeli sint eiusdem spiritualis naturae; quam ra­
tionem explicite affert inter Patres Theodoretus, scribens: «Immor­
tali naturae otiosa est sexus distinctio. Neque enim opus habent in­
cremento qui non inminuuntur, neque coitu, qui corporibus sunt
liberi. Et hoc nos docet Scriptura sacra. Angelos enim non duos ab
initio, sicut homines, solos creavit, sed quotquot voluit myriadas
produxit. Corruptionis enim expers natura incremento non eget»
(Haer. fabul. 5. 7, MG 83. 470).
Angelos esse creatos ab initio temporis, seu non ab aeterno, et
una simul cum mundo corporali ad quem proprie pertinet tempus
et cum quo incipit tempus, ostensum est supra (n. 384-388, 401 ).8
bïagnum esse angelorum numerum explicite affirmant fontes.
Scriptura generaliter et emphatice loquitur de multis millibus, sive
de innumerabili multitudine. Dan. 7. 10: «Millia millium ministra­
bant ei et decies millia centena millia assistebant ei»; Mat. 26. 53:
«An putas quia non possum rogare Patrem meum, et exhibebit mihi
modo plus quam duodecim legiones angelorum?»;9 Luc. 2.13: «Mul­
titudo militiae caelestis»; Hebr. 12. 22: «Multorum millium ange­
lorum frequentia»; Apoc. 5. 11: «Audivi vocem angelorum multo­
rum in circuitu throni et animalium et seniorum; et erat numerus
eorum millia millium».
Patres ita ulterius numerum angelorum determinant, ut signi­
ficent illum excedere hominum numerum, dicentes numerum homi­
num praedestinatorum aequare vel numerum angelorum qui cecide­
runt vel eorum qui non ceciderunt,10 item in verbis Christi de centandem incrementi angelica in natura fuit ratio, quam dicendo exponere vel cogitando
intclligere per quasdam coniecturas humanas non fas est, nisi quod omnino aliquam fuisse
necessario statuendum est, eadem igitur ratio in humano etiam genere, quod prope ab
angelis abest, propagando valuisset, donec ad numerum consilio Creatoris definitum per­
ventum esset» (De hominis opificio 17, MG 44. 190).
8S. Thomas, 1 p., q. 61, a. 4, docet angelos esse creatos in loco (seu in supremo
corpore, quodcumque illud sit), utpote praesidentes toti naturae corporeae, quam movent;
idque deducit ex unitate universi, cuius angeli sunt pars. Cum autem angeli sint prae­
sentes in loco per actionem in corpus quod proprie est in loco (cf. infra, n. 458), ea
in loco creatio difficulter concipitur. Id enim significat quod angeli sunt creati ut operan­
tes in loco, et, ut ipsi maneant in illo loco, debent iugiter in eo operari, vel ad eum
accedere aut recedere secundum quod operantur in illo loco vel in alio. Quod tamen
non est impossibile. De qua re confer Salmanticenses, De angelis, disp. 2, dub. 3,
n. 91-99.
•IM. militibus, distributis in cohortes, mani­
’Tempore Caesaris, legio constabat 6000
pulos et centurias.
10 Cf. dicta in tractatu De Deo Uno, in vol., 1, n. 815.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

431

tum ovibus (Mat. 18. 12) nonaginta novem oves fideles significare
angelos, unam vero quae erraverat significare genus humanum (Hi­
larius, Cyrillus Hier., Ambrosius, Nyssenus).11 Quorum communem
sensum exprimit Pseudo-Dionysius Areopagita, scribens: «Multi
namque sunt beati sunermundanarum mentium exercitus, qui infir­
mam et contractam materialium nostrorum numerorum rationem pe­
nitus excedunt» (De cael. hier. 14, MG 3. 322). Ceterum, ipsa Pa­
trum doctrina, iuxta quam unusquisque fidelis, imo unusquisque
homo, habet distinctum angelum custodem (cf. infra, n. 470 sq.),
supponit angelorum numerum saltem aequare numerum fidelium
aut hominum qui in quolibet tempore simul vivere possunt.
427. Huiusmodi numeri excessus sequentem rationem affert S. Thomas.
Cum Deus in productione universi intendat illius perfectionem, quo perfec­
tiores sunt res, eo in maiori excessu creantur, vel secundum excessum molis,
qui contingit in materialibus, vel secundum excessum numeri, qui solus con­
tingit in spiritualibus. Unde, sicut corpora caelestia, utpote perfectiora, exce­
dunt cetera in magnitudine, ita convenit et rationabiliter dicitur quod entia
spiritualia, seu angeli, «excedunt secundum multitudinem substantias materia­
les quasi incomparabiliter» (1 p., q. 50, a. 3; cf. C. Gent. 2. 92; De potentia,
q. 6, a. 6).
Id tamen intelligi debet tantum de his quae implicant perfectionem et
intenduntur per se, quales sunt species, non vero individua (nisi agatur de
illis individuis quae, ratione suae nobilitatis et perpetuitatis, dici possunt
aequivalere speciebus, ut sunt homines), et gradus entium (esse, vivere, sen­
tire, ratiocinari, intelligere), ita ut dicatur maior esse numerus viventium
quam non viventium (attentis speciebus), sentientium (sive animalium) quam
non sentientium, ratiocinantium (sive hominum individuorum) quam sentien­
tium, et intelligentium (sive angelorum) quam ratiocinantium.
In Scriptura indicantur etiam aliqua angelorum nomina, tum collectiva,
ut Cherubim, Seraphim, Throni etc. de quibus dicetur infra (n. 443), tum per­
sonalia, scilicet Michaël (Dan. 10. 13, 21; lud. 9; Apoc. 12. 7), Raphaël(Tob.
12. 15), Gabriel (Dan. 8. 16; 9. 21; Luc. 11. 26), et inter angelos malos
Satanas sive Beelzebub (Luc. 11. 18; Mat. 10. 25; qui venit etiam sub aliis
nominibus, cf. infra, n. 504), Asmodaeus (Tob. 3. 8), Abaddon (Apoc. 9. 11).
Libri apocryphi alia nomina bonorum angelorum addiderunt, quibus usi sunt
etiam aliqui scriptores ecclesiastici, ut leremiel (4 Esdr. 4. 36), Raguel, Faruel (Apoc. Henoch) et praecipue Uriel (4 Esdr. 5. 20; Ambrosius, Isidorus
Hisp. et Beda), quorum tamen usum prohibuerunt Conc. Romanum a. 745
et Aquisgranense a. 789.11
12

11 Textus refert ac discutit Petavius, De angelis, 1. 1, c. 14, n. 8-15.
12Frey, J.-B., «L'angélologie juive au temps de Jésus-Christ», Revue des sciences
philosophiques et théologiques V (1911) 75-110.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

432

QUAESTIO II. DE ESSENTIA ET DISTINCTIONE ANGELORUMu
I. SENSUS QUAESTIONIS.

In quaestione praecedenti vidimus angelos esse aliquo
modo veros spiritus et sub hac ipsa ratione distingui ab hominibus
tanquam entia superiora (id enim ut minimum fert ipsa nominalis
definitio angeli, de cuius existentia ibidem quaerebatur). Duo au­
tem hic ulterius de essentia angeli quaeruntur, utrum scilicet angeli
sint puri spiritus, absque ulla materiae admixtione, et utrum inter
se non tantum numerice sed etiam specifice distinguantur, quorum
utrumque non accidit in homine, qui est commixtus materiae nec
nisi una specie in multis individuis coalescit.
428.

II.

ERRORES ET OPINIONES.

Quoad primam ac principalem quaestionem de perfecta
angelorum spiritualitate, errant imprimis aliqui philosophi non ca­
tholici, qui angelis tribuunt eandem fere materiam ac hominibus: ita
antiqui philosophi platonici;'* subinde in medioaevo arabs philoso­
phus Avicebron (Ibn-Gabirol; circa 1021-1070), qui docet univer­
salem hylemorphismum in omnibus entibus praeter Deum, ita ut
substantiae spirituales et corporales differant per formam et con­
veniant in eadem universali materia;!’ tandem plures recentiores
429.

Hackspill, L., «Langélologie juive à 1 ’époque néo-testamentaire», Revue biblique
XI (1902) 527-550.
Leclercq, H., «Anges», Dictionnaire d'archéologie chrétienne et de liturgie 1-2
(Paris 1907) 2082 sq., 2086 sq.
13 1 p., q. 50, a. 1, 2 et 4; q. 51, a. 1; C. Gent. 2. 46, 49, 50, 51, 91 et 93; Opusc.
De substantiis separatis, c. 5-8 et 18-19; Opusc. De ente et essentia, c. 5; De spiritualibus
creaturis, a. 1, 2, 5, 6, 7, 8; De malo, q. 16, a. 1; De potentia, q. 6, a. 6.
Boyer, C., De Deo creante et devante (ed. 3, Romae 1940) 468477, 481489.
Collins, J., The thomistic philosophy of the angels, Washington 1947.
Glorieux, P., Autour de la spiritualité des anges. Dossier scripturaire et patristique,
Roma 1962.
Palmieri, D., De Deo creante et devante (Romae 1878) 153-178, 206-214.
Riedl, L. O., «The nature of the angels», Essays in Thomisrn (New York 1942)
111-148, 374-378.
Sagues, I. F., De Deo creante et devante («Sacrae theologiae summa» IV, iMatriti
1964), n. 295-326.
Schlossinger, W., «Die Stellung der Engel in der Schopfung», Jahrbuch fiir Phi­
losophie und spekulative Théologie XXV (1910-11) 461 sqq.; XXVII (1912-13) 81 sqq.
Van Rooy, H., «De middelleeuwen over materia en forma bij de engelen», Studia
catholica V (1928-29) 108-127.
14 Ipse Plato docuit deos inferiores esse astra, quorum singulis anima aptata est.
De homine vero docet animam humanam esse substantiam completam, in corpore tanquam
carcere inclusam (cf. supra, n. 425).
15 Fons vitae, tr. 1, c. 12; tr. 2, c. 12 et 16; tr. 3, c. 46: tr. 4, c. 2 ct 10. Eius

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

433

cum Leibnitz et Kant docentes non posse dari spiritum quemquam
activum sine corpore.
Plures Patres et theologi antiquiores tribuerunt angelis aliquam
speciem materiae sive corporis, quamvis subtilioris, cuius naturam
describere conantur vocibus: aëreum, aethereum, igneum, lucidum,
caeleste, imo incorporeum et spirituale. Id clarius ac determinatius
docetur usque ad saec. 4, ut a lustino (Apol. 2. 5), Athenagora
(Leg. 24),10 Irenaeo (Adv. haer. 3. 20. 4),*16
17 Clemente Alex. (Paed.
3. 2; Strom. 5. 1), 18 Origene (De prine. 2. 2; 4. 27; In Io. 20. 22)19
et Tertulliano (De carne Christi 6 et 11; Adv. Mare. 2. 8; Adv.
Prax. 7; De idol. 9).
Inde a saec. 4 huiusmodi sententia apud Patres minus clara et minus
universalis est. Nam plures, ut Eusebius Caes., Gregorius Nyssenus, Chrysostomus, Theodoretus, Pseudo-Dionysius et Gregorius M., clare reiciunt omne
corpus in angelis (de quibus infra in argumento Traditionis). Alii ambigue lo­
quuntur, ut Basilius, loquens de «spiritu aërio aut igne immateriali» (De Spi­
ritu S. 16. 38), Nazianzenus, ponens «ignem veluti materiae expertem et in­
corporeum» (Orat. 38. 9) et Damascenus, loquens de «natura incorporea,
veluti spiritu quodam aut igne materia vacuo» (De fide orth. 2. 3). Alii rem
sub dubio relinquunt, ut Augustinus, qui, etsi non semel aliquod subtilius cor­
pus angelis tribuat,20 tamen nonnunquam explicite declarat rem esse dubiam ac
libere disputabilem.21 Alii tandem, tum saec. 4, ut Lactantius,22 Hilarius et
sententiam peculiariter exponit et impugnat S. Thomas hic, 1 p., q. 50, a. 2, et in Opusc.
De substantiis separatis, c. 5-8.
16 Cf. F. Anders, Die Engellebre der griechischen Apologeten des zweiten fahrhundert, Paderborn 1914.
17Cf. G. Bentivegna, «L’angelologia di S. Ireneo nella prima fase dellopera di
salvezza», Orientalia christiana periodica XXVIII (1962) 5-48.
18 Cf. F. Anders, «Die Engel-und Dâmonenlehre des Klemens von Alexandrien»,
Romische Quartalschrift XXXIV (1926) 13-27, 129-140, 307-329.
19 Cf. St. Tavares, Doctrina ascetica Origenis seu quid docuerit de ratione animae
humanae cum daemonibus («Studia Anselmiana», 16), Città del Vaticano 1945.
20Cf. Enarr. in psal. 85. 17; De Genesi 12. 68; Serm. 12. 9; De Erin. 3. 5.
21 De civ. Dei 15. 23; 21; 10: «Sunt quaedam sua etiam daemonibus corpora, sicut
doctis hominibus visum est ex isto aëre crasso atque umido, cuius impulsus vento flante
sentitur... Si autem quisquam nulla habere corpora daemones adseverat, non est de hac
re aut laborandum operosa inquisitione aut contentiosa disputatione certandum» (CCL 48.
774). De Augustini doctrina confer:
Brand, A., S. Augustini de angelis doctrina, Paderbornae 1893.
Jerome de Paris, «La nature de lange et de lame humaine d’après saint Augus­
tin», Estudis /ranciscans (1930) 305-340, 445-454.
Pelz, K., Die Engellebre des heiligen Augustinus, Münster 1912.
Robbers, H., «Augustinus als autoriteit voor de Materia Spiritualis», Studia catholi­
ca VI (1929-30) 31-49.
22 Cf. E. Schneweis, Angels and demons according io Lactantius, Washington 1944.

434

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Ambrosius23 (De virginitate 1. 8. 53), tum saec. 5-6, ut Cassianus (Collate
7. 13) et Fulgentius (De Trin. 9), pergunt decisive in tribuendo angelis aliquo
corpore (Cassianus eis tribuit «corpus multo tenuius quam nostrum»; Ful­
gentius angelis bonis tribuit «corpus igneum», malis vero «corpus aereum»).
In huiusmodi errorem vel impraecisionem variae causae influxum habue­
runt, scilicet praefata philosophia platonica; falta interpretatio tum textuum
de apparitione angelorum, tum Psal. 103. 4: «Qui facis angelos tuos spiritus,
et ministros tuos ignem urentem», tum Gen. 6. 2: «Videntes filii Dei [versio
70 habet: angeli Dei] filias hominum quod essent pulchrae, acceperunt sibi
uxores» (hinc Tertullianus, De idol. 9, daemones appellat «desertores Dei,
amatores feminarum»), tum Psal. 77. 25 de «pane angelorum», tum 1 Cor.
15. 40 de «corporibus caelestibus»; ipsa difficultas concipiendi sive cruciatum
daemonum per ignem, sive distinctionem inter Deum et angelos puros spi­
ritus, sive ipsum ens creatum ac contractum quod nulla materia contrahatur.

Apud ipsos doctores mediaevales idem error aut dubitatio per
aliquod saltem tempus perstitit. Bernardus Claraevallensis fatetur:
«Videntur Patres de huiusmodi diversa sensisse, nec mihi perspi­
cuum est, unde alterutrum doceam, et nescire fateor» (In Cant.,
serm. 5. 7);24 ipse Petrus Lombardus, referens satis diffuse utramque
opinionem, quaestionem insolutam relinquit, quamvis videatur pro­
pendere in sententiam corpus angelicum negantem (Sent., 1. 2, dist.
8, c. 1). Saec. 13 iam communiter theologi docent angelos esse spi­
rituales sive incorporeos, ad exclusionem nempe materiae, sive cor­
poris spissi, qualiter habetur in homine, quamvis quidam adhuc de
hoc dubitent quoad daemones?5
430. Nondum tamen ab omnibus admissa est plena angelorum spiritualitas. Nam plures theologi, distinguentes inter corpus et materiam, docuerunt
angelos, quamvis incorporeos, esse compositos ex materia et forma, cum secus
non haberent unde ab aliis et inter se distinguantur; materiam autem intel­
lexerunt elementum aliquod subtilius et incorporale, quod sit potentia relate
ad formam; unde directe ipsi negabant simplicitatem angelorum, potiusqua IL
spiritualitatem. Ita Rolandus Cremonensis, Alexander Halensis, Bonaventura,
Petrus de Tarentasia, Robertas Fishacre, Robertas Kihvardby, Gerardus de
Abbatisvilla.26
23 Cf. M. Pastore, GU angeli in S. Ambrogio, Roma 1949.
24 Cf. E. Boissard, «La doctrine des anges chez S. Bernard», Analecta Sacri Ordinis
Cisterciensis IX, Suppl. (1953) 115-120.
25 Id testatur Bonaventura, scribens: «Nunc satis certitudinaliter tenetur... quod
angeli sunt naturaliter incorporei, nec habent corpora naturaliter sibi unita. De hoc tamen
plures dubitant, utrum daemones habeant corpora sibi inseparabiliter alligata, in quibus
torqueantur. Sed satis planum est quod, sicut boni angeli non habent corpora nisi vo­
luntarie assumpta, sic nec mali» (In 2 Seni., dist. 8, p., 1, a. q. 1).
26 Bonaventura, In 2 Sent., dist. 3, p. 1, a. 1, q. 1 et 2, hanc doctorum controver­
siam satis diffuse exponit et attenuare conatur, quamvis defendat in angelis haberi ma-

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

435

S. Thomas vero decisive et resolutive contra praefatos doctores, aliosque
de hac re dubitantes, docuit absolutam angeli immaterialitatem ac simplici­
tatem, scribens: «Impossibile est quod substantia intellectualis [qualis dicitur
angelus] habeat qualemcumque materiam» (1 p., q. 50, a. 2; cf. Opusc. De
substantiis separatis, q. 6, 7, 8, et 18). Quae sententia saec. 13 paulatim col­
legit commune suffragium theologorum; solum apud aliquos dubium perstitit
quoad daemones, num scilicet ipsi, quamvis secundum se immateriales, intime
saltem alligentur sive naturaliter uniantur alicui corpori subtiliori, ut possint
in eo moveri vel ab igne cruciari. Hoc S. Thomas explicite reiecit, inquiens:
«Nullum corpus aëreum potest esse animatum, et ideo dicimus, daemones non
habere corpora naturaliter sibi unita» (De malo, q. 16, a. 1), quamvis declaret
hanc ulteriorem quaestionem «non multum referre ad fidei christianae doctri­
nam». Adhuc saec. 16, paulo ante Conc. Trid., Caietanus opinative admisit
daemones habere corpus quoddam aëreum sive subtile, simplex et incorrupti­
bile, non quidem sensitivum sed secundum locum motivum.27
Post Conc. Trid. huiusmodi sententiae de subtiliori materia angelorum,
sub qualibet forma, prorsus obsoleverunt. Iam Suarez contrariam sententiam
iudicabat «fere certam esse propter communem Ecclesiae consensum» et Va­
lentia eam tam certam habebat ut oppositam diceret prorsus temerariam vel
etiam erroneam. Hodie ut certa ab omnibus defenditur.

Quoad alteram ac secundariam quaestionem de specifica
distinctione angelorum, dividuntur theologi in tres sententias. Qui­
dam, ut Guilelmus Alverniensis, Albertus M. (dubitative, In 2
Sent., dist. 3, p. 1, a. 2, q. 1; dist. 9, a. un., q. 1), Toletus (In 1 p.,
431.

teriam seu «compositionem ex materia et forma, large sumpto nomine materiae ad omne
potentiale, quod cum alio venit ad constitutionem tanquam fundamentum rei» (q. 2).
S. Thomas eam sententiam impugnat ad modum unius cum supradicta opinione Avicebron
(n. 429), 1 p., q. 50, a. 2; Opusc. De substantiis separatis, c. 6, 7, 8 et 18, ubi ait: «Qui­
dam autem de angelis dicunt quod, etsi non sint in corpore, est tamen in eis compo­
sitio formae et materiae: quod ex quibus rationibus accipere velint, supra iam diximus
[i. e. in expositione et refutatione opinionis Avicebron]».
De hac mediaevalium controversia disserunt:
Bissels, P., Die sacbliche Begriindung und philosopbiegescbitlichc Stellung der
Lehre von der Materia spiritualis in der Scholastik, Worl, Westf. 1957.
Leineidam, E., Das Problem der hylemorphen Zusammensetzung der geistigen Substanzen im 13. Jahrhundert, behandelt bis Thomas von Aquin (Breslau 1930) 23-46.
Lottin, O., «La composition hylémorphique des substances spirituelles. Les débuts
de la controverse», Revue néo-scholastique de philosophie XXXIV (1932) 21-41.
Robert, P., Hylémorphisme et devenir chez saint Bonaventure, Montréal 1936.
27 Coww. in Ephes. 2: «Crediderim ego daemones esse spiritus aërios, et id con­
sonare philosophicae rationi, ut quemadmodum invenitur vegetativum sine sensitivo, et
sensitivum sine secundum locum motivo, et intellectivum sine secundum locum motivo,
ita inveniatur secundum locum motivum sine sensitivo, quod est ponere aerios spiritus
constantes ex intellectivo et secundum locum motivo. Et est sermo de motu progressivo
sine sensitivo. Verum appellatione aeris non intelligo elementum aeris, sed subtile corpus
nostris sensibus ignotum, corpus simplex et incorruptibile, natum moveri localiter ab ani­
ma». Tamen in Comment. In 1 p., q. 50, a. 2, Caietanus nihil huiusmodi docet vel suggerit.

436

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

q. 5, a. 4) et inter modernos Palmieri,23 negant omnem specificam
distinctionem in angelis, docentes eos esse tot individua unius
speciei, cum in natura simplici non sit unde differentia essentialis
accipi possit. Alii, ut Scotus (In 2 Sent., dist. 3, q. 7) et Suarez
(De angelis, 1. 1, c. 12, 14 et 15), admittunt distinctionem specifi­
cam, sed non inter omnes angelos, docentes dari plures species an­
gelorum et in unaquaque (vel saltem in aliquibus) dari plura indi­
vidua, cum omnis species sit de se communicabilis pluribus indivi­
duis. Alii, ut S. Thomas (1 p., q. 50, a. 4) et thomistae turmatim,
docent distinctionem specificam universaliter, ita ut tot sint species
quot angeli*
III. ASSERTIO 1. Angeli sunt puri spiritus, seu simplices essen­
tiae absque ullius materiae admixtione vel compositione.

432.

Nota theologica. Angelos esse spiritus, seu quomodoli-

bet creaturas spirituales, videtur esse de fide, definita saltem a Ma­
gisterio ordinario et in symbolis, quorum etiam sensum explicitant,
etsi obiter tantum, Conc. Later. IV, Lugd. II, Flor, et Vatic. I. Eos
esse puros spiritus, in hoc sensu quod non habent corpus, quale
habetur a rebus visibilibus et ab homine iuxta communem sensum
huius vocis, est saltem theologice certum, quia explicite docetur a
Conc. Later. IV et Vatic. I, quamvis non videatur esse de fide (ali­
ter ac quidam putant), cum sit obiter dictum nec immediatum obiectum definitionis, quae intendit directe statuere contra haereticos
solam creationem omnium rerum a Deo. Eos vero esse puros spiri­
tus ad exclusionem cuiuslibet corporalis materiae, etiam diversi ge­
neris a corpore humano, ita hodie est certum, ob communissimam
ac firmam theologorum sententiam, ut contrarium sit temerarium
(quidam id dicunt erroneum).28
30
29
28 De Deo creante et elevante, thes. 23.
29 Haec S. Thomae doctrina inconsiderate damnata fuit a. 1277, tum Parisiis ab epis­
copo Stephano Tempier (prop. 81 et 96, inter 219 propositiones incusatas de Averroismo),
tum Oxonii a Roberto Kilwardby, archiep. cantuariensi. Quae condemnatio revocata est,
post canonizationem S. Thomae, a Stephano Bourret episcopo parisiensi a. 1325.
?0Non videtur tamen per hanc censuram necessario excludi supradicta antiquorum
sententia (ut Bonaventurae et Caietani), admittentium aliquam incorporalem ac sui generis
materiam, sive spirituale quoddam ac potentiale atque incorruptibile elementum, quod
componeret cum forma angelica. Nam huiusmodi elementum, aliunde vix cogitabile, ex­
cluderet quidem simplicitatem sed non ipsam spiritualitatem angelorum. Ipse S. Thomas,
nuper citatus, paulo post Conc. Later. IV admittit quaestionem, num daemones habeant
aliquod corpus speciale sive aereum, non multum referre ad fidei doctrinam.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

PROBATUR 1.

437

Ex auctoritate.

433. In Magisterii documentis31 (relatis in n. 346) natura ange­
lorum constanter describitur ut aliquid «invisible» ac «spirituale»
atque opponitur tum «creaturae corporali» tum homini seu «crea­
turae ex spiritu et corpore constitutae» (Conc. Later. IV et Vatic. I);
excluditur proinde ab angelis saltem materia qualiter invenitur tum
in visibilibus ac pure corporeis entibus tum in corpore humano.
In confirmationem adduci potest sequens condemnatio doctrinae Origenis, lata a quodam Conc. Constantinop. a. 553, immediate ante Conc. Oecumenicum eiusdem loci et anni: «Si quis dixerit omnium rationalium produc­
tionem fuisse mentes corporis et materiae expertes... et (eas) assumpsisse
corpora subtiliora vel crassiora, necnon accepisse nomen, eo quod sicut no­
minum, ita corporum differentiae sint apud supernas virtutes, atque hinc fac­
tum esse ut alii Cherubim, alii Seraphim... effecti fuerint ac vocati, anathema
sit» (Mansi 9. 395); quibus verbis spiritualitas angelorum supponitur et obiter
declaratur, quamvis directum obiectum definitionis sit excludere doctrinam
Origenis de origine animarum, quas dicebat esse ipsos spirituales angelos,
corporibus unitos.
Inepte autem obiceretur Conc. Nicaenum II a. 787 approbasse verba
patriarchae Tarasii dicentis «angelos oportere pingi, quoniam circumscripti
sunt et hominum specie multis apparuerunt». Nam ex una parte id non maio­
rem difficultatem facit quam ipsa plurium anteriorum Patrum (necnon ipsius
Damasceni, f ante 754, imaginum defensoris) ambigua sententia de quodam
speciali corpore angelorum (de qua infra), et ex alia parte idem Concilium
approbavit etiam verba Athanasii docentis angelorum incorporeitatem.

ab angelis excludit saltem verum corpus, tam com­
mune quam humanum. Id patet negative, ex eo quod nulla alicuius
corporis mentio aut suggestio occurrit in Scriptura, nec unquam
mentio fit de spiritu vel anima angeli, quasi esset quid compositum,
sicut sermo est de spiritu et anima hominis (Rom. 8. 16; 1 Cor. 2.
11; Mat. 10. 28; lac. 2. 26), sed angeli tam boni quam mali vocan­
tur spiritus simpliciter et sine addito (Mat. 8. 16; 11. 26; Luc. 6.
18; 9. 39, 43; 10. 20; 11. 24, 26; Ephes. 6. 12; Hebr. 1. 14; Apoc.
1. 4), sicut ipse Deus spiritus vocatur (Io. 4. 24: «Spiritus est
Deus»),
Positive etiam id ostenditur tum ex instituta oppositione inter
spiritum et hominem, Luc. 24. 39: «Palpate et videte quia spiritus
carnem et ossa non habet, sicut me videtis habere»; Ephes. 6. 12:
Scriptura

31 Cf. Vacant, loc. cit. (supra, n. 421).

438

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

«Non est nobis colluctatio adversus carnem et sanguinem, sed ad­
versus principes et potestates, adversus mundi rectores tenebrarum
harum, contra spiritualia nequitiae in caelestibus»; tum ex asserto
non usu corporis in apparitionibus angelorum, Tob. 12. 17, 19:
«Dixitque ei angelus...: Videbar quidem vobiscum manducare et
bibere, sed ego cibo invisibili et potu, qui ab hominibus videri non
potest, utor». Ipsi Sadducaei (supra, n. 420) ideo angelorum exis­
tentiam reiciebant, ne cogerentur admittere spiritum sine ullo cor­
pore, quod impossibile in creatis reputabant.
434. Tria ex Scriptura obiciuntur.

Primo scilicet, ipsae apparitiones angelorum in forma humana. Attamen,
inde solum concluditur angelos posse efformare aliquam corporalem et exte­
riorem formam, in qua se manifestent; secus sequeretur etiam Deum habere
corpus, qui pariter apparere dicitur, et sive angelos sive Deum habere corpus
omnino simile nostro. Ceterum angelus Raphaël in Tob. 12. 19 explicite
significat corpus, in quo operabatur, fuisse meram apparentiam.
Secundo, obiciuntur aliqui textus in quibus significatur daemones a re­
bus et causis sensibilibus affici, ut de fugato spiritu malo per incensum iecur
piscis et de illius relegatione in deserto (Tob. 6. 19; 8. 3), de recessu spiritus
mali a Saulo ad sonum citharae Davidis (1 Reg. 16. 23), de cruciatu daemo­
num per ignem inferni (Mat. 25. 42). Attamen, haec apte explicantur per
moralem cruciatum spiritus renitentis et in sua libera actione alligati, necnon
per physicum ipsum cruciatum, supernaturaliter a Deo productum in spiritu,
ope materialis instrumenti (ut doceri solet de igne inferni).
Tertio, obiciuntur aliqui magis directi ac particulares textus, in quibus
tamen secundum rectam exegesim non agitur de angelis, quamvis de his aliqui
Patres illos explicaverint. Ita 1 Cor. 15. 40, ubi «corpora caelestia» sunt
stellae, ut patet ex versiculo praecedenti; Psal. 77. 25, ubi «panis angelorum»
est manna datum de caelo in deserto, ut patet ex contextu; Psal. 103. 4, ubi
«spiritus et ignis urens» non significat angelos sed ventos et fulgura (quamvis
plures Patres exinde inducti fuerint ad praestandum angelis aliquod igneum
corpus); Gen. 6. 2, ubi agitur de carnali commercio non angelorum cum femi­
nis, sed filiorum Seth (filiorum Dei, sive adoratorum Dei) cum filiabus Cain
(filiarum hominum); lud. 6. sq., ubi comparatio inter peccatum angelorum et
peccatum Sodomae et Gomorrae non probatur fieri quoad ipsam speciem pec­
cati, quod in illis civitatibus fuit carnale, sed quoad speciem punitionis per
ignem.

435. Quod attinet penultimum ac difficiliorem textum Gen. 6. 2,32 de
32 Bauer, I. B., «Videntes filii Dei filias hominum (Gen. 6. 2)», Verbum Domini
XXXI (1953) 95-100.
Ceuppens, F., Quaestiones selectae ex historia primaeva (ed. 2, Taurini 1948) 253265.—Le déluge biblique, Gen. 6. 1-9, 17 (Liège 1945) 12-16.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

439

carnali nempe peccato filiorum Dei cum filiabus hominum, fatendum est Pa­
tres quatuor priorum saeculorum, nominatim lustinum, Athenagoram, Irenaeum, Clementem Alex., Tertullianum, Cyprianum et Ambrosium, quibus
non contradixit ipse Hieronymus, illum intellexisse de carnali commercio an­
gelorum et exinde coactos esse ad fingendum aliquod corpus angelicum. Cuius
interpretationis occasio fuit tum versio 70, quae pro «filii Dei» ponit «angeli
Dei», tum ipsa expressio «filii Dei», quae in quibusdam aliis textibus, ut
lob. 1. 6; 1; Psal. 28. 1, intelligi potest de angelis, tum imperfecta adhuc
intellectio naturae angelorum, connexa fortasse cum philosophia platonica de
Dei transcendentia, tum ac peculiariter influxus librorum apocryphorum
ludaeorum, praecipue libri Henoch33 quem quidam ut canonicum habebant.
Circa finem vero saec. 4 Hieronymus de ea interpretatione dubitavit,
quin tamen eam reicere ausus fuerit.34 Saec. 5 Patres eam dereliquerunt, no­
minatim Chrysostomus,35 Augustinus,36 Cyrillus Alex.37 et Theodoretus,38 idque
ob rationem tum canonicam, quia nempe agnita est praefatorum librorum
indoles apocrypha; tum dogmaticam, quia nempe visum est eam interpretatio­
nem non congruere verae angelorum spiritualitati (etsi a quibusdam adhuc
concederetur aliquod subtilius corpus angelicum); tum exegeticam, quia nem­
pe non intelligeretur quare soli homines dicantur a Deo diluvio puniri, nec
ulla ipsorum angelorum punitio indicetur. Unde hi Patres textum interpretati
sunt de matrimonio filiarum Cain cum filiis Seth, qui ideo filii Dei appellan­
tur, quia ex «Seth natus est filius quem vocavit Enos; iste coepit invocare
nomen Domini» (Gen. 4. 25 sq.), dum stirps Cain recesserat a Domino.
Quae interpretatio evasit communis apud posteriores interpretes ac talis
Closen, G. E., Die Siinde der «Sohne Gottes» (Gen. 6. 1-4), Roma 1937.
Coleran, J., «Sons of God in Gen. 6. 2», Theological studies II (1941) 488-509.
Perrella, C. Μ., «I 'figli di Dio’ e le ’figlie delTuomo’ (Gen. 6. 24)», Divus Tho­
mas (Piacenza) XXXVI (1933) 435-450.
Philips, G., «De spiritualitate angelorum et matrimonio ’filiorum Dei’», Revue
ecclésiastique de Liège XXXI (1939-40) 290-300.
Robert, Ch., «Les Fils de Dieu et les Filles de l’ho mu e», Revue biblique IV
(1895) 340-371, 525-552.
33 Hic liber, aramaice vel hebraice conscriptus saeculo secundo et primo ante Chris­
tum, a c. 6 ad c. 10 diffuse enarrat peccatum angelorum cum feminis eorumque punitio­
nem. Cf. Fr. Martin, Le livre d'Hénoch, traduit sur le texte éthiopien (Paris 1906) 10-28.
Idem ferunt Liber lubilaeorum et Testamentum duodecim patriarcharum. Ex quibus apo­
cryphis libris eandem interpretationem hauserunt, saeculo primo post Christum, Philo et
losephus Flavius (Ant. lud. 1. 3. 1).
De lapsu angelorum, iuxta ludaeorum apocrypham litteraturam, necnon rabbinicas
ac populares opiniones, confer:
Frey, J. B., «L’angélologie juive au temps de Jésus-Christ», Revue des sciences phi­
losophiques et théologiques IV (1910) 594-722; V (1911) 75-110.
Hackspill, L., «L’angélologie juive à l’époque néotestamentaire», Revue biblique XI
(1902) 527-550.
Langton, E., Essentials of demonology (London 1949) 105-119.
^Haebr. quaest. 6. 2 et 4, ML 23. 996 sq.
35 Horn. 22 in Gen. 2. 3.
36 Quaest. 3 in Gen.; De civ. Dei 15. 23 et 24.
37 Glaphir. in Gen. 1. 2; Contra lui. 9.
38 Quaest. in Gen. 47.

440

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

mansit usque ad hodiernum diem, si excipiatur una vel altera nova ac pere­
grina modernorum interpretatio, iuxta quam agitur de ipso vero ac originali
(nec carnali) peccato angelorum, enarrato tamen modo populari sub symbolica forma peccati carnalis/9 vel de peccato carnali quod committitur genera­
liter ab hominibus (dictis «filii Dei» quia creati ad Dei imaginem) cum femi­
nis (dictis «filiae hominum» quia sunt ens debile et carnale).39
40

436. Patrum sententia, ut notavimus supra (n. 429), non clara
nec jirma apparet, cum plures videantur aliquod subtilius ac sui ge­
neris corpus angelis tribuere, alii ambigue loquantur, et generatim
omnes non videantur perfectum conceptum absolutae spiritualitatis
angelorum attingere, qualiter saltem habetur in posteriori theologia
inde a S. Thoma. Nihilominus dicendum videtur absolutam angeli
spiritualitatem, qualiter proposita est a Cone. Later. IV, contineri,
virtualiter saltem, in ipso deposito Traditionis, quae pedetemptim
per lentos et incertos gressus primitivum conceptum purificavit et
complevit.41
Ad cuius intelligentiam, notentur sequentia.
1. Patres communiter, ad tramitem ipsius Scripturae, angelos spiritus
vocant et ut veros spiritus habere censentur.
2. Nihilominus plures, praecipue antiquiores (seu in primis quatuor
saeculis), huiusmodi veram spiritualitatem modo diminuto concipiebant, non
reputantes illi officere aliquod corpus subtilius ac sui generis, ratione cuius
angeli potuerint etiam carnaliter peccare. Cuius diminutae conceptionis ra­
tiones supra exposuimus.
3. Abstrahendo a supradictis rationibus exegeticis (seu a falsa inter­
pretatione Psal. 103. 4 et Gen. 6. 2), praecipua ratio et intentio quae tum
hos Patres, tum etiam aliquos posteriores impulit ad attribuendum angelis
39 Pro hac sententia Ceuppens, op. cit. Quaestiones 262-264, refert T. Van Tichelen, Schepping-en Zondvloed (1920) 121, et H. Junker, Die biblische Drgeschichte in
ihrer Bedeutung ais Grundlage der alttestamentlichen Offenbarung (Bonn 1932) 31-36,
qui tamen subinde mentem mutavit accedens ad communem sententiam, «Zur Erklarung
von Gen. 6. 1-4», Biblica XVI (1935) 205-212.
40 Ita J. E. Closen, Die Sünde der «Sohne Gottes» (Gen. 6. 1-4), Roma 1937. Cuius
opinionis crisim vide in Ephemerides theologicae Lovanienses XV (1938) 706 sq. et in
Antonianum XIII (1938) 143 sq.
41 Nec proinde refert quod Patres antiquiores minus distincte ac minus plene sen­
tiant de spiritualitate angelorum, quoniam non agitur de ipsa veritate sed de pleniori eius
intelligentia, quae alicui progressui connaturaliter subicitur. Ad rem apte notat Palmieri:
«Cum in quaestione dogmatis agitur de solo facto apostolicae traditionis eiusque notitia ab
Ulli
historico Patrum testimonio quaeritur, non immerito
postulatur ut antiquorum Patrum
auctoritas praeferatur. At cum agitur de pleniore conceptu dogmatis
revelati, qui con­
Mil
ceptus fructus est reflexionis et analysis, immerito lex haec statueretur, ut sensus antiquio­
rum praevalere debeat sensui posteriorum: possibilis enim quoad hoc est ac reapse habet
locum progressus in intellectu catholico» (De Deo creante et elevante [Romae 1878]
162 sq.).

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

441

aliquod corpus, est ut salvaretur exclusiva Dei transcendentia atque absoluta
simplicitas, ita ut omne ens creatum, etiam angelicum, dicatur aliquid limi­
tatum et compositum; quae quidem limitatio, in rebus unde cognitio nostra
hauritur, per materiam apparet et exprimitur. Unde, cum Patres dicunt ange­
los habere aliquod corpus, non aliud formaliter intendunt quam eos habere
aliquod elementum limitationis et compositionis.
Inde intellegitur tum varietas quarumdam expressionum (supra relata­
rum, n. 429), quae vix aliter essent intelligibiles, imo fere contradictoriae
viderentur, ut «ignis immaterialis» (Basilius), «ignis incorporeus» (Nazianzenus), «natura incorporea, veluti spiritu quodam aut igne materia vacuo» (Da­
mascenus); tum ratio quare Augustinus haesitaverit in hac quaestione eamque
fere otiosam indicaverit; tum ratio quare plures dicant angelos posse vocari
incorporeos relate ad nos, corporeos vero in comparatione ad Deum, ens
simplicissimum;42 tum ratio quare plures alii Patres simpliciter et absque ulla
rectrictione angelos incorporeos dixerint, quin inde visi sint a ceteris dis­
crepare.
4. Inter huiusmodi absolutas affirmationes, hae praecipue notari me­
rentur. Eusebius Caesariensis". «[Deus creare voluit] incorporeas quasdam in­
telligentes et divinas potestates, angelosque atque archangelos, materiaeque
expertes et ab omni parte puros spiritus» (Dem. evang. 4. 1, MG 22. 251).
Gregorius Nyssenus: «Omnis creatura rationalis partim in incorpoream, par­
tira in corpoream naturam divisa est. Est autem angelica quidem incorporea,
altera vero species nos sumus. Atque illa quidem quae, incorporea cum sit,
sola mente comprehenditur, ut quae nimirum a gravante corpore remota atque
seiuncta sit» (De orat, dom., orat. 4, MG 44. 1166).43 Chrysostomus, expo­
nens verba Gen. 6. 2, de carnali commercio filiorum Dei: «Quanta non de­
mentia plenum fuerit, dicere angelos ita deiectos, ut cum mulieribus rem
haberent, et incorporea illa natura copularetur corporibus?... Neque enim
possibile est incorpoream naturam, talem umquam concupiscentiam habere»
(In Gen. hom. 22. 2, MG 53. 188). Eheodoretus: «Incircumscriptam solam
esse divinam naturam didicimus, quippe quae increata sit et principiis expers
et aeterna. Quae enim esse coeperunt, habent illa prorsus circumscriptam
substantiam. Quare licet expertem corporum fateamur angelorum esse natu­
ram, circumscriptam tamen illorum substantiam dicimus» (Quaest. in Gen. 1,
inter. 3, MG 80. 79 sq.). Pseudo-Dionysitis. Areopagita: «[Angeli] mentes
sunt et substantiae. Ideo intelliguntur quidem, ut materiae expertes; intelli42 Ita Arnobius, Conjlictus De Deo Trino et Uno 2. 5: «Omnia quaecumque invisi­
bilia et incorporea sunt, Deo soli secundum hoc, quae ab eo creata sunt, visibilia et
corporea sunt» (ML 53. 276). Gregorius M., Moral. 2. 3. 3.: «Ipsi illorum spiritus, com­
paratione quidem nostrorum corporum spiritus sunt, sed comparatione summi et incir­
cumscripti spiritus, corpus» (ML 75. 556). Damascenus, De fide orth. 2. 3: «Angelus ita­
que est substantia intelligens, perpetuo motu et libertate praedita, corporis expers...
Incorporea vero et immaterialis dicitur quantum ad nos; quidquid enim cum Deo con­
fertur, qui solus nulli comparari potest, crassum et materiale invenitur. Sola quippe divi­
na natura vere immaterialis est et incorporea» (MG 94. 865). Cf. quae ad hunc Damas­
ceni textum observat S. Thomas, 1. p., q. 50, a. 1, ad 1.
43 Cf. L. Kleinheidt, S. Gregorii Nysseni doctrina de angelis, Frigurgi i. Br. 1860.

442

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

gunt vero res, ut incorporei et supermundiales... Vitam habent indeficientem,
et a corruptione, et morte, et materia, et generatione sunt liberi... Genera­
tione sunt sublimiores, non quod non factae sint (siquidem creatae sunt), sed
quod non constent materia» (De div. nomin. c. 4, par. pachym., § 1, MG 3.
747-750).*1 Gregorius M.: «Duas vero ad intelligendum se creaturas fecerat,
angelicam videlicet et humanam... Angelus... solummodo spiritus, homo vero
et spiritus est et caro» (Moral. 4. 3. 8, ML 75. 642).44
45
PROBATUR 2. Ex ratione theologica.46

437. Eatenus angelus non esset purus spiritus, quatenus vel
haberet materiam commixtam in sua ipsa forma vel haberet mate­
riam unitam suae formae, sicut anima humana unitur materiae; nam,
cum spiritus distinguatur a materia eique opponatur, nequit limita­
tio spiritus concipi nisi vel per admixtionem materiae vel per com­
positionem cum ea.
lamvero, primus limitationis modus, seu per admixtionem, est
prorsus impossibilis, tum quia spiritus opponitur materiae tum quia
generaliter nulla forma, etiam materialis (puta brutorum), proprie
commiscetur materiae aut continet eam, sed tantum componere po­
test cum ea, manens ab ea realiter distincta.
Secundus limitationis modus, seu per compositionem, est pari­
ter impossibilis. Nam, vel forma angelica componeret cum materia,
eo modo quo componimt formae rerum corporalium (puta bruto­
rum), ita ut esset essentialiter in suo esse et operari dependens a
materia atque veluti immersa in materia, et tunc nullo modo esset
spiritus, sed corpus, nec esset substantia spiritualis et intellectiva,
sed corporalis aut sensitiva, nec esset superior sed inferior homine.
Vel forma angelica componeret cum materia, eo modo quo compo­
nit anima humana, et tunc non esset superior homine, sed aequalis,
imo esset una species cum homine, ita ut omnes angeli et homines
essent tot individua unius ac eiusdem speciei nec possent differre
nisi accidentaliter, puta per leviorem quantitatem et perfectiores
qualitates. Vel tandem forma angelica componeret fortasse cum
materia, altiori quodam ac spiritualiori modo quam anima humana;
sed huiusmodi modus dari nequit, quia forma intellectiva non unitur
44 Cf. J. Stilgmair, «Die Engellehre des sog. Dionysius Areopagita», Compte rendu
du VI congrès scientifique international des catholiques (Fribourg, Suisse 1898) I
I 403-414.
45 Cf. L. Kurz, Gregors des Grossen Lehre von den Engeln, Rottenburg 1938.
46 1 p., q. 50, a. 1-2; q. 51, a. 1, et alii loci relati in η. 427.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

443

materiae secundum gradum intellectualitatis, sed prout est eminen­
ter materialis et sensitiva, et ideo secundum hoc non daretur discri­
men inter animam humanam et formam angelicam, si utraque mate­
riam informaret; nec forma angelica esset substantia pure intellec­
tiva, sed eius cognitio admisceretur phantasmatibus seu hauriretur
ex sensibilibus;47 nec haberetur in mundo perfectus modus partici­
pationis divinae perfectionis, per quam obtinetur perfecta laus Crea­
toris, ut dictum est supra (n. 424).
438. Unde frustranee olim aliqui Patres et theologi fingebant aliquam
subtiliorem vel spiritualem materiam, quae componeret cum forma angelica
aut naturaliter uniretur cum ea. Nam materia est quaedam pura potentia,
cuius discretio aut determinatio, a sola forma, tanquam a suo actu, procedit;
unde a sola forma vel corporali, vel vegetali, vel animali, vel humana, haec
aut illa materia determinatur, nec potest a forma spirituali vel intellectuali
qua tali, ulla materia determinari, et materia spiritualis est quaedam contra­
dictio in terminis, quia materia dicit potentiam et spiritualitas dicit actum, ac
ideo materia spiritualis dicit simul potentiam et actum secundum idem.
Nec etiam fingi potest aliqua naturalis sive essentialis unio formae an­
gelicae cum corpore, quae non sit vera compositio; unio enim adaequate divi­
ditur in essentialem, quae quidem est compositio, et accidentalem, quae mul­
tipliciter fieri potest, puta per modum locati in loco et agentis in passo, sicut
praecise contingit in angelis per comparationem ad corpora quae movent,
vel in quibus apparent.
Confirmatur ratio ex eo quod, si angelus haberet qualemcumque mate­
riam, vel ita ei adhaereret ut non possit ab ea separari, et sic esset ab ea de­
pendens, plusquam anima humana et magis materialis nec ullatenus subsis­
tens; vel posset ab ea separari, sicut anima humana, et sic posset mori et
consequenter etiam generare, ne per mortem pereat species, ut contingit in
homine.

autem, quae afferri possunt contra praefatam ra­
tionem et ad probandam necessitatem alicuius compositionis materiae et for­
mae in angelo, procedunt omnes ex confusione inter compositionem potentiae
et actus et compositionem materiae et formae, ita ut, ex asserta priori com­
positione, illegitime deducatur et altera. Profecto oportet ut in angelo adsit
aliqua compositio potentiae et actus, ad hoc ut ipse sit quid contingens et
distinguatur a Deo, et ut sit aliquid admixtum potentia nec actus purus; sed
ad hoc sufficit fundamentalis ipsa compositio ex essentia et esse, nec requi­
ritur ulterior compositio ex materia et forma in ipsa essentia.
Ex qua distinctione, a S. Thoma aptissime expressa in 1 p., q. 50, a. 2,
ad 3, facile solvuntur sequentes tres obiectiones·. Primo, si in angelo non esset
compositio materiae et formae, non esset in eo genus et differentia specifica
439. Obiectiones

<7Cf. 1 p., q. 50, a. 2; C. Gent. 2. 91.

444

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

(et sic nec distingueretur ab aliis entibus nec esset distinctio inter varios an­
gelos). Secundo, angelus esset actus purus; quod quidem convenit soli Deo.
Tertio, forma angeli esset infinita, utpote irrecepta in materia; quae pariter
infinitas convenit soli Deo.
Respondetur. Ex hoe ipso quod in angelo adest compositio ex essentia
et esse, sequitur primo, quod in eo datur genus et differentia specifica, qua
unus angelus differt ab alio et omnes a ceteris entibus, quaeque desumitur
radicaliter ex diversa habitudine formae ad esse, tanquam potentiae ad actum.
Sequitur secundo, quod angelus non est actus purus, cum eius forma sit po­
tentia ad esse, secus ac Deus qui est ipsum esse irreceptum in ulla potentia,
quamvis angelus sit spiritus purus, seu non receptus in ulla materia. Sequitur
tertio, quod angelus est infinitus in sola ratione formae, seu forma infinita,
infinitum secundum quid, non vero quod est infinitus in ratione entis, seu
esse infinitum, infinitum simpliciter, quod est proprium Dei.
ASSERTIO 2. Angeli non solum ab hominibus, sed etiam inter
se, specifice distinguuntur, et quidem omnes et singuli, ita ut in
genere angelico tot sint species quot individui angeli.48
PROBATUR.

440. Angelos specifice, imo generice, distingui ab hominibus,
patet ex praecedenti Assertione, quia nempe sunt puri spiritus seu
substantia incorporalis. Unde in sic dicta arbore porphyriana philo­
sophi distinguunt duo genera substantiae, scilicet incorpoream (an­
gelum) et corpoream, quae subdividitur in non viventem et viven­
tem, et haec in non sensitivam et sensitivam, et haec in non ratio­
nalem et rationalem (hominem).
Angelos vero specifice distingui inter se, et ita ut unusquisque
individuus angelus constituat distinctam speciem, non ulterius distinguibilem in plures individuos angelos, probatur cum S. Thoma ex
ipsa spiritualitate sive immaterialitate naturae angelicae. Nam prin­
cipium individuationis, in his quae conveniunt in specie et differunt
numero, nequit esse nisi materia quantitate signata.
Principium enim individuationis49 intelligitur aliquid intrinsecum ac sub­
stantiale, quod facit ut aliqua substantia multiplicetur in plura entia dis­
tincte ac separatim existentia, quin tamen ipsa secundum se et in sua speci­
fica sive essentiali perfectione dividatur ac multiplicetur. lamvero id fieri
48 1 p., q. 50, a. 4; C. Gent. 2. 93; De spiritualibus creaturis, a. 8; Opusc. De ente
et essentia, c. 5.
49 Cf. G. Manser, «Das thomistische Individuationsprinzip», Divus Thomas (Frei­
burg) (1934) 279 sqq.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

445

non potest ab ipsa forma, cuius proprium est tantummodo praebere praedi­
cata specifica et essentialia, ac ideo, quaelibet differentia accepta ex parte for­
mae inducit multiplicationem ipsarum specierum et essentiarum, nec tantum
individuorum; ergo fieri debet a materia, in qua aliqua forma recipitur; et
quod fieri possit a materia, ex eo intelligitur quia materia, ratione quantitatis
quam implicat (seu cuius est immediate susceptiva), habet partes eiusdem
rationis, secundum quas proinde substantia multiplicari potest.
Cum igitur angelus non habeat materiam nec quantitatem, impossibile
est quod una et eadem specifica forma angelica habeat plura individua, sed
unusquisque angelus est sua species et ab eadem sua forma tum specifica­
tionem tum individuationem accipit.50

441. Ad quorum ulteriorem intelligentiam, duo animadverte.
Primo scilicet, non diximus quod universaliter ac simpliciter principium
individuationis est materia, secus nec angelus nec Deus essent individua, sed
quod principium individuationis est materia in his quae conveniunt in eadem
forma sive essentia, ita ut tantummodo in habentibus materiam possit contin­
gere distinctio inter speciem et individuum, sive multiplicatio eiusdem per­
fectionis in plura entia existentia, et ita ut, si haberentur duo angeli eiusdem
speciei, id procederet ex eo quod angelus haberet materiam nec ideo esset
purus spiritus, nec ideo esset angelus; et pariter si per impossibile essent duo
dii, id esset quia Deus haberet materiam nec ideo esset purus spiritus, et
multo minus actus purus, nec ideo esset Deus. Unde, in corporalibus habentur
tria realiter distincta, individuum, species et genus; in angelo vero habentur
tantummodo species et genus, cum individuum identificetur cum specie; in
Deo tandem individuum, species et genus prorsus identificantur, cum nequeat
esse nisi unus Deus.
Secundo, cum de facto sint plures imo plurimi angeli, substantia ange­
lica, sive substantia creata incorporea de qua in supradicta arbore porphyriana,
est tantum genus generalissimum, subdividendum per longissimam subdivisio­
nem in genera subalterna, et quidem iugiter per bina membra, quousque per­
veniatur ad varias species seu singulos angelos, eo modo quo arbor porphy­
riana dividitur donec perveniatur ad speciem hominis, seu animalis rationalis,
et ulterius subinde procedit, subdividendo animal non rationale, quod non
est species infima, sed genus valde generale. Unde non est imaginandum quod
genus angelicum dividatur immediate in tot angelos, quasi in tot parallelas
species eiusdem lineae (puta Michëlem, Gabrielem, Raphaëlem, etc.), sed divi­
ditur immediate in duos angelos, et hi, vel saltem unus, iterum in duos, et
ita porro, donec possint tot species constitui quot angeli existunt; quod qui­
dem, attento magno angelorum numero, perlongam divisionis schalam
exigeret.51
50 Id S. Thomas decisive ac constanter affirmat. 1 p., q. 50, a 4: «Impossibile est
esse duos angelos unius speciei». Q. 75, a. 7: «Non potest intelligi quod aliqua forma
separata sit nisi una unius speciei». De spiritualibus creaturis, a. 8: «Si angelus est forma
simplex abstracta a materia, impossibile est etiam fingere quod sint plures angeli unius
speciei».
51 Ita angelus potest dividi in angelum A, puta Michaglem (primam speciem infimam)

446

de deo creante et elevante

442. Nota de angelorum distributione per h ierarc h ias et
ORDINES.52
Sermo hic incidit de trita angelorum distributione sive ordinatione per
hierarchias et ordines, quia, quamvis immediate videatur fundari in ratione
officii, et quidem etiam ac praecipue in praesenti ordine supernatural!, ac ideo
possit considerari inferius, ubi de relatione angelorum ad homines vel ubi
de elevatione angelorum, tamen ulterius fundamentum habet in ipsa natura
angelorum, de qua agitur in praesenti.
Huiusmodi distributio fit, iuxta modum indicatum praecipue a PseudoDionysio Areopagita, in tres hierarchias, quarum unaquaeque subdividitur in
tres ordines sive choros, sequenti descendenti gradatione: prima hierarchia,
in qua tres ordines: Seraphim, Cherubim et Throni; secunda hierarchia, in
qua tres ordines: Dominicationes, Virtutes et Potestates; tertia hierarchia, in
qua tres ordines: Principatus, Archangeli et Angeli. Huiusmodi hierarchica
ordinatio, quamvis non satis certa sit, suum tamen habet probabilitatis mo­
mentum nec potest in theologia despici aut praetermitti, ob suum solidum
fundamentum tum scripturisticum, tum patristicum, tum ecclesiasticum, tum
liturgicum, tum theologicum sive doctorale.53 Sit igitur breve verbum de eius
existentia et essentia.

443. Existentia horum ordinum fundamentum habet in Scriptura,
quatenus omnia illa novem nomina in ipsa occurrunt, divisim vel collective
(nunquam tamen omnia simul); nec ulla ratio est quare dicatur agi de me­
ra nominum distinctione eorumdem prorsus angelorum, eo vel magis quod
ab Apostolo satis clare personarum distinctio indicetur per particulam sepa­
rativam «sive» vel «neque» (Col. 1. 16; Rom. 8. 38).
In A. T., praeter angelos generatim, nominantur tantum Seraphim (bis
tantum: Is. 6. 2, 6) et Cherubim (Gen. 3. 24; Exod., 25. 22; Num. 7. 89;
Is. 37. 16; Ezech. 10 1 sqq., et alibi, etiam in singulari: Cherub). In N. T.,
nunquam nominantur Seraphim, semel tantum Cherubim (Hebr. 9. 5); cetera
septem nomina referuntur omnia in epistolis paulinis et aliqua in aliis locis,
nunquam tamen magis quam quatuor simul, Ephes. 1. 21: principatus, potes­
tates, virtutes, dominationes; Col. 1. 16: throni, dominationes, principatus,
potestates; 1 Cor. 15. 24: principatus, potestates, virtutes; Rom. 8. 38: an­
geli, principatus, virtutes; 1 Thess. 4. 16: archangeli (lud. 9 refert pariter
archangelum Michaëlem; 1 Petr. 3. 22 refert angelos, potestates et virtutes).
Quod attinet Patres, magna varietas observatur tum in enumeratione
et angelum B, qui nequit esse species infima, quia habentur plusquam duo angeli, ac ideo
subdividitur in angelum, a, puta Gabrielem (secundam speciem infimam), et angelum
b, qui iterum subdividendus est (cum sint plusquam tres angeli) in angelus ba, puta Raphaglem (tertiam speciem infimam), et angelum bb, qui iterum subdividendus est (cum
sint plusquam quatuor angeli), et ita porro, donec ignotus sed permagnus angelorum
numerus per tot distinctas species compleatur.
52 1 p., q. 108-109; 3 p., q. 8, a. 4; In 2 Sent., dist. 9; C. Gent. 3. 80.
53 Tum soliditatem fundamenti, tum quaestionis momentum, fere ad nihil reducere
videtur F. Prat, La théologie de Saint Paul, I (éd. 33, Paris 1942) 350 sq.; II (éd. 38,
Paris 1949) 500-502.
©

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

447

tum in ipsis nominibus; ceterum aliqui expresse dicunt Apostolum non inten­
disse exactam enumerationem afferre nec assignari posse discrimen inter varia
nomina, etsi aliquod discrimen admittendum sit.54 Ipsa autem supradicta no­
venaria enumeratio primo apparet in quodam opere, Ambrosio (f 397) dubie
attributo (Apologia prophetae David 5. 20, ML 14. 900), subinde in opere
Pseudo-Dionysii Areopagitae (circa a. 500; De caelesti hierrachia, c. 6-9,
MG 3. 200-272; qui sese refert ad anteriorem anonymum auctorem,55 ibid.
200), tandem apud Gregorium M. (t 604; Moral. 32. 23. 48, ML 76. 665;
In Evang., horn. 34, ibid. 1249).56 Momentum vero quod ipsa doctrina assum­
psit apud theologos medii aevi, fundatur praecipue in ipsa expositione et
auctoritate Pseudo-Dionysii. S. Thomas integram quaestionem (q. 108, cons­
tantem 8 articulis) huic materiae consecrat, cui adnectit quaestionem (q. 109)
de hierarchia ipsorum daemonum. Ipsa Ecclesia in sua Liturgia (peculiariter
in Praefationibus Missae) eadem enumeratione utitur, quamvis vario et in­
completo modo.

444. Essentia huiusmodi ordinationis consistit non in sola distributio­
ne officiorum sed etiam in gradatione ipsius naturae angelicae et status glo­
riae ad quem diversimode angeli elevati sunt. Angeli scilicet primo dividuntur
sedindum tres hierarchias et novem ordines secundum suas species, non ita
quidem ut sint tantum tria genera et novem species angelorum (nam, ut
dictum est supra, tot sunt species quot angeli), sed ita ut omnia genera et
species angelorum reduci possint ad tres genericas vel complexivas perfectio­
nes, subdivisas in novem magis determinatas perfectiones, intra quas occur­
runt varia genera et species angelorum.57 Secundo, iuxta hanc naturae grada­
tionem attenditur diversitas et gradatio status gloriae; nam gratia et gloria
data est angelis secundum proportionem ipsius perfectionis naturalis (quamvis
ex merito), aliter ac accidit quoad homines (1 p., q. 62, a. 6, corp, et ad 3;
q. 108, a. 4; a. 8, ad 1). Tertio, secundum utramque tum naturae tum gloriae
gradationem, confertur angelis diversus influxus divinus, iuxta diversas illu­
minationes circa res providentiae divinae, per quas angeli valent influere tum
in ipsos angelos inferiores tum in res mundanas; et ita «diversitas ordinum
secundum diversa officia et actus consideratur, sicut patet quod in una civi-

-MCf. Hieronymum, Contra lovin. 2. 28; Augustinum, Enchir. 58; Contra Priscill.
2: «Et esse itaque sedes [i. e. thronos], dominationes, principatus, potestates, in caeles­
tibus apparatibus firmissime credo, et differre aliquid indubitata fide teneo. Sed quo me
contemnas, quem magnum putas esse doctorem, quaenam ista sint et quid inter se diffe­
rant, nescio» (ML 42. 678).
55 Forte Ephraem syrum (f 373). Cf. J. Michl, «Ephriim und die neun Chore der
Engel», Theologische Quartalschrift CXVIII (1937) 474-491.
56 Discrimen inter Ambrosium atque Gregorium ex una parte et Pseudo-Dionysium
ex alia parte, in eo tantum est quod duo priores commutant locum 37irtutum et Prin­
cipatuum, in serie Pseudo-Dionysii quam supra dedimus. Cf. 1 p., q. 108, a. 6.
57 Id quidem multipliciter intelligi potest, puta: angelus A=prima hierarchia, ex qua
per varias subdivisiones resultant tandem tres ordines; angelus B, non est hierarchia, sed
subdividitur in angelum &=secundam hierarchiam, ex qua pariter per ulteriores divisiones
resultant tres ordines, et angelum E=tertiam hierarchiam, ex qua eodem modo procedunt
tres ordines. Et in unoquoque ordine prosequitur subdivisio per genera et species.

448

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

tate sunt diversi ordines secundum actus; nam alius est ordo iudicantium,
et alius pugnantium, et alius laborantium in agris, et sic de aliis» (1 p.,
q. 108, a. 2; cf. a. 1, 5 et 6).
Sic ergo prima hierarchia (Seraphim, Cherubim et Throni) pertinet ad
considerationem finis agendorum ac constituit veluti curiam divinam; secunda
hierarchia (Dominationes, Virtutes et Potestates) pertinet ad dispositionem
de rebus agendis sive gubernationem, sed tantum in communi; tertia hierar­
chia (Principatus, Archangeli, Angeli) pertinet ad ipsam applicationem illius
dispositionis ad effectum, seu ad exeeutionem operum vel exercitium minis­
terii. In quo quidem ministerio, angeli mittuntur ad communia opera vel
nuntia, archangeli vero ad quaedam peculiaria vel excelsiora, ut patet de
Michaële, resistente principi regni Persarum (Dan. 10. 13, 21) et praeliante
cum dracone (Apoc. 12. 7), de Gabriele faciente intelligere Danieli visionem
(Dan. 8. 17; cf. 9. 21) et annuntiante conceptionem Christi eiusque praecur­
soris (Luc. 1. 11, 26) et de Raphaële exequente specialem Dei providentiam
erga Tobiam (Tob. 12. 15).

445.

Etiam inter daemones adest similis hierarchia, fundata tum in
ipsa eorum natura, qua alii aliis praestant, tum in communi nequitia, qua
homines odio habent et Dei iustitiae repugnant. Est enim proprium hominum
impiorum ut, ad suam nequitiam exequendam, eis se adiungant ac subiciant,
quos potentiores viribus perspiciant. Id ceteroquin permittit ipsa divina sa­
pientia, quae nihil in universo inordinatum relinquit (ita S. Thomas, de
huiusmodi perversa praelatione agens in 1 p., q. 109).

QUAESTIO III. DE ANGELORUM OPERATIONE IMMANENTI,
SEU INTELLECTIONE ET VOLITIONE58
I. SENSUS QUAESTIONIS.

Cum operari sequatur esse, esse autem angelicum sit
pure spirituale, ut in q. praec. ostensum est, in angelo non dantur
446.

581 p.. q. 54-60; q. 64, a. 1; In 2 Sent., dist. 3, q. 3 et 4; dis. 7, q. 2, a. 1;
C. Gent. 2. 96-111; De veritate, q. 8 et 9; De malo, q. 16, a. 5, 6, 7, 8 et 12.
De hac quaestione valde diffuse agunt commentatores S. Thomae, ut Caietanus,
Suarez, loannes a S. Thoma, Gonet et Salmanticenses.
Daffara, M., De Deo creatore, (Taurini 1947) 110-128.
Gardeil, A., «Examen de conscience. II: Du verbe dans la connaissance que l’ange
a de soi-même», Revue thomiste XII (1924) 70-84.
Gillon, L. B . «De appetitu boni in angelo lapso iuxta veteres scholasticos».
Cienda tomista (1942) 330 sqq., et Angelicum (1946) 43 sqq.
Hugon, E., Tractatus dogmatici I (ed. 11, Parisiis 1933) 593-638.
Lamiroy, H., «De intellectu et voluntate angelica». Collationes Brugenses (1925)
348 sqq., 379 sqq., 430 sqq.
Michel, À., «Science.—Science des anges», Dictionnaire de théologie catholique
XIV-2 (Paris 1941) 1620-1628.
Palmieri, D., De Deo creante et elevante (Romae 1878) 187-197.
Peghaire. J., «L’intellection du singulier matériel chez les anges et chez l’homme»,
Revue dominicaine XXXIX (1933) 135-144.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

449

nisi spirituales operationes, seu intelligere et velle, sicut in Deo et
secus ac in homine in quo habentur etiam immanentes operationes
sensitivae et vegetativae. Cum praeterea in angelo, utpote ente con­
tingenti, esse et operari realiter distinguantur, oportet ut in eo prin­
cipium essendi, sive essentia, et principium operandi, sive facultas,
realiter distinguantur, ita ut in angelo, sicut in homine et secus ac
in Deo, dentur duae operativae facultates ab eius essentia realiter
distinctae, scilicet intellectus et voluntas.59
Nec ceteroquin in ente intellectivo cogitari potest tertia aliqua facultas,
spiritualis scilicet potentia motrix, distincta ab intellectu et voluntate, ut
placet aliquibus theologis cum Suaresio;6® nam in gradu entis intellectivi ne­
queunt concipi nisi duo modi operandi, intelligere scilicet et velle, qui proinde
sufficere debent ad omnem motum et operationem, etiam ad extra, ita ut
haec procedat ab ipso intellectu et voluntate, seu ab imperio intellectus,
habente suam efficacitatem ex electione voluntatis.
Unde potentia in angelo, non secus ac in Deo, non distinguitur ab intel­
lectu et voluntate, nisi secundum respectum causalitatis ad effectum exterio­
rem,61 et ad eam applicari potest quod S. Thomas ait de potentia divina:
«Ipsa scientia vel voluntas divina, secundum quod est principium effectivum,
habet rationem potentiae» (1 p., q. 25, a. 1, ad 4);62*differt tamen potentia
angelica a divina per limitationem suae virtutis, quae non extenditur neque
ad ens qua tale, ita ut non possit creare, neque ad ens specificum, quale est
ens spirituale aut substantiale.

Praesens quaestio est de operatione utriusque angelicae facul­
tatis, scilicet intelligere et velle, attentis earum principiis, iuxta
utriusque propriam indolem et discrimen. Cum autem in his non
agatur de re dogmatica sed pure theologica, non vacat peculiares ac
ceteroquin secundarias theologorum sententias et dissensus huc
Schlossinger, W«Die Erkenntnis der Engel», lahrbuch für Philosophie und spekulative Théologie XXII (1907-8) et XXIII (1908-9).—«Das angelische Wollen», ibid.
XXIV (1909-10) 152 sqq.
Simonin, H. D., «La connaissance de l’ange par lui-même», Angelicum IX (1932)
43-62.—«De la connaissance angélique de l’être créé», ibid. 387-421.
Van Hove, A., «De modo et perfectione cognitionis angelicae», Collectanea Mechliniensia XIII (1939) 626-631.
59 Thesis VII, inter 24 theses philosophiae thomisticae approbatas ac propositas a
S. C. Studiorum a. 1916, legit: «Creatura spiritualis est in sua essentia omnino simplex.
Sed remanet in ea compositio duplex: essentiae cum esse et substantiae cum accidentibus»
(AAS VI 383 sqq.).
®De angelis, 1. 4, c. 24 et 28.
61 Cf. quae de essentia potentiae Dei diximus in tractatu De Deo Uno (in vol. 1, n.
704, 730, 784), agentes de Dei potentia, scientia et providentia.
62 S. Doctor de motu corporum per angelos, ad quem proxime reducitur praecipuus
influxus angeli ad extra, ait: «Non est inconveniens quod angeli aliqua corpora solo im­
perio voluntatis moveant, motu dumtaxat locali» (De malo, q. 16, a. 1, ad 16).

450

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

colligere ac distincte exagitare, sed sufficit in decursu explicationis
unum vel alterum indigi tare, si memorari mereatur.
Intellectio angeli, qua I I vis sit similis intel­
lectioni hominis, ea longe perfectior est, sive quoad medium, sive
quoad obiectum, sive quoad modum.
II. ASSERTIO 1.

PROBATUR.

447.

Actus intellectionis tria habet principia, scilicet principium elicitivum sive medium subiectivum, quod est ipsa facultas intellectus, princi­
pium informativum sive medium obiectivum,63 quod est species intellectualis,
medians inter facultatem et obiectum, et principium terminativum ac specificativum, quod est ipsum obiectum cognitionis. De principio ipso elicitivo
satis nuper dictum est, quatenus nempe intellectus angelicus distinguitur rea­
liter ab essentia angeli;64 quod autem ad huiusmodi principium non concur­
rat, praeter ipsum intellectum, qui dici solet intellectus possibilis, alia gemina
intellectualis facultas, quae dicitur intellectus agens, pertinet potius ad mo­
dum cognitionis ac ideo considerabitur infra. Restat igitur determinandum
principium informativum seu medium cognitionis et principium terminativum
seu eius obiectum; ex quorum etiam consideratione intelligitur ipse modus
cognitionis angelicae.

448. 1. Medium cognitionis angelicae^ nequit esse ipsa an­
geli essentia, si excipiatur sola cognitio ipsius essentiae, ut infra
explicabitur; unde, quoad cognitionem aliorum a se, angelus indi­
get aliqua specie impressa, superaddita intellectui?’ Ratio est quia
essentia angeli, cum sit limitata, nequit intellectui angelico reprae­
sentare cetera obiecta secundum distinctam eorum rationem, sicut e
converso repraesentantur in essentia divina, quae propterea sola
potest gerere vices speciei impressae, ut contingit tum in cognitione
ipsius Dei tum in nostra visione beatifica.
Attamen, praefata species impressa nequit ab angelo acquiri a rebus
extrinsecis, tam sensibilibus quam spiritualibus (puta ab alio angelo), sed*66
63 Cf. quae de medio subiectivo et obiectivo diximus in tractatu De Deo Uno (in
vol. 1, n. 675, 681).
M Haec S. Thomas determinat in 1 p., q. 54, a. 1-3. Recolenda autem est peregrina
sententia Durandi (In 2 Seni., dist. 3, q. 5, a. i), qui putat actum intellectionis, quo
angelus cognoscit seipsum, non distingui ab ipsa eius essentia.
65 1 p., q. 55.
66 Contradicunt Vâzquez (Disp. 200, c. 3) et quidam alii, dicentes nulla ratione effi­
caci necessitatem speciei impressae in angelo probari posse. Recentius D. Palmieri (De
Deo creante et elevante, thes. 20, n. 2) docuit in angelo non requiri species impressas,
sed sufficere motionem Dei, et quidem initialem tantum, seu datam in ipsa creatione.

1)1. CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

451

debet esse aliqua species infusa a Deo, auctore ipsius essentiae angelicae.6768
Ratio est quia angelus non informat corpus, ac ideo nequit per sensus abstra­
here species a rebus sensibilibus, sicut anima humana eas acquirit, et ex alia
parte nullum agens valet imprimere species in intellectum nisi sit ei substan­
tialiter praesens (saltem eo modo quo res corporales, mediantibus sensibus
sunt intellectui humano praesentes), nulla autem res vel agens creatum est
immediate substantialiter praesens intellectui angelico, cum hic sit aliquid
universale, nec nisi Deus, causa universalis, sit ei proportionatus eumque tangere queat.
Itaque unusquisque angelus in sua creatione obtinuit, semel pro
semper, determinatum quendam numerum specierum intelligibilium, qui­
bus in futuro utitur, pro tempore et modo. Hae autem species dicuntur infu­
sae, quatenus non sunt acquisitae, non vero quatenus veluti ab extrinseco
immittantur; deducuntur enim ex naturali potentia ipsius intellectus (sicut
ipse intellectus ex potentia substantiae animae) per ipsam immediatam ac
positivam actionem Dei creatoris, non vero per meram naturalem resultan­
dam (sicut intellectus resultat ex substantia animae). Quo sensu, species illae
nequeunt stricte dici proprietates (sicut intellectus), sed qualitates connaturales et ingenitae sive innatae. Et ita fas est loqui de innatismo angelorum,
secus ac de innatismo hominum.

Praeter huiusmodi infusas species impressas, angelus indiget ad
intelligendum etiam aliqua specie expressa, seu verbo mentis ab ipsa
intellectione procedente.6970
Ratio est quia obiecta, repraesentata per
species impressas, non sunt tantae immaterialitatis ut sint actu intel­
lecta, ac ideo, prout sunt in specie impressa, ponunt intellectum
tantummodo in actu primo intellectionis, ita ut adhuc requiratur
alia perfectio, sive species expressa, per quam intellectus ponatur in
actu secundo. Nec dici potest angelum poni in actu secundo intel­
lectionis per suam ipsius immaterialitatem; nam haec ipsa eius immaterialitas non est tanta ut sit actu intellecta, seu pura actualitas,
secus substantia angelica esset idem ac intellectualitas in actu, seu
in angelo idem esset esse et intelligere, sicut in Deo.
67 Id aliqui negarunt, ut H. Schell (Katolische Dogmatik II 175), et ex parte
L. Janssens (explicans a. 2 S. Thomae in praesenti), quatenus docet species impressas
angelicas posse etiam ex rebus acquiri. Iam Scotus (In 2 Sent., dist. 3, q. 11; dist. 9,
q. 2) docuit angelos accipere a rebus species singularium quae in decursu temporis con­
tingunt.
681 p., q. 56, a. 2, obi. 3: «Sola Trinitas illabitur menti»; 3 p., q. 8, a. 8, ad 1,
idem repetit; 3 p.,q.64, a. 1: «Solus Deus illabitur animae»; 1 p., q. 57, a. 4: «Voluntas
rationalis creaturae soli Deo subiacet, et ipse solus in eam operari potest».
69 Id negat Caietanus quoad cognitionem angeli de sua essentia; nam ait, «angelus,
seipsum per seipsum etiam obiective praesentialiter habens, vane verbum formaret de se
sibi» (In 1 p., q. 27, a. 1, n. 15).
70 Cf. C. Geni. 4. 11; Gonet, De angelis, disp. 9, a. 1, n. 4-7.

452

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Praefatae species impressae et expressae sunt species universales, univer­
salitate quidem non mere abstractiva, qua nempe plura repraesentantur sub
sola ratione communi (ut sunt ideae humanae, puta entis vel animalis vel ho­
minis), sed universalitate comprehensiva, qua nempe plura repraesentantur
simul, tum sub ratione communi tum sub ipsa uniuscuiusque ratione. Ratio
est quia secus cognitio angelica esset imperfectior quam nostra, nec angelus
posset per aliud cognoscere particularia, cum non praesto sit ei aliud medium
quam species infusa. Quod autem possibile sit habere huiusmodi comprehen­
sivas species, patet tum ex scientia divina, quae res cognoscit, simut et ad mo­
dum unius, tam universaliter quam particulariter, tum ex ipsa scientia humana,
quae quo perfectior paulatim evadit, coniunctis simul variis abstractionibus,
iudiciis et conclusionibus, eo simplicior fit et ad pauciores ac universaliores
species reducitur: ita intellectus fortior, vel in exercitio scientiae evolutus,
plures propositiones et conclusiones veluti ad modum unius intelligit in ali­
quo universali principio (puta «Omne quod movetur ab alio movetur») quam
intellectus debilior vel non satis exercitatus, iuxta communem ipsum effatum
«Intelligent! pauca».
Praeterea, cum angeli sint essentialiter ac specifice distincti, oportet ut,
iuxta altiorcm gradum perfectionis, possideantur ab uno angelo relate ad
alium perfectiores, ac ideo simpliciores, universaliores et pauciores, species
infusae, ita ut supremus inter angelos in paucissimis speciebus totum suum
scibile comprehendat.

449. 2. Obiectum cognitionis angelicae multiplex est, et di­
versimode intelligitur, iuxta ipsam indolem specierum et modum
quo in illis obiectum repraesentatur.
Essentia suipsius'1 cognoscitur ab angelo absque specie impressa (quae
ideo non fuit ei infusa in creatione). Nam ea essentia est de se intelligibilis,
sive abstracta a materia, et simul est intime unita suo intellectui, nec ideo
indiget repraesentari per aliquam speciem, sed ipsa vicem gerit speciei im­
pressae. Probabilius tamen requiritur species expressa, seu angelus nequit
seipsum cognoscere nisi in aliquo verbo expresso per ipsam intellectionem;
nam, ut significatum est supra, essentia angeli, etsi sit intelligibilis, non est
actu intellecta seu pura actualitas, aim suum intclligcre non sit suum esse.
Dei existentia et essentia71 cognoscitur ab angelo non per aliquam spe­
ciem infusam, cum nulla species finita possit repraesentare essentiam infini­
tam, sed mediate per ipsam et in ipsa sua essentia angelica, quatenus haec,
cum sit ens contingens seu ab alio, fert in se transcendentalem relationem ad
suam causam, quae in ipsa, tanquam in quadam similitudine ac speculo,
relucet. Ubi attende discrimen cum modo quo homo cognoscit Deum in ef­
fectu creato, tanquam in medio formaliter distincto a cognoscente et prius
ab ipso cognito, dum angelus Deum cognoscit formaliter in sua ipsa essentia
nec per actum distinctum, quo prius cognoscat similitudinem Dei, sed exer” 1 p., q. 56, a. 1; cf. a. 2.
72 1 p., q. 56, a. 3.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

453

■cite, dum plene cognoscit semetipsum. Ex quo sequitur angelum non cognos­
cere Deum in aliqua distincta specie expressa, sed in eadem specie expressa
quam format de sua propia essentia.
Quilibet angelus13 cognoscitur ab alio angelo per speciem impressam,
huic infusam inde a sua creatione. Non tamen nccesse est ut tot infundantur
species quot sunt alii angeli, imo, ut dictum est supra, quo perfectior est
aliquis angelus, eo pauciores et universaliores habet species in quibus omnes
alios angelos distincte intelligit.
Quaelibet alia res vel obiectum™ seu sive rerum essentiae, sive singula­
ria existentia, tam animae separatae quam entia corporalia, et sive praeterita,
sive praesentia, sive futura necessaria, cognoscuntur pariter a quolibet angelo
per species infusas, minus vel magis universales, iuxta uniuscuiusque angeli
perfectionem, ut dictum est. Nec ipsa rerum singularitas obstat quominus ea
intelligibiliter repraesentetur in speciebus, sicut non obstat cognitioni sive
divinae sive etiam humanae.
Solum disputari potest, utrum singularia repraesententur in angelo per
speciem propriam ac singularem, ut vult Scotus, an per speciem ipsius naturae
specificae ad quam ipsa pertinent, ut recte docet 5. Thomas. Nam Deus ipse,
cuius cognitioni assimilatur cognitio angelica, singularia intelligit secundum
eorum ipsam singularitatem in unica infinita specie divinae essentiae; ratio
quare in humana cognitione aliqua species cognita non repraesentet sua indi­
vidua seu singularia, est quia abstracta fuit ac veluti expoliata suis individuis
ad hoc ut posset a nobis cognosci. Quae ratio non valet in angelo, cuius spe­
cies non sunt obtentae per abstractioncm sed per infusionem; et ideo angelus
potest, per ideam unius naturae specificae, intelligere distincte tum ipsam
naturam tum omnia eius individua, et angelus superior potest per unam
ideam intelligere simul plures naturas specificas et omnia earum individua.

Tamen futura libera13 nequit angelus naturaliter cognoscere, seu per
species naturaliter ei infusas (quamvis possint ei revelari per ulteriorem ac
praeternaturalem specierum infusionem). Nam futurum liberum non existit
nec in scipso, nec in determinatione suae propriae ac proximae causae, sed in
sola determinatione causae primae, cui proinde sunt iam praesentia in aeter­
nitate et ut talia ab ea tantum cognoscuntur.
Attamen futurum liberum, quando fit praesens, cognoscitur ab angelo in
aliqua specie infusa quam iam habebat, quaeque tamen antea non poterat
repraesentare rem ut praesentem, cum praesens nondum esset. Cum igitur
res fit praesens et ut talis cognoscitur, nulla fit mutatio ex parte intellectus
angelici sed tantum ex parte obiecti in rerum natura, eo fere modo quo ideae
divinae, licet sint ab aeterno causativae rerum, effectum ipsum nonnisi in tem­
pore successive producunt, ita ut tota mutatio subinde se habeat ex parte
rerum, nullatenus vero ex parte idearum divinarum; sic ergo ideae angelicae73
75
74
731 p., q. 56, a. 2. De hoc obiecto plures sunt sententiae theologorum, quas exponit
Gonet, De angelis, disp. 9, a. 11.
741 p., q. 57, a. 1-2; Quodl. 7, a. 3.
751 p., q. 57, a. 3; Quodl. 7, a. 3.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

454

se habent in repraesentando res, sicut ideae divinae se habent in causando
easdem.
Pariter secreta cordium™ seu ipsas intimas operationes intellectus et vo­
luntatis, angelus non tantum de facto non cognoscit, ut certum est ex doctrina
communi, ex Scriptura76
77 et Patribus,78 sed etiam nequit directe ac certo
cognoscere, seu per species naturaliter sibi infusas.7980Ratio est quia solus
Deus est substantialiter praesens entibus universalibus, quales sunt intellectus
et voluntas, ac ideo ipse solus potest figere oculum in ipsam animam, vel, ut
dici solet, «solus Deus illabitur animae» (cf. supra, n. 448); nec per infusio­
nem cuiuslibet speciei in intellectu angelico potest hic fieri substantialiter
praesens alteri intellectui vel voluntati. Potest tamen, ut patet, Deus commu­
nicare secretum cordis per revelationem praetematuralem, infundendo angelo
aliquam speciem qua id cognoscat, sed per hoc angelus non fit praesens ipsi
cordi, quasi illud per hanc speciem intuendo in seipso. A fortiori potest ipse
angelus per suas infusas species naturaliter suspicari aliquam cogitationem
cordis, ex exterioribus nempe illius signis, et quidem perspicacius quam pos­
sit homo, sed exinde nonnisi aliquam probabilitatem sive fallibilem coniecturam habebit.

Quod attinet obiecta supernaturalia,® angelus in via habuit supernaturalem revelationem congruentem naturae sui intellectus, adeoque per species
supematuraliter tunc infusas. In patria vero, praeter ea quae videt in Verbo,
seu per visionem beatificam (cognitionem matutinam, iuxta distinctionem
Augustini), plura cognoscit per ipsas species infusas, sive naturales sive supernaturales, iuxta indolem obiecti cogniti (cognitionem vespertinam).81 Quando
aliquod futurum fit praesens, angeli cognitio nullam importat mutationem
in ipsa specie iam infusa, sed mutatio se habet tantum ex parte obiecti, ut
supra dictum est.

450.

3. Modus cognitionis angelicae omnino alius est a modo

76 1 p., q. 57, a. 4: De malo, q. 16, a. 8: De veritate, q. 8, n. 13.
77 3 Reg. 8. 39; Psal. 7. 10; 43. 2; 1er. 17. 9 sq.; 1 Par. 28. 9; Mat. 2. 4; Luc.
5. 12-25; 11. 46 sq.; Io. 2. 24 sq.; 16. 30; 1 Cor. 2. 11; 14. 24 sq.; Hebr. 4. 12.
78 Hieronymus, Brev., in psal. 16. 20, ML 26. 860; Cassianus, Collationes, coli. 7.
15, ML 49. 687. Cf. Palmieri, loc. cit. (supra, in n. 445).
79Contradicunt aliqui theologi, ut Durandus (In 2 Sent., dist. 8, q. 5) et Toletus(In h. I. S. Thomae).
80 1 p., q. 57, a. 5.
81 Etiam de angelo valent quae de obiecto visionis beatificae diximus in tractatu
De Deo Uno (in vol. 1, n. 684-693).
Eam distinctionem cognitionis matutinae et vespertinae, quam Augustinus intro­
duxit ad explicandam cognitionem angelorum de opere sex dierum in creatione (De Gen.
ad litt. 4. 22 et 26) quamque theologi applicarunt peculiariter ad cognitionem beatorum
in Verbo et extra Verbum, explicat S. Thomas, 1 p., q. 58, a. 6 et 7. Ceterum, cum
cognitio vespertina sit generaliter cognitio habita de rebus extra Verbum et in earum
propria natura, ipsa naturalis cognitio angelorum dicitur vespertina; notat tamen alibi
S. Thomas (1 p., q. 64, a. 1, ad 3) quod naturalis cognitio daemonum, cum non referatur
in Deum, «non dicitur vespertina, sed nocturna».

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

455

humanae cognitionis, concorditer cum dictis superius, praecipue de
specie infusa ut medio illius cognitionis. Ex hoc enim sequitur:
Primo, angelus non indiget sic dicto intellectu agentef2 praeter intellec­
tum possibilem, cum ille inserviat ad abstrahendas species ex rebus sensi­
bilibus.
Secundo, angelus neque habet proprie ac simpliciter intellectum possibi­
lem® quia eius intellectus est semper in actu primo, quatenus nunquam fuit
sine speciebus infusis nec eas amittere potest, et praeterea est etiam semper
in actu secundo, seu in actuali intellectione, quoad aliqua obiecta, saltem
nempe quoad cognitionem suae essentiae et quoad cognitionem Dei, ab illa
inseparabilem.
Tertio, angelus nequit uti duabus simul speciebus infusis,82
*8485
87quia ita ha­
86
bentur duo principia operativa et duo obiecta terminativa, quae nequeunt uni
operationi convenire; unde plura nequeunt ab angelo actu intelligi, nisi qua­
tenus uniuntur in una specie infusa.
Quarto, angelus non intelligit discurrendo seu per ratiocinium^ neque
componendo et dividendo seu per indicium.96 Haec enim duo fundantur tum
in abstractione specierum a rebus sensibilibus, tum ac consequenter in debi­
litate sive imperfectione intellectus; angelus autem habet species sibi infusas,
quibus repraesentatur natura obiecti cum omnibus suis proprietatibus, causis,
effectibus et individuis; unde in eo habetur mera intuitiva apprehensio, qua
intus legitur ac veluti uno intuitu tota obiecti cognoscibilitas exhauritur.
Quinto ac consequenter, angelus nequit naturaliter errare,® cum falsitas
contingat in solo iudicio, in apprehensione vero, etiam humana, nequeat con­
tingere falsitas. Potest tamen angelus errare circa obiectum supernaturale,
quatenus illud iudicat (sive voluntarie intelligit) ad tramitem speciei infusae
naturalis, ut si, considerans hominem mortuum, iudicet illum non resurrectu­
rum, vel, si videns hominem Christum, iudicet eum non esse Deum. Quod
quidem nequit contingere nisi in angelis malis qui fident soli naturali suo
lumini, abstrahendo ab ordine divinae providentiae, dum angeli boni, per
cognitionem quidditatis rei, non iudicant de his quae supernaturaliter ad rem
pertinent, nisi salva ordinatione divina.

ASSERTIO 2. Voluntas angelica praestat voluntati humanae,

821 p., q. 54, a. 4.
531 p., q. 58, a. 1.
« 1 p., q. 58, a. 2.
85 1 p, q. 58, a. 3 et 4.
86 Dissentiunt quoad hoc Scotus (In 2 Sent., dist, 7, q. 1), simpliciter admittens
discursum in angelis, Molina (Comm, in a. 3 S. Thomae), dicens angelum posse discurrere,
si vult, et Suarez (De angelis, 1. 2, c. 33), restringens angeli discursum ad ea quae nequit
certo cognoscere, seu futura contingentia, secreta cordium et obiecta supernaturalia.
87 1 p.. q. 58, a. 5.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

456

qua parte est in perfectiori natura nec coniimgitur appetitui sensi­
tivo; in reliquis vero voluntati humanae parificatur.88*
PROBATUR.

451.

Cum voluntas sequatur intellectum, et utraque facultas
procedat ex natura, perfectiori naturae et intellectui angelico correspondet perfectior voluntas sive appetitus rationalis, tam ut naturalis
inclinatio quam ut liberum arbitrium. Huiusmodi perfectio, praeci­
pue in libero arbitrio, tripliciter manifestatur, scilicet tum in promptitudine electionis, consequens intuitivam ipsam rationem qua in­
tellectus angelicus absque iudicio et ratiocinio exhaurit cognoscibilitatem obiecti eligendi;59 tum in absentia haesitationis, quae in nobis
provenit sive ex fallibilitate iudicii sve ex influxu passionum appeti­
tus sensitivi; tum in immobilitate seu inflexibilitate electionis, fun­
data in ipsa intuitiva et exhaustiva cognitione obiecti per intelle­
ctum, ratione cuius peccator angelus est naturaliter impoenitens et
in malitia obstinatus.90
Quod attinet obiectum, angelus diligit seipsum, tum dilectione naturali
ac necessaria, quatenus necessario sibi vult bonum in genere sive beatitudinem, sub qua ratione appetit quidquid vult, tum dilectione electiva sive libe­
ra, quatenus sibi vult hoc vel illud particulare bonum. Pariter diligit alium
angelum, sicut seipsum, tum dilectione naturali, in quantum convenit in na­
tura cum seipso, sicut homo diligit consanguineos, et sic etiam angelus malus
diligit angelum bonum, tum dilectione electiva, quatenus convenit cum seipso
in quibusdam aliis ab ipsa natura, et sic angelus bonus amat angelum bonum,
cum quo convenit in iustitia, et angelus malus odio habet angelum bonum, a
quo diversificatur secundum suam iniustitiam. Pariter angelus diligit Deum,
et quidem plusquam seipsum, tum dilectione naturali, quatenus Deus est
bonum universale cuius pars est bonum ipsius angeli et sine quo nullum bo­
num esse potest, tum dilectione electiva, si nempe non deflectit a naturali
ipsa praefata inclinatione et a lege de diligendo Deo super omnia; si vero ab
his peccando deflectit, diligit Deum minus quam seipsum aut odio habet,
quod de facto contingit in lapsu angelorum et in subsequent! statu dam­
nationis.
Quod attinet motus appetitus et virtutes, angelus naturaliter habet tan­
tum ea omnia quae sunt puri ordinis intellectualis, ut amorem et odium,
prudentiam et iustitiam, non vero varias passiones appetitus sensitivi nec
virtutes fortitudinis et temperantiae, et, ut patet, angelus malus habet malos
« 1 p, q. 59-60.
s9 1 p., q. 59, a. 3, ad 1: «In angelis est electio, non tamen cum inquisitiva delibe­
ratione consilii, sed per subitam acceptationem veritatis».
90 1 p., q. 64, a. 2: «Voluntas angeli adhaeret fixe et immobiliter». De qua requaestio erit infra, n. 509, ubi de peccato angelorum.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

457

motus et vitia, illis opposita. In supernatural! autem elevatione et in periodo
suae viae, una cum gratia sanctificante angeli habuerunt fidem, spem, charitatem et supernaturales virtutes prudentiae et iustitiae; in gloria vero neces­
sario fidem et spem amiserunt, non secus ac homines, ratione beatificae vi­
sionis; mali vero angeli, amissis donis supernaturalibus, retinent tantum na­
turalem quandam fidem, qua «credunt et contremiscunt» (lac. 2. 19).

QUAESTIO IV.

DE ANGELORUM OPERATIONE AD EXTRA”

I. SENSUS QUAESTIONIS.

452. Operatio angeli ad extra fit per eius potentiam motri­
cem. Diximus autem supra (n. 446) potentiam angeli non distingui
realiter ab ipso eius intellectu et voluntate, prout habent respectum
causalitatis ad effectum exteriorem, adeoque consistere in ipso im­
perio intellectus, quod suam efficaciam derivat ab electione volun­
tatis. Restat igitur ut consideremus huiusmodi influxum angeli ad
extra, seu effectus ab eo producibiles in alia entia, adeoque tum in
creaturas corporales, tum in homines. Ceterum, haec quaestio ulte­
rius extendetur in sequenti quaestione, in qua considerabuntur pe­
culiares quaedam operationes ad extra relate ad homines, scilicet
angelorum omnium apparitiones, angelorum bonorum custodia et
angelorum malorum impugnatio.
Unus angelus influit in alterius intellectu:
sive per illuminatione II sive per locutionem, et in eius voluntate ri
per modum suasionis.91
92*
II. ASSERTIO 1.

PROBATUR.

453. Illuminatio* hic intelligitur communicatio veritatis, cete­
ris ignotae. Iamvero, ex una parte angelus superior habet maiorem
scientiam quam inferior, secundum perfectiores et universaliores
species ipsi infusas, ut supra dictum est (n. 448), et ex alia parte
nihil obstat quominus ipse huiusmodi scientiae excessum possit in­
feriori angelo communicare, non quidem subiective, puta infunden­
do in illum species impressas quas non habet,94 nam solus Deus po911 p., q. 106-107 (de influxu unius angeli in alium angelum); q. 52 et 110 (de
influxu angeli in corpora); q. 111 (de influxu angeli in homines). Aliqui loci paralleli
indicantur infra, ad singulas Assertiones.
921 p., q. 106-107. Praeterea, q. 111, a. 1-2; C. Gent. 3. 88; De veritate, q. 9;
»1 p., q. 106.
jilii
w Influxum subiectivum, puta per infusionem luminis vel speciei, admittunt
aliqui
theologi, ut Henricus Gaudavensis. Scotus, Capreolus et Suarez.

458

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

test id facere, qui solus illabitur animae eiusque facultatibus, sed
tantum obiective, proportionando obiectum captui inferioris angeli,,
seu artificioso modo obiectum suarum superiorum specierum ita di­
videndo, multiplicando ac componendo, ut sit accommodatum in­
tellectui inferioris angeli et ab eo, in propriis quas possidet specie­
bus, intelligi queat, eo fere modo quo illuminatio fit in humano
ipso magisterio.
Haec doctrina fundamentum habet in his quae aliqui Patres, ut Ephrem
(De fide hymn.), Nazianzenus (Orat, in sanet, baptism. 5) et Damascenus
(De fide orth. 2. 5), dicunt de mutuo influxu angelorum, et explicite traditur
a Pseudo-Dionysio Areop. (De cael, hier., c. 4, 7, 8 et 15).
Ut patet, inferior angelus nequit superiorem illuminare. Illuminatio res­
picit tum scientiam supernaturalem, seu ea quae angelis beatis successive
revelantur, extra visionem beatificam, de his quae pertinent ad dispositionem
mundi et praecipue ad salutem electorum, tum etiam scientiam naturalem,
nam angeli superiores de iisdem rebus perfectiorem scientiam habent, «sicut
unam et eandem rem plenius intelligit magister quam discipulus qui ab eo
addiscit» (1 p., q. 106, a. 4). Huiusmodi veritatis communicatio vocatur, sub
diverso aspectu, purgatio, quatenus removet scientiae privationem, illumina­
tio, quatenus influit ad modum luminis, et perfectio, quatenus veritas perficit
intellectum.95

454. Mutua angelorum locutio* quam testantur ipsa Scri­
ptura57 et Patres55 non aliter convenienter explicari potest quam per
hoc quod unus angelus per suam voluntatem ordinat seu dirigit
suum conceptum ad alium angelum, secluso omni directo influxu
per infusionem luminis aut speciei in intellectu alterius quae a solo
Deo fieri possunt, ut dictum est quoad illuminationem." Posita enim
huiusmodi voluntatis ordinatione, nihil desideratur ad hoc ut cogi­
tatio unius fiat alteri manifesta, in quo consistit ratio locutionis.
Nam ex parte angeli audientis, iam habentur species quibus repraesen­
tatur quidquid ad seipsum pertinet; ex parte vero angeli loquentis, sive cogi­
tantis aliquid de alio angelo, habetur occlusio voluntatis quae sibi reservat
secreta sui cordis (nom voluntas movet intellectum ad suas operationes et uti­
tur intellectione quando vult et quomodo vult); unde si voluntas huiusmodi
occlusionem aufert, intendens dirigere suam intellectionem ad alterum, ipso
95 In 2 Sent., dist. 9, q. 1, a. 2.
96 1 p., q. 107.
97 Is. 6. 3; Dan. 8. 16: Zach. 2. 3 sq.; lud. 9; 1 Cor. 13. 1.
98 Chrysostom us, In 1 Cor., hom. 32. 3; Damascenus, De fide orth. 2. 3.
"Hic consequenter occurrit idem theologorum dissensus ac in illa quaestione. Ita
Scotus (In 2 Sent., dist. 9, q. 2) et Suarez (De angelis, 1. 2, c. 27, n. 37 sq.), admittunt
>ln
specierum infusionem.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

459

iacto tollitur omne impedimentum ipsi mentis manifestationi, et in specie
intellectuali alterius angeli fit in actu ac veluti actualiter relucet id quod per­
tinet ad seipsum, sive manifestativa intentio prioris angeli ad ipsum.
Exinde plura sequuntur. Primo nempe, angelus loquitur etiam Deo, non
quidem active, seu auferendo praefatum voluntatis obstaculum, cum intimae
Dei praesentiae in ipso intellectu nullum opponi possit obstaculum, sed veluti
passive, seu mere dirigendo ad Deum suam cogitationem, tum ut eum laudet
(locutio laudatoria) tum ut ab eo consilium vel manifestationem alicuius veri­
tatis petat, quemadmodum discipulus loquitur ad magistrum.1 Secundo, an­
gelus nequit praefato naturali modo loqui homini, seu facere per ordinatio­
nem suae voluntatis ut homo intelligat angelicam cogitationem, sed potest
praeternaturaliter producere exterius sensibile signum sive vocem, qua me­
diante homo intelligat. Tertio, angelus inferior potest proprie loqui superiori,
quamvis non possit eum illuminare, sicut contingit in locutione discipuli ad
magistrum. Quarto, potest angelus secreto loqui cum alio, ita ut ceteri non
intelligant, per suam scilicet voluntatem dirigendo suam intellectionem ad
unum tantum. Quinto, potest angelus malus mentiri alteri, ita suos conceptus
dirigens ad alterum ut exprimant se cogitare aut velle quae non cogitat aut
non vult.

455.

Motio voluntatis1 unius angeli ab alio nequit fieri subiective, seu ex parte ipsius potentiae, nam haec a solo Deo moveri po­
test qui solus illabitur animae, sed tantum obiective, seu per prae­
sentationem obiecti amabilis. Nec fieri potest infallibiliter ac neces­
sario trahendo, quia solus Deus ut bonum universale sic trahit vo­
luntatem, nec unus angelus alteri praesentare potest ipsum Deum,
sed tantum suasive inclinando, quatenus unus angelus praesentat
alteri seipsum tanquam obiectum amabile aut alia bona creata, et sic
illum inclinat ad amorem creaturae vel Dei.123
ASSERTIO 2. Angelus influere potest in corpora, seu ea movere, sive mediate per motu II transmutationis sive immediate per
motum localem. Ratione autem motus localis corporu II , angelus

acquirit necessario praesentiam localem et motum localem suipsius,
non tamen praesentiam in tempore.4
PROBATUR.
1 Cf. Tob. 12. 12; Zach. 1. 12; Gregorium M., Moral. 2. 7.
21 p., q. 106, a. 2.
3 Quod autem unus angelus possit alium angelum in sua virtute cogere sive alligare,
ut de Raphaële dicitur ipse daemonium in deserto religasse (Tob. 8. 3), id referri potest
vel directe ad virtutem supernaturalem vel indirecte ad naturalem, si agitur de angelo
superiori, quatenus nempe hic, fortius agendo in corporalia, praevenit vel impedit influxum
inferioris angeli in eadem. Id autem pertinet directe ad influxum angelorum in creaturas
■corporales, non vero unius angeli in alterum.
41 p., q. 110; q. 52-53. Praeterea, q. 65, a. 4; q. a. 1; q. 91, a. 2; q. 114, a. 4;

460

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

456. Quod attinet motum transmutationis, nequit angelus im­
mediate agere in ipsam substantiam rerum et in materiam primam»
producendo transformationem substantialem, seu transmutando ma­
teriam de forma in formam. Nam, cum omne agens agat sibi simile,
novum substantiale compositum nequit produci nisi vel a simili
composito, ut ignis producitur ab igne et animal ab animali, vel a
Deo qui, utpote causa universalis totius entis, praecontinet in sua
virtute ipsas universales rerum entitates, seu sive formas sive mate­
riam quae ideo ipsi oboedit ad nutum.5 Potest tamen angelus mediate
provocare huiusmodi mutationes, tam substantiales quam acciden­
tales, adhibendo, per motum localem de quo infra, ipsa agentia
naturalia, quae sunt propriae illarum causae, et exinde obtinere
etiam velociores ac praestantiores effectus quam eodem modo ab
homine obtinentur, eo quod melius cognoscit vires agentium natu­
ralium et haec, ut instrumenta angeli, fortius operantur.67
Non tamen potest angelus, tam malus quam bonus, facere miracula?
quia, ut explicatum est in tractatu De Revelatione (in vol. 1, n. 206 sq.),
proprie miraculum est id quod fit praeter ordinem totius naturae creatae, ac
ideo nonnisi a Deo fieri potest qui solus totam naturam creatam excedit es­
sentia et operatione. Ipsae quidem creaturae, et peculiariter angeli et dae­
mones, possunt mira facere necnon concurrere physice vel moraliter ad pro­
ductionem veri miraculi, a solo Deo saltem principaliter facti; de quorum
discernibilitate dictum est ibidem (n. 207, 218-222).8

457. Motu autem locali corpora posse ab angelo immediate
moveri, patet tum generaliter ex his quae Scriptura et Patres docent
de gubernatione mundi per angelos (cf. in q. seq.), tum particula­
riter ex quibusdam factis, ut de Habacuc ab angelo translato in
Babylonem (Dan. 14. 35), de Philippo pariter ab angelo translato in
Azotum (Act. 8. 39), de ipso Christo a diabolo translato in montem
excelsum et super pinnam templi (Luc. 4. 5, 9), de aqua piscinae
ab angelo mota (Io. 5. 4) et de his quae aguntur ab angelis passim
in Apocalypsi. Huiusmodi influxum spiritualibus creaturis conces­
serunt ipsi pagani philosophi qui illorum existentiam admiserunt,
quorum explicationem exponit S. Thomas (1 p., q. 110, a. 1, ad
2 et 3).
C. Gerit. 3. 78, 83, 102, 103; De veritate, q. 5, a. 8; De potentia, q. 6, a. 3-4; De malo,.
q. 3, a. 3-4; q. 16, a. 3-10; Opusc. De substantiis separatis, c. 18.
51 p., q. 110, a. 2 (cf. q. 65, a. 4 et q. 91, a. 2, cit. supra, n. 413).
6 Ibid., ad 2 et 3.
7 1 p., q. 110, a. 4; q. 114, a. 4; C. Gent. 3. 103; De potentia, q. 6, a. 3-5.
8 De miris quae fiunt in spiritismo et magia confer supra, n. 425, et infra, η. 481.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

461

Ratio quoque theologica eandem veritatem ostendit. Nam, ex
una parte in huiusmodi motu non intervenit aliqua intrinseca muta­
tio vel tactus in ipsa rerum substantia, sed totum extrinsece se
habet secundum mutationem «ubi», et ex altera parte angelus habet
virtutem immediate operativam, quam proinde potest immediate
corporibus applicare per solum imperium intellectus, ita ut non indi­
geat esse praesens passo per contactum quantitatis sed solius virtu­
tis, quemadmodum et Deus. Nec proinde obstat quod angelus non
informat corpus, sicut anima humana quae ratione solius informa­
tionis potest mediante proprio corpore movere alia corpora; imo ob
absentiam huiusmodi informationis fit ut motiva virtus angeli non
contrahatur in uno corpore, sed possit immediate omnia corpora
movere (ibid., a. 3, ad 3).
Huiusmodi tamen motrix angeli potentia est limitata, sicut ipsa eius
essentia, intellectus et voluntas, atque est maior vel minor iuxta specificam
gradationem angelorum. Ita angelus nequit movere duo corpora, ut duo et ut
separata (puta unam domum in America et aliam in Europa), cum virtus eius
sit finita, ac ideo sit definitive in uno loco ita ut nequeat esse simul in alio
(oportet enim ut quidquid comparatur ad unam virtutem, comparetur ad
eam ut aliquid unum), quamvis possit simul movere plura corpora ad modum
unius (ita, movendo totam terram, moveret mediate utramque supradicta do­
mum in America et Europa).910

458. Praesentia angeli in loco' patet tum ex his quae in
Scriptura dicuntur de ipso locali motu corporum per angelos, tum
ex aliis textibus in quibus angeli directe dicuntur in locum venire
vel mitti, ut duo angeli venientes Sodomam (Gen. 18. 22), diabolus
alligatus in deserto (Tob. 8. 3), Gabriel missus in civitatem Gali­
laeae (Luc. 1. 26).
Ceterum huiusmodi localis praesentia est mera sequela illius
actionis qua angelus corpora localiter movet, ac ideo fundatur in
eodem contactu virtutis. Duplex anim est modus quo aliquid fit
praesens in loco, seu vel per contactum quantitatis, et sic proprie
dicitur esse m loco, quasi a loco contentum, et haec est praesentia
circumscripti va; vel per contactum virtutis, nam agens est aliquo
modo, seu sua virtute, ubi operatur, et sic nonnisi analogice aliquid
dicitur esse in loco, quia non continetur a loco nec ab eo mensuratur
sive circumscribitur, sed potius illum continet. Unde angelus est in
’Cf. 1 p., q. 52, a. 2.
101 p., q. 52.

462

de deo creante et elevante

loco non circumscriptive sed per merum contactum virtutis," sicut
ipse Deus (aut etiam per contactum passionis, quia nempe patitur a
corpore, qui quidem ad contactum virtutis reducitur). Cum tamen
eius virtus sit finita ac determinetur ad unum locum, ut nuper dic­
tum est, eius etiam praesentia est finita et determinata, ac ideo
dicitur praesentia non circumscriptiva sed definitiva, ut significetur
discrimen a praesentia Dei in loco, que, utpote fundata in infinita
virtute, non est nec circumscriptiva nec definitiva, sed dicitur prae­
sentia immensitatis sive ubiquitatis.11
12
Ex his plura sequuntur. Primo scilicet, angelus potest esse in loco vio­
lenter, si nempe praeternaturaliter contingat ipsum pati ab aliquo corpore,
sicut daemon patitur ab igne, ut instrumento Dei, et loco ipsius ignis alliga­
tur; huiusmodi praesentia reducitur ad contactum virtutis, sed versa quodam­
modo vice, quatenus nempe virtus angeli veluti ligatur ac patitur. Secundo,
angelus nequit simul esse in duobus locis, ut duobus ac distinctis, sicut non
potest movere localiter duo corpora ut duo, ut supra dictum est; etiam si
angelus moveret magnum aliquod corpus, puta totam terram, non esset im­
mediate in singulis partibus terrae, sed tantum in ea quam immediate tangeret
ac moveret, nam ad hanc solam eius virtus primo ac totaliter applicaretur.13
Tertio, duo angeli nequeunt esse simul in eodem loco, quia nequit idem ef­
fectus procedere a duabus causis completis et immediatis, angelus autem, cum
movet corpus, applicat complete et immediate suam virtutem, nec possunt
duo angeli dividere suum influxum et simul concurrere, sicut duo equi tra­
hentes currum quem unusquisque trahere non valet.

Motus localis ipsius angeli3' est mera sequela eius loca­
lis praesentiae, atque attemperatur tum indoli istius tum ac conse­
quenter modo ipsius actionis qua angelus movet corpora et ad quam
totum hoc negotium comparationis angeli ad corpora reducitur.
459.

Cum enim angelus sit praesens in loco per contactum virtutis, sequitur
quod, tangendo successive varia corpora vel varias partes eiusdem corporis,
mutat suam ubicationem et movetur. Movetur autem motu continuo, si de­
serit primum locum modo continuo, seu successive et per partes; motu vero
11 Haec est S. Thomae et thomistarum communis sententia. Alii vero inconvenienter
praesentiam angeli explicant vel per solam virtutem, etiam non actu operantem (aliqui
pauci thomistae), vel per ipsam substantiam angeli (Scotus, Molina et Valentia), vel per
aliquem modum superadditum substantiae, de genere accidentis sive praedicamenti «Ubi»
(Suarez). Sententiam Suaresh (1. 4, c. 4 sqq.) exponit J. Hellin, «La ubicaciôn del Doctor
Eximio», Estudios eclesiâslicos V (1956) 390-450.
12 De huiusmodi praesentiae divisionibus confer dicta in tractatu De Deo Uno, in
vol. 1. n. 625. Ea S. Thomas breviter et apte colligit in 1 p., q. 52 a 2 circa finem
»3 1 p., q. 52. a. 2.
·,.
M 1 P·. q- 53.

DI CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

463

discreto, si derelinquit totum simul locum occupatum, suspendendo simpli­
citer suam actionem eamque subinde applicando toti alteri loco. Hoc utroque
modo movetur per se, seu ratione mutationis suae ipsius actionis; movetur
autem per accidens, cum, absque mutatione suae actionis, agit in aliquo cor­
pore quod movetur per se, seu quod est actualiter in motu.

460. Praesentia autem in tempore'5 angelo non convenit,
quamvis ei conveniat praedicto modo praesentia in loco et ipse mo­
tus localis. Nam tempus proprie dicitur de motu, prout habet prius
et posterius et prout refertur ad substantiam rei, quae sola in suo
esse durare dicitur (sunt enim aeternitas, aevum et tempus, tres
modi quibus aliqua res in suo esse durare dicitur). lamvero, quamvis
angelus multiplicet suos actus, tam ad intra per intellectiones et
volitiones quam ad extra per locales corporum motiones, eius tamen
substantia incorruptibilis et immutabilis est nec motui subicitur,
sed praefatis motibus mere conniungitur, ac ideo non est in tem­
pore sed dicitur esse in aevo, quod est medium inter tempus et
aeternitatem.
Angelus influere potest in homines, sive immedia­
te secundum corpus et corporalia organa, sicut influit in cetera
corpora per motum localem, sive mediate secundum animam,
diante nempe praefato motu locali illuminando obiective intelle­
ctum et inclinando voluntatem.15
1617
ASSERTIO 3.

PROBATUR.

•
·
461. Influxus angelorum, tum bonorum tum malorum, in
homines frequenter ac multifarie exhibetur in Scriptura, ut patet
tum ex superius relatis textibus de locali angeli motu et praesentia
(n. 457 sq.), tum ex multis aliis de possessione diabolica, de appa­
ritione angelorum, de locutione et revelatione per angelos.1'
Cum ex una parte homo componatur ex corpore et anima, se­
cundum quatuor gradus corporalem, vegetativum, sensitivum et ra­
tionalem, et ex alia parte angelus nequeat immediate tangere ani­
mam sive penetrare in intellectum et voluntatem, nec has facultates
obiective et immediate illuminare et inclinare, eo modo quo id facit
151
16 1
22, a. 9;
17 De
2; Luc. 1.

p., q. 10, a. 5 et 6. Cf. dicta in tractatu DeDeo Uno, in vol. 1, n. 641.
p», q. 111. Praeterea, q. 106, a. 2; C. Gent. 3. 81: De veritate, q. 11. a. 3; q.
De malo, q. 3, a. 3-4; q. 6, a. 11.
qua agitur v. g. in Exod. 23. 20 sq.; Tob. 5 sqq.; Dan. 8. 16 sq.; Mat. 1 et

464

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

quoad alios angelos, quippe quae involucro corporali veluti tegun­
tur et ex corpore ipso totam suam perfectionem hauriant, totum
negotium de influxu angeli in hominem reducitur initialiter ac im­
mediate ad localem motum ipsius corporis, quo mediante ascendit
vario modo ad superiores partes et facultates.
In parte hominis vegetati va, sive facultate nutritiva, augmentativa et
gencrativa, potest angelus influere per varias alterationes quibus semper
motus localis admiscetur. Ita, excitare potest organa sexualia ad delectatio­
nem, seminis emissionem, generationem; quo emisso semine angelus malus
uti potest etiam ad artificialem fecundationem: sic explicantur, si veri sunt,
casus concubitus feminae cum diabolo et prolis exinde suceptae.
In parte sensitiva,1819
angelus potest influere in sensus tum exteriores tum
interiores, extrinsece alterando obiectum, puta undas aeris vel aetheris, in­
trinsece alterando humores, excitando organum phantasiae, ita ut suscitentur
nova phantasmata vel novo modo vetera coadunentur et vividae ac deceptivae
imaginariae visiones resultent, non tamen ita ut primo producantur phantas­
mata quae nunquam per exteriores sensus habita fuerint, puta ut caecus a
nativitate colores imaginetur.
In parte intellectiva,15 angelus potest imprimis intellectum illuminare per
locutionem et communicationem veritatis, modo tamen obiectivo et per me­
dia sensibilia, quae sunt canalia humanae cognitionis, scilicet proponendo
obiectum vel in rebus exterioribus, ut fit in apparitionibus, vel in sensibus
exterioribus, et ultimo quidem in phantasia per praefatam istius immutatio­
nem. Sic angelus potest efficere ut, meliori ac perspicaciori modo proposito
obiecto, intellectus subinde connaturali modo ex lucidioribus phantasmatibus
meliores species abstrahat, ex quibus cognitio perfectior evadit; et pariter
fieri potest ut per perturbationem et obscurationem phantasmatum, opera
angeli boni vel mali iuxta diversum finem, mens humana perturbetur et obs­
curetur usque ad excaecationem. Potest etiam angelus vario modo in volun­
tatem influere, eam suasive inclinando per aptam propositionem obiecti ama­
bilis, ut dictum est supra (n. 455) quoad influxum in ipsam voluntatem alte­
rius angeli, necnon ulterius per excitationem bonarum vel malarum passionum
appetitus sensitivi, quae solent secum trahere ipsum actum voluntatis.

QUAESTIO V. DE PECULIARIBUS ANGELORUM OPERATIONI­
BUS AD EXTRA RELATE AD HOMINES, SEU DE APPARI­
TIONE, MISSIONE, CUSTODIA ET IMPUGNATIONE20
I. SENSUS QUAESTIONIS.

462.

Ad tramitem eorum quae in quaestione praecedenti ge­

18 1 p., q. Ill, a. 3 et 4.
19 Ibid. a. 1 et 2.
20 Bibliographia dabitur ad singulas Assertiones.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

465

neraliter diximus de angelorum actione ad extra, relate ad corpora
et homines, rimantur atque intelliguntur ea quae dici possunt de
peculiaribus operationibus quae referuntur ad angelorum apparitio­
nem, missionem, custodiam hominum per angelos bonos et eorumdem impugnationem per daemones. Nihilominus, ob momentum
materiae et ob peculiares quosdam characteres qui comitantur huius­
modi operationes, necesse est eas directius considerare. Ratio autem,
quare ea in hoc loco expenduntur potiusquam in fine totius capitis
de angelis (seu post explicatam elevationem et lapsum angelorum,
unde aliqui evaserunt custodes et alii hominum impugnatores) est
ipsa communitas ac dependentia huius quaestionis a praecedenti.
Ceterum, ipsa quaestio attendi nunc potest veluti abstractive et hy­
pothetice, scilicet quid et quomodo angeli agere possint erga homi­
nes ex eorum bonitate vel malitia; eo vel magis quod, etiam abstra­
hendo ab elevatione, Deus mundum materialem per superiores illas
creaturas aeque custodiret ac gubernaret.
II. ASSERTIO 1.
Angeli vere et obiective apparent, vel alios
apparere faciunt, in corporibus assumptis.21

PROBATUR.

463. Apparitiones tum angelorum tum aliorum (ut Dei, Chris­
ti, B. Virginis, aliorum sanctorum, animarum defunctorum), sunt
verae et obiectivae, nec tantum imaginariae et subiectivae, seu se­
cundum formationem imaginum in phantasia, ut quidam olim puta­
verunt.22 Id satis certe colligitur tum ex concreto ac determinato
modo quo in Scriptura enarrantur variae apparitiones (Gen. 18. 2
sq.; Tob. per totum; Mat. 28. 2-8; Marc. 16. 5-8; Luc. 1. 11-20,
26-38, 2. 9-15; 24. 4-7; Ιο. 20. 12 sq.; Act. 12. 7-11);23 turn ex
explicita affirmatione aliquorum 'Patrum, qui dicunt angelos «ap­
paruisse in talibus corporibus, ut non solum videri, verum etiam
tangi possent» (Augustinus, De civ. Dei 15. 23), nec «putativam
fuisse in angelis carnem, sed verae et solidae substantiae humanae»
21 1 p., q. 51, a. 2 et 3. Praeterea, In 2 Sent., dist. 8, a. 2, 4 et 5; De potentia.
q. 6, a. 7 et 8.
22 Cf. in 1 p., q. 51, a. 2.
23 In Mat. 1. 20-24, cum agatur de apparitione imaginaria, facta S. loseph in somno,
id explicite notatur: «Angelus Domini apparuit in somnis ei dicens... Exurgens autem
loseph a somno...».

466

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

(Tertullianus, Adv. Marcionem 3. 9);24 tum ex sensu Ecclesiae, ins­
tituentis festa quibus recoluntur apparitiones angelorum Michaëlis
et Raphaëlis. Ipsa ratio theologica id ostendit. Nam, quod commu­
niter, indifferenter et constanter a pluribus videtur, non est aliquid
imaginarium sed obiectivum et externum, nisi velimus frustranee,
deceptorie nec congruenter cum modo agendi divinae Providentiae,
multiplicare miracula.
Huiusmodi apparitiones fiunt in corporibus assumptis ab an­
gelis, seu unitis angelis accidentaliter, tanquam motoribus. Nam,
cum angelus non habeat corpus nec possit uniri corpori substantia­
liter, tanquam forma cum materia, non restat alius modus possibilis
explicandi apparitiones, quam per formationem alicuius corporis,
quod habeat figuram personae quae apparere dicitur, et per eius
motionem, qua imitantur motus et actiones praefatae personae. Un­
de tria requiruntur ad veram et obiectivam apparitionem angeli, ut
scilicet efformetur ab angelo aliquod corpus exterius in rerum natu­
ra; ut illud maneat coniunctum angelo tanquam motori, iugiter illi
praesenti et in illo varios motus et actiones exercenti; et ut in huius­
modi corporis formatione et coniunctione intendatur manifestatio
naturae et proprietatum ipsius angeli, seu ut corpus formetur et
coniungatur angelo tanquam signum aptum ad manifestandam ange­
li naturam et proprietates.25
464. Quod attinet primum requisitum, seu ipsum corpus assumptum,
notandum est illud ex quolibet elemento corporali efformari posse, sive ex
terra, sive ex aqua, sive ex aëre, nec repugnare quominus organice efformetur
tanquam aliquod cadaver sine actibus vitalibus quod a corruptione impedia­
tur; congruentius tamen ac communius cum S. Thoma theologi dicunt illud
efformari ex aëre, condensato usque ad spissitatem corporis solidi, cum hic
modus facilius et sufficienter explicet quidquid occurrit in apparitionibus.
Operationes autem quae in huiusmodi corpore fieri apparent, quatenus sunt
mere corporales, ut moveri et emittere sonum, sunt verae et obiectivae; qua­
tenus vero sunt operationes vitales, ut manducare, generare, videre et loqui,
sunt mere apparentes; ita manducatio angeli apparentis est fortasse mera immisio cibi in ore, sed certe non digestio, et locutio est productio soni in aëre
24 Nec obstat quod hi Patres aliunde putaverint angelos habere aliquod speciale
corpus in sua natura (cf. supra, n. 429). Nam non in huiusmodi speciali ac invisibili
corpore censentur ipsi putare angelos apparere, sed in alio crassiori ac visibili; imo Ter­
tullianus cousque veritatem huius apparentis corporis premit, ut videatur cogitare de ali­
quo corpore organico, omnino simili corpori humano.
25 1 p., q. 51, a. 2: «Corpus assumptum unitur angelo, non quidem ut formae, neque
solum ut motori, sed sicut motori repraesentato per corpus mobile assumptum».

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

467

percusso, sed non vera vitalis locutio (sicut instrumentum radiofonicum pro­
ducit sonum, sed non loquitur). Unde generatio quae quandoque asseritur
facta ex diabolo apparente et femina, non est credenda, nisi dicatur contigisse
jer artificialem fecundationem, a diabolo factam, ope seminis effusi ab aliquo
lomine.
Quod attinet secundum et tertium elementum, seu auctorem apparitio­
nis et personam manifestatam, certum quidem est non solos angelos apparere,
sed etiam Deum, Christum, B. Virginem, alios sanctos, animas defunctorum
necnon diabolos, sed minus certum est num idem sit qui apparet et qui appa­
ritionem operatur, seu corpus effingit ac movet. Tamen, cum angeli sint
inter Deum et homines constituti, tum natura tum in opere gubernationis
mundi visibilis, probabilius ac communius theologi cum S. Thoma putant
omnes apparitiones fieri per ministerium angelorum, saltem de lege ordinaria;
in quo casu, apparitio v. g. B. Virginis in civitate Lapurdii, sic explicatur ut
angelus efformaverit ac moverit aliquod corpus ex aëre condensato, quo re­
praesentabatur B. Virgo sub nota effigie ac pulchritudine, signo eius puritatis
et conceptionis immaculatae. Ceterum, si aliquod corpus gloriosum, scilicet
eiusdem B. Virginis vel Christi, in sua propria specie manifestaretur, non esset
proprie apparitio, de qua loquimur, sed vera manifestatio ipsius corporis in
seipso, quod quidem nequit contingere nisi corpus illud suas gloriosas proprie­
tates sub aliqua ratione suspendat vel reprimat, ut sit proportionatum nostris
sensibus, puta oculis, qui secus a luce gloriae impedirentur.

465. De peculiaribus apparitionibus haec nota.
Deus, cum corpus non habeat, nequit nobis visibilis fieri nisi per prae­
dictas apparitiones, quas factas esse non ab ipso Deo sed ab angelis suadet
Scriptura, quatenus de eadem apparitione Abrahae facta, in Gen. 18 dicitur
apparuisse Deus, in Hebr. 13 vero apparuisse angelus, et pariter de appari­
tione ad Moysen indifferenter dicitur apparuisse Deus, Exod. 3, et apparuisse
angelus, Act. 7.
Christus potest se manifestare in proprio corpore, et ita se manifestavit
apostolis post resurrectionem (cum nondum fortasse eius corpus esset, saltem
omni modo, gloriosum) et, ut plures putant, etiam S. Paulo in via Damasci
post Ascensionem. In ceteris vero apparitionibus quae narrantur, agitur de
vera apparitione seu manifestatione in corpore alieno et assumpto, qt patet
ex ipsa varietate aetatis et formae corporis apparentis; potest autem ipse
Christus huiusmodi corpus efformare ac movere, sed convenit quod id fiat
per ministerium angelorum, ut dictum est. Et idem valet de B. Virgine,
necnon de aliis sanctis qui ceteroquin proprium corpus in caelo nondum
habent (nisi forte aliqui excipiantur).
Quod attinet generaliter animas separatas, sive caelestes, sive purgantes,
sive damnatas, ipsae non habent naturalem virtutem operandi apparitiones,
tam pro se quam pro aliis, sed, Deo permittente, possunt praeternaturaliter
apparere; quod iterum convenientius dicitur fieri per ministerium angelorum,
modo supradicto.
Daemones vero habent naturalem virtutem operandi apparitiones, tam
pro se quam pro aliis, eaque non raro usi sunt, ut patet ex historiis sanctorum

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

468

(ita fertur diabolus sub forma ipsius Christi crucifixi apparuisse S. Francisco
Assisiensi); a divina tamen providentia impediuntur ab abusu huiusmodi po­
testatis in detrimentum animarum.
ASSERTIO 2. Angeli boni a Deo ad homines interdum mittun­

tur, ad peculiare operis vel verbi ministerium exequendum.26
PROBATUR.

Huiusmodi angelorum ministerium saepe in Scriptura
indicatur, etiam sub nomine missionis, a quo ceteroquin ipsum pro­
prium angeli nomen (άγγελος: missus, nuntius) derivatur. Exod. 23.
20: «Ecce ego mittam angelum meum»; Tob. 12. 20: «Tempus est
ut revertar ad eum qui me misit»; Dan. 6. 22; 2 Mach. 11.6; Mat.
13. 41; Luc. 1. 26: «Missus est angelus Gabriel a Deo». Patres
praeterea dicunt missionem esse proprium angelorum officium27 et
Augustinus atque Gregorius M. (cit. supra, n. 419) aiunt ipsum no­
men «angelus» illorum officium indicare.
Ratio autem theologica deducitur ex ipso conceptu missionis,
quem determinavimus in tractatu De Deo Trino (n. 300), agendo
de ipsis missionibus divinis. Missio scilicet duo importat, primo
habitudinem originis ad mittentem, seu quandam processionem vel
physicam, vel moralem seu secundum imperium aut consilium; se­
cundo, habitudinem ad terminum, seu quendam novum modum se
habendi ad ipsum. Quae duo verificantur quotiescumque angelus ex
peculiari imperio divino aliquid novi operatur vel annuntiat; nam
tunc angelus per aliquam actionem, quae ad motum localem ultimo
reducitur, incipit novo modo esse praesens in rebus et relate ad
homines. Per quem quidem novum essendi modum differt missio
angeli ab eius custodia et addit aliquid ad istam, etiam si fiat per
eundem angelum qui custodit.
466.

Quinam autem sint angeli qui prae aliis mittantur, vix determinari po­
test. Plures Patres ante Pseudo-Dionysium Areopagitam (Basilius, Ambrosius,
Cyrillus Alex.) et non pauci theologi (Bernardus, Alexander Halensis, Duran­
dus et alii, etiam inter moderniores) sentiunt omnes angelos indiscriminatim
mitti; quibus favet mentio ministerii Cherubim (Gen. 3. 24) et Seraphim
(Is. 6. 2, 6) in A. T., necnon Michaëlis qui vocatur «unus de principibus
primis» (Dan. 10. 13) et Raphaëlis «unius ex septem qui adstant ante Domi­
num» (Tob. 12. 15). Pseudo-Dionysius vero et Gregorius M., quos sequuntur
26 1 p., q. 112. Praeterea, In 2 Sent., dist. 10, a. 1, 2 et 3.
^Eusebius Caes, Praep. evang. 7. 16; Athanasius, Contra Arian., orat. 3. 12.
A

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

469

communius theologi cum S. Thoma, invexerunt distinctionem inter angelos
assistentes, qui nempe circa Deum ipsum immediate occupantur, veluti curia
divina, et angelos ministrantes, qui soli ad homines mittuntur; quibus aliquo
modo favet tum ipsa significatio aliquorum nominum angelorum, ut throno­
rum et dominationum, tum convenientia distribuendi angelorum munera iuxta
gradationem naturae ipsorum, ita ut exterius ac inferius officium nonnisi per
inferiores angelos expleatur,25
*28

ASSERTIO 3. Angeli boni determinatam aliquam ac particula­
rem hominum custodiam gerunt.29

Nota theologica.
467. Dari angelos custodes generatim, seu angelos peculiari­
ter a Deo deputari ad custodiendos homines in ordine ad salutem,
habetur ab omnibus theologis ut de fide definita, cumque nulla extet extraordinarii Magisterii definitio de hac re, id referendum est
ad Magisterium ordinarium. Dari determinate angelos custodes, seu
aliquos inter angelos qui prae aliis ad huiusmodi officium deputati
sunt, videtur ita esse certum ut sine aliqua temeritate negari non
possit, eo quod id ferat plenus sensus Magisterii ordinarii, praeci25 Cetera vero quae isti theologi cum ipso S. Thoma ulterius determinant, prorsus
incerta et aleatoria sunt, ut quod ex novem ordinibus supra relatis (n. 442) nonnisi quin­
que inferiores mittantur (non vero tres ordines primae hierarchiae et primus ordo secun­
dae hierrachiae); item quod Michael, Gabriel et Raphaël pertineant ad tertiam inferiorem
hierarchiam, et Michaël sit primus angelus de ordine principatuum, Gabriel primus de
ordine archangelorum et Raphaël primus de infimo ordine angelorum.
29 1 p., q. 113. Praeterea, In 2 Sent., dist. 11, q. 1.
Bataini, J., «La possession angélique est-elle admissible?». Divus Thomas (Pia­
cenza) LI (1948) 290-303.—«A propos de la possession angélique», ibid. LUI (1950)
53-63.
Düllman, H., «Engel und Menschen bei der Messfeier», Divus Thomas (Freiburg)
XXVIII (1949) 281-292, 381-411.
Isidoro de San José, «La doctrina del ângel custodio. En el dogma,
en la teologia,
=411
en el arte v en la espiritualidad», Revista espaüola de teologia VIII (1949) 265-287, 438473; IX (1950) 451-466; XI (1952) 67-78; XII (1953) 24-51, 150-185, 307-335.
Kerkhofs, L. J., «De angelorum custodia», Revue ecclésiastique de Liège ΧΊΧ
(1928) 282-288.
Kloppenburg, P., «Mirum angelorum ministerium», Revista ecclesiastica Brasileira
XXII (1962) 830-849.
Landersdorfer, S., «Zur Lehre von den Schutzengeln im A. T », Katholik (1918)
II 114 sqq.
Meunier, G., Sous la garde des anges, Paris 1929.
Paul (Dom), «Les anges gardiens», Vie spirituelle LXXV (1946) 332-348.
Pesch, Chr., Die heiligen Shutzengel, ed. 2, Freiburg i. Br. 1925.
Perego, A., «La possessione angelica», Divus Thomas (Piacenza) LUI (1950) 46-55.
Rosenberg, H. von, Begegnung mit Engel, München 1956.
Van Hove, A., «De angelis custodibus», Collectanea Mechliniensia IX (1935) 58-62.
Ventura, J., «Our Guardian Angels», [American] ecclesiastical recietv XCIV
(1936) 27-32.

470

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

pue per institutionem festi et officii de angelis custodibus. Unum­
quemque fidelem, sive baptizatum, habere proprium angelum cus­
todem (etsi fortasse non exclusivum), seu aliquem angelum qui
specialem curam habet de ipso, ita certum habetur ab omnibus theo­
logis, ut contrarium sit non leviter temerarium (quidam paulo saltem
exaggerate id dicunt proximum fidei vel etiam de fide). Huiusmodi
angelum esse non tantum proprium sed etiam exclusivum, ita nem­
pe quod angelus qui custodit unum fidelem non custodiat etiam alte­
rum vel plures fideles, est sententia communis ac pro tanto non
modice probabilis, quin tamen videatur aliquam notam theologicam
mereri. Unumquemque hominem, etiam infidelem, habere suum an­
gelum custodem, utroque modo praedicto, est pariter sententia
communis ac solide probabilis, quin iterum theologicam notam
mereatur.
PROBATUR.

ordinarii doctrina manifestatur tum in orationi­
bus, ab Ecclesia peculiariter approbatis, ut in vulgata invocatione:
«Angele Dei, qui custos es mei, me tibi commissum pietate superna,
illumina, custodi, rege et guberna. Arnen», quae est indulgentiis
ditata; tum ac praecipue in cultu liturgico? seu in templis et alta­
ribus inde a saec. 5 angelis custodibus consecratis, festis et officiis
in honorem Michaëlis, Raphaëlis, et signanter, Angelorum Custo­
dum (hoc festum cuius directum obiectum est ipsa custodia ange­
lorum, initium habuit saec. 11, primam publicam concessionem
obtinuit a Paulo V a. 1608 et extensionem ad universam Ecclesiam
a Clemente X a. 1670); tum in communi praedicatione et vulgatis
Catechismis.
Catechismus Conc. Trid., qui immediatum aliquem doctrinalem
468. Magisterii

30 Quoad historiam et doctrinam de cultu angelorum confer:
Bareille, G., «Le culte des anges à l’époque des Pères de l’Eglise», Revue thomiste
VIII (1900) 41-49.—«Angélologie», Dictionnaire de théologie catholique 1-1 (Paris 1902)
1219-1222.
Bialas, A. A., The patronage of Saint Michel the Archangel, Chicago 1954.
Kerkhofs, L., «De cultu angelis exhibendo», Revue ecclésiastique de Liège XIX
(1928) 353-357.
Leclercq, H , «Anges», Dictionnaire d’archéologie chrétienne et de liturgie, 1-2
(1907) 2144-2153.
Peterson, E., Das Buch von den Engeln. Stellung und Bedeutung der heiligen Engel
ini Kullus, Leipzig 1935.
Williams, A. L., «The cult of the angels at Colossae», Journal of theological stu­
dies X (1909 ) 413438.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

471

valorem sibi petit, explicite ac determinate docet: «Est enim Dei
Providentia datum hoc negotium angelis, ut custodiant humanum
genus, singulis hominibus praesto sint, ne gravius aliquod detri­
mentum accipiant. Nam ut parentes, si infesta ac periculosa via filiis
iter faciendum sit, custodes adhibent et periculorum adiutores, sic
caelestis parens in hoc itinere, quo ad caelestem patriam contendi­
mus, singulis nobis praeposuit angelos, quorum ope et diligentia
tecti, furtim paratos ab hostibus laqueos vitaremus... iisque ducibus
rectum iter teneremus» (p. 4, c. 9, n. 4). Idem Catechismus cultum
angelorum fundat in duplici ratione visionis beatificae et custodiae
hominum: «Invocandi itaque sunt [angeli], quod et perpetuo Deum
intuentur, et patrocinium salutis nostrae sibi delatum libentissime
suscipiunt» (p. 3, c. 2, n. 10).
frequenter describit officia angelorum erga ho­
mines, ut constat ex superius dictis de apparitionibus et missionibus
angelorum, quae quidem omnia involvunt aliquid connexum gene­
raliter cum custodia et utilitate hominum.
469. Scriptura

Peculiariter ad custodiam referuntur tum quae habentur in integro libro
Tobiae; tum quae in prophetia Danielis dicuntur de principe Persarum, prin­
cipe Graecorum et principe ludaeorum (Dan. 10. 13, 20, 21; 12. 1), quate­
nus princeps ibi designat peculiarem angelum, iuxta expositores (quod quidem
manifestum est de Michaële, qui dicitur princeps ludaeorum, 10. 21: «Mi­
chaël princeps vester»; 12. 1: «Michaël princeps magnus, qui stat pro filiis
populi tui»); tum ac peculiariter sequentes textus, Psal. 90. 11 sq.: «Angelis
suis mandavit de te, ut custodiant te in omnibus viis tuis» (quae verba a
diabolo obiciuntur Christo in eius tentatione, Mat. 4. 6); Mat. 18. 10: «Vi­
dete ne contemnatis unum ex his pusillis; dico enim vobis quia angeli eorum
in caelis semper vident faciem Patris mei qui in caelis est»; Hebr. 1. 14:
«Nonne omnes sunt administratorii spiritus, in ministerium missi propter eos
qui hereditatem capient salutis?»; Act. 12. 15, ubi ostenditur persuasio pri­
morum christianorum, qui, nolentes credere Petrum eductum esse de carcere
et ostium pulsantem adesse, «dicebant: Angelus eius est».

huiusmodi custodiae rationem et extensionem ulte­
rius determinant, in quo excellunt Origenes et Hieronymus.
470. Patres

Origenes, De prine., 1. 1, praef., n. 10: «Est etiam illud in ecclesiastica
praedicatione, esse angelos Dei quosdam et virtutes bonas qui ei ministrant
ad salutem hominum consummandam» (MG 11. 120 sq.); In Num., hom. 20.
3: «Adest unicuique nostrum, etiam minimis qui sunt in Ecclesia Dei, angelus
bonus, angelus Domini qui tegat, qui moneat, qui gubernet, qui pro actibus
nostris corrigendis et miserationibus exposcendis, quotidie videat faciem Pa­
tris qui in caelis est» (MG 12. 733).

DE θΕθ CREANTE ET ELEVANTE

472

Basilius, Adv. Eunomium 3. 1: «Quod autem unicuique fidelium adsit
angelus velut paedagogus quidam et pastor vitam dirigens, nemo contradicet,
qui meminerit verborum Domini [Mat. 18. 10, nuper cit.]» (MG 29. 655).
Gregorius Nyss., De vita Moysis·. «Occultior quaedam traditio et verus
sermo ad nos usque descendit, quo creditur... angelorum, qui natura incorpo­
rei sunt, aliquem in adminiculum cuique constitutum fuisse» (MG 44. 338).
Ch rysostomus, In Mat., hom. 59. 4: «Hinc [i. e. ex Mat. 18. 10]
manifestum est, sanctos omnes ibi angelos habere» (MG 57. 579); In Coi.,
hom. 3. 4: «Unusquisque enim fidelis habet angelum» (MG 62. 322).
Hieronymus, In Mat. 18. 10: «Magna dignitas animarum, ut unaquae­
que habeat ab ortu nativitatis in custodiam sui angelum delegatum» (ML
26. 130).
Isidorus Hisp., Sent. 1. 10. 21: «Omnes homines angelos habere pro­
bantur loquente Domini in evangelio [Mat. 18. 10]» (ML 83. 557).

convenientiae, quam affert S. Thomas, est quia, iuxta
modum agendi divinae Providentiae, prout apparet sive in ordine
physico (in quo terra vertit circa centrum nobilius, seu solem, et hic
circa aliud adhuc nobilius) sive in ordine morali (in quo coetus fide­
lium vertit circa firmius hierarchicum sacerdotium et inferiores cle­
rici circa episcopum et hic circa Papam), inferiora regi solent per
superiora et mobilia per immobilia. Angeli autem homines, physice
corruptibiles et moraliter mutabiles, superant perfectione naturae
incorruptibilis et immutabilitate iudicii ac voluntatis. Ergo convenit
ut homines per angelos peculiariter regantur ac custodiantur, in
difficili via salutis, in qua ipsae adversae angelicae potestates insidias
struunt.31
471. Ratio

472.

Quamvis supradictae auctoritates praecipue loquantur de fideli­
bus, tamen infideles nunquam explicite excludunt, imo implicite eos includere
censentur, attentis rationibus quas invocant, praecipue finem salutis, ad quem
omnes homines sunt vocati. Imo huiusmodi universalitatem explicite propo­
nunt Isidorus Hisp., dicens «omnes homines angelos habere» et Hieronymus,
qui factum custodiae repetit generaliter ex ipsa «dignitate animarum» et addit
unicuique animae angelum delegari inde «ab ortu nativitatis», adeoque ante
Baptismum et independenter a statu fidelitatis. Etiam Catechismus Conc.
Trid. simpliciter affirmat angelos «custodire humanum genus, singulisqde
hominibus praesto esse». Pariter adducta ratio divinae gubernationis valorem
habet quoad omnes homines. Propterea, communis ac firma theologorum
J1 Modus autem, quo huiusmodi custodia exercetur, intclligitur ex dictis supra
(n. 456 sq.), de modo quo quilibet angelus influere potest in corpora et in hominem.
Quidam recentiorcs disputarunt num, attenta potentia Dei ordinata, possibilis sit etiam
vera possessio angelica, sicut datur possessio diabolica (de qua infra, p. 1169); affirmat
Bataini, negat Perego, in art. cit. supra (in n. 466).

» ·

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

473

doctrina ad omnes prorsus homines peculiarem angelorum custodiam extendit;
a qua doctrina nonnisi leviter, etsi fortasse sine ulla censura, aliquis recederet.

Ulteriores vero determinationes, quas solent addere theologi, praecipue
antiquiores, satis incertae sunt, et in nonnullis exaggeratae vel arbitrariae
videntur, praecipue cum praestet in huiusmodi quaestionibus sobrie loqui ac
iudicare, ne ipsam veritatem irrisioni acatholicorum exponamus. Sit tamen
breve verbum, de quibusdam, quae aliquam probabilitatem sibi vindicare
videntur.
Et imprimis solide probabile est, ut diximus supra, unumquemque ho­
minem, praecipue fidelem, habere suum angelum non solum proprium sed
etiam exclusivum, qui nempe nullum alium hominem custodiat; quod quidem
poneret in actuali ac diuturno hominum servitio ingentem angelorum exerci­
tum. Rei probabilitas fundari videtur praecipue in limitata virtute angeli,
quae, ut diximus supra, nequit duobus, ut duobus, simul applicari, ita ut
unus angelus non valeret in eodem momento duos homines adiuvare, si ne­
cessitas pro utroque simul occurreret.32
Plures theologi admittunt, ut valde vel satis probabile, haberi particula­
res angelos custodes pro sequentibus subiectis.
Primo nempe, pro tota Ecclesia qua tali, cui assignant Michaëlem archangelum, eo quod hic fuerit angelus Synagogae (iuxta Dan. 10. 21; 12. 2),
cui successit Ecclesia. Attamen aliquale hoc fundamentum satis debile videtur;
nec urget ipsa ratio convenientiae, cum Ecclesia sit corpus ipsius Christi et a
Christo et Spiritu S. immediate protegatur.
Secundo, pro variis particularibus ecclesiis sive dioecesibus. Attamen id
aliquatenus exaggeratum videtur; nec valet opponere sententiam aliquorum
Patrum (ut Hilarii, Ambrosii et Nazianzeni), quippe quae fundatur in incerta
exegesi textus Apoc. 1. 20 de «angelis septem ecclesiarum», qui, iuxta pro­
babiliorem interpretationem, sunt ipsi ecclesiarum episcopi.
Tertio, pro singulis nationibus, ob supradictos locos Danielis de princi­
pibus populorum (n. 469), in quibus etiam fundatur huiusmodi assertio apud
unum vel alium Patrem (ut Origenem, Basilium et Damascenum). Attamen,
fundamentum illud scripturisticum, in quo vicissim fundantur ipsi Patres,
rem non evincit, quia potest ibi agi de aliquo particulari ac temporaneo ange­
lorum ministerio potiusquam de permanenti custodia distinctorum populo­
rum; ceterum nec apparet unde ipsorum populorum distinctio peti debeat,
utrum nempe ex ratione politica, an linguistica, an locali, an morali.
Quarto, pro singulis particularibus paroeciis, religiosis communitatibus,
provinciis, civitatibus, personis publicis qua talibus (regibus, episcopis, R. Pon32 S. Thomas, 1 p., q. 113, a. 2, ad 1, ait: «Uni homini debetur unus custos, et
interdum plures deputantur ad custodiam unius... Singulis hominibus singuli angeli depu­
tantur ad custodiam». Petrus Lombardus vero {Sent., 1. 2, dist. 11, c. 1), cum putet
numerum bonorum angelorum esse minorem quam totalem numerum hominum in om­
ni tempore, consequenter ait non necessario singulos angelos singulis hominibus deputari,
cum contingere possit ut angeli in aliquo tempore ad id non sufficiant; nec esse incon­
veniens ut unus angelus pluribus hominibus deputetur, eo modo quo unus episcopus
plurium fidelium custodiam gerit.

474

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

tifice). Attamen, hoc modo custodia angelorum in infinitum eadem arbitraria
ratione multiplicari potest, ut enumeranti patet.
Quinto, peculiariter pro Christo (cui quidam assignant Michaëlem); pro
Beata Virgine, cui assignant duos angelos, unum ut privatae personae et alte­
rum ut Matri Dei, officio matris durante (iuxta quosdam Raphaëlem); pro
R. Pontifice, cui pariter assignant duos angelos, ut privatae et ut publicae
personae. Attamen, et ista sine solido fundamento dicuntur; nam Christus
custodia non indigebat eique ad nutum non unus sed «multi angeli minis­
trabant» (Mat. 4. 11); B. Virgo pariter custodia non indiguit, cum esset in
gratia confirmata, et ad inserviendum ei, officio matris durante, adstabat, ad
nutum Filii, integer chorus angelorum; R. Pontifici, si velimus praeter priva­
tum angelum etiam publicum concedere, non est ratio quare hic non multi­
plicetur in papalem quandam militiam, attento multiplici munere quo Papa
fungitur.

473. Angelorum custodiae corresponde! morale aliquod offi­
cium hominis erga angelos; cuius summam sic describit Bernardus'.
«’Angelis tuis mandavit de te ut custodiant te in omnibus viis
tuis’. Quantam tibi debet hoc verbum inferre reverentiam, afferre
devotionem, conferre fiduciam! reverentiam pro praesentia, devo­
tionem pro benevolentia, fiduciam pro custodia».33 Proprie dictus
autem cultus religiosus angelis debitus (de quo dictum est supra,
n. 468), fundatur non proprie et immediate in ipsa custodia, sed in
eorum supernaturali perfectione et beatifica visione, sicut pro cete­
ris sanctis; ceterum, per hunc ipsum duliae cultum et ad modum
unius cum ipso, praefatum reverentiae officium aptissime persol­
vitur.
•I
ASSERTIO 4. Angeli mali duplici impugnatione hominibus
nocent, tentatione scilicet et infestatione.34

33 In Psal. «Qui habitat», senn. 12. 6, ML 183. 233.
34 1 p., q. 114, a. 4. Praeterea, q. 64, a. 4; 1-2, q. 80; In 2 Sent., dist. 7, q. 2,
a. 2; q. 3; dist. 21, q. 1; De malo, q. 3, a. 3-5; De potentia, q. 6, a. 5 et 10.
Vide Dictionnaire de théologie catholique, art. Démoniaques (Ortolan), Possession
diabolique (Roure), Tentation (Brouillard)—Dictionnaire de la Bible, art. Démoniaques
(Lesêtre).—Dictionnaire apologétique de la foi catholique, art. Possession diabolique
(Wapfelaert).—Dictionnaire de spiritualité art. Démon (Lyonnet, Daniélou, etc.).
Catherine!, F. M., «Les démoniaques dans l'Evangile», Satan («Etudes carmelitaines». XXVII, Paris 1948) 315-327.
Corte, N., Satan, l’adversaire, Paris 1956.
Cristiani. L., L’actualité de Satan, Paris 1954; Présence de Satan dans le monde
moderne, Paris 1959.
De Libero, G., Satana, l’essere, l’azione, il dominio, Torino 1955.
Güillet, J.. «Des puissances sataniques à Satan», Vie Spirituelle (1950) II 296-306.
Kaupel, H., Die dâmonen im Alten Testament, Augsburg 1930.
Kelly, H. A., «Demonology and diabolical temptation», Thought (1965) 165-194.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

474.

475

Nota theologica.

Factum tentationis diabolicae, seu daemones operari ad hoc ut
homines inducantur ad peccandum, est de fide definita, saltem a Ma­
gisterio ordinario, etiam vero a Magisterio extraordinario, si quis
dicat cum quibusdam theologis in capitibus (nec tantum in cano­
nibus) Conc. Trid. definitiones fidei contineri; praeterea, particulare
factum tentationis primi hominis, seu Adae, est explicite definitum
a Conc. Later. IV. Factum diabolicae infestationis seu physici nocu­
menti, tam extra corpus quam in ipso corpore hominis, imo et ipsius
possessionis (qua nempe diabolus corpus hominis occupat eoque ad
placitum abutitur), est saltem theologice certum, utpote inclusum in
obvio aut pleniori sensu Magisterii ordinarii, imo probabiliter est
de fide ex eodem Magisterio (id tamen ita intelligendum est, ut dia­
bolus possit quandocumque hominem infestare et possidere, et ali­
quando saltem, tempore nempe Christi et apostolorum, id fecerit,
non vero ita ut in aliquo alio posteriori aut hodierno tempore faciat).
PROBATUR.

doctrina de tentatione diabolica continetur prae­
cipue tum in Conc. Later. IV, quatenus saltem de primo homine
docet «diaboli suggestione peccasse» (Denz. 800), quod quidem ex
mente Ecclesiae et in connexione cum verbis Gen. 3. 15 («Inimi­
citias ponam inter te et mulierem, et semen tuum et semen illius;
ipsa conteret caput tuum, et tu insidiaberis calcaneo eius»), intel475. Magisterii

Oesterreich, T.-Κ., Les possédés, Paris 1927.
Petersdorff, E. von, «De daemonibus in liturgia memoratis», Angelicum XIX
(1942) 324-339.
Philips, G., «De daemoniacis in Evangelio», Revue ecclésiastique de Liège XXXI
(1939-40) 358-363.
Rodewyck, A., «Die Beurteilung der Besessenheit. Ein Geschichtlicher Überblick»,
Zeitschrift fur katholische Théologie LXXXII (1950) 460-480.
Roure, L., «Diable, sorciers et possédés», Etudes CLXXXIX (1926) 214-224.
Santovo, G. de, «<»Hay todavia endemoniados?», Revista eclesiâstica (1925) 57-62.
Satan («Etudes carmélitaines» XVII, Paris 1948) 315-504. Cf. amplam bibliographiam in p. 660-664.
Smit, J., De daemoniacis in historia evangelica, Romae 1912.
Tonquedec, J. de, Les maladies nerveuses ou mentales et les possesions diaboliques,
Paris 1938.
Verdier, P., Le diable dans les missions, Paris 1896.
Weber, S., De singulorum hominum daemone impugnatore, Romae 1938.
Winkhofer, A., Traktat Uber den Teufel, Frankfurt 1961.
Zeman, F., «Indoles ’daemonum’ in scriptis prophetarum et aestimatio cultus ’dae­
monibus’ praestiti in luce daemonologiae Orientis Antiqui», Verbum Domini XXVII
(1949) 270-277, 321-335; XXVIII (1950) 18-28, 89-97.

476

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

ligi debet etiam de semine primorum parentum, seu de ceteris homi­
nibus; tum in Cone. Trid., quod in sess. 6 de iustificatione loquitur
generaliter de relatione inter daemones et homines tanquam de
pugna circa peccatum (Denz. 1541: «De pugna, quae superest cum
carne, cum mundo, cum diabolo») et in sess. 14 de Extrema Unctio­
ne huiusmodi pugnam describit tanquam opus «adversarii nostri
occasiones per omnem vitam quaerentis et captantis, ut devorare
animas nostras quoquo modo possit» et tanquam «tentationes dae­
monis calcaneo insidiantis [Gen. 3. 15]» (Denz. 1694, 1696).
Quam doctrinam diffuse exponit Catechismus Cone. Trid. in expli­
catione sextae petitionis orationis dominicae «Et ne nos inducas in
tentationem» (p. 4, c. 15, n. 1-10), ubi ait quod tentare homines
«proprium diaboli officium est» (n. 10).
His accedunt tum generaliores Magisterii expressiones de pecca­
to ut effectu et dominio diaboli (Cone. Constantinop. a. 449, Flor,
et Trid., Denz. 291, 1347, 1349, 1521, 1668), tum orationes liturgicae, quae considerari possunt tanquam indirecta expressio ipsius
doctrinae Magisterii et in quibus frequens mentio occurrit de diabo­
lica tentatione, seu de «spiritibus malignis qui ad perditionem ani­
marum pervagantur in mundo» (Oratio quae dicebatur in fine Mis­
sae), «de insidiis diaboli» (Litaniae Sanctorum), «de diabolica frau­
de» (Oratio in commendatione animae).
Praeterea Magisterium reprobavit quasdam falsas explicationes de modo
quo diabolus influit in peccatum hominis per suas tentationes; quae omnes
videntur suggerere quandam interiorem violentiam quae plenam saltem liber­
tatem auferat. Ita Cone. Senonense a. 1140 peregrinam hanc Abaelardi pro­
positionem damnavit: «Quod diabolus immittat suggestionem per appositio­
nem [operationem] lapidum vel herbarum» (Denz. 736). Innocentius XI
a. 1682 reprobavit Quietistas quod dicerent «non ipsos contemplativos, sed
diabolum per eorum membra talia [i. e. peccata] operari» (Denz. 2192) et
a. 1687 distincte damnavit undecim propositiones quietistae Michaelis Moli­
nos, soli ipsius diaboli violentiae peccata adseribentis (Denz. 2243-2253). Leo
XIII a. 1887 damnavit obscuram hanc Rosmini propositionem de peccato
primorum parentum: «Cum daemones fructum possederint, putarunt se in­
gressuros in hominem, si de illo ederet; converso enim cibo in corpus hominis
animatum, ipsi poterant libere ingredi animalitatem, i. e. vitam subiectivam
huius entis, atque ita de eo disponere sicut proposuerant» (Denz. 3233).

Doctrina de diaboli infestatione, necnon possessione, implicite
continetur tum in variis canonibus antiquorum Conciliorum de mo­
do se gerendi erga energumenos, tum in institutione ordinis Exor­
cistat us, necnon exorcismi inter ecclesiastica sacramentalia, et utrius-

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

477

que regulatione per rituales et canonicas ipsas leges (Rituale Roma­
num, tit. 9, c. 1-3; Codex I. C., can. 1151-1153).
refert tentationes Adae et Evae cum consequenti
peccato (Gen. 3. 1-6), ipsius Christi in deserto (Mat. 4. 1 sq.; cf.
Marc. 1. 12 sq.; Luc. 4. 1-13), Petri aliorumque apostolorum (Luc.
22. 31), ludae (Io. 13. 2, 27), Ananiae (Act. 5. 3), fortasse Pauli
(2 Cor. 12).
476. Scriptura

Frequenter denuntiat laqueos diaboli, exhortons ad vigilandum et resis­
tendum, Mat. 13. 19 (cf. Mare. 4. 15; Luc. 8. 12: parabola de zizania a dia­
bolo seminata); Rom. 16. 20, de conterendo Satana; Ephes. 6. 11 sq., de
armatura et colluctatione cum diabolo; lac. 4. 7, de resistendo diabolo; 1
Petr. 5. 8: «Sobrii estote et vigilate, quia adversarius vester diabolus tanquam
leo rugiens circuit, quaerens quem devoret». Diabolum «tentatorem» tanquam
proprio nomine appellat eique tentationem tanquam proprium eius officium
attribuit; Mat. 4. 3, de tentatione Christi: «Et accedens tentator dixit ei...»;
1 Thes. 3. 5: «Ne forte tentaverit vos is qui tentât».

Infestationes diabolicae occurrunt tum in A. T., ut circa sep­
tem viros qui concubuerunt cum Sara et occisi sunt a diabolo Asmodaeo (Tob. 3. 8; 6. 14), circa lob, quem, permittente Deo, Satanas
tum in exterioribus tum in proprio corpore graviter percussit (lob
1-2), circa Aegyptios quos Deus plagis afflixit «per angelos malos»
(Psal. 72. 49); in N. T., ut circa mulierem inclinatam, habentem
«spiritum infirmitatis», «quam alligavit Satanas ecce decem et octo
annos» (Luc. 13. 11, 16). In evangelio huiusmodi infestatio assumit
graviorem formam ipsius diabolicae possessionis ac frequenter oc­
currit, divina Providentia disponente, tempore Christi et nascentis
Christianismi; ad id etiam alludit Christus, cum ait: «Nunc prin­
ceps huius mundi eicietur foras» (Io. 12. 3); ipse Christus saepe
inducitur daemonia a possessis eiciens (Mat. 4. 24; 8. 16; 12. 43;
Marc. 1. 34; Luc. 8. 2, 30-33), eos interrogans (Luc. 8. 30; Marc.
5. 9), iubens ut taceant (Mat. 1. 23-26; Marc. 1. 25, 34), ut exeant
(Mare. 5. 8; 9. 24 sq.), ut in alium locum abeant (Luc. 8. 31 sq.;
Mare. 5. 12 sq.). Christus ipsis apostolis eandem potestatem com­
municavit (Mat. 10. 1; Marc. 3. 15; 6. 7; 16. 17; Luc. 9. 1; 16.
17), quam ipsi exercuerunt tum durante Christi ministerio (ibid.),
tum subinde post Ascensionem (Act. 5. 16; 8. 7; 16. 16, 18, de
puella habente spiritum phytonem et exercente quaestuosam divi­
nationem; 19. 12-17).

478

DE DEO OREANTE ET ELEVANTE

de diabolica tentatione tam frequenter loquuntur
ut supervacaneum sit citationes cumulare. T'ertulianus eam indigitat
ut proprium diabolorum officium, inquiens: «Operatio eorum est
hominis eversio» (Apol. 22. 4, CCL 1. 128). Hieronymus ostendit
etiam modum quo diabolus tentationem exercet: «Diabolus in ani­
ma intrinsecus nescit quid cogitet homo, nisi per exteriores motus
intelligat, et in quo unumquenque delectari videt, diversas sugges­
tiones infert» (Breviarium in psal. 16, ML 26. 912).
477. Patres

Quidam Patres, nominatim Hermas (Mand. 6. 2. 1), Origenes (In Luc.,
hom. 12), Nyssenus (De vita Moysis), Cassianus (Collât. 8. 17), et aliqui theo­
logi, nominatim Suarez, putant singulos diabolos singulis hominibus deputari,
ut contingit in angelis bonis, ita ut unusquisque homo habeat proprium ange­
lum et proprium daemonium.3'' Sed huiusmodi opinio aliis theologis, ut Billuart, Hugon, Weber,35
36 merito displicet, cum nulla convenienti ratione fulcia­
tur; nam non intelligitur quare Deus permittat ut unusquisque homo habeat
determinatum comitem, qui ei continuo insidietur in via. Sufficit igitur ad­
mittere cum S. Thoma quod, cum etiam apud diabolos inveniatur aliqua hierarchia (cf. supra, n. 445), superiores diaboli deputant, iuxta varias circums­
tantias, inferiores diabolos ad operandum circa aliquos determinatos homines
vel casus (1 p., q. 114, a. 1).

Etiam factum diabolicae possessionis testantur Patres, ut lustinus (Dial, cum Dryph. 85), Irenaeus (Adv. haer. 2. 32. 4), Minucius
Felix (Octav. 27), Tertullianus (Apol. 23. 4-7), Origenes (Contra
Celsum 1. 6), Lactantius (Div. instit. 2. 16; 5. 23), Hieronymus
(Contra Vigil. 10), Cyprianus qui scribit: «O si audire eos velles et
videre, quando a nobis adiurantur et torquentur spiritualibus fla­
gris, et verborum tormentis de obsessis corporibus eiciuntur, quando
eiulantes et gementes voce magna, et potestate divina flagella et
verbera sentientes, venturum iudicium confitentur!» (Ad Demetrianum 15, ML 4. 574 sq.).
quamvis nequeat cum certitudine a priori
probare ipsum factum tentationis diabolicae et multo minus infes­
tationis et possessionis corporis per diabolum, cum praecise agatur
478. Ratio theologica,

35 Cf. Suarez, De angelis, 1. 8, c. 21, n. 30-34. Qui quidem exaggerat, cum scribit:
«Fere communiter receptum est, unumquenque hominem duos habere angelos, bonum et
malum» (n. 30). Ita Suarez refert Petrum Lombardum, Sent., 1. 2, dist. 11, c. 1, cuius
tamen sententia, tam de angelis bonis quam de malis, alia est, ut patet ex dictis supra
(n. 472). Quidam pro eadem sententia afferunt S. Thomam, In 2 Sent., dist. 11, q. 2,
a. 5, sed S. Doctor eam mere recitat, nec significat se eam approbare.
36 De singulorum hominum daemone impugnatore, Romae 1938.

PE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

479

dc aliquo facto, potest tamen cum magna probabilitate illud conicere
ex duabus rationibus, altera ex parte diaboli et altera ex parte Dei.
Nam diabolus habet utrumque peragendi tum potestatem tum
voluntatem, cum id vertat in nocumentum hominis, quem ipse odio
et invidia prosequitur atque suae miseriae comitem esse desiderat,
malum enim, sicut bonum, est diffusivum sui. Ex parte vero Dei,
qui potest diabolum in sua actione impedire, nihil obstat quominus
tentationem diaboli permittat seu non impediat, sicut permittit alia
mala, iuxta sua iusta iudicia et ad finem ipsius generalis Providen­
tiae, itemque diabolicam infestationem et possessionem non solum
permittat sed etiam positive velit, cum sit mera poena, cuius Deus
potest esse iustus ac primus auctor, quamvis ipse diabolus suam
infestationem dirigat ad puniendum hominem, non ex iustitia, sed
ex livore.
479. Quod attinet diabolicam tentationem, duo notanda sunt circa
eius modum et frequentiam. Modus attemperatur dictis superius (n. 461) circa
influxum creaturae angelicae in hominem; diabolus scilicet nequit agere in
intellectum et voluntatem, sed tantum in exteriora, in corpus, in phantasiam
et in passiones sensitivas, per quas allicit voluntatem ad peccatum, utens
peculiariter intuitiw sua intelligentia, per quam ex exterioribus signis «ex­
plorat interiorem conditionem hominis, ut de illo vitio tentet, ad quod homo
magis pronus est» (1 p., q. 114, a. 2, ad 2). Frequentia autem diabolicae tentationis difficile determinatur, cum ad peccatum inducat etiam fragilitas car­
nis (cf. lac. 1. 14) et ipsa debilitas voluntatis, pravis inclinationibus oneratae;
unde Conc. Trid. loquitur «de pugna, quae superest cum carne, cum mundo,
cum diabolo» (Denz. 1541). Quapropter nequeunt omnia peccata diabolo im­
putari, ac si omnia procederent ex eius tentatione, quamvis dici possit diabo­
lum esse indirecte et occasionaliter causam omnium peccatorum, quatenus
pronitas ad omnia peccata consecuta est in toto genere humano ex ipso pec­
cato primi hominis, quem diabolus ad peccandum induxit.37
480. Quod attinet pariter diabolicam infestationem et posse-ssionem,
aliquid dicendum est de eius modo et frequentia.
Modus et gradus infestationis quadruplex esse potest, scilicet extrinseca
infestatio, seu circumsessio, quae exercetur extra ipsum hominis corpus, in
rebus exterioribus quae ad particularem hominem pertinent aut ad eum pro­
xime referuntur (ut sunt domus, possessiones, familia, et alia id genus, ut
patet ex historia lob qui opera diaboli suas possessiones et familiares amisit),
et intrinseca infestatio, quae ipsum corpus attingit, quaeque tres gradus assu­
mit, scilicet meram passivam infestationem, qua corpus mere tangitur et affi­
citur, transitoria percussione vel permanenti aliqua infirmitate (ut patet ex
371 p., q. 114, a. 3.

480

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

eadem historia lobi et ex muliere inclinata de qua Luc. 11. 16), proprie
dictam et activam obsessionem, qua membra corporis et sensus tam externi
quam interni a diabolo transeunter moventur vel agitantur, et possessionem,
qua eadem membra et organa ita stabiliter sub influxu daemonis constituun­
tur, ut eis diabolus pro libito abutatur eisque omnem libertatem adimat, quasi
dominus in suo dominio (inde nomen daemoniaci, vel possessi, vel ener­
gumeni).
Frequentia autem huiusmodi infestationis, attento praecipue supremo
gradu possessionis, non est leviter exaggeranda nec indebite deneganda.
Quoad tempus Christi et apostolorum, tota Scriptura illius frequentiae testi­
monium praebet. In subsequent! antiquiore aetate, ex ipsorum Patrum testi­
monio et ex usu exorcismorum in Ecclesia apparet huiusmodi infestationem
sat frequenter occurrisse. Posteriori vero tempore, influxus daemonis non le­
viter imminutus apparet, saltem modo generali, atque coarctatur praecipue ad
extrinsecas vel leviores infestationes circa opus quorundam sanctorum (ut
constat ex vitis illorum, signanter S. Antonii abbatis et recentius S. loannis
Mariae Vianney, vulgo «curé d’Ars»). In moderna aetate, diabolica infestatio
vix occurrit, saltem manifeste, et vix de ea sermo habetur, nisi in connexione
cum quibusdam particularibus factis et infirmitatibus (ut hysteria et telepathia) vel generalibus praxibus incertae indolis (ut magia, peculiariter m
terris missionum, et hypnotismo atque spiritismo in nationibus civilibus).
Cuius discriminis ratio esse potest tum moderna mentalitas, quae minus
disposita est ad agnoscendum influxum agentium invisibilium in phaenomena
sensibilia; tum ipsa evolutio scientiarum positivarum quae ostendit plura mira
phaenomena, quae olim pro miraculis aut diabolicis interventibus facile habe­
bantur, per vires naturales explicari posse;33*tum actio divinae Providentiae,
quae, ante aevum christianum et initio Christianismi (fortasse etiam nunc in
terris paganis), maiorem potestatem diabolo permisit (ratione cuius Christus
in Io. 12. 3 «principem huius mundi» diabolum appellat), ut inde desiderium
liberationis excitaretur et triumphum Christianismi clarius ostenderetur; tum
actio ipsius diaboli, qui callide et opportune eligit, silentio vel rariori atque
incerto interventu, suam ipsius existentiam celare, ne homines moderni,
rationalismo imbuti, inducantur ad admittendam existentiam alicuius ordinis
supernaturalis, et ita ad ipsam supematuralem fidem indirecte disponantur.39

481. Cum diabolica impugnatione, et peculiariter cum infestatione
prout finem habet ipsam tentationem, connectitur duplex ambiguum phaeno­
menon magiae et commercii diabolici.
æPropterea ipsum Rituale Romanum i·;· net sacerdotem exorcizaturum «ne facile
credat, aliquem a daemonio obsessum esse, sed nota habeat ea signa, quibus obsessus
dignoscitur ab iis, qui vel atra bile, vel morbo aliquo laborant» (tit. 11, c. 1, n. 3). Pro­
sequitur indicans praecipua ex huiusmodi signis. Cf. F. X. Maquart, «L’exorciste devant
les manifestations diaboliques», Satan («Etudes carmélitaines» XXVII, Paris 1948)
428-348.
39 De vario modo quo, etiam nunc, daemon suum influxum exercet, confer L. Cristiani, Actualité de Satan (Paris 1954) 127-145, et opus Satan («Etudes carmélitaines»
XXVII, Paris 1948) 493-504, 635-643.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

481

Magia? accepta generaliter pro facultate mira patrandi (citra ipsa pro­
prie dicta miracula),40
41 est facturn innegabile in tota historia generis humani,
ut patet etiam ex ipsa Scriptura. Quaestio tantum esse potest num in factis,
tum antiquioris vel crassioris magiae (magiae vulgariter dictae, astrologiae,
divinationis, chiromantiae, sortilegii, maleficii) tum modernioris ac evolutae
formae magnetismi, hypnotism! et spiritismi, agatur de mera, ut dicitur, ma­
fortasse fraudulenter extramundaDgia alba,' seu causis naturalibus debita (utut
*
nis spiritibus attributa), an etiam, utut partialiter, de vera, ut dicitur, magia
nigra, sive sub immediato diaboli influxu exercita. Id autem certo, definiri
non potest, cum ex una parte frequenter agatur de factis quae per vires
naturales, saltem probabiliter, obtineri possunt, ut clarius elucet per scientias
modernas, et ex alia parte ipsa fradulenta attributio interventui diabolico
necnon superstitiosa indoles illorum, sufficienter prodest deceptivo ac deleterio fini diaboli, quin ipse per se physice interveniat.
Propterea ipsum Magisterium ecclesiasticum, et peculiariter S. Officium,
quaedam iudicia et regulas moralitatis statuit circa huiusmodi phaenomena
(cf. Denz. 205, 283, 459 sq., 1859, 2823-2825, 3642), de quibus occupantur
theologi morales in quaestione de fide vel de cultu. Ceterum, quod attinet
antiquam magiam, valde probabile est pluries in ea intervenisse directum in­
fluxum diaboli, attenta interpretatione ipsius Scripturae et Patrum (Exod. 7.
10-12, 22; Act. 13. 8 sqq.; 16. 16-18; Minucius Felix, Octav. 26; Tertullia­
nus, Apol. 23; Origenes, In Nnm., hom. 16. 7; Augustinus, De civ. Dei 21. 6.
1). Quoad supradictam vero modernam magiam, mitius solent doctores catho­
lici iudicare, ita ut quidam aliqua tantum phaenomena diabolo attribuant, alii
nulla, saltem quod attinet rei certitudinem.
40 Vide Dictionnaire de théologie catholique, art. Magie (Gardette); Spiritisme (Roure); Superstition (Séjourné).—Dictionnaire de la Bible, art. Magie (Lesêtre).—Dictionnaire
apologétique de la foi catholique, art. Occultisme (Van den Elst); Spiritisme (Roure).
Praeterea:
Arrigui, G., Spiriti e spiritismo moderno, ed. 2, Torino 1955.
Charles, P., «A propos de spiritisme», Nouvelle revue théologique XLVIII (1921)
113-123.
Gearon, P. J., Le spiritisme. Sa faillite, Paris 1932.
Heredia, C. M., Los fraudes espiritistas, Barcelona 1948.
Heuze, P., Les morts vivent-ils? Enquête sur l’état présent des siences psychiques,
Paris 1926.
Lepicier, A. M., Le monde invisible. Le spiritisme en face de la théologie cathoque, trad. Ch. Grolleau, Paris 1931.
Mainage, Th., La religion spirite, Paris 1921.
Omez, R., L’occultisme devant la science, Paris 1963.
Palmes, F., Metapsiquica y espiritismo, ed. 2, Madrid 1950.
Satan («Etudes carmélitaines» XXVII, Paris 1948) 648-660 (bibligraphia de magia).
Vaisan, R., Les secrets des sorciers modernes, Paris 1956.
Van den Berg, I., «De occultismo et parapsychologia», Monitor ecclesiasticus
LXXXIII (1958) 103-121.
Vattioni, F., «La necromanzia nell’Antico Testamento», Augustus III (1963)
461-481.
Wiesinger, A., Okkulte Phanomene, Graz 1952.
Zacchi, A., Lo spiritismo e la sopravvivenza dell’anima, Roma 1922.
41 Ut dictum est supra (n. 456) nullus angelus potest miraculum patrare.

16

482

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Commercium diabolicum, sive pactum cum diabolo, vi cuius homo pos­
sit facere mira vel aliquod arduum propositum exequi, possibile quidem est,
et aliquando extitit, imo in qualibet vera magia huiusmodi pactum saltem
implicite continetur. Ipsi Christo videtur diabolus pactum quoddam proposuise in sua tentatione, dicens: «Haec omnia tibi dabo, si cadens adoraveris
me» (Mat. 4. 9). Commercium cum daemoniis, sub specie falsorum deorum,
videntur supponere explicite praescriptiones latae contra magos in A .T.
(Lev. 19. 31; 20. 27; Deut. 18. 9-12; cf. Deut. 32. 17; Psal. 95. 5; 105. 37).
Idem commercium quandoque detegi potest in aliquibus ex supradictis phae­
nomenis modernae magiae. Ceterum, quoad efficaciam huiusmodi commercii,
notandum est potestatem diaboli in adiuvando hominem esse limitatam, tum
physice (ut patet ex dictis supra, n. 461), tum moraliter, seu dependenter a
voluntate Dei, qui influxum et nocumentum diabolicum permittit; praeterea,
diabolus, cum sit mendax ac deceptor, tandiu suum pactum servare censetur
quandiu sibi ipsi prodest, in nocumentum nempe tum aliorum hominum tum
etiam ipsius hominis pactum ineuntis.
QUAESTIO VI. DE ELEVATIONE ANGELORUM AD GRATIAM
ET GLORIAM42

I. SENSUS QUAESTIONIS.

482. Elevatio intelligitur promotio creaturae intellectualis ad
ordinem essentialiter supernaturalem, de qua generaliter dictum est
in tractatu De Revelatione (in vol. 1, n. 118 sqq.) quaeque duplex
est, alia nempe per gratiam, quae est obiectum sequentis tractatus
De Gratia, et alia per gloriam sive beatitudinem, de qua dictum est
in tractatu De Deo Uno (in vol. 1, n. 664 sqq.). Beatitudo autem
sive felicitas intelligitur ultima perfectio intellectualis naturae, ac
dividitur in naturalem, quae iuxta S. Thomam43 post Aristote­
lem,4445
consistit in perfectissima naturali cognitione perfectissimi
obiecti seu ipsius Dei, et supernaturalem, quae consistit in altiori
cognitione per visionem beatificam seu gloriam.
Porro angelum creatum esse in beatitudine naturali, saltem
quod attinet eius intellectum, docet S. Thomas4’ et sequitur ex dictis
superius (n. 447-450) de modo et perfectione cognitionis angelicae
42 1 p·, q. 62. Praeterea, In 2 Sent., dist. 4, q. 1; dist. 5, q. 2; Quodlibetum 9,
q. 4, a. 3.
Ad rem facit bibliographia q. seq., in n. 495. Praeterea:
Hugon, E., Tractatus dogmatici (ed. 11, Parisiis 1933) I 646-661.
Muncunill, J., De Deo creatore et de Novissimis (Barcinone 1922) 235-244.
Palmieri, D., De Deo creante et elevante (Romae 1878) 439-444.
43 1 p., q. 62, a. 1.
« Ethic., 1. 10, c. 7 et 8.
451 p., q. 62, a. 1 et 5.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

483

quae adest inde ab initio et tota simul, quatenus angelus intelligit
per species, infusas inde a momento creationis, et modo intuitivo
seu absque discursu et successione.k Quaeritur igitur utrum et quo­
modo ipse evectus fuerit ad ordinem supernaturalem, tam per gra­
tiam quam per gloriam. Quae quaestio in tres dearticulatur, scilicet
de existentia elevationis; de modo et momento primae elevationis
per gratiam; de modo et momento secundae elevationis per gloriam.
II. ERRORES ET OPINIONES.

Oe ipsa existentia elevationis, saltem quoad angelos bo­
nos, nemo est qui inter catholicos dubitaverit, quatenus nempe af­
firmatur angelos bonos nunc esse in statu beatitudinis.
Duplex tamen hic occurrit restrictio, altera circa indolem ipsius eleva­
tionis, altera, circa angelos qui fuerint elevati. Nam Baiani negant elevationem
esse supernaturalem seu supra vires naturae, docentes eam deberi meritis
naturae (cf. Denz. 1901-1905). Quidam vero theologi, de quibus infra, cum
docuerint omnes angelos prius creatos esse in puris naturalibus seu sine gratia
et hanc subinde obtinuisse, dicunt vel supponunt ipsos daemones nunquam
gratiam habuisse ac proinde nunquam fuisse in statu elevationis; quod qui­
dem sequitur etiam ex praedicta Baianorum sententia. Communis vero ac
firma aliorum theologorum sententia est omnes angelos, etiam malos, ali­
quando in aliquo ordine elevationis extitisse.

Quoad primam elevationem per gratiam, conveniunt quidem
theologi in docendo angelos non fuisse inmmediate creatos in statu
beatitudinis, ex qua subinde aliqui ceciderint, sed prius fuisse in
alio statu naturae vel gratiae.46
47 Sed olim disputatum est praecise in
quo statu angeli creati fuerint, utrum naturae an gratiae.
Nam quidam, ut Hugo a S. Victore,"’8*anonymus auctor Summae Senten­
tiarum? Petrus Lombardus,50 Guilelmus Altissiodorensis,51 Alexander Halen46 Utrum autem simpliciter dici possit angelum creatum esse in beatitudine naturali,
etiam nempe secundum eius voluntatem, et utrum proinde fuerit impeccabilis, attento
solo ordine naturali, satis vivaciter disputatur inter theologos, ut ostendetur in q. seq.
(n. 503).
47 Tamen Bonaventura, In 2 Sent., dist. 4, a. 1, q. 1, co Mill emorat opinionem quo­
rumdam qui dixerunt angelos fuisse creatos in statu conversionis (i. e. beatitudinis) vel
aversionis (i. e. damnationis).
43 De sacramentis, 1. 1, p. 5, . 19, ML 176. 254.
49 Tract. 2, c. 2 et 3, ML 176. 82 sq.
50 Sent., 1. 2, dist. 3, c. 4, ed. Quaracchi, p. 319 sq.
51 Summa aurea, 1. 2, tr. 1, c. 1.

^SL-5 -■

4S4

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

sis,52 Pseudo-rYlexander Halensis,53 Bonaventura,54 Aegidius Romanus et Scotus, dixerunt angelos omnes fuisse creatos in statu naturae purae sine gratia,
quam subinde aliqui sub motione gratiae actualis acceperunt (et quidem si­
mul cum gloria), alii vero, ratione secuti peccati, non acceperunt (ex quo
sequitur, et aliqui doctores explicite id notant, daemones nunquam gratiam
habuisse nec ex ea cecidisse sed ex puro ordine naturali); cuius sententiae
ratio est quia secus nulli angeli potuissent peccare sub gratia habita, ob im­
mutabilitatem liberi arbitrii in natura angelica. Alii vero theologi, ut Praepositinus,55 zMbertus M.5657
60
59
58
et S. Thomas,’’ quos sequuntur communiter posteriores
auctores usque ad hodiernum diem, dicunt omnes angelos inde ab initio fuisse
constitutos in gratia, ex qua subinde aliqui peccando ceciderunt, alii vero per
meritum in gloriam profecerunt.

Quoad alteram elevationem ad gloriam, quidam inter eos qui
docuerunt angelos fuisse creatos sine gratia, dixerunt gratiam et
gloriam simul subinde angelis bonis datas fuisse, ita ut nullum me­
ritum gratiae praecesserit gloriam. Alii, ut Petrus Lombardus,53 di­
xerunt quod angeli per opera subsequentia, puta ministrando homi­
nibus, meruerunt gloriam iam antea eis collatam, sicut miles meretur
munus, sibi a rege collatum, posterius militando. Alii, ut S. Thomas
junior'’ et Bonaventura/3 dixerunt quod, quamvis gratia et gloria
fuerint simul collatae, tamen gratia natura prius praecedit gloriam
et sic se habet ut meritum ad gloriam. Communis vero sententia,
post S. Thomam seniorem,61 docet angelos prius habuisse gratiam et
per primum actum huius gratiae prius tempore meruisse ipsam
gloriam.
484. Isti autem ulterius disputant minorem quaestionem, quot sint
instantia viae angelorum omnium. Nam quidam, ut Capreolus, Salmanticenses,
Gonet, Billuart, ponunt tria instantia pro omnibus angelis, scilicet primum in
quo omnes habuerunt gratiam, secundum in quo aliqui bonum et alii malum
elegerunt, et tertium, in quo priores beatitudinem et posteriores damnationem
consecuti sunt. Alii, ut Banez et loannes a S. Thoma, distinguunt tria instan­
tia pro malis angelis et duo tantum pro bonis, quia putant primum instans in
52 Glossa, In 2 Sent., dist. 3, ed. Quaracchi, n. 19.
53 Summa theol., 1-2, n. 100, ed. Quaracchi II 126.
54 In 2 Sent., dist. 4, a. 1, q. 2.
55 Cit. in praefata editione Quaracchiana Summae Pseudo-Halensis II 125, in nota 2.
56 In 2 Sent., dist. 3, a. 12.
57 Hic, 1 p., q. 62, a. 3. Attamen iunior commentator, In 2 Sent., dist. 4, q. 1, a. 3,
etiam contrariam sententiam dixerat aeque probabilem,
58 Sent., 1. 2, dist. 5, c. 6.
59 In Sent., dist. 5, q. 2, a. 2. Qui tamen loquitur in hypothesi veritatis praefatae
sententiae de creatione sine gratia.
60 In 2 Sent., dist. 5, q. 3, a. 2.
61 1 p., q. 62, a. 3.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

485

quo angeli boni gratiam acceperunt, non distingui a secundo in quo in eadem
gratia permanserunt, sed cum eo continuari. Alii, ut Caietanus, dicunt duo tan­
tum esse instantia pro omnibus angelis, primum nempe omnibus commune,
in quo gratiam receperunt, et secundum in quo per usum libertatis factum
est discrimen inter actum bonum aliquorum et peccatum aliorum, quod qui­
dem instans mere continuatur in statum glorificationis vel damnationis.

Angeli elevati sunt ad aliquem ordinei il supematuralem, ex quo aliqui ceciderunt.62
III. ASSERTIO 1.

485.

Nota theologica.

Ordinem, in quo sunt angeli boni, esse vere supernaturalem,
seu non deberi viribus aut merito naturae, est saltem theologice
certum, ex condemnatione praefatae doctrinae Baianorum et ex ge­
nerali doctrina de gratuitate gratiae definita contra Pelagianos. An­
gelos bonos esse nunc in beatitudine caelesti, est de fide definita
saltem a Magisterio ordinario, peculiariter per ipsum cultum angelis
exhibitum, et obiter supponitur a Magisterio ipso extraordinario, ut
a Benedicto XII loquente de animabus quae «sunt et erunt in cae­
lo..., sanctorum angelorum consortio congregatae» (Denz. 1000).
Omnes angelos, etiam malos, fuisse aliquando in statu elevationis,
saltem per gratiam, ita nempe quod daemones saltem a statu gratiae
ceciderint, non videtur nunc sine aliqua temeritate negari posse, ob
communissimam ac firmam sententiam theologorum. Daemones,
nunquam fuisse in statu beatitudinis caelestis (adeoque fuisse in
statu gratiae), est theologice certum, cum sequatur immediate ex
definitione Benedicti XII de inamissibilitate visionis beatificae
(Denz. 1001).
PROBATUR.

doctrina sufficienter patet ex dictis. Eam ulte­
rius determinat Catechismus Cone. Trid., inquiens: «Spiritualem
naturam, innumerabilesque angelos, qui Deo ministrarent atque
assisterent ipse ex nihilo creavit, quos deinde admirabili gratiae suae
et potestatis munere auxit atque ornavit. Nam, cum illud sit in di­
vinis litteris, ’Diabolum in veriate non stetisse’ [Io. 8. 44], perspi­
cuum est, eum reliquosque desertores angelos ab ortus sui initio
gratia praeditos fuisse... Unde sine bona voluntate, hoc est Dei
amore, nunquam sanctos angelos fuisse credendum est... Sed, quam486. Magisterii

62 1 p., q. 62, a. 2.

486

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

vis omnes ii caelestibus donis ornati fuerint, plurimi tamen, qui a
Deo parente et creatore suo defecerunt, ex altissimis illis sedibus
deturbati atque in obscurissimum terrae carcerem inclusi, aeternas
superbiae suae poenas luunt» (p. 1, c. 2, n. 17). Addit praeterea,
rationem cultus, qui debetur angelis sicut «et beatis animabus quae
caelesti gloria perfruuntur», esse quia etiam angeli «perpetuo Deum
intuentur (p. 3, c. 2, n. 8 et 10).
aequivalenter tribuit angelis bonis ipsum statum
gloriae; ait enim eos «adstare ante Dominum» (Tob. 12, 15), esse
«in conspectu throni eius» (Apoc. 1. 4), «in caelis semper videre
faciem Patris» (Mat. 18. 10); item promittit iustos futuros sicut
sunt angeli: nam «erunt sicut angeli Dei in caelo» (Mat. 22. 30),
«aequales angelis sunt et filii sunt Dei, cum sint filii resurrectionis»
(Luc. 20. 36), «accesserunt ad Sion montem et civitatem Dei vi­
ventis, Jerusalem caelestem et multorum millium angelorum fre­
quentiam» (Hebr. 12. 22).
De angelis malis vero clare significat eos ab aliquo statu eleva­
tionis cecidisse. Hi enim dicuntur cecidisse a statu veritatis (Io. 8.
44: «Ille homicida erat ab initio et in veritate non stetit»); quae
quidem veritas in terminologia evangelica et ioannea intelligitur
coniuncta cum gratia (cf. Io. 1. 14; 2. Io. 3. 4; 3 Ιο. 3).03 Item
dicuntur «non servasse suum principatum sed dereliquisse suum
domicilium» (lud. 6) et «de caelo cecidisse» (Luc. 10. 18: «Vide­
bam Satanam sicut fulgur de caelo cadentem»); quae quidem vix
cum tanta emphasi dici possent, si ageretur tantum de amissione
alicuius naturalis perfectionis, eo vel magis quod, ut constat ex dictis
superius de spirituali natura et operatione angelorum, angeli sunt
naturaliter immutabiles. Item explicitius, quamvis sub figura regis
Babylonis et regis Tyri, daemon describitur ut splendens lucifer, qui
«ceciderit de caelo» (Is. 14. 12 sq.: «Quomodo cecidisti de caelo,
Lucifer, qui mane oriebaris?») et ut cherub, plenus sapientia et
perfectus decore, qui ex «deliciis paradisi Dei» atque «de monte
Dei», in quo inveniebatur, «eiectus ac perditus est», quia «inventa
est iniquitas in eo» (Ezech. 28. 12 sqq.).64
487. Scriptura

Unde non multum refert si cum aliquibus interpretibus veritas ibi accipiatur pro*
veracitate, quae cum supernatural! veritate et gratia coniungitur.
04 In his textibus agi de diabolo communis est Patrum interpretatio, quamvis aliqui
ibi intelligant solum diabolum, alii sive diabolum sive utrumque praefatum regem, alii
probabilius regem ut figuram diaboli.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

487

eandem doctrinam de caelesti statu angelorum pas­
sim exhibent. Praeterea ipsi determinate significant angelos habere
eandem gratiam et sanctificationem quam nos habemus.
488. Patres

Ita Ambrosius: «Cum angeli hominibus in adiumentum descendant, intelligendum est quod creatura quidem superior angelorum sit, quae plus reci­
pit gratiae spiritualis; eiusdem tamen et erga nos et illos munus auctoris
sit» (De Spiritu S. 1.7. 83, ML 16. 654). Augustinus: «Confitendum est
igitur cum debita laude Creatoris non ad solos sanctos homines pertinere,
verum etiam de sanctis angelis posse dici, quod caritas Dei diffusa sit in eis
per Spiritum sanctum, qui datus est eis» (De civ. Dei 12. 9, CCL 48. 364);
«[Angeli] diabolo cum suis cadente, in veritate steterunt, et ad securitatem
perpetuam non cadendi, in qua nunc eos esse certissimi sumus, pervenire me­
ruerunt» (De dono persev. 7. 13, ML 45. 1001). Damascenus: «Per Verbum
omnes angeli creati sunt, et sancto Spiritu sanctificante consummationem
acceperunt, ut pro sua quisque dignitate et ordine splendoris gratiaeque parti­
cipes essent» (De fide orth. 2. 3, MG 94. 870).

Imo Patres dicunt gratiam elevationis datam esse angelis inde
a primo momento suae creationis; quo implicite significant etiam
angelos malos eam habuise et ab ea cecidisse.
Ita Basilius: «Non enim infantes creati sunt angeli, deinde paulatim
exercitio perfecti, sic facti sunt digni qui Spiritum reciperent; sed in prima
constitutione, et una cum substantiae suae quasi mixtura infusam habuere
sanctitatem» (Hom. in psal. 32. 4, MG 29. 334). Augustinus: «Et istam
[bonam voluntatem in angelis] quis fecerat nisi ille, qui eos cum bona volun­
tate, id est cum amore casto, quo illi adhaererent, creavit, simul eis et con­
dens naturam et largiens gratiam?» (De civ. Dei 12. 9, CCL 48. 364).

desumitur ex ipsa elevatione hominis, de
qua infra (n. 589 sqq.). Si enim homo, qui est infima inter spiritua­
les creaturas, ad ordinem supernaturalem elevatus est, idem saltem
conicere licet de superioribus creaturis, attentis huiusmodi elevatio­
nis fine et natura, qui sunt laus Dei et participatio divinae perfectio­
nis, quorum utrumque perfectiori modo realizatur in excellentiori
creatura intellectuali.
489. Ratio theologica

Exegetae autem recentiores hanc interpretationem non tam facile suscipiunt ac po­
Mill
tius in quandam accommodationem
inclinare videntur. Ita Simon-Prado de textu Isaiae
Mill
scribunt: «SS. Patres et theologi communiter
verba ’Quomodo cecidisti de caelo lucifer’
etc. (14. 12-15) de diabolo explanant. At patet id solum laboriosa sensus impliciti expres­
sione fieri posse, quatenus ea, quae de regis Babylonis superbia atque impietate dicuntur,
optime accommodari possunt diabolo omnis rebellionis adversus Deum atque impietatis
concitatori (cf. Knab.-Zorell I, 357-360; M. Hetz., Theol. bibl I, 562)» (Praelectiones biblicae. Vetus Testamentum I, n. 482).

488

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Praeterea, strictior ratio deduci potest ex communiori ac pro­
babili sententia thomistarum (quam tamen multi impugnant; cf. in­
fra, n. 503), iuxta quam angeli fuerunt creati in beatitudine naturali
ac ideo non potuerunt in hoc ordine naturali peccare. Unde, nonnisi
posita elevatione ad obiectum et finem supernaturalem, de quo
angeli non habebant perfectam cognitionem qualiter datur in visio­
ne beatifica, potuerunt ab hoc fine libere deflectere seu peccare.
Ipsa igitur existentia peccati angelorum probabiliter ostendit super­
naturalem eorum elevationem.
ASSERTIO 2. Huiusmodi elevatio, quae facta est in ipso moII ento creationis, non fuit i II mediate ad ipsam gloriam, sed ad
solam gratiam, per qua II gloria convenienter praepararetur.65

490.

Nota theologica.

Ut iam supra notatum est (n. 485),

theologice certum est saltem daemones non fuisse constitutos, nec
unquam fuisse, in statu beatitudinis.
PROBATUR.

Elevationem angelorum fuisse m ipso momento creationis, ita
ut nunquam ipsi fuerint in statu naturae purae, explicite significant
aliqui Patres, nuper citati, et suadet ratio theologica, seu paritas
cum elevatione hominis, quae facta est in ipsa istius creatione, ut
ostendetur infra (n. 596-601). Ceterum, si Deus proposuerat ange­
los elevare, non intelligitur quare voluerit id postponere, cum ange­
lus per sua naturalia non potuerit sese ad elevationem disponere,
nec ipsam eius possibilitatem suspicari.
Angelos non fuisse in eo momento elevatos ad gloriam, sed
tantum ad gratiam, patet ex eo quod multi ex illo statu ceciderunt
et in illo peccarunt; quod impossibile est in statu beatitudinis. Nec
ulla ratio suadet Deum aliquos tantum angelos elevasse ad gloriam,
alios vero reliquisse in gratia veluti in quodam statu probationis;
imo ratio pro contrario desumi potest ex eo quod beatitudo supernaturalis non est aliquid naturae ac ideo assequenda est tanquam
II
extrinsecus quidam finis, adeoque per meritum non habentis eam,
seu per operationem procedentem ab aliquo anteriori principio su­
pernatural!, quod nequit esse nisi ipsa gratia elevans naturam.
651 p., q. 62, a. 1 et 3.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

489

491. Quod attinet indolem huius primae elevationis per gratiam, duo
notanda sunt.
Primo scilicet, ex parte infusionis gratiae, liberum angeli arbitrium ei
cooperatum est, quatenus, cum angelus connaturaliter totam suam perfectio­
nem simul consequatur, non potuit ei gratia infundi tantummodo ut habitus
qui subinde operaretur, sed veluti modo vitali ei infusa est cum ipso supernaturalis actus exercitio, ac ideo libere ab eo suscepta est, libertate tamen
solius exercitii, non vero libertate specificationis, ita ut non potuerit gratiae
infusionem recusare, nec ideo in illo primo momento peccare.66 Aliis verbis,
Deus id effecit ut angelus vitaliter ac libere infusioni gratiae consentiret, ita
ut non potuerit, in sensu composito cum divina motione, dissentire ac peccare.
Quo pacto dici potest illum consensum fuisse meritorium et ad gratiam dispositivum, quin tamen gratiam tempore praecesserit sed tantum natura, seu
in ratione causae materialis dispositivae, cum in ordine causae efficientis
processerit ex ipsa gratia, ut contingit etiam in prima hominis iustificatione
(cf. 1-2, q. 113, a. 7; 1 p„ q. 95, a. 1, ad 5).
Secundo, ex parte ipsius gratiae infusae, haec non alia fuit quam eadem
gratia sanctificans cum donis et virtutibus, quae infunditur homini, demptis
tamen his quae respiciunt partem hominis sensitivam, uc dictum est supra
(n. 451), et omnibus aptatis ad indolem angelicae naturae. Sic fides in angelo
requisivit Dei revelationem de ordine supernatural! et constitit in aliqua
tamen his quae respiciunt partem hominis sensitivam, ut dictum est supra
ret, iuxta puriores suos conceptus, supernaturales veritates, eisque in testimo­
nio Dei dicentis assentiret;67 quam fidem et spem subinde substituit lumen
beatificae visionis in angelis bonis, naturalis vero fides sive opinio in angelis
malis.

ASSERTIO 3. Angeli, vi gratiae in qua contituti fuerant, altiorem elevationem beatitudinis prius tempore meruerunt, eamque
post primum meritorium actum consecuti sunt; vel, vi liberi arbi­
trii dissentientes, eam demeruerunt ipsumque statum gratiae post
primum peccati actum amiserunt, in statum damnationis prolabentes.68

PROBATUR.

I
492. Existentia meriti, fundati in gratia angelorum, suadetur
duplici ratione. Primo nempe, cum beatitudo sit finis extrinsecus
naturae, utut elevatae, convenit ut ab ipsa natura attingatur con66 1 p., q. 65, a. 5. Cf. H. F. Dondaine, «Le premier instant de l'ange d’après saint
Thomas», Revue des sciences philosophiques et théologiques XXXIX (1955) 213-227.—
J. Maritain, «Le péché de l’ange», Revue thomiste LVI (1956) 230-233.
67 Ut dictum est supra, n. 47, angelis probabiliter revelatum fuit futurum mysterium
Incarnationis.
68 1 p., q. 62, a. 4, 5 et 6.

490

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

naturali modo per suam operationem, quae, cum in ordine super­
natural! nequeat esse factiva finis, utpote superioris, nequit esse nisi
meritoria finis. Secundo, melius est aliquid habere ex merito quam
ex pura liberalitate, cum mereri sit causare moralitcr et ideo qui
meretur est sibi causa suae perfectionis; unde convenit ut Deus
hanc perfectionem angelo concesserit, sicut eam concessit homini,
per eandem gratiam iustificato.
Propterea ipsi Patres communiter huic conclusioni suffragantur. Sit pro
aliis Augustinus, scribens: «Quia noluit [Adam] permanere, profecto eius
culpa est, cuius meritum fuisset, si permanere voluisset; sicut fecerunt angeli
sancti, qui, cadentibus aliis per liberum arbitrium, per idem liberum arbitrium
steterunt ipsi, et huius permansionis, debitam mercedem recipere meruerunt,
tantam scilicet beatitudinis plenitudinem, qua eis certissimum sit semper se
in illa esse mansuros» (De correpi, et gratia 11, 32, ML 44. 935). Cf. Grego­
rium M., Horn. 7 in Ezech., n. 18; Isidorum Hisp., Sent., 1. 1, c. 10.

Quod vero angeli obiectum sui meriti, aut demeriti, post pri­
mum actum obtinuerunt, sequitur ex ipso connatural! modo agendi
naturae angelicae, prout discrepat a modo agendi humanae naturae;
nam gratia naturam perficit secundum modum ipsius naturae, sicut
omnis perfectio recipitur in perfectibili secundum modum eius,
lamvero, connaturale est angelo ut acquirat suam perfectionem non
paulatim ac successive, sed statim, ut patet ex eius modo intelligendi
et volendi. Ergo similiter supernaturalem perfectionem per meritum
statim habuit, seu post primum actum plene liberum ac merito­
rium; et pariter eandem perfectionem irreparabiliter amisit post
primum actum demeritorium. Idque confirmatur ex ratione quare
id non contingat in homine; nam, ideo homo non necessario glorifi­
catur vel damnatur post primum actum meritorium vel demerito­
rium, quia potest mutare, in malum decidendo a prima bona electio­
ne vel in bonum poenitendo de prima mala electione; angelus vero
est immutabilis, semel emissa prima ac plena libera electione, ita ut
nec amplius perverti nec iterum poenitere possit, ac ideo frustra eius
praemium vel poena postponeretur.
493. Unde sequenti modo via angeli concipienda est. Primo nempe,
angeli creati sunt cum infusa gratia et cum actu bono liberi arbitrii ab ea
procedente, quo ad Deum finem supernaturalem conversi extiterunt, quique
fuit liber quoad exercitium sed necessarius quoad specificationem, ita ut non
potuerint in eo momento peccare seu a Deo averti. Secundo, plena iam ac
perfecta libertate usi sunt, ita ut in eo actu conversionis ad Deum alii per­
manerent, alii vero ab eo recederent sive illum actum interrumperent, in quo

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

491

constitit lapsus sive peccatum. Tertio, ob meritum continuatae vel interruptae
conversionis, alii praemium gloriae et alii poenam damnationis consecuti sunt.
Utrum autem haec tria constituerint tria distincta instantia in vita ange­
lorum tam bonorum quam malorum, est quaestio minoris momenti, subtiliter
disputata inter theologos, ut supra dictum est (n. 484). Probabilius tamen af­
firmandum videtur. Nam prior actus, concomitans gratiae infusionem, cum
non sit plene liber sicut secundus actus, est ab isto realiter distinctus, etiam
in angelis bonis (et a fortiori in malis, in quibus differt, sicut actus bonus
a malo); secundus etiam ille actus, tam bonus quam malus, distinguitur reali­
ter a termino gloriae vel damnationis, quod quidem patet de actu bono, quip­
pe qui procedit a gratia quae antecedit gloriam,69 et de utroque actu, quia per
illum angeli erant in via dum per gloriam et damnationem fuerunt in termino,
nec potest quis in eodem instanti esse simul in via et in termino. Unde tria
illa constituunt tria instantia, distincta ac successiva. Imo ipsa via angelorum
consistit proprie in illo medio instanti sive actu, in quo electio bona vel mala
facta est.
Quandiu autem duraverit illud instans, determinari non potest; ex dictis
tamen superius (n. 450 sq.) de absentia discursus in intellectu angelico et
haesitationis in eius voluntate, sequitur bonam vel malam electionem fuisse
instantaneam et, cum nulla ratio excogitari possit quare Deus non subito
angelis applicaverit praemium vel poenam ac eos reliquerit per longam durationem perseverantes in bono vel malo actu, praesumendum est viam ange­
lorum fuisse saltem brevissimam, sin minus instantaneam.70
494. Quod attinet gradum gratiae et gloriae, docet S. Thomas gratiam
(et consequenter gloriam) datam esse angelis secundum ipsam gradationem
naturae eorum, ita ut superiores angeli maiores gradus gratiae et gloriae
consecuti fuerint. Idque convenit tum ex parte Dei, cuius gratia attemperatur
naturae et ad modum recipientis recipitur, tum ex parte ipsorum angelorum,
quorum natura, cum sit pure spiritualis nec possit impediri aut retardari ab
inferiori sensibilitate, quo perfectior est, eo intensius fertur in obiectum suum,
adeoque et in Deum. Neutra autem ratio valet pro hominibus, qui sunt
eiusdem naturae specificae ac differunt tantum numerice (quae differentia
negligitur in his quae sunt ad finem,, cum se habeat non ex parte formae sed
materiae) et quorum pars rationalis subicitur influxui partis sensitivae. Cete­
rum, si homines cum angelis comparantur, possunt ipsi habere vel consequi
ampliorem gratiam et gloriam quam aliqui vel omnes angeli, ut patet saltem
de natura humana Christi et de B. Virgine, quae propterea dicitur regina
angelorum.

495. Cetera quae respiciunt gloriam angelorum, ut quod ipsi retineant
dilectionem naturalem, non possint etiam venialiter peccare, nec possint ulla­
tenus ulterius proficere nisi secundum gloriam accidentalem,71 et alia id genus,
691 p., q. 62, a. 5, ad 2.
70 Cf. 1 p., q. 62, a. 5, ad 1 et 3.
71 1 p., q. 63, a. 7-9.

492

OE deo creante et elevante

facile intelliguntur ex generaliter dictis de visione beatifica in tractatu D?
Deo Uno (in vol. 1, n. 684-693).

QUAESTIO VII.

DE LAPSU ANGELORUM72

I. SENSUS QUAESTIONIS.

496. Lapsus quorundam angelorum ab eo supernaturali statu
in quo conditi fuerant, seu a gratia sanctificante, duo complectitur,
scilicet ipsum peccatum eiusque speciem, et sequelam illius pecca­
ti, seu interiorem obdurationem in malo et exteriorem poenam
aeternam quae dicitur infernus. Hinc quatuor quaestiones hic simul
colliguntur, scilicet: Utrum aliqui angeli peccaverint {de existentia
peccati}\ utrum peccaverint peccato superbiae {de essentia peccati}',
utrum inde facti sint obdurati in malo sive naturaliter impoenitentes
{de interiori sequela peccati}', utrum propterea puniantur aeterna
poena per ignem {de exteriori peccati sequela}.
1 p., q. 63 et 64. Praeterea, In 2 Sent., dist. 5, q. 1, a. 2 et 3: dist. 6 et 7; dist.
23, q. 1, a. 1 et 2; dist. 43, a. 6; C. Gent. 3. 107-110; De veritate, q. 24, a. 7 et 10;
De malo, q. 16, a. 2, 4, 5, 6; Opusc. De substantiis separatis, c. 19.
Praeter generalia scripta de daemonibus
··!·
relata supra in n. 417, necnon bibliographiam de daemoniacis in n. 473, confer:
Ami du clergé XLII (1925) 437-444: «Le péché de l’ange selon saint Thomas».
Blic, J. de, «Saint Thomas et l’intellectualisme moral à propos de la peccabilité
de l’ange», Mélanges de science religieuse (Lille 1944) 241-280.
Bruns, J. E., «Toward a new understanding of the Demonic», The Ecumenist IV
(1966), n. 1-2.
Courtes, M.-C, «La peccabilité de l’ange chez saint Thomas», Revue thomiste LUI
(1953) 133-163.—«Le traité des anges et la fin ultime de l’esprit», ibid. LIV (1954)
155-165.
Erich, O., Die Darstellun” des Teufels in der christlichen Kunst, Berlin 1931Gagnebet, M.-R., «L’amour naturel de Dieu chez saint Thomas et ses contempo­
rains», Revue thomiste XLVIII (1948 ) 394-446; XLIX (1949) 31-102.
Gillon, L. B., «De appetitu boni in angelo lapso iuxta veteres scholasticos», Ange­
licum XXIII {1946) 43-52.
Guerard des Lauriers, L.-B., «Le péché de l’ange. Peccabilité, nature et surnature»,.
Angelicum XL (1963) 202-214.—Le péché et la durée de Tange, Rome 1965.
Hayen, A., «Le péché de l’ange selon saint Thomas d’Aquin», Teoresi IX (1964)
83-176.
Joüon, P.,«Le gran dragon, l’ancien serpent (Apoc. 12. 9; Gen. 3. 14)», Recherches
de science religieuse XVII (1927) 444 446.
Journet, Ch.. «L’univers antérieur à l’Eglise», Revue thomiste LUI (1953) 439487; LIV (1954) 5-54.—«L’aventure des anges», Nova et vetera XXXIII (1958) 127-143;
reproductum in opere Péché (le) de l’ange (de quo infra) 11-40.
Kaupel, H., Die damonen in Alten Testament, Augsburg 1930.
Langton, E., Essentials of demonolgy, London 1949.
Lubac, H. de, Surnaturel. Etudes historiques (Paris 1946) 185-321: «Esprit et li­
berté dans la tradition théologique».
Manya, J. B., De ratione pecati poenam aeternam inducentis, Dertosae 1947.
Maritain, J., Neuf leçons sur les notions premières de la philosophie morale (Paris.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

493

II. ERRORES ET OPINIONES.

Quoad primam quaestionem de existentia peccati ange­
lorum, nullus habetur directus error, inter eos qui iuxta principia
catholica admittunt elevationem angelorum et existentiam daemo­
num sive malorum angelorum. Indirecte autem adversantur antiqui
Manichaei et connexae sectae Priscillianistarum saec. 6 atque Catharorum saec. 12,73 quatenus docuerunt diabolum natura sua esse
malum ac talem fuisse conditum a Deo, sive a primo principio malo,
non vero ex bono in malum conversum esse, ratione nempe alicuius
primi peccati quo a priori conditione lapsus fuerit. Propterea anti­
qua Magisterii documenta, infra referenda, in hoc insistunt quod
diabolus non per naturalem conditionem sed per proprium liberum
arbitrium factus est malus.
497.

Quoad secundam quaestionem de essentia peccati ange­
lorum, plures opiniones inter Patres et theologos circumferuntur,
quarum pleraeque obsoletae sunt. Praecipue sunt quae illud pecca­
tum reponunt in luxuria carnali erga feminas (peculiariter Athena­
goras4 et Tertullianus'3), in invidia, praecipue erga hominem crea­
tum, vel elevatum, vel hypostatice assumptum (peculiariter Ire­
naeus,'0 Cyprianus" et Gregorius Nyssenus),73 aut erga alios angelos
superiores vel prius creatos (peculiariter Lactantius)/9 in superbia
498.

1951) 129-134.—«La péché de l’ange. Essai de ré-intérpretation des positions thomistes»,
Revue thomiste LVI (1956) 197-239; reproductum in opere Péché (Le) de l’ange (de quo
infra) 41-86.
Michel, A , «Feu de l’enfer», Dictionnaire de théologie catholique V-2 (Paris
1913) 2226-2239.
Montano, E. J., The sin of the angels. Sonie aspets of the teaching of St. Thomas,
Washington 1955.
Péché (Le) de l’ange. Peccabilité, nature et surnature (auctoribus Ch. Journet,
J. Maritain, Philippe de la Trinité), Paris 1961.
Philippe de la Trinité», «Du péché de Satan et de la destinée de l’esprit», Satan
(«Etudes carmélitaines» XXVII, Paris 1948) 44-85.—«Peccabilité, nature et surnature»,
Ephemerides cermeliticae VII (1957) 44-92, 315-375; IX (1958) 338-390; reproductum
in supra relato opere Péché (Le) de l’ange 87-236.
Satan («Etudes carmélitaines», (Bruges 1948), peculiariter 28-85.
Winkelhofer, A., Traktat über den Teufel, Frankfurt 1961.
Zeman, F., «Indoles ’daemonum’ in scriptis prophetarum et aestimatio cultus 'dae­
monibus' praestiti in luce daemonologiae Orientis antiqui», Verbum Domini XXVII
(1949) 275-277.
73 De quibus confer nostrum opus De Matrimonio I 125-145.
74 Legatio 24.
75 De idololatria 9; De cultu femin. 1. 2-4; 2 10; De orat. 22; De virg. vel. 7.
76 Adv. haer. 5. 24. 4.
77 De zelo et livore 4.
78 Orat, catech. 6, 23, 26.
79 De div. instit. 2. 8.

494

nE nR0 CREANTE ET ELEVANTE

(sententia communis inter Patres inde a saec. 4-5 et communissima
inter theologos).

Difficile tamen est Patrum mentem, praecipue priorum, exacte determi­
nare. Nam quidam loquuntur tum de concupiscentia tum de invidia; plures
Satanae, seu primo angelo, attribuunt unum peccatum (puta invidiam vel su­
perbiam), ceteris vero aliud peccatum (puta luxuriam carnalem); aliqui luxu-'
riam vel invidiam videntur referre ad subsequentia peccata, potiusquam ad
ipsum primum lapsum.
Generaliter dici potest communiorem opinionem per tria priora saecula
tribuisse ipsi Satanae peccatum invidiae, ob verba Sap. 2. 24 «Invidia autem
diaboli mors introivit in orbem terrarum»,w ceteris vero daemonibus peccatum
luxuriae sive concupiscentiae, ob Gen. 6. 2 de carnali commercio filiorum
Dei cum filiabus hominum, iuxta interpretationem quorundam librorum apo­
cryphorum, ratione cuius plures Patres, tribuebant angelis aliquod corpus
subtile (cf. supra, n. 429, 435, 436). Saec. 4 et 5 vero, cum spiritualitas natu­
rae angelicae exactius intellecta et praefata textus Genesis interpretatio dere­
licta fuerit, communis opinio, fundata in Is. 14. 12 sqq., Ezech. 28. 12 sqq.
et Apoc. 12. 4-9, attribuit angelo peccatum superbiae, qua ipse appetierit
quandam aequalitatem cum Deo, seu voluerit esse sicut Deus.
Hac sententia communissime recepta, theologi ulterius conati sunt de­
terminare obiectum de quo angelus superhierit, seu quid immediate appetie­
rit, ratione cuius esset sicut Deus, seu consequeretur aequalitatem cum Deo.
Tres autem sunt praecipuae opiniones. Quidam dicunt diabolum appetiisse
veram physicamque aequalitatem cum Deo, volitione quidem inefficaci (cum
efficax impossibilis fuisset), quae sufficit ad demeritum; ita anonymus auctor
Summae Sententiarum !" Scotus*2 cum Scotistiset Vazquez/' Alii dicunt ipsum
appetiisse relativam aequalitatem per unionem hypostaticam; ita praecipue
Sudrez/4 pro eadem opinione referens inter alios Viguerium, Catharinum et
Molinam. Tertia ac communis inter modernos opinio docet cum S. Thoma
diabolum appetiisse quandam moralem aequalitatem cum Deo, seu voluisse
esse sicut Deus non per aequiparantiam, cum sciret id esse impossibile, sed
wCf. I. M. Sans, L· envidia primigenia dei diablo segtin la pat risi ica primitiva,
Madrid 1963.
” Tract. 2, c. 4: «Similis esse voluit, non per imitationem, sed per aequalitatem».
nln 2 Sent (Opus Oxonicnse), dist 6, q. 1, ed. Quaracchi, n. 4)8: «Et ista volitio [i. c. inefficax]..., quae est solum complacentiae, potest esse impossibilis: ct hoc
sufficit ad meritum vel demeritum, quia etsi sit impossibile, tamen potest consentire illi
pleno consensu. Et ista volitione potuit angelus appetere aequalitatem divinam». Subinde
in q. 2, n. 441, quaerens directe de specie peccati angelorum, docet ipsum proprie et
formali ter non esc superbiam sed luxuriam spiritualem, seu imm<xlcratam complacentiam
de scipso: «Dico quod primum peccatum eius non fuit superbia proprie dicta, sed propter
delectationem quam importabat magis videtur reduci ad luxuriam, sicut peccatum quo
inordinate delectatur quis in speculatione conclusionis geometriae ad luxuriam reducitur».
Idcmque sentiunt cius discipuli et interpretes, ut Frassen et Montefortino.
83 In 1 p., disp. 234, c. 2.
M De angelis, 1. 7, c. 13, n. 13. «Valde probabilis est sententia credens, Luciferum
de facto peccasse per superbiam, appetendo hypostaticam unionem, et a principio adver­
sarium Christi fuisse».

BE Γ ΚΕΛ I IONI' ET ELEVATIONE ANGELORUM

495

per similitudinem, quatenus voluit esse sibi finis, idque vel renuendo beatitudinein supernaturalern, quarn nonnisi ex gratia Dei habere poterat, ct inten­
dendo solam beatitudinem naturalem, quam suis viribus consequi poterat,
vel appetendo habere beatitudinem ipsam supernaturalern per virtutem suae
naturae.

Quoad tertiani quaestionem de obduratione daemonum
in malo eorumque impoenitentia, quidam pauci, ut Scotiis” et Sal­
meron,8687
*docent daemones non statim fuisse obduratos, sed prius
ipsis oblatam esse gratiam poenitendi. Communiter vero docetur
daemones immediate ac pro semper obduratos esse. Sed iterum dis­
putatur de causa huiusmodi obdurationis, aliis, ut Scoto et Suaresio,
invocantibus causam mere extrinsecam, seu subtractionem divini
auxilii vel gratiae poenitentiae, aliis vero, ut S. Thoma, thomistis et
aliis pluribus, recurrentibus ad causam intrinsecam, seu inflexibilitatem liberi arbitrii in angelo, qui immobiliter adhaeret suo obiecto,
semel deliberate electo.
499.

Quoad quartam quaestionem de aeterna poena inferni,
extitit olim haeresis Origenistarum, qui negarunt aeternitatem poe­
narum, docentes aliquando futuram esse «apocatastasim», seu, tam
damnatorum hominum et angelorum quam beatorum, ad pristini
status redintegrationem, ut omnes iterum tempus probationis acci­
piant?' De quibus fusior sermo est in tractatu De Novissimis. Quod
attinet ipsam poenam ignis, non uno modo explicatur a theologis
influxus ignis in spiritualem substantiam daemonum, ut ostendetur
infra, n. 511-513.
500.

III. ASSERTIO 1.
Plures angeli a statu elevationis peccando
ceciderunt, ac ita propria voluntate facti sunt mali.8*
501.

Nota theologica.

Id est de fide definita,

praecipue a

Conc. Later. IV.
PROBATUR.

extraordinarium doctrinam suam praecipue exhibet
in antiquiori aetate contra manichacisticum errorem PriscillianistaMagisterium

*5 In 2 Seni., dist. 6, q. 2, ad 4.
M Disput. in epist. can., in 2 Pctr. 2, disp. 3, dub.
87 Cf. ipsum Origcncm, Peri Archon, 1. 1, c. 6, MG
M1 p., q. 63, a. 1, 4-9; In 2 Sent., dist. 6, a.
C. Gen 3. 107-110; De veritate, q. 24, a. 7; De malo, q.
lautiis separatis, c.19.

3.
11. 168.
1 et 2;; dist. 23, q. 1, a. I;
16, a. 2 et 4; Opusc De subs-

.*^*r*·

49(3

»

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

rum et Catharorum de intrinseca pravitate daemonum, definiens hos
non natura, sive creatione ipsa, sed voluntate, seu per peccatum
liberi sui arbitrii, malos effectos esse. Conc. Bracarense a. 563 con­
tra Priscillianistas: «Si quis dicit, diabolum non fuisse prius bonum
angelum a Deo factum..., sed ipsum esse principium atque substan­
tiam mali, sicut Manichaeus et Priscillianus dixerunt, an. s.» (Denz.
457). Innocentius III, Professio fidei Waldensibus praescripta
a. 1208: «Diabolum non per condicionem, sed per arbitrium malum
factum esse credimus» (Denz. 797). Conc. Later. IV, contra Catharos: «Diabolus... et alii daemones a Deo quidem natura creati sunt
boni, sed ipsi per se facti sunt mali. Homo vero diaboli suggestione
peccavit» (Denz. 800).
Scriptura in duplici tantum loco directe ac certe commemorat
primum angelorum peccatum, 2 Petr. 2.4: «Deus angelis peccanti­
bus non pepercit, sed rudentibus inferni [i. e. vinculis inferni sive
tenebrarum; iuxta textum graecum, abyssis tenebrarum] detractos
in tartarum tradidit cruciandos in iudicium reservari»; lud. 6:
«[Deus] angelos, qui non servaverunt suum principatum, sed dere­
liquerunt suum domicilium, in iudicium magni diei vinculis aeternis
sub caligine reservavit».
Allusio ad idem peccatum haberi videtur in sequentibus locis: 1 Io. 3. 8:
«Qui facit peccatum, ex diabolo est, quoniam ab initio diabolus peccat»; Io.
8. 44: «Ille homicida erat ab initio et in veritate non stetit»; Is. 14. 12 sqq.
et Ezech. 28. 12 sqq. (cf. supra, n. 487) de peccato regum Babylonis et Tyri,
saltem iuxta probabilem, nec leviter seponendam, communem Patrum inter­
pretationem; Apoc. 12. 3-9, ubi de bello inter Michaëlem aliosque angelos
bonos cum «dracone... et angelis eius» pro quibus «non locus inventus est
amplius in caelo... [sed] Satanas... proiectus est in terram et angeli eius cum
illo missi sunt»; quamvis enim in hoc textu directe agatur de victoria Christi
eiusque exercitus super Satanam et eius asseclas, evidens tamen allusio habe­
tur ad primum illud praelium sive discrimen inter angelos bonos et malos
primumque angelorum lapsum, de quo in praefato textu 2 Petr. 2. 4;89 Luc.
10. 18: «Videbam Satanam sicut fulgur de caelo cadentem», ubi pariter im­
mediate agitur de victoria Christi super daemones (ut patet ex contextu) sed
indirecte fit allusio ad primum Satanae lapsum.

Praeterea, peccatum angelorum supponitur in illis frequentibus
locis in quibus diaboli describuntur ut mali, cum huiusmodi malitia
89 Cf. E. B. Allô. Saint Jean L'Apocalypse (Paris 1921) 162 sq., et A. Gelin, in
La Sainte Bible ( Pirot-Clamer ) in h l

de creationi: et elevatione angelorum

497

nequeat esse eis naturalis et intrinseca, quippe qui a Deo creati
fuerint; dicuntur enim «spiritus immundi» (Luc. 8. 29), «spiritus
nequam» (Luc. 11. 26), «homicida ab initio, mendax.» (Io. 8. 44),
«rectores tenebrarum, spiritualia nequitiae» (Ephes. 6. 12).
Patres de peccato angelorum eiusque gravitate et specie fre­
quenter disserunt, illud etiam cum peccato hominis comparando.
Quoad ipsam peccati existentiam, summa doctrinae eorum est ea,
quam subinde solemniter Magisterium definivit, scilicet Deum fe­
cisse omnes angelos bonos, sed eorum plures, suo arbitrio a Deo
recedendo, factos esse malos. Quam doctrinam sic apte exprimit
Leo M., agens contra supradictos Priscillianistas\ «Sexta annotatio
indicat eos [i. e. Priscillianistas] dicere quod diabolus nunquam
fuerit bonus, nec natura eius opificium Dei sit..., cum fides vera,
quae est catholica, omnium creaturarum, sive spiritualium sive cor­
poralium, bonam confiteatur substantiam et malam nullam esse na­
turam; quia Deus, qui universitatis est conditor, nihil non bonum
fecit. Unde et diabolus bonus esset, si in eo quod factus est perma­
neret. Sed quia naturali excellentia male usus est, ’et in veritate non
stetit’ (Io. 8. 44), non in contrariam transiit substantiam, sed a sum­
mo bono, cui debuit adhaerere, descivit» (Epist. 15. 6, ML 54. 683).

existentiam peccati angelici nequit dedu­
cere nisi ex ipsa existentia angelorum malorum, quatenus nempe hi
nequeunt esse mali ex ipsa sua natura, tum quia nulla natura est
essentialiter mala, tum quia omnis natura est effectus Dei qui ne­
quit esse principium mali, contra haeresim Manichaeorum. Unde
daemones non potuerunt evadere mali nisi per eorum proprium ac
liberum actum, seu per verum peccatum.
Nec ceteroquin fingi potest in angelis aliquod originale primi
angeli peccatum, quod ceteros subinde infecerit, ita ut essent filii
irae et massa damnata, ut dicunt fontes revelationis de genere hu­
mano. Nam angeli non procedunt ab invicem per generationem, et
praeterea originale peccatum in homine consistit in mera privatione
gratiae et in quadam naturali inclinatione ad malum, procedente ex
deordinatione inferioris partis sensitivae relate ad partem rationa­
lem, in angelis vero malis agitur de positiva ac personali malitia, nec
in eis ulla datur praefati generis deordinatio, cum sint simplices
substantiae spirituales.
502. Ratio theologica

Potest praeterea ratio ostendere possibilitatem peccati in angelo, sive

498

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

solvere obiectionem quae contra existentiam peccati peteretur ex eius impos­
sibilitate. Nam angeli impeccabilitas proveniret vel ex extrinseca causa, seu
ex aliquo auxilio Dei confirmante in gratia, aut ex lumine gloriae quod reddit
peccatum impossibile, vel ex intrinseca causa seu ex ipsa natura angeli, qua­
tenus in eius intellectu nequit contingere error, qui est immediata causa om­
nis peccati (errat enim peccator, putans ultimum suum finem, in hoc vel illo
particulari actu, non esse Deum, sed aliud, quod propterea voluntas eligit,
peccando).
lamvero. angelos non fuisse in gratia confirmatos, nec fuisse creatos in
statu beatificae visionis, constat ex ipsa eorum actuali malitia. Quod autem
attinet praefatam rationem, deductam ex defectu erroris in angelo, negandum
est omne peccatum procedere proprie ex praecedenti aliquo errore vel igno­
rantia. Potest enim aliquis dupliciter peccare. Primo nempe, eligendo aliquid
secundum se malum (puta adulterium); et hoc peccatum semper procedit ex
aliquo errore, non quidem universali sed particulari, quatenus homo, sub
inclinatione passionum vel habituum, iudicat illud esse sibi bonum, secus non
eligeret ut bonum id quod est malum; et hoc modo nequit angelus peccare
quia non habet passiones, quae iudicium ligent et in errorem inducant. Se­
cundo, potest aliquis peccare, eligendo aliquid quod secundum se est bonum,
ita tamen ut non servet ordinem debitae mensurae aut regulae, ut si quis
eligeret orare praeter ordinem statutum ab Ecclesia vel extra debitas circums­
tantias; ad quod genus peccati non praerequiritur error vel ignorantia, sed
sufficit voluntarius defectus advertentiae, sive considerationis eorum quae
considerati debent. Tantum igitur hoc modo angelus peccare potest ac de
facto peccavit, scilicet appetendo bonum suae excellentiae (naturalis vel su­
pernaturalis, ut explicabitur infra, n. 507) modo inordinato, per voluntariam
inconsiderationem regulae divinae, ex qua subsecutus est error ille practicus,
qui est immediata causa omnis peccati sive pravae electionis voluntatis.90

503. Hic praeterea disputatur a theologis utrum possit a Deo condi
aliqua creatura quae sit de se impeccabilis, imo utrum de facto angelus sit
secundum se saltem relative impeccabilis, attento nempe solo ordine naturali.91
Prima sententia, quam tenent Ripalda,9293
* Arriaga53 aliique pauci post
ipsos, docet Deum condere posse creaturam absolute et simpliciter impecca­
bilem, sive contra ordinem naturalem sive contra ordinem supernaturalem,
cui proinde lumen gloriae esset connaturale sive debitum. Sed haec sententia
ab aliis communiter reicitur, quia non sufficienter salvat distinctionem inter
duos ordines naturalem et supernaturalem eosque indebite confundit. Cete­
rum, ut probat S. Thomas,54 omnis creatura est essentialiter defectibilis a re­
gula sui actus seu ab ultimo suo fine, adeoque peccabilis, eo quod essentia­
liter distinguitur a sua regula et a suo fine, et solus Deus est imppecabilis
'° 1 p., q. 63, a. 1, ad ; C. Gent. 3. 110: De malo, q. 16, a. 2, ad 4.
91 Quoad historiam huius controversiae, confer De Lubac, loc cit. (supra, in n. 495).
'•2 De ente supernatural!, disp. 23, sect. 7-12.
93 De visione Dei, disp. 5.
991 p., q. 63, a. 1.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

499

quia non habet regulam aut finem sibi exteriorem, sed identificatur cum suo
fine sicut identificatur cum sua voluntate.
Secunda sententia, quae est communior inter thomistas (Banez,95 loannes
a S. Thoma,96 Salmanticenses,97 Gonet, Godoy, Contenson, Gotti, Billuart,
Hugon, Garrigou-Lagrange, Héris, C. Courtès), docet Deum condere posse
creaturam quae sit relative et secundum quid impeccabilis, seu in solo ordine
naturali, quamvis maneat secundum se et radicaliter peccabilis, si nempe ele­
vetur ad ordinem supernaturalem, imo de facto tales esse angelos, quatenus,
si fuissent conditi in solo ordine naturali non potuissent peccare, cum habuis­
sent perfectam cognitionem in hoc ordine, nec ideo potuissent errare, imo
fuissent immediate creati in beatitudine naturali, in qua proinde non potuis­
sent peccare, cum iam attigerint suum finem naturalem; sed, quia de facto
creati sunt in ordine supernatural!, contra hunc finem peccare potuerunt et
de facto peccarunt.
Haec sententia probabilis est, tum ob tam concordem auctoritatem scho­
lae thomisticae, tum ob explicitam affirmationem S. Thomae quod angelus
fuit creatus in beatitudine naturali.98 Nec valet obicere quod inde sequeretur
daemones esse naturaliter beatos, cum retineant naturales perfectiones. Nam
imprimis dici potest quod, etiam si admittatur permanentia huiusmodi beatitudinis, haec non est nisi aliquid imperfectum et secundum quid, saltem res­
pective ad beatitudinem supernaturalem quam angeli amiserunt; imo, ob
cognitionem istius amissionis, infeliciorem et amariorem reddit angeli condi­
tionem et voluntatem. Praeterea, negari potest huiusmodi beatitudinem per­
manere; nam ex quo angeli recesserunt a Deo secundum ordinem supernatu­
ralem, eo ipso ab eo indirecte recesserunt etiam secundum ordinem naturalem,
ac ita ipsa eorum natura vulnerata est, et intellectus excaecatus atque voluntas
obdurata, quia ipsa lex naturalis angelis dictabat ut adhaerent legi et dono
supernatural!, si quando quidquam huiusmodi eis a Deo proponeretur.99

95 In 1 p., q. 63, a. 1.
*In 1 p., q. 63, disp. 23, a. 1.
97 De angelis, disp. 9.
981 p., q. 62, a. 1: «Ultima perfectio rationalis seu intelletualis naturae est duplex.
Una quidem, quam possunt assequi virtute suae naturae; et haec quodamnfodo beatitudo
vel felicitas dicitur. Unde et Aristoteles [Ethic., 1. 10, c. 7 et 8] perfectissimam huiusmodi
contemplationem, qua optimum intelligibile, quod est Deus, contemplari potest in hac
vita, dicit esse ultimam hominis felicitatem. Sed super hanc felicitatem est alia felicitas,
quam in futuro expectamus, qua ’videbimus Deum sicuti est’ [1 Io. 3. 2]... Sic igitur
dicendum est quod quantum ad primani beatitudinem, quam angelus assequi virtute suae
naturae potuit, fuit creatus beatus».
Praeterea, in q. 63, a. 1, ad 3, ait: «Naturale est angelo quod convertatur motu di­
lectionis in Deum, secundum quod est principium naturalis esse. Sed quod convertatur
in ipsum secundum quod est obiectum bcatitudinis supernaturalis, hoc est ex amore
gratuito, a quo averti potuit peccando»·, ubi S. Doctor supponit angelum a dilectione Dei
naturali non potuisse averti peccando, nec nisi contra ordinem supernaturalem peccare
potuisse.
"Cf. 1 p., q- 62, a. 1, ad 1.

-r

500

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Tertia sententia, quam defendunt Molina,1 Vazquez,1
2 Suarez,3 Esparza,
Silvius, Frassen, Berti, Habert, Tournely, Viva, Palmieri, Mendive, Huarte,
Janssens, De Lubac,4 quibus recenter accesserunt aliqui thomistae, reforman­
tes illam priorem, scilicet Ch. Journet, J. Maritain, Philippus a Trinitate5 et
L.-B. Gucrard Des Lauriers,6 negat absolute possibilitatem creaturae impecca­
bilis, etiam relativam et in solo ordine naturali, ita ut angeli potuissent pec­
care, etiam si in puro ordine naturali creati fuissent.
Cui sententiae, pariter probabili, favere videtur S. Thomas in alio loco,
quatenus absolute dicit omnem creaturam, consideratam in sua natura, esse
peccabilem.7 Eandem aliquatenus confirmat ipsa obiectio, cui nuper satisfacere
conati sumus. Praecipue tamen valet ratio allata a praefatis recentioribus
thomistis, quia scilicet primus actus cognitionis et amoris, qui processisset ab
angelo sub immediato influxu primae causae, si fuisset creatus in ordine natu­
rali, et in quo certe angelus non potuisset peccare, cum non esset plene liber
(cf. supra, n. 491, 493), potuisset subinde interrumpi quod attinet amorem
Dei, quando nempe angelus elicuisset connaturaliter plenum ac liberum actum
electionis. Et ad praecipuam obiectionem, quod nempe tunc verum non esset
angelum creatum fuisse in naturali beatitudine, ut docet S. Thomas, respon­
dent eam beatitudinem intelligendam esse non in sensu pleno, nam ita non
habetur nisi quando ipsa voluntas per actum plene liberum adhaeret fini, sed
in sensu diminuto, quatenus intellectus angelicus plene cognoscit suum finem
naturalem et eius voluntas in primo suo actu, elicito sub motione causae
primae, spontanee impellitur ad illum finem amplectendum.

504. Secundariae quaedam quaestiones circa existentiam peccati ange­
lorum, solvuntur a S. Thoma in 1 p., q. 63, a. 5-9.
Primo scilicet, angelus non potuit peccare in ipso primo actu voluntatis,
etiam si non fuisset creatus in gratia, quia ille actus elicitus erat sub imme­
diata Dei motione, nec erat plene liber; unde angeli peccarunt in secundo actu
electionis, ut dictum est supra (n. 493) (a. 5 et 6).
Secundo, cum inter angelos alii gravius et alii minus graviter peccaverint,
et inter cos unus gravius quam omnes alii peccaverit, qui in documentis fidei
1 In 1 p., q. 63, a. 1.
2 In 1 p., q. 63, disp. 23.
3 De angelis, 1. 3, c. 7.
4 Loc. cit. (supra, in n. 495). Hic doctor hanc sententiam assumit ad confirmandam
suam peculiarem doctrinam qua negat veram distinctionem inter duos ordines naturalem
et supernaturalem.
5 Praecipue in opere a tribus his auctoribus coniunctim edito sub titulo Le péché de
l’ange. Peccabilité, nature et surnature, Paris 1961. Cf. alia eorum scripta, supra in η. 495.
0 In recensione praefati operis Le péché de l'ange, in Angelicum XL (1963) 202-214Hic auctor dissentit a tribus illis in ulterioribus ac subtilibus applicationibus vel explica­
tionibus eiusdem doctrinae.
7 1 p., q. 63, a. 1: «Tam angelus quam quaecumque creatura rationalis, si in sua
natura consideretur, potest peccare». Idem docet in C Gent. 3. 109; De veritate, q. 24,
a. 3, corp., ad 4 et 7.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

501

vocari solet diabolus per antonomasiam,8 Satan (seu inimicus),9 Lucifer,1011
Leviathan,11 Belial (seu iniquitas),12 Beelzebub,13 serpens antiquus,14 draco15
et dux aliorum,16 quaeri potest quinam et quomodo ex variis hierarchies sive
speciebus angelorum peccaverint, utrum inferiores an superiores. Si conside­
ratur pronitas ad peccandum, viderentur potius vel facilius inferiores quam
superiores peccasse (quod putat Damascenus). Si vero consideratur motivum
peccandi, seu superbia proveniens ex propria excellentia, videtur oppositum;
propterea Gregorius M., S. Thomas et plures alii, docent Luciferum, seu sup­
remum daemonem, fuisse etiam supremum inter omnem angelos, seu primum
in prima ipsa hierarchia, adeoque primum Seraphim. Ceterum, probabile est
ex omni hierarchia sive ordine aliquos cecidisse et pariter probabile est Luci­
ferum fuisse primum angelum alicuius inferioris hierarchiae vel ordinis, quia
etiam in isto angelo potuit occurrere aliquod peculiare motivum ad peccandum
(a. 7 a. 9, ad 3).
Tertio, peccatum primi angeli fuit aliis causa peccandi, non quidem co­
gens sed quadam quasi exhortatione inducens; cuius signum est ipsa subductio
ceterorum illi (a. 8).
Quarto, communis ac traditionalis doctrina est multos angelos cecidisse,17
quae quidem aliquod fundamentum habet in ipsa Scriptura, seu in Ephes.
6. 12, ubi sermo est de «principibus et potestatibus, mundi rectoribus tene­
brarum harum», Mare. 5. 9 et Lunc. 8. 30, ubi diabolus possidens hominem
sese appellat «legionem» et Apoc. 12. 4 ubi inducitur draco post se trahens
tertiam partem stellarum (si tamen his indicantur angeli). Probabile autem
est plures inter angelos permansisse quam cecidisse, ut post Hugonem a
S. Victore1819
docet S. Thomas, eam rationem adducens quod peccare est contra
naturalem inclinationem (saltem angeli, qui non inclinatur per passiones sen­
sus) et ea quae fiunt contra naturam accidunt in paucioribus (a. 9).

ASSERTIO 2. Primum angeli peccatum fuit proprie ac formaliter superbia, seu inordinatas appetitus propriae excellentiae, quo
angelus appetiit esse sicut Deus per quandam similitudinem, qua­
tenus voluit finalem beatitudinem per suam ipsius virtutem habere.”
8 Mat. 25. 41.
9 Luc. 11. 18.
10 Fortasse Is. 14. 12.
11 Is. 27. 1.
12 2 Cor. 6. 15.
13 Mat. 10. 25. In 4 Reg. 1. 2 deus Accaron vocatur Beelzebub.
,4Apoc. 20. 2.
15 Apoc. 12. 7.
16 Mat. 25. 41: «Diabolus et angeli eius»; Apoc. 12. 7: «Draco ct angeli eius».
17 De magna vel innumerabili daemonum multitudine loquuntur Iustinus, Apol. 1.
28; Eusebius, eD praep. evang. 7. 16; Gregorius Naz., Carni., 1. 1, s. 1, poem. dogm. 7;
Damascenus, De pde orth. 2. 4.
18 De sacram., 1. 1, p. 5.
191 p., q. 63, a. 2 et 3; 2-2, q. 163, a. 2; In 2 Sent., dist. 5, q. 1, a. 2 ct 3;
dist. 22. q. 1, a. 1 et 2; dist. 43, a 6: C. Gent. 5. 109; De malo, q. 13, a. 3.

PROBATUR.

505.

In Scriptura nonnisi aliquod probabile fundamentum
huius assertionis invenitur.
Tob. 4. 14: «Superbiam nunquam in tuo sensu aut in tuo verbo domi­
nari permittas; in ipsa enim initium sumpsit omnis perditio»; Eccli. 10. 14:
«Initium superbiae hominis apostatare a Deo; quoniam ab eo, qui fecit illum,
recessit cor eius, quoniam initium omnis peccati est superbia»; 1 Tim. 3. 6:
«Ne, in superbiam elatus, in indicium incidat diaboli». Nequit tamen probari
in his locis fieri allusionem ad ipsum peccatum diaboli, nec agi tantum gene­
raliter de superbia, prout est radix omnis peccati. Magis ad rem videntur duo
loci Is. 14. 12 sqq. et Ezech. 28. 12 sqq., quos Patres intelligunt de peccato
Satanae (cf. supra, n. 487) et in quibus manifeste agitur de peccato super­
biae («Dicebas in corde tuo: In caelum conscendam, super astra Dei exaltabo
solium meum... Similis ero Altissimo»; «Elevatum est cor tuum in robore
tuo; dixisti: Deus ego sum»); ea tamen Patrum expositio certa non est.

ipsi, ut iam notavimus supra (n. 498), inde a saec. 4
communiter dicunt primum angelorum peccatum fuisse superbiam.
Patres

.
r

Athanasius: «Satanas non ob scortationem, aut adulterium, aut fur­
tum, deiectus est ex caelis, sed superbia illum inde praecipitavit ad inferiores
abyssi partes, cuius haec verba fuere: ’Ascendam, et ponam thronum meum
e regione Dei, et ero similis Altissimo’ [Is. 14. 14]» (De virgin. 5, MG
29. 258).
Augustinus: «Cum vero causa miseriae malorum angelorum quaeritur,
ea merito occurrit, quod ab illo, qui summe est, aversi ad seipsos conversi
sunt, qui non summe sunt; et hoc vitium quid aliud quam superbia nuncupe­
tur? ’Initium’ quippe ’omnis peccati superbia’» (De civ. Dei 12. 6, CCL 48.
359); «Delictum magnum arbitror esse superbiam..., quod deiecit angelum,
quod ex angelo fecit diabolum» (Enarr. 2 in psal. 18, n. 15, CCL 38. 112).
Leo M.: «Primum superbus, ut caderet; deinde invidus, ut noceret»
(Serm. 9. 1, ML 54. 160).
Gregorius M.: «Leviathan vero iste eius [i. e. Dei] celsitudinis culmen
aspiciens, ius perversae libertatis appetiit, ut et praesset ceteris et nulli subesset, dicens: ’Ascendam super altitudinem nubium, et similis ero Antissimo’
(Is. 14. 14). Cuius eo ipso similitudinem perdidit, quo esse ei superbe similis
in celsitudine concupivit» (Moral. 31. 21. 40, ML 76. 740).

ostendit primum angeli peccatum non
aliud esse potuisse quam superbiam, sive inordinatum appetitum
propriae excellentiae. Nam primus actus voluntatis est per modum
prosecutionis, seu amor alicuius boni, cui succedit actus per modum
fugae, seu odium de contrario et invidia de bono alterius tanquam
impeditivo proprii boni. Unde primus malus actus angeli non potuit
506. Ratio theologica

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

503

esse nisi inordinatus amor alicuius boni, et quidem spiritualis, cum,
iuxta suam naturam spiritualem, nequeat angelus appetere bona
corporalia.
lamvero amor boni spiritualis nequit esse inordinatus ex parte
ipsius boni quod appetitur, cum hoc sit secundum se conveniens
naturae spirituali, sed tantum ex parte modi quo appetitur, quate­
nus nempe non servat regulam superioris quam servare tenetur.
Hoc autem est formaliter peccatum superbiae, seu non subdi supe­
riori in eo in quo debet; quo quidem positive appetitur modo inordi­
nato propria excellentia.20 Unde primum angeli peccatum non potuit
esse nisi superbia.
Cetera autem peccata, quorum plura se habent potius per mo­
dum fugae, nonnisi ex superbia processerunt, ut odium Dei et ho­
minum, invidia erga Deum et homines, inoboedientia legi divinae,
infidelitas, desperatio, deceptio et mendacium erga homines. Quod
attinet peculiariter invidiam erga homines, in qua plures ex anti­
quioribus Patribus visi sunt constituere primum angelorum pecca­
tum, patet eam subsequi et originari ex appetitu propriae excellen­
tiae, quatenus aliquis dolet de bono et excellentia alterius, quia est
impeditivum proprii boni et excellentiae. Notat etiam S. Thomas
nonnisi duo peccata proprie et formaliter esse posse in angelo, sci­
licet superbiam et invidiam, saltem tanquam supremas radices, ad
quas cetera peccata reducuntur vel ex quibus derivantur (1 p., q.
63, a. 2).
507. Quod autem atinet obiectum huius peccati superbiae, seu quam­
nam excellentiam angelus inordinate appetierit, ratione cuius dicatur voluisse
esse similis Deo, nonnisi tertia ex supradictis theologorum opinionibus
(n. 498), seu sententia S. Thomae de morali quadam aequalitate cum Deo,
videtur sufficienter menti satisfacere et rationabiliter sustineri, in re ceteroquin satis difficili et obscura.
Primo enim, non potuit angelus appetere absolutam physicam aequalita­
tem cum Deo, tum quia ipse sine errore sciebat id esse impossibile nec datur
appetitus de re impossibili, tum quia, etiam si id esset possibile aut angelus
erronee putasset id esse possibile, non potuit appeti, utpote destructivum
20 S. Thomas superbiam, prout est speciale peccatum, constanter definit ut «inordi­
natum appetitum propriae excellentiae» (1-2, q. 84, a. 2; 2-2, q. 162, a. 1 et 2). Notat
autem in superbia, sicut in omni peccato, duo contineri, scilicet conversionem ad bonum
commutabile, et sic superbia est appetitus propriae excellentiae, et aversionem a bono inmu
commutabili
seu Deo, et sic superbia est recessus a regula superioris, ex quo provenit ipsa
deordinatio (seu ipsa ratio peccati) in praefata conversione ad bonum commutabile sive
appetitu propriae excellentiae. Confer quae de superbia, eiusque speciebus et relatione ad
aha peccata et vitia, S. Doctor diffuse explicat praecipue in 1-2, q. 84, et in 2-2, q. 162.

t

DF. DEO CREANTE ET ELEVANTE
ipsius esse angeli (est enim in unoquoque ente naturalis appetitus ad conser­
vandum proprium esse). Nec valet dicere cum Scoto et aliis, angelum potuisse
id appetere appetitu inefficaci, quod sufficit ad peccandum. Nam primus actus
voluntatis, in quo angelus peccavit, est necessario appetitus efficax, cum sit
volitio finis, quae est ratio quare cetera appetantur. Unde ulterior Scoti deter­
minatio, iuxta quam peccatum angeli fuit luxuria spiritualis seu complacentia
de propria excellentia, nihil explicat, tum quia praecise quaeritur de qua
excellentia angelus inordinate complacuerit, tum quia hanc ipsam complacen­
tiam Scotus accipit ut merum inefficacem appetitum.21
Secundo, appetitus relativae aequalitatis per unionem hypostaticam quam
sustinet Suarez, vel ita intelligitur ut ipsi angeli voluerint hypostatice
Deo uniri, et sic appetitus est impossibilis, cum ea unio esset destructiva
proprii esse appetentis; vel ita ut angeli voluerint quod Deus crearet atque
assumeret aliquam naturam angelicam, sicut de facto assumpsit humanam, et
sic non haberetur appetitus propriae excellentiae, in quo consistit superbia,
nec proinde esset primus actus voluntatis qui est ordinatus vel inordinatus
amor suipsius; nonnisi ergo subsequenter huiusmodi appetitus, sive praesumpruosa aut invida erga homines volitio, oriri potuit.

Restat igitur ut angelus appetierit aliquam moralem aequalitatem cum
Deo, quatenus nempe voluit esse sibi finem, appetens finalem suam beatitudinem consequi per suam ipsius virtutem. Cum autem duplex beatitudo,
altera naturalis et altera supernaturalis, angelo praesto erat eiusque menti
obiciebatur, dupliciter cum S. Thoma intelligi queit angelum potuisse appete­
re beatitudinem suis viribus consequi, vel scilicet quia recusavit beatitudinem
supernaturalem, quae sibi per gratiam offerebatur, eligens solam beatitudinem
naturalem, quae suis viribus consequi poterat aut quae sibi absque gratia
connatural!ter debebatur, vel quia voluit ipsam supernaturalem beatitudinem
suis viribus nec per donum Dei consequi.
Attamen, cum hic alter modus vix possibilis tam perspicaci angelico in­
tellectui apparere potuerit (nisi velimus angelum fuisse tam facile pelagianum
ante ipsum Pelagium), dicendum videtur utramque explicationem ad modum
unius accipiendam esse, ita scilicet, ut angelus formaliter respuerit Dei auxi­
lium, et cum iam esset constitutus in gratia et ordinatus ad beatitudinem
supernaturalem, elegit manere in beatitudine naturali, eo quod hanc poterat
suis viribus consequi, et respuit beatitudinem supernaturalem, ex eodem independentiae sive superbiae motivo, quia scilicet eam non poterat nisi ex
dono Dei consequi, ita tamen interpretative paratus, ut, si hanc suis viribus
consequi potuisset, eam appetiisset; quo interprctativo sensu dici potest
ipsum appetiisse supernaturalem beatitudinem propriis viribus consequi.
Propterea ipse S. Thomas, propositis duabus supradictis explicationibus, addit:
«Et haec duo quodammodo in idem redeunt, quia secundum utrumque appe21 Si autem accipitur ut appetitus efficax, huiusmodi complacentia sive spiritualis
luxuria nihil aliud est quam ipse actus superbiae, sive appetitus propriae excellentiae,
consideratus secundum positivum eius aspectum, seu conversionem ad bonum commuta­
bile, ut dictum est supra.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

505

tiit finalem beatitudinem per suam virtutem habere, quod est proprium Dei»
(1 p., q. 63, a. 3).
ASSERTIO 3. Angeli post primum peccatum, immediate, irreparabiliter et ab intrinseco, obdurati sunt in malo.22

Irreparabilitas obdurationis in malo,
videtur theologice certa, quatenus sequitur ex aeternitate poenae
inferni, quae est de fide. Cetera duo sunt disputabilia, etsi com­
munius admittantur a theologis, praesertim modernis.
508.

Nota theologica.

PROBATUR.

de tribus illis directe non occupatur, sed tantum
docet ac definit aeternitatem poenae inferni.
Scriptura satis clare innuit obdurationem angelorum fuisse im­
mediate post primum peccatum, quatenus absolute ait «Deum an­
gelis peccantibus non pepercisse» (2 Petr. 2. 4); in quo sensu etiam
intelligi potest, ob evidentem parallelismum, textus lud. 6 de puni­
tione angelorum qui «non servaverunt suum principatum sed dereli­
querunt suum domicilium».
Patres comparantes peccatum angelorum cum peccato hominis,
explicite significant angelis locum non fuisse poenitentiae, saltem ex
dispositione divina et habita ratione magnitudinis peccati; imo,
unus vel alter, signanter Damascenus, innuit huiusmodi impoeniten­
tiae rationem fuisse ipsi naturae angelicae intrinsecam.
Magisterium

Augustinus: «Cum et angeli peccaverint, nihil eis tale unde sanarentur
impensum est... Bonorum omnium Creator reparandis angelis malis nihil gra­
tiae contulit... [quia] tanto damnabilior eorum iudicata est culpa, quanto erat
natura sublimior» (I« Io., tr. 110, n. 7, CCL 36. 627); «[Diabolus] habet
liberum... arbitrium... poena sui sceleris obduratum; unde nemo sanae fidei
credit, aut dicit, hos apostatas angelos ad pristinam pietatem, correcta ali­
quando voluntate, converti» (Epist. 217. 3. 10, ML 33. 982).
Fulgentius: «De angelis quidem hoc disponit et implevit ut, si quis
eorum bonitatem voluntatis perderet, nunquam eam divino munere repararet»
(De fide 3. 30, ML 65. 686).
Gregorius M.: «Deus apostatam spiritum ad poenitentiam nequaquam
revocat, sed viam superbiae eius nesciens damnat» (Morat. 2. 5. 6, ML
75. 558).
Damascenus: «Sciendum autem illum hominibus mortem praestare, quod
22 1 p., q. 64, a. 1 et 2; In 2 Sent., dist. 7, q. 1, a. 2; q. 2, a. 1; De veritate,
q. 24, a. 10; De malo, q. 16, a. 5 et 6.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

506

lapsus angelis. Post lapsum enim nulla ipsis poenitentia est, uti nec hominibus
post mortem» (De fide orth. 2. 4, MG 94. 878). Quamvis haec verba intelligi
possint de mera dispositione divina, ita diversum terminum viae homini et
angelo assignante, videntur tamen aliquid plus indicare, quod scilicet homo
per mortem transit in eam obdurationis conditionem quae est angelo naturalis.

ostendit tum convenientiam immediatae et
irreparabilis obstinationis angelorum post primum peccatum, etiam
si ea esset mere extrinseca, scilicet ex subtractione divini auxilii sive
gratiae poenitentiae, tum eius necessitatem, petitam ex intrinseca
causa inflexibilitatis liberi arbitrii in angelo.
Convenientia petitur ex iustitia divina et gravitate peccati ange­
lici, considerati sive obiective, prout est maxima ac pura superbia,
sive subiective, prout elicitur a perfecta intelligentia et plene libera
voluntate, nulla sensibili passione aut malo habitu inclinata.
Necessitas vero petitur ex ipsa intrinseca ratione et perfectione
voluntatis angelicae, prout proportionatur rationi et perfectioni in­
tellectus ipsius. Nam vis appetitiva in quolibet subiecto proportio­
natur vi cognoscitivae, a qua ipsa movetur, sicut mobile a motore,
lamvero intellectus angeli apprehendit suum obiectum immobiliter,
seu immediate ac totaliter, ita ut nec discurrat nec erret, nec indi­
cium mutare possit, secus ac homo (cf. supra, n. 450). Ergo etiam
voluntas angeli obiecto suae electionis adhaeret immobiliter, seu
prompte, inhaesitanter et irrevertibiliter (cf. supra, n. 451); ac ideo,
semel elicita electione mali sive peccati, voluntas angeli immediate,
irreparabiliter et ab intrinseco obduratur in eo.
Confirmatur ex eo quod ita facilius intelligitur praefatum mys­
terium divinae iustitiae, seu ratio quare Deus nullum concesserit
angelis tempus aut viam poenitentiae, quamvis absolute id potuerit
per immediatam et extraordinariam immutationem liberi arbitrii.
Nam, cum Deus ordinate agat, omniaque moveat secundum modum
propriae naturae, nequit, secundum potentiam ordinatam et iuxta
ordinem quem ipse statuit in rebus creatis, convertere ac flectere
voluntatem quae ex natura sua est inconvertibilis et inflexibilis.
509. Ratio theologica

ASSERTIO 4. Angeli post primum peccatum subduntur aeter­
nae poenae, tam damni, quam sensus per ignem.23

510.

Nota theologica. Poenae damnationis aeternitas est de

231 p., q. 64, a. 3 et 4; In L Sent., dist. 6, q. 1, a. 3; In 4 Sent., dist. 45, q. 1 a. 3.

DF. CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

507

fide definita a Cone. Later. IV. Eam distincte consistere tum in poe­
na damni, seu privatione beatificae visionis, tum in aliquo cruciatu,
qui vocari solet poena sensus, est saltem theologice certum ex men­
te Magisterii, assimilantis daemones et homines quoad poenam in­
ferni, imo fortasse de fide, saltem ex Magisterio ordinario. Quod
vero poena sive cruciatus coniugatur aliquo modo cum aliquo igne
proprie dicto, non videtur posse sine aliqua temeritate negari, ob
communem sensum fidelium et firmam doctrinam theologorum,
eodem modo loquentium de igne inferni prout torquet homines et
prout torquet daemones. Daemones iam nunc esse in inferno ac
igne torqueri, nec huiusmodi poenam differri pro eis ad diem iudicii, est sententia nunc communissima, non tamen digna theologica
nota.
PROBATUR.

doctrina continetur praecipue in sequentibus duobus
documentis. Condemnatio doctrinarum Qrigenis, lata in Edicto Im­
peratoris lustiniani quod publicatum fuit in Cone. Constantinop.
a. 543 et verisimiliter approbatum a Vigilio R. P., hunc canonem
fert: «Si quis dicit aut sentit, ad tempus esse daemonum et impio­
rum hominum supplicium, eiusque finem aliquando futurum, sive
restitutionem et redintegrationem esse [fore] daemonum aut im­
piorum hominum, an. s.» (Denz. 411). Cone. Later. IV, cap. 1 de
fide contra Catharos: «Qui omnes [tam reprobi quam electi] cum
suis propriis resurgent corporibus quae nunc gestant, ut recipiant
secundum opera sua, sive bona fuerint sive mala, illi cum diabolo
poenam perpetuam et isti cum Christo gloriam sempiternam»
(Denz. 801).
Scriptura poenam daemonum describit ut separationem a Deo
(poenam damni) et ut cruciatum etiam per ignem. Mat. 25. 41:
«Discedite a me, maledicti [poena damni], in ignem aeternum
[poena sensus], qui paratus est diabolo et angelis eius»; 2 Petr. 2.
4 loquitur de «cruciandis» angelis et lud. 6 de eorum «vinculis
aeternis» (supra, n. 501).
Patres tam frequenter de damnatione et poena daemonum lo­
quuntur, una cum eorum lapsu, ut non vacet testimonia recitare.
Nec refert quod plures putaverint daemones nondum esse in inferno
tanquam in loco tormenti, sed potius torqueri in caliginoso mundi
aëre usque ad diem iudicii; nam id non respicit ipsam poenam sed
Magisterii

508

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

locum et modum poenae.2425
Doctrina autem Origenis vel Origenistarum, negantium aeternitatem poenae, est prorsus aliena a communi
Patrum mente atque mature reiecta est a Cone. Constantinop.
a. 543.

ostendit tum existentiam tum aliquo modo
etiam essentiam poenae daemonum. Et quidem poena damni, sive
privatio beatificae visionis, sequitur necessario ex ipso peccato quo
angeli immobiliter avertuntur a Deo. Poena vero sensus, si intelligi­
tur generaliter de vero aliquo dolore quo daemones psychologice
saltem afficiuntur, seu de renisu voluntatis ad id quod est vel non
est, etiam manifeste ac necessario sequitur tum ex hoc quod dae­
mones privantur beatitudine quam naturaliter appetunt, tum ex eo
quod multa eveniunt quae ipsi nolunt et multa non eveniunt quae
volunt, Deo etiam eorum iniquam voluntatem positive cohibentem.
Si vero intelligitur de peculiari aliquo ac physico cruciatu, qui ipsis
inferatur, et quidem per ignem, etsi difficilius explicetur, nullatenus
impossibilis apparet15
511. Ratio theologica

t

r

512. Iam inter Patres Augustinus huiusmodi difficultatem sibi proposuerat atque generale solutionis principium assignaverat, dicens spiritum posse
affligi ac gravari a corpore ob eius unionem cum illo, et quidem aut ob unionem informativam, ut contingit quoad animam humanam, aut ob unionem
mere adhaesivam, ut contingit in angelis.26 Eandem alligativam poenam sug24 Plures Patres, fundati in Ephes. 2. 2; 6. 12, docent daemones esse in caliginoso
aëre usque ad diem iudicii (cf. Augustinum, De Gen. ad litt. t>. 10); quod reapse valet
de illis daemonibus qui pervagantur in mundo ad exercitium hominum (1 p., q. 64, a. 4);
de quibus mox dicetur quomodo crucientur per ignem inferni. Imo nonnulli, tum inter
Patres tum inter antiquiores theologos (ut Bernardus, Serm. 1, in transitu Malachiae, n. 4,
Bonaventura, In 2 Sent., dist. 6, a. 2, Caietanus, In 2 Petr., c. 2, Melchior Cano et Estius),
putant proprium locum daemonum usque ad diem iudicii esse caliginosum illum aerem
nec adhuc igne inferni eos cruciari, sed tantum ad illum esse damnatos ac destinatos.
25 Quoad hanc difficilen quaestionem, confer imprimis S. Thomam, 1 p., q. 64,
a. 4. ad 3; Suppi., q. 70, a. 3; q. 97, a. 5, ad 3; In 2 Seni., dist. 6, q. 1, a. 3, ad 6;
C. Gent. 4. 90; De anima, a. 21; De veritate, q. 26, a. 1; Quodl. 2, a. 13; Quodl. 3, a. 23.
Praeterea:
Billuart, De angelis, diss. 6, a. 3.
Gonet, De angelis, disp. 14, a. 2.
Ioannes a S. Thoma, In 1 p., disp. 44, a. 3.
Michel, A., «Feu de l'enfer», Dictionnaire de théologie catholique V-2 (Paris 1913)
2226-2239, ubi variae opniones apte exponuntur.
Salmanticenses, De vitiis et peccatis, disp. 18, dub. 2.
Suarez, De angelis, I. 8, c. 13 et 14.
26 De cw. Dei 21. 10: «Adhaerebunt ergo, si eis nulla sunt corpora, spiritus daemo­
num. corporeis ignibus..., accipientes ex ignibus poenam, non dantes ignibus vitam*
(CCL 48. 776).

W-

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

509

gerunt Gregorius M., 27*29et lulianus Toletanus13 quem refert Petrus Lom­
bards™
.. r
Inter theologos, inde a tempore S. Thomae ad hodiernum diem, duae
afferutnur generales explicationes in hac re, quam omnes dificillimam esse
fatentur. Quidam, praecipue inter antiquiores, ut Albertus M,, Bonaventura,
Scotus,30 Biel, Valentia,31 dicunt influxum ignis esse mere obiectivum, seu dae­
mones eatenus ab igne torqueri quatenus apprehendunt illum ut sibi nocivum
(quod Scotus ulterius determinat, dicens Deum producere in intellectu ange­
lico veluti speciem impressam ignis, in cuius consideratione daemones invite
retinentur). Sed, ut iam notaverat S. Thomas, huiusmodi explicatio non est
sufficiens, quia mere apprehendi ut nocivum non est nocere, nisi id quod
apprehenditur sit vere et secundum se nocivum; nec valet recurrere ad fal­
sam et imaginariam apprehensionem rei ut nocivae, ex qua contingit homines
tristari, nam in angelo non datur imaginatio nec falsitas.
Unde derelicta ea explicatione, communiter alii theologi recurrunt ad
influxum ignis physicum et effectivum, dicentes ignem, ut instrumentum Dei,
producere in daemone aliquod positivum ac physicum nocumentum, de quo
dolet et quo torquetur. Sed in hoc nocumento assignando duplex iterum est
generalis sententia. Thomistae communius docent illud consistere in sola
alligatione potentiae operativae, per productionem alicuius accidentis, et qui­
dem vel de genere «ubi» (Banez, fere solitarius),32 vel de genere qualitatis,
receptae aut in ipsa substantia angeli (Salmanticenses solitarii),33 aut tantum
in eius potentia operativa seu in intellectu practico (loannes a S. Thoma,
Gonet, Billuart).34 Alii vero docent praeter eam alligationem (quam reputant
insufficientem) causari in angelo aliud etiam genus tormenti, seu vel illum
cruciatum qui causatur in anima quando corpus comburitur quique proinde
causaretur in angelo si esset corpori unitus (ita non pauci, ut Henricus Gandavensis,35 Dominicus Soto,36 Toletus,37 Lessius,38 Lugo, Petavius, quos fere
sequuntur inter modernos Tournebize, F. Schmid,39 Gutberlet, Pesch, I. F.
Sagüés),40 vel aliquam qualitatem doloriferam qua substantia angeli deturpa­
tur (Suatez,40 quem sequitur unus vel alius, ut Arriaga).

27 Dial. 4. 29, ML 77. 368.
23 Prognosticon 2. 17, ML 96. 482.
29 Sent., 1. 4, dist. 44, c. 7.
30 In 4 Sent., dist. 44, q. 2, a. 2. Cuius sententiam fusius explicat scotista Frassen
in suo tractatu De angelis.
31 Disp. 4, q. 15, p. 3. Cf. apud Suarez, De angelis, 1. 8, c. 14, n. 6 sq.
32 In 1 p., q. 64, a. 4. Adde tamcn Nazarium et Suarez.
33 Loc. cit. (supra, in n. 511).
34 Locis citatis (ibidem).
35 Quodl. 8, q. 34.
36 In 4 Sent., dist. 50, a. 2. Cuius explicationem non reputat impossibilem ipse
Billuart.
37 In 1 p., q. 64, a. 3.
33 D'e div. per/., 1. 13, c. 3.
39 Quaestiones seletae (Paderborn 1891) 167.
40 In suo tractatu De Novissimis, n. 215, dicens se praeferre Lessii explicationem.
40
De angelis, 1. 8, c. 14, n. 26 sq.

510

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

513. Congruentius videtur redire ad simpliciorem formam doctrinae,
expressae a S. Thoma, praecipue in Suppl, q. 70, a. 3, quae ad hanc reduci­
tur. Deus per ignem, tanquam instrumentum, producit alligationem, eamque
solam, virtutis operativae daemonis relate ad locum seu relate ad corpora,
in quae sola ipse immediate agere potest (ut dictum est supra, n. 456460), ita nempe quod daemon ita coniungatur igni corporeo, tanquam agens
vel patiens, ut ipsi alligetur seu ab ipso detineatur, nec possit operari ubi
vult et quomodo vult. Huiusmodi autem alligatio est valde poenosa et afflictiva creaturae spirituali et activisimae, cum ita retardetur in executione propriae
voluntatis, et in tanta impotentia detineatur ab ipsa vilissima ignis creatura.
Ubi notandum est cum S. Doctore, quod, ut ignis sit verum instrumentum,
debet influere per propriam sibi connaturalem actionem, qua utatur causa
principalis, nec aliter corpus potest influere in spiritum angelicum nisi ut
locus in locatum, quatenus spiritum definit ad locum in quo ipse spiritus
agit; hoc igitur naturali ignis influxu utitur Deus, ita ut sit non solum defi­
nitivus ad locum, quod habet ex natura sua, sed etiam detentivus et alligativus ad locum, quod non habet ex natura sua, cum spiritus possit, naturaliter
et ad libitum, ab uno loco ad alium operando transcurrere.41
Difficilius autem explicatur quomodo ignis, manens in inferno, sive in
proprio connaturali loco, possit ita torquere daemones, etiam quando perva­
gantur in mundo, longe ab illo loco; et haec est una ex praecipuis rationibus
quare quidam, ut Suarez, invexerint ulteriorem cruciatum (praeter alligatio­
nem igni), ex quo daemones pervagantes possint adhuc affligi. S. Thomas
autem duas solutiones affert. Primo nempe, illi pervagantes daemones, quam­
vis actu non alligentur igni, tamen ex hoc ipso quod sciunt se iugiter desti­
natos ad alligationem, afflictionem et poenam patiuntur ac ita ubique ab igne
torquentur, sicut si quis, perpetuo carcere detentus, permitteretur pro aliqua
necessitate ad tempus egredi (1 p., q. 64, a. 4, ad 3; Suppi., q. 70, a. 3, ad 8).
Secundo, ignis potest instrumental!ter agere etiam in distans, cum Deus, qui
est causa principalis, sit praesens tum igni in inferno tum daemonibus longe
41 Supradicta autem ulterior thomistarum determinatio, iuxta quam per actionem
ignis producatur in facultate daemonis (adeoque in intellectu practico) aliqua specialis
qualitas alligativa, per quam ille impeditur ab agendo ubi vult et quomodo vult, difficile
concipitur, nec, nisi probe explicetur, componitur cum praefato S. Thomae principio de
instrumento operante per proprium naturalem influxum.
Nam, quamvis Deus ipse possit praefatam obscuram qualitatem producere, nequit
ad hoc uti directe naturali influxu ignis; hic enim influxus non alius est quam loci in
rem locatam, seu consistit in hoc quod, si spiritus agit in corpore, eo ipso habet definitam
praesentiam in eo, et dicitur definiri seu determinari ab eo; unde totus naturalis influxus
loci in spiritum, ac ideo ignis in daemonem, reducitur tandem aliquando ad actionem
spiritus in corpus, seu daemonis in ignem. Unde, eatenus Deus potest uti influxu ignis
ad detinendum et alligandum daemonem in igne, ita ut non possit alibi operari, quatenus
utitur ipsa actione angeli, seu cogit daemonem (ac pro tanto ligat eius facultatem operativam) ad operandum in igne seu ad movendum ignem; ac pro tanto dici potest ignem esse
instrumentum Dei, veluti passivo modo, quatenus Deus utitur eo tanquam determinato
loco in quo cogit daemonem operari, ita ut haec operatio sit ad ignem non solum defi­
nita, sed etiam invite alligata et coarctata.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE ANGELORUM

51 1

pervagantibus, ac ideo potest instrumentalem ignis virtutem illis applicare
(I» 2 Seni., dist. 6, q. 1, a. 3, ad 6).42
42 Iuxta nuper traditam tamen explicationem de influxu ignis, id non aliter intelligi
potest quam dicendo Deum cogere angelos pervagantes ad operandum iugiter in ignem
distantem, ac ita ad locationem in igne, quotiescumque tamen non agunt in alia corpora,
cum angelus nequeat simul in duo corpora, ut duo, operari. Et tunc totum negotium redu­
citur ad hoc quod daemones sunt destinative iugiter alligati igni, sed, quando operantur
alibi quam in igne, tunc per eandem divinam operationem alligantur intermittenter aliis
corporibus in quibus agunt, quasi vicariis ignis, ita ut non possint operari ubi volunt
et eo modo quo volunt, non minus quam ligantur per ipsum ignem, ad cuius alligationem
coguntur iugiter ac destinative reverti, cum cessant alibi operari. Sic influxus ignis et
eius cruciatus iugiter in omnibus daemonibus persistit, sicut in cane qui ad tempus libe­
ratur a catena vel a loco detentionis, sed ita iugiter detinetur, ut ad pristinum modum
alligationis reducatur.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

512

CAPUT III.
MINIS43

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HO-

514. Post sermonem de creatura tum mere corporali sive mundana
(cap. 1), tum pure spirituali sive angelica (cap. 2), logice sequitur tractatio
de homine, qui, ut ait Cone. Later. IV, utramque creaturam simul comple­
ctitur, «quasi communis ex spiritu et corpore constituta» (Denz. 800).
Decem quaestiones praesens caput complectitur, quarum quatuor prio­
res respiciunt hominis creationem aliaque quae ad naturalem ordinem refe­
runtur, sex vero postremae respiciunt eiusdem elevationem ad supernaturalem
ordinem iustitiae originalis, a quo tum primi parentes per personale peccatum,
tum ceteri homines per originalem labem, ab illo derivatam, ceciderunt. Inde:
de creatione primi hominis (q. 1), de unitate generis humani (q. 2), de ortu
singulorum hominum (q. 3), de natura hominis (q. 4), de elevatione primi
hominis sive per gratiam sanctificantem (q. 5) sive per cetera dona praeternaturalia (q. 6), de eius lapsu (q. 7), de peccati originalis existentia (q. 8),
essentia (q. 9) et sequelis (q. 10).
QUAESTIO I.

DE CREATIONE PRIMI

HOMINIS.44

I. SENSUS QUAESTIONIS.

515.

Primus homo hic intelligitur copulative de duobus pri­
mis parentibus, a quibus ceteri homines generatione processerunt;
43 Bibliographia dabitur ad singulas quaestiones cum, ob materiae complexi ta tem,
vix ad unam summam redigi possit.
*1 p., q. 90-92. Praeterea, In 2 Sent., dist. 17, q. 1; q. 2, a. 2; C. Geni. 2. 85
et 87; De potentia, q. 3, a. 9 et 10.
Praeter generaliorem bibliographiam de Transformismo, allatam supra, n. 404 et 408,
confer quoad transformismum anthropologicum sequentia opera (alia dabuntur infra, ubi
de Magisterio, Scriptura et Patribus).
Anderez, «<Es derivable el hombre a partir de los monos fôsiles?» Miscelânea Cami­
llas XVII (1952) 195-223. Cf. supra, n. 404.
Bergounioux, F. M., «Les étapes du développement anat Mu ique de l’humanité. A
propos d’une découverte récente», Bulletin de littérature ecclésiastique XLIX (1948) 53-56.
Boyer, Ch., «Le corps du premier homme et dévolution», Acta Pont. Ac. Rom.
St. Thomas Aq. X (1945) 230-254.—«De l’évolutionisme anthropologique», Doctor Com­
munis V (1953) 187-192.—De Deo creante et elevante (ed. 3, Romae 1940) 187-207.
Brivio, C., L’origine del corpo umano secondo la dottrina dei principali teologi
post-tridentini, Milano 1950.
Colombo, C., «Trasformismo antropologico e teologia», Scuola cattolica LXXVII
(1949) 17-43.
Corte, N., Les origines de l’homme, Paris 1957.
Denis, P., Les origines du monde et de l’humanité, Liège 1950.
Doran, G. R., De corporis Adami origine doctrina Alexandri Halensis, Sancti Al­
berti Magni, Sancti Bonaventurae, Sancti Thomae, Mundelein 1936.
Echarri, J., «La evoludon en el primer origen natural del hombre», Pensamiento
V (1949) 403-434.—«El hombre en sus primeros origenes. Evoludonismo antropologico. Ni
exageraciôn ni cortedad», Razân y fe. CXXXIX (1949) 219-248.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

513

quo sensu in ipsa Gen. 1. 27 dicitur: «Et creavit Deus hominem ad
imaginem suam..., masculum et feminam creavit eos». Creatio vero
accipitur in sensu generali ac complexivo pro efformatione sive pro­
ductione primi hominis secundum animam et corpus, quae quidem
quoad animam fuerit vera ac proprie dicta creatio seu productio ex
nihilo sui et subiecti (creatio prima, ut aiunt), quoad corpus vero
fuerit improprie dicta creatio (creatio secunda, ut aiunt), seu quae­
dam efformatio sive transformatio ex materia iam creata, per im­
mediatam actionem divinam (cf. dicta superius, n. 364, 405). Unde
queritur utrum primus homo (sive Ada sive Eva) processerit sive
conditus fuerit immediate a Deo, quantum ad animam per actionem
Flick, M., «L’origine del corpo del primo uomo alia luce della filosofia cristiana
e della teologia», Gregorianum XXIX (1948) 392-416.—( Flick-Alszeghy), II Creatore (Fi­
renze 1959) 252-279.—«Problemi teologici sull”ominazione'», Gregorianum XLIV (1963)
62-70.
Graham, R., Urgeschichte der Menschheit, Stuttgart 1952.
Hudeczek, M. M., «De hominisatione», Angelicum XXXVIII (1961) 356-370.
Kalin, J., «Evolutionstheorie und katholische Weltanschauung», Divus Thomas
(Freiburg) XXVII (1949) 5-16.—«EI problema de la evolution en el campo de Ia antropologia», Arbor XIX (1951) 323-346.
Koffers, W., Der Urmensch und sein Weltbild, Wien 1949.
Lahûvary, N., «Les origines humaines et la diminution du volume du cerveau chez
l’ho mu e», Antropos XLI-XLII (1946-49) 81-118; XLV (1950) 183-194.
Marcozzi V., «Evoluzione e fissismo nell’origine dell’uomo», Civiltà cattolica (1946)
262 sqq.—«Poligenesi ed evoluzione nelle origini dell’uomo», Gregorianum XXIX (1948)
343-391.—Evoluzione o creazione? Le origini dell’uomo, ed. 3, Milano 1948.—L’uomo nello
spazio e nel tempo, Milano 1953.—L’origine dell’uomo, Milano 1954.—«I rinvenimenti
di Olduvai Gorge e le origini dell’uomo», Gregorianum XLVI (1965) 595-604.—(Marcozzi-Selvaggi), Problemi delle origini, Roma 1966.
Melizan, P. L., «La création de l’homme devant la science moderne», Revue tho­
miste (1929) 166-183, 360-380.
Messenger, E. C., Evolution and theology. The problem of man’s origin, Lon­
don 1931.
O’Rourke, J. J., «Eve’s formation from Adam in mordern theology», Revue de
l’université d’Ottawa XXXV (1965) 161*491*.
Overhage, P.-Rahner, K., Das Problem der Hominisation, Freiburg 1961.
Perrier, P. M., L’origine de l’homme», Revue apolgétique LXII (1936) 446461,
513-528, 641-651; LXIII (1936) 2842. Cf. supra, p. 1005.
Philips, G., «L’évolution et l’origine de l’homme», Revue ecclésiastique de Liège
(1933-34) 205-218, 273-283.
Rabeneck, J., «El origen del primer hombre», Estudios eclesiâsticos XXV
(1951) 21-31.
Rueschkamp, F., «Der Mensch als Glied der Schopfung», Stimtnen der Zeit CXXXV
(1939) 367-385.
Teilhard de Chardin, P., La question de l’homme fossile, Paris 1948. Cf. supra,
n. 408.
Ude, J., «Potestne corpus hominis originem habere a bruto?», Xenia Thomistica
(Romae 1925) I 225-237. Ubi sat ampla affertur bibliographia.

proprie creativam et quantum ad corpus per actionem efformativam
sive transformativam.
II. ERRORES

ET OPINIONES.

516.

/
1

'
r

Ut patet omnes errores de creatione hominis connectuntur cum ipsis erroribus de creatione in genere supra relatis (n. 343,
406 sq.), seu Pantheismo, sub duplici forma materialistica et idealistica, Dualismo emanatistico Manichaeorum, et Transformismo
sive Evolutionismo, ipsius materialismi filio. Peculiariter notari
possunt sequentes illorum errorum applicationes. Quidam antiqui,
ut Manichaei, putabant animam esse aliquid emanatum ex substan­
tia Dei (quos refutat S. Thomas, 1 p., q. 90, a. 1; cf. infra, n. 519,
ubi de Magisterio). Inter catholicos semipantheistas medii aevi, Ma­
gister Echardus (cf. supra, n. 382) videtur docuisse animam non es­
se simpliciter creatam/0 Moderniores Sensistae, qui ex moderato
materialismo procedunt, animam humanam assimilant animae brutorum, quae proinde creatione non indiget. Ex quorum agmine generatim proveniunt rigidi Transformistae, de quibus mox sermo
erit.45
46
Praecipua ac moderna forma erroris est Evolutionismus sive
Transformismus, qui ad originem hominis applicat generalem suam
doctrinam de origine viventium per transformationem ex materia
inorganica in organicam, et ex una specie organica in aliam, usque
ad ipsam speciem humanam. Generalem illam doctrinam eiusque
praecipuos patronos sufficienter exposuimus supra (n. 406-408) nec
aliud restat nisi paucas adicere determinationes, respicientes ipsam
hominis evolutionem, seu, ut aiunt, anthropologicum transformismum.
Et quidem Transformismes rigidus (tam atheus quam theisticus) docet
hominem simpliciter ac totaliter, sive quoad corpus sive etiam quoad animam,
originem habere absque ullo immediato influxu divino per praefatam natu­
ralem evolutionem materiae et immediate per evolutionem alicuius perfectio45 Id sonat, etsi ipse contra huiusmodi incusationem reclamaverit, haec Echardi pro­
positio, damnata a Ioanne XXII: «Aliquid est in anima, quod est increatum et increabile;
si tota anima esset talis, esset increata et increabilis, et hoc est intellectus» (Denz. 977).
46 Fuit apud aliquos philosophos arabes medii aevi, alius error minoris momenti et
iam obsoletus, qui docet animas humanas creari non a Deo immediate, sed ab angelis sive
a primis creaturis, quique proinde respicit tantum exdusivitatem creationis per Deum, potiusquam ipsam creationem. Quem errorem explicite refutat S. Thomas, 1 p., q. 90, a. 3,
et sufficienter indicavimus supra (n. 366, 406).

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

515

ris organismi animalis (puta simii, vel alicuius alterius quod fuerit parens
tum simii tum hominis).
Moderatus vero Transformismus, quem magis vel minus decisive et
adiectis pluribus explicationibus amplexati sunt plures moderni catholici,
praecipue extra agmen systematicorum theologorum, praefatam evolutionem
restringit ad solum hominis corpus, ut salvet fidei doctrinam de creatione et
spiritualitate animae.
Praeterea duas alias restrictiones illi doctores apponunt, ut evolutio non
videatur a doctrina catholica de influxu divino in formationem primorum
parentum dissentire.
Una se habet ex parte subiecti. Nam dicunt solum corpus Adae originem
habuisse per evolutionem, corpus vero Evae efformatum esse per peculiarem
actionem divinam et corpus ceterorum hominum procedere per solam genera­
tionem ex primis illis parentibus.
Altera se habet ex parte ipsius influxus divini, quem conantur sub aliqua
ratione introducere ad explicandam praefatam ipsam naturalem evolutionem.
Et hic iterum duplex explicatio affertur. Nam quidam simpliciter docent
corpus hominis evolutum esse naturaliter ac gradatim per varias viventium
generationes, donec aptum fuerit ad suscipiendam animam rationalem, a Deo
tunc creatam et infusam; sed addunt id factum esse sub remoto influxu divi­
no, seu per ordinatas ac finalisticas vires, ab ipso Deo naturis et organismis
naturaliter inditas. Alii vero ulterius admittunt immediatum aliquem influxum
divinum, in actuali praeparatione ac dispositione illius ultimi corporis sive
organismi, qui debebat suscipere animam humanam, ita v. g. ut inferiori
animali Deus suppleverit virtutem ut posset generare corpus humanum, cui
anima infunderetur, vel forte ipsum corpus inferioris animalis ita Deus im­
mutaverit ut iam exigeret animam rationalem, abiecta anima bruti.
517. Ad quam sententiam firmandam invocant praecipue argumenta
ex praehistorica aetate, seu ex scientia geologica et palaeontologica, quae
generaliter indicavimus supra (n. 416) quaeque applicant ad humani corporis
originem, ostendentes per varias aetates geologicas47 successionem diversorum
typorum anthropomorphicorum animalium, qui gradatim magis ac magis ac­
cedunt ad formam corporis humani. Ita, prius extiterit Pithecathropus Erectus
(inventus in insula lava a. 1891), qui refert quandam formam mediam inter
simium et hominem; subinde Sinanthropus Pekinensis (inventus in Sinis,
jrope Pekinum a. 1929), similis formae, qui sciverit uti igne et instrumentis
igneis; subinde Maxilla Maueriana (inventa in pago Mauer prope Heidelberg
a. 1907), quae magis accedit ad typum humanum quoad maxillam, sed adhuc
refert alios characteres similes simio et pertineret ad aetatem in qua primo
apparent instrumenta petrea; subinde Homo Neanderthalensis (primo inven­
tus a 1859 Neanderthal prope Düsseldorf et postea in multis aliis locis),
similior homini quoad caput sed adhuc retinens characteres simii, qui floruis­
set in ultima glaciali periodo; tandem apparuit Homo sapiens, homini histo­
rico valde similis, etsi adhuc aliquas reliquias characterum simii retinens, qui
47 Cf. supra, n. 416, in nota.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

516

iam in varias stirpes, fere ad modum modernarum stirpium iuxta pellis colo­
rem, subdividitur.48
Adducunt praeterea argumenta deducta tum ex hominis anatomia, seu
ex similitudine membrorum in homine et in brutis, necnon ex quibusdam
organis rudimentariis in homine, quae apparent esse quaedam reliquia orga­
norum quae perfectam formam habent in brutis; tum ex humana embryologia,
seu ex evolutione fetus humani per diversas phases, correspondentes formis
inferiorum viventium.
III. ASSERTIO. Primus homo conditus est a Deo immediate.
quantum ad animam per vera: II creationem ex nihilo, et quart tu II
ad corpus per transformationem ex materia praeexistente, excluso
quolibet Transfor • I ismo etiam II litigato.

518.

t
i

Nota theologica.

Animam primi hominis et primae mulieris (sicut generatim
quamlibet animam) esse a Deo ex nihilo creatam, est de fide defi­
nita a Magisterio tum ordinario tum extraordinario (Leo IX et Conc.
Vatic. I), ut declaravit ipse Pius XII in Encycl. «Humani generis»;
unde Transformimus rigidus est vera haeresis. Corpus primae mu­
lieris formatum esse immediate a Deo et quidem ex corpore primi
hominis (abstrahendo a modo, puta ex costa), excluso quolibet miti­
gato Transformismo, est ita certum ut contrarium sit temerarium*
Corpus primi hominis formatum esse saltem sub speciali ac immedia48 De his breviter, et ad rem nostram sufficienter, agit C. Boyer, De Deo creante et
elevante (ed. 3, Romae 1940) 182-184. Valde vero diffuse et scientifice agunt inter alios:
E. L. Bone, «Les nouveaux ’hommes’ fossiles du Tanganyka», Nouvelle revue théologique
(1961) 400-404.—«Un siècle d’Anthropologie préhistorique», ibid. (1962) 622-631, 709734.—«’Homo habilis’ nouveau venu de la Paléoanthropologie», ibid. (1964) 619-632.—
M. Grison, Problème d’origines. L’Univers, les vivants, l’homme (Paris 1954) 183-251.—
Marcozzi, in operibus supra relatis, in n. 514.—Ruffini, op. cit. (supra, in n. 404) 126142.—G. Vanderbroeck, «L’origine de l’homme et les récentes découvertes des sciences
naturelles», Essai sur Dieu, l’homme et l’univers (ed. sub directione J de Bivort de la
Saudée, Paris 1951) 45-112.
49 Plures theologi fortiorem notam assignant: «de fide catholica» (Dander, Sagüés),
«proximum fidei» (Baisi); «theologice certum (Lercher); «certum» (Mors; Boyer ait «erra­
re theologice» qui contrarium docet).
Unde omnino arbitraria censenda est sententia paucorum, qui, adhuc post respon­
sum Commissionis Biblicae et Allocution >11 Pii XII, de qua infra et ad quam idem
S. Pontifex sese refert in Encycl. «Humani generis», formationem Evae ex Adamo revo­
cant ad formam figuraient sive litterariam. Ita J. Chaîne, Le livre de la Genèse (Paris
1951) 40 sq., 46.—Ch. Hauret, Origines (Paris 1952) 112 sq.—G. Lambert. «L’Ency­
clique ’Humani generis’ et l’Ecriture Sainte», Nouvelle revue théologique LXXXIII (1951)
225-243.
His praeiverat Caietanus, scribens: «Cogor ex ipso textu et contextu intelligere
hanc mulieris productionem, non ut sonat littera, sed secundum mysterium, non allegoriae,
sed parabolae» (In Gen. 2. 21). Cf. huius parabolae explicationem apud I.-M. Voste, Thomas de Vio, O. P., Cardinalis Caietanus Sacrae Paginae Magister (Romae 1935) 81 sq.

■■

C*·

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

517

to influxu divino, ita ut excludatur prima supradicta forma Transformismi mitigati, videtur pariter ita certum ut contrarium sit te­
merarium^ Altera vero forma eiusdem Transformismi, quatenus
retinet aliquem specialem et immediatum influxum divinum, nul­
lam meretur censuram, quamvis ab Ecclesiae Magisterio nonnisi sub
magno cautelae moderamine in discussionem versari permittatur,
utpote de re incerta, cui praeterea adversatur communis ac probabi­
lissima opinio systematicorum theologorum.
PROBATUR 1. Ex auctoritate.

extraordinarium, contra antiquum et novum
emanatismum, tanquam de fide declaravit, animas omnes non a Dei
substantia emanare sed vere creari. Conc. Toletanum a. 400, can.
11: «Si quis... crediderit, animam humanam Dei portionem vel Dei
esse substantiam, an. s.» (Denz. 201). Conc. Bracarense a. 567, can.
5: «Si quis animas humanas vel angelos ex Dei credit substantia
exstitisse, sicut Manichaeus et Priscillianus dixerunt, an. s.» (Denz.
455). Leo IX, Professio fidei a. 1053: «Animam non esse partem
Dei, sed ex nihilo creatam... credo et praedico» (Denz. 685). Conc.
Vaticanum I, sess. 3, can. 4, de Deo creatore: «Si quis dixerit, res
finitas tum corporeas tum spirituales aut saltem spirituales e divina
substantia emanasse..., an. s.» (Denz. 3024). Occasione autem ortus
theoriae Transformismi eiusque mitigatae formae apud plures catho­
licos receptae, Magisterium pluries suam mentem expressit.
519. Magisterium

Iam provinciale Conc. Coloniense a. 1860 contra mitigatum Transformismum declaravit: «Primi parentes a Deo immediate conditi sunt. Itaque
Scripturae sacrae fideique plane adversantem illorum declaramus sententiam,
qui asserere non verentur, spontanea naturae imperfectioris in perfectiorem
continuo ultimoque humanam hanc immutatione hominem, si corpus quidem
spectes, prodiisse» (Collectio Lacensis 5. 292).
Paulo post, suggerente S. Officio, M. D. Leroy O. P. debuit suum miti50 Ita communiter iudicant moderni theologi, interpretantes saltem mentem docu­
mentorum Magisterii, seu responsi Commissionis Biblicae et Encyclicae «Humani generis»,
quamvis ipsa istorum littera id non explicite ac necessario ferat. Ceterum, Pius XII in sua
Allocutione ad Academiam Scientiarum 30 nov. 1941 explicite excludit talem saltem
Transformismum quo dicatur primum hominem esse generatum a bruto: «DalTuomo soltanto poteva venire un’altro uomo, che lo chiamasse padre e progenitore e 1’aiuto dato
da Dio al primo uomo viene pure da lui ed è carne della sua carne, formata in compagna
che ha nome delTuomo perché da lui è stata tratta» (AAS XXXIII [1941] 506).
Imo plures theologi fortiorem notam assignant: «de fide catholica» (Dander), «pro­
ximum fidei» (Baisi), «theologice certum» (Lercher), «certum» (Mors), tale ut contrarium
sit «temerarium» (Hervé, Boyer, Sagüés).

518

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

gatum Transformismum retractare et I. A. Zahm C. S. C. suum opus de
eodem e commercio revocare.51
Subinde 30 iun. 1909 CoMMisio de re biblica in suo generali responso
de historico charactere trium priorum capitum Genesis, negavit «speciatim
sensum litteralem historicum vocari in dubium posse, ubi agitur de factis in
iisdem capitibus enarratis, quae christianae religionis fundamenta attingunt:
uti sunt, inter cetera, rerum universarum creatio a Deo facta in initio tempo­
ris; peculiaris creatio hominis; formatio primae mulieris ex primo homine;
generis humani unitas...» (Denz. 3514); ubi verba «creatio hominis» nequeunt
restringi ad creationem animae, sed respiciunt productionem totius hominis,
adeoque etiam secundum corpus, ut patet tum ex eo quod de hoc tantum
dubitatum fuerit inter catholicos tum ex paritate cum eo quod ibidem subIiungitur de muliere.52
Tandem Pius XII, in ipsa Encyclica «Humani generis»,53 12 aug. 1950,
declaravit Transformismum rigidum (attingentem ipsam animam) «catholicae
fidei» repugnare, Transformismum vero mitigatum posse, tanquam hypothesim et cum magna moderatione ac caute, discuti ac investigari: «Ecclesiae
Magisterium non prohibet quominus 'evolutionismi’ doctrina, quatenus nem­
pe de humani corporis origine inquirit ex iam existente ac vivente materia
f
oriundi - animas enim a Deo immediate creari catholica fides nos retinere
i
iuhet - pro hodierno humanarum disciplinarum et sacrae theologiae statu,
investigationibus ac disputationibus peritorum in utroque campo hominum
pertractetur, ita quidem ut rationes utriusque opinionis, faventium nempe,
vel obstantium, debita cum gravitate, moderatione ac temperantia perpen*
dantur ac diiudicentur; dummodo omnes parati sint ad Ecclesiae iudicio
r
obtemperandum, cui a Christo munus demandatum est et Sacras Scripturas
authentice interpretandi et fidei dogmata tuendi.54 Hanc tamen disceptandi

i

51 De hiis aliisque retractationibus confer Messenger, op. cit. (supra, in n. 514)
232-238; et M. Flick-Z. Alszeghy, 11 Creatore (Firenze) 1959) 256-258.
52 Quidam tamen, ut Echarri, dicunt eam expressionem «creatio hominis», utpote
distinctam et oppositam alteri «formatio primae mulieris» non necessario referri ad corpus
Adae ac proinde non necessario excludere ipsam primam formam Transformismi moderati,
Ulli
quae negat immediatum
influxum divinum in formationem corporis Adae.
53 Asensio F., «La Enciclica ’Humani generis’ y la Escritura», Gregorianum XXXI
(1950) 547-549.
Boyer, C., «Les leçons de 1’Encyclique Humani generis’», Gregorianum XXXI
(1950) 532 sq.
Echarri, J., «Evoluciôn y poligenismo a la luz de la Escritura, segùn el Magis­
terio eclesiâstico», XII Semana Biblica Espanola (Madrid 1952) 132-137. Ibidem 121-132
exponuntur praecedentes supradicti interventus Magisterii.
Flick, M., «L’Enciclica Humani generis», Civiltà cattolica CI (1950) III 587-590.
Rambaldi, G., Decreti della Chiesa sull’evoluzione, Chieri 1953.
Renwart, L.-Vanderbroek, G., «L’Encyclique ’Humani generis’ et les sciences na­
turelles», Nouvelle revue théologique LXXIII (1951) 337-351.
Sagües, I. F., «La Enciclica ’Humani generis’. Avances teolôgicos», Estudios eclesiâsticos XXV (1951) 170-174.
Valcanover, R., «De origine speciei humanae secundum cvolutionistas et litteras
encyclicas Humani generis’», Antonianum XXXIII (1958) 3-12.
54 Cf. Pius XII, Alloc, ad Acad. Scientiarum 30 nov. 1941 (AAS XXXIII
[1941] 506).

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

519

libertatem nonnulli temerario ausu transgrediuntur, cum ita sese gerant quasi
si ipsa humani corporis origo ex iam existente ac vivente materia per indicia
hucusque reperta ac per ratiocinia ex iisdem iudiciis deducta, iam certa omnino
sit ac demonstrata; atque ex divinae revelationis fontibus nihil habeatur,
quod in hac re maximam moderationem et cautelam exigat» (Denz. 3896).55

in genesiaca narratione, in sensu obvio intellecta,
exhibet immediatum influxum in productionem totius hominis, tum
secundum animam, quae ostenditur productam per meram inspira­
tionem nec ex praeexistente aliquo elemento, tum etiam secundum
corpus, quod exhibetur efformatum ex limo terrae, seu ex praeexis­
tente aliqua materia, nullo ceteroquin exhibito indicio alicuius prae­
cedentis evolutionis huiusmodi materiae secundum aliquam succes­
sionem specierum viventium, imo ea exclusa per ipsam actionem,
immediate formativam corporis ex limo terrae.
Gen. 1. 26 sq.: «Faciamus hominem ad imaginem et similitu­
dinem nostram... Et creavit Deus hominem ad imaginem suam...,
masculum et feminam creavit eos.» 2. 7: «Formavit igitur Dominzis
Deus hominem de limo terrae et inspiravit in faciem eius spiracu­
lum vitae et factus est homo in animam viventem». 2. 21-23: «Im­
misit ergo Dominus Deus soporem in Adam; cumque obdormisset,
tulit unam de costis eius et replevit carnem pro ea et aedificavit
Dominus Deus costam, quam tulerat de Adam, in mulierem et addu­
xit eam, ad Adam. Dixitque Adam: Hoc nunc os ex ossibus meis,
520 Scriptura56

55 Fatendum est verba «De humani corporis origine ex iam existente ac vivente ma­
teria oriundi» explicite non indicare immediatum ac specialem influxum divinum ac ideo
non explicite excludere mitigatum Transformismum sub ipsa prima forma quae huiusmodi
influxum non admittit. Unde posset aliquis dicere hunc ipsum Transformismum per Encycl.
«Humani generis» non simpliciter excludi sed discussioni permitti (idque putat Echarri,
art. cit. 134 sq.). Communius tamen theologi tum istud documentum, tum supradictum
responsum Commissionis Biblicae, ita iuxta mentem Magisterii interpretantur ut ea Transformismi forma excludatur; et exinde concludunt eam esse saltem temerariam.
56 Bea, A., II problema antropologico in Gen. 1-2. 11 trasformismo, Roma 1950
Ceuppens, F., Quaestiones selectae ex historia primaeva (ed. 2, Taurini 1948)
166-175.
Closen, G. E., «Quid S. Scriptura enuntiat de modo, quo corpus primi hominis
ortum sit», Verbum Domini XX (1940) 109-112; XXII (1942) 228-232.
Colunga, A., «Contenido dogmatico de Genesis 2. 18-24», 'Giencia tomista LXVII
(1950) 289-309.
Diez Macho, A., «EI origen del hombre segün la Biblia», Estudios biblicos XXI
(1962) 213-272.
Fraine, J. de, La Bible et l’origine de 1’homme, Paris 1961.
Gonzalez Ruiz, J. Μ , «Contenido dogmatico de la narraciôn de Génesis 2. 7, sobre
la formaciôn del hombre», Estudios biblicos IX (1950) 399-439
Orbe, A., «La procesiôn del Espiritu Santo y el origen de Eva», Gregorianum XLV
(1964) 103-118.
Renie, J., Les origines de l’humanité d'après la Bible, Lyon 1950.

520

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

et caro de carne mea: haec vocabitur virago, quoniam de viro sumpta
est». 3. 19: «In sudore vultus tui vesceris pane, donec revertaris in
terram, de qua sumptus es; quia pulvis es, et in pulverem rever­
teris».
Animam Adami productam esse non solum per immediatum influxum
Dei sed etiam ex nihilo, seu non cum praeiacentis materiae concursu, signifi­
catur in ipsa oppositione cum modo quo productum est corpus («de limo
terrae»; «inspiravit spiraculum vitae») et quo producta est anima inferiorum
viventium (1. 21, 24: «Creavit Deus omnem animam viventem... Dixitque
Deus: Producat terra animam viventem»; de homine vero: «Faciamus homi­
nem»). De anima Evae, etsi nihil directe dicatur, idem intelligendum est>
tum ex naturali paritate, tum ex eo quod Eva includitur sub ipsa appellatione
hominis («Faciamus hominem... Creavit Deus hominem..., masculum et femi­
nam creavit eos»), tum quia Eva dicitur esse ex Adamo, tantum secundum
corpus («Hoc nunc os ex ossibus meis, et caro de carne mea»; non dicitur:
anima de anima mea).
Quoad corporis formationem, immediata ac specialis actio Dei significa­
tur per «formationem de limo terrae» quoad hominem, quae est praeterea
parallela cum speciali actione inspirante animam, et per «aedificationem costae
Adae in mulierem»; praeterea, modus quo utraque actio describitur, ostendit
specialem Dei curam et attentionem, quae non ostenditur in productione cete­
rarum rerum et viventium.
Inde excluditur saltem Transformismus mitigatus secundum priorem ex
supradictis duabus formis, qua negatur immediatus ac specialis Dei influxus.
Altera vero forma, iuxta quam immediata Dei actio, formativa corporis ex
limo terrae, intelligatur exerceri in aliquo bruto iam existente, quamvis non
certo excludatur, tamen non satis congruit cum textu, seu tum cum formatione
ex limo terrae et sumptione corporis ex terra, tum cum verbis: «Et factus
est homo in animam viventem» (imo probabilius, iuxta textum hebraicum,
«in animans vivum»), quibus innuitur corpus, de quo efformatum est corpus
hominis, nondum fuisse vivum.57
Hic obvius sensus confirmatur ex eo quod quotiescumque alibi Scriptura
loquitur de primi hominis formatione, hanc nonnisi ex limo vel ex terra
factam dicit (Tob. 8. 8; Psal. 102. 14; Sap. 7. 1; Eccli. 17. 1; 33. 10; 1
Cor. 15. 45-47). Pariter corpus Evae ex corpore Adae confectum esse, si
ter inculcat Apostolus ((1 Cor. 11. 8 sq.; Ephes. 5. 29; 1 Tim. 2. 13).
Nec valet obicere verba Genesis accipi posse in sensu figurato, ut patet
de pluribus quae ibi dicuntur, ut de ipso limo, qui significat terram aqua
commixtam (eo vel magis quod vox hebraica «afar» significat merum pulve­
rem, sive argillam terrae arabilis), do sectione costae (sive lateris, vel alicuius
partis corporis) et repletione carnis pro ea, de sopore immisso in Adamum.
57 Tamen Ceuppens, ibid. 171, putat ex ipso textu nihil deduci posse, quia iuxta
textum hebraicum ea verba sonant «Et factus est homo in personam viventem»; quod,
verum est, etiam si corpus hominis efformatum fuerit ex bruto viventi.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

521

Nam, quamvis aliqua figurative accipi possint, non tamen omnia, nec talia ut
totius narrationis sensus et obiectum evacuetur, quod quidem est non tantum
ipsum generale factum productionis primi hominis et primae mulieris, sed
etiam essentialis modus productionis, supra explicatus. Ex tota enim narratio­
ne satis manifestum est auctorem sacrum velle ipsum etiam modum productio­
nis exhibere, quamvis in vulgari quadam forma et cum quibusdam figuratis
circumstantiis, quae ad illius substantiam non necessario pertinent.58

triginem animae primorum parentum per creatio­
nem ex nihilo factam intelligunt, nec vacat locos referre. Nonnisi
de creativa origine animae in ceteris hominibus qui ex illis generan­
tur, aliqui Patres dubitarunt, inclinantes in quendam spiritualem
traducianismum, de quo sermo erit in q. 3 (n. 541 sq.).
Corpus Evae efformatum esse ex corpore Adae, omnes explicite
profitentur.
521. Patres58 ·>'·

T h eodoretus illius facti rationem assignat, ut scilicet ostenderetur
unitas humanae naturae: «Sed ne diversas esse hominum naturas existimaret
quisquam, ex una illa duorum copula innumeras propagari gentes praecepit.
Ob hanc quoque causam, mulierem non aliunde formavit, sed ex viro illius
effingendae materiam desumpsit, ne et ipsa putans se aliam a viro habere
naturam, contumacem viro se praeberet» (Graec. affect, cur. 5, MG 83. 943).
Augustinus in eo facto sensum etiam figuralem sive mysticum, praeter
litteralem, videt: «Etsi visibilis femina secundum historiam de corpore viri
primo facta est a Domino Deo, non utique sine causa ita facta est, nisi ut
aliquod secretum intimaret. Num enim aut limus defuit unde femina forma­
retur? aut, si vellet Dominus homini vigilanti costam sine dolore detrahere
non posset? Sive ergo ista figurate dicta sint, sive etiam figurate facta sint,
58 Ita, quod attinet mulieris productionem, eius derivatio ex corpore primi hominis
est de substantia narrationis, et propterea sola refertur a Commissione Biblica; circumstan­
tia vero scissionis et plasmationis costae revocari potest ad meram vulgarem et figuralem
formam narrationis. Propterea alii aliter modum illius derivationis explicare conantur.
Cf. apud E. C. Messenger, Evolution and theology (London 1931) 269-273.—J. Paquier,
La création et l’évolution (Paris 1932) 132-135.—J. Gross, «Le problème des origines dans
la théologie», Revue des sciences religieuses XIII (1933) 61-64.
58bi, Prater generalem bibliographiam de Transformisme secundum Augustinum,
supra relatam (η. 409), confer:
Galtier, P., «Saint Augustin et l'origine de l’homme», Gregorianum XI (1930) 5-31.
Gonzalez, E., «El evolucionismo en los Santos Padres», El Evolucionismo en filosofia y teologîa (Barcelona 1956) 155-181.
Livingstone, T. J., «The Fathers and évolution», [American] ecclesiastical review
LXXIII (1925) 373-385.
Mother way, T. J., «The creation of Eve in catholic tradition», Theological studies
I (1940) 97-116.
Rebecchi, L., «L’antropologia naturale di S. Gregorio Nisseno», Divus Thomas (Pia­
cenza) XX (1943) 176-195, 309-341.
Termes Ros, P., «La formaciôn de Eva en los Padres griegos hasta San Juan Crisôstomo inclusive», Miscellanea biblica (Montiserrati 1953) 31-48.

522

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

non frustra hoc modo dicta vel facta sunt; sed sunt plane mysteria et sacra­
menta» (De Gen. contra Manich. 2. 12. 17, ML 34. 205).

Corpus Adae Patres dicunt efformatum immediata Dei actione
eaque peculiariter distincta ab ea qua ceterae res factae sunt. Nam,
cum Deus cetera fecerit mero unico verbo «Fiat», corpus hominis
plasmavit veluti «manu propria»; et «totus occupatus, manu, sensu,
consilio, affectione». Basilius: «Cuncta alia... verbo [«fiat»] nacta
sunt ut essent... Homo autem non item. Haud enim dictum est, Fiat
homo, veluti ’Fiat firmamentum'... Manu propria dignatur corpus
nostrum formare» (De hom. struet., orat. 2. 1, MG 30. 39). Tertul­
lianus: «Adeo magna res agebatur quod ista materia extruebatur...
Recogita totum illi Deum occupatum ac deditum, manu, sensu, ope­
re, consilio, sapientia, providentia et ipsa imprimis adfectione, quae
liniamenta dictabat» (De resurr. mort. 6. 2 sq., CCL 2. 928).
Corpus illud non ex alia re desumptum est, puta «ex existentibus ossibus et nervis», quam ex terra, imo «non ex qualibet terra»,
sed ex vilissima terra seu ex eo ipso pulvere ex quo resurrecturi
sumus (ex quo quidem possibilitas resurrectionis ex ipso facto pri­
mae formationis corporis suadetur). Chrysostomus: «’Formavit
Deus’, inquit, ’hominem, pulverem accipiens de terra’. Quid dicis?
Acceptone de terra pulvere formavit hominem? Etiam, inquit, et non
simpliciter; nec quamlibet fortuito terram dicit, sed pulverem; quasi
si quis dicat, tenuissimum et vilissimum quod est in terra» (In Gen.,
c. 2, hom. 12. 4, MG 53. 102). Irenaeus: «Sed quoniam potens est
in his omnibus [i. e. resuscitare corpora mortua], de initio nostro
contemplari debemus: quoniam sumpsit Deus limum de terra et
formavit hominem. Et quidem multo difficilius et incredibilius est,
ex non existentibus ossibus et nervis et venis et reliqua dispositione,
quae est secundum hominem, facere ad hoc ut sit, et quidem ani­
malem et rationabilem facere hominem, quam quod factum est, et
deinde resolutum est in terram..., rursus redintegrare» (Adv. haer.
5. 3. 2, MG 7. 1129 sq.).
Ex quibus manifestum est Patres omnem mitigatum Transformismum
(de quo ceteroquin ne quidem cogitabant) excludere a corpore primi hominis,,
et supradictam Transformismi formam mitiorem non aliunde suam non improbabilitatem emendicare posse quam dicendo Patres formationem corporis ex
ipsa nuda terra non intendisse docere tanquam aliquid ad doctrinam fidei per­
tinens. Nec ceteroquin Transformismo ullatenus favet nota theoria Augustini
de rationibus seminalibus (cf. supra, n. 409), quam ipse extendit etiam ad
futuram formationem corporis humani; nam, ea non obstante, S. Doctor docet

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

523

corpus humanum efformatum esse a Deo non ex aliquo organismo aut evoluto
corpore, sed ex nuda terra, in qua tamen Deus inde ab initio plantaverat ali­
quam vim, ratione cuius ea potuerit a Deo subinde immutari in corpus huma­
num (De Genesi ad Utt., 1. 6, c. 9, 10, 15).59
PROBATUR 2. Ex ratione tum theologica, tum philosophica.

522. Transformismus rigidus, quatenus attingit animam hu­
manam, excluditur ratione theologica, seu ex doctrina fidei de huius
animae spiritualitate et immortalitate (Conc. Later. IV et Vatic. I,
Conc. Later. V, Denz. 800, 3002, 1440); nam anima cum sit spi­
ritualis, non componitur ex materia et forma, et ita nequit fieri ex
materia sed ex nihilo.60 Excluditur etiam ratione philosophica, quia
nempe species superior nequit produci a specie inferiori, cum nemo
det quod non habet, imo, quia in quolibet ordine prima species
nequit produci ab aliquo agente creato, seu ab alia specie etiam su­
periori; quas duas rationes iam evolvimus supra (n. 413), agentes
contra Transformismum universaliter.

Transformismus mitigatus, secundum priorem jormam, quae
nempe excludit immediatum ac specialem influxum divinum, refel­
litur tum hac eadem ratione philosophica, tum etiam triplici ratione
theologica. Primo scilicet, quia tenendum est corpus Evae efforma­
tum esse non per evolutionem sed ex corpore Adae; iamvero, non
intelligitur quare per evolutionem solum corpus hominis processerit,
non autem corpus mulieris. Secundo, iuxta doctrinam catholicam,
intime connexam cum universalitate peccati originalis, omnes ho­
mines descendunt ab uno pare, seu Ada et Eva (cf. infra, n. 528);
posito autem huiusmodi naturali Transformismo, non intelligeretur
quare ex tot animalibus sese evolventibus nonnisi unum par obten­
tum fuerit, aut alicuius alterius paris omnes descendentes extincti
fuerint, aut nullum aliud par post illud unquam apparuerit. Tertio,
iuxta communem doctrinam fundatam in ipsa narratione genesiaca
(Gen., c. 2 et 3), primi parentes conditi sunt in adulta aetate, in
perfecto corpore et in animo tam intellectualiter quam moraliter
evoluto; quod quidem non congruit cum legibus Transformismi de
lenta evolutione ex vivente imperfectiore in perfectius et de ipsa
embryonali efformatione corporis hominis ex corpore praecedentis
bruti.
59 Cf. C. Boyer, De Deo creante et elevante (ed. 3, Romae 1940) 191-194; item
Galtier, loc. cit. (n. 521) et reliquam bibliographiam augustinianam, supra, n. 409.
* 1 p., q. 90, a. 2; C. Gent. 2. 87.

524

f

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Altera vero forma mitigati Transformismi, quae admittit imme­
diatum ac specialem unfluxum divinum in immutationem corporis
belluini in corpus humanum, quamvis nullo theologico aut philoso­
phico argumento certo excludi possit,61 utroque tamen modo im­
probabilis ostenditur. Theologice enim non congruit obvio sensui
Scripturae, interpretationi Patrum et communissimae doctrinae ca­
tholicorum exegetarum et theologorum, usque saltem ad ortum no­
vellae illius theoriae; ab ipso Magisterio nullo modo commendatur
sed tantum sub magno cautelae moderamine discuti permittitur
(Pius XII in Encycl. «Humani generis»). Philosophice vero, incongruum apparet.62 Nam producere corpus humanum ex corpore belluino, est tum difficilius quam illud producere ex nuda terra, tum
etiam frutraneum, cum in utroque casu fieri debet resolutio usque
ad materiam primam, cui propinquior est terra quam perfectius cor­
pus belluinum.
Qua etiam ratione, ipse lentus transformismus requisitus ad
habendum ultimum corpus belluinum, impertinenter ac frustranee
invocatur, cum nihil de facto conferret ad productionem corporis
humani, resultantis tandem aliquando ex materia prima sub infor­
matione animae rationalis; nec dici potest corpus illud belluinum,
cum veluti ad limen humanitatis pervenerit, exiguisse transformatio­
nem in corpus humanum, nam ab inferiori specie ad superiorem
nulla datur naturalis exigentia, ob principium rationis sufficientis
sive causalitatis.
523. Nec supradicta argumenta scientifica, ex palaeontologia praecipue
desumpta (n. 517), valent huiusmodi philosophicam probabilitatem cuiuslibet
Transformismi impinguare, cum nihil certi hucusque attulerint,63 nec quid­
quam protulerint de quo ipsi scientiarum cultores non discrepent inter se, si
excipiatur commune Transformismi praeiudicium.64
61 Quoad modum quo potuit per influxum divinum corpus Adae provenire (nec
proprie generari) ex corpore alicuius bruti viventis, confer Flick-Alszeghy, op. cit. (supra,
in n. 519) 263-265.
62 Cf. A. Gazzana, «L’ultima disposizione alTanima dclTumana generazione», Divus
Thomas (Piacenza) XXIV (1947) 255-265.—Ch. Boyer, «L’évolutionisme à la lumière
des principes de la philosophie», El Evolucionismo en filosofia y teologja (Barcelona 1956)
37-47.
63 Id observat ipse Pius XII in sua Allocutione ad Academiam Scientiarum 30 nov.
1941: «Le molteplici ricerche sia della paleontologia che della biologia e della morfologia
su altri problemi riguardanti le origini delTuomo non hanno finora apportato nulla di
positivamente chiaro e certo. Non rimane quindi che lasciare aU’awenire la risposta al
quesito, se un giorno la scienza, illuminata e guidata dalla rivelazione, potrà dare sicuri
e definitivi risultati sopra un argomento cosl importante» (AAS XXXIII [1941] 506).
64 Sat diffusam illorum argumentorum refutationem habes apud Boyer, op. cit. (supra,.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

525

Et imprimis de transformismo anthropologico valent quae generaliter
supra (n. 416) dicta sunt de transformismo specierum, praesertim quod attinet
impossibilitatem ostendendi transitum ab uno typo specifico ad alium et
anulos transitionis; cui opponitur etiam simultas diversorum typorum in
eadem aetate. Quoad ipsas diversas formas humanas, vel humanis viciniores,
disputant illi eruditi quaenam tempore praecesserint et quaenam subsecutae
fuerint, nec ostendunt formas inferiores necessario praecessisse superiores, imo
quidam, ad explicandum quomodo aliquae formae inferiores appareant esse
posteriores, recurrunt ad ipsam regressivam evolutionem sive degenerationem.
De Pithecanthropi) Erecto controvertitur ab illis eruditis num sit habendus
ut verus homo, et de Sinanthropo Pekinensi num vere differat a praecedenti.
Ceterum, nemo ostendit quinam sit verus anulus transitionis inter simpliciter
simium et simpliciter hominem qui ratiocinari coeperit; formae autem quae
ut certius tanquam humanae habentur (inde nempe a Maxilla Maueriana) non­
nisi accidentalem evolutionem ac discrimen ostendunt, qualiter habetur etiam
apud aliquos homines modernarum stirpium.
Pariter argumentum ex anatomia, sive corporali similitudine, deductum,
nihil probat, tum quia in bona logica similitudo duorum non probat originem
unius ab altero, tum quia ea explicatur ex communi genere animalitatis et
communibus vitae conditionibus ac circumstantiis, tum quia similitudinem
ipsam comitatur etiam dissimilitudo, eaque maior et in quibusdam irreducibilis, quae potius ipsam speciei differentiam ostendit, ut patet, quoad hominem
relate ad simium, ex maiori cerebro, erecta statione, maxillarum, dentium,
pedum et manuum conformatione et ad actus vitae diversa habitudine.
Argumentum ex embryologia deductum, gratis assumit phases evolutio­
nis fetus humani correspondere ipsi exteriori ac historicae evolutioni infe­
riorum brutorum in corpus humanum. Nam, etiam supposito quod anima
rationalis non informet fetum nisi post huiusmodi phases (de quo controver­
titur), in unaquaque istarum nequaquam habetur proprie stabilis quidam
gradus sive species, ita nempe quod prius adsit aliqua petra, subinde planta,
deinde brutum ac tandem homo, sed agitur de unico ente viali ac transeunti,
quod per varias phases, correspondentes quoad suam virtualitatem cum gra­
dibus ipsis minerali, vegetali et animali, in quibus stabiliter existunt petra,
planta et brutum, tendit ad corpus humanum, in quo iam existente, suum
cursum absolvit.

524. Secundariae quaedam quaestiones de creatione primi hominis,
absque ulla peculiari controversia resolvuntur a theologis cum S. Thoma.
Scilicet:
1. Quamvis solus Deus valuerit immediate corpus primi hominis ac
jrimae mulieris efformare, «potuit tamen fieri ut aliquod ministerium
extrinsecum]... angeli exhiberent, sicut exhibebunt in ultima resurrectione,
pulveres colligendo» (1 p., q. 91, a. 2, ad 1).

in n. 517) 195-303, et Hudeczek, loc. cit. (supra, in n. 514). Utiliter leguntur quae de
tota hac quaestione scribit H. Bon, La création, vérité scientifique au XX‘ siècle (Paris
1954) 161-199.

526

.* '
«

r

?

;

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

2. /Itf/wtf primi hominis non fuit creata ante corpus ac subinde ei
coniuncta, sed simul cum eo condita est?5 Id indicat ipsa Scriptura, Gen. 2.
7: «Inspiravit in faciem eius spiraculum vitae et factus est homo in animam
viventem». Ratio est quia anima est forma corporis illudque naturaliter exigit;
nec convenit ut Deus inchoaret opus suum modo defectuoso, producendo nem­
pe aliquid quod est praeter naturam (1 p., q. 90, a. 4). Imo nec potuit creari
anima ante corpus, cum anima nequeat existere sine individuatione, individuatio autem non aliunde ei proveniat quam ex corpore, seu a materia quan­
titate signata.65
66 Semel autem hac individuatione accepta et postquam iam
coeperit existere, potest anima a corpore separari et pergere in existentia; qui
quidem status est praeter naturam et ex defectu corporis, ac petit resur­
rectionem.
Ipsum vero corpus primi hominis potuit quidem aliquomodo efformari
ante animam, obtinendo nempe aliquam formam transitoriam, cui succederet
infusio animae, eo fere modo quo quidam dicunt fieri ipsam generationem
humanam (cf. infra, n. 558); sed id non fuit conveniens, ob eandem rationem
supradictam, quia nempe, corpus est pars humanae naturae nec convenit ut
Deus in initio opus suum incoeperit ab aliquo imperfecto. Unde «contra ra­
tionem primae institutionis rerum est quod Deus vel corpus sine anima vel
animam sine corpore fecerit, cum utrumque sit pars humanae naturae (1 p.,
q. 91, a. 4).
3. Corpus primi hominis efformatum est in perfecta dispositione, non
quidem simpliciter et sub omni aspectu (nam contingit ut unus vel alter
sensus, v. g. olfactus, visus et auditus, sit perfectior in bruto quam in homine),
sed secundum ordinem et finem proprium corporis humani, qui est inservire
animae rationali, tanquam materia formae, eiusque operationi, tanquam instrumentum principali agenti. Etiam corpus ceterorum hominum generatur
cum huiusmodi essentiali dispositione, non tamen cum tali perfectione quae
conveniebat corpori primi hominis, utpote immediate a Deo producto (ibid.,
a. 3). Praeternaturalia autem dona illi superaddita, scilicet impassibilitas et
immortalitas, pertinent ad ordinem elevationis, de quo infra.

65 Augustinus, mere opinando, peregrinam hypothesim proposuit, iuxta quam anima
Adae fuerit creata sine corpore, in initio creationis una cum angelis: «Credatur ergo, si
nulla scripturarum auctoritas seu veritatis ratio contradicit, hominem ita factum sexto
die ut corporis quidem humani ratio causalis in elementis mundi, anima vero iam ipsa
crearetur, sicut primitus conditus est dies, et creata lateret in operibus Dei, donec eam
suo tempore sufflando, hoc est inspirando, formato ex limo corpori insereret» (De Gen.
ad litt. 7. 24. 35, ML 34. 368: Cf. Retract. 2. 24. 1).
66 S. Thomas id explicite docet in De potentia, q. 3, a. 10, «secunda ratio». Tamen
in 1 p., q. 90, a. 4 (circa idem tempus) videtur loqui de impossibilitate ex parte solius
convenientiae ac supponere quod de potentia Dei absoluta posset creari anima individua
ante corpus. Attamen prior locus clarus videtur. Ceterum, si quis vellet altero modo
mentem S. Doctoris interpretari et simul vitare contradictionem, posset dicere cum Gredt:
«Anima... connaturalitcr postulat creari in corpore, licet absoluta potentia divina posset
creari extra corpus et praeexistere corpori cum intrinseca tamen ct essentiali habitudine
ad determinatum corpus, sicut etiam perdurat in esse post corporis corruptionem, sed
cum habitudine ad illud» (cf. S. Thom., S. Th. I 90, 4)» (Elementa philosophiae, n. 531).

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

527

4. Ratio quare corpus mulieris jactum juerit ex viro quadruplex assig­
natur a S. Thoma (1 p., q. 92, a. 2). Primo nempe, ut strictius servaretur
unitas ger.eris humani et vir esset principium totius speciei, in similitudinem
Dei qui est principium totius universi (cf. Act. 17. 26). Secundo, ut arctius
evaderet vmculum et intensior amor inter virum et mulierem, qui sunt prin­
cipium generationis ceterorum, dum uterque sciret unam ab alio processisse
(cf. Gen. 2. 23 sq.; Ephes. 5. 28 sq.). Tertio, ut ipsius viri auctoritas com­
mendaretur, quae requiritur in vita et societate domestica, propter varietatem
operum, a viro et muliere ad eundem finem diversimode exequendorum
(cf. Ephes. 5. 22 sq.). Quarto, ob rationem sacramentalem, seu ut in ea unio­
ne, quae fuit figura unionis Christi cum Ecclesia, hoc etiam figuraretur quod
Ecclesia procedit a Christo tanquam a suo principio (cf. Ephes. 5. 23-32).

5. Cum, iuxta Gen. 1. 26 sq. «creaverit Deus hominem ad imaginem
suam», quaerit et explicat S. Thomas (1 p., q. 93, per novem integros articu­
los) quomodo huiusmodi Dei, tum uni tum trini, imago verificetur in homine,
secundum eius partem rationalem, facta distinctione inter imaginem proprie
dictam, quae invenitur in solis creaturis rationalibus, et vestigium Dei quod
invenitur communiter tum in corpore humano tum in ceteris irrationalibus
ac corporalibus naturis. De quibus sufficienter diximus in tractatu De Deo
Trino (supra, n. 24, 245).
QUAESTIO II.

DE UNITATE GENERIS HUMANI.67

I. SENSUS QUAESTIONIS.

525.

Quaestio de monogenismo, sive de derivatione omnium
hominum ab uno eodemque pare (de cuius creatione actum est in
67 Praeter bibliographiam de Transformismo anthropologico, supra relatam (n. 514),
confer:
Alberti, O., «L’unità del genere umano nelTinsegnamento dei magistero della Chiesa», Divinitas V (1961) 735-797.
Alszeghy, Z.-Flick, Μ., «II peccato originale in prospettiva personalistica», Gregorianum XLVI (1965) 705-732.—«II peccato originale in prospettiva evoluzionistica», ibid.
XLVII (1966) 201-225.
Ayuso, T., «Poligenismo y evolucionismo a la luz de la Biblia y de la Tradiciôn»,
Arbor XIX (1951) 361-365.
Bataini, J., «Monogénisme et polygénisme», Divus Thomas (Piacenza) LU (1949)
187-201; LUI (1950) 363-369.
Bone, E. L., «Un siècle d’anthropologie préhistorique. Compatibilité ou incompati­
bilité du Monogénisme?», Nouvelle revue théologique LXXXIV (1962) 622-631, 709-734.
—Devenir de l’homme, Bruxelles 1963.
Bouyssonie, A et J., «Polygénisme», Dictionnaire de théologie catholique XII-2
(Paris 1935) 2520-2536.
Carles, J. C., «L’unité de l’espèce humaine», Archives de philosophie XVII (1948)
84-100.
Ceuppens, P. F., «Le polygénisme et la Bible», Angelicum XXIV (1947) 20-32.
Cuervo, M., «Evolucionismo, monogenismo y pecado original», El evolucionismo
en filosofia y en teologia (Barcelona 1956) 183-225.
De Haes, P., De Schepping als Heilsmysterie, 1962. Versio germanica (H. Zufauf):
Die Schopjung als Heilsmysterium, Mainz 1964.

528

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

quaestione praecedenti), antiquis quidem ignota, utpote quae affir­
mative resoluta supponatur in dogmate fidei de universalitate pec­
cati originalis, ab Adamo per generationem transmissi, ventilari
coepit saec. 17, occasione peculiaris doctrinae cuiusdam La Peyrère
de existentia praeadamitarum, et peculiarem actualitatem recenter
obtinuit, ratione ortus theoriae Transformismi quae ad quendam
polygenismum connaturaliter ducebat.
Quaeritur ergo, utrum omnes homines, qui in hoc orbe terra­
rum post Adam extiterunt, per generationem ab eodem Adamo et
Eva originem trahant. Praetermittitur proinde duplex alia quaestio,
mere hypothetica et cum dogmate fidei non necessario connexa,
utrum nempe in aliis corporibus caelestibus existant fortasse alii
homines a Deo creati nec ullam origenis connexionem habentes cum
Dondeyne, A., «De communi generis humani origine», Collationes Brugenses ( 1932)
126-131, 199-203.
Drexêl, A., Die Frage nach der Einheit des Menschengeschlechtes im Lichte der
Sprachforschung, Innsbruck 1925.
Echarri, J., «Evoluciôn y poligenismo a la luz de la Escritura, segùn el magisterio
eclesiàstico», XII Semana Biblica Espanola (Madrid 1952) 99-143.
Mil
Flick, Μ., «II poligenismo e il dogma
del peccato originale», Gregorianum XXVIII
(1947) 555-563.—«Peccato originale ed evoluzionismo», Civiltà cattolica CXVII (1966)
II 440-447; III 15-26. Vide: Alszeghy-Flick, hic supra.
Fraine, J. de, La Bible et l’origine de l’homme, Paris 1961.
Garcia Cordero, M., «Evolucionismo, poligenismo y exegesis biblica», Ciencia to­
mista LXXVIII (1951) 459-481.
Garrigou-Lagrange, R., «Le monogénisme n’est-il nullement révélé, pas même
implicitement?», Doctor Communis II (1948) 191-202.
Hulsbosch, A., Die Schopfung Gottes. Zur Théologie der Schopfung, Sünde und
Erldsung im evolutionistischen Weltbild, Freiburg i. Br. 1965.
Labourdette, M., «Le péché originel et les origines de l’homme», Revue thomiste
LU (1952) 15-27.
Lemonnyer, A., «L’unité du genre humain et la préhistoire», Vie intellectuelle II
(1929) 558-571.
Lennerz, H., «Quid theologo censendum de polygenismo?», Gregorianum XXIX
(1948) 417-434.
Mancini, A., «Monogenismo e poligenismo: informazioni», Palestra del clero
XXVIII (1949) 904-908.
Marcozzi, V., «Poligenesi ed evoluzione nelle origini dell’uomo», Gregorianum XXIX
(1948) 343-391.
Mariani, B., «II poligenismo e San Paolo: Rom. 5. 12-14», Euntes docete (1951)
120-146—«Il poligenismo e la Biblia», ibid. (1953) 188-240.
Naturwissenschaft und Théologie, III: Die evolutive Deutung der menschlichen Leiblichkeit, Freiburg-München 1960.
Motherway, Th. J., «Adam and the theologians», Chicago studies I (1962) 115-132.
O’Rourke, J., «Some considerations about Polygenism», Theological studies XXVI
(1965) 407-416.
Perier, P. M., Le transformisme (Paris 1938) 291-303.
Perzl, J., «Die Einheit des Menschengeschlechtes im Lichte der neuren sprachwissenscha ft lichen Forschung», Zeitschrift für katholische Théologie LX (1936) 120-122.
Prete, B., «A proposito del poligenismo», Sapienza I (1948 ) 420 sq.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

529

terricolis,*
68 et utrum ante Adamum fuerint in hac ipsa terra alii ho­
mines, a Deo creati et omnes ante creationem Adae extincti.69
II. ERROR

POLYGENISMI.

526. Hic error, qui negat omnes homines originem ducere
ab Adamo, distingui solet in Praeadanûtismum et Coaàamitismum,
prout illi homines, qui censentur non processisse ab Adamo, dicun­
tur originem habuisse ante illum vel secus. Prima et antiquior forma
est minoris momenti, tum quia est creationistica, tum quia conatur
extendere peccatum originale ab Adamo ad omnes homines, tum
quia ceteroquin est iam obsoleta. Altera vero ac recentior forma
est gravioris momenti, quatenus intime connectitur cum ipso
Transformismo.
Praeadamitismus, iam saec. 15 propositus a Zanino de Solcia (cf. infra,
Rahner, K., Shriften zur Théologie I (Einsiedeln 1954) 253-322: «Theologisches
zum Monogenismus» (Idem in Zeitschrift fiir katholische Théologie (1954) 1-18, 187-223).
—«Die Hominisation ais theologische Frage», Das Problem der Hominisation (auctoribus
Overhage et Rahner, Freiburg 1961) 13-90.
Ryan, B., The evolution of man. Some theological, philosophical and scientific con­
siderations, London 1966.
Schneider, J. M., «Theologisches und Geologisches zur Lehre über das Alter des
Menschheit», Divus Thomas (Freiburg) V (1927) 313-326.
Schulien, M., L’unità del genero umano alia luce delle ultime risultanze antropologiche, linguistiche ed etnologiche, ed. 3, Milano 1946.
Scheffczyk, L., «Adams Sündenfall», Wort und Wanrneit XX (1965) 761-776.
Schillebeeckx, E., Approches théologiques. II: Dieu et l’homme, Bruxelles 1966.
Schoonenberg, P., Man and sin, London 1965.
Theurer, W., «Monogenismus und Erbsünde», Théologie der Gegenwart VIII
(1965) 173-176.
Zuerich, A., «Monogenismo teologico», Divus Thomas (Piacenza) LIX (1956)
230-245.
68Ut diximus supra (n. 402), pluralitas diversorum independentium mundorum non
repugnat. Ceterum, etiam posito hoc uno mundo quem scimus et ad quem pertinemus,
non repugnat esse homines diversae originis in aliqua alia eius parte. De qua re disserunt.
—J. Pohle, Die sternenwelten und ihre Bewohner, Koln 1884 (ultima editio 1922).—
T. Ortolan, Etudes sur la pluralité des mondes habités, Paris 1893.—P. Humbert, «Les
planètes sont-elles habitées», Revue apologétique XLIV 154-164.— V. Lenoir, «La
pluralité des mondes habités, et les convenances théologiques», ibid. 532-539.—F. Albert,
«A propos des planètes et de leurs habitants», ibid. XLV 202 sqq.—D. Grasso, «La
teologia e la pluralité dei mondi abitati», Civiltà cattolica (1953) IV 255-265.—A. Perego,
«Origine degli esseri razionali extraterreni», Divus Thomas (Piacenza) (1958) 17-24.—
J. Carles, «Que penser de la pluralité des mondes habités?», Bulletin de littérature ecclé­
siastique LXV (1964 ) 34-43.
69 Id ut minimum docuit saec. 15 Zaninus de Solcia (cf. infra) et tanquam proba­
bilem saltem hypothesim recentius proposuerunt Fabre d'Envieu, Les origines de la terre
et de l’homme, 1. 2, prop. 50 (Paris 1873); F. Dierckx, «L’homme singe et les précurseurs
d’Adam en face de la théologie», Revue des questions scientifiques XXXVI (1894) 86-90;
A. B., «A propos des ’Préadamites’», Revue apologétique LVII (1933) 622-626; E. Amann,
«Préadamites», Dictionnaire de théologie catholique XII (Paris 1935) 2799 sqq.

530

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

n. 529), magis determinate formulatus et expositus est a medico burdigalensi
Isaac de la Peyrère (t 1676),70 qui ceteroquin, a Calvinisme ad catholicismum
conversus, suum errorem coram Alexandro VII retractavit.
Occasionem arripiens ex verbis Rom. 5. 13: «Usque ad legem peccatum
erat in mundo, peccatum autem non imputabatur, cum lex non esset», et
accipiens huiusmodi legem pro praecepto imposito Adamo, docuit Deum bis
hominem creasse, ut patet ex ipso Genesis textu, prius nempe hominem, de
quo in Gen. 1. 26 sq. («Faciamus hominem... Creavit Deus hominem..., mas­
culum et feminam creavit eos») et ex quo processerunt populi pagani, subinde
Adamum et Evam, de quibus in Gen. 2. 7, 22 («Formavit igitur Dominus
Deus hominem de limo terrae... Et aedificavit Dominus Deus costam... in mu­
lierem») et ex quibus processit solus populus hebraicus. Peccatum autem ori­
ginale ideo est in omnibus hominibus, quia ex quo peccavit Adam, peccatum
coepit imputari omnibus hominibus, etiam his qui ab eo non descendunt, per
quoddam pactum divinum quo Adam legaliter constitutus est caput omnium,
imo et his qui Adamum praecesserunt, per quandam vim retroactivam, illi
pacto superadditam.
Peyrère nonnisi paucos adeptos habuit in Hollandia, ita ut inepte quidam
loquantur de aliqua secta praeadamitica, eo vel magis quod eius doctrina
vivaciter impugnata fuerit tum a catholicis tum ac praesertim a Protestantibus, praecipue post eius conversionem ad catholicismum. Recentius similem
doctrinam proposuit Winchell?'

h
r

!

Coadamitismus sive doctrina de distincta diversorum hominum
origine, cui praeivit ipsa praefata theoria Peyrère, coepit inde a
saec. 18 suggeri sub forma «raziali», seu specificae distinctionis
hominum iuxta pellis colorem aliosque morphologicos characteres.
Ita iam suggesserat Voltaire (t 1778; in suo opere Essai sur les
moeurs} et explicitius docuerunt saec. 19 plures inter defensores
incipientis theoriae transformisticae.72 Subinde evolutio et confir­
matio Transformismi, praecipue per supradicta argumenta palaeontologica (n. 517) quibus per humana fossilia ostenditur magnum
discrimen hominum praehistoricorum, quorum plures simpliciter
extincti sunt, ipsam doctrinam coadamiticam, quae exinde Polygenismus appellari consuevit, inculcare et confirmare visa est, ita ut
plures transformistae simul tanquam polygenistae sese exhibuerint.
Duplicem autem formam huiusmodi Polygenismus assumpsit.
70 In opusculo Praeadamitae sive exercitatio super versibus 12, 13 et 14 capitis 3
epistolae D. Pauli ad Romanos, s. 1., 1655, quod subinde evolvit in opus Systema theolo­
gicum ex praeadamitarum hypothesi, s. 1., 1655. De eius vita confer J. Carreyre, «La
Peyrère (Isaac de)», Dictionnaire de théologie catholique VIII-2 (Paris 925) 2615 sq.; de
eius doctrina confer E. Amann, «Préadamites», ibid. XII-2 (Paris 1935) 2793-2800.
©
71 Preadamites, Chicago 1890.
72 Ex his principiis quidam in Statibus Americae, ut minister M. Calhoun a. 1844.
servitutem nigrorum iustificare conati sunt.

DE CREATIONE

ET ELEVATIONE

HOMINIS

531

Quidam enim docent homines originari ex diversis paribus (nec
tantum ex Ada et Eva) diversae speciei, ita ut varietates hominum
(vulgo «races», «razze») repraesentent varias species (varios stipi­
tes, ut aiunt): ita, inter antiquiores, M. Calhoun, Virey, Desmou­
lins, Gerdy, Morton, Nott, Gliddon, et, inter recentiores, duo ger­
mani Klaatsch et Arldt, et duo itali Sergi et Serra. Alii vero docent
omnes homines originari quidem ex diversis paribus, quae tamen
sunt eiusdem speciei seu stypitis (quo sensu vocari solent monogenistae vel monophyletistae, quamvis reapse et quod attinet ipsam
hominum originem sint veri polygenistae); ita, inter antiquiores,
ipse Lamarck, Cuvier, Blainville, Muller, Humboldt et peculiariter
A. De Quatrefages,'1 inter recentiores vero Dubois, Elliot Smith,
Giuffrida-Ruggeri, Gregory, Keith, Pilgrim, Schwalbe, Wood-Jones
et alii multi (nam hodie haec opinio est inter naturalistas et transformistas longe communior). Iuxta utramque opinionem, variae ho­
minum stirpes («races, razze») originem habuerunt ex diversis brutis
(puta simiis) eiusdem virtutis generativae, vel in diversis aetatibus,
vel in eodem Iere tempore sparsim per varias terrae partes.'4
527. Inter theologos protestantes non defuerunt qui putaverint uni­
versalitatem peccati originalis componi posse cum Polygenismo, dicendo v. g.
quod omnes primi homines, sive capita variorum stipitum, simul ac collective
peccaverint sub instigatione unius viri vel inspiratione unius mulieris.73
75 Pariter
74
inter doctores catholicos ante Encyclicam «Humani generis» a. 1950, quidam
aliquid simile timide et tanquam possibilem hypothesim proposuerunt, ut
scilicet peccatum originale posset fortasse considerari ut peccatum alicuius
collectivitatis primorum stipitum, potiusquam unius paris, atque analogia
paulina inter Adamum, ut patrem generis humani, et Christum, novum Ada­
mum redemptorem, posset referri tantum ad universalem atque haereditariam
hominum culpabilitatem et integralem redemptionem, potiusquam ad commu­
nitatem originis hominum.76
73 Qui statum quaestionis pro sua aetate apte exponit in opere Unité de l’espèce hu­
maine, Paris 1861.
74 Hanc alteram explicationem sub nomine Ologenesis protulerunt D. Rosa, Ologenesi, Torino 1917, et eius discipulus G. Montandon, L’Ologenèse humaine, Paris 1928.
Statum quaestionis sive varias opiniones recentiorum polygenistarum apte exponit
H-V. Vallois, «Y a-t-il plusieurs souches humaines?», Revue générale des sciences pures
et appliquées, 5 avril 1927; «Les preuves anatomiques de l’origine monophylétiques de
l’homme», in ephemeride Anthropologie (1929), n. 1-2. Quem abbreviant A. et J. BouyssoNiE et Marcozzi in locis cit (supra, in n. 524).
75 Ita R. Seeberg, Christliche Dogmatik II (Leipzig 1925) 49-52; P. Althaus, Die
christliche Wahrheit (ed. 3, Guetersloh 1952) 331-333.
76 Ita Bouyssonie, art. cit. (supra, in n. 524) 2536. Idem discrete suggerere videtur
Amann, art. cit. (supra, in n. 404) 1390 sq et 2799. Clarius eam hypothesim variasque eius
formas exponit Bataini, art. cit. (supra, in n. 524) 199 sq., dicens necessariam connexio

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

532

III. ASSERTIO. Totiun genus humanum, sive omnes homines
qui post Adamum et Evam extiterunt, ab his per generationem
descendit.

528.

Nota theologica.

Attentis tum tridentina fidei definitione de universalitate pec­
cati originalis eiusque contractione per generationem ex Adamo, tum
communi iudicio theologorum de immediata connexione inter hanc
fidei veritatem et assertionem de descendentia totius generis humani
ex Adamo, haec ipsa assertio videtur tum theologice certa, ob
primam rationem immediatae conclusionis ex duplici praemissa fi­
dei, tum etiam proxima fidei, ob probabilem inclusionem in ea fidei
veritate tanquam implicitum in explicito (vel aequivalens in formali)
et ob alteram rationem praefati communis iudicii theologorum.
Quod attinet huiusmodi indicium, non parva observatur varietas apud
auctores, proveniens ex ipsa generali difficultate assignandi notas theologicas
et ob varium et indefinitum sensum qui sub eadem voce (praecipue «de fide»)
ab auctoribus intelligitur. Moraliter tamen omnes assignant notam superiorem
quam notam «theologice certum» et inter recentiores saltem auctores praeva­
let nota «de fide implicite definita a Cone. Trid.». Omnes pariter concedunt
id non esse de fide explicite et formaliter definita a Magisterio, saltem ex­
traordinario.
Attenta theologica vi, ea iudicia sequenti modo classificati possunt: de
fide definita a Magisterio ordinario in universali Ecclesiae praedicatione (Van
Noort, Van Hove, Hugon, Hervé); de fide implicite definita a Cone. Trid.
(Beraza, ut videtur, Huarte, Lercher, Hervé, Lennerz, ut videtur, Daffara,
Boyer, Zuerich, Bozzola, Sagüés); de fide, generaliter et ambigue (Pesch,
Pohle-Gierens, Garrigou-Lagrange, Flick); de fide divina, satis ambigue
(Lahousse, Del Val, Baisi); de fide catholica, ut distincta a fide divina et satis
ambigue (Boyer, Dander, Mors); de fide divina et catholica (Lercher); fidei
proximum (Lahousse, Del Vai, Van Hove, Tanquerey, Garrigou-Lagrange,
Dieckamp); tantum theologice certum (pauci, ut Rahner77 et De Fraine, saltem
nem monogenismi cum deposito revelato, seu cum dogmate peccati originalis, non esse
claram. Praeterea, Mancini, loc. cit. (supra, in n 524), redintegrat partialiter supradictam
theoriam Peyrère de imputatione peccati Adam ceteris hominibus ab eo non generatis;
quam impugnat idem Bataini.
Ceterum, eandem sententiam instantius redintegrare conati sunt post ipsam praefa­
tam Encyclicam plures recentes scriptores, ut P. Schoenenberg, R. M. Dubarle, A. Hulsbosch et Z. Alszeghy-M. Flick in suo articulo «II peccato originale in prospettiva evoluzionistica», Gregorianum XLVII (1966) 201-225.
77 Hic doctor in loc. cit. (supra, in n. 524) sustinet, etiam ex Cone. Trid. non magis
argui posse quam ex encycl. «Humani generis», seu solam notam theologicae certitudinis,
ceteroquin secundum se reformabilem. Quem apte impugnat Zuerich, loc. cit. (supra,
in n. 524). Nobis autem non apparet quomodo praefata nota dici possit reformabilis, si,
ut explicavimus in tractatu De Locis Theologicis (in vol. 1, n. 482, 487), «theologice cer-

I)F. CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

533

post encycl. «Humani generis»; quibus videntur etiam consentire Flick-Alszeghy, dicentes id esse theologice certum ex Encycl. «Humani generis» et for­
tasse etiam de fide divina, si tamen certo probaretur textum genesiacum acci­
piendum esse in sensu proprio ac litterali).
PROBATUR 1. Ex auctoritate.

529. Magisterii extraordinarii doctrina sequentibus documentis
praecipue exprimitur:
Pelagius I, Professio fidei, ex Epist. «Humani generis »ad Childebertum regem a. 557: «Quem credo et confiteor... sicut ascendit in caelos, ita
venturum iudicare vivos et mortuos. Omnes enim homines ab Adam usque
ad consummationem saeculi natos et mortuos cum ipso Adam eiusque uxore,
qui non ex aliis parentibus nati sunt, sed alter de terra, alter [altera] de costa
viri creati sunt, tunc resurrecturos esse confiteor» (Denz. 443). Universalitas
resurrectionis implicat universalitatem originis ex Adamo; non enim praedi­
catur solos et omnes filios Adae resurrecturos, relictis ceteris, qui forte non
ex Adamo originem habuerint, sine resurrectione.
Pius II a. 1459 inter varios Zanim de Solcia, canonici Bergamensis, «per­
niciosissimos errores», hunc damnavit: «Deum quoque alium mundum ab isto
creasse, et in eius tempore multos alios viros et mulieres extitisse, et per con­
sequens Adam primum hominem non fuisse» (Denz. 1363).78
Conc. Cart h AGiNENSE a. 418 (Denz. 223), Conc. Arausicanum II
a. 529 (Denz. 372) et Conc. Trid. (Denz. 1512-1514, 1521, 1523; cf. infra,
n. 535), provocantia ad textum Apostoli, Rom. 5. 12, definiunt peccatum
originale contrahi ab omnibus hominibus, idque ratione eorum originis ex
Adamo. In quo ipsa universalis origo ex Adamo dici potest implicite definiri,
cum exhibeatur ut sola causa ipsius universalitatis peccati. Praeterea Conc.
Trid. signanter Adamum vocat «primum hominem» (Denz. 1511), quo ulte­
rius premitur ab eo originem habuisse omnes homines, saltem post ipsum
existentes.
In Conc. Vaticano I sequens canon pro definitione parabatur: «Si quis
universum genus humanum ab uno protoparente Adam ortum esse negaverit,
an. s.» (Coli. Lac. 7. 566).79 Quamvis interruptio Concilii huiusmodi definitio­
nem impedierit, schema illud ostendit saltem theologos conciliares eam veri­
tatem reputasse ut definibilem tanquam de fide, ita interpretantes communem
sensum Ecclesiae.
tum» dicatur esse aliqua conclusio theologica stricte dicta, vel generaliter aliqua doctrina
catholica necessario connexa cum veritate revelata. Quomodo enim quod est certe neces­
sario connexum, potest in alio tempore fieri non necessario connexum? Non ergo prae­
fatus theologus de theologica certitudine loquitur, sed de inferiori nota. Ceterum, ante
encycl. «Humani generis» quidam alii theologi, ut Mancini et Bataini, negarunt necessa­
riam ac certam connexionem monogenismi cum dogmate de peccato originali.
78 Ea Zanini sententia duplici modo intelligi potest, ut notavimus supra (n. 525).
79 Quoad duplicem redactionem huius canonis et adnotationes conciliarium theologo­
rum, confer ibidem, coi. 507-567.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

534

Commisio de re BiBLiCA a. 1909, in responso supra relato (n. 519),
reponit «generis humani unitatem» inter ea facta, quae in genesiaca narra­
tione intelligenda sunt in sensu litterali historico, utpote attingentia Christia­
nae religionis fundamenta. Ubi non agitur tantum de unitate specifica sed
etiam de unitate originis, cum asseratur in immediata connexione cum affir­
matione creationis Adami et Evae, hominum parentum.
Pius XII, Encycl. «Summi pontificatus», 20 oct. 1939: «[Perniciosus
error] oblivione continetur mutuae illius hominum necessitudinis caritatisque,
quam quidem cum communis origo postulat, ac rationabilis omnium hominum
naturae aequalitas, ad quaslibet iidem gentes pertineant... Biblia... narrant ex
primo hominis feminaeque coniugio duxisse originem ceteros omnes; quos
referunt... variis tribubus fuisse gentibusque distinctos, per variasque terra­
rum orbis partes disseminatos» (AAS XXI [1939] 426 sq.).
Idem, Encycl. «Humani generis», 12 aug. 1950, immediate post supra
citatam (n. 519) declarationem de aliqua catholicorum libertate relate ad
theoriam mitigati Transformismi, sic prosequitur: «Cum vero de alia coniecturali opinione agitur, videlicet de polygenismo, quem vocant, tum Ecclesiae
filii eiusmodi libertate minime fruuntur. Non enim cbristifideles eam senten­
tiam amplecti possunt, quam qui retinent asseverant vel post Adam hisce in
terris veros homines extitisse, qui non ab eodem prouti omnium protoparente,
naturali generatione originem duxerint, vel Adam significare multitudinem
quandam protoparentum; cum nequaquam appareat quomodo huiusmodi
sententia componi queat cum iis quae fontes revelatae veritatis et acta Ma­
gisterii Ecclesiae proponunt de peccato originali, quod procedit ex peccato
vere commisso ab uno Adamo, quodque generatione in omnes transfusum,
inest unicuique proprium» (Denz. 3897).

530.

In hoc postremo documento, quo prima vice doctrina
Polygenismi directe et explicite a Magisterio considerata est, haec
certe excluditur saltem ut erronea, cum absolute negetur a catholico
sustineri posse. Nec proinde obstat mitigata forma subsequendum
verborum «Cum nequaquam appareat quomodo huiusmodi senten­
tia componi queat», quoniam totus contextus ostendit mitigationem
respicere solam formam verborum negantium, non vero ipsam ne­
gationem, ac si S. Pontifex dubitet, vel contempletur possibilitatem
componendi non derivationem omnium hominum ex Adamo cum
dogmate fidei de universali peccati originalis contractione per gene­
rationem ex eodem Adamo: haec enim contradictionem implicant,
scilicet aliquem non derivari ad Adamo et peccatum originale contrahere per generationem ex Adamo.
80Ut notatum est supra (n. 528), Rahner ob ea verba S. Pontificis non aliud pro
monogenismo concludi posse asserit, quam notam certitudinis reformabitis; imo ulterius
asserit ex ipso Concilio Tridentino non magis deduci posse, sed illius sensum ex ipsa
hac declaratione Pii XII determinari. Aliquid simile, quod attinet solam hanc declara-

Γ)Ε CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

535

Nec refert quod non dicatur explicite «generatione ipsius Adami» sed «generatione» peccatum transfundi. Nam referentia ad ge­
nerationem ipsius Adami resultat tum ex commate immediate prae­
cedenti «Ex peccato commiso ab uno Adamo» tum ex ipsa explicita
doctrina Cone. Trid. ad quam S. Pontifex manifeste sese refert
quaeque sic sonat: «Homines, nisi ex semine Adae propagati nas­
cerentur, non nascerentur iniusti, cum ea propagatione per ipsum,
dum concipiuntur, propriam iniustitiam contrahant» (Denz. 1523).
Unde nequit fingi hypothesis, in qua aliqui priores stipites,
Adamo aequales nec ab ipso generati, veluti iuridice inquinati fue­
rint ipsa culpa Adami, eamque subinde suis ipsis filiis per genera­
tionem communicaverint. Ad summum cogitari potest hypothesis
alicuius polygenismi praeadamitici, seu aliquorum hominum ex sti­
pitibus praeadamiticis generatorum, nec proinde originali Adami
peccato inquinatorum, qui tamen ante Adamum vel non multo post
extincti fuerint, ita ut non censeantur ad praesens historicum genus
humanum pertinere. Et haec esset porta, quam S. Pontifex theoriae
Polygenismi apertam relinqueret.
quatuor praecipui loci afferri solent:
Primus locus est integra narratio genesiaca, Gen. 1-3. Gen. 1.
26-28: «Masculum et feminam creavit eos... Et ait’. Crescite et mul­
tiplicamini et replete terram».
Plerique exegetae, inter quos Zapletal, Jacob, Vaccari, Heinisch, Chaîne, putant ex hoc textu sufficienter deduci unitatem ge­
neris humani; alii vero pauci, signanter Ceuppens,*
81 dicunt ex ipso
solo textu non deduci nisi Deum creasse diversitatem sexuum, non
vero unicitatem paris. Quidquid sit, prior sensus huic textui accedit
saltem ex manifesto parallélisme cum Sap. 10. 1 sq. de quo mox
dicetur.
Ceterum, in c. 2 et 3 plura dicuntur quae, sine praeiudicio et in
sensu litterali accepta, manifestant Adamum et Evam fuisse solos
homines, quando creati fuerunt, et ex eius subinde ceteros homines
processisse; c. 2, v. 5: «Homo non erat, qui operaretur terram»,
quod quidem dicitur immediate post narrationem creationis caeli et
531. Ex Scriptura

tionem, concludit Echarri, art. cit. (supra, in n. 524) 140, scribens: «En definitiva, pues,
diriamos que, segùn el sentido objetivo y formal del texto, no se declara que el poligenismo sea falso o inconciliable con el dogma del pecado original».
81 Art. cit. (supra, in n. 524) 24 sq. Item Quaestiones selectae ex historia primaeva
(ed. 2, Taurini 1948) 38.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

336

terrae; v. 7: «Et factus est homo in animam viventem», quod connaturaliter significat tunc primo factum esse ut existeret homo;
v. 18: «Non est bonum esse hominem solum; faciamus ei adiutorium simile sibi», non ergo erat tunc aliud humanum individuum;
v. 20: «[Inter] cuncta animantia... non inveniebatur adiutor similis
eius»; c. 3, v. 20: «Et vocavit Adam nomen uxoris suae Heva, eo
quod mater esset cunctorum viventium», quod quidem in c. 4 et
5 particulariter ostenditur per enumerationem generationum et des­
cendentium Adae et E vae.
Rk

x '
i .·

,
f

•

aF'"

I

i’1*’1'
A ( ii t
'f'
532. Vis huiusmodi loci nequit infirmari nisi omnia haec referendo
ad meram formam litterariam vel figuraient, ita ut unicum historicum ac
litterale contentum illius sit affirmatio creationis viri et mulieris, vel etiam
unitatis speciei omnium hominum et originis a Deo, non obstantibus tot
eorum somaticis et culturalibus differentiis.52 Sed hoc modo tangeretur ipsa
substantia historicae narrationis, cum ex tot citatis expressionibus et ex toto
ipso generali contextu, manifesta sit intentio auctoris enarrandi originem
historicam, tum mundi tum ipsius generis humani; unitas autem specifica et
unitas causae divinae non sunt veritates ordinis historici, sed metaphysici et
religiosi.
Ceterum viro saltem catholico non licet aliter quam historice et litteraliter interpretari ea quae ibi dicuntur de «generis humani unitate» quoad
eius originem, ut declaravit Commissio Biblica supra relata (n. 519). Nec
valet obicere quod, ut subinde declaravit secretarius eiusdem Commissionis in
epistola ad Card. Suhard 16 ian. 1948, in interpretatione trium priorum capi­
tum Genesis «examinandum est, quae sit antiquorum populorum orientalium
in libris componendis modus, quae eorum psychologia, quis modus loquendi,
quae eorum de ipsa veritate historica notio». Nam, quamvis ex his sequatur
plures narrationis circumstantias accipi posse in sensu figurato et vulgari aut
ad meram litterariam formam revocari, manet tamen ipsam narrationis sub­
stantiam esse accipiendam in sensu vere historico, vulgari sermone expresso,
ut in eadem epistola declaratur, his verbis immediate subductis: «Si quis a
priori contenderet narrationes eorum nullam historiam in sensu moderno
huius verbi continere, facile insinuaret ea nullo sensu esse historica, cum
reapse verbis simplicibus et figuratis, quae respondent captui hominum minus
eruditorum, referant veritates fundamentales oeconomiam salutis spectantes
atque etiam modo vulgari describant originem generis humani et populi electi»
(Denz. 3864).
533.

Sap. 10. 1 sq.\ «Haec [Sapientia] illum qui primus for-

82 Ita vim biblici argumenti infirmare conatus est inter catholicos Rahner, loc. cit.
(supra, in n. 524); cf. apud. Zuerich, art. cit. (supra, in n. 524) 235-235. Simili fere modo
loquitur Bataini, art. cit. (supra, in n. 524) 194 sq.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

437

matus est a Deo pater orbis terrarum [*«τήρ κόσμου] R3 cum solus
esset creatus, custodivit et eduxit illum a delicto suo et dedit illi
virtutem continendi omnia». Hic habetur manifesta allusio ad narra­
tionem genesiacam et ex ipsa iudaica traditione confirmatur histori­
cus ac litteralis sensus illius, quod attinet originem totius humani
generis ab Adamo.
Act. 17. 24-26 (oratio Pauli ad Athenienses in Areopago):
«Deus, qui fecit mundum et omnia quae in eo sunt..., ipse dat omni­
bus vitam et inspirationem et omnia... Fecitque ex uno omne genus
humanum inhabitare super universam faciem terrae definiens statu­
ta tempora et terminos habitationis eorum».
Ille unus, ex quo factus est genus humanum non est ipse Deus,
ut patet ex ipsa lectione (non enim Deus facit ut ex Deo procedat
genus humanum), sed Adam, de quo 1 Cor. 15. 45: «Factus est
primus homo Adam in animam viventem, novissimus Adam in spi­
ritum vivificantem». Affirmatur explicite universalitas originis ho­
minum ex Adamo («Omne genus humanum super universam faciem
terrae»), idque adversus polygenisticas ipsas ideas paganorum de
discrimine speciei et originis populorum. Textus igitur, cum sit in­
directa allusio ad genesiacam narrationem, illius historicum ac lit­
teralem sensum confirmat ac determinat, cumque non sit mera cita­
tio Genesis, profert directum testimonium ipsium Apostoli de historicitate originis generis humani ex Adamo, quam ille invocat in
confirmationem alicuius doctrinae religiosae.
Rom. 5. 12-21: «Per unum hominem peccatum in hunc mun­
ium intravit, et per peccatum mors, et ita in omnes homines mors
pertransiit, in quo omnes peccaverunt...».
Agitur de una persona physica et individuali, non morali aut
collectiva, quae in v. 14 designatur nomine Adam et opponitur
Christo. Transmissio peccati Adae in ceteros homines explicite sig­
nificatur; huius autem rationem esse generationem sive unitatem
originis, non significatur explicite, sed supponitur tum ex ipsa im­
plicita allusione ad narrationem genesiacam tum ex pleno sensu
eorum quae dicuntur de omnibus peccantibus in Adamo, quae vix
concipi possunt absque pertinentia ad familiam Adae et descenden­
tia ab eo. Unde, quamvis hic locus per se solus et abstracte conside­
rs Vox côsmos (mundus) pro genere humano adhibetur etiam alibi in A. T-, v. g. in
ipsa Sap. 2. 24; 26: «sanitas orbis terrarum»; 14. 14; et saepe in N. T., ut Mat. 5. 14;
13. 38; Io. 1. 29; 3. 17, 19; Rom. 3. 19; 5. 12; 1 Io. 2. 2; 4. 14: «salvator mundi».

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

538

ratus, non probet unitatem generis humani, hanc tamen probationem
vehit, eamque decisivam, in toto contextu mentis Apostoli. In 1
Cor. 15. 45, 47, Apostolus eundem duplicis Adami parallelismum
his verbis exprimit: «Factus est primus homo Adam in animam
viventem [ex quo, ut ait in Act. 17. 24-26, supra, Deus «fecit omne
genus hominum»], novissimus Adam in spiritum vivificantem...
Primus homo de terra terrenus, secundus homo de caelo caelestis».

unitatem generis humani ostendunt tum ex unitate
salutis in Christo, secundo Adamo, tum ex derivatione peccati Adae
in omnes homines. Eiusdem unitatis signum esse dicunt ipsum
factum formationis Evae ex Adamo, ut nihil nempe relinqueretur
quod non ex Adamo procederet. Propositis sibi fabulis antiquorum
de existentia monstrosorum hominum generum, vel sic dictorum
Antipodum sive hominum a contraria parte terrae existentium, res­
pondent, vel negando illorum existentiam, ob quasdam sibi eviden­
tes rationes scientificas, vel dicendo quod, supposita illorum exis­
tentia, aut non sunt homines, aut, si homines sunt, ex Adamo des­
cendant oportet.
534. Patres

*
f
' i

1

.

!

Irenaeus, Adv. haer. 3. 23. 2: «Hic est autem Adam, si oportet verum
dicere, primiformis ille homo, de quo Scriptura ait dixisse Dominum: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram; nos autem omnes ex
ipso, et quoniam sumus ex ipso, propterea quoque ipsius haereditavimus appellationem» (MG 7. 961).
Theodoretus, supra relatus (n. 521), ex unitate humani generis repetit
formationem Evae ex Adamo.
Ambrosius, De paradiso 48, pariter ait ideo Evam formatam esse ex
Adamo «ut sciremus... esse... unum fontem generis humani». (ML 14. 298).
Augustinus, In Io., tr. 9, n. 10: «In ipso exordio Adam et Eva parentes
omnium gentium erant, non tantummodo ludaeorum; et quidquid figuraba­
tur in Adam do Christo, ad omnes utique gentes pertinebat, quibus salus
est in Christo» (CCL 36. 96). De civ. Dei 16. 8 sq.: «Quaeritur etiam, utrum
ex filiis Noe vel potius ex illo uno homine, unde etiam ipsi extiterunt, pro­
pagata esse credendum sit quaedam monstrosa hominum genera, quae gentium narrat historia... Sed omnia genera hominum, quae dicuntur esse, crede­
re non est necesse. Verum quisquis uspiam nascitur homo, id est animal
rationale mortale, quamlibet nostris inusitatam sensibus gerat corporis for­
mam seu colorem sive motum sive sonum sive qualibet vi, qualibet parte,
qualibet qualitate naturam: ex illo uno protoplasto originem ducere nullus
fidelium dubitaverit... Quapropter..., aut illa, quae talia de quibusdam genti­
bus scripta sunt, omnino nulla sunt; aut si sunt, homines non sunt; aut ex
Adam sunt, si homines sunt... Quod vero et antipodas esse fabulantur, id est
homines a contraria parte terrae, ubi sol oritur, quando occidit nobis, adversa

’

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

539

pedibus nostris calcare vestigia: nulla ratione credendum est» (CCL 48.
508-510).
Eodem modo antipodas iam iudicaverat Lactantius (Div. instit. 3. 24,
ML 6. 425-428). Saec. 8 Zacharias R. P. in quadam epistola ad S. Bonifacium damnat cuiusdam Virgilii presbyteri «perversam et iniquam doctrinam...,
quia contra Deum et animam suam locutus est, si clarificatum fuerit ita eum
confiteri, quod alius mundus et alii homines sub terra sint, seu sol et luna»
(Epist. 11, ML 89. 946).
PROBATUR 2. Ex ratione theologica.

535.

Unitas originis generis humani est necessaria conclusio
duplicis veritatis fidei a Conc. Trid. definitae, scilicet universalitatis
peccati originalis (sess. 5, can. 2) et transmissionis eiusdem per ge­
nerationem ex Adamo (can. 2 et 3: «Ada eius propagini nocuit... In
omne genus humanum transfudit peccatum... Adae peccatum, origi­
ne unum est, et propagatione non imitatione transfusum, omnibus
inest unicuique proprium», Denz. 1512 sq.). Ratio sic in forma
conficitur: Omnes homines habent peccatum originale. Atqui pec­
catum originale contrahitur per generationem ex Adamo. Ergo om­
nes generati sunt ex Adamo. Huiusmodi conclusio ex duabus prae­
missis fidei est tam immediata, ut plures theologi dicant eam esse
implicite definitam, nec meram conclusionem theologicam, ut nota­
vimus supra (n. 528, 529).
Unde unitas originis totius generis humani ex Adamo est necessarium
fundamentum dogmatis peccati originalis, prout de facto praedicatur ab Ec­
clesia, seu ut peccati universalis et ut contracti per originem ex Adamo. Nec
nisi triplici modo, quo pessumdaretur huiusmodi dogma, posset quis fingere
peccatum originale in hypothesi Polygenismi.
Primo nempe, eximendo a peccato originali aliquos homines, illos nempe
qui ab Adamo non derivarentur. Et hoc est contra universalitatem illius
peccati.
Secundo, excogitando alium modum transmissionis praeter generationem,
puta meram iuridicam imputationem. Et hoc pariter adversatur definitioni
tridentinae, explicite loquenti de «propagine» et «propagatione» ex Adamo;
cuius sensus adhuc explicitius declaratur in sequenti sess. 6, c. 3, his verbis:
«Homines, nisi ex semine Adae propagati nascerentur, non nascerentur iniusti,
cum ea propagatione per ipsum, dum concipiuntur, propriam iniustitiam con­
trahant» (Denz. 1523 ).M
Tertio, accipiendo Adamum non pro individua persona sed pro collectiMCf. R. Gibellini, «La generazione come mezzo di trasmissione dei peccato ori­
ginale nel decreto Tridentino ’De peccato originali'», Studia Patavina III (1956) 389-420.
—«La generazione come mezzo di trasmissione dei peccato originale nel decreto Tri­
dentino ’De iustificatione’ e documenti recenti dei magistero», ibid. IV (1957) 3-32.

540

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

vitate plurium primorum stipitum, ex quibus ceteri homines per generationem
peccatum contraherent. Et haec hypothesis, quam suggesserunt aliqui doctores
protestantes nec displicuit quibusdam catholicis (cf. supra, n. 527), adversatur
pariter tum menti Conc. Trid. tum eius definitioni.*5 Nam, quamvis Concilium
nunquam directe dicat Adamum esse unum physicumque hominem nec meram
hominum collectivitatem, iugiter tamen hoc tanquam indubitatum supponit,
tum quia in hoc solo sensu Adam intelligebatur a patribus conciliatibus nec
unquam alius sensus occurrerat in catholica theologia, tum quia in ipsa defi­
nitione plura dicuntur quae nonnisi ad unam physicam personam referuntur;
agitur enim de «primo homine Adam, mandatum Dei transgrediente» (sess.
5, can. 1), de peccato quod non «sibi soli sed et nobis nocuit» (can. 2), de
peccato «quod origine unum est» (can. 3) quodque proinde ab uno peccante
procedit, de «primo Adamo» opposito «secundo Adamo lesu Christo» (sess.
6, can. 4) qui procul dubio est unica physica persona.*0

’ >
*·
11
’

536. Obiectiones,
quae contra monogenismum afferri solent, ad tres
reduci possunt.
Primo scilicet, ipsa Scriptura supponit tempore Caini et Abelis, primorum Adae filiorum, fuisse multos homines; nam dicitur in Gen. 4. 13, 14,
17: «Dixitque Cain ad Dominum: ...Ecce... ero vagus et profugus in terra:
omnis igitur, qui invenerit me, occidet me... Cognovit autem uxorem suam,
quae concepit et pcperit Henoch; et aedificavit civitatem, vocavitque nomen
eius ex nomine filii sui Henoch». Ceterum, nisi fuissent alii homines praeter
Adamum, istius filii nubissent eorum sororibus, quod est contra legem natu­
ralem.
Secundo, scientia palaeontologica ostendit magnam varietatem hominum,
qui nequeunt proinde ab eodem stipite et multo minus ab eodem pare des­
cendere.
Tertio, eadem scientia ostendit multo antiquiorem esse humanitatem
quam hucusque putabatur; id autem suggerit polygenismum, seu derivatio­
nem hominum ex variis stipitibus, quorum quaedam generationes potuerunt
per longum tempus extingui, aliis manentibus vel novis stipitibus eorumque
generationibus locum cedentibus.

537. Respondetur.
Primo, nescimus quot filios et filias Adam genuerit et quo ordine et
83 Vide quomodo supradicti (n. 528) Rahner et Bataini conentur eludere vim defi­
nitionis tridentinae.
86 Ceterum, praefata hypothesis collectivi tatis hominum, conspirative, vel simultanée,
vel quomodolibet universaliter, peccantium, innumerabilibus difficultatibus oneratur. Sup­
ponit enim omnes tales homines in variis dissitisque fortasse regionibus, imo in variis
temporibus, existentibus, habuisse donum integritatis ex quo exciderunt, omnes accepisse
idem Dei mandatum, omnes habuisse eandem tentationem et omnes succubuisse eidem
peccato, vel saltem eos qui fuerunt absque elevatione, aut mandato, aut peccato, omnes
obiise nulla relicta prole. Cf. Lennerz, art. cit. (supra, in n. 524) 419-423. Haec autem
dicimus tantum ad ostendendam summmam hypothesis improbabilitatem, supposita qui­
dem non absoluta cius imposibilitate; nam his non indigemus ad ipsum dogmaticum
ar­
•III
gumentum conficiendum.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

541

tempore. Genesis, in c. 4 nominat solos Cain, Abel et Seth, quorum comme­
moratio sola confert ad historiam salutis; in c. 5, v. 4 ait generaliter: «Et
facti sunt dies Adam, postquam genuit Seth, octingenti anni, genuitque filios
et filias». Sensus verborum Caini, et civitatis quam extruxit, non uno modo
explicatur ab exegetis. Quidam inter alia suggerunt transpositionem narratio­
nis de Abele et Cain a posteriori tempore patriarchali ad primam periodum
humanitatis, et praefatam civitatem dicunt extructam non a Caino sed ab ipso
Henoch, ut suadet ipsa nominis attributio. Ceterum, omnia accipiendo ut
sonant et supposita satis celeri multiplicatione filiorum et filiarum Adae, non
difficile intelligitur, quare Cain timuerit occidi ab aliis iam numerosis homi­
nibus, utut familiaribus, et quare dici possit construxisse aliquam civitatem,
in sensus largiori cuiusdam stabilis familiaris commorationis, in oppositione
ad anteriorem vitam nomadam. Matrimonium autem inter fratres et sorores
non repugnat primariis praeceptis legis naturalis, ac ideo, ex necessitate multi­
plicandae speciei, dici potest permissum a Deo in primordiis humanitatis.
538. Secundo, ex scientia palaeontologica nequit ostendi specifica dif­
ferentia inter varios typos humanitatis, sicut non ostenditur quidquam in ma­
teria essentialis Transformismi, ut dictum est supra (n. 523). Varii typi his­
torici quos cognoscimus (vulgo «races») manifestant solas differentias acci­
dentales.87 De variis vero typis praehistoricis (cf. supra, n. 517, 523), cum
nihil certi adhuc afferatur, ex quo determinari possit quandonam verus homo,
ratione praeditus, existere ceperit, dici potest quod Augustinus aiebat de
monstrosis hominibus suo tempore praedicatis: «Aut illa, quae talia de qui­
busdam gentilibus scripta sunt, omnino nulla sunt; aut si sunt, homines non
.sunt; aut ex Adamo sunt, si homines sunt» (supra, n. 534).88*
539. Tertio, humani generis antiquitas® quatumvis extendatur, non
favet polygenismo, cum ex unica stirpe et unico pare, interminatae genera­
tiones oriri possint, nec unius vel alterius extinctio continuationi et multipli­
cationi ceterarum officiat. Ceterum, quamvis modernae scientiae inventa sug­
gerant remotiorem antiquitatem quam hucusque putabatur, non est tamen
leviter et ultra modum extendenda, tum quia data ipsa scientifica sunt valde
incerta, ut patet ex discrepantibus computationibus cultorum scientiae natu­
ralis, tum quia, etiam sub ratione theologica, excessivae antiquitatis computa­
tio tangeret indirecte dogma redemptionis, seu computationem temporis
87 De qua re apte et sufficienter disserit Schulien, loc. cit. (supra, in n. 524).
88 Varios sensus cultorum scientiarum summatim et apte exponit Bataini, art. cit.
(supra, in n. 524) 188-191.
wDezani, S., L'alba dell'humanità, Torino 1945.
Koppel, R., «Ultimae investigationes de aetate generis humani», Biblica (1934)
419-436.—«De antiquissimis hominibus», Verbum Domini XVII (1937) 262-267.
Marcozzi, V., L’uomo nello spazio e nel tempo, (Milano 1953) 267-284.
Ruffini, E., Chronologia Veteris et Novi Testamenti in aeram nostram collata (Ro­
mae 1924) 39-89.—La teoria dell'evoluzione secondo la scienza e la fede (Roma 1948)
192-196.
Schneider, J. M., «Theologisches und Geologisches zur Lehre über das Alter des
Menschheit», Divus Thomas (Freiburg) V (1927) 313-326.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

542

>
; f

J
r

Γt· I

I

1

; ΐ

adventus Christi et explicationem rationis quare divina Providentia remedium
salutis, sive plenitudo temporum salvificorum, tam diu postposuerit.
Attenta Scriptura, inter Adamum et Christum haberentur, iuxta textum
hebraicum masoreticum circiter 4117 anni, iuxta textum Samaritanum circiter
4418, iuxta versionem Septuaginta circiter 5613. In his fundantur aliae com­
putationes quae in Ecclesia circumferebantur, ut Martyrologii Romani (5199),
Clementis Alex. (6620) et Augustini (6000; cf. De civ. Dei 18. 40), quaeque
medium numerum 5000 annorum generatim proferunt. Ceterum, ea Scriptu­
rae computatio valde incerta est, cum variae genealogiae, in quibus ipsa fun­
datur, sint incompletae et verbum «genuit» in eis accipi possit, et quandoque
debeat, in sensu generationis mediatae, ut patet ex comparatione diversarum
genealogiarum (cf. v. g. Gen., c. 4, 5 et 11; Mat. 1. 1-17; Luc. 2. 23-38).
Attenta scientia historica, nonnisi pauca approximative determinari pos­
sunt. Ita antiqui Aegyptii historia refert signa primae dynastiae ad annos
circiter 3300 ante Christum et antiquissima omnium historia Babylonensis et
Sumerica non ascendit ultra annum 4000 ante Christum.9091
Cum autem huius­
modi stabilis ac organizatae civilizationis forma satis longum praeparationis
tempus supponat, ea chronologia satis propinqua apparet ipsi scripturisticae
computationi.
Attentis autem inventis scientiae palaeontologicae, mira est discrepantia
computationum inter modernos, quod attinet integrum periodum inter appa­
ritionem (catholice creationem) primi hominis et hodiernum tempus. Inter
ipsos catholicos nonnisi unus vel alius*' retinet antiquiorem ac communem
computationem, fundatam in Scriptura, scilicet 6000 vel 7000 annorum (4 vel
5 usque ad Christum); alii assignant 10 vel 20 vel 30 vel 40 et usque ad 100
millia annorum. Inter extraneos, aliqui ultra procedunt, generatim usque ad,
230.000 annorum, et unus vel alter (ut L. Pilgrim) usque ad 1.620.000 an­
norum. Difficultas autem provenit praecipue tum in assignanda duratione
epochae quaternariae, in qua apparent prima hominis vestigia sive fossilia
(cf. supra, n. 416), tum ex incertis criteriis quae adhibentur in determinanda
duratione variarum epocharum, puta iuxta mutationes geologicas, quae tamen
in antiquo tempore potuerunt esse multo velociores quam nunc, vel iuxta
praesuppositum successionis inter varias mutationes, quarum tamen plures po­
tuerunt simul contingere.
QUAESTIO III.

!I

!

DE ORTU SINGULORUM HOMINUM.92

I. SENSUS QUAESTIONIS.

540. Haec quaestio est extensio duarum praecedentium, qua90 Cf. A. Falkenstein, Archaische Texte ans Druk, Berlin-Leipzig 1936.
91 Ut Schneider, loc. cit.
92 1 p., q. 90; q. 118, a. 2 et 3; In 2 Sent., dist. 18, q. 2, a. 1; C. Gent. 2. 83-89;
De potentia, q. 3, a. 9 et 10.
Alessandri, M. et Masi, R., «SulTorigine delTanima umana», Euntes docete XV
(1955) 60-95.
Da Cruz Pontes, J. M., «Le problème de l’origine de l’âme de la patristique à la
solution thomiste», Recherches de théologie ancienne et médiévale XXXI (1964) 175-229.

■

^•*· λ£^ ·

'*/ia>

- ^4

z- *■ yL.r^-L
. ... · λ
i ·» » -*- a

- M&

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

543

tenus ab origine humanitatis complexive spectatae fit transitus ad
originem sive ortum singulorum hominum. Porro in quaestione im­
mediate praecedenti iam statuimus totum genus humanum procede­
re a primo pare, Adam et Eva; restat ut inquiramus de modo quo
ista processio fit in singulis hominibus, cumque de corpore ex ipsa
experientia constet ipsum non fieri per Dei creationem ex nihilo,
neque per immediatam Dei formationem (sicut corpus primi homi­
nis et primae mulieris), sed per puram immediatorum parentum ge­
nerationem (sicut in ceteris viventibus), sola quaestio manet de ani­
ma, utrum scilicet producatur ab ipso Deo per veram creationem ex
nihilo, nec ullatenus a parentibus per viam generationis, et utrum
primo producatur in ipso momento quo corpori unitur et in quo
dicitur ipse integer homo generari.
II. ERRORES.

541.

Quoad primam quaestionem de ipso modo productionis,
contra communem ac catholicam doctrinam quae vocari solet creationismus, seu quae docet veram ac proprie dictam ex nihilo creatio­
nem uniuscuiusque animae (non secus ac animae ipsorum primorum
parentum), occurrunt duo errores, scilicet Emanatismus, docens
omnem animam emanari a substantia divina, de quo dictum est
supra (n. 516), agendo de anima primorum parentum, et Generatianismus sive Traducianismus,93 docens animam, non secus ac corpus,
Karpp, H., Problème altchristlicher Anthropologie, Gütersloh 1950.
Kleutgen, J., «Uber den Ursprung der menschlichen Seele», Zeitschrift fiir katholische Théologie VII (1883) 197-229.
Konerman, A., Die Lehre von der Entstehung der Menschenseele in der christlichen
Literatur bis zum Konzil von Nizda, Münster 1915.
Lacroix, B., «L’origine de l’âme humaine», Revue de l’Université d’Ottawa XIV
(1944) 61-97, 175-202, 209-249.
Michel, A., «Traducianisme», Dictionnaire de théologie catholique XV-1 (Paris
1946) 1350-1365.
Muzio, G., La creazione dell’anima umana seconda S. Tommaso, Roma 1961.
Rahner, K., «Die Hominisation als theologische Frage», Das Problem der Homi­
nisation (auctoribus Overhage et Ranner, Freiburg 1961) 13-90.
Reany, W., The creation of human soul, New York 1932.
Riva, C., Il problema delVanima intellettiva, Domodossola 1956.
Stockums, W., «Historisch-kritisches über die Frage: Wann entsteht die geistigg
Seele?», Philosophisches Jahrburcb XXXVII (1924) 225-252.
Zehetbauer, O., Animae humanae infundendo creantur et creando infunduntur,
Sopronii 1893.
93 Haec vox primo invecta est a Pelagianis, qui «traducianos» vocabant catholicos
docentes transmissionem peccati originalis per viam generationis (cf. Augustinum, Opus
imperfectum contra lulianum, 1. 1, n. 6, MI. 44. 1053).

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

generari sive traduci a parentibus. Huiusmodi Traducianismus du­
plicem formam assumpsit.
Traducianismus materialis, vel simpliciter dictus, docet animam vere ge­
nerari sive produci ex ipso semine parentum, eodem modo ac corpus. Id
necessario supponitur a Sensistis et cognatis Transformistis rigidis, qui ani­
mam humanam assimilant animae brutorum et de quibus dictum est supra
(n. 516). Aliquid simile docuerunt aliqui antiquiores Patres, qui, ut impugna­
rent emanatismum et praeexistentialismum platonicum, concipiebant animam
tanquam aliquod corpus subtilius ac sui generis, quod originatur ex semine
distillato ab ipsa anima parentum, sicut corpus ex corporali semine eorundem.
Haec sententia ab omnibus ac certius tribuitur Tertulliano,93 |l’"1 incerte vero
etiam aliis scriptoribus, ut Lactantio (ita Rufinus, Apol. ad Anastasium 6, ML
21. 626), Apollinari (ita Hieronymus, Epist. 126. 1, ML 22. 1086, qui exag­
gerate id attribuit «Tertulliano, Apollinari et maximae parti Occidentalium»)
et Lucifero schismatico episcopo Caralitano (ita Augustinus, De haeresibus,
haer. 81, ML 42. 45). Huiusmodi Traducianismus damnatus est ut haereticus
ab Anastasio II a. 498 (cf. infra, n. 545).
Traducianismus spiritualis, qui a modernis vocatur potius Generatianismus, docet animam spiritualiter produci ab anima parentum, vel per quandam
transfusionem, sicut lux generatur a luce, vel per superadditam a Deo crea­
tricem virtutem qua parentes fiunt simul veluti instrumentum creationis novae
animae (in qua utraque explicatione putant sen·ari sufficienter doctrinam de
creatione animarum, scilicet vel mediate in anima primi hominis, vel imme­
diate ratione instrumentalis creationis). In hanc sententiam inclinarunt Augus­
tinus et aliqui alii Patres occidentales post ipsum, putantes ita facilius contra
Pelagianos explicari transmissionem peccati originalis, quod pertinet ad
animam.94

542. Ipse quidem Augustinus, reiecto ex una parte supradicto mate­
riali Traducianismo et admissa ex alia parte possibilitate et convenientia im^INDe anima, fere per totum librum, et peculiariter c. 7, 8, 9, 19, 20, 22, 36. In
c. 9 ait: «Animae corpus adserimus propriae qualitatis et sui generis»: c. 27: «Hoc erit
semen animale, protinus ex animae destillatione, sicut et virus illud corporale semen ex
camis defaecatione»; c. 36: «Anima in utero seminata pariter cum came pariter cum ipsa
sortitur et sexum» (CCL 2. 791, 723, 838).
Augustinus sic refert ac reicit Tertulliani sententiam: «Nam et illi qui animas ex
una propagari asserunt, quam Deus primo homini dedit, atque ita eas ex parentibus trahi
dicunt, si Tertulliani opinionem sequuntur, profecto eas non spiritus sed corpora esse
contendunt, et corpulentis seminibus exoriri: quo perversius quid dici potest? Neque hoc
Tertullianum somniasse mirandum est, qui etiam ipsum Creatorem Deum non esse nisi
corpus opinatur» (Epist. 190, c. 4, n. 14, ML 33. 861).
Analysim totius doctrinae Tertulliani de natura et origine animae instituit A. D’Ales,
La théologie de Tertullien (Paris 1905) 112-153. Confer etiam G. Esser, Die Seelenlehre
Tertullians, Paderborn 1893.
94 Ex Patribus graecis quidam autores incerte Gregorium Nyssenum inter traducianistas referunt, ob aliquas eius expressiones quae etiam in tali sensu intelligi possent
(De hominis opificio 29, MG 44. 235). Cf. D. L. Rebecchi, «L’antropologia naturale di
San Gregorio Nisseno», Divus Thomas (Piacenza) XX (1943) 325-330.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

545

mediatae creationis uniuscuiusque animae, quamvis speculative hanc praefer­
ret, de facto tamen iugiter haesitavit et usque ad finem suae vitae quandam
inclinationem in spiritualem Traducianismum manifestavit, tanquam in faci­
liorem modum explicandi transmissionem peccati originalis et vitandi peri­
culum negationis illius, addens tamen se esse paratum ad creationismum am­
plectendum, si exinde doctrina de peccati originalis transmissione nullum ca­
piat detrimentum.94 ,b"*Ob Augustini auctoritatem, contraria creationistica sen­
tentia aliorum Patrum, et peculiariter Hieronymi inter latinos, nonnisi lento
pede processit, nec supradicta traducianismi condemnatio per Anastasium II
decisivum influxum in hunc sensum exercere potuit. Nam haesitatio inter
creatianismum et spiritualem Traducianismum permansit usque ad scholasti­
cum medium aevum, signanter apud Fulgentium Ruspensem (De vera praedest. 3. 28 sq.; Epist. 16. 16), Gregarium M. (Epist., 1. 9, epist. 52) et Rabanum Maurum (De anima 2), donec, saltem saec. 12, simpliciter expuncta
fuerit, Petro Lombardo firmam ceterorum doctorum sententiam sic expri­
mente: «Catholica autem Ecclesia nec simul nec ex traduce factas esse animas
docet, sed in corporibus per coitum seminatis atque formatis infundi et infun­
dendo creari» (Sent., 1. 2, dist. 18, n. 8).
Ceterum, etiam in tempore posteriori quidam doctores mitigatum quen­
dam et ambiguum Traducianismum redintegrare conati sunt. In libello «Cum
dudum», a Benedicto XII Armenis transmisso a. 1341, reprobatur «quod qui­
dam magister Armenorum vocatus Mechitriz, qui interpretatur paraclitus, de
novo introduxit et docuit, quod anima humana filii propagatur ab anima
patris sui, sicut corpus a corpore et angelus etiam unus ab angelo» (Denz.*
33
b‘»)S. Doctor mentem suam signanter manifestat in duplici epistola 166 ad Hierony­
mum (anni 415) et 190 ad episcopum Optatum (a. 418). In Epist. 166, n. 25-27, recensitis
variis de origine animae sententiis per respectum ad dogma de transmissione peccati ori­
ginalis. scribit «Unde illa de animarum novarum creatione sententia, si hanc fidem funda­
tissimam [de peccato originali] non oppugnat, sit et mea; si oppugnat, non sit et tua...
Nam licet nemo faciat optando, ut verum sit quod verum non est, tamen si fieri potest,
optarem ut haec sententia vera esset, sicut opto ut, si vera est, abs te liquidissime atque
invictissime defendatur... Illam vero opinionem, quod ex una [anima primi hominis] fiant
omnes animae, nec discutere volo, nisi necesse sit; atque utinam ista, de qua nunc agimus
[i. e. creationismi], si vera est, sic abs te defendatur, ut hoc necesse iam non sit» (ML
33. 731 sq.).
Epist. 190, n. 15 sq.: «Cum considerari et pertractari coeperit quid dicatur, mirum
si ullus sensus comprehendit humanus quonam modo tanquam lucerna de lucerna accen­
datur et sine detrimento alterius alter inde ignis existât, sic anima de anima parentis fiat
in prole, vel traducatur in prolem; utrum incorporeum semen animae, sua quadam occulta
et invisibili via seorsum ex patre currat in matrem cum fit conceptus in femina; an, quod
est incredibilius, in semine corporis lateat... Quaeritur tamen utrum omnem flatum ex illo
uno flatu [quo Deus creavit animam primi hominis], sicut omne corpus hominis ex uno
illo corpore, faciat, an vero nova quidem corpora faciat ex uno, animas autem novas ex
nihilo... Sed ubi res naturaliter obscura nostrum modulum vincit et aperta divina Scriptura
non subvenit, temere hinc aliquid definire humana coniectura praesumit» (ML 33. 861 sq.).
Cf. P. Galtier, «Saint Augustin et l’origine de l’homme», Gregorianum XI (1930)
5-31.—M. F. Sciacca, «L’origine deU’anima secondo Sant’Agostino», Giornale di metafisica IX (1954) 542-550.—C. Riva, «Creazionista o traducionista, S. Agostino?», Rivista
Rosminiana L (1956) 1-5.

18

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

546

1007).’’5 Saec. 16, Lutberus (secus ac Calvinus) in Traducianismum inclinavit.^'Saec. 17-18, duo theologi angustiniani, H. de Noris j 1704)* et
J L. Berti (t 1766)*,Εί11 Augustini sententiam probabilem esse dixerunt. Saec.
19, H. Klee,91 G. C. Ubagbs*^'1 et D. B. G ravina^ in eundem spiritualem
Traducianismum inclinarunt. Eidem peculiarem formam addiderunt tum
lacobus Frohscbanimer,^,ki,i docens hominem tam secundum corpus quam
secundum animam generari a parentibus, vi cuiusdam potestatis creativae,
divinitus insitae naturae humanae inde a prima rerum origine (cui favet
G. Hermes),95
99 tum Antonius Rosmini, docens animam prius generari a paren­
98
97
96
tibus tanquam sensitivam er subinde sese evolvere in intellectivam, quando
illi apparet idea entis.'

Quoad secundum quaestionem de momento creationis
animae, occurrit generalis quaedam doctrina, Praeexistentialismus
appellata, quae docet animas creatas esse, vel quomodolibet existere,
antequam corporibus infundantur. Duplicem formam assumpsit,
aliam sicilicet rigidiorem, quae infusionem animarum corporibus
pendulam facit a peccato animarum, et aliam quae a peccato ab­
strahit.
543.

95 Ceterum in responso episcoporum armenorum ad praefatum libellum, huiusmodi
error explicite reprobatur: «Hic error, quo anima hominis propagatur ab anima patris sui,
sicut corpus a corpore... semper fuit excommunicatus in ecdesia Armenorum, et maledictus
sit, quia dicta ecclesia sicut semper credidit, ita idem credit, quoniam animae creantur
noviter a Deo, et in tempore animandi, simul fit creatio animae et positio in corpore»
(Mansi 25. 1193).
95[HQuem inter recentiores sequitur R. Seeberg, Lehrbuch der Dogmengeschichte IV
(ed. 2-3, Leipzig 1917) 170 sq.
96 Vindiciae augustinianae, c. 4, § 3, apud ML 47. 691-701, ubi ait perperam Augus­
tini sententiam erroris argui, cum nec ex traditione nec ex ratione Traducianismus spiri­
tualis refelli possit.
96 lbl»l De theologicis disciplinis, 1. 12, c. 4, n. 9-16.
97 Katholische Dogmatic (Mainz 1835) II 234.
97 b1"'Anthropologiae philosophicae elementa (Lovanii 1848) 221. Cuius assertio officio­
sum monitum S. Sedis provocavit.
98 Sull*origine delianima umana e talune verita che ne dipendono dissertazione fisicotcologica, diss. 2, Panormi 1872.
K^\Clber den Ursprung der menschlicben Seele. Rechfertigung des Generatianismus,
München 1854. Opus in Indicem relatum a. 1857.
99 In Zeitschrift fiir Philosophie und katholische Théologie (1832) 69 sq..
1 Ita prop. 20 sq. (inter damnatas a S. Officio a. 1887): «Non repugnat ut anima
humana generatione multiplicetur, ita ut concipiatur, eam ab imperfecto, nempe a gradu
sensitivo, ad perfectum, nempe ad gradum intellectivum, procedere. Cum sensitivo prin­
cipio intuibile fit esse, hoc solu tactu, hac sui unione, principium illud antea solum sen­
tiens, nunc simul intelligens, ad nobiliorem statum evehitur, naturam mutat, ac fit intelliillyt;
ligens, subsistens atque immortale»
(Denz. 3220 sq.). Similem sententiam S. Thomas
tribuit quibusdam doctonbus sui temporis (1 p., q. 118, q. 2, a. 2). Sententiam Rosmini
vario modo interpretantur A. Luciani, L’origine dell*anima umana seconda Antonio Rostnini, cd. 2, Padova, 1958, et P. Barale, «L’origine dell’anima intellettiva secondo Rosmi­
ni», Salesianum XX (1958) 118-128.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

i
I
I

547

Prior ac rigidior forma, partialiter connexa cum emanatismo platonico
aut manichaeistico, docet Deum ab initio produxisse per emanationem vel per
veram creationem (parum refert) angelos et animas (quae a quibusdam vix ab
angelis distinguuntur), tanquam puros spiritus, de se nullatenus destinatos
ad corpus informandum, quorum subinde qui peccarunt deiecti sunt in cor­
pora, tanquam in locum punitionis et expiationis.
Ita Priscillianistae (inde a saec. 4), quorum errorem connexum cum ema­
natismo manichaeistico sic refert et damnat Conc. Rracarense a. 563: «Si quis
animas humanas dicit prius in caelesti habitatione peccasse et pro hoc in cor­
pora humana in terra deiectas, sicut Priscillianus dixit, an. s.» (Denz. 456;
cf. emanatisticam propositionem supra, n. 519). Eosdem iam damnaverat
Leo Af, in Epistola ad Turribium episc. asturicensem a. 446,2 scribens: «Re­
feruntur [Priscillianistae] asserere, animas quae humanis corporibus inserun­
tur fuisse sine corpore, et in caelesti habitatione peccasse, atque ob hoc a
sublimibus ad inferiora delapsas, in diversae qualitatis principes incidisse, ac
per aerias ac sidereas potestates, alias duriores, alias mitiores, corporibus esse
conclusas, sorte diversas et conditione dissimili... Quam impietatis fabulam
ex multorum sibi erroribus texuerunt; sed omnes eos catholica fides a corpore
suae unitatis abscidit, constanter praedicans atque veraciter, quod animae
hominum, priusquam suis inspirarentur corporibus, non fuere, nec ab alio
incorporantur nisi ab opifice Deo, qui et ipsarum est creator et corporum»
(ML 54. 684 sq.).
Ita pariter Origenistae (inde a saec. 3), fundati in quibusdam ambiguis
expressionibus ipsius Origenis, quorum doctrina (non emanatistica tamen, sed
creationistica) sic formulatur ac damnatur in Edicto lustiniani imperatoris, in
^articulari Conc. Constantinop. a. 543 publicato et a Vigilio R. P. verisimiiter confirmato:3 «Si quis dicit au sentit, praeexistere hominum animas,
utpote quate antea mentes fuerint et sanctae virtutes, satietatemque cepisse
divinae contemplationis, et in deterius conversas esse, atque idcirco refrixisse
a Dei caritate, et inde ψυχάς graece id est, animas esse nuncupatas, demissasque esse in corpora supplicii causa: anathema sit» (Denz. 403 ).4

Secunda ac mitior forma docet animas prius a Deo creatas, subinde, non
ob commissam culpam sed Dei vel propria voluntate, unitas esse corporibus.
2 De illius authenticitate confer J. A. de Aldama, El Stmbolo Toledano I (Romae
1934) 54-56. Authenticitatem tamen negavit Kiinstle, cui non contradicunt Denzinger (in
Enchiridio, n. 283-286) et Dekkrs (in opere Sacris erudiri).
3 Ut innuit Cassiodorus, De instit. div. litt. 2, ML 70. 1111.
4 De doctrina ipsius Origenis, cum sit satis confusa, ab eruditis ambigitur. Cf. De
principiis (Peri Archon), 1. 2, c, 8, n. 3 sq.; c. 9, η. 1 et 6; 1. 3, c. 3, n. 5. Quidquid
sit, certum est Origenistas ex dictis ipsius magistri suam doctrinam deduxisse, imo prae­
fatum lustiniani edictum ex ipso Origenis opere De principiis varios anathematismos efformasse. De doctrina Origenis in hac re confer Dictionnaire de théologie catholique ad voces
«Ame», col. 996 sq., «Origène», col. 1533-1535, «Origénisme», col. 1576-1588.
Similis doctrina tribuitur etiam Caio Mario Victorino (4 post 362), philosopho neoplatonico ad fidem converso, cuius influxum subiit ipse Augustinus et cuius plura opera
perierunt (ea quae referuntur in ML 8 sunt spuria). Cf. H. De Leusse, «Le problème de
la préexistence des âmes chez Marius Victorinus Afer», Recherches de science religieuse
XXIX (1939) 197-239.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Ita Nemesius, episcopus emesenus (saec. 4; De natura hominis, c. 2, MG 40.
571 sq.), qui putat nonnisi hoc modo servari spiritualitatem et immortalita­
tem animae, et alii «quidam ecclesiastici», quos ita reticito nomine refert
Hieronymus (Epist. V2G. 1, ML 22. 1085 sq.: «An [animae] in thesauro
habeantur Dei, olim conditae, ut quidam ecclesiastici stulta persuasione con­
fidunt»).56
Quidam huc adducunt etiam sententiam de metempsychosi, seu de
transmigratione animarum ex uno corpore in aliud per generationem. Sed
haec respicit potius quaestionem de ulteriori sorte animae iam creatae cum
primo corpore, quod in prima generatione obtinuit, ac proinde proprium
locum obtinet in tractatu De 'Novissimis, quamvis indirecte ac partialiter
tangat praesentem quaestionem, quatenus nempe ex ea sententia sequitur non
semper animam creari cum huic particulari corpori unitur, cum potuerit iam
in alio corpore praeexistere.

III. ASSERTIO I. Anima sigulorum hominum, non secus ac
II
primi hominis,
producitur immediate a Deo per veram creatione II
ex nihilo.
544.

Nota theologica.

Animam singulorum hominum vere a Deo creari est dicendum
de fide definita a Magisterio ordinario. Eas non emanari ex subs­
tantia divina, est de fide definita a Magisterio extraordinario, ita ut
Emanatismus sit formalis haeresis. Eas non derivari, sicut corpus, a
semine parentum, eo modo quod docetur a Traducianismo materiali,
videtur de fide, saltem ex Magisterio ordinario, cum id nullatenus
stet cum conceptu creationis. Eas nullatenus derivari a parentibus,
neque incorporali ter, eo modo quo docetur a Traducianismo spiri­
tuali, videtur proximum fidei, cum vix concipi possit quomodo ita
salvetur conceptus creationis.0
5 Forte Hieronymus sese refert ad praefatum Nemesium et ad Clementem Alex.,
Stromata, 1. 2 et 3, passim. De huius sententia confer J. Hering, Etude sur la doctrine de
la chute et de la préexistence des âmes chez Clément d’Alexandrie, Paris 1922.
In recentiori aetate aliquid simile redintegravit Leibnitius, docens omnes animas
fuisse creatas in die sexto genesiaco atque inclusas in quibusdam corpusculis, ita ut postea,
secundum leges harmoniae praestabilitae, uniantur successive cum propriis corporibus hu­
manis. Essais de théodicée, 1” partie, § 91: «Je croirais que les âmes qui seront un jour
âmes humaines, comme celles des autres espèces, ont été dans les semences et dans les
ancêtres jusqu’à Adam et ont existé par conséquent, depuis le commencement des choses,
toujours dans une manière de corps organisé».
6Cum nulla habeatur contra Traducianismum directa ac certa definitio Magisterii
extraordinarii, theologi non uno prorsus modo assignant notam theologicam. Contra Tra­
ducianismum materialem: de fide definita (Huarte, Hugon, Mors, Baisi); de fide definita
a Magisterio extraordinario seu ab Anastasio II (Boyer); de fide catholica ex Magisterio
ordinario (Sagüés); doctrina catholica (Parente). Contra Traducianismum spiritualem: de
fide catholica ex Magisterio ordinario (Sagüés); fidei proximum (Beraza, Lercher, Baisi,

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

549

PROBATUR 1. Ex auctoritate.

documenta quibus excluditur, tanquam haere­
sis, Emanatisnius animarum ex substantia divina dedimus supra
(n. 519), agendo de creatione animae primi hominis. Restant docu­
menta contra Traducianismum.
545. Magisterii

Anastasius II, Epist. «Bonum atque iucundum» ad episcopos Galliae
a. 498, c. 1, § 2 et 4: «[Asserunt quidam haeretici] quod humano generi
parentes, ut ex materiali faece tradunt corpora, ita etiam vitalis animae spi­
ritum tribuant... Quomodo ergo contra divinam sententiam carnali nimis
intellectu animam ad Dei imaginem factam putant hominum permixtione
diffundi atque insinuari, cum ab illo, qui ab initio hoc fecit, actio ipsa hodieque non desinat...? ...Sanae igitur doctrinae acquiescant, quod ille indat ani­
mas, qui ’vocat ea, quae non sunt, tanquam sint’ [cf. Rom. 4. 17]» (Denz.
360). C. 3, § 6: «Itaque, dilectissimi, ego absens corpore, spiritu vero prae­
sens vobiscum (1 Cor. 5. 3), ita redargui volo qui in novam haeresim pro­
rupisse dicuntur, ut a parentibus animas tradi generi humano asserant, que­
madmodum ex faece materiali corpus infunditur, ut sciant secundum apostolicam praedicationem se quidem iam mortuos...» (Cavallera 646). Quamvis
de authentia huius documenti aliqui dubia proferant,7 generatim theologi
illud suscipiunt, et quidem ut definitionem qua excluditur solus Traducianismus materialis, cum vix probabile sit R. Pontificem voluisse ferire spiri­
tualem Traducianismum, quem ut probabilem habuerat ipse Augustinus et
post illud documentum adhuc alii retinuerunt.
Leo IX, Professio fidei a. 1054: «Animam non esse partem Dei, sed ex
nihilo creatam... credo et praedico» (Denz. 685). Hoc documentum potest
hic legitime invocari, quamvis non directe probet creationem singularum ani­
marum, sed saltem creationem animae primi hominis, quae sufficit ad reiciendum Emanatismum, etiam si ceterae animae procedunt ab illa per gene­
rationem.
Benedictus XII (supra, n. 542) a. 1341 reprobavit etiam spiritualem
Traducianismum, quem censebatur docere quidam doctor inter Armenos.
Conc. Lateranense V, sess. 8, a. 1513, damnans «perniciossimos erro­
res» neo-aristotelicorum, docet animam esse «immortalem, et pro corporum
quibus infunditur multitudine singulariter multiplicabilem, et multiplicatam,
et multiplicandam» (Denz. 1440); ubi «infusio» animae supponit eius crea­
tionem, excluso omni Generatianismo.
Alexander VII, Brevi «Sollicitudo» a. 1661, declarat: «Vetus est
Christi fidelium erga eius beatissimam matrem Virginem Mariam pietas sen­
tientium, eius animam in primo instanti creationis atque infusionis in corpus
fuisse... a macula peccati orginalis praeservatam immunem» (Denz. 2015).
Mors); doctrina catholica (Hugon, Otten, Hervé, Boyer, Parente); theologice certum
(Huarte, Hervé, Michel, Flick-AIszeghy et, ut videtur, Diekamp et Ott).
7 Praecipue P. Galtier, «Saint Augustin et l’origine de l'homme», Gregorianum XI
(1930) 17 sq.

550

>

f'

DE DE° CREANTE ET ELEVANTE

Animae creatio et infusio, quae explicite asseritur de B. Virgine, intelligenda·
est etiam de ceteris hominibus, cum nemo unquam in Ecclesia putaverit
B. Virginem diversum naturalem ortum habuisse.
Conc. Coloniense a. I860, mentem universalis ipsius Magisterii inter­
pretans, docet: «Dubium esse nequit e Conciliorum mente, anima rationali,
a Deo creata, ipsa omnes illas vitae nostrae operationes perfici» (Coli. Lac.
5.293).
In Conc. Vaticano I sequens definitionis schema paratum erat: «Adam...
dicitur pater orbis terrarum..., quippe a quo cuncti qui incolunt terram,
naturali generatione descendant carne de carne nascente, cui anima a Deo in
singulis de novo creata, infunditur» (Coli. Lac. 7. 655).
S. OfficiüxM, ut supra dictum est (n. 542), animadvertit in Traducianismum Ubaghs, Frohschammer et Rosmini.
Pius XII, Encycl. «Humani generis» a. 1950 (cit. supra, in n. 519) ait
quod «animas a Deo immediate creari catholica fides nos retinere iubet».
Haec verba haberi debent ut authentica declaratio praecedentium documen­
torum, vel saltem ordinarii Magisterii. Nec refert quod dicantur incidenter
tantum, quin potius haec ipsa forma incidens peculiarem vim declarativam
habere videtur, quoniam suggerit rem ita esse claram ut non indigeat signate
declarari.

nonnisi unus vel alter textus colligi potest,
qui satis clare rem suggerat. Eccl. 12. 7: «Et revertatur pulvis in terram suam unde erat, et spiritus redeat ad Deum, qui dedit illum»;
Sap. 15. 11: «[Qui fingit idola] ignoravit qui se finxit et qui ins­
piravit illi animam, quae operatur, et qui insuflavit ei spiritum vitalem». Ipsa implicita referentia ad textum genesiacum, in quo agitur
de vera creatione animae primi hominis, mentem dirigit ad parita­
tem creationis animae in ceteris hominibus. Minus clarus est textus
2 M.ach. 7. 22, in quo non solius animae sed etiam corporis pro­
ductio refertur ad Deum: «Nescio qualiter in utero meo apparuistis;
neque enim ego spiritum et animam donavi vobis et vitam, et sin­
gulorum membra non ego ipsa compegi».
546. Ex Scriptura

►

·*.
'

Ui

*

;

graeci concorditer docent animam singulorum hominum a Deo creari; nec ullum certum Traducianismi vestigium
apud illos apparet; potius apud aliquos, ut Origenem, Clementem
Alex, et Nemesium emesenum, floruit oppositus error Praeexistentialismi. Soli autem haeretico Apollinari Traducianismus certius
attribui solet, qui, ad suum christologicum systema fulciendum, se­
parat animam a spiritu eamque carnalem dicit;8 incerte vero quidam
________
547. Patres

,

8Cf. Pseudo-Athanasium, Contra Apollinarium 2. 8, MG 26. 1143. Nemesius emesenus testatur: «Ipsi quoque Apollinario videtur animas ab animis creari veiut a corpoi

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

551

unum locum Gregorii Nysseni in sensu Traducianismi putant intelli­
gi posse;' citatur etiam a Gennadio (infra) quidam Cyrillus, sed non
apparet de quo Cyrillo agatur.
Gregorius Nazianzenus: «Non totius hominis homo pater est, ut dici
solet, sed tantum carnis et sanguinis, quorum utrum peribit. Anima autem
Dei omnipotentis spiraculum est, extrinsecus incidens in terrestre figmentum»
(Carmina, 1. 1, s. 2, v. 392, MG 37. 552).
Cyrillus Alex.: «Mulier quae peperit, etsi carnis tantummodo sit
origo, totum tamen hominem enixa creditur, ex anima inquam et corpore,
quamvis ad existentiam animae nihil a seipsa contulerit» (Contra Nestoriam
1. 4, MG 76. 38). «Terrenorum hominum matres naturae ad generandum
subservientes, in utero quidem carnem gestant..., Deus vero corpusculo, modo
quem ipse novit, spiritum infundit» (Epist. 1, MG 77. 22).
Theodoretus: «[Ecclesia] divinae Scripturae fidem praebens, animam
dicit una cum corpore creari, non quae ex seminis materia causam habeat
creationis, sed quae auctoris voluntate post corporis exsistat formationem»
((Haer. fabul. conip. 5. 9, MG 83. 482).
Constitutiones apostolorums «Deus in utero hominem ex exiguo se­
mine format, et animam ex non ente creans ipsi indit» (5. 7, MG 1. 850).

Apul plures quidem latinos Patres, ut notavimus supra
(n. 541 sq.), aliqua haesitatio et error in hac re extitit ac satis diu
permansit, prius sub rudiori forma materialis Traducianismi, sig­
nanter apud Tertullianum, ob finem obsistendi platonico Emanatismo et Praeexistentialismo, subinde sub subtiliori forma Traducianis­
mi spiritualis, signanter apud Augustinum, ob finem facilius defen­
dendi contra Pelagianos existentiam sive transmissionem peccati ori­
ginalis. Notandum tamen est, priorem Traducianismum fortunam
non habuisse et ab Augustino tanquam aliquid valde «perversum»
iudicatum, mox ab Anastasio II R. P. tanquam haereticum dam­
natum esse; alterum vero Traducianismum nonnisi ut probabilem
hypothesim propositum esse ab ipso Augustino, ob cuius solius
auctoritatem plures alii subinde haesitarunt, et ceteroquin explicite
a pluribus aliis reiectum esse, donec in medio aevo ut alienum a ca­
tholica doctrina ab omnibus theologis consideratum fuerit. Unde
548.

ribus [corpora]; quippe animam procedere vult ex traduce per successionem a primo
homine ad eos qui nati sunt ex illo, instar corporeae successionis» (De anima, serm. 1,
inter opera Gregorii Nysseni, MG 45. 206).
9 De hominis opificio 29, ubi S. Doctor videtur loqui de origine totius hominis,
potiusquam ipsius animae: «Nam et futuri hominis forma potestate exsistit in semine,
atque idcirco latet, quod velut in lucem producta conspici prius nequeat, quam necessa­
rius rerum ordo permittat, sic et animus est in eo quamquam non appareat» (MG 44. 235).

552

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

huiusmodi haesitatio nequit accipi ut vera ac essentialis discrepantia
in ecclesiastica traditione, sed potius ut quaedam retardatio in deter­
minatione ipsius traditionalis doctrinae de origine animae ab
ipso Deo.

t>
I ·

»

b
b

:I
.r

Lactantius ipse, cui a quibusdam, ut Rufino (supra, n. 541), prior
Traducianismus attribuitur, scribit: «De animis anima non potest [nasci],
quia ex re tenui et incomprehensibili nihil potest decedere. Itaque serenda­
rum animarum ratio uni ac soli Deo subiacet... Nam de mortalibus non potest
quidquam nisi mortale generari. Nec putari pater debet, qui transfudisse aut
inspirasse animam de suo nullo modo sentit... Ex quo apparet non a parenti­
bus dari animas, sed ab uno eodemque omnium Deo patre» (De opificio Dei
19, ML 7. 73).
Hilarius: «Sed ut per se sibi [Christus] assumpsit ex Virgine corpus,
ita ex se sibi animam assumpsit; quae utique nunquam ab homine gignentium
originibus praebetur» (De Trin. 10. 20, ML 10. 358).
Ambrosius: «Ex nullo homine generantur animae» (De Noë et arca 1.
4. 9, ML 14. 366).
Hieronymus, explicans textum Eccl. 12. 7, ait: «Ex quo satis ridendi,
qui putant animas cum corporibus seri, et non a Deo sed a corporum paren­
tibus generari. Cum enim caro revertatur in terram et spiritus redeat ad
Deum, qui dedit illum, manifestum est Deum parentem animarum esse, non
homines» (Comm, in Eccl. 12. 7, ML 23. 1168; cf. epist. Augustini ad
Hieronymum, supra, n. 542).

Ceterum, non obstante haesitantis Augustini auctoritate, plures
posteriores Patres latini decisive omnem Traducianismum reiecerunt. Ita saec. 4 Prudentius (Carmen apoth., vers. 915, ML 59.
994), saec. 5 Gennadius (De eccles. dogm. 14, ML 58. 984), saec.
6 Cassiodorus (De anima 3. 7, ML 70. 1292). Scribit Gennadius:
«Animas hominum non esse ab initio inter ceteras intellectuales
naturas, nec simul creatas, sicut Origenes fingit; neque cum corpo­
ribus per coitum seminatas, sicut Luciferiani, Cyrillus et aliqui latinorum praesumptores affirmant, quasi naturae consequentiam ser­
vantes. Sed dicimus creationem animae solum Creatorem omnium
nosse et corpus tantum per coniugii copulam seminari, Dei vero
iudicio coagulari in vulva et compingi atque formari, ac formato iam
corpore animam creari et infundi, ut vivat in utero homo ex anima
constans et egreditur vivus ex utero plenus humana substantia».
Cassiodorus, commemoratis variis opinionibus de origine animae et
laudato Augustino, nihilominus decisive scribit: «Hoc autem vera­
citer fixeque credendum est, et Deum animas creare, et occulta qua­
dam ratione iustissime illis imputare, quod primi hominis peccato
teneantur obnoxiae».

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

553

PROBATUR 2. Ex ratione theologica.

549. Nisi anima singulorum hominum crearetur a Deo ex ni­
hilo, ipsa procederet:
Vel per emanationem sive separationem ex substantia divina,
iuxta Emanatismum; et hoc est impossibile, tum quia substantia
divina utpote simplex secari non potest, tum quia secus anima huma­
na esset eiusdem specifice naturae ac substantia divina, quod pariter
offendit simplicitatem et unitatem Dei.
Vel per generationem sive traductionem a parentibus, et tunc:
Aut per semen ipsum corporale quo corpus producitur; et hoc est
impossibile, cum anima spiritualis sit altior substantia. Aut per ali­
quod semen subtilius, distillatum ab anima parentum (Traducianismus materialis); et hoc pariter impossibile est, quia anima est pror­
sus immaterialis a qua nihil distillari potest. Aut per altiorem virtu­
tem, a Deo animae inditam, qua fiat causa principalis aut instru­
mentalis creationis novae animae; sed, ut ostendimus supra, solus
Deus creare potest nec ipse potest adhibere instrumentum in crean­
do, et ceteroquin in hoc casu egrederemur saltem ex hypothesi Generationismi proprie dicti. Aut per quandam separationem spiritus a
spiritu, sicut lucis a luce; sed spiritus a spiritu separari nequit, cum
spiritus sit indivisibilis. Aut per quandam eductionem spiritus a spi­
ritu, tanquam actus a potentia; sed spiritus utpote simplex est ali­
quid in actu, nec nisi ex potentia materiae formae educi possunt.
Aut per quandam puram processionem, sicut personae divinae in
Trinitate procedunt; sed, ut constat ex dictis in tractatu De Deo
Trino, in spirituali natura nequit aliter processio haberi quam per
actum intellectus et voluntatis, qui quidem, cum in creaturis sit ali­
quid accidentale, nequit producere nisi aliquod accidens, nec ideo
substantiam animae generare; et propterea nequit ipse angelus
alium angelum generare.
Quapropter quaelibet forma vel explicatio Traducianismi sive
Generatianismi nequit consistere cum ipsa, tum philosophica tum
dogmatica, veritate de spiritualitate animae.
550. Duplex obiectio contra nostram assertionem fieri potest ac
solet, altera scilicet philosophica, deducta ex ipsa notione generationis, et
altera theologica, deducta ex dogmate transmissionis peccati originalis.
Prima obiectio. Parentes generant totum hominem (cuius vere dicuntur
genitores, pater et mater), adeoque generant etiam animam, quae est forma
sive praecipua pars hominis; idque confirmatur ex ipsa definitione genera-

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

j,
'f
i’

. '

'
[

.

<

.

'

tionis, quae est productio similis sibi secundum speciem, sive origo viventis
a vivente principio coniuncto in similitudinem naturae. Ceterum, productio
animae in efformatione hominis nequit dici vera creatio sive productio ex
nihilo, cum in ea concurrat materia nec possit anima creari sola et sine materia;
unde est vera generatio, cum non sit excogitabilis alia productio praeter
creationem et generationem.
Resp. Ad hoc ut parentes dicantur vere generare non est necesse ut pro­
ducant directe ipsam formam generati, imo nec potest in ulla generatione
forma ipsa proprie et immediate produci, sed solum compositum producitur,
sicut solum compositum est, quamvis per formam habeat quod sit.10 Unde
ad veram generationem sufficit ut parentes sint causa compositi, seu ratio
quare forma uniatur cum materia et ex hac unione resultet simile sibi in
specie. Quod quidem fit per hoc quod parentes sua actione ita immutant
materiam et talem in ea inducunt dispositionem, ut materia sic disposita
exigat talem proportionatam formam, ac proinde ut ex materia resultet, per
naturalem eductionem, forma materialis ex ea deducibilis (et hoc fit in ge­
neratione brutorum), vel ex creatrice manu Dei et ex nihilo subiecti pro­
veniat forma spiritualis ex materia non deducibilis (quod fit in humana generatione). Unde homines non minus quam bruta vere generant suam prolem
et vere sunt eius parentes, cum ad rem impertinens sit unde forma proveniat
in quam directe non influunt; imo sub aliqua intimiori ac minus apparenti
ratione, parentes humani fortius ac nobilius suam prolem generant, pro quan­
to in materia ab eis disposita ponunt exigentiam alicuius formae quae nullo
modo, nec in potentia, adest in materia, sed ex nihilo vocatur, ex quo ipsa
materia ultimo extrahitur.11
10 1 p., q. 65 a. 4: «[Quidam inepte] quaerebant causam formarum, ac si ipsae formae fierent secundum seipsas. Sed, sicut probat Aristoteles in 7 Metaph. [1. 6, c. 8 sq.],.
id quod proprie fit, est compositum; formae autem corruptibilium rerum babent ut aliquando sint, aliquando non sint, absque hoc quod ipsae generentur aut corrumpantur, sed
compositis generatis aut corruptis: quia etiam formae non habent esse, sed composita ha­
bent esse per eas: sic enim alicui competit fieri, sicut et esse. Et ideo, cum simile fiat a
suo simii, non est quaerenda causa formarum corporalium aliqua forma immaterialis, sed
aliquod compositum, secundum quod hic ignis generatur ab hoc igne. Sic igitur formae
corporales causantur, non quasi influxae ab aliqua immateriali forma, sed quasi materia
reducta de potentia in actum ab aliquo agente composito [vel, si agitur de anima spiri­
tuali, per creationem ex nihilo ab agente divino et universali]». Cf. q. 90. a. 2; De poten­
tia, q. 3, a. 9.
11 Unde non est scrupulose de hac re ambigendum nec sunt ineundae aliae satis
ambiguae viae, praeter hanc S. Thomae explicationem in sana philosophia fundatam, qui­
bus ampliorem influxum in ipsam productionem animae parentibus tribuatur. Huiusmodi
tentamina, iam inita a Frobschammer et Rosmini (supra, n. 542), nequeunt nisi infelicem
exitum habere, cum logice ducant ad quendam mitigatum Generatianismum quo genuina
creationis notio pessumdatur, nec sit medium inter generationem et creationem.
Recenter C. Rahner (Das problem der Hominisation [P. Overhage et K. Rahner],
Freiburg 1961) directum quendam influxum parentum in ipsam animam prolis conatus
est adstruere, recurrendo ad aliquam actionem divinam creativam, qua actio causae secun­
dae sive parentum elevatur ad producendum superiorem effectum ad quem pertingere
non potest, quaeque ceteroquin (ut docet) intervenit quotiescumque per causas secundas
aliquid vere novi fit; inde sequitur animam produci per copulatam actionem, quae in causar
secunda est non creatrix, et in causa prima est creatrix. Quam ambiguam sententiam expo-

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

555

Quod autem in obiectione additur de dependentia productionis animae
a productione corporis per ipsos parentes, non officit vero ac pleno conceptui
creationis animae, quoniam haec pendet a corpore tanquam a materia non ex
qua, sed in qua, producitur. Huiusmodi autem dependentia, utut essentialis
quoad ipsum primum esse animae, quatenus anima non possit creari nisi in
corpore infundatur tanquam substantialis forma eius, est impertinens ad
ipsum conceptum creationis, qui respicit ipsum ac solum fieri animae: haec
scilicet pendet a corpore in esse, sed non in fieri, vel, si placet, ad hoc ut
fiat, non ut per hoc fiat.12
551. Secunda obiectio deducitur ex dogmate transmissionis peccati
originalis per generationem ex parentibus. Nam, cum peccatum sit in anima,
non videtur quomodo per generationem possit ad animam transmitti nisi
ipsa anima generetur.
Resp. Haec obiectio, ratione cuius ipse Augustinus anceps haesit, incli­
nans in spiritualem quendam Traducianismum, solvitur ex consideratione
ipsius indolis peccati originalis. Hoc enim peccatum est primo et per se
peccatum non personae sed naturae, quae moraliter infecta fuit per persona­
lem culpam Adae, anima vero illud peccatum incurrit non per se et directe,
sed ex consequenti, in quantum constituit ipsam naturam. Unde, cum natura
humana traducatur per generationem, modo supra dicto (seu quatenus paren­
tes sunt causa compositi sive unionis corporis cum anima), per eandem tra­
ducitur peccatum originale cum ipsa natura, et, una cum natura, inficitur
ipsa anima, tanquam eius pars.13
552. Secundariae autem obiectiones, quae adduci solent quaeque sol­
vuntur ab ipso S. Thoma, 1 p., q. 118, a. 2, ad 1 et 5, nullam difficultatem
nit ac discutit M. Flick, «Problemi teologici sulTominazione», Gregorianum XLIV
(1963 ) 66 sq.
12 Unde non est ratio quare, indebite commiscendo utrumque conceptum, intelligamus animae productionem tanquam diminutam quandam ac sui generis creationem. Quod
videtur suggerere Flick scribens: «L’azione creativa di Dio si potrebbe dunque chiamare
'concorso creativo’ della causa prima con le cause seconde, per distinguerla dalla creazione,
con cui Dio dà l'esistenza a un soggetto completo, senza la cooperazione di altre cause...
Come si vede quindi, nella dottrina tomistica, 1’atto con cui Dio produce l’anima, è una
’creazione’ sui generis, che differisce sia dagli interventi di Dio nell’ordine soprannaturale,
sia dalla prima creazione» {loc. cit.).
13 De potentia, q. 3, a. 9, ad 3 et 4: «Peccatum originale dicitur peccatum totius
naturae, sicut peccatum actuale dicitur peccatum personale. Unde quae est comparatio
peccati actualis ad unam personam singularem, eadem est comparatio peccati originalis
ad totam naturam humanam traditam a primo parente, in quo fuit peccati initium et per
cuius voluntatem in omnibus originale peccatum quasi voluntarium reputatur. Sic ergo
originale peccatum est in anima in quantum pertinet ad humanam naturam. Humana autem
natura traducitur a parente in filium per traductionem carnis, cui postmodurt anima
infunditur; et ex hoc infectionem incurrit, quod fit, cum carne traducta, una natura. Si
enim non uniretur ei ad constituendam naturam, sicut angelus unitur corpori assumpto,
infectionem non reciperet...
«Sicut [ergo] in natura Adae erat natura omnium nostrum originaliter, ita et pecca­
tum originale, quod in nobis est, erat in illo peccato originali originaliter. Nam peccatum
originale, ut dictum est, per se recipit natura, anima vero ex consequenti*.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

fadunt. Primo scilicet obicitur in Scriptura nonnunquam dici animas factas,
egressas, natas esse ex parentibus, et filios antea fuisse in lumbis patris (Gen.
12. 5; 46. 26 sq.); sed anima ibi ponitur pro toto homine, per synecdochen
qua ponimus partem pro toto. Secundo obicitur quod, si anima crearetur,
Deus concurreret ad peccatum, quotiescumque generantur filii adulterini;
sed respondetur Deum concurrere tantum ad materiale peccati, seu ad opus
naturae quod secundum se bonum est, non vero ad formale peccati, sive ma­
litiam; quod quidem valet de omni peccato, et valeret etiam si anima non
crearetur, cum Deus ut causa prima necessario ad omnes actiones concurrat
(cf. dicta in tractatu De Deo Uno, in vol. 1, n. 768 sq.).
ASSERTIO 2.

Anima singulorum hominum time primo creatur,
cum corpori infunditur.
553.

Nota theologica.

Sub hac generali expressione, assertio

est salteni theologice certa. Theologi generatim fortiorem notam as­
signant (i. e. de fide, vel proxima fidei), praecipue quoad exclusio­
nem Praeexistentialismi rigidi, idque ob documenta Leonis M., Vi­
gilii et Cone. Later. V. Attamen, ut notavimus supra, de epistolae
Leonis M. authenticitate a quibusdam dubia moventur et Vigilii
confirmatio de decisione Cone. Constant, contra Origenistas non est
certa; Cone. Later. V vero hanc quaestionem non directe tangit, sed
tantum supponit. Notandum tamen est ipsam peculiarem doctrinam
praeexistentialismi rigidi de culpa commissa ab animabus ante unio­
nem cum corpore, recte ab omnibus considerari ut haereticam, ex
sensu Ecclesiae.
PROBATUR 1. Ex auctoritate.

doctrina continetur praecipue in documentis
supra relatis (n. 543), quibus damnatur rigidus Praeexistentialismus,
seu in epistola Leonis M. necnon definitione Cone. Bracarensis,
contra Priscillianistas, et in definitione Cone. Constantinop. contra
Origenistas, verisimiliter confirmata a Vigilio R. P. Addenda est
etiam supra relata definitio Cone. Later. V (n. 545), quae, asserens
animas multiplicari iuxta corpora quibus infunduntur, supponit eas
ante hanc infusionem non existere.
II
Scriptura satis clare excludit Praeexistentialismum rigidum,
quatenus saltem hic docet animas uniri corporibus propter aliquam
culpam praecedentem. Nam id dici non potest neque de anima Ada­
mi et Evae, cum Deus de eorum creatione complacuerit tanquam de
re valde bona (Gen. 1. 31: «Viditque Deus cuncta quae fecerat, et
erant valde bona»); neque de ceteris animabus, quarum unionem
554. Magisterii

—

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

557

cum corporibus Deus benedixit (Gen. 1. 28: «Benedixitque illis
Deus et ait: crescite et multiplicamini»), nam huiusmodi unio im­
portaret potius Dei maledictionem si esset in alicuius culpae puni­
tionem. Directius ad rem faciunt illi loci S. Pauli in quibus signifi­
catur peccatum originis provenire in nos ex culpa primi hominis ac
ideo supponitur animas ante unionem cum corpore non peccasse;
ita Rom. 5. 12: «Per unum hominem peccatum in hunc mundum
intravit et per peccatum mors, et ita in omnes homines mors pertransiit in quo omnes peccaverunt»; 9. 11: «Cum enim nondum
nati fuissent, aut aliquid boni egissent aut mali..., non ex operibus
sed ex vocante dictum est...: ’lacob dilexi, Esau autem odio habui’».
Exclusio vero simplicis praeexistentiae animae, abstrahendo a
praeexistentia culpae, nequit directe colligi ex Scriptura, quamvis
paritas cum formatione Adae, cuius anima ostenditur creata in mo­
mento infusionis in corpus (Gen. 2. 7: «Formavit hominem de limo
terrae et inspiravit in faciem eius spiraculum vitae»), id vehementer
suggerat.
explicite ac decisive praefatum Praeexistentialismum rigidum reiciunt, tanquam alienum a doctrina fidei, ut patet
ex magna oppositione quam,tum Origenismus tum subinde Priscillianismus, suscitavit, quaeque duxit ad illorum solemnem condem­
nationem in Cone. Constantinop. et Bracarensi. Hieronymus loqui­
tur de «Origenis haeresi».1415
Augustinus ait «bonum vel malum meri­
tum habuisse animam ante carnem, catholicum non esse».1’ Cyrillus
Alex, ait eas opiniones esse «nugas adversus Ecclesiae dogmata»16 et
Gregorius Nazianzenus, quanquam Origenis admirator, declarat idipsum esse «nimium absurdum et ab ecclesiastica fide et doctrina alie­
num».17 Ceterum, ipse Origenes, non tam affirmando quam opinan­
do, suam sententiam proposuit, quam eius discipuli in determina­
tum systema erexerunt (cf. supra, n. 543).
Ceterum Patres, ad modum unius cum praecedenti Praeexistentialismo, excludunt etiam omnem Praeexistentialismum, aperte di­
centes animas ante corpus non existere.
555. Patres

Gregorius Nyssenus: «Cum unus et idem homo sit, qui corpore et
animo constet, unum esse communemque tribuendum ei dicimus existendi
14 Apol. adv. lib. Rufini 1. 22.
15 De anima et eius origine 7. 10.
16 In Io. 1. 9.
17 Orat. 37. 15.

558

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

principium, ne parte hac seipso prior, altera iunior sit et posterior.. Quocirca
alterum alteri praeponi non debere, quasi singularum in partium creatione
vel animus sit ante corpus conditus, vel e contrario corpus ante animum,
idque hanc potissimum ob causam, ne secum ipse dissidere videatur homo,
tanquam diversas in partes ob temporis in harum ortu discrimen divisus»
(De hominis opificio 29. MG 44. 234 sq.).
Hieronymus: «An [animae] in thesauro habeantur Dei, olim conditae,
ut quidam ecclesiastici stulta persuasione confidunt» (Epist. 126. 1, ML 22.
1085 sqj.
Damascenus: «Porro corpus et anima simul creata sunt, non autem, ut
declaravit Origenes, haec prius, illud posterius» (De fide orth. 2. 12, MG
94. 922).
Bernardus sensum ipsius traditionis concinne exprimit, aiens: «Porro
quod unitur rationalis animae creatura terreno corpori, omnino non est humi­
litati adseribere, siquidem non ex deliberatione propria carni miscetur, sed
creando immittitur, immittendo creatur» (In Nativ. Dom., serm. 2. 6, ML
183. 122).
PROBATUR 2.

P
’’

’
'
r

'
:

Ex ratione.

556.

Ratio fundamentalis est, quia anima est vera forma corporis, ita ut sine corpore esset in statu non naturali, imperfecto et
quasi violento. Hoc autem, theologice spectatum, est inconveniens;
nam non intelligeretur ratio quae moveret Deum ad creandam animam in tali statu sibi non naturali, eo vel magis quod divina Providentia solet actionem suam attemperare naturae rerum; et confirma­
tur a paritate cum creatione primi hominis, quae est imago creationis
ceterorum, ob naturae communitatem. Philosophice vero spectatum,
id est etiam impossibile, quia anima accipit suam individuationem
ex corpore, nec potest sine individuatione existere, ut dictum est
supra (n. 524), agendo de anima primi hominis; ubi etiam dictum
est de discrimine cum existentia animae post separationem a corpore,
a quo iam individuationem accepit.
Praeterea, contra rigidum Praeexistentialismum observandum
est quod, si anima uniretur corpori in punitionem anterioris culpae,
non explicaretur quare ipsa nullam habeat conscientiam aut memo­
riam anteactae vitae, saltem ut poenitentiam agat et purificationem
consequatur, quare debeat incurrere novum peccatum originale ex
parte Adae parentis, et quare mors sit poena peccati et non potius
liberatio a poena et restitutio ad perfectiorem anteactam condi­
tionem.
557. Quod autem attinet ipsum corpus, agendo superius de corpore
primi hominis (n. 524) dictum est non fuisse conveniens ut corpus Adae ullo

flajA·»- ...

*-'

-i

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

559

modo formaretur ante infusionem animae, quia inconvenit quod Deus opus
suum inciperet ab aliquo imperfecto, cum ageretur de prima naturae humanae
formatione per ipsam immediatam Dei actionem. Haec autem ratio non
valet de corpore posteriorum hominum, ac ideo disputatur inter doctores
ULTERIOR QUAESTIO DE MODO FORMATIONIS CORPORIS IN HUMANA GENERA­
TIONE, VEL, SI PLACET, DE MOMENTO QUO ANIMA INFUNDITUR CORPORI in pTO-

cessu generationis, vel de momento in quo corpus est ita dispositum ut exigat
infusionem animae.18
Praetermissa paucorum opinione, a S. Sede damnata, iuxta quam anima
infunditur in momento partus, seu cum corpus editur in lucem,19 duplex ha­
betur sententia, utraque probabilis (prior tamen, ut videtur, tam philosophice
quam etiam scientifice probabilior), quas iuverit breviter exponere, adiectis
subinde utriusque rationibus ac responsionibus.
558.
Vrirna sententia, dicta de animatione mediata, docet animae infu­
sionem fieri non in ipso momento conceptionis (strictius fecundationis, seu
unionis seminis masculini cum ovulo feminino), sed post aliquod tempus
evolutionis ontogenicae,20 quando organismus est aliquatenus evolutus ad
opera vitae exercenda secundum proportionem ad animam rationalem. Huius­
modi autem evolutio sic generatim cum S. Thoma21 explicatur ut in ovulo
fecundato prius habeatur anima quaedam inferior ac transitoria ordinis vegetativi; subinde, hac pereunte, per transformationem et vi seminis adveniat
anima superior ac pariter transitoria ordinis sensitivi sive animalitatis, in qua
praecedens eminenter continetur; tandem, iam sufficienter disposita materia
per hanc formam, adveniat, non per transformationem, ut patet, sed per
creationem et vi exigentiae praecedentis transformationis, anima intellectiva
quae duas praecedentes eminenter continet.22
Haec sententia fuit communissima inter philosophos et theologos usque
ad saec. 17; subinde, ob rationes tum scientificas tum canonico-morales, qui­
bus aliqui addiderunt theologicas, a maiori parte doctorum deserta est, qui
18 Expositionem, satis tamen antiquatam, huius controversiae habes apud A. Chol­
let, «Animation», Ditionnaire de théologie catholique 1-2 (Paris 1902) 1305-1319.
19 Innocentius XI, Decr. S. Officio a. 1679, inter alias laxistarum propositiones,
habendas «ut minimum scandalosas et in praxi perniciosas», hanc refert: «Videtur pro­
babile, omnem foetum (quandiu in utero est) carere anima rationali et tunc primum
incipite eandem habere, cum paritur: ac consequenter dicendum erit, in nullo abortu
homicidium committi» (Denz. 2135). Id praecipue docuerat medicus pragensis Ioannes
Marchi in opere Idearum operatricium idea a. 1635, et ut probabile habuit cisterciensis
moralista Ioannes Caramuel de Lobkovicz (f 1682), a S. Alfonso princeps laxistarum
nuncupatus, qui tamen hanc opinionem antequam condemnaretur retractavit in opere
Theologia moralis fundamentalis, 1. 2, fundam. 55, q. 6.
20 Aristoteles, quem refert ac sequitur S. Thomas (In 3 Sent., dist. 3, q. 5, a. 2),
assignat 40 dies pro masculis et 90 pro feminis; alii loquuntur indeterminate de pluribus
hebdomadibus; alii (ut Merkelbach) de tribus mensibus: alii (ut SertiUanges) de sex
mensibus.
21 1 p., q. 118, a. 2, ad 2; C. Gent. 2. 89; In 2 Sent., dist. 18, q. 2, a. 3; De poten­
tia, q. 3, a. 9, ad 9. Sententiam S. Thomae apte exponit L.-E. Otis, La doctrine de révo­
lution (Montréal 1950) II 153-169.
22 Quidam tamen antiquiores duplicem aliam explicationem afferunt, quam exponit
ac reicit S. Thomas, 1 p., q. 118, a. ad 2, et De potentia, q. 3, a. 9. ad 9, scilicet tricho-

560

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

confugerunt ad alteram sententiam; nunquam tamen sufficientes ac décisives
patronos amisit, imo inter recentiores novellam et increscentem fortunant
consequitur, in ipsis factis scientificis, melius cognitis solide fundatam. Eam,
saltem ut probabiliorem, sustinent in fine saeculi elapsi insignes philosophi
Liberatore, Zigliara, Cornoldi, Lorenzelli, Sanseverino, Di Maria, et in prae­
senti saeculo philosophi et theologi De Becker, Vallet, Pegues, Lottini, Guidi,
Card. Mercier,23 Marcellus a Puero lesu, Remer, H. de Dorlodot,24 Sertillanges,25 Priimmer, Mattiussi,26 Farges-Barbedette, Vermeersch,27*Merkelbach,23
Pirotta, Carbone, F.-X. Maquart,29 E.-C. Messenger,30 Jolivet,31 C. Boyer,32
A. Lanza,33 R. Lacroix,34 Barbado,35 L.-E. Otis/6 H. M. Hering,3738M. M. Hudeczek,33 M. Alessandri et R. Masi,39 M. Flick et Z. Alszeghy.39 (U11

f

I»

t

tomisticam, iuxta quam successive superveniunt ac manent simul tres animae, prius vege­
tative, subinde sensitiva et tandem intellectiva; et transformisticam, iuxta quam anima
vegetative, prius adveniens, virtute seminis fit sensitiva, et haec subinde, virtute non
seminis sed ipsius Dei agentis extrinseci eam illustrantis, evadit intellectiva. Quarum
philosophicam ipsam impossibilitatem facile ostendit S. Thomas.
23 Psychologie (éd. II, Louvain 1923) 337.
24 Le darwinisme au point de vue de l’orthodoxie catholique (Paris 1921) 131 in
nota: «Nous n’exagérerons rien en comptant au nombre des plus grandes hontes de
l’esprit humain, que cette théorie [de l’animation immédiate] ait pu trouver encore des
défenseurs, longtemps après que la fausseté des bases expérimentales sur lesquelles on
avait cru pouvoir l’établir fut définitivement démontrée».
25 Les grandes thèses de la philosophie thomiste (Paris 1928) 205.
26 In suo commentario ad 24 theses S. Thomae, a S. Sede approbatas.
27 Sive in Theologia morali sive in Epitome iuris canonici (Vermeersch-Creusen).
Quaestiones de embryologia (Liège 1927) 67 sq.
29 In optimo cursu Elementa philosophiae (Paris 1937) II 542: «Hanc [sententiam]...
propugnamus, utpote exigentiis embryologiae et philosophiae magis consentaneam».
30 Evolution and theology (London 1934) 87: «We ourselves regard as certain the
theory of the succession of embryon forms as expounded by St. Thomas».
^Traité de philosophie, II: (Lyon 1940) 676. Idem dicit ac Maquart.
32 De Deo Creante et Elevante (ed. 3, Romae 1940) 158 sq.
33 In praeclaro ac fusion opere La questione del momento in cui l’anima razionale
è infusa nel corpo, Roma 1939.
34 L'origine de l’âme humaine (Québec 1945) 143.
35 Estudios de psicologia experimental (Madrid 1948) II 568 sq.
36 Loc. nuper cit.
37 «De tempore animationis foetus humani», Angelicum XXVIII (1951) 18-21 ubi
concludit: «Ex citationibus factis liquido apparet sententiam de animatione dilata, nedum
sit derelicta tanquam erronea vel minus probabilis, hodie a pluribus scientiae cultoribus
sustineri, utpote principiis philosophiae scholasticae de forma substantiali necnon factis
empiricis embryologiae magis conformem».
38 «De tempore animationis foetus humani secundum embryologiam hodiernam»,
Angelicum XXIX (1952) 162-181. Ubi quaestio sciendfice exagitatur atque ex datis tum
generalis embryologiae tum didymologiae ostenditur novo progressu biologiae iam supe­
ratam esse theoriam praeformisticam, iuxta quam ovulum ex primo instanti fecundationis
habet sufficientem organizationem et in qua sententia de immediata animatione fundaba­
tur. Auctor sic concludit: «Adhaerendo principiis Philosophiae S. Thomae et accipiendo
facta Embryologiae hodiernae non possumus non affirmare animam rationalem in primis
stadiis evolutionis embryonalis non adesse».
39 «SulTorigine dell’anima umana», Euntes Docete VIII (1955) 60-95.
39 (N Favent in opere II Creatore (Firenze 1959) 251, scribentes: «Oggi pero si delinea
lllî
un ritorno all’opinione di S. Tommaso,
completata e corretta secondo i dati della biologia
odierna, che sembrano pariare in suo favore».

•

··

■

■

.

'i'..·

/-.-«'.r

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

561

559. Secunda sententia de animatione immediata docet animam infun­
di in ipso momento fecundationis, seu ipsi ovulo a zoospermate fecundato.
Haec sententia, ignota ante saec. 17, nata est ex iisdem ipsis exigentiis scientificis, quibus hodie impugnatur, seu ex inventis embryologiae quibus vide­
batur ostendi ovulum fecundatum consequi immediate aliquam sufficientem
organizationem. Cum autem subinde accesserint rationes morales, canonicae
et theologicae, evasit paulatim longe communior, praecipue apud moralistas et
canonistas (quorum nomina frustra afferuntur, cum sint legio), qui contra­
riam sententiam tanquam antiquatam, derelictam ac fere improbabilem, imo
vix non erroneam, leviter iudicarunt (Noldin ait eam «in theologia non
amplius attendi»; Cappello eam iudicat erroneam, cum suam sententiam dicat
«omnino certam»; adhuc, et quidem inter dogmaticos, Sagüés iudicat hanc
eandem esse «multo probabiliorem, et etiam moraliter certam»).
Satis sit afferre rationes huius sententiae, ex quarum solutione, allata a
defensoribus primae sententiae, apparent ipsae istius rationes.
560.
1. Ratio biologica et philosophica. In ovulo fecundato apparent
immediate opera vitae; ergo est animatum, et quidem ab anima rationali,
quae, cum sit simul sensitiva et vegetativa, potest ea opera iam exercere,
quin indigeat praecedi ab alia forma, sive anima vegetativa et sensitiva. Con­
firmatur ex eo quod ovulum fecundatum ex seipso connaturaliter evolvitur
in organismum humanum, ac ideo iam habet quidquid ad hoc requiritur.
Resp. Biologia moderna docet ipsum ovulum et ipsum sperma, antequam
uniantur, esse aliquid vivens et exercere opera vitae; ex quo ostenditur ille­
gitime ex apparentia vitae deduci praesentiam animae rationalis et inconsequenter reici successionem formarum in eadem materia. In ovulo fecundato
apparet quidem aliquod principium vitae et in eo adest virtus ut perducatur
ad organismum humanum, sed inde non sequitur illud principium esse ani­
mam rationalem. Imo contrarium ostendunt rationes tum philosophicae tum
biologicae. Nam anima est forma non cuiuscumque corporis, sed organici,
adeoque nequit uniri nisi corpori iam organice disposito; initio autem fecun­
dationis nondum habetur organizatio, nequidem in parvis dimensionibus, ut
falso hucusque putabatur; unde forma substantialis non est initium ac prin­
cipium processus generativi sed eius terminus, ad quem ducunt praecedentes
vitales dispositiones in materia, inductae per virtutem ipsius seminis sive
ovuli fecundati (quomodolibet tandem intelligatur huiusmodi dispositivarum
formarum successio).40
Id totum confirmatur tum ex moderna biologica theoria de epigenesi,
iuxta quam vivens paulatim evolvitur, emittens successive varia organa quae
ab initio non coexistunt (unde ostenditur falsa esse antiquior et opposita
theoria praeformistica), tum ex moderna didymologia (qua ostenditur ipsa
40 Ad hanc S. Thomae doctrinam alludit thesis XV inter 24 theses S. Doctoris,
approbatas a S. C. Studiorum: «Per se subsistit anima humana, quae, cum subiecto suf­
ficienter disposito potest infundi, a Deo creatur, et sua natura incorruptibilis est atque
1 HUI ortalis». Ex qua aliqua confirmatio pro ipsa doctrina legitime peti potest. Cf. G. Μλτtiussi. Le XXIV test della filosofia di S. Tommaso d'Aquino (ed. 2, Roma 1925) 117.

562

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

epigenetica evolutio), seu ex factis polyembryonicis, quibus nempe apparet
unum ovulum, vivens unico principio vegetativo, subinde scindi in duo ex
quibus procedunt duo animalia vel homines, et ex factis teratologicis, cum
scilicet generantur monstra, anima rationali carentia.41

561. 2. Ratio canonica et moralis affertur ex baptismo abortivorum
et ex malitia abortus. Codex I. C., can. 747: «Curandum ut omnes fetus
abortivi, quovis tempore editi, si certo vivant, baptizentur absolute; si dubie,
sub conditione»; cum autem dicatur abortivos fetus vivos esse baptizandos
absolute, supponitur eos certo animari anima rationali. Praeterea, abortus est
graviter illicitus, ut omnes indicant moralistae et sequitur etiam ex gravibus
poenis adnexis in Codice I. C. (can. 985, n. 4; can. 2350, § 1); id autem
nequit explicari nisi ex praesentia animae in quolibet foetu, ratione cuius
abortus assumit malitiam homicidii.
Resp. cum Vermeersch-Creusen; «C. 747 prima specie videtur contro­
versiam pro prima opinione [de immediata animatione] solvisse, cum statuat
foetus qui certo vivant esse absolute baptizandos. Verum huiusmodi contro­
versias solvere alienum erat a legislatore. Quare verba: ’si certo vivant’ hoc
modo complenda sunt: si certo vivant anima rationali».42 Haec interpretatio,
quam alii ut voluntariam reiciunt, confirmari videtur ex sequenti decreto
S. Officii a. 1713, ab ipso Codice I. C. tanquam fonte illius canonis allegato:
«De baptismo foetus abortivi: Si suppetat rationale fundamentum dubitandi
an foetus ille sit animatus anima rationali, tunc potest et debet baptizari sub
conditione; si vero non suppetat fundamentum, nullatenus potest baptizari».
Quod autem attinet immoralitatem omnis aborti, etiam foetus nondum
anima rationali animati, ea provenit imprimis ac generaliter ex eo quod im­
peditur finis generationis, sicut in pollutione et in onanismo, et quidem pro­
ximius ac gravius; si vero foetus est iam humanus, accedit species homicidii
(quidam improbabiliter addunt, etiam in casu foetus nondum animati haberi
rationem homicidii, quatenus vita hominis impeditur, etsi non adimatur).

562. 3. Ratio theologica desumitur a quibusdam ex conceptione
Christi et Beatae Virginis, quae censetur facta esse in primo momento, quin
41 Cf. Hudeczek, loc. cit. (supra, in n. 558).
42 Epitome iuris canonici (ed. 6, Mechlimiae 1940) II 18, n 31. Ibidem addunt:
«Obiciunt... plures scientiarum physiologicarum periti, nullam allegari posse rationem posi­
tivam affirmandi infusionem animae rationalis a primo conceptionis momento; validas
autem id negandi rationes sana philosophia scholastica suppeditari». Idem ait Vermeersch,
in sua Theologia morali II, ed. 3, n. 580; III, ed. 4, n. 219.
Eodem modo iudicat Merkelbach: «Codex loquitur secundum ordinaria contingen­
tia et rarissimas potest negligere exceptiones. Ceterum canon forsam intelligi potest de vita
humana, ut opinatur Vermeersch» (Theologia moralis III, n. 159). Et in nota addit: «Id
valet etiam si redactores Codicis sententiam modernorum secuti sint de animatione inde
a primo instanti conceptionis. Nam, ut notat Vermeersch, Th. Μ., III, n. 219, Codex sen­
tentiam minime doctrinaliter proponit, sed mere tradit practicam normam. Ceterum aucto­
ritas Codicis hac in re non est irrefragabilis, sicut nec illa Ritualis Romani. Unde sicut
Rituale in praxi de Baptismo in utero matris vel de baptizandis monstris errare per plura
saecula potuit, ita posset et in quaestione practica errare Codex: de quo si constaret esset
relinquendus».

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

563

aliqua causa adduci possit quare debuerit alio miraculoso modo fieri ac in
ceteris hominibus. Nam Verbum assumpsit corpus animatum anima rationali,
secus initio assumpsisset aliquam plantam vel brutum, nec dici potest incar­
nationem fuisse factam non in instanti fecundationis sed postea, aut corpus
Christi inde ab initio fuisse virtute divina formatum tanquam perfecte dispo­
situm (ut vult S. Thomas, 3 p., q. 33, a. 2, ad 3), nam ex una parte Ecclesia
numerat novem menses ab Annuntiatione ad Nativitatem, et ex alia parte,
si corpus Christi fuisset ita perfecte formatum debuerit nasci multo citius
(nisi velimus miracula multiplicare), quod nec congruit praefatae Ecclesiae
computationi nec ipsi Scripturae narrationi. Pariter de B. Virgine definitum
est ipsam fuisse praeservatam ab originali peccato «in primo instanti suae
conceptionis», ex quo sequitur eam in eo instanti habuisse animam; ubi pari­
ter notandum est Ecclesiam festum Immaculatae Conceptionis celebrare nono
mense ante festum Nativitatis eiusdem B. Virginis.
Resp. Huiusmodi aliasque id genus theologicas rationes aliqui nequidem
considerare dignantur atque ut vanas et improbabiles praetermittunt. Pro­
fecto, cum Christi conceptio fuerit miraculosa, nescimus quomodo acciderit et
quo tempore corpus illud animatum fuerit; ceterum, nullatenus inconvenit
quominus eius corpus miraculose adduceretur ad sufficientem organizationem
inde a primo momento, secus ac fit in ceteris hominibus.43 Quoad B. Virginem
vero primum instans conceptionis accipitur de conceptione humana, seu primo
instanti animationis; unde ea obiectio petit principium.44 Obiecta autem Ec­
clesiae computatio est mere accommodata moribus humanis, cum nequeat ali­
ter de illis conceptionibus iudicare.
QUAESTIO IV.

DE NATURA HOMINIS45

I. SENSUS QUAESTIONIS.

563.

Quaestio de natura hominis quod attinet corpus pertinet
simpliciter ac totaliter ad philosophiam (Cosmologiam), quod vero
attinet animam pertinet etiam ad theologiam (1 p., q. 75, prol.),
43 Docet S. Thomas corpus Christi efformatum esse in perfecta organizatione
inde ab initio (3 p., q. 33, a. 2, ad 3); imo alibi significat id omnino fieri debuisse (In
3 Sent., dist. 3, q. 5, a. 2).
^Propterea eam, tamquam prorsus inefficacem, seponit ipse Huarte, patronus sen­
tentiae de immediata animatione (De Deo creante et elevante, ed. 2, p. 222, in nota).
451 p., q. 75-76; In 2 Sent., dist. 17, q. 1, a. 2; dist. 19, q. 1, a. 1; C. Gent. 2.
49-58, 65 , 68-71, 79 , 94; De spiritualibus creaturis, a. 1-3; De anima, a. 1-14.
Praeter manualia tum philosophica (ut Gredt et Hugon) tum theologica (ut Boyer,
Daffara, Huarte, Hugon, Sagüés) et particulares bibliographias infra referendas (n. 567,
578, 581) confer:
Bleeker, C. J., (protestans), Anthropologie religieuse, Leiden 1955.
Copleston, F. C., «De unitate formae substantialis». Divus Thomas (Piacenza) XI
(1934) 582-593.
Cullman, Ο., (protestans), Immortalité de l'âme ou resurrection des morts, Neu­
châtel 1956.
De Rosa, G., «Immortalité dcll’anima e rivelazione», Divinitas IX (1960) 81-101.

564

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

quamvis soleat fere tota expleri in ipsa philosophia (Psychologia),
ac ideo posset ab hoc loco simpliciter dimitti, ne fiant frustraneae
ac fastidiosae repetitiones. Nihilominus, cum ea quae pertinent prae­
cipue ad naturam animae (abstrahendo nempe ab eius potentiis
earumque operationibus), plura theologalia elementa contineant ac
sint obiectum dogmatis fidei vel doctrinae catholicae, a quibus abs­
trahunt philosophi quaeque inserviunt etiam ad ipsam intellectio­
nem quorumdam dogmatum fundamentalium, ut patet de unione
animae et corporis per respectum ad Incarnationem et de immorta­
litate animae quoad vitam futuram, ideo opportunum videtur, bre­
viori ac theologico sytlo, attingere quaestionem de natura animae,
sive secundum se, seu prout est spiritualis et immortalis, sive in re­
latione ad corpus, prout est vera ac unica substantialis eius forma*
II. ERRORES.

564. Quoad primam quaestionem de animae spiritualitate et
immortalitate, utramque hanc essentialem proprietatem negant MaDe Vries, J., «Zum thomistischen Bcweis der Immaterialitiit der Geistseele», Scholastik XL (1965) 1-22.
Dictionnaire de théologie catholique 1-1 (Paris 1902) 968-1041: «Ame».
Fabro, C., L' anima. Introduzione al problema dell’uomo, Roma 1955.
Heidingsfelder, G., Die Unsterblichkeit der Seele, Münster 1930.
Laveille, L., De l’âme humaine, Paris 1951.
Lepicier, A. M., «Quanti facienda sit pro philosophica et theologica veritate dilu­
cidanda S. Thomae Aquinatis doctrina de anima humana tanquam forma substantiali cor­
poris», Xenia thomistica (Romae 1925) II 97-117.
Loncke, J., «De unione corpus inter et animam humanam iuxta S. Thomam», Colla­
tiones Brugenses XLIII (1947) 414-419.
Michel, A., «Forme du corps humain», Dictionnaire de théologie catholique VI-1
(Paris 1914) 546-588.
Orbe, A., «La definidôn del hombre en la teologia del s. II.’», Gregorianum
XLVIII (1967) 522-576.
Phan-Van-Long, J., «La spiritualité de l’âme humaine», Laval théologique et phi­
losophique XII (1956) 152-174.
Rodriguez, J. M., El mas antiguo y discutido argumento para probar la incorporeidad del alma humana, Santander 1952.
Pirotta, A., «Nota psychologiae rationalis (de unione immediata animae rationalis,
ut talis, cum corpore)», Divus Thomas (Piacenza) (1925) 322 sqq.—«Ulterior explanatio
de anima humana ut forma substantiali corporis», Angelicum III (1926) 278-298.
Trapp, G., «Humanae animae competit uniri corpori (S. Th. 1 q. 51 a. 1 c.).
Uberlegungen zu einer Philosophie des menschlichen Ausdrucks», Scholastik XXVII
(1952) 382-399.
Wenzl, J. A , Unsterblichkeit, Bern 1951.
Wimmer, J. B., «De anima intellectiva ut forma corporis», Zeitschrift fiir katholische Théologie XLIII (1919) 581-616.
* S. Thomas vero fere totam psychologiam anthropologicam ad hunc locum revocat,
considerans tum animae essentiam, secundum se (1 p., q. 75) et secundum ordinem ad
corpus (q. 76), tum eius virtutem sive potentias (q. 77-83), tum eius operationem, tam
immanentem (q. 84-89), quam transeuntem (q. 117-119).

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

565

terialismus et ab eo derivati errores Sensismi, rigidi Transformismi
et materialis Traducianismi, supra memorati (n. 516, 541), qui om­
nes animam hominis assimilant animae brutorum. Ex minus exculto
quodam materialismo processit etiam negatio immortalitatis animae
apud aliquos antiquos, ut tempore apostolico apud Sadducaeos, qui
«dicunt non esse resurrectionem neque angelum neque spiritum»
(Act. 23. 8; cf. Mat. 22. 23), subinde saec. 3 apud quosdam Arabes,
qui, teste Eusebio Caes., «asserebant hominum animas in praesenti
quidem saeculo una cum corporibus interire atque corrumpi, rursus
vero resurrectionis tempore simul cum iisdem corporibus ad vitam
esse redituras» (Hist, eccles. 6. 37, MG 20. 598; idem refert Au­
gustinus, De haer. 83), et saec. 7 apud Thnetopsychitas qui, teste
Damasceno, «animam humanam similem animae pecudum inducunt,
eamque aiunt cum corpore perire» (De haer. 90, MG 94. 758).
Praeterquam ex materialismo, etiam ex aliis principiis sive philosophiis
negatio immortalitatis animae processit, scilicet tum ex Pantheismo (brahamanistico vel idealistico); tum ex mediaevali aristotelismo averroistico, qui do­
cuit unicum esse intellectum in omnibus hominibus eumque solum immorta­
lem, ipsas vero animas singulorum hominum esse tantum sensitivas ac morta­
les;4748
tum ex neoaristotelismo humanistico saec. 16, inter cuius fautores alii
accesserunt ad praefatum averroismum, alii vero, ab eo dissentientes et Ale­
xandrum Aphrodisiensem (saec. 2) sequentes, simpliciter immortalitatem ani­
mae negarunt;43 tum ex moderno Existentialisme) atheo (peculiariter Heideg­
ger et Sartre), qui in suo pessimismo docet hominem tragica quadam sorte in
nihilum tendere.49

565. Quoad secundam quaestionem de anima vera ac unica
corporis forma substantiali, plures in historia, tum philosophiae tum
theologiae, deprehenduntur errores et opiniones, quorum aliqui in­
terventum ipsius Magisterii provocarunt quique omnes magis vel
minus directe connectuntur cum duplici diversa conceptione compo­
siti humani, quae traditur in philosophia platonica et aristotelica.
47 Cf. A. Chollet, «Averroisme», Dictionnaire de théologie catholique 1-2 (Paris
1902 ) 265 sq.
48 Ita peculiariter philosophus Petrus Pomponazzi (f 1524), dux Alexandristarum,
qui in opere De immortalitate animae docuit hanc, saltem philosophice et iuxta principia
Aristotelis (etsi non theologice), negandam esse. Quem errorem damnavit Cone. Later. V
(infra, n. 571). Cf. M. Deandrea, «Fede e ragione nel pensiero di Pomponazzi», Rivista
di filosofia neo-scolastica (1946) 278 sqq.—«Il razionalismo di P. Pomponazzi», Sapienza
III (1950) 48-59.—F. Verde, «A proposito dei ’caso Pomponazzi’», Sapienza XVI (1963)
154-165.
49 Cf. in tractatu De Deo Uno, in vol. 1, n. 543.

566

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Non iuvat autem eos distinguere in duas categorias, eorum nempe
qui negant animam esse veram formam substantialem et eorum qui
negant eam esse unicam formam, nam, cum reapse forma substan­
tialis intelligatur ea quae dat speciem rei et distinctionem ab omni
alia re, ipsa nequit esse nisi una, ac ideo, negando animam esse ve­
ram formam, eo ipso inducitur multiplicitas formarum, et pariter,
negando animam esse solam formam ac ponendo multiplicitatem
formarum, eo ipso negatur animam esse veram formam corporis.
Unde potius iuvat errores et opiniones exponere modo chronologico,
prout de facto iuxta varias historicas circumstantias occurrerunt, eo
vel magis quod, praeter principia philosophica, in eos errores pecu­
liarem influxum habuerunt etiam quaedam praeoccupationes dogma­
ticae, sive connexio cum veritatibus fidei, sub quo aspectu haec
quaestio praecipue facit ad nostrum scopum theologicum.
566. Plato ex exaggerato intellectualisme posuit animam rationalem
nonnisi accidentali ter uniri cum corpore, tanquam motorem mobili et guber­
natorem navi; ex quo sequitur animam non esse proprie formam corporis, nec
hominem esse compositum ex anima et corpore, sed totum hominem esse
ipsam animam, seu «animam utentem corpore».50 Exinde Plato inductus est
ad quandam pluralitatem formarum in corpore ponendam, scilicet animam
nutritivam in epate, concupiscibilem in corde et cognoscitivam in cerebro
(trichotomiam),5152
53
quae essent vel tres distinctae formae, motae ab ipsa anima
rationali, vel tres diversi modi movendi ipsius animae rationalis?2
Aristoteles vero docuit animam rationalem uniri corpori substantialiter
ac ideo esse veram ac unicam corporis formam, quam definit «actum primum
corporis physici organici» (De anima, 1. 2, c. 1), quamvis aliunde distinguat
tres animas, vegetativam, sensitivam et intellectivam, quae in variis quidem
viventibus sunt distinctae, in homine vero in unam essentialiter colliguntur.-3
Utriusque philosophi doctrinam in quandam mediam sententiam redigere
conatus est mediaevalis Averroismus (ab arabe Averroe, t 1198), ponens uni50 Apud Nemesium, De natura hominis 1, MG 40. 505. Cf. Augustinum, De mor.
eccles. catb. 1. 27, ML 32. 1332.
51 Divisio in trichotomiam et dychotomiam satis ambigua est apud auctores, prout,
inter tria vel duo hominis principia, referunt etiam corpus vel solas animas, vel prout
corpus identificant, vel non, cum inferiori anima. Ita, cum sermo est de trichotomia
platonica, agitur de tribus praefatis animabus; quandoque vero trichotomia intelligitur
corpus, anima inferior (sensitiva aut vegetativa) et anima rationalis. Stricte loquendo
dychotomia habetur in sola sententia thomistica ac communiori, quae ponit duo tantum
hominis principia, seu corpus et solam formam rationalem; quo sensu in sententia scotistica, ponente corpus, formam corporeitatis et animam rationalem, habetur trichotomia.
52 Cf. Aristotelem, De anima, 1. 1, text. 90; S. Thomam, 1 p., q. 75, a. 4; q. 76,
a. 3 et 4; C. Gent. 2. 57-58; J. Souilhe, De Platonis doctrina circa animam (Romae
1930) 20-41.
53 Sic doctrinam Aristotelis interpretatur traditionalis sensus philosophorum, praeci­
pue catholicorum, quamvis nonnulli contra huiusmodi interpretationem dubia moverint.

l>E CREATIONE ET ELEVATIONE

HOMINIS

567

cam animam intellectivam et spiritualem in omnibus et plures animas sensi­
tivas (seu unam ac distinctam in unoquoque homine eamque sensitivam, aut
quomodolibet corruptibilem ac mortalem), vel, si placet, unum intellectum
spiritualem ac separatum, qui multiplicatur sensibiliter ac corruptibiliter in
pluribus hominibus (cf. supra, n. 564). Ex quibus necessario sequitur animam
spiritualem proprie ac simpliciter (seu praefatum intellectum separatum) non
esse formam corporis sed ei accidentali ter uniri.54 Quam sententiam secuti
sunt iidem supradicti humanistae neoaristotelici saec. 16 (supra, n. 564),
nominatim damnati a Conc. Later. V (infra, n. 571).

In his philosophicis conceptionibus, et praecipue in platonica, fundantur ac connectuntur varii theologici errores, a quibus­
dam ecclesiasticis scriptoribus prolatis.55
Et primo quidem, saec. 4 ApolVmaris (f 390) iuxta praefatam
platonicam trichotomiam, ad quam retulit paulinum ipsum trino­
mium «spiritus, anima, corpus» (Thes. 5. 23), distinxit tres animas,
vegetativam, sensitivam et intellectivam, ut loco huius tertiae ani­
mae poneret Verbum divinum in sua explicatione mysterii Incarna­
tionis. Quae sententia tanquam haeretica damnata est in Conc.
Ephes, et Constantinop. II/
Apud scholasticos medii aevi (saec. 13) quaestio de pluralitate
vel unicitate formae in homine tum philosophice tum theologice
agitata est et aliquam acrem controversiam suscitavit, in quam Ma­
gisterium ecclesiasticum intervenit.57
567.

-MCf. Chollet, loc. cit. (supra, in n. 564), ubi narratur ortus averroismi latini inter
scholasticos saec. 13 et enata controversia quae ecclesiasticum interventum provocavit. Ob
aliquas Aristotelis expressiones in De anima 3. 5 et De gener, animal. 2. 3, quidam
improbabiliter putant etiam Aristotelem fuisse eiusdem opinionis, ac ideo Averroem recte
illum interpretatum esse. Ita F. Nuyens, L'évolution de la psychologie d’Aristote I, Lou­
vain 1948; a quo dissentit G. Soleri in Sapientia II (1949) 323 sq. Cf. etiam varias
historias philosophiae, ut P. Gény et F.-J. Thonnard.
55 Incerta est connexio Manichaeismi cum Platonismo. Etiam in anthropologica Manichaeismi doctrina admittebatur quaedam trichotomia, scilicet corpus, anima bona seu
producta a prinicipio bono et anima mala seu producta a principio malo. Cf. Augustinum,
De duabus animabus contra Manichaeos 1. 1, ML 42. 93 sq.; Retract. 12. 16, ML 32.
105 sq. De generali doctrina Manichaeorum confer nostrum opus De Matrimonio I
125-129.
50 De oppositione aliorum Patrum contra Apollinarem, confer H. de Riedmatten,
«Sur les notions doctrinales opposées à Apollinaire», Revue thomiste LI (1951) 553-572.
^Lottin, O., «La pluralité des formes substantielles avant saint Thomas d’Aquin»,
Revue néo-scholastique de Philosophie XXXIV (1932) 449-467.
Masi, R., «Una celebre controversia di S. Tommaso», Euntes docete II (1952)
241-247.
Pegis, A. C., St. Thomas and the problem of the soul in the thirteenth century,
Toronto 1934.
Thery, G., «L’augustinisme médiéval et l’unité de la forme substantielle». Acta heb­
domadae augustinianae-thomisticae (Taurini-Romae 1931) 140-200.

f

568

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Plures doctores, ut Pseudo-AJexander Halensis (Summa theol., p. 2, q.
63, n. 4), Bonaventura (/« 2 Sent., dist. 12, a. 1, q. 3; dist. 13, a. 2, q. 2;
dist. 17, q. 1, a. 2, ad 6; q. 2, a. 2, ad 6), Henricus Gandavensis (Quodl. 2,
q. 2 et 3), Scotus (In 4 Sent., dist. 11, q. 3, a. 2) et Richardus a Mediavilla
(In 2 Sent., dist. 17, a. 1, q. 5), plus aequo adhaerentes platonicae philoso­
phiae, posuerunt in homine duas formas substantiales, alteram corporeitatis,
qua homo est corpus, et alteram, qua homo vivit, sentit et intelligit, quaeque
est ipsa anima rationalis; idque tanquam theologice innocuum praetermitti
potuit. Eodem tempore, occasione controversiae de latino averroismo, qui
favebat doctrinis aristotelicis, eiusque condemnationis per eclesiasticam aucto­
ritatem, plures theologi augustinianae ac platonicae tendentiae conati sunt
eam condemnationem extendere ad ipsum sanum aristotelismum S. Thomae,
quo docebatur unicitas formae in homine, et propriam sententiam de plura­
litate formarum vindicare.
Paulo autem post, franciscanus Petrus loannes Olivi (1248-1279) huic
sententiae peculiarem determinationem addidit quae, utpote in discrimen
adducens substantialem hominis unitatem, interventum ecclesiasticum provo­
cavit ac verisimiliter damnata est in Conc. Viennensi a. 1312, vel saltem
istius definitionem infra referendam provocavit. Olivi sententiam, secundum
se valde confusam et implicatam, alii aliter interpretantur (cf. infra, n. 581).
Essentiale autem punctum in eo consistit ut, ad salvandam animae humanae
spiritualitatem et immortalitatem, putaverit hanc, secundum suam substan­
tiam, non esse directe formam corporis, quamvis, ratione principii vegetativi
et sensitivi cum ea physice coniuncti, corpus informet, ita ut anima intellectiva
dicenda sit non forma corporis, sed forma hominis.53*
58
Vanni Rovighi, S., «La controversia sulla pluralité delle forme nel secolo XIII»,
Rivista di filosofia neo-scolastica XLIV (1952) 246-253.
Wulf, M. de, Le traité «De unitate formae» de Gilles de Lessines, Louvain 1901.
Zavalloni, R., Richard de Mediavilla et la controverse sur la pluralité des formes,
Louvain 1951.
58 Integra eius doctrina in hac re ad hanc summam reduci potest. Homo est ens
unum, resultans ex substantiali unione corporis et animae: corpus ipsum, abstrahendo ab
informatione animae, est iam compositum ex materia et forma; etiam anima in seipsa
constat alia materia (veluti spirituali) quae informatur tribus formis sive principiis forma­
libus. seu vegetativo, sensitivo et intellectivo. Cum autem haec anima informat ipsum
praefatum corpus, illud informat non per formam sive principium intellectivum, sed tan­
tum per alia duo, vegetativum et sensitivum, principia. Quia tamen principium intellecti­
vum informat eandem materiam spiritualem ipsius animae, quae informatur per alia duo
principia, mediante hoc communi substrato unitur corpori et pertinet ad substantiale
compositum humanum.
Unde in systemate Olivi habentur duae materiae et quatuor formae, vel saltem
quatuor principia formalia, et anima intellectiva non unitur per se, formaliter et imme­
diate cum corpore, sed tantum mediate ac concomitanter, quatenus est unita in eadem
materia spirituali in qua sunt formae vegetativa et sensitiva, quae solae per se corpus
informant. In 2 Sent., q. 15, ad 11; q. 49, ad 4; q. 51, ad 3 et 13 primae impugnationis,
ed. Quarachi II (a. 1924) 134, 140, 149. Cf. quaedam excerpta, relata a Duplessis d'Argentre, Collectio iudiciorum de novis erroribus (Lutetiae Parisiorum 1728) I 232; et
D. Laberge, Fr. Petri loannis Olivi, O. F. M. tria scripta sui ipsius apologetica (ad Claras
Aquas 1937) [128], [155], [406 sq.]: extractum ex Archivo Franciscano histdrico
XXVIII-XXIX

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

569

568. Saec. 19 aliqui theologi theoriam platonicam de acciden­
tali unione animae rationalis cum corpore, ac proinde de formarum
pluralitate, iterum resuscitare conati sunt, faventibus ipsis cartesianis ac leibnitianis principiis de constitutione corporum.
Antonius Giinther (t 1863) eiusque discipuli docuerunt hominem compo­
ni ex materia, iam informata vita seu forma sensitiva, et ex spiritu seu anima
rationali, quae illi iam viventi accedit, ita ut utriusque vires veluti commis­
ceantur, ope conscientiae quam spiritus de vita sensitiva acquirit; unde po­
nunt duas substantias completas et duas formas physice distinctas, et tan­
tum psychice (formaliter, ut aiunt) non vero physice (adeoque accidentaliter)
unitas.59 Quam doctrinam reiecit Pius IX in Brevi ad archiep. coloniensem
a. 1857: «Noscimus iisdem libris [ Giinther ] laedi catholicam sententiam ac
doctrinam de homine, qui corpore et anima ita absolvatur, ut anima eaque
rationalis sit vera per se atque immediata corporis forma» (Denz. 2828).
Cum autem loannes Baltzer, Günhterii discipulus, magistri sui sententias
docere pergeret, idem R. Pontifex in epistola ad episc. vratislaviensem a. 1860
sic conquestus est: «Notatum... est, Baltzerum..., cum omnem controversiam
ad hoc revocasset, sitne corpori vitae principium proprium, ab anima ratio­
nali re ipsa discretum, eo temeritatis progressum esse, ut oppositam senten­
tiam et appellaret haereticam et pro tali habendam esse multis verbis argue­
ret. Quod quidem non possumus non vehementer improbare, considerantes
hanc sententiam, quae unum in homine ponit vitae principium, animam sci­
licet rationalem, a qua corpus quoque et motum et vitam omnem et sensum
accipiat, in Dei Ecclesia esse communissimam atque Doctoribus plerisque, et
probatissimis quidem maxime, cum Ecclesiae dogmate ita videri coniunctam,
ut huius sit legitima solaque vera interpretatio, nec proinde sine errore in
fide possit negari» (Denz. 2833).
Pariter Antonius Rosmini (t 1855) concipit animam rationalem uniri
corpori iam viventi ac sensitivo, modo quodam accidentali seu cognitivo, per
hoc nempe quod intellectualiter percipit eius sensationem. Id sonat sequens
obscura propositio damnata a S. Officio a. 1887: «Forma substantialis cor­
poris est potius effectus animae atque interior terminus operationis ipsius:
propterea forma substantialis corporis non est ipsa anima. Unio animae et
corporis proprie consistit in immanenti perceptione, qua subiectum intuens
ideam, affirmat sensibile, postquam in hac eius essentiam intuitum fuerit»
(Denz. 3224; cf. 3222 sq.).
S. Tongiorgi (f 1865),60 D. Palmieri (f 1909),61 et quidam alii,62 iuxta
59 Cf. L. Orban, Theologia güntheriana et Concilium Vaticanum I (Romae 1942)
38 sqq.
60 Institutiones philosophicae (Romae 1862) III, n. 167-169, 180-183.
61 Institutiones philosophicae II (Romae 1875) 410-415.—De Deo creante et elevante
(Romae 1878) 242-245. In huius tamen operis recentiori editione (De creatione [Prati
1910] 277 sq.), prior sententia tanquam insufficiens retractatur: «Eamque nos, licet olim
comprobaverimus, nunc insufficientem prorsus esse non dubitamus affirmare».
62Ut H. Ramiere, L’accord de la philosophie de saint Thomas et de la science mo­
derne, Paris 1877, et P. Bottalla, La composition des corps d'après les deux principaux

570

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

principia philosophiae cartesianae63 docuerunt corpus ct animam esse duas
substantias physice distinctas ac completas, quarum proinde unio non est
proprie substantialis sed dynamica sive secundum operationem, ita ut, potiusquam unam substantiam, efficiant unam naturam sive principium operationis.
Ex quibus necessario sequitur eam unionem esse accidentalem et haberi sal­
tem duas formas in homine, alteram corporalem et alteram spiritualem.

569. Nostris diebus omnes theologi concorditer docent ani­
mam rationalem esse vere ac proprie formam substantialem corporis
et nullam aliam haberi animam in corpore praeter eam. Sed, contra
thomisticam ac communiorem sententiam de absoluta unicitate for­
mae substantialis, adhuc remanet dissensus plurium de schola scotistica, qui post suum magistrum (cf. supra, n. 567) docent praeter
animam rationalem haberi in homine aliam formam substantialem,
quam dicunt corporeitatis eo quod det corpori quod sit corpus. Ali­
quod compromissum inter utramque sententiam, quod iam attenta­
verat Suarez^ suggerunt istius sequaces.
III. ASSERTIO 1.

Anima humana est spiritualis et immortalis.

Animae spiritualitas est de fide defini­
ta saltem a Magisterio ordinario et probabilius etiam a Magisterio
extraordinario, seu a Cone. Later. IV. Eiusdem vero immortalitas
(et quidem connaturalis, nec mere de facto ac praeternaturaliter
addita) est de fide directe definita a Cone. Later. V.
570. Nota theologica.

PROBATUR 1. Ex auctoritate.

doctrina quoad animae spiritualitatem contine­
tur implicite tum in ipsa definitione de eius immortalitate (de qua
infra), tum in illis documentis in quibus anima dicitur rationalis, ut
in Cone. Ephesino, Chalcedonensi et Constantinopolitano II, in
quibus definitur Verbum assumpsisse corpus anima rationali anima­
tum (Denz. 250, 301, 424), et in Cone. Viennensi a. 1312, a quo
definitur animam rationalem esse formam corporis (Denz. 902, in­
fra cit.); explicite vero, etsi non certo definitive (utpote sub indi571. Magisterii

systèmes qui divisent les écoles catholiques, Poitiers 1878.—La lettre de Mgr. Czacki et le
thomisme, Paris-Poitiers 1878.
63 Quoad Cartesii et Lcibnitii doctrinam de unione animae et corporis confer Mi­
chel, art. cit. (supra, in n. 562) 567 sq., et E. Gilson, Etudes sur le rôle de la pensée
médiévale dans la formation du système cartésien (Paris 1951) 245-255.
64 Disput. metaph., disp. 13, sect. 3; disp. 15, sect. 10; cf. C. Giacon, La seconda
scolastica II (Milano 1946) 265-288.

DE CREATIONE FT ELEVATIONE

HOMINIS

571

recta forma verborum) in verbis Cone. Later. IV a. 1215, quae ite­
rum assumuntur a Cone. Vaticano I: «[Deus] utramque de nihilo
condidit creaturam, spiritualem et corporalem, angelicam videlicet
et mundanam; ac deinde humanam, quasi communem ex spiritu et
corpore constitutam» (Denz. 800). Ceterum, ipsa definitio Anastasii
II contra materialem Traducianismum (supra, n. 545) nonnisi in
praesupposito spiritualitatis animae fundari censenda est. Praeterea,
adversus traditionalistas Magisterium docet «ratiocinationem Dei
existentiam, animae spiritualitatem, hominis libertatem cum certitu­
dine probare posse» (Denz. 2811).
Quod vero attinet animae immortalitatem, quae implicite con­
tinetur in ipsa eius spiritualitate, Cone. Lateranense V a. 1513 eam
directe definivit contra supradictos humanistas neoaristotelicos:
«Cum... zizaniae seminator... nonnullos perniciosissimos errores, a fide­
libus semper explosos, in agro Domini superseminare et augere sit ausus, de
natura praesertim animae rationalis, quae videlicet mortalis sit, aut unica in
cunctis hominibus, et nonnulli temere philosophantes, secundum saltem philo­
sophiam verum id esse asseverent: contra huiusmodi pestem opportuna reme­
dia adhibere cupientes, hoc sacro approbante Concilio damnamus et repro­
bamus omnes asserentes, animam intellectivam mortalem esse, aut unicam in
cunctis hominibus, et haec in dubium vertentes, cum illa non solum vere per
se et substantialiter humani corporis forma existât, sicut in canone felicis
recordationis Clementis papae V praedecessoris Nostri in [generali] Vien­
nensi Concilio edito continetur, verum et immortalis, et pro corporum quibus
infunditur multitudine singulariter multiplicabilis, et multiplicata, et multi­
plicanda sit... Omnesque huiusmodi erroris assertionibus inhaerentes veluti...
abominabiles haereticos et infideles, catholicam fidem labefactantes, vitandos
et puniendos fore decernimus» (Denz. 1440 sq.).

Notandum est, in hoc documento non definiri meram facti
immortalitatem, sed animam esse immortalem ex natura sua; nam
Concilium agit «de natura animae rationalis» et ad hanc naturam
refert tum quod sit immortalis tum quod sit corporis forma, etsi non
unica in omnibus hominibus; quod quidem manifeste ad ipsam na­
turam refertur.
Ceterum animae immortalitas, saltem ut factum considerata et
abstrahendo ab hoc quod pertineat ad ipsam naturam animae, aequivalenter praedicatur in omnibus documentis quae vitam futuram
proponunt.
minus clare loquitur de spiritualitate quam de
immortalitate animae, quae ad moralem et futuram vitam magis re572. Scriptura

572

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

fertur. Eam tamen aequivalenter proponit, dum passim opponit aniM am corpori quoad originem, operationem, proprietates et ipsam
durationem vitae seu immortalitatem. Peculiariter quoad originem
ea oppositio exprimitur in Gen. 2. 7: «Formavit igitur Dominus
Deus hominem [i. e. corpus] de limo terrae et inspiravit in faciem
eius spiraculum vitae, et factus est homo in animam viventem»;
quoad originem simul et finem, Eccl. 12. 7: «Et revertatur pulvis
in terram suam unde erat, et spiritus redeat ad Deum, qui dedit
illum». Ipsum quod dicitur in Gen. 1. 26 sq., Deum «hominem
creasse ad imaginem suam», nequit convenienter referri ad corpus
aut ad animam corporalem, cum Deus sit purus spiritus, ac ideo spiritualitatem animae suggerit.
Immortalitas animae, ut merum factum, continetur in frequentissimis locis de vita futura, de aeterna retributione et de mortuorum
resurrectione (de quibus agitur in tractatu De Novissimis). Immor­
talitatem vero esse animae naturalem, etsi non explicite significetur,
implicite suggeritur in ipso facto quod nunquam dicitur eam esse
aliquod Dei gratuitum donum, et praeterea sufficienter videtur indi­
cari in aliquibus locis, ut in Sap. 2. 23: «Deus creavit hominem
inexterminabilem et ad imaginem similitudinis suae fecit illum»;
Eccl. 12. 7 nuper cit.; Mat. 10. 28: «Nolite timere eos qui occidunt
corpus, animam autem non possunt occidere».'”
573.

Obicitur ambiguus textus Eccl. 3. 18-21: «Dixi in corde meo

de filiis hominum, ut probaret eos Deus et ostenderet similes esse bestiis.
Idcirco unus interitus est hominis et iumentorum et aequa utriusque conditio.
Sicut moritur homo, sic et illa moriuntur. Similiter spirant omnia et nihil
habet homo iumento amplius: cuncta subiacent vanitati et omnia pergunt
ad unum locum. De terra facta sunt et in terram pariter revertuntur. Quis
novit si spiritus filiorum Adam ascendat sursum et si spiritus iumentorum
descendat deorsum?» Ergo auctor sacer negat vel saltem dubitat de animae
immortalitate.
Resp. Haec consequentia neganda est, quia in fine eiusdem libri, agens
explicite de fine hominis idem auctor ait spiritum hominis redire ad Deum,
adeoque ascendere sursum: «Memento creatoris tui in diebus iuventutis tuae,
antequam veniat tempus afflictionis, et appropinquent anni de quibus dicas:
Non mihi placent... Antequam... revertatur pulvis in terram suam unde erat,
65 Cf. A. Dondeyne, «S Scripturae de natura hominis doctrina. IV. De animae
immortalitate», Collationes Brugenses (1931) 269-272,—R. Criado, La creencia popular
dei Antiguo Testamento en el mas alla, el Se’ôl, Madrid 1955,—M. Delcor, «L’immorta­
lité de l’âme dans le livre de h Sagesse et dans les documents du Qumrân», Nouvelle
revue théologique LXXVII (1955) 619-630.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

573

et spiritus redeat ad Deum, qui dedit illum». Praeterea, immediate ante obte­
ctum textum dicitur, v. 16 sq.: «Vidi sub sole in loco iudicii impietatem et
in loco iustitiae iniquitatem et dixi in corde meo: lustum et impium indica­
bit Deus et tempus omnis rei tunc erit»; quod quidem de altera vita intelligi
debet, ut patet ex ipso Ecclesiaste (c. 8 et 9), ac ideo supponit immortalitatem
animae, saltem de facto.
Unde difficultas et ambiguitas huius textus non est dogmatica sed mere
exegetica, nec paucis interpretationis tentaminibus patet, quae referre non
vacat.66 Duae autem explicationes nobis placent ac verisimiliores videntur.
Prima, quam affert ipse S. Thomas (1 p., q. 75, a. 6, ad 1), intelligit Ecclesiasten loqui non ex propria sententia sed ex persona insipientium, de quibus
explicite dicitur in Sap. 2. 1-3: «Dixerunt enim cogitantes apud se non recte:
Exiguum et cum taedio est tempus vitae nostrae, et non est refrigerium in
fine hominis, et non est qui agnitus sit reversus ab inferis. Quia ex nihilo
nati sumus et post hoc erimus tanquam non fuerimus; quoniam fumus flatus
est in naribus nostris, et sermo scintilla ad commovendum cor nostrum; qua
extincta, cinis erit cor nostrum, et spiritus diffundetur tanquam mollis aër;
et transibit vita nostra». Altera explicatio (Hetzenauer, Gietmann, CornelyMerk, Dondeyne) est quod Ecclesiastes loquatur secundum rerum apparen­
tiam: sic enim nil differt mors hominis a morte bruti; quis enim, secundum
ea quae apparent, iudicare potest num spiritus bruti descendat deorsum, sicut
ipsum corpus, spiritus vero hominis ascendat sursum seu «redeat ad Deum
qui dedit illum»?

similiter clarius et frequentius de animae immorta­
litate loquuntur quam de spiritualitate, quae ceteroquin cum illa
connectitur. Etiam illi pauci scriptores qui, ut Tertullianus, materia­
lem Traducianismum animarum proponunt (cf. supra, n. 541), ipsam
animae spiritualitatem salvare conantur, ei tribuentes aliquam subti­
liorem materiam (cf. Irenaeum, Adv. haer. 2. 19. 5; 2. 34. 1; 5. 7.
1; Tertullianum, De anima 5 sq.). Ceterum, Tertullianus tum ani­
mae tum ipsi Deo corpus tribuit, quamvis simul asserat Deum spi­
ritum esse, dicens: «Omne quod est, corpus est sui generis», ita ut
videatur corpus accipere generaliter pro substantia ac valde confusos
574. Patres

^Condamin, A., «Etudes sur l’Ecclésiaste», Revue biblique VIII (1899) 493-502;
IX (1900) 369-374.
Di Fonzo, L., «’Quis novit si spiritus filiorum Adam ascendat sursum... ’Eccl. 3.
21», Verbum Domini XIX (1939) 257-268, 289-299; XX (1940) 166-176.
Dondeyne, A., «De animae immortalitate iuxta Eccl. 3. 18-22», Collationes Brugen­
ses (1922) 10-15.
Durand, P., «La rétribution de la vie future dans l’Ancien Testament», Etudes
LXXXIII (1900) 42 sqq.
Parenti, A., «De animae humanae immortalitate in Eccl. 3. 21», Gregorianum II
(1921) 117-121.
Podechard, E., L’Ecclesiaste (Paris 1912) 187-189, 312-319.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

574

conceptus habere de corpore et substantia, ut ostensum est in trac­
tatu De Deo Uno (in vol. 1, n. 600); nec proinde mirandum est, si
simul in eodem loco asserat «animam [esse]... immortalem, corpo­
ralem..., substantiam simplicem..., rationalem» (De anima 22.
CCL 2. 814).67
Clarius ac decisive veram animae spiritualitatem proponunt illi
Patres qui materialem Traducianismum impugnarunt, etsi aliqui
eorum quendam spiritualem Traducianismum admiserint (cf. supra,
n. 541 sq.).
Gregorius Nyssenus scribit: «Vera et perfecta anima reapse unica est,
intelligens, nulla ex materia crassa constans, sed per sensus naturae illi cras­
sae mista» (Loco infra extensius cit., n. 586).
Augustinus reicit ut aliquid «quo perversius nihil dici potest» opinio­
nem eorum qui, Tertulliani traducianismum secuti, animas «non spiritus sed
corpora esse contendunt» (Epist. 190, cit. supra, n. 54). Praeterea scribit:
«Nunc tamen de anima, quam Deus inspiravit homini sufflando in eius faciem,
nihil confirmo, nisi quia ex Deo sic est, ut non sit substantia Dei; et sic
incorporea, id est, non sit corpus, sed spiritus; non de substantia Dei genitus,
nec de substantia Dei procedens, sed factus a Deo; nec ita factus ut in eius
naturam natura ulla corporis vel irrationalis animae verteretur; ac per hoc de
mu
nihilo; et quod sit immortalis
secundum quendam vitae modum, quem nullo
modo potest amittere; secundum quandam vero mutabilitatem, qua potest vel
deterior vel melior fieri, non immerito etiam mortalis possit intelligi, quo­
niam veram immortalitatem [i. e. absolutam immutabilitatem] solus ille ha­
bet, de quo proprie dictum est, ’Qui solus habet immortalitatem’ ( 1 Tim. 6.
16)» (De Gen. ad litt. 7. 28. 43, ML 34. 372).
t

575.

immortalitatem autem esse animae naturalem (nec tan­
tum esse de facto, de quo nemo dubitat, cum id importet ipsa vita
futura) Patres explicite significant, nec quaedam aliquorum negati­
vae expressiones intendunt aliud ab anima excludere quam abso­
lutam ac essentialem immortalitatem sive immutabilitatem, quae
sicut ipsa existentia, soli Deo convenit.
Epistola

ad

Diognetum: «Habitat quidem in corpore anima, sed non

lllll
est e corpore... Immortalis
anima in mortali tabernaculo habitat» (6, MG
2. 1175).

.

67 Ceterum hi aliique Patres, necnon aliqui theologi mediaevales, tribuunt etiam
angelis quandam spiritualem materiam, ut dictum est supra (n. 429 sq.). Quoad animam
Bonaventura peculiariter scribit: «Cum planum sit animam rationalem posse pati et agere
et mutari ab una proprietate in aliam et in se ipsa subsistere, non videtur quod illud
sufficiat dicere quod in ea sit tantum compositio ex quo est et quod est nisi addatur esse
in ea compositio materiae et formae» (In 2 Sent., dist. 17, a. 1, q. 2).

i>E CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

575

Athenagoras, loquens de resurrectione, asserit hominem secundum
animam esse ex natura sua aliquid permanens, seu immortale, secundum cor­
pus vero incorruptionem assequetur beneficio divino in resurrectione: «Ho­
mines... ab ipso quidem ortu immutabilem permansionem secundum animam
habent, at secundum corpus immutationis beneficio incorruptionem assequentur. Id enim resurrectionis ratio sibi vult» (De resurr. mort. 16, MG 6. 1006).
Tertullianus (supra, n. 574) ait animam esse «immortalem».
Novatianus: «Caro quidem sola incursum interitus mortisque patitur,
extra leges autem interitus et mortis anima incorrupta cernitur» (De Trin.
25, ML 3. 963).
Ambrosius: «Quomodo substantia eius interire potest, cum utique ani­
ma sit quae vitam infundit? Et cui anima infunditur, vita infunditur; a quo
anima discedit, vita discedit. Anima ergo vita est. Quomodo enim potest mor­
tem recipere, cum sit contraria?... Anima ergo non moritur» (De bono mortis
9. 42, ML 14. 587).
Augustinus assignat ipsas rationes immortalitatis, scilicet naturale desi­
derium essendi semper et ipsam naturam subiecti rationalis, nara ratio est
lilts utabilis: «Neque enim omnes homines naturali instinctu immortales et
beati esse vellemus, nisi esse possemus» (Contra lulian. 4. 1. 19, ML 44. 747).
«Ratio profecto aut animus est, aut in animo... Mutabile est autem corpus
humanum et immutabilis ratio... Nec mors potest accidere immutabilibus
rebus. Semper ergo animus vivit, sive ipsa ratio sit, sive in eo ratio insepara­
biliter» (De immortalitate animae 2. 2; qui liber est totus de re nostra). Ex
eadem rationalitatis natura arguunt Constitutiones Apostolorum·. «Animam
nostram incorpoream et immortalem confitemur, non autem interitui obno­
xiam ut corpora, imo mortis expertem, utpote rationalem ac liberae potesta­
tis» (6. 11, MG 1. 938).
Ut notatum est supra, quidam Patres, ut lustinus (Dial, cum Tryph. 5),
Irenaeus (Adv. haer. 2. 34. 2) et ipse Augustinus (De Gen. ad litt. 7. 28. 43),
cum dicunt animam non esse immortalem, negant tantum eam esse talem
sicut est Deus, seu sine initio, sine ulla mutatione, absolute et essentialiter;
idque patet ex ipso contextu, ac ideo impertinenter obiciuntur.
Vera difficultas provenit tantum ex verbis Tatiani·. «Non est immortalis
per se ipsa, o Graeci, anima, sed mortalis. Potest tamen eadem non mori.
Moritur enim et dissolvitur cum corpore, si veritatem ignoret; postea autem
resurgit in fine mundi una cum corpore, mortem per supplicia in immortali­
tate accipiens. Rursus autem non moritur, etiamsi solvatur ad tempus, si Dei
cognitione instructa sit» (Or. ad Graecos 13, MG 6. 834); item ex quibusdam
expressionibus Arnobii qui ait quod id «quod sentit dolorem [ut anima],
immortalitatem habere non potest», et animas in inferno esse «ad nihilum
redactas» (Adv. gentes 2. 14, 35 et 36, ML 5. 831, 863-865). Attamen,
utriusque scriptoris verba, satis ambigua ut patet ex contextu, si vere animae
immortalitatem negarent, communi Patrum sensui non officerent, cum ceteroquin prior fuerit aliunde haereticus et alter suum opus scripserit cum adhuc
catechumenus esset. Nihilominus ii loci possunt etiam aliter intelligi, prior
quidem de quodam animae sopore, potiusquam morte, nam paulo inferius

576

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

supponitur animas defunctorum vivere cum negatur eas praestigia operari
posse; alter vero, de perfecta et essentiali immutabilitate quae soli Deo con­
venit, nam ibidem ratio mortalitatis animarum et ipsorum gentilium deorum’
petitur ex eo quod «unus est rerum pater, immortalis atque ingenitus solus,
nihilque omnino ante illum invenitur».
PROBATUR 2. Ex ratione.68

576. Spiritualitatem animae posse per rationem naturalem

Γ

ι»

certo probari, sicut ipsam Dei existentiam, docet ecclesiasticum Ma­
gisterium, ut supra dictum est (n. 571). Certa autem ratio non
aliunde peti potest quam ex natura intellectualis operationis, a cor­
pore secundum se independentis, ex qua ipsa natura essentiae ani­
mae operantis intelligitur.
Anima scilicet humana habet operationem intellectivam. lamvero operatio intellectiva est incorporalis seu independens a mate­
ria, utpote habens obiectum incorporale et independens a materia,
cui debet proportionari. Ergo ipsa anima, a qua haec operatio pro­
cedit, est incorporalis et independens a materia, secus effectus supe­
raret suam causam.
Explicatur minor, in qua tota argumenti vis reponitur, quod
scilicet obiectum intellectionis est incorporale et independens a ma- ,
teria. Nam intellectus cognoscit essentias rerum abstracte, seu abs­
trahendo a concreta extensione, quae in ipso corpore reponitur, et
ipsam extensionem tanquam essentiam abstractam cognoscit, seu
praescindendo a determinata magnitudine et figura. Si autem obie­
ctum est abstractum, sive inextensum et incorporale, etiam eius
cognitio est inextensa et incorporalis, et consequenter etiam intel­
lectus a quo cognitio procedit, et pariter etiam ipsa essentia animae
a qua fluit ipse intellectus.
Ex quo sequitur animam humanam non esse materiam; nec esse
compositam ex materia et forma (secus esset determinata et extensa et cognos­
ceret obiecta modo concreto et extenso, cum materia sit principium individuationis, sicut anima sensitiva cognoscit suum obiectum); nec esse quomo­
dolibet compositam sed simplicem, cum sit forma; nec esse (sicut animam
brutorum) formam corpoream, seu dependentem a corpore in suo esse, sed
aliquid subsistens, sicut non dependet a corpore in sua operatione, cum
operari sequatur esse, utpote entis in actu. «Relinquitur igitur animam hu­
577.

68 1 P·, q· 75; In 2 Sent., dist. 17, q. 1, a. 2; dist. 19, q. 1, a. 1; C. Gent. 2.50
65, 79-81, 94; De spiritualibus creaturis, a. 1; De anima, a. 1, 2, 6, 7, 14.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

577

manam, quae dicitur intellectus vel mens, esse aliquid incorporeum et
subsistens» (1 p., q. 75, a. 2).
Nec obstat quod anima intellectiva est forma corporis et utitur sensibus
ad ipsam intellectionem. Nam ipsa corpus informat non ut formaliter intel­
lectiva sed ut virtualiter et eminenter sensitiva, vegetativa et mineralis, nec
utitur sensibus ut organis intellectionis sed ut instrumentis quibus haurit
suum obiectum quod purificat per abstractionem. Unde potest permanere in
esse subsistenter et sine corpore, et dum est in corpore non pendet ab eo
intrinsece, sed veluti extrinsece et obiective, in ordine ad exercendam suam
ipsam separatam intellectualem operationem, (ibid., ad 3).
Nec valet obicere quod anima, cum sit pars hominis sive speciei, non
est suppositum, nec est id quod per se operatur sed id quo homo sive suppo­
situm operatur, ac ideo ob utramque rationem nequit dici subsistens. Nam
quamvis proprie ac per se nonnisi totum compositum dicatur suppositum et
subsistens et operans, tamen haec omnia etiam de parte compositi praedicari
possunt, si ipsa nec est accidens quoddam inhaerens nec forma materialis ac
dependens a corpore (ibid., ad 1 et 2).
Nec proinde valet opponere quod, si anima esset spiritualis ac subsistens,
non distingueretur ab angelo. Nam anima nihilominus est forma corporis, ac
pro tanto non purus spiritus sicut angelus; qua talis enim non est substantia
completa in ratione speciei, nec est proprie et per se suppositum, subsistens
et operans, ut dictum est, nec potest primo creari et existere nisi in corpore,
nec a seipsa individuatur sed a "corpore, nec potest connaturaliter operari nisi
dependenter a corpore (ibid. a. 7; cf. supra, n. 437).

578.

Ipsa quoque animae immortalitas non solum indirecta
ac theologica ratione, sed etiam directo ac philosophico ratiocinio
certo probatur, quidquid in contrarium olim putaverint etiam aliqui
theologi.69
69 Ita praecipue Henricus Gandavensis, Scotus, Ockam, Biel et Caietanus; etiam
unus vel alter modernus hanc dubitationem iterum suscitavit (cf. in Revue du clergé
français, a. 1903): ita Ph. Kneib putavit animae immortalitatem
Illll
nonnisi ex rationibus mo­
ralibus seu ex ordinatione hominis ad finem ultimum deductis, probari posse.
Scotus, In 4 Sent, (opus oxoniense), dist. 43, q. 2, ait: «Potest dici, quod licet
ad illam... propositionem [de animae incorruptibilitate] probandam sint rationes proba­
biles, non tamen demonstrativae, imo necessariae». Quem sequitur Montefortino in suo
opere Scoti summa theologica, 1 p., q. 75, a. 6, necnon Minges, qui conatur negationem
attenuare in suo opere Scoti doctrina philosophica et theologica I (Quaracchi 1930) 124
sq. De Scoti doctrina confer etiam H. Klug, «Die Lehre der sel. Ioh. Dun Scotus über
die Seele», Philosophisches Jahrbuch XXXVII (1924) 60-68.—S. Vanni Rovighi, «L’immortalitâ deU’anima nel pensiero di Giovanni Duns Scoto», Rivista di filosofia neo-scolaslica XXIII (1931) 78-104.—J. S. Japowiez, Probatio immortalitatis animae in doctrina
Ven. J. Duns Scoti, Cracoviae 1939.
Caietanus, In 1 p., q. 75, a. 6, apte expendit et approbat argumentum S. Thomae
11)11
pro immortalitate
animae. Subinde vero, in suis commentariis in Scripturam, veluti sui
oblitus aut senio vel morbo gravatus (circa annum sexagesimum sextum suae aetatis) vim
rationalis argumenti negavit, scribens: «Sicut nescio mysterium Trinitatis, sicut nescio
animam immortalem, sicut nescio Verbum caro factum esse, et similia, quae tamen omnia
Illll
credo...» (In Rom. 9. 23); «[Ecclesiastes] dicit... verum, negando scientiam immortalitatis

19

578

P
» *

I

DE DEO CREANTE F.T ELEVANTE

Ratio theologica deducitur ex ipsa immortalitate de facto, prout
est inductiva poenae aeternae animae damnatae. Nisi enim anima
esset de se naturaliter immortalis sive incorruptibilis, non esset
congruum tum bonitati tum ipsi iustitiae divinae ut animam praeter
exigentiam suae naturae in esse aeternaliter conservet, eo fine ut
eam aeternaliter puniat. Praeterea, id non congrueret ipsi modo
agendi divinae providentiae quae naturae rerum sese accommodat,
neque videtur congruere providentiae supernatural!, quia huiusmodi
immortalitas esset animae praeternaturalis sive miraculosa, Deus
autem miracula non facit nisi in ordine ad gratiam, seu ad gratiae
manifestationem et profectum.
Ratio autem philosophica™ ac praecipua, deducitur ex ipsa ani­
mae spiritualitate, supra demonstrata, seu ex hoc quod anima est
incorporea et subsistens. Quamvis enim anima, utpote contingens
in esse seu composita ex essentia et esse, sit a suo esse separabilis,
seu per extrinsecam Dei potentiam annihilabilis, id tamen non ponit
in ea intrinsecam et essentialem mortalitatem, sive corruptibilitatem,
sive potentiam ad non esse, quia potentia ad non esse nulla est po­
tentia, sicut ipsum non esse nihil est; ipsa quoque quae corrumpun­
tur non habent proprie potentiam ad non esse, sed ad aliud esse,
animae nostrae. Nullus enim philosophus hactenus demonstravit animam hominis esse
immortalem; nulla apparet demonstrativa ratio; sed fide hoc credimus, et rationibus pro­
babilibus consonat» (/« Eccle. 3. 21). Cf. E. Verga, «L’immortalità dell’anima nel pensiero
del Card. Gaetano», Rivista di filosofia neo-scolastica XXVII (1935) 21-46.
Notandum tamen est discrimen horum catholicorum a sententia Petri Pomponazzi
aliorumque neoaristotelicorum, damnata a Cone. Later. V (in quo partes habuit ipse
Caietanus); hi enim dicebant ex philosophia Aristotelis probari non-immortalitatem animae,
illi vero catholici dicebant non probari immortalitatem (cf. supra, n. 564, 571).
70 1 p., q. 75, a. 6; C. Gent. 2. 55, 79-81.
Bremond, A., «Le syllogisme de l'immortalité», Revue philosophique de Louvain XL
(1948) 161-176.
Coccio, A., «Il problema dell’immortalità dell’anima nella Summa Theologiae di San
Tommaso d’Aquino», Rivista di filosofia neo-scolastica XXXVIII (1946) 298 sqq.—«AtUn
torno al sillogismo dell’immortalità»,
ibid. XLV (1953) 106-142.
Dondeyne, A., «Immortalitas animae e naturali desiderio felicitatis demonstratur»,
Collationes Brugenses XXXII (1932) 35-39.
Lemaire, J., «Les preuves de l'immortalité de l’âme humaine d’après Saint Thomas
d’Aquin», Collectanea Mechliniensia I (1927) 3549.
Linehan, J. C., The rational nature of man with particular reference to the effects
of immortality on intelligence according to St. Thomas, Washington 1937.
Locatelli, F., «Alcune note sulla dimostrazione dell’immortalità dell’anima in San
Tommaso», Rivista di filosofia neo-scolastica XXXIII (1941) 413428.
Raber, L., «Die Bestimmung des Menschen. Der philosophische Beweis seiner Unsterblichkeit im System von Thomas von Aquin und Othmar Spann. Ein Vergleich», Divus
Thomas (Freiburg) XXII (1944) 51-84.
Zani, L., «Annotazioni sul tema ’spiritualitâ e immortalité’ dell’anima», Sapienza
XVI (1963) 166-171.

I

rr*

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

579

per cuius positionem suum esse amittunt. Unde, eatenus anima dici
posset mortalis sive corruptibilis, quatenus vel haberet in se com­
positionem partium sive materiam et formam (sic esset corruptibilis
per se), quas tamen non habet, cum sit forma simplex et incorporea,
vel esset forma quaedam dependens in suo esse a materia quam in­
format (sic enim esset corruptibilis per accidens, soluto seu corru­
pto ipso composito, sicut anima brutorum), sed, ut supra probatum
est, ipsa non pendet a corpore in suo esse sed est subsistens.
579. Confirmatur ratione secundaria ac veluti a signo, seu ex naturali
desiderio quo appetimus immortalitatem sive esse semper, abstrahendo ab
esse hic et nunc. Nam naturalis et efficax appetitus nequit esse inanis ac
frustrabilis, seu tendere in impossibile, cum procedat ab ipsa natura ac ideo
tendat ad aliquid ipsi naturae proportionatum. lamvero, homo secundum
animam rationalem appetit esse semper abstrahendo ab esse hic et nunc,
cum apprehendat esse sive existentiam abstractive et sine limitatione tempo­
ris et spatii, et appetitus sequatur ipsam cognitionem eique commensuretur.
Ergo est naturale animae rationali esse semper, seu eius natura est incorrupti­
bilis sive immortalis. Nec valet obicere etiam brutum (imo omne ens) semper
appetere esse; nam appetitus bruti, cum procedat a cognitione singulari, de­
terminata ac momentanea, eodem modo est determinatus ad esse secundum
hic et nunc, non vero ad esse universaliter et abstractive ab esse hic et nunc,
adeoque pro semper, cum id non cognoscat; unde in quocumque momento
praesentis temporis brutum appetit esse, sed non appetit esse pro semper,
vel si placet, semper appetit esse, sed non appetit esse semper.
Confirmatur etiam extrinseca ratione, seu ex consensu tum populorum et
extranearurf religionum (quod respicit saltem immortalitatem de facto sive
vitam futuram) tum plurium ipsorum philosophorum, etiam modernorum
(quod quidem respicit ipsam immortalitatem de iure seu naturalem).71

I ·.·

»

ASSERTIO 2. Anima spiritualis est vera et unica forma subs­
tantialis corporis humani, ad exclusionem tum alius animae spiri­
II alius animae inferioris, seu sensitivae et vegetativae, tum
tualis, tum
alius cùiuslibet formae, etiam pure corporalis.
r

580. Nota theologica.

Animam rationalem esse veram corporis formam substantialem,
est de fide definita a Cone. Viennensi et Later. V. Unam tantum
esse in homine animam rationalem, est de fide definita a Cone. Cons71 Addison, J. L., La vie après la mort dans les croyances de l'humanité, Paris 1936.
Ciafardini, E., «L’immortalità dell’anima in Cicerone», Rivista di filosofia neoscolastica XLII (1950) 238-255.
Roland-Gosselin, M. D., «Les idées et les preuves de l’immortalité dans le ’Phae­
don'», Revue des sciences philosophiques et théologiques III (1909) 84-88.

580

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

tantinop. IV. Non esse in homine aham animam praeter rationalem
(puta sensitivam vel vegetativam), est theologice certum (quidam
dicunt fidei proximum, alii de fide ex Conc. Constantinop. IV),
quatenus necessario deducitur ex definitione Conc. Viennensis de
anima ut vera corporis forma, quae certe corpori qua tali nequit
dare esse intellectivum, sed tantum inferius esse sensitivum et vegetativum, et quatenus, testante et approbante Pio IX, id ut theolo­
gice certum communiter reputatur a theologis. Non esse in homine
aliam formam, nequidem mere corporalem, praeter animam rationa­
lem, non meretur theologicam notam sed libere disputatur, quamvis
haec S. Thomae sententia, tanquam «tuta norma directiva», com­
mendata sit a S. C. Studiorum.
PROBATUR 1. Ex auctoritate.72

doctrina animam esse veram formam corporis
proponit tum implicite, docendo hominem esse «ex spiritu et cor­
pore constitutum» vel «ex anima rationali et humana carne com­
positum» (Conc. Later. IV, a Conc. Vatic. I repetitum; similia di­
cuntur in Conc. Ephesino, Conc. Chalcedonensi et in Symbolo Athanasiano; Denz. 800 sq., 3002, 250, 301, 76); tum aequivalenter,
asserendo hominem esse «carnem animatam rationali anima» (Conc.
Ephes., Constantinop. II et Later, a. 649; Denz. 250, 424, 502);
tum formaliter in sequenti celebri definitione Conc. Vienneses
a. 1311-1312:
581. Magisterii

«Fidei catholicae fundamento... firmiter inhaerentes... confitemur, unige­
nitum Dei Filium... partes nostrae naturae simul unitas, ex quibus ipse in se
verus Deus exsistens fieret verus homo, humanum videlicet corpus passibile
et animam intellectivam seu rationalem, ipsum corpus vere per se et essentia­
liter informantem, assumpsisse... ad unitatem suae hypostasis et personae...
«Doctrinam omnem seu positionem temere asserentem, aut vertentem
in dubium, quod substantia animae rationalis seu intellectivae vere ac per se
humani corporis non sit forma, velut erroream ac veritati catholicae inimicam
fidei, praedicto sacro approbante Concilio reprobamus: definientes, ut cunctis
nota sit fidei sincerae veritas ac praecludatur universis erroribus aditus, ne
subintrent, quod quisquis deinceps asserere, defendere seu tuere pertinaciter
praesumpserit, quod anima rationalis seu intellectiva non sit forma corporis
humani per se et essentialiter, tanquam haereticus sit censendus» (Denz. 900,
902). Cuius definitionis verba iterum assumpsit Conc. Later. V (supra, n. 571).
72 1 p., q. 76: C. Gent. 2. 56-59, 68-71: De spiritualibus creaturis, a. 2 et 3; De
anima, a. 1, 8, 9 11.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

581

Concilium definit directe animam rationalem sive intellectivam qua
talem, seu per seipsam («per se») et secundum suam substantiam («substantia
animae rationalis») esse formam seu principium constitutivum essentiae sive
naturae hominis («essentialiter informans»; «forma corporis essentialiter»),
Quibus videtur damnata etiam doctrina Petri Olivi, prout saltem eam supra
exposuimus (n. 567), quidquid in contrarium putent aliqui eruditi et salvo
meliori iudicio de ipso vero sensu illius doctrinae, quae, utpote valde obscura
et implicata, variis eruditorum interpretationibus ansam praebet.73
Pius IX a. 1857 in supra relata reprobatione doctrinae Günther (n. 568)
authentice, etsi per transennam, declaravit sensum definitionis Conc. Vien­
nensis, docens «animam eamque rationalem esse veram per se atque imme­
diatam corporis formam». Eandemque declarationem et verba adhibuit paulo
post Conc. Coloniense a. 1860 (Coli. Lac, 5, 292 sq,). S. Officium damna­
vit supra relatam (n. 568) Rosmini propositionem, iuxta quam «forma subs­
tantialis corporis non est ipsa anima».

582. Quod attinet unitatem formae substantialis, Magiste­
rium definivit tanquam de fide nonnisi unam esse in homine ani­
mam rationalem. Ita Conc. Constantinopolitanum IV a. 869-870:
«Veteri et Novo Testamento unam animam rationalem et intellecti­
vam habere hominem docente et omnibus deiloquis Patribus et ma­
gistris Ecclesiae eandem opinionem asseverantibus: in tantum im73 Inter recentiores, qui, de definitione huius Concilii, de doctrina Olivi et de
utriusque connexione scripserunt, confer:
Amoros, L., «Series condemnationum et processuum contra doctrinam et sequaces
Petri loannis Olivi (e cod. Vat. Ottob. lat. 1816)», Archivum franciscanum historicum
XXW (1931) 495-512.—«Aegidii Romani impugnatio doctrinae Petri loannis Olivi...»,
ibid. XXVI (1934) 339451.
Baldissera, A., «La decisione dei Concilio di Vienne (1321), ’substantia animae
rationalis seu intellectivae vere ac per se humani corporis forma’ nell’interpretazione di un
contemporaneo», Rivista di filosofia neo-scolaslica XXIV (1942) 212-232.
Debievre, M , «La définition du Concile de Vienne sur l’âme, 6 mai 1312», Re­
cherches de science religieuse III (1912) 336-341,
Echeverria, B., El problema del alma humana en la edad media, Buenos Aires 1941.
Iansen, B., «Die Lehre Olivis über das Verhâltnis vom Leib und Secle», Franziskanische Studien V (1918) 153-175, 233-258.—«Quonam spectet definitio Concilii Vien­
nensis de anima», Gregorianum I (1920) 78-90.—«Die Seelenlehre Olivis und ihre Verurteilung auf dem Vienner Konzil», Franziskanische Studien XXI (1934) 297-310.—«Ein
neues gewichtiges Zeugnis über die Verurteilung Olivis», Scholastik X (1935) 406-408.
Jarraux, L., «Pierre Olivi, sa vie, sa doctrine», Etudes franciscaines XLV (1933)
129-153, 277-298, 513-529.
Koch, J., «Die Verteidigune Olivis auf dem Konzil von Vienne und ihre Vorgeschichte», Scholastik V (1930) 489-522.—«Das Gutatchten des Aegidius Romanus über
die Lehren des Petrus Iohannes Olivi. Eine neue Quelle zum Konzil von Vienne (13111312»), Scienlia sacra (Kbln 1935) 142-168.
Ricci, P., «Olivi e la pluralità delle forme sostanziali», Sttidi francescani VII (1936)
225-239.—«Pietro Olivi e l’unità sostanziale dell’uomo», ibid. IX (1937) 51-65.
Zavalloni, R., Richard de Mediavilla et la controverse sur la pluralité des formes,
Louvain 1951.

582

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

pietatis quidam, malorum inventionibus dantes operam devenerunt,
ut duas eum habere animas impudenter dogmatizare et quibusda Mi
irrationalibus conatibus... propriam haeresim confirmare perten­
tent... Itaque sancta haec et universalis Synodus... talis impietatis
inventores et patratores et his similia sentientes magna voce anathe­
matizat...» (Denz. 657 sq.). Quidam theologi putant in hoc docu­
mento probabiliter definiri etiam quod non sint in homine alias ani­
mas praeter rationalem, ut sensitivam et vegetativam, sed id ex
ipsis verbis non apparet.
Ceterum, recentius Pius IX a. 1860 in supra relata reprobatione Baltzer
(n. 568), co lllll endavit communem sententiam theologorum, iuxta quam
theologice certum est non haberi in homine aliam formam vitae praeter ani­
mam rationalem. Quam sententiam eodem anno suam fecit Conc. Coloniense,
declarans eam esse de mente Conciliorum, et contrariam sententiam esse aber­
rationem a sana doctrina: «Dubium esse nequit, e conciliorum mente anima
rationali a Deo creata ipsa omnes illas vitae nostrae operationes perfici... Ca­
vendum igitur est a sententia eorum, qui a sana doctrina aberrantes, praeter
animam rationalem in homine aliud quoddam fingunt vitae corporalis prin­
cipium, quod animam sentientem vel somaticam vocant, sive hoc vitae cor­
poralis principium psychicum seu vegetativum etiam a corpore distinguant,
sive imam eandemque cum illo substantiam esse affirment» (Coli. Lac. 5. 293).

583. Num autem praeter unicam animam, eamque rationalem, nulla sit
alia forma, etiam pure corporalis, ita ut anima immediate uniatur materiae
primae, ut docent communius theologi cum S. Thoma contra Scotum eiusque
discipulos, Magisterium nullibi directe declaravit, ac ideo adhuc libere controvertitur. Id quidem aliqui theologi deducere voluerunt praecipue ex prae­
fatis verbis Pii IX contra Giinther («immediata corporis forma»); sed de
mandato ipsius Pii IX rescriptum est ad Rectorem Universitatis Catholicae
Insulensis a. 1877: «Ad systemata ista alia scholarum catholicarum impro­
banda, merito proferri nequaquam posse litteras a Summo Pontifice datas ad
Em. Card. Coloniensem, vel ad Revmum. Episc. Vratislaviensem» (ASS X
[1877] 258 sq.).74
Ceterum, praefatam doctrinam thomisticam Magisterium non modice
commendavit, eam referens inter 24 theses, quae Decreto S. C. Studiorum
a. 1914 tanquam «tutae normae directivae» proponuntur; etenim thesis 16
legit: «Eadem anima rationalis ita unitur corpori, ut sit eiusdem forma subs­
tantialis unica, et per ipsam habet homo ut sit homo et animal et vivens et
corpus et substantia et ens. Tribuit igitur anima homini omnem gradum per-

74 Etiam in Conc. Vaticano I, cum praepararetur canon definitionis contra supradictam theoriam Giinther (n. 568) de dualitate principiorum vitae in homine, quidam
Patres huic definitioni obstiterunt ne viderentur damnati etiam illi doctores, qui, ut Scotistae, pluralitatem formarum admittebant. Cf. L. Orban, op. cit. (supra, in n. 568) 81-94.

DE CREATIONE. ET ELEVATIONE HOMINIS

583

lectionis essentialem; insuper communicat corpori actum essendi, quo ipse
est» (Denz. 3616).

cum exhibet ipsam hominis naturam, non alia
prodit elementa quam «limum et spiraculum vitae» (Gen. 2. 7),
«pulverem et spiritum» (Eccl. 12. 7), «carnem et animam» (lob.
14. 22), «animam et corpus» (Mat. 10. 28), «corpus et spiritum»
(lac. 2. 26), «ossa arida et spiritum» (Ezech. 37. 1-14) (cf. 3 Reg.
17. 17-22; Luc. 49. 55; Act. 20. 9 sq.; 1 Cor. 15. 44 sq.). Quibus
satis clare indicatur tum animam pertinere ad compositum huma­
num tanquam partem eius essentialem, quae corpus vivificat, adeo­
que esse corporis formam, tum eam esse unicum ac totum vitale
corporis principium.
584. Scriptura,

Nec refert quod quandoque in Scriptura et peculiariter in epistolis paulinis fit distinctio inter spiritum et animam (Dan. 3. 86; 1 Cor. 2. 14; 15. 45;
Hebr. 4. 12; 1 Thess. 5. 23: «Spiritus vester et anima et corpus»); nam ex
ipso contextu apparet ibi non significari duo principia naturalis vitae, sed
duos aspectus vel virtutes unius animae, consideratae nempe aut secundum
rationem superiorem (spiritum) et inferiorem (animam), aut secundum intel­
lectum supernaturalem (spiritum) et intellectum sive iudicium naturale (ani­
mam).73 Ceterum, illae duae voces saepe ab Apostolo pro eodem vitali prin­
cipio indifferenter ac promiscue adhibentur (Rom. 2. 9; 8. 10; 13. 1; 16.
4; 1 Cor. 5. 3 sq.; 7. 34; Ephes. 6. 6; Phil. 1. 27; Col. 2. 5; 3. 23; 1
Thess. 2. 8).

multipliciter significant animam esse veram for­
mam substantialem corporis. Ex unione animae et corporis resultat
homo (Athenagoras, Irenaeus, Gregorius Nyssenus, Augustinus,
Cyrillys Alex.); si unum ex his duobus tollitur, tota hominis natura
aufertur (Ambrosius); homo definitur animal rationale (Augusti­
nus); inde refutatur Platonis doctrina, iuxta quam anima est totus
homo nec nisi accidentaliter unitur corpori (Nemesius); inde illus­
tratur ipsum mysterium Incarnationis, tum contra Nestorianos, nam
Verbum unitur humanitati non mere accidentaliter sed sicut anima
corpori (Cyrillus Alex.), tum contra Monophysitas, nam nihilominus
ex Verbo et humanitate non resultat una natura composita sicut ex
anima et corpore (Rusticus). Quod vero in eo essentiali composito
anima sit principium formale (seu, ut ait Augustinus, «pars melior»)
patet ex dicendis de unicitate animae.75
585. Patres

75 Quoad praefatum locum 1 Thess. 5. 23, confer A. M. Festugiere, «La trichomie
de I Thess. 5. 23 et la philosophie grecque», Recherches de science religieuse XX (1930)
385-415.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Athenagoras: «Omnis communiter hominum natura ex anima im-

B
II
n

I

fi

mortali constat et corpore» (De resurr. mort. 15, MG 6. 1003).
Irenaeus: «Substantia nostra, id est, animae et corporis adunatio»
(Adv. haer. 5. 8, MG 7. 975).
Ambrosius: «Dei enim simplex natura est, homo ex anima rationabili
constat et corpore. Si alterum tollas, totam naturam hominis sustulisti» (De
incarnatione 2. 11, ML 16. 855).
Nemesius: «Plato... non vult animal constare ex anima et corpore, sed
ipsum esse animam, quae corpore utatur et velut corpore vestita sit... Quo­
modo [autem]... unum esse potest cum vestitu anima? Non enim unum est
tunica cum eo quod tunica indutum est» (De natura hominis 3, MG 40. 594).
Augustinus non semel hominem definit animal rationale: «Qui fecit
hominem rationale animal ex anima et corpore» (De civ. Dei 5. 11, CCL 47.
142); «Homo a veteribus sapientibus ita definitus est: Homo est animal ra­
tionale mortale. Hic genere posito quod animal dictum est, videmus additas
duas differentias... Uno verbo [distinguitur] a bestiis, quod rationale; et alio
a divinis separatur, quod mortale dicitur» (De ordine 11. 31, ML 32. 1009);
«Est ergo animal rationis capax, verum, ut melius et citius dicam, animal
rationale» (Serm. 43. 2. 3, ML 38. 255); «Homo non est corpus solum vel
anima sola, sed qui et anima constat et corpore. Hoc quidem verum est,
quod non totus homo, sed pars melior hominis anima est; nec totus homo
corpus, sed inferior hominis pars est; sed cum est utrumque coniunctum
simul, habet hominis nomen» (De civ. Dei 13. 24, CCL 48. 409); «Species
corpori per animam tribuitur... Per animam ergo corpus subsistit... Corpus,
per illam subsistit, dantem speciem... Tradit speciem anima corpori, ut sit cor­
pus in quantum est... Non nisi traditione speciei fit corpus per animam... In
quo genere est anima corpore melior et potentior... Corpus enim nullum fit,
nisi accipiendo per animam speciem» (De immortalitate animae 15 sq., ML
32. 1033 sq.).76
Cyrillus Alex, (contra Nestorianos); «Verbum... non ita in illo [i. e.
in Christo] habitavit, ut in sanctis inhabitare dicitur [i. e. accidentaliter per
gratiam]. Habitavit enim secundum naturam unitum, non in carnem muta­
tum, tali inhabitatione, qualem dici potest hominis anima erga sibi proprium
corpus habere» (Epist. 17, MG 77. 111).
76 Ex quibus aliisque locis patet Augustinum nequaquam doctrinae platonicae de
accidentali unione animae cum corpore adhaesisse, etsi quandoque aliquas expressiones
adhibuerit quae, seiunctim acceptae, in sensu platonico sonare videantur (cf. De quant,
anim. 13. 22; De moribus eccles. cath. 27. 52). De qua quaestione disserunt inter alios
M. del Rio, «EI compuesto humano segùn San Agustin», Religiôn y cultura IX (1930)
17-37, et H. a Parisiis, «De unione animae cum corpore in doctrina D. Augustini», Acta
hebdomadae augustinianae thomisticae (Taurini-Romae 1931) 271-311. Recenter Ch. Cou­
turier, ad solvendum discrimen expressionum apud Augustinum eiusque apparentem os­
cillationem inter platonicam et aristotelicam conceptionem de composito humano, novam
interpretationem proposuit, iuxta quam Augustinus conciperet unionem animae et cor­
poris non in natura sed tantum in persona, sive hypostaticam, sicut Verbum unitur cum
humanitate («La structure métaphysique de l'homme d’après saint Augustin», Augustinus
Magister I [Paris 1954] 543-550). Quam interpretationem crisi subicit E. Fortin, «Saint
Augustin et la doctrine néoplatonicienne de l’àme (Ep. 137. 11)», ibid. 371-380.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

585

Rusticus diaconus contra Monophysitas ait unionem Verbi cum natura
humana non esse stricte accipiendam sicut uniorem corporis et animae in
homine; quam sic describit: «Ex duabus enim naturis, non modo unus homo,
una persona, una subsistentia, sed et una species, unum animal, et una subs­
tantia vel natura [resultat]» (Contra Acephalos, ML 67. 1199).

586. Unicitatem animae hominis Patres agnoscunt, tum nul­
lam unquam exhibendo aliam animam praeter rationalem quae cor­
pus vivificet (passim), tum dicendo animam ipsam rationalem actuare corpus (Irenaeus, Cyrillus Alex., Gennadius, Damascenus), tum
affirmando animam rationalem dare corpori sensum, vitam, speciem,
subsistentiam (Irenaeus, Augustinus, Damascenus), tum explicite
excludendo, contra haeresim Apollinaris, pluralitatem animarum
(Nyssenus, Gennadius).
Irenaeus: «Non enim est fortius corpus quam anima, quod quidem ab
illa spiratur, et vivificatur, et augetur, et articulatur; sed anima possidet et
principatur corpori. Tantum autem impeditur a sua velocitate quantum corpus
participat de eius motione; sed non amittit suam scientiam» (Adv. haer. 2. 23.
4, MG 7. 833).
Gregorius Nyssenus: «Caeterum, etsi superiore oratione declaratum
est, triplex esse in vivendi facultate discrimen, ut alia sit vita quae quidem
nutriatur, expers tamen sit sensus; alia et nutriatur et sentiat, careat autem
facultate rationis; alia denique et ratione utatur, et perfecta sit, perque facul­
tates caeteras omnes diffusa, ut et in iis existât, et tanquam eximium quiddam
intelligentiae vim habeat: nemo tamen idcirco existimet tres in humano opi­
ficio animas existere, seorsum certis quasi limitibus circumscriptas, ut naturam
hominis ex pluribus animis conflatam putare debeamus. Nam vera et perfecta
anima reapse unica quaedam est, intelligens, nulla ex materia crassa constans,
sed per sensus naturae illi crassae mista» (De hominis opificio 14, MG
44. 175).
Augustinus, loquens de anima rationali et immortali, ait eam dare cor­
pori speciem et subsistentiam, imo «tradere speciem corpori, ut sit corpus»
(De immort, animae 15 sq., nuper cit., in n. 585). Praeterea, explicat quo
sensu fiat distinctio inter animam et spiritum hominis: «Tria sunt quibus
homo constat, spiritus, anima et corpus; quae rursus duo dicuntur, quia saepe
anima simul cum spiritu nominatur; pars enim quaedam eiusdem rationalis,
qua carent bestiae, spiritus dicitur, principale nostrum spiritus est; deinde
vita qua coniungimur corpori, anima dicitur; postremum ipsum corpus quo­
niam visibile est, ultimum nostrum est» (De fide et symbolo 10. 23, ML 40.
193 scl·)·
Cyrillus Alex.: «Duas namque in eo [i. e. in homine] naturas intelligimus, unam animae, alteram corporis..., non tamen seorsim ponimus natu­
ras... sed unius hominis esse intelligimus, ita ut illae duae non iam sint duo,
sed utraque animal unum absolvatur... Quid enim aliud est humanitatis natura,
nisi caro animata per animam intelligentem...?» (Epist. 46. 4, MG 77. 246).

586

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

«Deus carnem... propriam... sibi fecit, et quidem illam non anima carentem»
ut quidam opinantur, imo potius anima intelligente animatam» (Quod unus
sit Christus, MG 75. 1262).
Gennadius: «Neque duas animas esse dicimus in uno homine, sicut
lacobus et alii Syrorum disputatores scribunt, unam animalem qua animetur
corpus et immixta sit sanguini, et alteram spiritalem quae rationem ministret;
sed dicimus unam esse eandemque animam in homine, quae et corpus sua
societate vivificat, et semetipsam sua ratione disponat, habens in se libertatem
arbitrii, ut in suae substantiae eligat cogitatione quod vult» (De eccles. dogrn.
15, ML 58. 984).
Damascenus: «Anima est vivens, simplex et incorporea substantia...,
rationis et intelligent!ae particeps, organis instructo utens corpore, cui vitam,
incrementum, sensum et gignendi vim tribuat, non aliam a se seiunctam men­
tem habens (mens quippe nihil aliud est quam subtilissima ipsius pars: quod
enim oculis in corpore, hoc mens in anima est)» (De fide or th. 2. 12, Mg
94. 923).
PROBATUR 2. Ex ratione.7778

587. Animam rationalem esse veram formam substantialem
corporis humani, nec tantum accidentaliter ei uniri, sequitur ex eo
quod ex una parte homo secundum se totum, seu tum secundum
corpus tum secundum animam, est unum quid substantialiter, ut
patet ex unitate subiecti et principii cui variae humanae operationes
attribuuntur, nam experientia constat idem esse qui comedit, dor­
mit, ambulat, generat, sentit, intelligit, idemque esse qui dicit: co­
medo, dormio, ambulo, genero, sentio, intelligo;75 et ex alia parte
ipse actus intelligendi ac ratiocinandi debet procedere ab aliquo
essentiali primo principio, quod nempe sit principium tum operandi
tum essendi, cum operatio sequatur esse et nihil agat nisi secundum
quod est actu. Unde ipsa anima rationalis, cum sit primum princi­
pium operandi intellectualiter, est necessario forma substantialis
eius quod agit, cumque id quod agit sit homo, quod habet corpus et
est unum ens, necesse est ut anima rationalis sit forma ipsius ac
totius hominis, adeoque etiam corporis.
Animam rationalem esse unicam formam substantialem, ad ex­
clusionem tum alterius animae, tam spiritualis quam sensitivae aut
vegetativae, tum cuiuslibet formae pure corporalis, sequitur ex eo
quod in quolibet composito nequeat esse nisi una forma substantia771 p., q. 76, a. 1, et 4; De spiritualibus creaturis, a. 2 et 3.
78 Cf. G. Cruchon, «Genèse et structure du moi humain», Nouvelle revue théolo­
gique LXXIII (1951) 261-274, 364-384.—J. Nuttin, Psychoanalyse et conception spiri­
tualiste de l’homme, Louvain 1950.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

587

lis, ut patet ex ipso istius conceptu. Nam forma substantialis deter­
minat speciem sive essentiam rei et dat ipsum esse rei; unde sicut
una est species sive essentia alicuius rei et unum eius esse, ita neces­
sario una est ei forma substantialis. Unde si homo haberet aliam
formam praeter animam rationalem, puta formam corporeitatis qua
esset corpus, formam vegetativam qua esset vivens et formam sen­
sitivam qua esset animal, unum de duobus sequeretur, vel nempe
homo non esset unum ens sed aggregatum ex petra, planta, bruto
et ente rationali, accidentaliter unita, vel una tantum ex praeceden­
tibus formis esset substantialis et reliquae essent accidentales (ita ut
homo accidentaliter esset rationalis), nam sola forma substantialis
dat esse simpliciter et quidquid subsequitur esse simpliciter est esse
tale, seu accidentale.
Recte igitur concludit S. Thomas·. «Unde dicendum est quod
nulla alia forma substantialis est in homine nisi sola anima intellecti­
va, et quod ipsa, sicut virtute continet animam sensitivam et nutritivam, ita virtute continet omnes inferiores formas, et facit ipsa sola
quidquid imperfectiores formae in aliis faciunt. Et similiter est di­
cendum de anima sensitiva in brutis, et de nutritiva in plantis, et
universaliter de omnibus perfectioribus respectu imperfectarum»
(1 p.,q. 76, a. 4). «Dicimus quod in hoc homine non est alia forma
substantialis quam anima rationalis, et quod per eam homo non
solum est homo, sed animal et vivum et corpus et substantia et ens»
(De spiritualibus creaturis, a. 3). Et haec sunt ipsa verba relata in
thesi illa, quam S. C. Studiorum inter «tutas normas directivas»
catholicis theologis proposuit, utpote quae sola plene ac simpliciter
congruat definitioni Conc. Viennensis aliisque Magisterii docu­
mentis.79
588. Huic thomisticae sententiae duae rationes obiciuntur,80 altera
philosophica, quod nempe, si anima rationalis immediate informaret cor­
pus, esset immersa in materia nec posset servare suam spiritualitatem et independentiam, et altera theologica, quod scilicet in Eucharistia vi verborum
poneretur non tantum corpus Christi sed etiam ipsa eius anima, aliter ac docet
Conc. Trid., et quod in triduo mortis non fuisset idem corpus Christi, cum
ei inesset alia forma cadaverica, quae praeterea debuisset tunc assumi ad
unionem hypostaticam ac subinde in resurrectione dimitti ab ea unione.
79 Quoad varias doctrinas tum philosophicas tum theologicas, quae per hanc S. Tho­
mae sententiam illustrantur, confer Lepicier, loc. cit. (supra, in n. 562).
50 Alias secundarias obiectiones exponit Michel, ari. cit. (supra, in n. 562) 575-577.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Resp. Prima obiectio, quae fuit ipsius Petri Olivi, nimis probat, ac ideo
nihil, cum ex ea sequatur in homine adesse etiam animas sensitivam et vegetativam quae dependent a materia, ne scilicet anima ipsa intellectiva fiat a
materia dependens; quod quidem est erroneum, ut dictum est supra (n. 580).
Unde dicendum est cum S. Thoma, nuper citato, quod, quamvis anima,
immediate et per suam essentiam, quae formaliter intellectiva ac simplex
est, informet corpus, tamen in hac informatione non explicat suam virtutem
intellectivam, sed tantum virtutem sensitivam, vegetativam et corporalem,
quam eminenter virtualiter in se habet; non enim forma actuat materiam
veluti se commiscendo materiae ita ut evadat aliquid materiale, id enim
imaginationis est, sed mere eam actuando ac veluti terminando, ita ut ex
utriusque metaphysico contactu resultet compositum quod possit suscipere esse.
Quod attinet alteram obiectionem, corpus Christi vi verborum ponitur
in Eucharistia pro quanto importat materiam primam et formam, quaecumque
haec sit, quae ei dat esse corporale; unde de facto, ponitur etiam ipsa anima
sub hac sola sua virtualitate, cetera vero, seu gradus animae vegetativus,
sensitivus et intellectivus, ponuntur vi concomitantiae; ceterum, si consecratio
facta fuisset in triduo mortis, anima Christi nullo modo neque per concomitantiam fuisset praesens in Eucharistia, sed sola forma cadaverica advenisset,
et quidem vi verborum. In eodem mortis triduo, corpus Christi, etsi cum
nova forma cadaverica, mansit hypostatice unitum Verbo divino, sicut antea
immediate erat ei unitum; nec refert quod nova ipsa forma advenerit, tum
quia, etiam sub illa, caro Christi retinebat ordinem ad suam animam, sicut
cetera corpora quae proinde ordinantur ad resurrectionem, tum quia ea forma
cadaverica non aliunde deducta erat quam ex eadem materia prima, iugiter
coniuncta cum Divinitate, nec alio quam in eiusdem materiae potentialitatem
reditura erat, nec ideo necesse fuit eam veluti de novo hypostatice assumere
ac subinde dimittere, cum haec non formae sed composito directe conveniant
(De spiritualibus creaturis, a. 3, ad 5; 3 p., q. 50, a. 2, ad 2).
Sunt et aliae secundariae quaestiones, quae circa unionem animae et cor­
poris agitari possunt et quarum aliquas resolvit S. Thomas, praecipue in hoc
loco (1 p., q. 76, a. 2, 5-8); sed hae pertinent potius ad philosophiam.81
82
•I

>'

81 Eam Olivi obiectionem secundum totam suam vim sibi proposuerat iam ipse
S. Thomas, scribens: «Difficultas huius quaestionis ex hoc accidit, quia substantia spi­
ritualis est quaedam res per se subsistens. Formae autem debetur esse in alio, id est in
materia, cuius est actus et perfectio. Unde contra rationem substantiae spiritualis esse
videtur quod sit corporis forma». Respondet autem: «Anima humana... habet operationem
omnino excedentem materiam, quae non fit per organum corporale, scilicet intelligere. Et
quia esse rei proportionatur eius operationi... cum unumquodque operetur secundum quod
est ens, oportet quod esse animae humanae superexcedat materiam corporalem et non sit
totaliter comprehensum ab ipsa, sed tamen aliquo modo attingatur ab ea. In quantum
igitur supergreditur esse materiae corporalis, potens per se subsistere et operari, anima
humana est substantia spiritualis; in quantum vero attingitur a materia et esse suum
communicat illi, est corporis forma» (De spiritualibus creaturis, a. 2, in principio et fine
corporis).
52 Praecipuae sunt quaestio de diversitate sive multiplicatione et individuatione ani­
marum, de qua confer 1 p., q. 76, a. 2; q. 85, a. 7; V. Marcos, «De animarum huma­
narum inaequalitate», Angelicum IX (1932) 449-468; L. Corti, «Note per uno studio

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

589

Ceterum de ea unione iterum, utut occasionaliter, sermo occurrit in aliis tracta­
tibus theologiae, signanter De Verbo Incarnato, ubi de assumpta humanitate,
et De Novissimis, ubi de statu et conditionibus animae separatae.
QUAESTIO V. DE ELEVATIONE PRIMI HOMINIS, QUANTUM
AD IPSAM GRATIAM83

I. SENSUS QUAESTIONIS.

589. Agitur de elevatione primi hominis (et consequenter
etiam Evae ac generaliter totius generis humani in primis illis pa­
rentibus) ad ordinem supernaturalem. Ut autem constat ex dictis in
tractatu De Revelatione (in vol. 1, n. 106), in eo ordine distinguitur
supernaturale quoad substantiam, qualis est gratia sanctificans cum
virtutibus ac donis, et supernaturale quoad modum, quod dicitur
etiam praeternaturale et ad quod reducuntur varia dona, quae, ut
immortalitas et resurrectio, sunt quidem secundum se aliquid natu­
rale sed ad quae producenda vires naturae non sufficiunt ac ideo
nequeunt produci nisi a Deo, agente praeternaturali et universali.
Unde in praesenti quaestione quaeritur de primo illo elemento ele­
vationis hominis, seu de gratia, in sequenti vero quaestione agetur
de altero elemento, seu de praeternaturalibus donis, quorum praeci­
pua sunt donum integritatis seu rectitudinis et donum immortalita­
tis, quibus adnectuntur alia duo dona impassibilitatis et scientiae.
délia individualità umana», Scuola catlolica (1943) 95 sqq., 164 sqq.; et quaestio de sede
animae, an nempe sit in qualibet parte corporis, de qua confer 1 p., q. 76, a. 8; Michel,
art. cit. (supra, in n. 562) 581-586.
831 p, q. 95; In 2 Sent., dist. 20, q. 2, a. 3; dist. 29, a. 1-4. Vide etiam manualia
Beraza, Boyer, Daffara, Flick-Alszeghy, Huarte, Sagüés. Praeter bibliographias indicatas
tum in quaestionibus praecedentibus (n. 514 et 524), tum in quaestione sequenti (n. 606),
confer:
Bainvel, J., Elévation, déchéance, état présent de l'humanité, Paris 1904.
Broglie, G. de, «Du caractère mystérieux de notre élévation surnaturelle», Nouvelle
revue théologique (1937) 337-376; cf. (1938) 1153-1176; (1939) 433-438.—«De gratuitate
ordinis supernaturalis ad quem homo elevatus est», Gregorianum XXIX (1948) 435-463.
Cala Ulloa, G., «E possibile una elevazione al soprannaturale non gratuita?», Sa­
pienza V (1952) 36-39.
Descoqs, P., Le mystère de notre élévation surnaturelle, Paris 1938.
Hugon, E., «Dc gratia primi hominis», Angelicum IV (1927 ) 261-281.
Kors, J. B., La justice primitive et le péché originel d’après saint Thomas, KainSaulchoir 1922.
Michel, A., «Justice originelle», Dictionnaire de théologie catholique VIII-2 (Paris
1925 ) 2020-2042.
Onings, L, «Adam», Dictionnaire de spiritualité I (Paris 1932) 187-195.
Questiaux, F., «Elevatio protoparentum ad ordinem supernaturalem», Collationes
Namurcenses (1932) 231-238.
Sala, B., Adamo ed Eva nel paradiso terrestre, ossia la natura innocente e il peccato
originale, Milano 1924.

590

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

In utraque autem quaestione elementum supernaturale consideratur
tum quoad existentiam seu ipsum factum elevationis, tum quoad
essentiam sive eius indolem supernaturalem.
Ad quorum calcem adicientur tres notae de particularibus qui­
busdam quaestionibus, seu de essentia iustitiae originalis, de possi­
bilitate status naturae purae, et de his quae accidissent si status
iustitiae originalis interruptus non fuisset.
In praesentit igitur duo quaeruntur·, utrum primus homo fuerit
elevatus ad gratiam, et quidem in primo momento suae creationis,
et utrum haec gratia fuerit illi absolute indebita, adeoque simpliciter
ac substantialiter supernaturalis.
II. ERRORES.
μ

»

*

f î
>
g !
t

.

I

;
*
’ ’
.
'

590. Quoad primam quaestionem de existentia gratiae primi
hominis, Pelagiani eam simpliciter negant, aliqui vero scholastici
mediaevales eius collationem postponunt creationi hominis, ad ali­
quod tamen tempus ante peccatum.
Pelagiani'6 (ducibus Pelagio fundatore, t 418, Caelestio propa­
gatore, t post 429, et luliano Aeclanensi systematis constructore,
t c. 454) suam naturalisticam doctrinam de non necessitate gratiae
sive sufficientia naturalium virium ad omne bonum, etiam superVandenberghe, A., «De elevatione hominis ad statum supernaturalem», Collationes
Brugenses (1937) 329-333.
Van Hove, A., «De elevatione protoparentum ad ordinem supernaturalem», Collectanea Mechliniensia (1939) 158-163.
Van Roo, W., Grace and original justice according to St. Thomas, Roma 1955.
Verriele, A., Le surnature! en nous et le péché originel, Paris 1933; éd. 2, 1934.
Waffelaert, G. J., «De hominis creatione, elevatione atque lapsu, et de promis­
sione Redemptoris», Collationes Brugenses VIII (1903) 517-524.
,5 Quoad historiam et doctrinam Pelagianorum, confer:
De Simone, S. Μ., II problema dei peccato originale e Giuliano d'Eclano, Napo­
li 1949.
Ferguson, J., Pelagius. A historical and the<ological study, Cambridge 1956.
Guzzo, A., Agostino contra Pelagio, Torino 1934.
Hedde, R.-Αμλνν, E„ «Pélagianisme», Dictionnaire de théologie catholique XII-l
(Paris 1933) 675-715.
Ispanki A., De impotentia morali hominis Ecclesiae doctrina in saeculo salutis qtiinto, Budapest 1946.
Merlin, N., S. Augustin et le dogme du péché originel et de la grâce, Paris 1931.
Orbe, R., «San Agustin y el problema de la concupiscencia en su marco historico»,
Revista espaüola de teologia I (1951) 313-337.
Piault, B., «Autour de la controverse pélagienne», Recherches de science religieuse
XLIV (1956) 481-514.
Plinval, G. de, Pélage, ses écrits, sa vie et sa réforme, Lausanne 1943.—«Pelage et
les premiers aspets du Pélagianisme», Revue des sciences philosophiques et théologiques
(1936) 429-458.
Refoule, Fr., «Julien d’Eclane, théologien et philosophe», Recherches de science
religieuse LU (1964 ) 6-84.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

591

naturale, assequendum,*86 logice applicarunt ad statum primi homi­
nis, negantes ipsum fuisse exornatum gratia sanctificante, eo vel
magis quod secus, ex amissione huiusmodi originalis iustitiae per
perccatum Adae, sequeretur ipsa doctrina de peccato originali, seu
primum parentem ceteris nocuisse et praefatam naturalem bonita­
tem ac sufficientiam eis ademisse: quam quidem doctrinam totis vi­
ribus impugnant (cf. infra, n. 658). Unde protoparentes creati sunt
in eo naturali statu in quo ceteri homines nascuntur, seu sine gratia
et sine aliis donis praeternaturalibus, adeoque cum sola innata li­
bertate, quae potest ex suis viribus abstinere ab omni peccato ac
consequi vitam aeternam, cum naturali pariter concupiscentia et
naturali mortalitate aliisque tristibus naturae sequelis.87
Nec refert quod subinde, catholicorum impugnatione compulsi,
plures Pelagiani suam sententiam paulisper emollierint; nam huius­
modi mitigatio fuit tantum oeconomica ac verbalis. Gratiam enim
appellarunt ipsa dona et vires naturales, seu existentiam et liberum
arbitrium, necnon exteriorem Dei revelationem, peccati remissio­
nem et quandam supernaturalis finis promissionem, realizandam ta­
men per vires naturales; Adae immortalitatem quidam eo tantum
sensu admiserunt quod ille de facto mortuus non fuisset, si pecca­
tum non commisisset; concupiscentiam autem lulianus Aeclanensis
intra certos limites bonam declaravit.
591. Ut patet, in systemate Transformismi, iuxta quod primus homo
originem habuerit per evolutionem inferiorum viventium et ceteri homines
subinde similem evolutionem subierint per successivum progressum ab infe­
riori ad superiorem quendam statum culturae (cf. supra, n. 516 sq.), doctrina
de primaeva quadam hominis perfectione et elevatione vix congruum sensum
habere potest. Propterea biblica illa narratio de paradisiaco statu felicitatis
solet relegari inter mythicas narrationes, quae inveniuntur etiam in paganis
religiosis litteraturis, signanter babylonica.88 Ceterum, etiam abstrahendo a
Transformisme quem aliqui catholici secundum quandam mitiorem formam
secuti sunt, apud aliquos doctores, tam theologos quam ac praecipue biblicos,
non deest tendentia quaedam minimistica quod attinet interpretationem
Rondet, H., Gratia Christi. Essai d'histoire du dogme et de théologie dogmatique
(Paris 1948) 112-130, 144-161.
86 Cf. tractatum De Gratia, infra, n. 706.
pHanc doctrinam Pelagius expressit praecipue in suo Commentario in epistolas
paulinas, Caelestius in suo opere Definitiones, lulianus Aeclanensis vero in duabus Epis­
tolis, in Libris quatuor ad Turbantium et in Libris septem ad Florum, quorum fragmenta
referuntur ab Augustino in suis operibus antipelagianis.
88 Confer apud P. F. Ceuppens, Quaestiones selectae ex historia primaeva (ed. 2,
Taurini 1948) 226-241.

592

«

J.

k
’ ,
1

>

*
*’
,
,
r
4

*
J
»
I
ί
’

■» ·
( .

!

.

,

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

eorum quae de hominis elevatione et praeternaturalibus donis in ea genesiaca
narratione dicuntur.
Theologi mediaevales peculiariter disputarunt quaestionem de momento
in quo primus homo gratiam sanctificantem acceperit.
Quidam theologi saec. 12-13, quos innominatim commemorant Petrus
Lombardus et S. Thomas (In 2 Sent., dist. 29) quosque secutus est Aegidius
Romanus (t 1316) et subinde Eusebius Amort (τ 1775; De peccato originali
et gratia, disp. 1, q. 2), docuerunt Adamum accepisse gratiam tantummodo
destinative, quatenus nempe eam accipere debebat, sed de facto eam non
accepit, ratione peccati commissi; quam peregrinam sententiam aliqui theologi
censura mulctant, tanquam oppositam doctrinae Conc. Trid.89
Satis communiter vero theologi saec. 13 putarunt gratiam collatam esse
Adamo non in ipsa eius creatione sed in aliquo posteriori tempore antequam
peccaret, ut ad eam suscipiendam congrue se disponeret, ut videtur exigere
connaturalis Dei providentia quae solet requirere aliquam praeparationem et
dispositionem ex parte nostra antequam gratiam infundat; addunt tamen
cetera dona praeternaturalia, ut integritatem et immortalitatem, hominem inde ab initio accepisse. Hanc sententiam, incerte suggestam iam saec. 12 ab
Hugone a S. Vitore et Petro Lombardo (Sent., 1. 2, dist. 24, c. 1-2; dist. 29,
c. 2), clarius proposuerunt Alexander Halensis, Albertus M., Petrus de Tarentasia, Bonaventura (valde signanter, In 2 Sent., dist. 29, a. 2, q. 2),90
Richardus a Mediavilla, Scotus (In 2 Sent., dist. 29) et communius Scotistae
post ipsum.”
Quam sententiam reiecit S. Thomas, tum iunior (In 2 Sent., dist. 29,
q. 1, a. 2), etsi minus clare ac decisive, tum ac praecipue senior (1 p., q. 95,
a. 1), eumque secuti sunt longe communius theologi posteriores, ita ut hodie
contraria sententia, iuxta quam Ada creatus fuerit in gratia sanctificante,
communis prorsus reputetur.

592. Quoad secundam quaestionem de supernaturalitate gratiae Adae, sive indebita eius indole, errarunt Protestantes, Baiani et
lansenistae, quibus accesserunt aliqui moderniores semirationalistae, nominatim Hermes et Giinther.
Protestantes, attenta saltem priori ac rigidiori forma lutherana,
ex fundamentali suo dogmate de extrinseca iustificatione per solam
fidem, necessario deducti sunt ad negandum supernaturalem cha­
racterem gratiae primi hominis sive iustitiae originalis, cum huiusmodi negatio sit necessarium praesuppositum illius dogmatis. Nam,
S9Cf. A. V. La Valle, La giustizia di Adamo e il peccato originale seconda Egidio
Romano, Palermo 1939.
90 Cf. J. Bittremieux, «De instanti collationis Adamo iustitiae originalis et gratiae
doctrina S. Bonaventurae», Ephemerides theologicae Lovanienses I (1924) 168-173.—
F. Mitzka, «Die Lchre des hl. Bonaventura von der Vorbereitung auf die heiligmachende
Gnade», Zeitschrift für katholische Théologie L (1926) 50-55.
91 Cf. F. Franic, De iustitia originali et de peccato originali secundum Duns Scotum, Spalati 1941.—J. Kam, «Zum Begriff der ’iustitia originalis’ in der altercn Franziskaner Schule», Franziskanische Studien (1942) 44 sqq.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

593

ideo nostra iustificatio est mere extrinseca quia natura est intrinsece
corrupta per peccatum Adae, et ideo est intrinsece corrupta, quia
originalis gratia sive iustitia erat essentialis naturae humanae ac ve­
luti pars illius constitutiva, qua amissa per peccatum Adae, natura
invenitur in quodam statu essentialis deordinationis, in qua praecise
peccatum originale consistit. Unde Lutherus scribit: «Quin hoc sta­
tuamus iustitiam non fuisse quoddam donum, quod ab extra acce­
deret separatum a natura hominis, sed fuisse vere naturalem, ita ut
natura Adae esset diligere Deum, credere Deo, agnoscere Deum,
etc. Haec tam naturalia fuere in Adamo, quam naturale est quod
oculi lumen recipiant».9293
Ut patet, in hac sententia gratia non accipitur sicut in doctrina catholica
pro aliquo essentialiter supernaturali et pro principio actuum essentialiter supernaturalium; esset enim aperta in terminis contradictio dicere quod gratia
est de essentia naturae, sicut si diceretur gratiam non esse gratiam. Potius in
hac sententia negatur ipsa existentia sive conceptus gratiae, seu entis essentia­
liter supernaturalis, et gratia sive originalis iustitia, quam habuit Ada quaeque
est intrinseca humanae naturae, concipitur ut quaedam generalis rectitudo
ipsius naturae sive perfecta moralis harmonia inter corpus et animam et inter
hominem et Deum, qua quidem per peccatum Adae perturbata sive amissa,
natura in seipsa radicaliter et essentialiter corrupta invenitur, ita ut pro ea
successerit incapacitas ad bonum operandum et positiva facultas qua malum
naturaliter ac necessario producitur, et in qua concrete consistit ipsum pec­
catum originale, sive concupiscentia largiori sensu accepta.
His probe distinctis, aliquo sensu dici potest in sententia protestantica
confundi et identificati naturale et supernaturale, ad quam confusionem ducit
per aliam viam supradictus Pelagianismus·. hic enim exaltando naturam in
detrimentum gratiae, Protestantismus vero deprimendo gratiam in beneficium
naturae, ad eandem utriusque confusionem et identificationem ducit.
Ceterum, cum ea originalis protestandum positio sit satis ambigua, recentiores eorum doctores conati sunt eam emollire vel reformare in varium
multiplicem modum, pluribus, praecipue inter liberales, in quendam Pelagianismum inclinantibus, quo tum ipsa primi hominis elevatio tum ac conse­
quenter verum peccatum originale pessumdatur, sola manente quadam gene­
rali ac communi doctrina de aliqua fundamentali deordinatione, inducta in
natura humana per ipsa peccata personalia, qua nempe natura amittit natura­
lem suam ac primaevan destinationem. Quod clarius constabit ex dicendis
infra, ubi de peccato originali (n. 677).

593.

Paiam' autem, quos secuti sunt lansenistae, ex fine im-

92 Comm, in Genesim, Opera (ed. Weimar) XLII 124.
93 De historia et doctrina baiana ac ianseniana confer:
Alfaro, J., «Sobrenatural y pecado original en Bayo», Revista espariola de teolo&a,
XII (1952) 3-75.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

I
<
i

pugnandi ipsas Protestandum doctrinas, quaedam illorum principia
adoptarunt atque in eandem negationem supernaturalitatis gratiae
primi hominis impegerunt, eam proponentes sub mitigata aliqua
formula quae minus veritati catholicae repugnare videretur.91 |kh|
Baii ipsius sententia, eiusque distinctio a doctrina protestantica
in hac re, ad hanc summam fere reducitur. Gratia sive iustitia primi
hominis consistit in aliqua generali rectitudine, comprehendente tri­
plicem ordinationem sive subiectionem, animi scilicet ad Deum,
appetitus inferioris ad rationem et corporis ad animam, qua homo
erat ad imaginem Dei, sapiens, iustus et omnibus virtutibus ornatus,
quaeque proveniebat ex inhabitatione Spiritus S. (De prima hominis
iustitia, c. 1 et 3). Hinc prima fronte videtur hanc rectitudinem con­
cipere ut supematuralem quoad substantiam.
Huiusmodi iustitia, quamvis esset supra vires naturae (et hoc
sensu supernaturalis, contra Protestantes), non erat tamen supra
exigentias naturae, imo exigebatur ab ipsa natura eique erat debita,
cum, absque ea, natura ipsa amittat naturalem illam harmoniam et
animae sanitatem, sine qua fit aegra, infirma et mala, quemadmo­
dum corpori debetur sanitas illa physica sive humorum aequili­
brium, sine quo infirmatur et corrumpitur. Quo sensu, ea iustitia
sive gratia non est proprie supernaturalis homini, sed naturalis, seu
non humanae naturae elevatio sed naturalis eius conditio (ibid., c. 4
Boissard, E., «Note sur le sens 'propre et rigoureux’ de certaines propositions de
Baius», Revue des sciences religieuses XXXIV (1962) 140-153.
Carreyre, J., «Jansénisme», Dictionnaire de théologie catholique VIII-1 (Paris
1923) 318-529.
Jansen, F.-X., Baius et le Baianisme, Louvain 1927.
La Briere, Y. de, «Le jansénisme de Jansénius. Etude critique sur les cinq propo­
sitions», Recherches de science religieuse »VI (1916) 270-301
Le Bachelet, X., «Baius Michel», Dictionnaire de théologie catholique II-l (Paris
1905) 37-111.
Lennerz, H., Opuscula duo de doctrina baiana, Romae 1938.
LlTT, F., La question des rapports entre la nature et la grâce de Baius au synode
de Pistoie, Fontaine-l’Evêque 1934.
Loncke, L, «De natura peccati originalis iuxta Baium et lansenium», Collationes
Brugenses XLIV (1948) 262-266.
Lubac, H. de, Surnaturel. Etudes historiques (Paris 1946) 9-100.—«Deux augustiniens fourvoyés: Baius et lansénius», Recherches de science religieuse XXI (1931) 422443, 513-540.
Orcibal, J., «De Baius à Jansénius: le ’Comma Pianum’», Revue des sciences re­
ligieuses XXXVI (1962) 115-139.
Van Eijl, E., «L’interprétation de la Bulle de Pie V portant condemnation de
Baius», Revue d'histoire ecclésiastique L (1955) 499-542.
nMDe Michaele Baio (1513-1589), totius systematis pruno auctore, eiusque eccle­
siastica causa et operibus, sufficienter agitur in Denzinger ante n. 1901. De re nostra,
seu de conditione primi hominis, Baius scripsit praecipue in duobus operibus De prima
hominis iustitia et virtutibus impiorum a. 1564-65 et De peccato originis a. 1566.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

595

et 5); hinc Baius reapse eam rectitudinem necessario reducit ad ali­
quid supernaturale tantum quoad modum, imo ad aliquid prorsus
naturale, cum quodlibet supernaturale proprie dictum sit id quod
naturam superat simpliciter, tum quoad vires tum quoad exigentias.
Huiusmodi Baii doctrina formulatur sequentibus propositionibus, ex eius
operibus depromptis et a Pio V in Bulla «Ex omnibus afflictionibus» a. 1567
damnatis: «21. Humanae naturae sublimatio et exaltatio in consortium divi­
nae naturae debita fuit integritati primae condicionis et proinde naturalis dicen­
da est, et non supernaturalis... 23. Absurda est sententia eorum, qui dicunt,
hominem ab initio, dono quodam supernaturali et gratuito, supra condicio­
nem naturae suae fuisse exaltatum, ut fide, spe et caritate Deum supernaturaliter coleret. 24. A vanis et otiosis hominibus, secundum insipientiam phi­
losophorum, excogitata est sententia [quae ad Pelagianismum reicienda est],
hominem ab initio sic constitutum, ut per dona naturae superaddita fuerit
largitate conditoris sublimatus et ad Dei filium adoptatus... 26. Integritas
primae creationis non fuit indebita humanae naturae exaltatio, sed naturalis
conditio... 78. Immortalitas primi hominis non erat gratiae beneficium, sed
naturalis conditio. 79. Falsa est doctorum sententia, primum hominem po­
tuisse a Deo creari et institui sine iustitia naturali» (Denz. 1921, 1926’,
1978, 1979).
594. lansenistae errorem Baianorum subinde essentialiter re­

dintegrarunt, etsi secundum mitigatam quandam formam, quod at­
tinet saltem rem nostram de gratia primi hominis.94 Hic nempe crea­
tus est cum supernaturalibus donis iustitiae (gratiae), integritatis et
immortalitatis. Haec dona, quamvis secundum se sint supernaturalia, tamen erant debita naturae, ex parte Dei, non quidem debito
iustitiae sed debito decentiae, attenta nempe potentia Dei ordinata,
sive providentia, sapientia, benignitate, sanctitate et misericordia.
Nam, cum in homine nequeat esse nisi duplex amor, alter charitatis
quo fertur in Deum et alter concupiscentiae quo fertur in peccatum,
non potuit homo creari nisi cum amore charitatis, adeoque in gratia,
secus crearetur cum amore concupiscentiae et ita necessario peccasset eiusque'peccata resolverentur in Deum; unde lansenius conclu­
dit: «Perspicuum est non posse naturam rationalem sine dono gra­
tiae supernaturalis institui».9'
t
94 De Cornelio Iansenio (1585-1638) episcopo Yprensi eiusque causa ecclesiastica
necnon eius asseclis et subsequentibus discipulis, confer Denzinger ante n. 2001, 2010,
2301, 2400, 2600. lansenius suam doctrinam exposuit in celebri opere Augustinus, seu
doctrina S. Augustini de humanae naturae sanitate, aegritudine, medicina adversus Pelagianos et Massilienses, primo editum Lovanii a. 1640, seu post eius mortem. De nostra
quaestione agit praecipue in secunda parte huius operis, ubi de iustitia originali, peccato
originali et natura pura.
Augustinus. De statu naturae purae, I. 1, c. 4 (Lovanii 1640) II 698.

596

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Et eodem modo lansenius et lansenistae ratiocinantur de cete­
ris donis praeternaturalibus, ut integritate et immortalitate. Cum
scilicet concupiscentia sit mala et mors aliaeque passiones reddant
hominem infelicem, non potuit Deus hominem creare absque donis
integritatis, immortalitatis et impassibilitatis, quae proinde sunt de­
bita naturae, praefato debito non iustitiae sed decentiae. Ut patet,
in hac doctrina dum ex una parte asseritur supernaturalitas tum
gratiae tum aliorum donorum, ex alia parte ea destruitur, semel po­
sito quod illa dona debentur naturae et quod sine eis natura est
corrupta et deordinata.

I
I

I

I
4

»

I

I
I
1

I
I
I
I

I

I

Ad rem faciunt sequentes propositiones ab Ecclesia damnatae.
Inter errores lansenistarum, sub Alexandro VIII a S. Officio a. 1690
damnatos, hic refertur qui pertinet ad gratiae primi hominis necessitatem:
«Omnis humana actio deliberata est Dei dilectio vel mundi: si Dei, caritas
Patris est; si mundi, concupiscentia carnis, hoc est, mala est» (Denz. 2307).
Clemens XI, Constit. «Unigenitus» a. 1713, sequentes Quesnel proposi­
tiones damnavit: «Gratia Adami non producebat nisi merita humana... Gratia
Adami est sequela creationis et erat debita naturae sanae et integrae» (Denz.
2434 sq.; cf. 2436 sq., 2444 de duplici amore, ut supra).
Pius VI, Constit. «Auctorem fidei» a. 1794 easdem sententias Synodi
Pistoriensis sequentibus verbis proposuit ac damnavit: «Doctrina Synodi de
statu felicis innocentiae, qualem eum repraesentat in Adamo ante peccatum,
complectentem non modo integritatem, sed et iustitiam interiorem cum im­
pulsu in Deum per amorem caritatis, atque primaevan sanctitatem aliqua
ratione post lapsum restitutam; quatenus complexive accepta innuit, statum
illum sequelam fuisse creationis, debitum ex naturali exigentia et conditione
humanae naturae, non gratuitum Dei beneficium: falsa, alias damnata in Baio
et Quesnellio, erronea, favens haeresi Pelagianae.—Propositio his verbis
enuntiata: ’Edocti ab Apostolo, spectamus mortem non iam ut naturalem
conditionem hominis, sed revera ut iustam poenam culpae originalis’; quate­
nus sub nomine Apostoli subdole allegato insinuat, mortem, quae in praesenti
statu inflicta est velut iusta poena peccati per iustam subtractionem immorta­
litatis, non fuisse naturalem conditionem hominis, quasi immortalitas non
fuisset gratuitum beneficium, sed naturalis conditio: —captiosa, temeraria,
Apostolo iniuriosa, alias damnata» (Denz. 2616 sq.).

595. Aliqui theologi augustiniani magni nominis, scilicet Cardinalis
H. de Noris (t 1704),96 F. Bellelli (f 1742)" et J. L. Berti
sententiam baianam et iansenisticam aliquatenus accesserunt,
supernaturalia deberi naturae humanae, non quidem debito
debito decentiae, se habente ex parte Creatoris sive divinae

(t 1766),93 ad
docentes dona
iustitiae, sed
providentiae."

Vindiciae Augustinianae, c. 3, § 2 sq.
97 Mens Augustini de statu naturae rationalis ante peccatum, Anrwerpiae 1711.
De theologicis disciplinis, t. 5, diss. 2, c. 1, § 6, n. 8.
Ad rem ipse Berti: «Ad finem suum consequendum rationales creaturae egent

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

597

Quae sententia dc Baianismo incusata ct ad tribunal Inquisitionis delata, cen­
suram ecclesiasticam effugit, tum ob bcnemcrentiam virorum tum ob ambi­
guitatem verborum quae possunt fortasse intelligi tantum de quadam magna
convenientia, ncc dc vera aliqua necessitate ct exigentia elevationis.1
Aliqui recentiores Semirationalistae, nominatim Georgius Hermes
(f 1831), ad eandem iansenianam sententiam certius ac clarius accesserunt,
originalem Adae iustitiam concipientes ut aliquid debitum naturae humanae,
ac pro tanto ut aliquid essentialiter naturale, etsi praeternaturale, sive supernaturale quoad modum tantum. Gregorius XVI in Brevi «Dum acerbissimas»
a. 1835, damnans libros ct doctrinas Hermes, eius sententiam de conditione
primi hominis sic modo generali exprimit ac damnat: «[Indicatum est, auc­
torem in suis] operibus contexere absurda et a doctrina catholicae Ecclesiae
aliena; praesertim vero... circa protoparentum statum, peccatum originale, ac
hominis lapsi vires» (Denz. 2739).
Determinate autem Hermes docet*
12 Adae iustitiam constitisse in quadam
naturali integritate, sive aequilibrio naturalium hominis facultatum, vi cuius
ipse poterat producere actus iustos et sanctos, quaeque tamen non erat aliquid
proprie supernaturale, quia, etsi non constitueret ipsam hominis naturam,
erat tamen ei debita nec ceteroquin proveniebat a gratia sanctificante. Ratione
praefatae iustitiae et iustorum actuum, Deus contulit homini hanc sanctifican­
tem gratiam, quae tamen nihil aliud erat quam ipsa extrinseca Dei benevo­
lentia et amicitia, consequens ac debita praefatae naturali morali iustitiae, non
vero aliqua realitas supernaturalis homini intrinsece inhaerens, qualiter con­
cipitur in doctrina catholica (quo quidem Hermes accedit ad ipsam Protestan­
dum haeresim de extrinseca justificatione).
Fere idem paulo post docuerunt duo alii semirationalistae germani,
I.-B. Hirscher (t 1865) et Antonius Giinther (t 1863), cuius sententia dis­
cussa fuit in ipso Conc. Vaticano I.3
Etiam apud recentiores theologos catholicos, aliqua tendentia observatur
ad admittendam in natura humana quandam veram exigentiam ad elevationem
sive ad ordinem supernaturalem. Quam tendentiam iam explicite denuntiavit
Pius X in Encycl. «Pascendi» a. 1907, occasione errorum Modernistarum·.
«Hic autem quaeri vehementer Nos iterum oportet, non desiderari e catho­
licis hominibus, qui quamvis immanentiae doctrinam ut doctrinam reiciunt, ea
tamen pro apologesi utuntur; idque adeo incauti faciunt, ut in natura hu­
mana non capacitatem solum et convenientiam videantur admittere ad ordiadminiculis naturae ordinem excedentibus, et quae propterea ipsis quodam modo de­
beantur, sive titulo providentiae, quae nulli denegat media necessaria ad finem assequen­
dum, ut contendit Fulgentius Bellelli, sive decentia Creatoris, ut docuit Norisius. Quid,
inquam, aliud scribunt docentque theologi augustinienses?» (loc. cit.).
1 Ad Bellelli doctrinam, a Berti vindicatam, merito observat Hurter in suo No­
menclatore literario IV 1371 sq.: «Mira tamen requiritur sollertia, ut secundum principia
et theorias horum theologorum vere et non specie tenus errores Baii, lansenii et Quesnelli refellantur».
2Einleitung in die christkatholische Théologie, 2 voll., Münster 1819 et 1829. Post
eius mortem prodiit, cura J. H. Achterfeld, Christkatholische Dogmatic, 3 voll., Münster
1834-1835. Haec omnia opera in Indicem relata sunt a. 1835 et 1836.
3Cf. L. Orban, Theologia Giintheriana et Concilium Vaticanum II (Romae
1949) 7-37.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

598

quod quidem apologetae catholici opportunis adhibitis
nem supernaturalem,
;
temperationibus demonstrarunt semper, sed germanam verique nominis exi­
gentiam» (Cavallera 181 e; Cf. dicta in vol. 1, 183, 186).45

III. ASSERTIO 1. Primus homo elevatus fuit per gratiam san­
ctificantem, et quidem inde a primo momento suae creationis: quo
sensu dicitur creatus in gratia.

Primum hominem habuisse gratiam
sanctificantem antequam peccaret, est de fide aequivalenter definita
a Conc. Trid. Eum gratiam habuisse inde a primo momento creatio­
nis, liberae adhuc discussioni subiacet nec ullam theologicam notam
meretur, ut fatentur omnes theologi, quamvis id concorditer nunc
doceatur et contraria sententia sit iam ab aevo prorsus obsoleta.
596.

Nota theologica.

PROBATUR 1. Ex auctoritate.

doctrina3 praecipue continetur in duplici docu­
mento Conc. Arausicani II, damnantis supradictam doctrinam Pelagianorum (n. 590), et Conc. Tridentini, eandem damnationem solemnius iterantis, occasione connexae, utut diversae, doctrinae Pro­
testandum negandum supernaturalitatem gratiae (n. 592). Subse­
quenda ac minus directa quaedam documenta, ut variae condemna­
tiones Baianorum ac lansenistarum et declaratio Conc. Coloniensis,
ipsi tridentino fundamento innituntur.
Conc. Arausicanum II a. 529, can. 19: «Neminem nisi Deo miserante
597. Magisterii

salvari. Natura humana, etiamsi in illa integritate, in qua est condita, perma­
neret, nullo modo seipsam, creatore suo non adiuvante, servaret; unde cum
sine Dei gratia salutem non possit custodire, quam accepit, quomodo sine Dei
gratia poterit reparare, quod perdidit?» (Denz. 389). Ex contextu, illa inte­
gritas, in qua natura humana est condita, intelligitur de gratia sanctificante,
nam vocatur «salus» et exhibetur ut eadem quae in nobis reparatur, seu gra­
tia iustificationis.
4 Recentius H. de Lubac, Surnaturel. Etudes historiques (Paris 1946), passim, pecu­
liariter 483-494, distinxit, quoad elevationem, inter exigentiam iuridicam, quam negat
(quatenus nempe homo ius non habet exigendi a Deo dona supematuralia), et exigentiam
«in
ontologicam, quam admittit
(quatenus nempe natura humana illis indiget). Quem apte
refutat G. de Broglie, «De gratuitate ordinis supematuralis ad quem homo elevatus est»,
Gregorianum XXIX (1948) 435-463. Confer dicta in tractatu De Deo Uno, in vol. 1,
n. 673.
5 Cavallera, F., «Le décret du Concile de Trente sur le péché originel», Bulletin
de littérature ecclésiastique (1913) 289-291.
Loncke, J., «Doctrina magisterii de primi hominis elevatione ad ordinem superna­
turalem», Collationes Brugenses XLIV (1948) 8-13.
Penagos, L., «La doctrina dei pecado original en el Concilio de Trento», Miscelanea
Comitias IV (1945) 208-213.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

599

Conc. Trid., sess. 5, can. 1: «Si quis non confitetur, primum hominem
Aciam, cum mandatum Dei in paradiso fuisset transgressus, starim sanctita­
tem et iustiliant in qua constitutus luerat, amisisse..., anathema sit» (Denz.
1511). Verba «sanctitas et iustitia» expressius quam vox arausicana «integri­
tas» gratiam sanctificantem exprimunt, tum ob communem usum theologo­
rum tum ob ipsius Concilii terminologiam, ut patet cx sequenti sessione 6, in
qua verba «iustificatio, santificatio, iustitia, iustus» accipiuntur pro «renova­
tione interioris hominis per voluntariam susceptionem gratiae et donorum,
unde homo ex iniusto fit iustus et ex inimico amicus, ut sit heres secundum
spem vitae aeternae» (Denz. 1528; cf. 1530, 1535 sq.); propterea Concilium
voci «rectitudo», quam quidam Patres suggerebant, vocem «sanctitas» prae­
tulit. E converso, prioris schematis expressioni «In qua creatus fuit», Con­
cilium substituit generalem formulam «In qua constitutus fuerat» (magis
indefinitam quam arausicanam expressionem «In qua est condita»), ne inde
videretur resolvere mediaevalium theologorum controversiam de ipso momen­
to elevationis.
In supra relatis condemnationibus balanorum et lansenistarum (n. 593
sq.) eadem veritas passim supponitur. Agitur enim de «humanae naturae sublimatione et exaltatione in consortium divinae naturae», qua «fide, spe et
caritate Deum supernaturaliter colimus» et qua «homo ab initio ad Dei fi­
lium adoptatus est» (in condemnatione Bail), de «statu felicis innocentiae,
complectente non modo integritatem, sed et iustitiam interiorem cum impulsu
in Deum per amorem caritatis» (in condemnatione Conc. Pistoriensis).
Conc. Coloniense a. 1860, sic doctrinam ipsam Tridentini interpreta­
tur: «Cum Concilio Tridentino docemus primum hominem in sanctitate et
iustitia fuisse constitutum... Supernaturalis... dicenda est gratia illa sanctifi­
cans, qua homo adeo supra conditionem suam elevabatur, ut filius Dei esset
per adoptionem fieretque idoneus qui felicitatem illam consequeretur, quae,
cum in Dei cognitione intuitiva consistat, omnem hominis facultatem natura­
lem transcendit» (Coli. Lac. 5. 294).

eandem veritatem insinuat in antiquo testamen­
to et satis clare, utut implicite, manifestat in novo.
In Gen. 1. 26 sq. primus homo dicitur creatus ad Dei «imagi­
nem et similitudinem»; ibid. 2. 15 sq.; 3. 8 sq., Deus ostenditur
quasi amicaliter cum primo homine conversans et directe eum alloquens; in Eccl. 7. 30 dicitur «fecisse Deum hominem rectum».
Quae omnia, quamvis ex se solis non probent ibi agi de gratia san­
ctificante, cum possint absolute intelligi de imagine et rectitudine
naturali atque de mero interventu divino, puta per praeternaturalem revelationem, tamen, si referuntur ad gratiam sanctificantem,
pleniorem sensum accipiunt, et ceteroquin ad hunc sensum mentem
dirigunt. Propterea plures Patres in hunc sensum illos locos intelligunt et ipse Apostolus ad eam supernaturalem Dei imaginem, primo
598. Scriptura

600

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

homini impressam, alludere videtur (Col. 3 10; Ephes. 4. 24,
mox cit.).
Apostolus Christum redemptorem appellat «novissimum Ada­
mum» (1 Cor. 15. 45) eiusque opus, quo accipimus gratiam sancti­
ficantem iustificativam, exhibet ut quandam «renovationem» qua
homo restituitur in eam «Dei imaginem in qua creatus est» (Coi. 3.
9 sq.: «Expoliantes vos veterem hominem cum actibus suis, et in­
duentes novum eum, qui renovatur in agnitionem secundum ima­
ginem eius qui creavit illum»; cf. parallelum textum Ephes. 4. 23
sq.). Haec autem manifeste implicant aliquem originalem statum
sanctitficationis, ex quo homo per Adamum ceciderit et ad quem
per Christum restituitur, adeoque primum hominem constitutum
fuisse in gratia sanctificante.67

ad huiusmodi paulinam conceptionem implicite sese referentes, doctrinam de constitutione primi hominis in gratia
sanctificante explicite proferunt, ad hanc ipsam gratiam signanter
referentes eam similitudinem vel imaginem, in qua, iuxta Gen. 1.
26 sq., primus homo creatus est. Quidam Patres utramque vocem
«imago» et «similitudo» ad gratiam referunt, alii (ut Irenaeus et
Basilius) primam referunt ad intellectualem naturam hominis, alte­
ram ad gratiam.8
Tatianus: «Iam vero oportet, ut quod habentes amisimus, id nunc quae­
599. Patres,

Μ

I

ΐ
»
i
1
I

i

»
I

ramus, et animam cum Spiritu sancto copulemus et ad coniunctionem cum
Deo enitamur» (Or. adv. Gaecos 15 MG 6. 838).
6 Quoad vim illius paulini parallelism! inter Christum et Adamum sive inter duos
Adamos, confer, praeter exegetas et auctores operum de theologia paulina (ut Prat et
Bover);
Cazelles, H., «Instaurare omnia in Christo», Bibhca XL (1959) 342-354.
Dufourt, J. M., «La récapitulation paulinienne dans l’exégèse des Pères», Sciences
ecclésiastiques XII (1960) 21-38.
Galtier, P., Les deux Adams, Paris 1948.
Loncke, J., «Doctrina recapitulationis in probando statu Adae supernatural!», Col­
lationes Brugenses XLIV (1948) 117-122.
Tobac, E., «Note sur la doctrine du Christ nouvel Adam», Revue d’histoire ecclé­
siastique XX (1924) 243-273.
Vallisoleto, X. M. A., «Christus-Adam», Verbum Domini XV (1925) 89-93,
114-120.
Vandenberghe, A., «De elevatione hominis ad statum supernaturalem», Collationes
Brugenses XXXVII (1937) 329-333.
Virri, A., «Christus-Adam. De paulino hoc conceptu interpretando», Biblica VII
(1926) 121-137.
7 Confer Dufourt et Loncke, loc. cit., necnon A. Slo.mkowski, L’état primitif de
l'homme dans la tradition de l’Eglise avant Saint Augustin, Paris 1928.
8 Plures textus colligit J. Gross, La divinisation du chrétien d’après les Pères grecs,
Paris 1938.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

601

Irenaeus inducit Adamum post peccatum sic loquentem: «Eam quam
habui a Spiritu sanctitatis stolam amisi per inoboedientiam» (Adv. haer. 3.
22. 5, MG 7. 963). Ad huius primaevae gratiae restitutionem reducitur tota
Irenaei celebris doctrina de «recapitulatione» hominis in Christo: «Quapro­
pter et per omnem venit aetatem, omnibus restituens eam quae est ad Deum
communionem..., Deus hominis antiquam plasmationem in se recapitulans, ut
occideret quidem peccatum, evacuaret autem mortem et vivificaret hominem»
(Adv. haer. 3. 18. 7, ibid. 937 sq.).9
Athanasius: «Nam, tametsi ad imaginem quoque Dei facti fuimus [in
Adamo], Deique imago et gloria appellamur, et non nostri causa huiusmodi
nomen sumus consecuti, sed propter inhabitantem in nobis imaginem veramque Dei gloriam, quae eius Verbum est, quod propter nos caro postea est
factum» (Or. 3 contra Arianos 10, MG 26. 343).
Gregorius Nyssenus: «[Sacramenta Christi] ad pristinam pulchritudi­
nem, quam optimus artifex Deus in nobis effinxerat, reducunt». (In diem lu­
minum, MG 46. 579). «Quoniam autem is qui finxit hominem, secundum
imaginem Dei fecit eum, secundo loco beatum iudicandum fuerit id quod per
communicationem et participationem eius quae vere beatitas est, hoc nomine
appellatur... Sed quia peccati sordes pulchritudinem imaginis labefactarunt et
inutilem reddiderunt, venit is qui nos elueret sua aqua, viventi pariter ac
salienti in vitam aeternam, ut, deposita turpitudine ex peccato contracta, ad
beatam formam renovemur» (De beat., or. 1, MG 44. 1198).
Basilius: «Oportet enim novitati, quae ab initio erat, convenire eam
quae nunc est novitatem et convenientiam. Significabat igitur insufflans
[Christus] non alius quam qui ab initio inspiraverat, sed idem per quem
Deus dedit inspirationem, tunc quidem cum anima, nunc vero in animam»
(Adv. Eunomium 5, MG 29. 730).
Ambrosius: «Illa anima bene picta est in qua est splendor gloriae et
paterna imago subtsantiae. Secundum hanc imaginem quae refulget, pictura
pretiosa est. Secundum hanc imaginem Adam ante peccatum; sed ubi lapsus
est, deposuit imaginem caelestis, sumpsit terrestris effigiem» (Exaemeron 6.
7. 42, ML 14. 274).
Cyrillus Alex.: «Simul ubi Creatoris ineffabilibus nutibus posita est
in existentia hominis natura, etiam relatione ad Spiritum omata est. Inspira­
vit enim in faciem eius spiritum vitae, quia puto non aliter splendorem sancti­
tatis, et domesticitatis ad Deum habere homo potest, nisi participatione Spi­
ritus Sancti ornetur. Quare cum Unigenitus homo factus esset, et orbatam
pristino et antiquo bono hominis naturam invenisset, iterum et hoc restituere
motus est» (De Trin. 4. MG 75. 907).
9 Ales, A. de, «La doctrine de la récapitulation en Saint Irénée», Recherches de
science religieuse VI (1916) 185-211.
Loncke, art. cit. 120-122.
Orbe, A., «Homo nuper factus [En torno a s. Ireneo, Adv. haer. IV. 38. 1]», Gre­
gorianum XLVI (1965) 481-544.
Scharl, E., Recapitulatio mundi. Der Rekapitulalionsbegriff des hl. Irenàus und
seine Anwendung auf die Korperwelt, Freiburg Br. 1941.
Verrielle, A., «Le plan du salut d’après saint Irénée», Revue des sciences reli­
gieuses XIV (1934) 493-524.

602

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Augustinus: «Quomodo ergo, inquiunt, renovari dicimur, si non hoc
recipimus quod perdidit primus homo, in quo omnes moriuntur? Hoc plane
recipimus secundum quendam modum, et non hoc recipimus secundum quendam modum. Non itaque immortalitatem spiritualis corporis recipimus, quam
nondum habuit homo, sed recipimus iustitiam, ex qua per peccatum lapsus est
homo... Renovamur ego spiritu mentis nostrae, secundum imaginem eius qui
creavit nos, quam peccando Adam perdidit» (De Gen. ad liti. 6. 24. 35, ML
34. 353 sq.).
Damascenus: «Hunc itaque hominem summus ille Opifex masculum
condidit, divinam ei gratiam suam impertiens, seque per eam ipsi communi­
cans» (De fide orth. 2. 30, MG 94. 975).
Leo M. communem Patrum sententiam compendio tradit sequenti effato:
«Quod cecidit in Adam primo, erigitur in secundo» (De ieiunio dec. mens.,
Serm. 1. 1, ML 54. 68).
PROBATUR 2. Ex ratione theologica.
I

I
I

>
I
*

I
«
k
b

I
i

I
I
1
I
I
I
»
I

600. Adamum ante peccatum habuisse gratiam sanctificantem
ex triplici alia veritate deducitur. Primo nempe, opus nostrae iustificationis, quod est per gratiam sanctificantem, exhibetur in fonti­
bus ut quaedam reparatio sive restitutio, et quidem operis Adami.
Ergo supponitur hunc habuisse eam gratiam per quam fit reparatio.
Secundo, per hanc reparationis gratiam acquirimus ius ad visionem
beatificam, quod non habebamus ratione peccati originalis; ergo pec­
catum originale etiam in Adamo abstulit ius ad visionem beatificam;
ergo ante peccatum Adam habebat hoc ius; ergo habebat etiam gra­
tiam, in qua tale ius fundatur. Quae quidem omnia supponunt di­
cenda inferius de effectibus peccati originalis et gratiae. Tertio, pri­
mus homo constitutus est in quadam morali integritate, qua anima
Deo, et inferiores animi vires ipsi rationi, perfecte subiciebantur, ut
ostendetur in quaestione sequenti; huiusmodi autem moralis inte­
gritas, praecipue quoad priorem subiectionem animae Deo, vix sine
gratia sanctificante et per merum aliquod praeternaturale auxilium
intelligi potest (1 p., q. 95, a. 1).

t
601. Quod autem gratia collata fuerit Adamo in primo momento crea­
tionis, quamvis stricte non possit probari, vehementer tamen suadetur ex
modo loquendi ipsorum fontium. Concilii Arausicani formula «In illa integri­
tate in qua est condita» huic sententiae manifeste favet, cum condi pro
creari, sive primo constitui, accipi soleat; nec refert quod Conc. Trid. for­
mulae «In qua creatus fuit» consulto substituit verba «In qua constitutus
fuerat», nam ex hoc tantum sequitur Concilium voluisse ab hac quaestione
abstrahere. Patres autem supra relati manifeste supponunt Adamum gratiam
habuisse inde ab initio, cum de gratia intelligant imaginem vel similitudinem
Dei, in qua iuxta Gen. 1. 26 sq., primus homo creatus est; praeterea, Basilius
loquitur explicite de «novitate, quae ab initio erat», Cyrillus Alex, significat

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

603

gratiam primo homini collatam esse simul cum ipsa existentia et Augustinus
scribit: «Tunc ergo dederat homini Deus bonam voluntatem [i. e. gratiam
charitatis] :1011
in illa quippe eum fecerat, qui fecerat rectum» (De corrept. et
gratia 11. 32, ML 44. 935; cf. De Gen. ad litt. 6. 27).
Praefata etiam theologica ratio iterum invocari potest, quia nempe mo­
ralis rectitudo, in qua homo ab omnibus docetur esse creatum, vix sine gratia
intelligi potest. Accedit etiam ratio convenientiae; nam, cum Deus hominem
ad gratiam destinaret, non intelligitur quare homini innocenti eam non inde
ab initio conferret. Nec valet cum supradictis theologis (n. 591) opponere
rationem congruae praeparationis, tum quia haec proprius intelligitur de pec­
catoribus justificandis quam de homine innocente elevando, tum quia etiam
hic potuit in eodem instanti quo creabatur elicere congruum actum praepa­
rationis, sive acceptationis infusionis gratjae, qui esset non tempore sed na­
tura prior; nam, ut observat S. Thomas, «cum motus voluntatis non sit con­
tinuus, nihil prohibet etiam in primo instanti suae creationis primum homi­
nem gratiae consensisse» (1 p., q. 95, a. 1, ad 5; cf. 1. 2, q. 112, a. 2, ad 1;
q. 113, a. 8, ad 2).11 Ipsum etiam communissimum suffragium recentiorum
theologorum et concors derelictio contrariae quorumdam mediaevalium sen­
tentiae, veritatem asserti non modice confirmat.
ASSERTIO 2. Gratia pri II i hominis fuit illi absolute indebita, et
hoc sensu simpliciter et substantialiter supernaturalis.

Gratiam primi hominis fuisse indebi­
tam, seu praeter tum vires tum exigentias naturae humanae (et hoc
saltem sensu simpliciter supernaturalem relate ad hominem) est sal­
tem theologice certum (quidam id dicunt de fide, alii proximum
fidei), quia contraria sententia baiano-iansenistica declarata est erro­
nea a Pio VI in Constit. «Auctorem fidei».12
602.

Nota theologica.

PROBATUR 1. Ex auctoritate.

doctrina proposita est supra (n. 593-595) in
expositione documentorum in quibus damnatur contraria sententia
Baianorum, lansenistarum, Hermes et aliqua connexa tendentia
quorumdam modernorum. Addenda est praeterea suprarelata defi­
nitio Conc. Coloniensis a. 1860 (n. 579). Ceterum tota Conc. Trid.
definitio de hominis elevatione (n. 579), supernaturalem huius cha603. Magisterii

10 Haec enim duo in terminologia et mente Augustini aequipollent. De gratia Chris­
ti 21. 22, ait. «Quasi vero aliud sit bona voluntas quam caritas» (ML 44. 371).
11 Propterea S. Thomas etiam docet Christum in primo momento suae conceptionis
fuisse sanctificatum secundum proprium ac meritorium motum liberi arbitrii (3 p.,
q. 34, a. 3).
12 Quidam hic addunt notam theologicam, eamque minorem, ad doctrinam de ab­
soluta supernaturalitate gratiae, seu etiam relate ad angelos et omnem naturam creatam
possibilem, quod scilicet gratia sit indebita etiam naturae angelicae et omne possibili
naturae creatae; sed haec quaestio pertinet ad tractatum De Gratia (cf. infra, n. 784).

604

t

I·'
k

I
t

t

*

a

»

•

f
f
I
1

I

I
I
t
I

»

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

racterem implicat. Propterea in Conc. Vaticano I sequentes duos
canones pro fidei definitione parati erant: «Si quis non confiteatur
humanum genus in primo parente ad statum supernaturalem eleva­
tum esse, an. s.—Si quis dixerit, sanctitatem et iustitiam, in qua
homo ante lapsum constitutus erat, non fuisse supernaturalem...,
sed eiusmodi, ad quam recte vivendo per insitas naturae facultates
pertingere potuisset, an. s.» (Coli. Lac. 7. 566).13
*
Ex Scriptura supematuralitas gratiae primi hominis eodem mo­
do et una simul cum ipsa eius existentia eruitur, scilicet insinuative
ex antiquo testamento, nam divina similitudo, familiaritas cum Deo
et rectitudo primi hominis, in sensu pleniori acceptae, in sola supernaturali gratia inveniuntur; clare vero ex novo testamento, quate■ nus parallelismus inter gratiam iustificationis, quam per Christum
novum Adamum consequimur, et gratiam originis, quam per pecca­
tum primi Adami perdidimus et in quam per Christum renovamur,
exigit in utraque eandem supernaturalem et indebitam indolem.
Haec enim iustificationis gratia, in quam renovamur, importat abso­
lute supernaturales characteres et effectus consortii divinae naturae
(2 Petr. 1. 4), divinae filiationis adoptivae (Io. 1. 12; Rom. 8. 1417; Gal. 4. 4; Ephes. 1. 4) et consequentis iuris ad caelestem here­
ditatem (Rom. 8. 17), ut fusius ostendetur in tractatu De Gratia.
Patres pariter (supra relati, n. 599) perfectum parallelismum
instituunt vel supponunt inter gratiam nobis restitutam et gratiam
primo homini collatam. Ipsi numquam faciunt distinctionem inter
gratiam nostram et gratiam Adami, quasi nempe ratio indebiti et
supernaturalis in gratia nostra proveniret ex peccato in quo nasci­
mur; imo eam indebiti rationem directe desumunt ex ipsa natura
gratiae, quia nempe haec confert filiationem adoptivam his qui per
naturam nullo modo sunt filii Dei. Cf. Athanasium (Or. 2 contra
Arianos 59), Gregorium Nyssenum (De beatitud. or. 7) et Cyrillum
Alex, qui scribit: «Sic enim tandem veteri naturae pulchritu­
dine recuperata, et ad divinam illa reformati naturam, ea mala supe­
rabimus quae nobis ex praevaricatione contigerunt. Igitur ad digni­
tatem supernaturalem ascendimus propter Christum, verumtamen
non sicut ille... Etenim verus ille Filius, exsistens a Patre, sed nos
13 Cf. Orban, op. cit. (supra, in n. 595) 30 sqq.—G. Colombo, «La dottrina della
elcvazione all’ordine soprannaturale al Concilio Vaticano I», Scuo’.a caltolica LXXXVIII
(1960) 346-351.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

605

eius benignitate adoptivi... Creata quippe et serva creatura ad res
supernaturales vocatur solo nutu ac voluntate Patris» (In Io. evang.
1. 12, MG 73. 154).
604. Et eadem est doctrina ipsius Augustini, quam Baiani et lansenisrae indebite ad suum sensum trahere conati sunt. Concedendum quidem est,
S. Doctorem, ex fine efficacius impugnandi Pelagianismum, directius consi­
derare necessitatem gratiae in natura nostra lapsa, et aliquando hanc necessi­
tatem ita urgere ut videatur gratiam considerare ut aliquid naturae nostrae
debitum, ac pro tanto non stricte supernaturale, si consideratur ipsa natura
Adae ante lapsum. Attamen, ex toto contextu mentis et dictorum S. Doctoris
patet eum, non secus ac alios Patres, strictam gratiae supernaturalitatem
docere.
Gratiam enim exhibet ut quid tum supra vires naturae, asserens quod
homo «quidquid boni facit Domino facit, hoc est in eius laudem, cuius gra­
tiam percepit ut faciat» (Epist. 140, 23. 50, ML 33. 569), tum etiam super
ipsas naturae exigentias, gratiam ipsam per ipsum gratuitatis conceptum defi­
niens: «Quia gratis, ideo gratia. Non est enim gratia, si non gratuita» (Enarr.
2 in psal. 18. 2, CCL 38. 106). Ex quibus patet omnem gratiam, etiam ipsam
gratiam Adami, esse gratuitam; propterea S. Doctor, arguens contra Pelagianos qui docebant gratiam esse ex meritis, petit ab eis ex quibusnam meritis
deducant gratiam parvulorum morientium post Baptismum: «Dicite ergo no­
bis, quicumque baptizati in Christo parvuli de corpore exierunt, hoc tam
sublime donum [i. e. adoptivae filiationis] quibus praecedentibus meritis
acceperunt?» (Contra duas epist. pelag. 2. 6. 11, ML 44. 578).14
PROBATUR 2. Ex ratione theologica.

Haec ratio, quae indicatur ab ipsa Scriptura et Patribus,
ut notatum est supra, est ipse parallelismus inter gratiam nostram,
quae est indebita ac supernaturalis ut patet ex eius effectibus et fu­
sius ostenditur in tractatu De Gratia, et gratiam Adami, quae in
nostra iustificatione restituitur quaeque est proinde pariter indebita
ac supernaturalis. Nec ideo ulla ratione ostendi potest gratiam esse
indebitam tantum relate ad nos, ratione peccati, non vero relate ad
primum hominem innocentem; nam indebita ratio manifeste petitur
ex ipsa natura gratiae, ut patet ex eius effectibus et signanter ex
eius destinatione ad beatificam Dei visionem, quae est manifeste
supra naturam omnis intellectus creati.
605.

’■’Broglie, G. de, '«De gratuitate ordinis supernaturalis ad quem homo elevatus
est», Gregorianum XXIX (194S) 440-444.
Dumont, P., «Le surnaturel dans la théologie de Saint Augustin», Revue des scien­
ces religieuses XI (1931) 513-542; XII (1932) 29-55, 194-219.
Garrigou-Lagrange, R., «De natura creata per respectum ad supernaturalia secun­
dum sanctum Augustinum», Acta hebdomadae augustinianothomisticae (Romae 1931)
223-240.

666

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

606. Nota de essentia gratiae primi hominis.

f
i
I
»
I
i
•
t
t

I
I
I
I
1
/
i
f

t

Primo, gratia Adami erat, sicut nostra, essentialiter aliqua imperfecta par­
ticipatio naturae divinae, ordinata ad perfectiorem statum visionis beatificae.
Cum autem huiusmodi participatio vix concipiatur absque virtutibus, ea im­
portabat eundem fere organismum supernaturalem quem importat in nobis,
cum agatur de elevatione eiusdem humanae naturae, demptis tamen iis virtu­
tibus, quarum obiectum non congruebat illi statui integritatis de quo sermo
erit in quaestione sequenti. Unde in Adamo erant tres virtutes theologicae,
seu tum charitas, tum etiam fides et spes, cum careret beatifica visione'5 cum
qua non potuisset peccare (fides autem supponit supernaturalem revelatio­
nem).16 Virtutes autem morales, quantum ad habitum, omnes aderant; quae­
dam vero secundum actum deerant seu non poterant exerceri, ut patet prae­
cipue de poenitentia, quae supponit peccatum, et misericordia, quae supponit
miseriam alienam. Virtutes temperantiae et fortitudinis erant etiam secundum
actum, non tamen secundum omnem actum sed secundum aliquem tantum,
seu ad moderandas illas passiones quae non supponunt malum in subiecto;
inde temperantia non erat ut moderatrix timoris, sed audaciae et spei; pote­
rant etiam illae virtutes respicere passiones quae referuntur ad malum in
altero, ut odium de malitia daemonum (1 p., q. 95, a. 3).
Secundo, gratia Adami erat essentialiter eadem ac gratia nostra, seu non
specifice ab hac differebat; nam non aliud erat quam participatio divinae na­
turae per aliquod accidens superadditum naturae humanae, nec aliam Dei
charitatem importabat, nec ad aliam beatificam visionem ordinabatur, cum
haec omnia non sint specifice distinguibilia. Idem dicendum est de gratia
caeli, de gratia angeli, de gratia B. Virginis et de ipsa gratia Christi, quibus
nequit concedi nisi aliqua distinctio realis modalis, non vero distinctio realis
simpliciter (realis-realis, ut inter duas res), quae species discernit. Ab hoc ta­
men asserto dissentiunt aliqui theologi, praecipue in quaestione de gratia
Christi.15
17
16
Tertio, gratia Adami erat accidentaliter excellentior gratia nostra, imo
dici potest modaliter ab ea distincta. Ea accidentalis excellentia ex duplici
radice fluere videtur.
Primo nempe, ex maiori quantitate sive gradu; nam gratia in statu in­
nocentiae «copiosior fuisset, nullo obstaculo in natura humana invento» (1
p., q. 95, a. 4), et pariter meritum ex ea gratia fluens maius esset, attenta
radice charitatis et quantitate operum bonorum ab ea procedentium (ibid.).
15 1 p., q. 94, a. 1.
16 De fide primi hominis agit S. Thomas in 1 p., q. 94, a. 1; 2-2, q. 5, a. 1: De
veritate, q. 18, a. 3. Adamo certe revelata sunt fundamentalia mysteria supematuralia,
quae ad ipsum immediate pertinebant, seu Dei existentiae et providentiae in ordine
supernatural! (i. e. ut auctoris gratiae), ipsius gratiae sive elevationis, et visionis beatificae,
ad quam ipse ordinabatur. Probabiliter etiam ei revelatum est mysterium Incarnationis et
consequenter etiam mysterium Trinitatis (2-2, q. 2, a. 7; 3 p., q. 1, a. 3, ad 5). Cf.
A. Rozwadowski, «De supernatural! cognitione Dei qua primus homo iuxta S. Thomam
praeditus erat», Gregorianum VI (1925) 19-40.
Supematuralis autem cognitio Adae, fide revelationis innixa, erat tam excelsa et a
sensibus abstracta, ut sit comparanda mysticae contemplationi (1 p., q. 94, a. 1). Cf.
D. Barsotti, «Adamo e la mistica», Città di vita VI (1951) 328-339.
17 Confer infra, n. 800.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

607

Cuius discriminis ratio videtur esse quia gratia attemperatur naturae, ita ut
perfectiori ac innocenti humanae naturae perfectior gratiae gradus conveniat
quam naturae lapsae, unde etiam dictum est supra cum S. Thoma excellentio­
res angelos maiorem gratiam habuisse quam inferiores (n. 494).
Secundo, perfectio gratiae Adami proveniebat ex ipso modo quo eius
abundantia animam illius replebat, ita nempe ut veluti difflueret in ipsum
corpus et in eo causaret integritatem et immortalitatem, eo fere modo quo
gratia essentialis beatitudinis in caelo redundat in accidentalem corporis glo­
riosi beatitudinem, causans altiori modo eadem praeternaturalia dona. Quo
sensu dici debet gratiam Adami a nostra differre non solo gradu sed etiam
modo, seu esse eandem nostram gratiam, supernatural! quodam modo sive
efficacitate affectam, sicut etiam in nobis gratia sacramentalis differt modaliter a gratia communi.
Hoc saltem magis congruit doctrinae S. Thomae de unitate iustitiae ori­
ginalis, sive de dependentia ceterorum donorum integritatis et immortalitatis
ab ipsa gratia. Ait enim: «Erat fin primo homine]... rectitudo secundum hoc
quod ratio subdebatur Deo, rationi vero inferiores vires, et animae corpus.
Prima autem subiectio erat causa et secundae et tertiae; quandiu enim ratio
manebat Deo subiecta, inferiora ei subdebantur... Manifestum fautem] est
quod... illa prima subiectio, qua ratio Deo subdebatur, non erat solum secun­
dum naturam, sed secundum supernaturale donum gratiae» (1 p., q. 95, a. 1).
Item: «Excludere huiusmodi poenalitates fut concupiscentiam et mortem]
non est effectus iustitiae fi. e. gratiae], inquantum iustitia est, sed fuit
effectus originalis iustitiae, ratione cuiusdam accidentis, inquantum scilicet
fuit continuata et non intercisa in natura humana; decuit enim ut sicut anima
sine interruptione in Deum dirigebatur per iustitiam, ita etiam corpus animae
sine interruptione totaliter obediret» (In 2 Sent., dist. 32, q. 1, a. 2, ad 2).
QUAESTIO VI. DE ELEVATIONE PRIMI HOMINIS, QUANTUM
AD CETERA DONA PRAETERNATURALIA18

I. SENSUS QUAESTIONIS.

607. Praeter gratiam sanctificantem, quae est donum super­
naturale quoad substantiam, solent theologi distinguere quatuor do­
na praeternaturalia, sive supernaturalia tantum quoad modum, quae
'81 p., q. 94, a. 3 et 4; q. 96-102. Praeterea, In 2 Sent., dist. 17, q. 3, a. 2;
dist. 19, q. 1, a. 2-5; dist. 23, q. 2, a. 2 et 3; dist. 29, q. 1, a. 5; De veritate, q.
18, a. 4-8; De malo, q. 5, a. 5.
Ad rem faciunt bibliographia adducta ad quaestionem praecedentem (n. 588) et par­
ticulares bibliographiae infra in decursu huius quaestionis referendae (n. 629, 632, 635,
637). Praeterea:
Ami du clergé XLVII (1930) 801-803: «Quel serait l’état actuel des hommes si
Adam n’avait pas péché?».
Boyer, C., «Dieu pouvait-il créer l’homme dans l’état d’ignorance et de difficulté?»,
Gregorianum XI (1930) 32-57.—Errais sur la doctrine de saint Augustin (Paris 1932)
237-271.—«La concupiscence est-elle impossible dans un état d’innocence?», Augustinus
Magister II (Paris 1954) 737-744.—«Concupiscence et nature innocente», ibid. Ill (1955)
309-317.

608

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

fuerunt collata primo homini quaeque una cum gratia efformarent
statum illum originalis iustitiae vel rectitudinis vel integritatis, sci­
licet donum integritatis vel rectitudinis (stricte acceptae), donum
immortalitatis, donum impassibilitatis et donum scientiae, quae con­
cipiuntur tanquam exclusio sive immunitas a quatuor tristibus se­
quelis naturae humanae sive naturalibus hominis conditionibus, sci­
licet concupiscentia, morte, dolore sensibili et ignorantia. Quidam
addunt quintum donum dominii super res exteriores, veluti immu­
nitatem ab exteriori servitute; sed hoc nonnisi improprie et indi­
recte donum vocatur, tum quia refertur ad res exteriores tum quia
est veluti effectus praefatorum quatuor donorum, ut ex dicendis
patebit.
Cum iustitia originalis considerari possit tanquam generalis
quedam rectitudo ac regulatio naturae humanae, compositae ex ani­
ma rationali, sensibilitate et corpore, ita ut coalescat ex triplici re­
gulatione sive subiectione tum rationis ad Deum, tum sensibilitatis
ad rationem, tum corporis ad animam (1 p., q. 95, a. 1, nuper cit.,
n. 606), praefata dona ita distribui possunt ut ipsum donum gratiae
referatur ad regulationem rationis relate ad Deum, donum vero in­
tegritatis referatur ad regulationem sensibilitatis relate ad rationem,
et donum immortalitatis, necnon cognatum donum impassibilitatis,
Chazelle, A., «Mortalité ou immortalité corporelle du premier homme créé par
Dieu?», Nouvelle revue théologique LXXXIX (1967) 1042-1068.
Goossens, W., «L'immortalité corporelle dans les récits de Gen. II. 4 b—III»,
Ephemerides theologicae Lovanienses XII (1935) 722-742.—«Immortalité corporelle»,
Dictionnaire de la Bible-Supplément IV (1949) 298-351.
Hugon, E., «Utrum primus homo habuerit scientiam omnium». Divus Thomas (Pia­
cenza) IV (1927) 445-453.
Loncke, J., «De donis status innocentiae humano generi transmittendis», Collationes
Brugenses XLIV (1948) 142-146.
Mercier. A., «Le surnaturel dans les trois premiers chapitres de la Genèse», Revue
thomiste (1908) 537-565.
Montcheutl, Y de, «L’hypothèse de l’état originel d’ignorance et de difficulté
d’après le ’De libero arbitrio’ de Saint Augustin», Recherches de science religieuse XXIII
(1933) 197-221.—Mélanges théologiques (Paris 1946) 93-111.
Riviere, J., «La science et l’intégrité morale d’Adam», Revue du clergé français
LXXXIX (1914) 345-349.
Rody, Th., Der Leib in der Herrlichkeit des Glaubens, Münchem 1947.
Rozwadovski, A., «De supematurali cognitione Dei qua primus homo iuxta S. Thomam praeditus erat», Gregorianum VI (1925) 19-40.
Truhlar, C., «De viribus naturae humanae in vita spirituali», Gregorianum XXV
(1954) 608-629.
Vandenbergue, A., «De dono integritatis protoparentum». Collationes Brugenses
XXXVII (1937) 394-398.—«De protoparentum immortalitate», ibid. 427-431.
Van der Meersch, J., «Explicatur quomodo immunitas a concupiscentia, licet sit
humanae naturae positive indebita, dici possit integritas naturae», Collationes Brugenses
XVIII (1913) 436-439.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

609

referatur ad sublectionem corporis relate ad animam; donum autem
scientiae indirecte connectitur cum ceteris donis eorumque exerci­
tio, ac ideo illis mediantibus refertur ad triplicem praedictam regu­
lationem.
608. Donum igitur integritatis sive rectitudinis (accepta hac voce in
strictiori sensu, nam, ut dictum est, accipi etiam solet pro complexu quatuor
illorum donorum, imo et pro integro statu iustitiae originalis, incluso ipso
dono gratiae) intelligitur immunitas a concupiscentia, accepta hac voce in
strictiori ac peiorativo sensu concupiscentiae sensibilis ac deordinatae, qua
nempe caro concupiscit adversus spiritum, seu appetitus sensitivus inclinatur
in proprium obiectum, etiam cum non sit consentaneum rationi, quin appeti­
tus rationalis sive voluntas valeat motus illius dominative praevenire ac
regulare.
Concupiscentia19 enim tripliciter accipitur, scilicet tum pro inclinatione
omnis appetitus, etiam rationalis, tum pro inclinatione solius appetitus sensi­
tivi (tam concupiscibilis quam irascibilis), tum pro hac eadem appetitus sen­
sitivi inclinatione, tanquam deordinata, ex qua ut ab ultima radice proveniunt
omnia peccata, etiam ordinis rationalis (ut superbia, ambitio et invidia, harum
enim obiectum ideo potest voluntatem attrahere ante deliberationem, quia
sub forma sensibili ab imaginatione praesentatur), iuxta illud 1 Io. 2. 16:
«Omne quod est in mundo concupiscentia carnis est et concupiscentia oculo­
rum et superbia vitae» (cf. 1-2, q. 77, a. 5). Huiusmodi deordinatio concupis­
centiae in tribus consistit, scilicet in praeveniendo advertentiam rationis, in
persistendo etiam sub advertentia rationis, ita ut sit positivum obstaculum
bonae electioni voluntatis, et in perdurando etiam post hanc bonam electio­
nem qua voluntas triumphavit de concupiscenti passione per denegatum con­
sensum. Ratione huiusmodi deordinationis, appetitus sensitivus eiusque pas­
siones non perfecte subiciuntur voluntati, quae propterea dicitur in eas exer­
cere dominium non dispoticum sed mere politicum.
Per donum igitur integritatis, primo homini collatum, intelligitur tale
supernaturale auxilium (sive intrinsecum naturae, sive saltem extrinsecum
per actionem divinae providentiae, nunc non refert), quo fiebat ut in primis
parentibus ante primum eorum peccatum non potuissent exurgere praefati
motus deordinati, sed omnes motus appetitus sensitivi exurgerent ac perma­
nerent iuxta dictamen rationis et regulationem rectae voluntatis.
Donum immortalitatis intelligitur immunitas a naturali conditione mor­
tali vel, si placet, a naturali necessitate moriendi qualiter sequitur ex intrin­
seca corruptibilitate humani compositi. Consistit in tali praternaturali auxilio
(sive intrinseco sive saltem extrinseco, nunc non refert), quo fiebat ut primus
homo non posset mori, quousque in statu gratiae permaneret, quodque proin­
de duravit toto tempore antequam Ada primo peccavit.
19Chollet, A., «Concupiscence», Dictionnaire de théologie catholique III-l (Pa­
ris 1907) 803-814.
Rahner, K., «Zum theologischen Begriff der Konkupiszenz», Zeitschrift fiir theologische Théologie LXV (1941) 61-80.

20

610

>

I

I
•
I
*
»
♦

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Donum tmpassibilitatis intelligitur strictius immunitas a passione corpo­
rali nociva, adeoque a dolore, infirmitate, physica laesione et aliis huiusmodi,
quae necessario ac naturaliter accidunt corpori humano, ob suam comple­
xionem et ob influxum exteriorum ac fortiorum corporalium agentium. Potest
etiam intelligi de immunitate a nocivis passionibus appetitus sensitivi, ac pro
tanto etiam a morali dolore qui redundat in ipsam voluntatem, sed ita reduci­
tur ad alia dona, seu integritatis et ipsius gratiae sanctificantis, quatenus, ut
dictum est supra (n. 606), ob generalem statum perfectionis et integritatis
non poterant esse in homine nisi passiones quae non supponunt malum in
subiecto, ut amor, spes, desiderium, non vero odium (nisi de malo aliorum,
seu daemonum), desperatio et timor.
Donum scientiae intelligitur immunitas ab ignorantia, seu aliquod donum
eximiae ac infusae scientiae de ipsis rebus naturalibus (nam de supernatural!
revelatione et fide Adae dictum est supra, n. 606, utpote pertinente ad do­
num gratiae), ratione cuius primus homo iudicaret sine defectu aut errore aut
deceptione aut animi fluctuatione, saltem de omnibus quorum cognitio ne­
cessaria erat tum ad eius personalem felicitatem tum ac praecipue ad explen­
dum munus principii ac capitis generis humani, quod aliorum instructionem
et gubernationem importat.

Quaeritur igitur de horum quatuor originalium donorum tum
existentia tum supernaturalitate sive indebita ratione.

I

t

I

1
I

I

I

I

I

II. ERRORES.

609. lidem hic occurrunt errores ac in praecedenti quaestione,
ut logice expectatur et ut patet ex generali duplici systemate supra
exposito (n. 590-594), scilicet Pelagianismo ex una parte negante
ipsam existentiam iustitiae originalis complexive spectatae et Protestantismo ac Baianismo ex altera parte negantibus illius supernaturalitatem.
Pelagiani nempe docent protoparentes fuisse constitutos in pu­
ris naturalibus sicut ceteros homines, et peculiariter cum naturali
concupiscentia et mortalitate. Adami immortalitatem explicite reiecerunt priores Pelagiani, testibus eorum impugnatoribus Augustino
{Serm. 299. 11) et patribus Cone. Carthaginensis a. 418 quod in
peculiari canone eorum doctrinam exposuit ac damnavit; subinde
tamen, controversia coacti, aliqui Pelagiani videntur admisisse quod,
si Ada non peccasset, de facto mortuus non fuisset, fortasse ex na­
turali quodam praemio boni operis. Immunitatem a concupiscentia,
vix commemorata in prioribus controversiis cum ipso Pelagio, ex­
plicite subinde negavit lulianus Aeclanensis, declarans ex una parte
concupiscentiam secundum se esse bonam, cum identificetur cum
ipsa sensatione, et ex alia parte pravam hominis voluntatem ex ea

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

611

sumpsisse peccandi occasionem ac ideo eam non esse sequelam pec­
cati sed hoc praecessisse.20
610. Viam pelagianam secuti sunt saec. 16 Sociniam et recentiori tem­
pore plures exegetae acatholici, docentes primum hominem fuisse mortalem.
Quorum aliqui (H. Gunkel, H. Schmidt, A. Ungnad, L. Kohler) addunt pri­
mum hominem nullam habuisse spem aut destinationem ad immortalitatem,
alii vero (Λ. Dillmann, S. R. Driver, O. Procksch, Th. C. Vriezen) huiusmodi
destinationem concedunt, dicentes Adamum, consecuturum fuisse immortalita­
tem, tanquam praemium, si non peccasset, in sua vero mortali conditione re­
lictum fuisse, quia peccavit, ita tamen ut mors non sit effectus peccati sed
mera naturalis conditio.21 Quae altera sententia non displicuit aliquibus mo­
dernis interpretibus catholicis, ut A. Verrièle, Ch. Hauret et K. Rahner, do­
centibus immortalitatem in Adamo fuisse non de facto et actu, sed tantum
destinative, promissive et in potentia, seu dependenter a conditione non-peccati quae realizata non fuit.22
Notandi praeterea sunt duo peregrini errores, minoris momenti.
Scotus (In 2 Sent., dist. 29, q. un.) docet incertum esse num immunitas
a concupiscentia in Adamo excluderet prorsus omnes inordinatos motus ap­
petitus sensitivi, quos tamen voluntas illius dominabatur ac regulabat («Potuit
enim visus tunc videre turpe visibile et auditus audire turpe audibile, et
70 Teste Augustino, lulianus docebat: «Sensus est igitur concupiscentia, et mala
qualitas non est: ergo quando minuitur concupiscentia, sensus minuitur» (Contra lulian.
6. 18. 56, ML 44. 855). Item: «Hanc autem voluptatem et concupiscentiam ante peccatum
in paradiso fuisse res illa declarat, quia ad delictum via per concupiscentiam fuit... Non,
inquam, potuit fructus esse peccati, quae docetur non suo quidem vitio, sed voluntatis,
occasio fuisse peccati» (Opus imperfectum contra Iui. 1. 71, ML 45. 1094).
21 Cf. apud F. Ceuppens, Quaestiones selectae ex historia primaeva (ed. 2, Taurini
1948) 106.
HUI
22 Hauret sic refert suam ac Verrièle sententiam·. «L’Homme,
de par sa constitu­
tion, porte la mort dans ses flancs. Il est poussière! Mais, par privilège, il peut ne pas
mourir: ’immortalité
Hill
en puissance et par grâce, dont la réalisation à venir était subordon­
née à une hypothèse qui jamais ne serait réelle. En fait, ce privilège resterait une pro­
messe idéale: leçon de choses montrant dès l’origine l’idéal qui se réalisera effectivement,
mais dans l’éternité, après cessation du péché et de l’infirmité terrestre’ [A. Verrièle,
Le surnaturel en nous et le péché originel (Paris 1932) 150 sq.]» (Origines. Genèse I-III
[Paris 1952] 136 sq.).
Sententiam Rahner sic refert et approbare videtur Ch. Baumgartner: «Bien des
éléments (pas tous) que presque involontairement nous mettons au compte de l’apparition
fill
historique du premier homme, doivent être considérés plutôt comme
des choses qui au­
raient dû être, que comme des choses qui ont été temporellement dans le passé. Ainsi
par ex. l’immortalité du premier homme: il n’est pas nécessaire de la considérer co Hill
IIIH
un phénomène empirique. Cette immortalité
lui a été promise, il l’aurait reçue, s’il n’avait
pas péché. La même remarque peut s’appliquer à l'exemption de la souffrance: celle-ci n’a
pas été nécessairement expérimentée empiriquement, si la decision de l’homme, à laquelle
cette exemption était liée, a rejeté cette exemption dès le premier acte de sa liberté. Quant
HIH
à l’intégrité, on peut parfaitement la considérer comme
’momentanée’, parce que posée
uni
avec le commencement et perdue par l’appropriation de ce commencement.
Bref, à partit
des données que la doctrine de l’Eglise impose de maintenir, concernant l’histoire d’Adam
jusq’à son péché, on ne peut pas motrer que sa situation, empiriquement saisissable, ait
dû être essentiellement différente de la notre» («Bulletin de théologie dogmatique», Re­
cherches de science religieuse LI [1963] 629).

612

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

utrumque potuit offendere appetitum sensitivum, sicut et conveniens sensi­
bile delectare. Sed voluntas tunc bene usa fuisset istis tristitiis et... delectabilibus»). Idem refert Montefortino in sua Scoti Summa Theologica; Frassen
vero in suo opere Scotus academicus nonnisi ut probabiliori adhaeret contra­
riae sententiae («Crederem tamen probabilius esse...»).
Hirscher et Günther (de quibus supra, n. 595), concessa Adamo eximia
facultate intelligendi, negant ipsam eximiam eius scientiam, quae, ut aiunt,
debuerit pedetemptim acquiri; addit Günther ipsum defectum cognitionis
tum suae libertatis tum suae distinctionis a Deo, rationem fuisse quare Adam
tam pueriliter deceptum fuerit in suo peccato.23

f
b
!»
b
’■ U
»
n
r»

U

H

Protestantes videntur integram iustitiam originalem, cum om­
nibus suis donis, habere ut quid homini naturale, quamvis id non
clare appareat de immortalitate, nam praecipue ipsi considerant in­
tegritatem, sive quandam generalem rectitudinem naturae, cuius
oppositum est ipsa concupiscentia, in qua consistit peccatum origi­
nale (cf. supra, n. 592). Baiani vero, ïansenistae aliique supra me­
morati (n. 593-595) loquuntur signate ac complexive de omnibus
donis, et particulariter de ipso dono immortalitatis, cum negant
eorum indolem supernaturalem sive indebitam, ut constat ex dam­
natis propositionibus Baii et Conc. Pistoriensis. His addendi sunt
aliqui exegetae acatholici (ut K. Budde, W. Staerk, F. M. T. Bohl,
H. Meinhold, Th. Obbink) qui docent primum hominem naturaliter
immortalem fuisse creatum.24
III. ASSERTIO 1. Primus homo, praeter gratiam sanctifican­
tem, consecutus est quatuor dona integritatis, immortalitatis, impassibilitatis et scientiae, quibus reddebatur immunis a quatuor
tristibus seouelis naturae humanae, scilicet a concupiscentia, mor­
te, dolore et ignorantia.

611. Nota theologica.

Existentia doni integritatis, in supradicto sensu immunitatis a
concupiscentia sensibili deordinata, non videtur esse de fide defini­
ta, sed est saltem theologice certa, imo proxima fidei ex can. 5 Conc.
Trid. Hanc notam assignant etiam Lercher, Diekamp, Ott, Daffara;
imo Beraza proponit inferiorem notam «doctrina catholica» et
Flick-Alszeghy notam «theologice certa». Quidam tamen, ut Boyer,
Dander, Mors et Sagüés, id habent ut «de fide» definita in eodem
can. 5 Conc. Trid.
Existentia doni immortalitatis est de fide indirecte definita a
25 Cf. Orban, op. cit. (supra, in n. 595) 12.
24 Cf. apud Ceuppens, loc. cit. (supra, n. 610) et Goossens, loc. cit. (supra, n. 606).

* T

— «

DE CREATIONE BT ELEVATIONE HOMINIS

613

Conc. Arausicano et Tridentino (Conc. Carthag. id directe definit,
sed non certo constat eius canonem fuisse approbatum a R. Ponti­
fice). Hanc notam «de fide» assignant communissime theologi (etsi
quidam invocent etiam Conc. Carthag.), ut Beraza, Lercher, Boyer,
Diekamp, Ott, Mors, Dander, Sagüés, Flick-Alszeghy.
Existcntia doni impassibilitatis, ut excludentis saltem generali­
ter «poenas corporis», dici debet de fide indirecte definita a Conc.
Trid. can. 2, eodem iure ac dicitur definita ipsa immortalitas («mor­
tem et poenas corporis»). Si vero accipiatur in ampliori ac determi­
nato sensu exclusionis omnis prorsus doloris, infirmitatis, physicae
laesionis et aliorum id genus, agitur de sententia tam communi et ut
certa a theologis iudicata, ut contraria non careat temeritate.
Existentia doni peculiaris scientiae, pariter tam communiter ac
certe a theologis tenetur, ut vix sine aliqua temeritate negari possit.
PROBATUR 1. Ex auctoritate.

doctrina praecipue ac explicitius respicit duo
priora dona integritatis et immortalitatis; tertium impassibilitatis
donum tangitur a Conc. Arausicano et Tridentino; quartum scien­
tiae donum communiter tacetur.
612. Magisterii

Conc. Cart h aginense a. 418, contra Pelagianos, can. 1: «Placuit om­
nibus episcopis... in sancta Synodo Carthaginensis Ecclesiae constitutis: ut
quicumque dixerit, Adam primum hominem mortalem factum ita, ut, sive
peccaret sive non peccaret, moreretur in corpore, hoc est de corpore exiret
non peccati merito, sed necessitate naturae, an. s.» (Denz. 222). Fere certum
est Zosimum R. P. approbasse can. 3-5 huius Concilii, quippe qui referuntur
in Indiculo, c. 7 (ex Epistola tractoria Zosimi), sed non certe constat Zosimum
approbasse etiam can. 1 et 2, quamvis id verisimile sit (cf. Denz. ante 222,
231, 238). Unde non est certum hunc can. 1, quo immortalitas Adae directe
definitur, excedere auctoritatem meri concilii provincialis.
Conc. Arausicanum II a. 529, contra Semipelagianos, a Bonifacio II
a. 532 approbatum (cf. Denz. 398 sq.), can. 1: «Si quis per offensam praeva­
ricationis Adae non totum, id est secundum corpus et animam, 'in deterius'
dicit hominem 'commutatum', sed animae libertate illaesa durante, corpus
tantummodo corruptioni credit obnoxium, Pelagii errore deceptus adversatur
Scripturae» (Denz. 371). Can. 2: «Si quis soli Adae praevaricationem suam,
non et eius propagini asserit nocuisse, aut certe mortem tantum corporis quae
)oena peccati est, non autem et peccatum, quod mors est animae, per unum
lominem in omne genus humanum transisse testatur, iniustitiam Deo dabit
contradicens Apostolo dicenti [Rom. 5. 12]...» (Denz. 372). In utroque
canone directe ac principaliter definitur existentia peccati originalis, indirecte
vero existentia immortalitatis in Adamo.
Conc. Trid., sess. 5 arausicanas illas condemnationes solemniter iteravit
et expressius determinavit, quod attinet poenas corporis et concupiscentiam.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

614

Can. 1: «Si quis non confitetur, primum hominem Adam, cum mandatum Dei
in paradiso fuisset transgressus... incurrisse... mortem, quam antea illi com­
minatus fuerat Deus... 'totumque Adam per illam praevaricationis offensam
secundum corpus et animam in deterius commutatum fuisse’·. an. s.» (Denz.
1511). Can. 2: «’Si quis Adae praevaricationem sibi soli et non eius propa­
gini asserit nocuisse’..., aut inquinatum illum per inoboedientiae peccatum
’mortem’ et poenas ’corporis tantum in omne genus humanum transfudisse,
non autem et peccatum, quod mors est animae’: an. s.» (Denz. 1512). Can.
5: «Hanc concupiscentiam, quam aliquando Apostolus ’peccatum’ [Rom. 6.12
sqq.] appellat, sancta Synodus declarat, Ecclesiam catholicam numquam in­
tellexisse, peccatum appellari, quod vere et proprie in renatis peccatum sit,
sed quia ex peccato est et ad peccatum inclinat. Si quis autem contrarium
senserit: an. s.» (Denz. 1515).
Commissio de re biblica a. 1909 inter ea quorum «sensum litteralem
historicum vocari in dubium posse» negat, refert speciatim «originalem protoparentum felicitatem in statu iustitiae, integritatis et immortalitatis»
(Denz. 3514).
Documenta Ecclesiae de supernaturalitate illorum donorum contra Baianos et lansenistas (de quibus infra, n. 620), illorum existentiam a fortiori
proponunt.

praefata quatuor dona modo simplici ac popu­
lari, sed valde significanti ac suasivo, proponit.
Quoad donum integritatis, Gen. 2. 25: «Erat autem uterque
nudus, Adam scilicet et uxor eius, et non erubescebant»; 3. 7: «Et
aperti sunt oculi amborum. Cumque cognovissent se esse nudos,
consuerunt folia ficus et fecerunt sibi perizomata»; 3. 10 sq.: «Vo­
cem tuam audivi in paradiso et timui quod nudus essem et abscondi
me. Cui dixit: Quis enim indicavit tibi quod nudus esses, nisi quod
ex ligno, de quo praeceperam tibi ne comederes, comedisti?»; 3. 21:
«Fecit quoque Dominus Deus Adae et uxori eius tunicas pelliceas
et induit eos».
613. Scriptura

Nuditas, de qua erubuerunt protoparentes, non est mera physica nuditas
de qua antea non erubescebant, sed moralis quaedam nuditas, ratione cuius
primo tunc veluti expoliati se senserunt, scilicet concupiscentia carnalis sive
inordinatus motus carnis quem voluntas praevenire non valet; de hac enim
homines erubescunt, ut ipsa experientia patet. Cuius erubescentiae intima
ratio est ipsa rationalis naturae nobilitas, quia nempe homo, cum sit per ra­
tionem corpore et animali superior, experitur se esse impotentem ad ea per­
fecte sibi subicienda; «pudet», ait Augustinus, «animum resisti sibi a corpore,
quod ei natura inferiore subiectum est».25 Cum autem protoparentes ante
peccatum non erubescerent, sequitur eam saltem carnis concupiscentiam sive
deordinatum appetitum tunc non habuisse; quod satis clare significat ipsa·
_________
*
25 De civ. Dei 14. 23, CCL 48. 445; cf. 2-2, q. 151, a. 4.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

615

Scriptura, consultis verbis: «Et non erubescebant... Et aperti sunt oculi am­
borum... [et] cognoverunt se esse nudos». Ex absentia autem huius concu­
piscentiae, quae est principalis ac difficilior ad coercendum, legitime deduci
potest absentia ceterorum motuum appetitus sensibilis, seu praesentia alicuius
generalis doni quo integer appetitus sensitivus perfecte rationi subiciebatur.
Inepte autem obiceretur protoparentes ideo non erubuisse, quia carerent
usu rationis, aut usum verendorum seu finem matrimonii adhuc ignorarent;
nam, contrarium ostendit tum ipsa erubescentia quam illico habuerunt, tum
praeceptum divinum eis illatum, eorum libera transgressio, scientia Adami,
praeceptum de propaganda specie, verba Adami de adhaerendo uxori.
Pariter frustra obicitur Evam tentatam esse delectabili fructus aspectu
(Gen. 3. 6) adeoque habuisse concupiscentiam antequam peccaret; nam ex
ipso contextu apparet Evam prius consensisse suasioni serpentis, ac ideo pec­
casse voluntate, ct subinde, iam vigore voluntatis soluto, inordinatum concu­
piscentiae motum concepisse ac voluntarie secutam esse. Ad rem S. Thomas:
«In peccato primorum parentum etiam gula locum habuit... Non tamen ipsa
bonitas et pulchritudo cibi fuit primum motivum ad peccandum, sed potius
suasio serpentis, qui dixit: ’Aperientur oculi vestri, et eritis sicut dii, ’quod
appetendo, superbiam mulier incurrit. Et ideo peccatum gulae derivatum est
ex peccato superbiae» (2-2, q. 163, a. 1, ad 2; cf. Augustinum, Opus imperf.
contra Iulian. 1. 41, ML 45. 1095).

Rom. 6. 12 Apostolus concupiscentiam connectit cum peccato,
et ita quidem intime ut eam aequivalenter vocet peccatum: «Non
ergo regnet peccatum in vestro mortali corpore, ut oboediatis con­
cupiscentiis eius». Eam tamen non habet proprie et formaliter ut
peccatum, sed tantum ut aliquid connexum cum peccato et inclinans
ad peccatum; nam illud deprehendit etiam in iustis, in quibus «nihil
nunc damnationis est» (8. 1), et ait «occasione accepta [a lege],
peccatum operatum esse in me omnem concupiscentiam» (7. 8).
Tandem eam connectit cum ipso peccato Adae de quo agit in toto
loco (5. 8), dicens «per unum hominem peccatum in hunc mundum
intrasse» (5. 12). Sensus igitur Apostoli est concupiscentiam esse
quandam corporalium sive sensibilium virium deordinationem, se­
quentem ex peccato Adae; quo implicite significat, ante illud pec­
catum huiusmodi concupiscentiam non extitisse.
Donum immortalitatis clarius adhuc indicatur, nam mors exhi­
betur tanquam poena praevaricationis, quae proinde sine praevari­
catione non esset et ante praevaricationem non erat. Id ostendit tum
praevia poenae comminatiô, Gen. 2. 16 sq.: «Praecepitque ei di­
cens: Ex omni ligno paradisi comede, de ligno autem scientiae
boni et mali ne comedas; in quocumque enim die comederis ex eo
morte morieris», cuius comminationis conscia erat Eva inquiens ad
serpentem, Gen. 3. 3: «Praecepit nobis Deus ne comederemus... ne

616

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

forte moriamur»; tum secuta poenae applicatio, Gen. 3. 17-19;
«Quia... comedisti de ligno, ex quo praeceperam tibi ne comede­
res..., in pulverem reverteris».
Ut patet, non agitur ibi de morte spirituali, sive animae, cum haec sit
ipsa culpa, non poena pro culpa, et ceteroquin explicite agatur de «reditu in
terram de qua sumptus es, quia pulvis es et in pulverem reverteris»; nec agi­
tur de poena capitali statim exequenda, qua destrueretur ipsum genus huma­
num, cuius futuram ac dolorosam vitam Deus ibidem Adamo praedicit, sed
de mero reditu ad naturalem mortalitatis conditionem ex qua protoparentes
elevati fuerant.
Hanc interpretationem et ipsam doctrinam confirmant plures alii textus
utriusque testamenti; Sap. 2. 23 sq.: «Quoniam creavit hominem inextermi­
nabilem et ad imaginem similitudinis suae fecit illum. Invidia autem diaboli
mors intravit in orbem terrarum»; Eccli. 25. 33: «A muliere initium factum
est peccati, et per illam omnes morimur»; Rom. 5. 12: «Per unum hominem
peccatum in hunc mundum intravit, et per peccatum mors» (cf. 5. 14 et 21;
8. 10 sq.; 1 Cor. 15. 21 sq.).

Donum impassibilitatis modo generali innuitur in descriptione
loci habitationis protoparentum, tanquam «paradisi voluptatis... [in
quo] produxit Dominus Deus de humo omne lignum pulchrum visu
et ad vescendum suave...» (Gen. 2. 8-15) et vivide ostenditur in
secuta poena «aerumnarum mulieris» et «laboribus, spinis, tribulis,
sudore» quibus homo suum victum quaereret (Gen. 3. 16-19).
Donum scientiae in primo homine ostendit eius immediata cog­
nitio tum naturae variorum animalium, primo ab ipso Creatore ei
exhibitorum, tum propriae indolis et finis mulieris, sive huius novae
creaturae sibi similis et primo ei oblatae, Gen. 2. 19 sq., 23. sq.:
«Omne enim quod vocavit Adam animae viventis ipsum est nomen
eius. Appellavitque Adam nominibus suis cuncta animantia et uni­
versa volatilia caeli et omnes bestias terrae... Dixitque Adam: Hoc
nunc os ex ossibus meis, et caro de carne mea: haec vocabitur vira­
go, quoniam de viro sumpta est. Quamobrem relinquet homo pa­
trem suum et matrem et adhaerebit uxori suae, et erunt duo in car­
ne una». Confirmatur ulterius ex interpretatione Eccli. 17. 1, 5, 6:
«Deus creavit de terra hominem... Creavit ex ipso adiutorium simi­
le sibi. Consilium et linguam et aures et cor dedit illis excogitandi et
disciplina intellectus replevit illos; creavit illis scientiam spiritus,
sensu implevit cor illorum et mala et bona ostendit illis...».
donum integritatis proponunt, explicite excluden­
tes a primis parentibus motus concupiscentiae, praecipue carnalis,
idque occasione explicationis supradictae genesiacae narrationis de
614. Patres,

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

617

illorum non erubescentia in corporali nuditate, dicentes eos vestitos
ac protectos fuisse indumento virtutum et honestatis.
Irenaeus: «[Adam] condignum... inoboedientiae amictum fecit, conter­
ritus timore Dei; et retundens petulantem carnis impetum, quoniam indolem
et puerilem amiserat sensum, et in cogitationem peiorum venerat, frenum
continentiae sibi et uxori suae circumdedit» (Adv. haer. 3. 23. 5, MG 7. 963).
Chrysostomus: «[Protoparentes] quasi angeli versabantur in paradiso,
non concupiscentiis flagrantes, non ab aliis afflictionibus infestati, non natu­
rae necessitatibus obnoxii, sed prorsus incorruptibiles et immortales conditi,
neque vel vestimentorum amictu egebant: ’Erant enim’, inquit, ’ambo nudi,
et non erubescebant’. Peccato enim et praevaricatione nondum praesente,
gloria, quae superne venerat, vestiti erant, et ideo non erubescebant; post
transgressionem autem praecepti, introgressa est et erubescentia, et nuditatis
agnitio» (In c. 2 Gen., hom. 15. 4, MG 53. 123).
Augustinus: «Concupiscentiam sive naturalem, sive carnalem tibi pla­
ceat appellare, eam nos concupiscentiam vituperamus, qua caro concupiscit
adversus spiritum et trahit ad illicita, nisi et spiritus adversus eam fortius
concupiscat. Hanc dissensionem dicimus in paradiso non fuisse, quando qui
ibi erant, nudi erant, et non confundebantur. Hanc post peccatum esse cepis­
se, ipsa res clamat; quandoquidem post peccatum pudenda texerunt, quae
prius pudenda non fuerant» (Opus imperf. contra lulian. 5. 5, ML 45. 1436).
Nec obstat quod aliqui antiquiores Patres, scilicet Theophilus Antioche­
nus (Ad Autol. 2. 25), Irenaeus, (Adv. her. 4. 38) et Clemens Alex. (Protrept.
2; Strom. 3. 17), dicant protoparentes ideo de nuditate non erubuisse quia
creati erant in infantili aetate. Nam iidem Patres supponunt protoparentes
fuisse capaces suscipiendi praeceptum et Irenaeus (nuper cit.) ait Adamum
per peccatum «puerilem amisisse sensum», quae quidem de vera physica
infantili aetate intelligi nequeunt. Unde verisimiliter protoparentes ab illis
Patribus ideo infantes dicuntur quia erant recenter creati, quasi modo geniti
infantes, et quia praecise innocentiam integritatis habebant in similitudinem
infantium.26
615. Donum immortalitatis Patres proponunt, necessitatem

moriendi in protoparentibus adscribentes eorum peccato. Si quando
dicunt Adamum fuisse mortalem et non moriturum si non peccasset, nequaquam significant illum ante peccatum non habuisse im­
mortalitatem nisi in spe, seu in hypothesi non peccati et tanquam
proemium oboedientiae, sed tantum eum fuisse natura sua morta­
lem et solo Dei beneficio immortalem.
Theophilus Antiochenus: «Sed nobis dicet aliquis: Natura mortalis
factus est Adam? Minime. Num immortalis? Nihilo magis. Nihil ergo erat?
^Irenaei doctrinam exponunt M. Aubineau, «Incorruptibilité et divinisation selon
saint Irénée», Recherches de science religieuse XLIV (1956) 25-52, et J. M. Arroniz, «La
jnmortalidad como definiciôn del hombre en S Ireneo», Scriptorium Victoriense VIII
; 1961) 262-287.

618

ΠΕ DEO CREANTE ET ELEVANTE

Neque etiam id dicimus. Igitur nec mortalis natura, nec immortalis factus.
Nam si immortalem ab initio fecisset, deum eum fecisset. Rursus si mortalem,
vaderetur Deus causa illius mortis esse. Nec immortalem igitur fecit nec mor­
talem, sed... capacem utriusque, ut si ad ea ferretur, quae ducunt ad immor­
talitatem, et deus fieret ',si vero deflecteret ab ea, quae ducunt in mortem, non
oboediens Deo, ipse sibi mortis auctor esset» (Ad Autol. 2. 21, MG 6
1094 sq.).
Clarius et exactius idem dicit Augustinus colligens mentem ceterorum
Patrum: «Illud quippe [corpus] ante peccatum, et mortale secundum aliam,
et immortale secundum aliam causam dici poterat: id est mortale, quia po­
terat mori [scilicet peccando], immortale, quia poterat non mori [scilicet non
peccando]. Aliud est enim non posse mori, sicut quasdam naturas immortales
[seu angelos] creavit Deus; aliud est autem posse non mori, secundum quem
modum primus creatus est homo immortalis; quod ei praestabatur de ligno
vitae, non de constitutione naturae: quo ligno separatus est cum peccasset, ut
posset mori, qui nisi peccasset posset non mori. Mortalis ergo erat conditione
corporis animalis, immortalis autem beneficio Conditoris... Neque enim im­
mortale quod mori omnino non possit, erit nisi spirituale, quod nobis futu­
rum in resurrectione promittitur» (De Gen. ad litt. 6. 25. 36, ML 34. 254).

616. Donum impassibilitatis Patres passim proponunt, quan­
doque ad modum unius cum dono integritatis vel immortalitatis,
saepius cum describunt generaliter statum felicitatis in terrestri
paradiso.
Sit pro ceteris Augustinus: «Quis tandem absolute dici beatus potest,
qui timore afficitur vel dolore? Quid autem timere aut dolere poterant illi
homines [i. e. Adam et Eva] in tantorum tanta affluentia bonorum, ubi nec
mors metuebatur nec ulla corporis mala valetudo, nec aberat quicquam, quod
bona voluntas adipisceretur, nec inerat quod carnem animumque hominis fe­
liciter viventis offenderet?» (De civ. Dei 14. 10, CCL 48. 430).
«Vivebat itaque homo in paradiso sicut volebat, quandiu hoc volebat
quod Deus iusserat... Vivebat sine ulla egestate, ita semper vivere habens
potestate. Cibus aderat ne esuriret, potus ne sitiret, lignum vitae ne illum
senecta dissolveret. Nihil corruptionis in corpore vel ex corpore ullas moles­
tias ullis eius sensibus ingerebat. Nullus intrinsecus morbus, nullus ictus me­
tuebatur extrinsecus. Summa in carne sanitas, in animo tota tranquillitas.
Sicut in paradiso nullus aestus aut frigus, sic in eius habitatore nulla ex cupi­
ditate vel timore accidebat bonae voluntatis offensio. Nihil omnino triste,
nihil erat inaniter laetum... Non lassitudo fatigabat otiosum, non somnus
premebat invitum» (ibid. 14. 26, p. 449).

617. Donum scientiae in protoparentibus Patres deducunt
praecipue ex duobus quae in ipsa Scriptura ostenduntur, scilicet ex
eo quod Adam sciverit imponere proprium nomen universis viven­
tibus, quod Augustinus vocat «excellentissimae indicium sapien
tiae» {Opus imperf. contra Itdian. 5. 1) et Chrysostomus «ineffabi

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

619

lem sapientiam a Deo suppeditatam» (In c. 2 Gen., hom. 15. 3), et
ex eo quod statim intellexerit proprium munus mulieris et finem
matrimonii, quod Chrysostomus (ibid.) «propheticam gratiam» ap­
pellat.
Arguunt etiam ex eo quod Ada potuerit sibi efformare linguam
ad suos conceptus exprimendos, «nam ipse Pythagoras, a quo phi­
losophiae nomen exortum est, dixisse fertur illum fuisse omnium
sapientissimum, qui vocabula primus indidit rebus» (Augustinus,
Opus imperf. contra lulian. 5. 1; cf. De Gen. ad litt. 8. 16, 35;
Epist. 102. 10; Gregorium Nyss., Adv. Eunom. 2. 4).
Cyrillus Alex. Adae sapientiam sic extollit: «Auctor ille nostri
generis Adam, non in tempore, sicut nos, sapientiam videtur con­
secutus, sed a primo statim ortus sui initio perfecta intelligentia
praeditus cernitur, dum acceptam divinitus illuminationem illiba­
tam in seipso conservaret, et integram naturae suae retineret digni­
tatem» (In Io. evang. 1.9, MG 73. 127).
Unde iuxta Patres scientia Adae fuit excellentissima sive per­
fecta, supernaturaliter infusa et inde ab initio habita.
PROBATUR 2. Ex ratione convenientiae.

618. Cum praedicta dona sint supernaturalia sive indebita na­
turae hominis (ut infra ostendetur), pro illorum existentia, ex ipsis
fontibus revelationis cognita, nequit ulla ratio necessitatis, sed so­
lius convenientiae, assignari. Quae quidem facile intelligitur, sup­
posita priori elevatione hominis ad gratiam et considerata ipsa na­
tura hominis. Cum enim homo componatur triplici veluti elemento,
rationali nempe, sensitivo et corporali, congruum est ut, sicut ratio
elevata est per gratiam qua subicitur ordini divino, ita appetitus
sensitivus simul elevaretur per donum integritatis, quo perfecte subiceretur rationi, et pariter corpus elevaretur per dona immortalitatis
et inpassibilitatis, quibus ipsum perfecte subiceretur animae. Ita per­
fectum aequilibrium et harmonia servatur in tota humana natura,
secundum eius connaturales dispositiones et exigentias, quibus at­
temperatur actio divinae providentiae, praecipue in ipsa prima re­
rum constitutione, quam decet secundum perfectam sui formam e
manibus creatricibus procedere.
Oonum autem scientiae cetera dona subsequitur ac vario modo
comitatur, ut intuenti patet, cum nihil volitum nisi praecognitum,
quamvis directe et secundum se non sit stricte necessarium ad prae­
fatam triplicem harmoniam stabiliendam et asservandam, nec ideo

620

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

necessario fuisset in filiis Adae, si in originali iustitia geniti fuis­
sent. Ceterum, convenientia alicuius doni infusae scientiae in primo
homine ex duplici capite procedit, scilicet, primo in ordine naturali,
ex eo quod Adam erat principium aliorum tum secundum corpus
per generationem tum secundum animam per instructionem et gu­
bernationem, ac ideo, sicut institutus est in statu perfecto quantum
ad corpus, ita etiam institutus est in statu perfecto quantum ad ani­
mam, ut statim posset alios instruere ac gubernare; secundo, in or­
dine supernatural!, ex eo quod, cum esset elevatus per gratiam ad
illum ordinem, oportuit etiam supernaturaliter instrui circa illius
veritates, ut ad finem illius vitam suam ordinare posset (1 p., q.
94, a. 3).
I»

h
|F
II
II
fl

h
M
I'
μ
p
li
H
il
''

p

μ
il

619. Quod attinet singula dona, peculiariter observetur quomodo ipsa
concurrant ad humanum aequilibrium stabiliendum.
Nam donum integritatis, subdendo inferiores vires appetitus rationi ac
voluntati, in quibus donum gratiae residet, confert ad hanc conservandam et
augendam, auferens impedimentum inferiorum inclinationum ad peccandum
et supprimens interiorem illam luctam moralem, in qua homo lapsus inge­
miscit.
Dona immortalitatis et impassibilitatis perficiunt ipsum naturale domi­
nium animae in corpus; nam «anima rationalis excedit proportionem corpora­
lis materiae..., [unde] conveniens fuit ut in principio ei virtus daretur, per
quam corpus conservare posset supra naturam corporalis materiae» (1 p., q.
97, a. 1); item «vita et incolumitas corporis consistit in hoc quod subiciatur
animae, sicut perfectibile suae perfectioni; unde per oppositum, mors et aegri­
tudo, et quilibet corporalis defectus, pertinet ad defectum subiectionis corpo­
ris ad animam; unde patet quod sicut rebellio carnalis appetitus ad spiritum
[seu concupiscentia quam aufert donum integritatis] est poena peccati pri­
morum parentum, ita etiam et mors et omnes corporales defectus» (2-2, q.
164, a. 1).
Haec duo dona, quamvis formaliter distincta, ita intime connectuntur ut
vix unum sine altero concipi possit, cum ex eadem radice dominii animae in
corpus procedant, et passio, praecipue aegritudinis, sit quaedam debilitatio
organismi ac ideo aliquis remotus gressus ad mortem, quae in illius dissolu­
tione consistit: quo sensu quotidie morimur et ipsa senectus prolixa mors
nuncupatur.

ASSERTIO 2. Ouatuor nraefata dona sunt vere praetematuralia, seu absolute indebita naturae humanae.
620. Nota theologica.

Quoad donum integritatis, supernaturalis eius character est
theologice certus, sicut quoad ipsum donum gratiae; nam contraria
Pistoriensium sententia, quoad utrumque donum complexive ac­
ceptum, declaratur erronea a Pio VI (cf. supra, n. 602). Quoad do-

Ar*·/
«·*

DI CREATIONE ET ELEVATIONE NOMINIS

621

num immortalitatis, idipsum ita certum est ut contrarium sit saltem
temerarium, ut constat ex damnatione Baii et Pistoriensium. Quoad
donum impassibilitatis nihil directe dicitur in documentis Ecclesiae;
attamen, damnatae sunt duae propositiones Baii (Denz. 1972 sq.)
asserentes omnes afflictiones huius vitae deberi tantum ratione pec­
cati actualis vel originalis, quo quidem, attenta mente Baii, innuitur
exemptionem ab illis, sive impassibilitatem, esse quid naturale ac
debitum humanae naturae; exinde et ex communi theologorum doc­
trina videtur deduci posse aliqua censura, qua dicatur negatio praeternaturalitatis impassibilitatis non carere aliqua temeritate. De do­
no scientiae nihil dicitur in documentis Ecclesiae, ac ideo ex sola
communi sententia theologorum vix aliqua censura circa ipsum con­
cipi potest.
PROBATUR 1.

Ex auctoritate.

doctrina quoad praeternaturalitatem donorum
integritatis et immortalitatis continetur praecipue in condemnatione
contrariae sententiae Baii et Conc. Pistoriensis, supra relata (n.
539 sq.).
Scriptura eorundem donorum praeternaturalitatem satis clare
suggerit, ex modo quo loquitur et ex his quae de illis consulto in­
dicat. Quod attinet integritatem, indicatur ut aliquid peculiare quod
nudi protoparentes non erubescerent. Pariter suggeritur immortalitalitatem fuisse aliquid indebitum et supra naturalem hominis con­
ditionem, cum mors, post peccatum illata, exhibeatur tanquam redi­
tus ad naturalem hominis conditionem («Donec revertaris in terram
de qua sumptus es, quia pulvis es et in pulverem reverteris»). Im­
passibilitatem fuisse quid indebitum, innuitur in ipsa emphatica
descriptione paradisi voluptatis, tanquam valde specialis status ac
loci in quo Deus primum hominem collocarat. Quoad scientiam,
eius peculiaris excellentia et indebita ratio indicatur in eo quod
Adam inde ab initio potuerit omnia viventia perfecte cognoscere,
sive proprio nomine appellare, et immediate proprium mulieris mu­
nus cognoverit.
Patres eandem veritatem explicitius proferunt. Integritas exhi­
betur ut speciale Dei donum, ut morale ac gloriosum vestimentum
quo nudi parentes vestiti erant (Chrysostomus, supra, n. 614: «Glo­
ria, quae superne venerat»); Augustinus ait a concupiscentia sive
morali «ignorantia et difficultate hominem nonnisi Dei gratia libe­
rari» (Retract. 1. 9. 6; cf. Contra lulian. 4. 16. 82). Immortalitas
621. Magisterii

622

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

pariter exhibetur ut donum gratuitum sive beneficium Creatoris
(Augustinus, supra, n. 615: «[Immortalitas] ei praestabatur de lig­
no vitae, non de constitutione naturae... Mortalis ergo erat condi­
tione corporis animalis, immortalis autem beneficio Conditoris»),
Impassibilitatis supernaturalitas elucet ex tota supra relata (n. 616;
descriptione Augustini de statu felicitatis, cui S. Doctor singillatim
opponit varias passiones et fastidia quae nobis contingunt. Scientia
Adae describitur ut «a Deo suppeditata», ut «prophetica gratia», ut
aliquid collatum ratione elevationis hominis ad supernaturalem in­
tegritatem, seu ratione «acceptae divinitus illuminationis» (supra,
n. 617).
PROBATUR 2. Ex ratione.

622. Ipsa ratio ostendit huiusmodi dona esse supra naturalem
hominis conditionem eique indebita. Supernaturale enim definitur
quod superat naturae vires et exigentias.
Talis autem est integritas, seu immunitas a concupiscentia sen­
sibili et deordinata, ut patet ex naturali ratione ipsius concupiscen­
tiae sive motus appetitus sensitivi.
Cum enim talis sit ipsa hominis natura ut in ea habeatur duplex
appetitus, alter rationalis sive voluntatis, et alter sensitivus, inter se
essentialiter distincti quoad facultatem, actum et obiectum, natura­
le est homini ut, attentis propriis viribus, appetitus sensitivus fera­
tur in suum actum et obiectum independenter et abstractive ab ap­
petitu rationali. Attentis autem ipsis exigentiis psychologicis ac mo­
ralibus eiusdem ac unius hominis, non aliud requiritur quam ut vo­
luntas, utpote altior et efficacior appetitus quo regulatur tota homi­
nis vita moralis, possit politice dominari ac regulare motus appetitus
sensitivi, ne ab illis trahatur contra ordinem rationis ac moralitatis.
Malum enim morale est in sola voluntate, nec concupiscentia est se­
cundum se mala aut peccatum, nec formaliter et actualiter deordina­
ta, nisi cum informatur per ipsum consensum voluntatis. Proinde
immunitas a concupiscentia, sive absentia praefatorum independentium motuum appetitus sensitivi, qui simpliciter ac dispotice regu­
larentur ab appetitu rationali, est aliquid praeter et supra naturam
hominis, nec potest in homine causari nisi ex influxu alicuius agentis
supernaturalis, seu ex dono vel forma supernaturali, quomodolibet
id explicetur (cf. De veritate, q. 25, a. 7; In 2 Sent., dist. 31, q. 1,
a. 2, ad 3).
623. Non uno tamen modo theologi conantur explicare proximam cati-

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

623

sam huiusmodi integritatis. Quidam enim, ut Vasquez, recurrunt ad solam
causam extrinsecam, scilicet ad specialem divinam providentiam, removentem
obiecta quae appetitum alliciunt; sed ita multiplicantur miracula nec quid­
quam rectitudinis ponitur in ipsa anima. Alii recurrunt ad solam causam in­
trinsecam, et quidem, vel ad aliquem vix intelligibilem habitum appetitum
determinantem ad unum (Durandus); vel ad aliquem physicum vigorem animi
(Caietanus), qui vix apparet quid esse possit si distinguatur ab ipsis virtuti­
bus; vel ad physicum habitum virtutum, aut naturalium ac per accidens infu­
sarum, aut supernaturalium sive per se infusarum (S. Thomas et thomistae
ad mentem, explicitius Hugon et Boyer). Alii (ut Suarez, quem sequitur Sagüés) recurrunt ad complexum causarum tum extrinsecarum seu auxiliorum
divinae providentiae tum intrinsecarum seu virtutum infusarum.
Probabilius autem dicendum est, ad mentem S. Thomae, causam integri­
tatis fuisse virtutes ipsas infusas; nam per has tanquam per formam sibi con­
trariam minuitur fomes sive concupiscentia et per easdem, in altiori gradu,
fomes ille ita minui potest ut perfecte ligetur. Ad id autem per se sufficiebant
virtutes ipsae naturales, a Deo per accidens infusae in anima primi hominis,
ita ut status naturae integrae tantum, seu sine gratia sanctificante, possibilis
fuerit (sicut e converso possibilis est status naturae mere elevatae per gratiam
sine integritate). Sed quia de facto Adam elevatus est etiam per gratiam
sanctificantem, praefata integritas per accidens ac de facto ab eadem gratia
causabatur, per quondam eius redundantiam ex parte rationali in partem sen­
sitivam, quatenus nempe, vel virtutes ipsae naturales, per accidens a Deo in­
fusae, quae erant immediata causa integritatis, per gratiam firmabantur ne
amitterentur aut minuerentur, vel ab ipsa supernatural! gratia, per quandam
intestinam redundantiam, in appetitu sensitivo imprimerentur ac servarentur.
Ita pleniorem sensum obtinent sequentia verba S. Thomae: «Erat enim [in
primo homine] rectitudo secundum hoc quod ratio subdebatur Deo, rationi
vero inferiores vires, et animae corpus. Prima autem subiectio erat causa et
secundae et tertiae; quandiu enim ratio manebat Deo subiecta, inferiora ei
subdebantur... Ex quo datur intelligi, si deserente gratia soluta est oboedien­
tia carnis ad animam, quod per gratiam in anima existentem inferiora ei sub­
debantur» (1 p., q. 95, a. 1).
Haec solutio fundatur in connaturali influxu, quem anima habet in cor­
pus et inferiores vires, et illustratur tum ex influxu gratiae et virtutum supernaturalium in appetitu sensitivo, cuius motus eo magis minuitur quo magis
animus applicatur ad obiecta et opera supernaturalia, tum ex altiori ac pro­
fundiori influxu quem visio beatifica habet in integritatem et immortalitatem
patriae, per redundantiam ipsius essentialis gloriae animae in accidentalem
corporis gloriam. Erat igitur status integritatis primi hominis aliquid medium
inter statum patriae et statum viae qui lapso homini nunc contingit. Id quo­
que notandum est, S. Thomam particularem ac distinctam quaestionem insti­
tuere de solis tribus donis scientiae (1 p., q. 94), immortalitatis (q. 97, a. 1)
et impassibilitatis (a. 2), non vero de ipso excelsiori dono integritatis, quod
veluti refundit in ipsam quaestionem de gratia Adami (q. 95, a. 1-3).

624. Immortalitas pariter est aliquid supernaturale, superans
tum vires tum exigentias humanae naturae. Nam homo, cum sit

KM

•· ,

··

f ** ■ -

*

Isii

624

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

compositus ex corpore et anima, est naturaliter corruptibilis ex par­
te corporis, quod in seipso ex contrariis componitur et contrariorum
agentium influxui subicitur (2-2, q. 164, a. 1, ad 1). Nec refert
quod, cum anima sit forma corporis, eius separatio per mortem sit
aliquid violentum nec ideo naturale; nam ex hoc ad summum seque­
retur quod homini debeatur resurrectio post mortem, non vero
quod ei debeatur quod mori non possit seu immortalitas, cum mors
sive separabilitas animae a corpore sequatur necessario ex corporis
corruptibilitate, ut dictum est. Ceterum, nec verum est resurrectio­
nem homini proprie deberi, cum, semel creata in corpore et ab eo
individuata, anima possit pergere in sua existentia et intellectuali
operatione, utpote forma subsistens, ut supra ostensum est (n.
576 sq.).
625. Quod autem attinet modum quo donum immortalitatis induceba­
tur, quidam iterum recurrunt ad causas extrinsecas aut adiacentes, ut specia­
lem providentiam divinam, qua homo ab externis malis praeservabatur; vel
ad eximiam Adae scientiam et prudentiam, quae valebat causas et occasiones
mortis vitare; vel ad optimam complexionem corporis Adae et absentiam
nocivarum passionum appetitus; vel ad peculiarem virtutem fructus ligni
vitae, quo Ada vescebatur; vel ad omnes aut plures cx his causis simul. At­
tamen, huiusmodi causae, utpote partiales, extrinsecae aut accidentales, non
videntur sufficere.
Unde probabilius dicendum est cum S. Thoma quod immortalitas causa­
batur per aliquam virtutem, intrinsecam ipsi humano composito, non tamen
per aliquem vigorem communicatum ipsi corpori ne posset unquam dissolvi
(id enim continget tantum in glorificatione corporis in caelo, ex quadam phy­
sica redundantia ipsius gloriae animae), sed per quandam virtutem ipsi ani­
mae supernaturaliter a Deo communicatam, vi cuius posset corpus a corrup­
tione praeservare, quandiu tamen ipsa maneret Deo subiecta per gratiam;
quod quidem convenit ipsi animae naturae, prout, etsi sit forma corporis,
tamen excedit proportionem corporalis materiae, nec in ea immergitur sed
eam dominatur et est ab ea independens quoad subsistentiam et intellectua­
lem operationem (1 p., q. 97, a. 1; q. 76, a. 1).
Ceterum, etiam huiusmodi animae virtus, sicut supradictus vigor integri­
tatis, dependebat et causabatur de facto ab ipsa gratia sanctificante, saltem
moraliter prout erat illi tanquam conditioni alligata, et probabiliter etiam
physice, quatenus, ob intimam unionem inter corpus et animam huiusque
connaturalem influxum in illud, non repugnat ut efficacia gratiae supernaturalis extendatur ad huiusmodi corporalem effectum (cf. 1 p., q. 95, a. 1,
supra cit., in n. 625; q. 97, a. 1, ad 3). Quo sensu immortalitas Adae, sicut
eius integritas, erat aliquid medium inter statum immortalitatis et integritatis
patriae et statum mortalitatis et inordinatae concupiscentiae, quae in via no­
bis contingit sub ipsa gratia reparata.
Quod autem dicitur in Gen. 2. 9; 3. 22 et 24 de «ligno vitae» («Ne
forte... sumat de ligno vitae et comedat et vivat in aeternum»), aliqui moder-

I>E CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

625

ni exegetae (ut W. Staerk, Th. Obbink, H. Junker) interpretantur in mero
sensu symbolico, seu de signo immortalitatis quam protoparentes habebant;
alii (ut M. J. Lagrange, T. van Tichelen, G. Rijckmans) in sensu quidem
historico, quatenus protoparentes illum fructum vere manducarent, qui tamen
nullum immortalitatis aut sanitatis effectum haberet, sed esset tantum signum
libertatis qua protoparentes gaudebant in eius usu; alii tandem (ut Patres,
theologi communius et aliqui moderni exegetae, ut Hummelauer, P. Heinisch,
A. Bea, K. A. Leimbach) in sensu historico et causali, quatenus fructus ille
haberet verum influxum in hominis immortalitatem.27 In quo casu dicendum
esset cum S. Thoma praefati fructus influxum in immortalitatem se habuisse
tantum concomitanter et accidentaliter, quatenus impediret statum senectu­
tis seu incipientem corporis dissolutionem (iuxta illud Augustini, De civ. Dei
14. 26: «Ne senectus eum dissolveret»), servando organismi glandulas in vi­
gore iuvenili, non vero causando directe ac simpliciter ipsam immortalitatem,
quae erat proprius effectus supradicti vigoris ipsius animae, gratia exornatae
(1 p., q. 97, a. 4).

626. Impassibilitas est manifeste aliquid supernaturale, ut pa­
tet ex ipsa corporis humani complexione, quae tum intrinsece tum
extrinsece a contrariis agentibus naturaliter laedi et affici potest.
627. Attenta autem horum contrariorum agentium multiplicitate et ef­
ficacia, vix dici potest ad totalem illam hominis impassibilitatem explicandam
suffecisse aut etxernam Dei actionem ea avertentem (nisi velimus miracula
multiplicare), aut externum influxum scientiae et prudentiae Adami, aut
etiam internam optimamque corporis eius complexiones. Unde iterum recur­
rendum videtur ad supradictum praeternaturalem animi vigorem, qui, sicut
a morte, ita et a fortiori a doloribus et infirmitatibus, mortis ipsius praecur­
soribus, corpus illaesum redderet; quique, ut supra dictum est, cum ipso vi­
gore graliae sanctificantis intime connectebatur. Quo sensu huiusmodi Adae
impassibilitas ac felicitas erat quid medium inter impassibilitatem patriae et
miseriam viae quae nobis contingit.
Cum hoc impassibilitatis dono coniungi potest tum quintum quoddam
donum perfecti exterioris dominii, a quibusdam ut distinctum donum propo­
situm, tum quaestio de sensu et indole terrestris paradisi, de quo in genesiaca
narratione.

628. Donum perfecti dominii, sive talis immunitas a servitute, respectu
animalium aliarumque rerum exteriorum, ut ab eis homo non posset nocu­
mentum accipere eisque pro libito et absque ulla difficultate uteretur, asseri­
tur communiter a theologis (cf. S. Thomam, 1 p., q. 96, a. 1 et 2) necnon a
pluribus Patribus (Chrysostomus, In Gen. 1, hom. 9. 4: «Ab initio res non
ita se habebant, sed timebant et tremebant bestiae et venerabantur domi­
num»; Theodoretus, In Gen. 1, q. 18), atque aliquod fundamentum habet in
Scriptura, seu in Gen. 1. 26, 28: «Praesit piscibus maris et volatilibus caeli
27Cf. F. Ceuppens, Quaestiones selectae ex historia primaeva (ed. 2, Taurini 1948)
103-106, 179 sq.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

et bestiis universaeque terrae... Crescite et multiplicamini, et replete terram et
subicite eam et dominamini piscibus...» (cf. 2. 19 sq.); Eccli. 17. 3 sq.:
«Dedit illi potestatem eorum quae sunt super terram; posuit timorem illius
super omnem carnem, et dominatus est bestiarum et volatilium»; Rom. 8.
19 sq.: «Expectatio creaturae revelationem filiorum Dei expectat. Vanitati
enim creatura subiecta est non volens, sed propter eum qui subiecit eam in
spe; quia et ipsa creatura liberabitur a servitute corruptionis in libertatem
gloriae filiorum Dei. Scimus enim quod omnis creatura ingemiscit et parturit
usque adhuc».
Huiusmodi dominium, si intelligatur in quodam sensu negativo, quate­
nus nempe animalia et cetera entia inferiora non potuissent homini nocere,
etiam exercita circa ipsum actione sua nociva, reducitur ad ipsum praecedens
donum impassibilitatis. Si vero intelligatur de positivo quodam dominio, quo
obtineretur animalium oboedientia ad nutum, importat aliquid speciale ac
distinctum, quod concipi potest ut aliquis vigor supernaturaliter inditus ani­
mae Adami, quo posset omnia animalia immediate sibi mansueta reddere, eo
modo quo per virtutem ipsam naturalem quilibet homo aliqua animalia, etiam
ferocia, sibi domestica reddit, ut veluti ad nutum sibi oboediant. Quod qui­
dem obtinetur per influxum in ipsam facultatem aestimativam animalium,
quae est quaedam participatio prudentiae ad aliquos actus perticulares, quae­
que proinde nata est moveri a prudentia humana, tanquam ab universali ra­
tione agibilium. «Omnia [enim] animalia habent quandam participationem
prudentiae et rationis secundum aestimationem naturalem; ex qua contingit
quod grues sequuntur ducem, et apes oboediunt regi; et sic tunc [in statu
originali] omnia animalia per seipsa homini obedivissent, sicut nunc quaedam
domestica ei obediunt» (1 p., q. 96, a. 1, ad 4).

I
I
f
I

I
i
»

I
>
t

1
I

i

629.

»

I

i

Î

Paradisus terrestris, sive «paradisus voluptatis» de quo in Gen.
2. 8-17, significat saltem varia exteriora adminicula quae ad protoparentum
felicitatem conferebant, quaeque sub ratione «ligni vitae» connectuntur cum
dono immortalitatis, ut supra dictum est, sub ratione vero «omnis ligni pul­
chri visu et ad vescendum suavis», de quo illi comebant (2. 9 et 16), con­
nectuntur cum dono impassibilitatis. Nam homo in illo innocentiae statu,
secus ac in statu caelestis impassibilitatis, indigebat cibo ad sustentandum
corpus pro actionibus vitae vegetativae, seu augmento et generatione. Neque
autem alteratio, sive passio quae involvitur in nutritione, neque subsequens
superfluitatum emissio, obstabat praefatae impassibilitati aut felicitati proto­
parentum ; nam nutritio importat passionem non in subiecto sed in alimento
quod corrumpitur et convertitur, et, quod attinet superfluitatum emissionem,
«fuisset divinitus praevisum ut nulla ex hoc indecentia esset» (1 p., q. 97,
a. 3).
De sensu autem historico aut symbolico tum eorum quae de genesiaco
paradiso narrantur, tum ipsius loci et situs in orbe, diversimode et incerte
iudicant theologi et exegetae; in quibus proinde non vacat immorari (S. Tho­
mas de paradiso instituit integram quaestionem, 1 p., q. 102). Generatim ad­
mittitur locus aliquis historicus ac determinatus (quod autem protoparentes
fuerint in aliquo quocumque loco, necessario sequitur ex ratione corporis),
cuius situs esset circa Mesopotamiam. Ampliorem autem determinationem

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

027

quaeierc, aut dicere cum quibusdam locum illum fuisse extra terram, puta in
tertio caelo (ex 2 Cor. 12. 2), aut in valde remota et clausa terrae parte, aut
adhuc asservari ibique Enoch et Eliam habitare (cf. v. g. 1 p., q. 102, a. 1 et
explicationes Billuart ad hanc quaestionem), satis arbitrarium ac coniecturale
videtur, nec confert ad aedificationem scientiae. Ceterum, probabile est totam
illam narrationem de loco voluptatis non esse realem et historicam, sed potius
idealem ac popularem descriptionem verae ac historicae felicitatis protoparentum. Nec Commissio de re Biblica in suo responso a. 1909 paradisum
illum refert inter ea quae in genesiaca narratione sunt in sensu historico acci­
pienda, sed tantum loquitur de «primaevo innocentiae statu».28

630. Scientia eximia, primo homini communicata, non potuit
non esse supernaturalis et infusa, sive agatur de scientia circa myste­
ria ipsa supernaturalia, quae fit per revelationem, quaeque proinde
est supernaturalis quoad substantiam et reducitur ad donum gratiae
prout hoc importat fidem (cf. supra, n. 606), sive agatur de scientia
circa res naturales, quae debuit esse per accidens infusa, seu super­
naturalis quoad modum. Non potuit enim Adam, etsi in perfecta
aetate corporis constitutus et magna intelligendi vi praeditus, statim
inde ab initio sibi acquirere talem excellentem scientiam, quales in
fontibus revelationis ei tribuitur et qualis conveniebat tum eius per­
sonali perfectioni tum muneri primi parentis et primi magistri hu­
manitatis.
Quod attinet ignorantiam, httiusmodi infusae scientiae circa res natura­
les, notandum est eam non accipi ex parte ipsius scientiae, quae erat eiusdem
rationis ac nostra scientia, sed accipi ex parte obiecti scientiae ac respicere
eius relativam infallibilitatem et universalitatem, ita ut primus homo esset
immunis ab omni errore et ignorantia, saltem sub aliqua ratione.
Et quidem quod attinet errorem, Ada non potuit errare errore specula­
tivo, ita ut alicui falso acquiesceret quasi vero, nam huiusmodi deceptio accidit
intellectui ex influxu inferiorum sensibilium facultatum, quae in primo ho15 De indole et loco illius paradisi agunt.
Ayer de Vuippens, I., «Ou plaça-t-on le paradis terrestre?», Etudes franciscaines
XXXVI (1924) 117-140, 371-398, 561-589; XXXVII (1925) 21-44, 113-145.—Le paradis
terrestre au troisième ciel?, Fribourg 1925.
Ceuppens, F., Quaestiones selectae ex historia primaeva (ed. 2, Taurini 1948)
175-179.
Deimel, A., «Wo lag das Paradies?», Orientalia XV (1924) 45-48.—«Gen. cc. 2-3
aim monumentis assyriis comparata», Verbum Domini IV (1924) 281-283.
Feldmann, J., Paradies und Siindenfall, Münster 1913.
Fruhstorfer, K., Weltschopfung und Paradies nach der Bibel, Linz. 1927.
Ibero, J., «El paraiso terrenal», Estudios eclesiâsticos IV (1925) 217-219.
Theiss, J., Das Land des Paradieses, Trier 1928; idem in Pastor Bonus (1927)
414-424; (1928) 19-31, 110-120.
Vigouroux, F., «Paradis terrestre», Dictionnaire de la Bible IV (Paris 1908) 21_02128.

628

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

autem attinet errorem practicum, qui incurritur in parte rationali ex influxu
ipsius voluntatis, Ada errare potuit et de facto erravit peccando. Nec refert
quod dicatur Eva decepta fuisse a serpente (Gen. 3. 1-5, 13: «Serpens decepit
me»); nam huiusmodi deceptio sive seductio (sicut et motus concupiscentiae
in fructum delectabilem) subsecuta est ipsum peccatum superbiae, quo Eva
consensit serpentis suasioni, ac ideo postquam amiserit tum donum scientiae
tum donum integritatis (cf. supra, n. 613).
Quod vero attinet ignorantiam, non iuvat scientiam primi hominis sive
immoderate extendere, ut contingit apud antiquiores theologos, sive nimium
restringere, ut fit a quibusdam modernis. Generatim dici debet Adamum
omnia ea scivisse, quae requirebantur tum ad regulandam suam vitam relate
ad ordinem supernaturalern (de quibus dictum est supra, n. 606), tum ad na­
turalem suam perfectionem et felicitatem necnon ad explendum digne ac com­
petenter suum munus primi parentis atque institutoris generis humani (cf.
supra, η. 618).29

631. Quidam disputant quaestionem de origine linguae apud homines,
num scilicet Adam eam habuerit simpliciter ac totaliter per infusionem (ut
docuerunt praecipue Traditionalistae),50 an sibi eam citissime acquisierit. In
quam alteram sententiam potius inclinant generatim doctores, post aliquos
Patres qui sibi hanc quaestionem explicite obiecerunt (ut Gregorium Nyss.,
Contra Eunomium 1. 12; Augustinum, Epist. 102. 10; Opus imperf. 5. 1),
addentes tamen Deum hominem praeternaturaliter in ea citissima acquisitione
adiuvasse, illum in suo opere stimulando et cum eo conversando, ut suggerit
ipsa narratio genesiaca. Ceterum, nihil impossibile aut inconveniens in eo demine erant perfecte regulatae ac subditae rationi per donum integritatis; quod
29 Ceterum, nihil impossibile aut inconveniens continet sequens amplior aestimatio
S. Thomae, quam alii antiquiores et aliqui etiam inter modernos sequuntur: «Non po­
test... aliquis instruere, nisi habeat scientiam. Et ideo primus homo sic institutus est a
Deo, ut haberet omnium scientiam in quibus bomo natus est instrui. Et haec sunt omnia
km
illa quae virtualiter existunt in primis principiis per
se notis, quaecumque scilicet natu­
raliter homines cognoscere possunt... Alia vero, quae nec naturali hominis studio cognosci
possunt, nec sunt necessaria ad gubernationem vitae humanae, primus homo non cognovit,
sicut sunt cogitationes hominum, futura contingentia, et quaedam singularia, puta quot
lapilli iaceant in flumine, et alia huiusmodi. [Quae S. Doctoris restrictio: ’Necessaria ad
gubernationem vitae humanae’ non leviter universalitatem scientiae Adae coarctat, cum ad
nulla obiecta pure speculativa et scientifica extendi possit]... Adam in scientia naturalium
scibilium non profecisset quantum ad numerum scitorum, sed quantum ad modum sciendi;
quia quae sciebat intellectualiter, scivisset postmodum per experientiam» (1 p., q. 94,
a. 3, c. et ad 3).
Obiectio autem, quae contra huiusmodi donum, et generaliter contra primaevam
hominis elevationem ad statum altioris felicitatis et culturae, afferri solet a Transformistis
ex datis et inventis praehistoriae humanitatis, quae ostendunt apud priores homines infi­
mam aut fere nullam culturam (cf. supra, n. 517, 591), apte solvitur a Schmidt et Lemonnyer, loc. cit. (supra, in n. 605), quos abbreviant M. Flick et Z. Alszeghy, II Crea­
tore (Firenze 1959) 310 sq. Confer etiam A. Gaudel, «Péché originel», Dictionnaire de
théologie catholique ΧΠ-1 (Paris 1933) 571-573, et C. Reilly, «Adam and primitive
man», Irish theological quarterly XXVI (1959) 331-345.
Cf. apud Beraza, De Deo elevante, n. 422, in nota; necnon quae diximus in
tractatu De Deo Uno, in vol. 1, n. 518.

I)F. CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

629

prehenditur ut dicatur Deum primum hominem loqui docuisse (cf. Augusti­
num, De Gen. ad lilt. 8. 16. 35).31
1. De essentia iustitiae originalis, seu de habitudine
GRATIAE SANCTIFICANTIS AD CETERA QUATUOR DONA PRAETERNATURALIA.

632.

Nota

Ut dictum est, Adam in suo statu innocentiae habuit tum donum gratiae
sanctificantis, quae est supernaturalis quoad substantiam, tum quatuor dona
integritatis, immortalitatis, impassibilitatis et scientiae, quae sunt tantum supernaturalia quoad modum; et hoc sensu, absque ulteriori determinatione ab
omnibus dicitur status innocentiae vel iustitiae originalis de facto coaluisse
his quinque donis. Sed ulterius quaestio moveri potest, et recenter cum quo­
dam clamore mota est,32 num ad essentiam iustitiae originalis, quam perdidi­
mus per peccatum Adae, pertineat etiam ipsa gratia sanctificans nec tantum
reliqua dona, ita ut iustitia originalis non adaequate sed tantum inadaequate
distinguatur a gratia sanctificante, quae esset unum, illudque precipuum, ex
eius essentialibus elementis. Quae quaestio, quamvis inepta ac frustranea vide­
ri possit post ea quae diximus in toto decursu praecedentis disputationis, non
est tamen otiosa, nec, semel agitata, praetermitti potest, cum ab ea dependeat
etiam essentia peccati originalis, quod in amissione originalis iustitiae praecise
consistit.

633. Sententiam porro negativam, excludentem gratiam ab essentia
iustitiae originalis, videntur logice tenuisse suprarelati mediaevales doctores
(n. 591) qui dixerunt Adamo in primo instanti creationis collata fuisse sola
praeternaturalia illa dona, gratiam vero nonnisi subinde, post congruam nem­
pe praeparationem et dispositionem; propterea etiam docent quod, si Ada ge­
nuisset in illo statu, filii accepissent tantummodo illa dona, non vero gratiam
sanctificantem, quippe quae Adamo collata fuerit titulo personali (cf. expo­
sitionem illius sententiae apud S. Thomam, In 2 Sent., dist. 20, q. 2, a. 3;
1 p., q. 100, corp, et ad 2). Explicitius eandem sententiam, paulo aliter ex­
plicatam et attenuatam, proposuerunt aliqui pauci moderni theologi (inde ab
a. 1915), ipsius S. Thomae patrocinium sibi immerito reclamantes, qui pariter
docent gratiam madaequate distinqui a iustitia originali nec esse de eius essen­
tia (haec enim tota consistit in ceteris supradictis donis), sed tamen esse illius
extrinsecam ac necessariam causam vel conditionem, ac ideo necessario cum
illa conferri; gratia igitur est donum personae non naturae, dum iustitia ori­
ginalis est donum naturae, sed hoc illud praerequirit, tanquam necessariam
radicem et conditionem.
31 Cf. F. Schmid, «Die Ursprung der Sprache und die Dogmatik», Zeitschrift fur
katholische Théologie XXIII (1899) 22-47.—G. Fano, Saggio suile origini del linguaggio,
Torino 1962.
32 Hanc modernam controversiam peculiariter exponunt:
Coppens, J., «Une controverse récente sur la nature du péché originel», Ephemerider theologicae Lovamenses I (1924) 185-191.
Michel, A., «Justice originele», Dictionnaire de théologie catholique VIII-2 (Paris
1925) 2032-2042.
Van Crombrugghe, C., «De relatione quae existit inter iustitiam originalem et gra­
tiam sanctificantem», Collationes Gandavenses XIII (1926) 110-114.
Van Roo, W. A., Grace and original justice according to St. Ί hornas, Roma 1955

630

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

634. Notandum autem est hos theologos essentiam iustitiae originalis,
prout distinguitur a gratia sanctificante, non proprie ac tantum reponere in
»1111
quatuor donis integritatis, immortalitatis,
impassibilitatis et scientiae, qualiter
ea descripsimus, sed etiam ac praecipue in naturali rectitudine ipsius rationis,
qua haec perfecte subicitur Deo in ipso naturali ordine per donum praeternaturale, distinctum a gratia quae est donum stricte supernaturale.
Rem igitur sequenti modo concipiunt: lustitia originalis consistit in tri­
plici subiectione, scilicet subiectone ratonis ad Deum (rectitudine, vel si pla­
cet, immunitate a concupiscentia spirituali), subiectione appetitus sensitivi ad
rationem (integritate, seu immunitate a concupiscentia sensitiva sive commu­
niter dicta) et subiectione corporis ad animam (immortalitate et impassibilitate). Prima subiectio, quae est essentia iustitiae originalis (totaliter vel saltem
principaliter) non consistit in ipsa gratia sanctificante, quamvis de facto a
gratia causaretur, tanquam a radice et conditione, sed in dono mere praeternaturali, seu secundum se naturali, cum per illud ipsa natura hominis regula­
retur in ordine ad Deum ut finem ordinis naturalis, dum per gratiam homo
elevatur ac regulatur in ordine ad Deum ut finem supernaturalem.
Huiusmodi praeternaturalis iustitia ac rectitudo, cum sit regulatio ipsius
naturae, cum ipsa natura transmissa fuisset, nisi per peccatum originale ablata
fuisset; et pariter peccatum originale, cum consistat essentialiter in amissione
illius naturalis rectitudinis, cum ipsa natura transmittitur. Gratia autem san­
ctificans, cum sit essentialiter supernaturalis, non est ipsa iustitia originalis
seu rectitudo naturae, sed ulterius ac personale donum Adae, cui de facto
alligata est ea naturalis rectitudo quodque etiam filiis Adae confertur tanquam
donum personale, cui alligatur pariter restitutio praefatae naturalis rectitu­
dinis, cum peccatum originale aufertur.33
635. Sententia vero affirmativa, iuxta quam iustitia originalis consistit
essentialiter ac principaliter in ipsa gratia sanctificante, est longe communior
inter theologos, etiam post exortam praefatam controversiam.34 Cuius senten­
tiae veritatem, certam reddere videntur sequentes rationes.
33 Ita praecipue sequentes auctores:
Al.ES, A. de, «Justice primitive et péché originel d’après un livre récent», Nouvelle
revue théologiquae L (1923) 416-427.
Bittremieux, J., «La distinction entre la justice originelle et la grâce sanctifiante
d’après saint Thomas d’Aquin», Revue thomiste XXVI (1921) 121-150.
Kors, J. B., La justice primitive et le péché originel d’après saint Thomas. Les
sources. La doctrine («Bibliothèque thomiste», II), Kain 1922.
mu
Martin, P., «La doctrina sobre el pecado original en la ’Summa
contra Gentiles’»,
Cienda tomista X (1914-15) 389-400. Cf. Revue des sciences philosophiques et théologi­
ques X (1921) 646; XI (1922) 705.
Sanders, N., «De oorspronkelijke gerechtigheid en de erfzonde volgens S. Thomas»,
Katholiek CLXIII (1923) 399-410.
Van Hove, A., De Erfzonde (Antwerpen 1936) 156-158.—De Deo Creante et Ele­
vante (Mechliniae 1944) 256-261.
34 Earn inter alios sustinent:
Fernandez, A., «lustitia originalis et gratia sanctificans iuxta D. Thomam et Caieta, num», Divus Thomas (Piacenza) XXIV (1931) 129-146, 241-260.
Garrigou-Lagrange, R., «Utrum gratia sanctificans fuerit in Adamo innocente dos
naturae an donum personale tantum», Angelicum II (1925) 133-144.—De Deo Trino et
Creatore (Taurini 1943) 430-439.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

631

Conc. Trid. (sess. 5, can. 1, 2, 4, 5; sess. 6, cap. 7) peccatum originale
describit principaliter ac primario ut «sanctitatis et iustitiae, in qua [homo]
constitutus fuerat, amissionem» ad quam secuta est mors, ita ut totus homo
secundum corpus et animam in deterius commutatus sit (Denz. 1511); pariter
definit Adamum per peccatum originale acceptam sanctitatem et iustitiam
tum sibi tum nobis perdidisse (Denz. 1512); item, parvulos ex Adamo tra­
here aliquid originalis peccati «quod regenerationis lavacro necesse sit expiari
ad vitam aeternam consequendam» (Denz. 1514); item, «per gratiam quae in
baptismate confertur, reatum originalis peccati remitti et tolli totum id quod
veram et propriâm peccati rationem habet» (Denz. 1515); item, «formalem
causam» nostrae iustificationis quam per Baptismum accipimus esse gratiam
sanctificantem (Denz. 1529). Quae omnia congruum sensum non habent nisi
gratia pertineat essentialiter, sin minus principaliter, ad iustitiam originalem,
quam Ada amisit per peccatum et quae nobis iterum per Christum, novum
Adamum, restituitur.
Tum Scriptura tum Patres (supra, n. 598 sq.) gratiam nostram concipiunt
ut renovationem et restitutionem eius quod Ada habuit in statu innocentiae
quamque perdidit per peccatum originale. Ergo gratia sanctificans pertinebat
essentialiter, imo et principaliter, ad iustitiam originalem, sicut pertinet es­
sentialiter ad nostram restitutionem.
Ratio quoque suffragatur. Primo enim, nisi gratia pertineret ad essen­
tiam iustitiae originalis, nihil nobis de ea justitia restitueretur, nec nostra iustificatio esset renovatio ac reparatio, cum cetera supradicta dona non restituan­
tur. Praeterea, essentiale ac praecipuum elementum iustitiae originalis erat rec­
titudo mentis relate ad Deum; iamvero huiusmodi rectitudo ac ordinatio men­
tis ad Deum essentialiter ac praecipue per gratiam sanctificantem producitur.
Nec valet distinguere inter rectitudinem in ordine naturali et rectitudinem in
ordine supernaturali; nam, quamvis prior rectitudo possibilis sit sine gratia
(adeoque non repugnet status naturae mere integrae nec sanctificatae), tamen,
posita gratia sive rectitudine secundum ordinem supernaturalem, ipsa natura­
lis rectitudo illi subordinatur ac veluti in illa absorbetur et ab ea causatur
(cf. dicta superius, n. 623). Ex quibus sequitur etiam gratiam esse formale
ipsum elementum iustitiae originalis, cui cetera dona, et nominatim ipsa
immunitas a concupiscentia, substernuntur tanquam materiale elementum, ut
fusius explicabitur infra (n. 682), ubi de essentia ipsius peccati originalis.
Huarte, G., «De distinctione inter iustitiam originalem et gratiam sanctificantem»,
Gregorianum V (1924) 183-207.
Hugon, E., «De gratia primi hominis», Angelicum IV (1927) 261-281.
Melchior de Sainte Marie, «La justice originelle selon les Salmanticenses et
Saint Thomas d’Aquin», Ephemerides Carmeliticae II (1948) 265-304.
Michel, A., «La grâce sanctificante et la justice originelle», Revue thomiste XXVI
(1921) 424430.
Teixidor, L., «Una cuestiôn lexicogràfica: El uso de la palabra ’justicia original’
en Santo Tomâs de Aquino», Estudios eclesiâsticos VI (1927) 337-376; VIII (1929)23-41.
Van der Meersch, J., «De distinctione inter iustitiam originalem et gratiam sancti­
ficantem», Collationes Brugenses XXII (1922) 424431, 506-517.
Van Roo, W. A., Grace and original justice according to St. Thomas, Roma 1955.
Vollert, C., «Saint Thomas on sanctifying grace and original justice», Theological
studies II (1941) 369-387; cf. V (1944) 3-23.—The doctrine of Hervaens Natalis on pri­
mitive justice and original sin (Rome 1947 ) 4144.

!

i
;

i
:

632

de deo creante et elevante

636. Et haec est etiam sententia S. Thomae, quidquid in contrarium
supradicti moderni auctores dicant. In 1 p., q. 95, a. 1 (cit. in n. 623)
S. Doctor totam essentiam iustitiae originalis, seu triplicem hominis sublectio­
nem, in ipsam gratiam refundit, inquiens: «Per gratiam in anima existentem
inferiora ei subdebantur»; de ipsa «prima subiectione [quae] erat causa se­
cundae et tertiae» ac ideo principale elementum iustitiae originalis, ait: «Unde
manifestum est quod et illa prima subiectio, qua ratio Deo subdebatur, non
erat solum secundum naturam, sed secundum supernaturale donum gratiae;
non enim potest esse quod effectus sit potior quam causa». In 2 Sent., dist.
20, q. 2, a. 3, S. Doctor manifeste docet gratiam esse donum ipsius naturae
humanae, nec tantum donum personale, et cum ipsa natura transmitti debuis­
se: «Alii vero dicunt quod homo in gratia creatus est; et secundum hoc vide­
tur quod donum gratuitae iustitiae [i. e. gratiae] ipsi humanae naturae colla­
tum sit; unde cum transfusione naturae simul etiam infusa fuisset gratia»
(cf. dist. 29, q. 1, a. 2; et praecipue De malo, q. 4, a. 8; q. 5, a. 1, ad 13).
Unde, cum in 1 p., q. 100, a. 1, ad 2, S. Doctor ait gratiam fuisse radicem
originalis iustitiae, nequaquam loquitur tantum de extrinseca quadam radice
ac causa, sed de ipsa intrinseca radice ac formali causa illius iustitiae, a qua
reliqua illius elementa fluunt ac dependent: «Quidam dicunt quod pueri
[geniti in statu innocentiae] non fuissent nati cum iustitia gratuita, quae est
merendi principium, sed cum iustitia originali [seu in mera naturali integri­
tate, qualiter iustitia originalis ab illis intelligitur]. Sed cum radix originalis
iustitiae, in cuius rectitudine factus est homo, consistat in subiectione super­
natural! rationis ad Deum, quae est per gratiam gratum facientem, ut supra
dictum est [q. 95, a. 1], necesse est dicere quod, si pueri nati fuissent in
originali iustitia, etiam nati fuissent cum gratia, sicut et de primo homine
supra diximus quod fuit cum gratia crea tus ».3:>

637. Nota 2. De possibilitate status naturae purae.35
36
Status naturae purae intelligitur status naturae absque ulla elevatione
per dona quaelibet supernaturalia et describi potest negative, per absentiam
quinque donorum quibus iustitiam originalem constitui diximus, scilicet gra­
tiae sanctificantis, integritatis, immortalitatis, impassibilitatis et scientiae. Po­
sitive autem consisteret, primo in ipsa natura cum suis propriis causis: seu
causa materiali sive corpore, causa formali sive anima cum suis facultatibus,
causa efficienti sive Deo ut creatore, et causa finali, sive Deo per meritum
naturale mediante obsevatione legis naturalis attingendo in eius altissima cog35 De sensu vocis «iustitia originalis» apud S. Thomam disserit L. Teixidor, loc. cit
(supra, in n. 635). Doctrinam S. Thomae peculiariter discutit Van Roo, loc. cit. (supra,
n. 635).
36 Ami du clergé XLVI (1929) 533-538: «A propos de l’état de nature pure».
Casini, A., Quid est homo, sive controversia de statu purae naturae (ed. M. J. Schec­
hen), Mainz 1862.
Loncke, J., «De statu naturae purae in doctrina Ecclesiae et theologorum», Collatio­
nes Brugenses XLIV (1948) 198-202.
Lubac, H. de, Surnaturel. Etudes historiques (Paris 1946) 101-127: «Le système de
la 'pure nature’».
Schaff, P. M., «Saint Thomas et les rapports de la nature pure avec la nature
déchue», Revue des sciences philosophiques et théologiques (1913) 71-76.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

633

nitione, in qua consisteret rationalis creaturae beatitudo (et hoc elementum
opponitur elevationi per gratiam); secundo, in quibusdam naturalibus seque­
lis ipsius humanae naturae, fundatis in ipsa ratione humani compositi et in
ipsa naturali eius imperfectione et finitudine, quae sub nomine quatuor tris­
tium sequelarum naturae colligi possunt, scilicet concupiscentia, morte, dolore
et ignorantia (et hoc quadruplex elementum opponitur elevationi per quatuor
correspondentia dona integritatis, immortalitatis, impassibilitatis et scientiae).
De quibus omnibus sufficienter dictum est supra in ipsa disputatione.
Porro ex dictis, tum in praecedenti tum in praesenti quaestione circa in­
debitam ac supernaturalem rationem sive gratiae sive etiarn ceterorum dono­
rum, necessario sequitur naturam humanam potuisse sine illis creari, secus ea
dona non essent indebita aut natura humana esset intrinsece mala et manca
in suis essentialibus, ac proinde statum naturae purae esse possibilem, attenta
potentia Dei tum absoluta tum ordinata. Possibilitatem igitur status naturae
purae nequeunt negare nisi illi qui, ut Protestantes, Baiani et lansenistae, ne­
gant supernaturalem et indebitam rationem praedictorum donorum augustigant supernaturalem et indebitam rationem praedictorum donorum (cf. supra,
n. 592- 584, 610); quibus accesserunt aliqui theologi augustiniani.
Ceterum, Pius V damnavit duas sequentes Baii propositiones, directe
respicientes negationem possibilitatis naturae purae: «Deus non potuisset ab
initio talem creare hominem, qualis nunc nascitur [i. e. cum concupiscentia]...
Falsa est doctorum sententia, primum hominem potuisse a Deo creari et ins­
titui sine iustitia naturali [intellige: originali]» (Denz. 1955, 1979).
Nec valet obicere quod iuxta Ecclesiae doctrinam homo nequit sine reve­
latione supernatural! cognoscere ipsas veritates religionis naturalis sicut opor­
tet ad attingendum suum finem (Cone. Vatic. I, Denz. 3005) et iuxta com­
munem sententiam theologorum homo nequit sine gratia observare saltem
per longum tempus totam legem naturalem. Nam haec dicuntur de statu
praesenti, qui non est naturae purae, sed naturae elevatae et lapsae, in qua
Deus homini providet per auxilia gratiae supernaturalis, et in qua praeterea,
iuxta thomistarum saltem sententiam, natura humana est in peiori conditione,
utpote praecise lapsa ac vulnerata, quam esset in statu naturae purae. Unde
ab uno statu ad alium non valet illatio; posita enim elevatione et lapsu, gratia
requiritur ut lapsus reparetur et elevatio redintegretur, considerata vero natu­
ra secundum seipsam et in signo priori ad elevationem, gratia non requiritur
nec naturae debetur. In hypothesi naturae purae, concupiscentia non esset
proprie sequela peccati, sed naturalis inclinatio quae per accidens posset esse
voluntati occasio peccandi. In ea hypothesi Deus provideret homini ut auctor
naturae per auxilia naturalia, quibus homo posset cognoscere totum naturale
rectum illudque observare iuxta dictamina naturalis legis, quin supernatural!
auxilio indigeret.37
lilii
37 Hanc quaestionem nonnisi summis
labiis et quoad sola essentialia hic attigimus,
prout nempe possibilitas naturae purae est logica sequela gratuitatis et supernaturalitatis
tum gratiae tum ceterorum donorum iustitiae originalis. Ceterum, in ea implicantur et ad
eius complementum faciunt tum quaestio de naturali desiderio visionis beatificae, quam
expendimus in tractatu De Revelatione et De Deo Uno (in vol. 1, n. 129, 670-674), tum
quaestio de supernaturalitate et necessitate gratiae in genere, de qua agitur in sequenti
tractatu De Gratia.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

638. Nota 3. De futuribilibus iustitiae originalis.

' ,
μ J
I, .
i* '
4 '! ! ■
pi, ’

•

‘
,

*

JJ ’ 1
’
p '
J, !
'! f
;
‘
i

ili . .

Cum status iustitiae originalis mature interruptus fuerit per peccatum
Adae, ac inde peccatum originale et status naturae lapsae illico subintraverint,
quaeritur a theologis quid tum protoparentibus tum eorum filiis accidisset si
ille status perdurasset. Quae quaestio, quamvis pertineat ad futuribilia, quae
nempe nec acciderunt nec unquam de facto accident, esset otiosa nisi con­
ferret ad melius intelligendam conditionem et perfectionem ipsius historici
status iustitiae originalis. Eam peculiariter agitat S. Thomas, praecipue in 1
p., q. 98-101. Cf. etiam Loncke, loc. cit. (supra, in n. 606).
Propagatio generis humani certe haberetur, cum Deus in ipsa creatione
primis parentibus praeceperit: «Crescite et multiplicamini et replete terram*
(Gen. 1. 28) et huiusmodi praeceptum Adam, creata Eva, statim cognoverit
inquiens: «Relinquet homo patrem suum et matrem et adhaerebit uxori suae,
et erunt duo in came una» (Gen. 2. 22 sq.). Ceterum, si non fuisset generatio
in eo statu, sequeretur ipsum peccatum fuisse necessarium, ut tantum bonum
obtineretur et ipsum Dei praeceptum adimpleretur.
Propagatio autem non aliter fuisset quam per generationem sive copulam
carnalem, ut patet tum ex praefatis verbis Adae, tum ex eo quod non aliter
homines propagari potuissent, nisi admittatur multiplicata Dei creatio, qua
solveretur vinculum ceterorum ab Adamo, tum ex eo quod protoparentes
habebant facultatem generativam quae ad actum deduci potuisset. Unde
reicienda est sententia paucorum Patrum, signanter Gregorii Nysseni (De
hom. opif. 17), Chrysostomi (In Gen., hom. 16 et 18), Hieronymi (Adv.
lovin. 1. 7, 9, 16) et Damasceni (De fide orth. 2. 3; 4. 24), fingentium alium
spiritualem modum propagantionis si homo non peccasset, ac docentium matrimonium institutum esse post peccatum vel ex praevisione peccati?3
Ad obiectionem autem deductam ex deformitate carnalis concupiscentiae,
quae videtur non convenire perfectioni iustitiae originalis, respondetur eam
deformitatem non esse per se nec provenire ex ipsa delectatione venerea qua
tali, sed ex eius immoderata et inordinata ratione, quae in eo statu impediebatur per donum integritatis; unde in coitu Adae et Evae fuisset vera venerea
delectatio, et tanto maior quo purior erat natura et corpus magis sensibile,
sed absque ulla inordinatione et cum perfecta subiectione ad regulam rationis
(1 p., q. 98, a. 1 et 2).

639. lustitia originalis per generationem communicata fuisset filiis eo
quod esset dos naturae, ut patet ex ipso peccato originali quo ea iustitia
amissa est quodque transmittitur cum natura per generationem (1 p., q. 100,
a. 1). Fuisset tamen aliquod discrimen inter varia dona iustitiae originalis
quoad modum quo filiis communicarentur.
Gratia quidem sanctificans communicata fuisset eodem iure et eodem
modo quo data est ipsis protoparentibus, adeoque amissibiliter per peccatum
proprium, ita ut filii non fuissent ullatenus confirmati in gratia (aliter ac pe­
regrine putavit Anselmus, Cur Deus Homo 1. 18) (1 p., q. 100, a. 2). Cete­
rum, si Deus, Adamo non peccante, ipsum in praemium confirmasset in gra?8Cf. nostrum opus De Matrimonio I 163-165, 214-216, 220-222.

i

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

635

tia, id fuisset particulare ac personale privilegium, quod generatione non com­
municaretur.
640. Donum pariter integritatis perfecte transmissum fuisset, ita ut
filii, non secus ac parentes, nullatenus habuissent inordinatam concupiscen­
tiam nec potuissent primo peccare nisi per rationem sive per superbiam, ut
explicabitur infra de peccato protoparentum. Ex quo etiam sequitur homines
in eo statu non potuisse venialiter peccare, quidquid in contrarium putent
aliqui theologi.
Donum immortalitatis pariter habuissent. Sicut autem Ada et Eva, qui
creati erant in aetate adulta et corpore perfecto, post aliquod tempus fuis­
sent absque morte translati in beatitudinem, mutata gratia in gloriam, necnon
integritate, immortalitate et impassibilitate viae in altiorem statum acciden­
talis gloriae, ita pariter et ceteri homines, aliquo tamen tempore post adeptum
usum rationis et adultam aetatem, in qua generati non fuissent, ut statim
dicetur. Id autem fieret non in fine mundi sed successive, ne nimis populare­
tur terra. Quo autem tempore, modo et ordine ea in caelum translatio fieret,
determinari non potest; in id autem influere posset etiam inaequalitas meri­
torum et diversa inferiorum virium perfectio, qua pedetemptim ipsa inferior
natura praepararetur ad altiora dona integritatis, immortalitatis et impassi­
bilitatis induenda (cf. Augustinum, De Gen. ad litt. 9. 6. 10 sq.).
Donum etiam impassibilitatis per generationem communicatum fuisset.
Ad hoc tamen donum non pertinet formatio corporis perfecti nec adulta aetas,
quae competunt primis parentibus eo quod non generati fuerint sed a Deo
directe conditi. S. Thomas hoc generale aptumque principium assignat:
«Quae sunt supra naturam, sola fide tenemus...; unde in omnibus asserendis
sequi debemus naturam rerum, praeter ea quae auctoritate divina traduntur,
quae sunt supra naturam» (1 p., q. 99, a. 1). Est autem naturale genito quod
in statu imperfecto generetur et subinde paulatim in perfectum statum et
adultam aetatem succrescat; unde eodem modo in iustitia originali filii nati
fuissent, absque tamen defectibus corporalibus, infirmitatibus, doloribus
aliisque incommodis, et, post adeptam adultam aetatem, absque senilibus
defectibus; quae omnia ipsi impassibilitati officiunt.
Ad hoc donum reducitur etiam tum dominium in inferiores creaturas
tum generaliter immunitas a servitute etiam erga ceteros homines. Esset
tamen in illo statu tum inaequalitas sexus et consequens diversa habitudo viri
et mulieris, tum inaequalitas quoad varium hominum profectum in scientia
et iustitia, tum inaequalitas quoad corpus, quod secundum varias conditiones
parentum, locorum et ciborum esset magis vel minus bene complexionatum
(dummodo in unoquoque id nihil officeret praefatae impassibilitati), tum
quoad conditionem socialem, tam domesticam quam civilem (nam in utraque
societate homines viverent, cum homo sit naturaliter animal tum coniugale
tum civile), quae absque aliquo dominio ac subiectione, in ipsum omnium
bonum et utilitatem, concipi nequit (1 p., q. 96, a. 3 et 4).
641. Donum autem scientiae nonnisi secundum limitatam aliquam ra­
tionem filii habuissent, pro quanto ipsum connectitur cum praefata eorum
felicitate et cum aliis donis integritatis, immortalitatis et impassibilitatis.
Nam donum perfectae et infusae scientiae nonnisi ex peculiari ratione ipsi

·>*

DE

DEO CREANTE ET ELEVANTE

Adamo collatum fuit, quia nempe formatus est a Deo in aetate perfecta et
quia debebat esse magister et praeceptor ceterorum. Unde eius filii secuti
fuissent conditionem omnium generatorum, seu nati fuissent sine ulla scientia
et sine ipso usu rationis, et scientiam paulatim acquisivissent modo humano
ac connaturali, inveniendo scilicet et addisdendo, remotis tamen difficulta­
tibus et impedimentis quae in nobis proveniunt ex ipsis defectibus naturae
lapsae, signanter ex amissa integritate et impassibilitate; quod quidem indi­
recte revocari potest ad quoddam donum scientiae (1 p., q. 101).

QUAESTIO VII. DE LAPSU PRIMI HOMINIS3’
I. SENSUS QUAESTIONIS.

642. Sicut angelus post suam creationem et elevationem ad

Λ

ί
9

I»

n

i
~

·

(

Λ

t
i
1
i

*
r Ii
K *
?

I

statum iustitiae sive gratiae sanctificantis, ab eo statu decidit per
peccatum (cf. supra, n. 496 sqq.), ita et primus homo. Ex dicendis
patebit utrumque peccatum in quibusdam convenire, scilicet in gra­
vitate ac specie superbiae, necnon in effectu amissae elevationis, et
in quibusdam discrepare, scilicet in eo quod peccatum angeli iuxta
istius conditionem fuit simpliciter irreparabile et tantum personale,
peccatum vero Adae iuxta propriam hominis conditionem fuit psy­
chologice reparabile et ontologice affecit non tantum personam sed
etiam naturam, ita ut cum natura necessario in posteros transmitte­
retur ac ita veram rationem peccati originalis indueret.
Sub haec autem duplici ratione peccatum primi hominis consi­
derabitur, scilicet in hac priori quaestione ut peccatum personale,
quo sensu dici solet originale originans; in sequentibus vero quaes-

I

I
I

39 Ut notavimus supra (n. 339), S. Thomas quaestionem dc peccato originali separat
a quaestione de iustitia originali, nec de ea agit in prima parte Summae Theologicae, ubi
de creatione ct elevatione, sed in secunda parte ubi de re morali, et quidem de peccato
originali originante agit in 2-2, q. 163-165, ubi de particulari peccato superbiae, de peccato
vero originali originate agit in 1-2, q. 81-85, ubi de exterioribus causis peccati. Praeterea
de peccato originali originante agit etiam in 1-2, q. 89, a. 3; In 2 Sent., dist. 21, q. 2;
dist. 22, q. 1; dist. 29, q. 5.
Praeter bibliographiam q. seq. (n. 656) quae huc facere potest, confer:
Asensio, F., «Dc persona Adae et de peccato originali originante secundum Gene­
sim», Gregorianum XXIX (1948) 464-526.—«<Tradiciôn sobre un pecado sexual en el
Paraiso?», Gregorianum XXX (1949) 490-520; XXXI (1950) 35-62, 163-191, 362-390,—
«El primer pecado en el relato del Genesis», Estudios biblicos IX (1950) 179-186.
Becker, J. B., «Der Schuldkarakter der Erbsünde», Zeitschrift für katholische
Théologie XLVIII (1924) 88-92.
Brodmann, B., «Quid doceat S. Scriptura utriusque Testamenti de indole historica
narrationis de paradiso et lapsu», Antonianum XII (1937) 125-164, 213-236, 327-356.
Buselli, B., Quale fuit iuxta Genesim protoparentum peccatum, Lucca 1921.
Coppens, J., La connaissance du bien et du mal et le péché du Paradis. Contribution
à l'interprétation de Gen. 2-3, Bruges 1948.—«Misccllanécs bibliques.—Le péché du Pa­
radis selon M. Guitton.—L’interprétation sexuelle du péché du Paradis dans la littérature
patristique», Ephemerides theologicae Lovanienses XXIV (1948) 394-408.
Dubarle, A. M., «Le péché originel dans la Genèse», Revue biblique LXXIV
(1957) 5-34. Idem refertur in Le péché originel dans l’Ecriture (Paris 1958) 39-74.

I)F. CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

637

tionibus ut peccatum naturae, sub qua ratione est proprie et sim­
pliciter peccatum originale ac dici solet originale origination. De
priori peccato quatuor distincte quaeruntur, nempe de eius existen­
tia, de eius essentia sive specie, tam theologica (seu gravitate) quam
niorali (sive superbia) et de eius effectu, sive poena, an scilicet haec
fuerit amissio iustitiae originalis quoad omnia eius elementa, sive
gratiam sive cetera dona praeternaturalia.
II. ERRORES ET OPINIONES.

643. Existentiam peccati primi hominis, saltem prout narra­
tur in Genesi, reiecerunt Protestantes liberales (ut Gunkel, Lods,
Audin, Frazer, Krappe, Jeremias) et Modernistae (ut Loisy, Turmel), totam genesiacam pericopam relegantes inter mythicas et fa­
bulosas narrationes quae de eadem re inveniuntur apud alios popu­
los semiticos, et praecipue apud Babylonenses, a quibus ipse iudaicus auctor desumpserit. Biblicus scilicet auctor intendit sub forma
historicae narrationis proponere artificiosam quandam explicatio­
nem quorundam problematum et factorum quae hominis admiratio­
nem movent quaeque insolubilia videntur, scilicet mortalitatis ho­
minis, sublectionis mulieris viro, necessitatis utendi vestimentis, do­
lorum maternitatis, dilagationis malorum in mundo.40
Quoad effectum sive poenam illius peccati errarunt Pelagiani,
Dubois, F., «A propos du péché d’Adam», Revue de clergé français LIX (1909)
102-104.
Feldmann, T., Paradies und Sündenfall, Munster i. W. 1913.
Fitzpatrik, E. J., The sin of Adam in the writings of St. Thomas Aquinas, Mun­
delein 1950.
Fruhstorfer, K., Die Paradiessiinde, Linz 1929.—«Wider die sexuelle Deutung der
Ursündc», Theologisch-praktische Quartalschrift LXXXVIII (1925) 56-62.
Gaudel, A., «Péché originel», Dictionnaire de théologie catholique XII-1 (Paris
1933) 275-606. Agit commixte dc utroque peccato originali originante ct originato.
Hanin, J., «Sur le péché d’Adam considéré comme un péché de magie», Revue dioccésaine de Namur II (1947) 212-214, 224-226.
Hugueny, E., «Adam et le péché originel», Revue thomiste XIX (1911) 64-88.
Johnson, H. S. T., Anthropology and the fall, New York 1924.
Lagrange, M.-J., «L’innocence et le péché», Revue biblique (1897) 341-379.
Mayrhofer, P., «Der Fall des Menschen», Théologie und Glaube XXVIII (1936)
133-162. Idem in Kath. Kirchenztg. LXXVI (1936) 724-730.
Miklik, J., «Der Fall des Menschen», Biblica XX (1939) 387-396.
Munoz, S., «La ciencia del bien y del mal y el pecado del paraiso», Estudios biblicos VIII (1948) 441-463.
Prete, P., «Aspetti dei problema sul primo peccato», Sapienza III (1950) 273-286.
Schmidt, H., Die Erzühlung von Paradies und Sündenfall, Tübingen 1931.
Vandenberghe, A., «De peccato protoparentum», Collationes Brugenses XXXVII
(1937) 462-466.
40 Cf. apud F. Ceuppens, Quaestiones selectae ex historia primaeva, (ed. 2, Taurini
1948) 162-165, et Gaudel, art. cit. (supra, in n. 641) 573-575.

638

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

qui, cum negaverint veram primi hominis elevationem, sive per gra­
tiam sive per cetera dona praeternaturalia (cf. supra, n. 590, 609),
consequenter loqui nequeunt de istorum amissione.
Inter catholicos nec fuit nec esse potest alius dissensus aut con­
troversia nisi de essentia peccati Adae, sive de eius specie morali;
nam, quod attinet speciem theologicam, de illius gravitate nemo am­
bigere potest, semel admissa ipsa eius existentia, tanquam transgres­
sionis divini praecepti, prout describitur in Genesi. Variae autem
opiniones logice ad duas reducuntur, alteram nempe quae sustinet
peccatum superbiae, quaeque est longe communior sive apud theo­
logos sive apud exegetas, et alteram quae proponit peccatum luxu­
riae. Tertia vero, quam quidam indicant (Palmieri, Lercher, Huarte,
alii), scilicet de peccato inoboedientiae, non videtur ad rem facere,
cum inoboedientia, utpote aliquid negativum procedat ex appetitu
vel boni spiritualis (spirituali luxuria) vel sensibilis sive carnalis
(luxuria carnali).
644. Peregrina illa sententia de peccato carnalis luxuriae videtur origi­
nem iudaicam et gnosticam habere. Invenitur enim apud iudaeum Philonem
Alexandrinum (t circa 40 ),41 qui docet peccatum paradisiacum fuisse ipsum
usum matrimonii vel saltem veneream delectationem quae usum antecessit.
Idem fertur in quibusdam biblicis apocryphis, ut Protoevangelio lacobi, Odibus Salomonis, Actis Petri, Actis Andreae et Actis Ύ hornae?2 Aliquid simile
inter Patres docuit Clemens Alexandrinus, loquens de Adamo «a pravis libi­
dinibus seducto», qui «ante debitum tempus matrimonii gratiam appetiisset
et aberrasset» et de protoparentibus «ad filiorum procreationem motos... ci­
tius quam oportuit, cum adhuc essent iuvenes» {Cohort, ad Gent. 11; Strom.
3. 14 et 177, MG 8. 227, 1195, 1206). Augustinus commemorat aliquos ean­
dem sententiam tenentes: «Visum est et quibusdam, duos illos primos ho­
mines nuptias suas fuisse furatos, et ante mixtos esse concubitu quam eos
qui creaverat copulasset» {De Gen. ad litt. 11. 41, 56, ML 34. 452). Eadem
sententia a quibusdam prorsus incerte, imo inepte, ut videtur, tribuitur Am­
brosio, Gregorio Nysseno et Maximo Confessori.43
Inter theologos medii aevi, Scotus {In 2 Sent., dist. 21, q. 2) putavit
peccatum Adae fuisse «immoderatum amorem amicitiae uxoris», amorem
41 De mundi opificio. Cf. apud F. H. Colson-G. H. Whitaker, Philo with an English
translation I (London-New York 1929) 118 sq., 130.
GApud. Coppens, loc. cit. (supra, in n. 641) «Miscellanies bibliques». Iuxta anti­
quam aliquam traditionem, indolis iudaicae et gnosticae, peccatum ipsius Evae constitit in
eo quod sese separavit a marito ut se copularet serpenti, symbolo materiae et concupis­
centiae. De qua sententia confer A. Orbe, «El pecado de Eva, signo de division», Orien­
talia Christiana periodica XXIX (1963) 305-330.
43 Ita praecipue Coppens, ibid. 402-408, qui loquitur de quadam «traditione deper­
dita» cuius testimonia in dies increscunt. Quem refutat F. Asensio, loc. cit. (supra, in
n. 641) «Tradiciôn sobre un pecado», ostendens per singulos Patres nihil tale ab eis
doceri nec ullum signum haberi praefatae deperditae traditionis.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

-· L n . ■
639

scilicet «non concupiscentiae vel libidinis, quia ille nondum fuerat», sed ami­
citiae erga alterum; unde Scotus nequit invocari pro sententia de peccato
carnali.
Antiqua illa sexualis interpretatio resuscitata est in moderna aetate a
Theosopbis, Spiritistis, pluribus exegetis protestantibus (ut Deussen, Ehrlich,
Gunkel, Haupt, Jeremias) et paucis exegetis vel scriptoribus catholicis (nominatim Renz, Riessler, Landersdorfer, Mayrhofer, Guitton et Coppens).44 Hui­
usmodi autem sexuale peccatum non uno modo explicant, scilicet vel ut pec­
catum contra naturam, puta bestialitatis, vel ut attentatum adulterium cum
daemone; vel ut peccatum contra principalem finem matrimonii sive genera­
tionem filiorum; vel ut praematurum usum matrimonii ex parte protoparentum, quibus erat prohibitus a natura, utpote adhuc impuberibus (Guitton),
aut ab ipso Deo ad tempus ut servaretur sanctitas matrimonii ad sacramentalem dignitatem subinde elevandi (Mayrhofer); vel ut superstitiosum usum
matrimonii, quatenus illud protoparentes devoverunt paganis divinitatibus
fecunditatis, quarum symbolum in narratione genesiaca est ipse serpens
(Coppens).
III. ASSERTIO.
Primus homo graviter deliquit peccato super­
biae, quo integram iustitiam originalem amisit.

645.

Nota theologica.

Ex definitione Conc. Trid. mox referenda, haec sequuntur:
Existentia peccati Adae est de fide, explicite et indirecte definita;
gravitas est de fide implicite definita; species indeterminate accepta
pro inoboedientia est de fide, explicite et indirecte definita (deter­
minata vero species superbiae non indicatur, ac ideo est obiectum
liberae disceptationis); effectus sive amissio iustitae originalis est de
fide explicite et directe definita quantum ad amissionem gratiae et
immortalitatis, et generaliter quantum ad hoc quod per peccatum
primus homo sive secundum corpus sive secundum animam in de­
terius mutatus est.
PROBATUR 1. Ex auctoritate.

doctrina continetur in definitionibus Conc. Carthaginensis a. 418, Arausicani II a. 529 et Trid. contra Pelagianos,
supra relatis (n. 612).
646. Magisterii

Praecipua est definitio Conc. Trid., sess. 5, can. 1, in quam confluunt
praecedentes definitiones: «Si quis non confitetur, primum hominem Adam,
cum mandatum Dei in paradiso fuisset transgressus, statim sanctitatem et
44 Mayrhofer, loc. cit. (supra, in n. 641), quem impugnavit peculiariter Miklik, loc.
cit. (ibidem). Coppens, loc. cit. (ibidem), quem inter alios refutarunt Asensio, Munoz et
Prete (relati ibidem). J. Guitton, Le développement des idées dans l’Ancien Testament
(Aix-en-Provence 1947) 89-110.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

640

f

ii

>
I

II
r
>
I

I
I
i
»

i

iustitiam. in qua constitutus fuerat, amisisse incurrisseque per offensam prae­
varicationis huiusmodi iram et indignationem Dei atque ideo mortem, quam
antea illi comminatus fuerat Deus, et cum morte captivitatem sub eius po­
testate, ’qui mortis’ deinde habuit imperium' [Hebr. 2. 14], hoc est diaboli,
totumque Adam per illam praevaricationis offensam secundum corpus et ani­
mam in deterius commutatum fuisse’, an. sit» (Denz. 1511). In hoc canone
definitur explicite ac indirecte existentia peccari, implicite gravitatem («in­
currisse iram et indignationem Dei»), indirecte ac modo generali speciem mo­
ralem, seu mandati divini transgressionem sive inoboedientiam, explicite ac
directe effectum sive poenam, seu amissionem tum gratiae («sanctitatis et
iustitiae») tum immortalitatis («atque ideo mortem») tum generaliter cetero­
rum donorum («secundum corpus et animam in deterius commutatum fuisse»;
in can. 2 sermo est de «morte et poenis corporis»).
Commissio de re Biblica a. 1909 inter ea quorum «sensum litteralem
historicum vocari in dubium posse» negat, refert «praeceptum a Deo homini
datum ad eius oboedientiam probandam; divini praecepti, diabolo sub ser­
pentis specie suasore, transgressionem; protoparentum defectionem ab illo
primaevo innocentiae statu; necnon Reparatoris futuri promissionem» (Denz.
3514).

in narratione genesiaca (c. 2 et 3),45 accepta in
sensu proprio et historico quoad ipsam eius substantiam et abstra­
hendo a quibusdam particularibus circumstantiis quae possunt acci­
pi in sensu quodam metaphorico ac revocari ad meram formam lit­
terariam, manifesto prodit: primo, existentiam peccati sive trans­
gressionis divini mandati; secundo, eius gravitatem, ut liquet ex
gravitate comminationis divinae et poenae secutae; tertio, eius ge­
neralem speciem inoboedientiae, imo saltem suggestive ipsam de­
terminatam speciem actus superbiae, per hoc quod protoparentes,
suadente diabolo, voluerint «esse sicut deos, scientes bonum et ma­
lum» et Deus ipse post peccatum declaraverit: «Ecce Adam quasi
unus ex nobis factus est, sciens bonum et malum»; quarto, effectus
erubescentiae de nuditate (adeoque amissionis alicuius innocentiae),
laborum ac dolorum, et mortis.
647. Scriptura

Quaedam autem in ea narratione sunt manifesto secundaria nec neces‘

|

e

45 Gen. 3. 16: «Praecepitque ei dicens: «Ex omni ligno paradisi comede; de ligno
autem scientiae boni et mali ne comedas; in quocumque enim die comederis ex eo morte
morieris»; 3. 4-7: «Dixit autem serpens ad mulierem: Nequaquam morte moriemini. Scit
enim Deus quod in quocumque die comederitis ex eo aperientur oculi vestri, et eritis
sicut dii scientes bonum et malum. Vidit igitur mulier quod bonum esset lignum ad ves­
cendum et pulchrum oculis aspectuque delectabile, et tulit de fructu illius et comedit
deditque viro suo, qui comedit. Cumque cognovissent se esse nudos, consuerunt folia
ficus et fecerunt sibi perizomata»; 3. 11, 17-19: «Cui dixit: Quis enim indicavit tibi quod
nudus esses, nisi quod ex ligno, de quo praeceperam tibi ne comederes, comedisti?... Quia
audisti vocem uxoris tuae et comedisti de ligno, ex quo praeceperam tibi ne comederes,
maledicta terra in opere tuo... Pulvis es et in pulverem reverteris».

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

641

sario ad eius substantiam pertinent, ac ideo possunt ad meram formam lit­
terariam ac popularem revocari ct in sensu symbolico accipi. Id valet etiam de
duabus praecipuis circumstantiis «ligni scientiae boni et mali» eiusque esus
et suasionis serpentis, in quarum symbolicam interpretationem magis ac ma­
gis inclinant ipsi catholici expositores, ita ut sub priori arboris symbolo propo­
natur tantum verum divinum praeceptum, per cuius transgressionem primus
homo acquisivit scientiam boni et mali, seu experimentaliter cognovit quid
sit peccatum, quam malum sit a Deo recedere et quam bonum illi adhaerere;
sub altero vero serpentis symbolo proponatur vera tentatio a diabolo, ut ente
intellectuali ac callidissimo exercita, adhibita populari ac communi conceptio­
ne quae serpentem tanquam animal diabolicum considerabat. Ipse Augustinus
(De Gen. ad litt. 11. 41). huiusmodi symbolicam interpretationem ligni scien­
tiae boni et mali suggerit, nec de historico illius sensu quidquam dicit ipsa
Commissio de re biblica; quoad serpentis autem suasionem, haec eadem Com­
missio exigit quidem historicum sensum ipsius tentationis diaboli, de quo
agitur sub symbolica figura serpentis, sed non exigit ut dicatur quod diabolus
de facto ac historice sub figura serpentis apparuerit ad suasionem exer­
cendam.46

648. Quod autem supradicti Liberales et Modernistae obiciunt de simi­
litudine et dependentia genesiacae narrationis cum mythicis ac fabulosis
narrationibus de tentatione et lapsu hominis apud populos semiticos, signan­
ter babylonenses, longe a nostro scopo est refutare, cum id competenter fiat
a biblicis catholicis expositoribus. Generaliter conceditur aliqua similitudo ac
generale substratum, quod revocari potest ad communem originalem revela­
tionem et historiam humanitatis, sed simul facile ostenditur maxima discre­
pantia tum quoad spiritum et doctrinam tum quoad ipsa particularia facta
quae narrantur, ita ut sermo esse nequeat de vera ac substantiali similitudine
et multo minus de dependentia narrationis biblicae a profana, quamvis haec
altera considerari possit ut quaedam corrupta reliquia praefatae primaevae ac
communis veritatis.
Ceuppens, singillatim discussis quatuor praecipuis profanis narrationibus,
contentis in mytho Adapae, in cylindro akkadico apud British Museum asser­
vato, in textu sumerico ex Nippur, et in cylindro a. 1911 invento, ad sequen­
tem conclusionem pervenit: «Concludere ergo possumus divergentias inter
narrationem Geneseos 2. 4b —3.24 et documenta profana litteraturae Babylo­
nicae non esse divergentias ordinis secundarii, seu minoris momenti, sed e
contra, uti summi momenti nobis apparent, in hoc nempe sensu quod spiritus
narrationis biblicae penitus differt et quod doctrina in narratione sacra expo­
sita, in documentis litteraturae profanae nullibi occurrit; et si doctrina, subtantia, spiritus narrationum prorsus differunt, tunc difficile etiam de analogia
imo de dependentia narrationis biblicae a litteratura babylonica loqui possu­
mus».47 Etiam aliqui interpretes acatholici, ut A. Jirku et A. Jeremias in suis
46 Cf. Ceuppens, op. cit. (supra, in n. 643) 107-111, 180-188, et J. L. Mckenzie,
«The literary characteristics of Genesis 2-3», Theological studies XV (1954) 541-572.
47 Ceuppens, ibid. 234-241. De eadem re fusius agunt:
Deimel, A., «Gen. c. 2-3 cum monumentis assyriis comparata», Verbum Domini

21

642

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

commentariis in A. T. «sincere confitentur narrationem parallelam narrationi
biblicae de tentatione et de lapsu in litteratura orientali usque nunc nondum
inventam fuisse».*5
Historicitas genesiacae narrationis confirmatur ex aliis testimoniis Scrip­
turae, quae illam supponunt. Eccli. 25. 23: «A muliere initium factum est
peccati, et per illam omnes morimur»; Rom. 5. 12-20, sermo est de Adami
«peccato, praevaricatione, delicto, inoboedientia», per quae in ceteros homi­
nes subintrarunt peccatum et mors; 2 Cor. 11. 3: «Timeo autem, ne, sicut
serpens Hevam seduxit astutia sua, ita corrumpantur sensus vestri et excidant
a simplicitate quae est in Christo»; 1 Tim. 2. 14: «Adam non est seductus,
mulier autem seducta in praevaricatione fuit»; Apoc. 12. 9: «Et proiectus
est draco ille magnus, serpens antiquus, qui vocatur Diabolus et Satanas, qui
seducit universum orbem». In quibusdam locis, Tob. 4. 14; Eccli. 10. 14;
1 Tim. 3. 6, citatis supra (n. 505), ubi de peccato angeli, suggeritur etiam
peccatum primi hominis fuisse speciem superbiae.

similiter de existentia, gravitate et effectu peccati
primi hominis loquuntur, in sensu litterali et historico interpretan­
tes ipsam genesiacam narrationem.
649. Patres

Satis sit duos ex antiquioribus audire. Theophilus Antiochenus:
«Detrectata obedientia damno est detrectanti. Sic primo homini mandati praetergressio id attulit, ut e paradiso eiceretur; non quod mali quidquam inesset
ligno scientiae, sed ex peccato tanquam ex fonte in hominem fluxerunt labo­
res, dolores, molestiae, ac denique mors ipsa» (Ad Autol. 2. 25, MG 6. 1091).
Irenaeus: «Diabolus autem, quippe apostata existens angelus, hoc tantum
potest, quod detegit in principio, seducere et abstrahere mentem hominis ad
transgredienda praecepta Dei» (Adv. haer. 5. 24. 3, MG 7. 1188).
Illius peccati gravitatem peculiariter extollit Augustinus: «Natura quip­
pe rationalis quanto est ipsa superior, tanto ruina eius peior, et peccatum
eius quanto incredibilius, tanto est damnabilius. Ideo angelus irreparabiliter
cecidit, quoniam cui plus datur, plus exigitur ab eo (Luc. 12. 48): tanto ita­
que plus debebat obedientiae voluntariae, quanto plus habebat in bonitate
naturae: unde sic punitus est non faciendo quod debuit, ut nec velle iam pos­
sit, aeternis etiam cruciatibus destinatus... Ada, [pariter] naturae tam excel­
lentis fuit, quoniam vitiata non fuit, ut peccatum eius tam longe maius cete­
rorum peccatis esset, quam longe melior ipse caeteris fuit; unde et poena
eius, quae peccatum eius continuo subsecuta est, tam grandis apparuit, ut
continuo etiam teneretur necessitate moriendi, cuius erat in potestate non
mori, et de hoc tantae felicitatis foras continuo mitteretur et a ligno vitae
continuo vetaretur» (Opus inperf. contra lulian. 6. 22, ML 45. 1553 sq.).
IV (1924) 281-287, 312-316.—«Die biblische Paradieserzahlung und ihre babylonische
Parallelen», Orientalia XVI (1925) 90-100.
Philips, G., «De narratione lapsus generis humani et mythologia», Revue ecclésias­
tique de Liège XXVI (1934-35) 259-263.
Plessis, J., «Babylone et la Bible», Dictionnaire de la Bible-Supplément I (Paris
1928) 739-745.
48 Ceuppens, loc. cit.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

643

Quod attinet autem ipsam essentiam sive speciem peccati, Pa­
tres passim loquuntur generaliter de transgressione praecepti sive
inoboedientia, ad tramitem ipsius genesiacae narrationis et verborum
Apostoli, Rom. 5. 19: «Per inoboedientiam unius hominis peccato­
res constituti sunt multi». Ulterius vero huiusmodi inoboedientiam
determinando, unus vel alter loqui videtur de carnali peccato, ut no­
tatum est supra (n. 644 ).49 Ceterum, cum in inoboedientia Adae
multa peccata concurrerint, ut superbia, infidelitas, gula, fortasse
motus impudicitiae, immoderatus amor uxoris, non mirum est in
uno vel altero istorum aliquos Patres occasionaliter insistere, quin
necessario illud habeant ut primum peccatum et radicem ceterorum.
Augustinus vero de primo ac formali peccato manifeste loquitur, cum
Adae transgressionem effert ut peccatum superbiae, scribens: «In occulto
autem [protoparentes] mali esse coeperunt, ut in apertam inoboedientiam
laberentur. Non enim ad malum opus perveniretur, nisi praecessisset voluntas
mala. Porro malae voluntatis initium quae potuit esse nisi superbia? ’Ini­
tium’ enim 'omnis peccati superbia est’ [Eccli. 10. 14]. Quid est autem su­
perbia nisi perversae celsitudinis appetitus? Perversa enim est celsitudo de­
serto eo, cui debet animus inhaerere, principio sibi quodam modo fieri atque
esse principium» (De civ. Dei 14. 13, CCL 48. 434).
«Magna autem malitia superbia, et prima malitia, initium et origo, causa
omnium peccatorum: ipsa deiecit angelum, et diabolum fecit. Superbiae cali­
cem etiam ille deiectus stanti homini propinavit: erexit in superbiam eum,
qui factus [er/] ad imaginem Dei; iam etiam indignus, quia superbus. Invidit,
et persuasit, ut contemneret legem Dei, et sua potestate frueretur. Et quomo­
do persuasit? 'Si manducaveritis’, inquit, ’eritis sicut dii’. Videte ergo, si non
superbia persuasit. Homo factus erat, deus esse voluit: assumpsit quod non
erat, perdidit quod erat; non quia perdidit humanam naturam, sed perdidit
beatitudinem et praesentem et futuram» (Serm. 32, inter Sermones post Mau­
rinos repertos, ed. G. Morin, in Miscellanea Agostiniana I [Romae 1930]
263 sq.). Cf. De Gen. ad litt. 11. 5; In Psal. 118. 11. 6; In Io., tr. 25. 17.
PROBATUR 2. Ex ratione theologica.

650. Existentia quidem peccati primi hominis nequit a priori
probari, cum sit factum historicum, solis historicis biblicisque docu­
mentis, quae insimul sunt nobis testimonia revelationis, ostenden­
dum. Potest tamen ratio ostendere illius possibilitatem tum physi­
cam, seu ex parte hominis originali iustitia ornati, tum moralem,
seu ex parte Dei, illius lapsum ex tam excelso statu permittentis.
Physica peccati possibilitas in primo homine sequitur ex eo quod omnis
,9Ubi etiam notatum est nullam haberi apud Patres veram aliquam traditionem de
carnali peccato, qualis fingitur a Coppens.

644

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

creatura rationalis, quantumvis perfecta (ut angelus), est peccabilis seu per
liberum arbitrium defectibilis a regula rationis, cum non sit sua ipsius regula
sicut Deus, nisi aliunde per aliquam causam extrinsecam, seu vel per beati­
ficam visionem vel per donum confirmationis in gratia, a peccando de facto
impediatur. Primus autem homo, quantumvis per iustitiam originalem eleva­
tus ac regulatus, non habuit beatificam visionem nec in gratia confirmatio­
nem. Ergo sub praefata iustitia originali manebat quandocumque peccabilis
secundum ipsam superiorem parte rationalem, etsi nondum secundum in­
feriorem partem appetitus sensitivi, dispotice tunc a ratione regulati.
Nec refet quod, tum ob hanc ipsam appetitus perfectam regulationem,
cuius defectus est in nobis causa ignorantiae et erroris, tum ob eximiam scien­
tiam tam naturalem quam supernaturalem qua erat instructus, primus homo
non potuerit speculative errare. Nam potuit practice errare, in quo errore resol­
vitur omne peccatum, iudicando scilicet suum ultimum finem, in hoc vel illo
particulari actu, non esse Deum, sed aliud, quod propterea voluntas elegit, de­
flectendo a regula rationis. Ad quem quidem practicum errorem incurrendum,
non praerequiritur mentis error vel ignorantia, sed sufficit voluntarius de­
fectus advertendae sive considerationis eorum quae considerari debent, ut
explicatum est supra de peccato ipsius angeli (n. 502), cui peccatum primi
hominis assimilatur quodque maiorem difficultatem pati videtur.

Moralis eiusdem peccati possibilitas, sive convenientia divinae permis­
sionis (respiciens tum lationem praecepti, tum occurrendam diabolicae tentationis, tum abstentionem ab impediendo peccatum) suadetur ex ipsa ratione
divinae providentiae, prout omnia movet suaviter secundum propriam unius­
cuiusque naturam. Proprium enim est creaturae rationali ut libero arbitrio
quo gaudet dirigatur et suam sibi sortem libere eligat, in quo libertatis usu
contingere potest defectus; unde «hoc requirebat conditio naturae ipsius
[hominis], ut propriae voluntati relinqueretur» (2-2, q. 165, a. 1, ad 2)
eiusque lapsus permitteretur. Nec ideo obstat quod «Deus sciebat quod homo
post tentationem in peccatum esset deiciendus... [nam] etiam sciebat quod
per liberum arbitrium resistere poterat tentatori» (ibid.) ac propterea non
hominem peccato exposuit sed suae vertibili potestati commisit, ut eius natu­
rae morem gereret eiusque propriam dignitatem servaret.50
Praeterea, ex ipso Adae peccato Deus capax erat extrahendi magnum
bonum, quod etiam directe potuit intendi, scilicet tum opus poenitentiae
ipsius Adae, tum exemplum posterorum, tum ac praecipue magnum illud opus
reparationis ac restitutionis omnium per gratiam Christi, ratione cuius Ec­
clesia in sua liturgia canit: «O felix culpa, quae talem ac tantum meruit ha­
50 Ad rem Augustinus: «Si ergo quaeritur cur Deus tentari permiserit hominem,
quem tentatori consensurum esse praesciebat, altitudinem quidem consilii eius penetrare
non possum et longe supra vires meas hoc esse confiteor... Tamen quantum [Deus] vel
donat sapere, vel sinit dicere, non mihi videtur magnae laudis futurum fuisse hominem,
si propterea posset bene vivere, quia nemo male vivere suaderet, cum et in natura posse
et in potestate haberet velle non consentire suadenti... Sic autem quidam moventur de hac
primi hominis tentatione, quod [wtllt
eam fieri permiserit Deus, quasi nunc non videant univer­
sum genus humanum diaboli insidiis sine cessatione tentari. Cur et hoc permittit Deus?
An quia probatur et exercetur virtus, et est palma gloriosior non consensisse lentatum,
quam non potuisse tentari» (De Gen. ad liti. 11. 4 et 6, ML 34. 431 sq.).

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

645

bere Redemptorem!». Unde etiam de peccato primi hominis valet generalis
ratio quam quoad divinam permissionem malorum attulimus in tractatu De
Deo Uno5' quamque sic perstringit Augustinus: «Neque enim Deus omnipo­
tens..., cum summe bonus sit, ullo modo sineret mali aliquid esse in operibus
suis, nisi usque adeo esset omnipotens et bonus, ut bene faceret et de malo»
(Encbir. 11, ML 40. 236).

651. Gravitas peccati primi hominis sequitur de facto tum ex
gravitate comminationis divinae et poenae illatae, ut apparet ex ipsa
Scriptura, tum ex conditione Adae prout erat integritate ac magna
scientia donatus et prout erat primus parens ac magister humani
generis.
Sequitur etiam de iure, ita scilicet ut non potuerit esse leve, ex
duplici ratione. Primo nempe ex specie peccati, quia fuit peccatum
plenae superbiae (ut infra ostendetur) in subiecto integro, seu ha­
bente appetitum sensitivum perfecte rationi subtectum; nam «super­
bia secundum genus suum est peccatum mortale» (2-2, q. 162, a. 5),
nec fit veniale nisi ex imperfectione actus, qui, ob defectum suble­
ctionis appetitus sensitivi ad rationem, praevenit iudicium rationis,
quod quidem in primo homine contingere non poterat ob eius inte­
gritatem. Secundo, id sequitur ex eo quod primum peccatum homi­
nis, in praefata integritate constituti, non potuit esse leve in qualibet
materia, ac ideo Ada in statu iustitiae non potuit venialiter peccare
antequam averteretur a Deo per peccatum mortale et amitteret
ipsus statum iustitiae originalis. Nam peccatum veniale in nobis
contingit ex defectu perfectae subordinationis appetitus sensibilis ad
rationem, ex quo proinde procedunt motus inordinati, praevenien­
tes deliberationem rationis aut inordinate inclinantes hominem circa
ea quae sunt ad finem, servato tamen ordine finis, in qua deordinatione consistit praecise peccatum veniale.
652. Huiusmodi impossibilitatem peccati venialis in Adamo in illo
statu negant aliqui theologi, ut Scotus {In 2 Sent. dist. 21, q. 1), Scotistae, ut
Erassen, et inter recentiores Palmieri, Hurter, Lercher. Affirmant vero longe
communius alii doctores cum S. Thoma scribente: «Sic... intelligendum est
quod [homo in statu innocentiae] non potuit peccare venialiter, quia non
potuit committere aliquid quod esset de se peccatum veniale, antequam inte­
gritatem primi status amitteret peccando mortaliter. Cuius ratio est quia
peccatum veniale... contingit propter quendam defectum ordinis, ex eo quod
inferius non continetur firmiter sub superiori» (1-2, q. 89, a. 3, ubi haec
quaestio directe proponitur et fuse explicatur; breviter idem repetitur in De
malo, q. 2, a. 8, ad 1).
51 In vol. 1, n. 764 sq. 789; cf. 1. p., q. 19, a. 9; q. 22, ad 2.

646

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Quod attinet gradum gravitatis, dicendum est peccatum protoparentum
fuisse gravissimum inter peccata quae ab hominibus committuntur, non ta­
men simpliciter seu attenta specie peccati, nam ita infidelitas, qua quis.
Deum negat, et blasphemia, qua quis Deum odit, et generaliter peccata con­
tra virtutes theologicas, sunt graviora quam superbia qua quis appetit divinam
similitudinem, sed secundum quid et attentis circumstantiis, seu perfectione
status illorum in perfecta naturae integritate, et ex parte Adae ipso maximo
nocumento quo inquinavit totam naturam humanam (2-2, q. 163, a. 3).
Si autem fit comparatio inter duos protoparentes, dicendum est pecca­
tum Evae fuisse simpliciter gravius quam peccatum Adae, attenta ipsa specie
peccati quae in utroque fuit superbia; nam mulier magis superbivit, credens
ac volens iuxta suasionem serpentis similitudinem divinam obtinere contra
Dei voluntatem, quod quidem Adam non credidit nec voluit, sed tantum in­
tendit eam similitudinem obtinere per seipsum; praeterea, Eva peccavit etiam
contra virum, illum inducens ad malum, nec a viro inducta est ad peccandum,
dum Ada peccavit ex indulgentia et amicitia erga mulierem.5253
Secundum quid
tamen peccatum Adae fuit gravius ex parte duplicis circumstantiae, quia nem­
pe ipse erat perfectior muliere et quia nocuit toti humanitati, nam peccatum
originale est peccatum non Evae sed Adae [ibid. a. 4). Si tamen fiat compa­
ratio cum peccato angelorum, attenta ipsa specie superbiae, sequens gradatio
habetur: angelus, Eva, Ada; attentis circumstantiis, et signanter perfectione
subiecti peccantis: angelus, Ada, Eva.
n » :
il

653. Species peccati primi hominis non fuit nec potuit esse,
sicut in ipso angelo, nisi superbia, seu inordinatus appetitus propriae
excellentiae. Nam ex una parte, ob perfectam subiectionem appeti­
tus sensitivi appetitui rationali, primum hominis peccatum non po­
tuit esse carnale.'3 Ex altera vero parte, inter peccata spiritualia pri­
mum non potuit esse nisi amor alicuius boni spiritualis, qui quidem
52 De influxu peccati Evae agunt T. Gallus, «A muliere initium peccati et per illam
omnes morimur (Eccli. 25. 33)», Verbum Domini XXIII (1943) 272-277, et K. Lambertz,.
Der Anteii Evas der ersten Frau an der Erbsiinde, Kaldenkirchen 1955.
53 Unde reicienda est contraria supradicta sententia aliquorum doctorum etiam mo­
dernorum (n. 644), cum in Scriptura de peccato carnali «nullum vestigium nullumque
fundamentum... inveniatur» (Ceuppens, op. cit. [supra, in n. 643] 131) et ex ipsa
Traditione nonnisi aliquod labile nec auctori tat i vum vestigium afferri potest, ut supra
ostensum est (n. 644). Eam sententiam, ut propositam a modernis, signanter impugnarunt
Asensio, Lefevre, Miklik Munoz, Prete, relati supra in n. 641.
Ceterum, eam sententiam prout peccatum illud reponit in praematuro matrimonio
eiusque usu, iam ut ineptam reiecerat Augustinus, scribens: «Visum est et quibusdam,
duos illos primos homines nuptias suas fuisse furatos, et ante mixtos esse concubitu, quam
eos qui creaverat copulasset; quam rem nomine ligni fuisse significatum, unde prohibiti
erant, donec opportuno tempore iungerenrur. Quasi vero in ea aetate facti esse credendi
sint, ut expectanda esset maturitas pubertatis; aut non illud tunc legitimum esset, cum
primum fieri potuisset, cum autem non potuisset, non utique fieret: nisi forte sponsa
erat a patre tradenda, et expectanda erat votorum solemnitas, et convivii celebritas, et
dotis aestimatio, et conscriptio tabularum. Ridiculum istud est, praeter quod a rerum
gestarum proprietate discedit, quam suscepimus asserendam, et quantum Deus donare
voluit asseruimus» (De Gen ad litt. 11. 41. 56, ML 34. 452).

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

647

amor nequit esse peccatum nisi quatenus est deordinatus, seu non
servat regulam superioris: in qua deordinatione consistit praecise
peccatum superbiae, ut explicatum est supra de peccato angeli
(n. 506). Cetera autem peccata, ut inoboedientia, gula, motus car­
nalis, inordinata amicitia erga consortem, defectus charitatis erga se
ipsum, scandalum et nocumentum posterorum, nonnisi ex illo pri­
mo actu inordinati amoris et superbiae processerunt et illum subse­
cuta sunt (2-2, q. 163, a. 1).
654. Si autem quaeratur de obiecto quod primus homo appetierit quod­
que appetendo superbierit, invenitur aliqua concordantia et aliqua discrepan­
tia cum peccato angelorum (de quo supra, n. 507). Uterque enim appetiit
aliquam similitudinem sive aequalitatem cum Deo, non quidem physicam sive
aequiparantiae, quippe quae est absolute impossibilis ac ideo incogitabilis et
inappetibilis, sed moralem sive imitationis (iuxta serpentis suasionem, Gen.
3. 5: «Eritis sicut dii»). Haec autem similitudo duplex est, altera quoad cogni­
tionem, quam angelus iam habebat nec ideo appetere potuit, homo vero non­
dum habebat ac ideo inordinate appetere potuit peccando; altera quoad po­
tentiam seu potestatem operandi, quam nec angelus nec homo adhuc habebat,
quia utrique restabat aliquid agendum quo ad beatitudinem perveniret, quam­
que proinde uterque potuit inordinate appetere.
Unde angelus peccavit tantum uno modo, scilicet appetendo aequalita­
tem secundum potentiam, homo vero duplici modo, scilicet primo ac princi­
paliter appetendo scientiam boni et mali, ut scilicet per virtutem propriae na­
turae determinaret sibi quid esset bonum et quid malum ad agendum, vel
etiam ut per seipsum praecognosceret quid sibi boni vel mali esset futurum
(iuxta serpentis suasionem, Gen. 3. 5: «Eritis sicut dii, scientes bonum et
malum» et ipsius Dei attestationem 3. 22: «Ecce Adam quasi unus ex nobis
factus est, sciens bonum et malum»); secundo ac consequenter appetendo
propriam operandi potestatem, ut scilicet virtute propriae naturae operaretur
ad beatitudinem consequendam (2-2, q. 163, a. 2).

655. Effectus atque poena peccati primi hominis fuit lapsus a
statu iustitiae originalis, sive amissio tum gratiae sanctificantis tum
ceterorum quatuor donorum integritatis, immortalitatis, impassibi­
li tatis et scientiae. Amissio quidem gratiae sanctificantis necessario
sequitur ex ipsa gravitate peccati, quod, utpote gratiae contrarium,
nequit in eodem subiecto subsistere cum ea. Amissio vero ceterorum
donorum, abstracte loquendo, non necessario sequeretur ex peccato
aut ex ipsa amissione gratiae sanctificantis, cum non sint cum ista
necessario connexa physice et absolute, ac potuerit Deus haec dona
homini conferre sine gratia sanctificante et per alium influxum (pu­
ta integritatem per infusionem naturalium virtutum).
Attamen, cum de facto ea dona fuerint a Deo collata cum gra-

648

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

tia sanctificante et dependenter ab ea (dependentia saltem morali et
probabilius physica, ut supra explicatum est, in n. 622-627), ita ut
triplex subiectio rationis ad Deum, appetitus sensitivi ad rationem
et corporis ad animam conflueret in unicam totalem hominis ordi­
nationem ac regulationem sub regimine ipsius gratiae tanquam ele­
menti essentialis ac principalis iustitiae originalis, consequens ac
connaturale fuit ut, diruto hoc fundamento, totum aedificium simul
corrueret, et, soluta regulatione rationis ad Deum per peccatum,
omnium naturalium virium deordinatio sequeretur. Ita redierunt in
Adamum, et quidem sub ratione effectus et poenae peccati, etiam
in posteros transmittendae, quatuor tristes sequelae naturae, quae
per quatuor illa dona expuncta erant, scilicet concupiscentia, mors,
dolor et ignorantia (cf. supra, n. 607 sq.).M
Praeterea, ratione reditus concupiscentiae sive amissionis doni
integritatis, primus homo sese invenit vulneratus in naturalibus,
quod attinet possibilitatem operandi bonum morale, seu accepit
quatuor vulnera (non confundenda cum quatuor praedictis tristibus
sequelis naturae), vulnus nempe ignorantiae in intellectu, vulnus
malitiae in voluntate, vulnus infirmitatis in appetitu irascibili, et
vulnus concupiscentiae in appetitu concupiscibili. Quae qualiter
intelligenda sint, dicetur infra (n. 688-690).

i I

t 1

656. Huiusmodi tamen primi hominis lapsus non fuit irreparabile,
sicut in angelo, sed locum reliquit poenitentiae, iuxta ipsam naturam liberi
arbitrii humani, quod est essentialiter revertibile donec in bono vel malo in
termino viae confirmetur. De facto autem primi parentes poenitentiam ege­
runt ac iterum amissam gratiam, non tamen cetera dona, ex gratia futuri Re­
demptoris recuperarunt; imo, iuxta communem ac traditionalem sententiam
(contra Tatianum eiusque sectam Encratitarum saec. 2 et Abbatem Rupertum
saec. 12) salutem aeternam consecuti sunt. Quam sententiam, fundatam in
Sap. 10. 1 sq.: «Eduxit illum a delicto suo», tenuerunt communiter Patres,
nominatim Irenaeus (Adv. haer. 1. 28), Tertullianus (De praescr. 52; De poenit. 12), Origenes (In Mat. 126), Gregorius Naz. (Orat. 37. 7), Augustinus
(De haer. 25; De peccat, mer. ?.. 34); in medio aevo, Daulo postquam abbas
Rupertus (t 1135; In Gen. 3. 31, ML 167. 318) dubitaverat de salute Adae,
abbas Bonae Spei (t 1183) scripsit peculiarem opellam Responsio de salute
54 Cf. 2-2. q. 164, a. 1 et 2; in quo altero articulo S. Thomas ostendit particulares
poenas quae primis parentibus contigerunt quaeque connectuntur cum his tristibus se­
quelis. Quod attinet tamen amissionem doni scientiae, ea non est ita intelligenda quasi
Ada amiserit ipsam cognitionem quae ei infusa fuerat ac prorsus imbecillis aut ignorans
redderetur, cum ea scientia ei infusa fuerat tum ex necessitate naturali, utpote creato in
adulta aetate, tum ut praeceptori generis humani, qualis iugiter permansit, sed ita ut,
ob secutam inordinationem appetitus sensitivi, qui solet esse causa erroris ac deceptionis,
ab his defectibus Ada non amplius protegeretur (cf. supra, n. 630, 641).

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

649

primi hominis (ML 203. 593-622). Praeterea, in quibusdam ecclesiis orienta­
libus primi parentes cultu publico honorantur, ut apud Coptas, Syros et Grae­
cos, quorum postremi festum Adae et Evae celebrant die dominica ante fes­
tum Nativitatis Domini.55
QUAESTIO VIII.
I. SENSUS

DE EXISTENTIA PECCATI ORIGINALIS56

QUAESTIONIS

657. Ut dictum est in quaestione praecedenti (n. 642), pecca­
tum primi hominis dupliciter considerari potest, scilicet ut pecca­
tum mere personale, seu ut afficiens personam (originale originans),
et ulterius ut inficiens ipsam naturam, ita ut, sub hac ratione, una
cum ipsa natura necessario transmittatur; quo sensu vocari solet
peccatum naturae, vel peccatum originale originatum, vel proprie
ac simpliciter peccatum originale. Est igitur hoc alterum peccatum
veluti effectus prioris.
Circa ipsum autem triplex quaestio movetur: Primo, de eius
existentia, utrum scilicet detur in omnibus hominibus aliquis verus
reatus, qui meretur verum nomen peccati, utpote vera culpa veram
55 Cf. X. Le Bachelet, «Adam», Dictionnaire de théologie catholique 1-1 (Paris
1902) 378-380.
561-2, q. 81-85. Praeterea, In 2 Sent., dist. 30-33; C. Gent. 4. 50-52; De malo,
q. 4 et 5.
Praeter bibliographias relatas supra (n. 588, 641) et infra (n. 661, 664, 666, 669,
673) confer:
Bainvel, J., Elévation, déchéance, état présent de l’humanité, Paris 1904.
Becker, J. B., «Der Schuldkarakter der Erbsünde», Zeitschrift fur katholische
till
Théologie XLVIII (1924) 76-79.—«Das ’Geheimnis
’ der Übertragung der Erbsünde»,
ibid. (1925) 24-41.
Bernard, R., «Considérations sur le péché originel», Vie spirituelle XXII (1930)
113-130, 209-237.
Chanvillard, F., Le péché originel, Paris 1910.
Dumont, C., «La prédication du péché originel», Nouvelle revue théologique
LXXXIII (1961) 113-134.
Espil, A., Le péché originel, Laval 1903.
Mil
Flick, M., «Il dogma
del peccato originale nella teologia contemporanea», Problemi
e orientamenti di teologia dommatica II (Milano 1957) 89-122.—«Lo stato di peccato ori­
ginale», Gregorianum XXXVIII (1957) 299-309.
Gaudel, A., «Péché originel», Dictionnaire de théologie catholique XII-1 (Paris
1933) 275-606.
Grelot, P., «Réflexions sur le problème du péché originel», Nouvelle revue théolo­
gique LXXXIX (1967) 338-375, 449-489.
Hocedez, E., «Notre solidarité en Jésus-Christ et en Adam», Gregorianum XII
(1932) 373-403.
Kors, J. B., La justice primitive et le péché originel d’après S. Thomas. Ses sources.
Sa doctrine, Kain 1922.
Labourdette, M., «Le péché originel et les origines de l’homme», Revue thomiste
XLIX (1949) 389-427; L (1950) 480-514; LU (1952) 5-38,—Le péché originel et les ori­
gines de l’homme, Paris 1953.

650

DE DEO CREANTE ΕΓ ELEVANTE

poenam inducens, quique tamen contrahitur non ex aliquo actu
peccaminoso personali, sed tantum cx origine, sive ratione naturalis
cuiusdam connexionis cum Adamo personaliter peccante. Secundo,
de eius essentia, tum physica, seu quid illud peccatum habitualiter
importet ac ponat in subiecto (cum non agatur de actu), tum mo­
rali, seu quo sensu verificetur in eo propria ratio peccati quae in
voluntarietate consistit. Tertio, de eius sequelis sive effectibus.
Porro ad intelligentiam primae quaestionis de existentia, quae
sola hic consideratur quaeque est stricte dogmatica, utpote perti­
nens ad fundamentales fidei veritates ac rationem reddens totius
redemptivae oeconomiae et baptismalis regenerationis, observa
proprium discrimen inter peccatum personale et peccatum originale.
l'

Peccatum generice est quaedam voluntaria deordinatio in re morali, quae,
si gravis sit (seu simpliciter talis, alias peccatum mortale), consistit in aver­
sione a Deo ut a fine ultimo; huiusmodi aversio nequit consistere nisi in ali­
quo personali actu voluntatis vel ab eo provenire. Peccatum personale, seu
quod contrahitur per actum ipsius personae et in ipsa persona totum manet,
duplex est: aliud nempe actuale, sive transitorius actus ipsius voluntatis, et
aliud habituale, sive status deordinationis manens in voluntate post actus desitionem, qui in praesenti ordine naturae elevatae de facto consistit in priva­
tione gratiae sanctificantis, ac dicitur macula peccati eo quod ipsa gratia, tan­
quam nitor vel splendor ac participatio divini luminis, concipi soleat. PeccaLambert, G., «Le drame du Jardin d’Eden», Nouvelle revue théologique LXXVI
(1954) 917-948, 1044-1071.
Lavocat, R., «Réflexions d’un paléontologiste sur l’état originel de l’humanité et
le péché originel», Nouvelle revue théologique LXXXIX (1967) 583-600.
Le Bachelet, X., Le péché originel, Paris 1900: éd. 3, 1909.—«Péché originel»,
Dictionnaire apologétique de la foi catholique (éd. 4, Paris 1926) III 1735-1755.
Letter, P. de, «Original sin, privation of original justice», Thomtst XVII (1954)
469-509.
Ligier, L., Péché d'Adam et péché du monde, Paris 1961.
Loncke, J., «Dogma peccati originalis contra obiectiones recentiores defenditur»,
Collationes Brugenses XLIV (1948) 359-363.
Lyonnet, S., «Péché originel», Dictionnaire de la Bible. Supplément VII (Paris
1964) 509-568.
Naulaertz, J., De peccato originali, Mechliniae 1916.
Pendergast, R. J., «The supernatural existential, human generation and original
sin», Downside revue (1964) 1-24.
Philips, G., «La valeur de vie d’un dogme», Revue ecclésiastique de Liège XXVII
(1935-36) 3-17.
PlAULT, B., La création et le péché originel, Paris 1960.
Problemas de actualidad sobre el pecado original (XVII Semana espanola de teologia 1957), Madrid 1960.
Rondet, H., Problèmes pour la réflexion chrétienne (Paris 1945) 3-39.
Schoonenberg, P., «Zonde der Wereld en erfzonde», Bijdragen XXIV (1963)
349-389.
Verriele, A., Le surnaturel en nous et le péché originel, Paris 1932; éd. 2, 1934;
éd. 3, 1939.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

651

tum autem originale concipitur eodem modo ut peccatum habituale, quod ta­
men connectatur, tanquam cum sua causa, non cum actu sive peccato perso­
nali eius qui afficitur, sed cum actu alterius a quo ille originem habet, ita ut
afficiat solani eius naturam et in hac habitualiter resideat, eo quod huiusmodi
natura, tanquam habitualiter iam infecta ab actu alterius, ab uno ad alterum
transmittitur. Ceterum, ulterior illius determinatio pertinet ad quaestionem
de essentia, de qua sermo erit in quaestione sequenti.
II. ERRORES.

658. Circa veritatem alicuius reatus in nobis existentis ratione originis
ex Adamo, praetermissis Manichaeis, qui infectionem originis repetebant ex
intrinseca pravitate materiae, necnon Origenistis, qui docebant hominem nasci
cum peccatis quae anima praeexistens commisit ante unionem cum corpore,
primo atque explicite errarunt Pelagiani? quibus incerte concinerunt duo
Nestorianismi praecursores, Diodorus Tarsensis (t 394) et Theodorus Mopsuestenus (t 428), quorum primus docuit homines mori non ob Adae peccatum
sed ob propria peccata quibus Adamum imitantur, alter vero negat peccatum
Adae ceteris proprie imputari, quamvis admittat mortem et concupiscentiam
provenire ratione peccati Adae, qui peccando amisit immortalitatem et inno­
centiam, et consequenter filios mortales et ad peccatum proclives, in simili­
tudinem sui generavit.57
58

Pelagiani autem suam originalis peccati negationem deducunt
ex duplici alio capite suae generalis ac naturalisticae doctrinae. Pri­
mo scilicet, ex ipsa negatione elevationis primi hominis ad ordinem
supernaturalern (de qua supra, n. 590); ex hoc enim sequitur Ada­
mum nihil perdidisse tam pro se quam pro aliis, nec aliter sibi pec­
cando nocuisse quam in bonis naturalibus et quidem sibi soli, sicut
ceteri peccatores. Secundo, ex negatione necessitatis gratiae ad salu­
tem, sive exaltatione vis liberi arbitrii ad vitandum omne peccatum
et consequendam vitam aeternam (cf. infra, n. 705 sq.); cui princi­
pio repugnat conceptus alicuius peccati a Ubero arbitrio non com­
missi eique nihilominus imputati.
Ex his sequentes conclusiones logice sequuntur: 1. Ada pec­
cando, nihil nobis culpae aut poenae adduxit, sed sibi soli nocuit.
2. Omnes tristes conditiones, quibus subicimur, seu concupiscentia,
mortalitas, dolor et ignorantia, non sunt sequelae peccati sed meri
defectus naturae, quos ceteroquin ipse Ada habuit ante peccatum.
57 Bibliographiam de historia et doctrina Pelagianorum dedimus supra, n. 590.
58 Cf. M. Jugie, Theologia dogmatica Christianorum orientalium ab Ecclesia catholica
dissidentium V (Parisiis 1935) 250-252, qui notat ipsum Nestorium recte sensisse de
peccato originali, posteriores vero Nestorianos ambigue ac discrepanter locutos esse, iuxta
ipsum praefatum discrimen trium illorum doctorum, scilicet Diodori, Mopsuesteni et
Nestorii.

3. Dici tantum potest protoparentes nobis nocuisse per modum mali
exempli. 4. Ipse Christus, secundus Adamus, eodem modo nobis
prodest per suam iustitiam, seu non directe nos reparando in iusti­
tiam sed tantum per exemplum suae vitae iustae et per exhortatio­
nem suae doctrinae sive praedicationis. 5. Infantes nascuntur abs­
que ullo peccato, in eo ipso naturali ac innocenti statu in quo ipse
Ada creatus est, nec ideo indigent Baptismo in regenerationem, seu
ut salventur et acquirant vitam aeternam, quamvis dici possint
baptizari ut consequantur «regnum caelorum» seu altiorem gradum
beatitudinis (quam distinctionem inter vitam aeternam et regnum
caelorum invexerunt posterius Pelagiani, controversia catholicorum
coacti).59
Il

II
I
k

I

659. in recentiori aetate negatio peccati originalis occurrit occasionaliter apud aliquas sectas religiosas, naturalismo inquinatas, ut Socinianos saec.
16, qui, sicut Pelagiani, reiecerunt Baptismum parvulorum et redemptivam
actionem Christi, et Phe osophos saec. 19-20, iuxta quos homo est sibi unicum
princioium salutis ac ideo nemo potest suo peccato aliis nocere (ut Adam) nec
sua iustitia aliis prodesse (ut Christus). A fortiri eadem negatio sequitur ex
tota naturalistica doctrina tum Rationalistarum, tum etiam Protestantium li­
beralium.*0
® Marius Mercator (f 451, probabiliter africanus, impugnator tum Pelagianismi
tum Nestorianismi) hanc pclagianam doctrinam, propositam a Caelestio praecipuo Pelagii
discipulo, sequentibus quinque capitulis perstringit: «Caelestius... a Pelagio instructus
sensum [illius]... impiissimum meracius imbibit... Ausus quippe est palam publiceque his
verborum sententiis eiusdem sensum passim disseminare per populos, id est: Adam mor­
talem factum, qui sive peccaret, sive non peccaret, fuisset moriturus. Quoniam infantes,
qui nascuntur, in eo statu sunt, in quo Ada fuit ante praevaricationem. Quoniam neque
per mortem Adae omne genus humanum moritur, quia neque per resurrectionem Christi
omne genus hominum resurgit. Quoniam infantes, etsi non baptizantur, habent vitam
aeternam. Quae quinque capitula unam impiissimam atque nefandam sententiam generant.
Adieit praeterea posse esse hominem sine peccato et facile Dei mandata servare, quoniam
ante Christi adventum fuerunt homines sine peccato. Et quoniam sic lex mittit ad regnum
caelorum, sicut Evangelium. Haec atque alia eiusmodi ipsi Juliano [Aeclanensi] et ceteris
eius commanipulatoribus placuere» (Liber subnotationum in verba luliani, praefatio, ML
48. 114-116).
Eandem sententiam fusius exponit et impugnat Augustinus, Contra lulianum, 1. 1,
c. 4-7, ML 44. 646-666; Opus imperfectum contra lulianum, 1. 3, c. 67-216, ML 45.
1278-1338. Cf. M. De Simone, II problema dei peccato originale e Giuliano d’Eclano,
Napoli 1949.
60 Confer in Dictionnaire de théologie catholique ad voces: Socinianisme, Théosophie, Péché originel (sub qua ultima voce, col. 556-562, agitur de Rationalistis et Protestantibus liberalibus). Quoad Theosophos confer etiam G. Busnelli, «Teosofia e teologia»,
Gregorianum I (1920) 157 sq. Quoad Protestantes generaliter confer J. Loncke, «Doctri­
na de peccato originali apud Protestantes», Collationes Brugenses XLIV (1949) 222-225.
Doctrinam protestanticam modernam, liberalis indolis, invenies expositam apud
ipsos illius defensores, nominatim:
Althaus, P., Die christliche Wahrheit (ed. 3, Gütersloh 1952) 363-387.
Barth, K., Die christliche Dogmatik IV-1 (Zürich 1953) 395-573. Eius doctrinam
explicat H. Bouillard, Karl Barth II (Paris 1957 ) 39-53.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

653

Etiam aliqui scholastici mediaevalcs, nominatim Abaelardus (f 1142) et
Durandstt a S. Porciano (t 1334), quamvis videantur errare circa solam es­
sentiam peccati originalis ,de facto tamen ipsam eius existentiam impetiti
sunt, cum illud consideraverint non ut verum peccatum sed ut meram poenam
ex peccato Adae transmissam. Conc. enim Senonense a. 1140 hanc Abaelardi
propositiones damnavit: «Quod non contraximus culpam ex Adamo, sed
poenam tantum» (Denz. 728).*61 Durandus a S. Portiano scribit: «Verum est,
quod [peccatum originale] non est culpa proprie, vel pena, sed reatus penae
ex culpa proveniens... Adam peccator transfudit in omnes naturam ream
carenciae originalis iusticiae. Sed non transfudit culpam secundum propriam
racionem culpae, sicut nec iusticiam gratuitam transfudisset».62
III. ASSERTIO. Existit peccatum originale, seu verus ac pro­
prius reatus culpae, unicuique homini inhaerens, ob eius originem
ab Adamo peccatore.

De fide definita a Conc. Arausicano
II et solemniori modo a Conc. Tridentino.
660.

Nota theologica.

PROBATUR 1. Ex auctoritate.

doctrina continetur praecipue in antipelagianis defi­
nitionibus Conc. Carth. a. 418, Arausicam II a. 529 et Tridentini
quod fere ad verbum repetit decisiones duorum illorum praeceden­
tium conciliorum. Accedunt aliqua documenta minoris momenti,
ut Conc. Ephesini contra Caelestium pelagianum, Conc. Senonensis
contra Abaelardum, Innocentii III, loannis XXII et Pii IX.
Magisterii

Conc. CartH AGINENSE a. 418, contra Pelagianos, can. 2: «Item placuit,
Brunner, E., Der Mensch in Wtderspruch, Zürich 1937. Huius doctrinam exponunt
inter catholicos L. Malevez, «La pensée d’Emile Brunner sur l’homme et le péché; son
conflit avec la pensée de Karl Barth, «Recherches de science religieuse XXXIV (1947)
407-453, et H. Volk, Emil Brunners Lehre von dem Sÿnder, München 1950.
Bultmann, R., Théologie des Neuen Testaments (Tübingen 1948) 246-249.
Gross, J., «Das Wesen der Erbsünde nach Augustinus», Augustinus Magister.
Communications (Paris 1955) II 773-787.—Entstehungsgeschichte des Erbsündendogmas
von der Bibel bis Augustin, München 1960.—Entwicklungsgeschichte des Erbsünden­
dogmas, München 1963.
61Blomme, R., «La définition du péché chez Abélard», Ephemerides theologicae
Lovanienses XXXIII (1957) 319-347.
Lottin, J., «Les théories du péché originel au XIIe siècle. IL La réaction abélardienne et porretaine», Recherches de théologie ancienne et médiévale XII (1940) 78-103.
Teetaert, A., «Le péché originel d’après Abélard», Estudis franciscans XL
(1928) 23-54.
62 Ita in primo ex tribus commentariis In 2 Sent., dist. 30, a. 2, edito a R. M. Mar­
tin, La controverse sur le péché originel au début du XIVe siècle, Textes inédits (Louvain
1930) 163. De hac controversia confer eundem Martin in Bulletin thomiste VIII (1931)
327-333, et A. Emmen, «De origine controversiae circa peccatum originale in schola dominicana saec. XIII...», Divus Thomas (Piacenza) XX (1943) 385-400.

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

ut quicumque parvulos recentes ab uteris matris baptizandos negat aut diet
in remissionem quidem peccatorum eos baptizari, sed nihil ex Adam trahere
originalis peccati, quod lavacro regenerationis expietur, unde sit consequens
ut in eis forma baptismatis 'in remissionem peccatorum’ non vera, sed falsa
intelligatur, an. s.
«Quoniam non aliter intelligendum est quod ait Apostolus: ’Per unum
hominem peccatum intravit in mundum (et per peccatum mors), et ita in
omnes homines pertransiit, in quo omnes peccaverunt’ [cf. Rom. 5. 12], nisi
quemadmodum Ecclesia catholica ubique diffusa semper intellexit. Propter
hanc enim regulam fidei etiam parvuli, qui nihil peccatorum in se ipsis adhuc
committere potuerunt, ideo in peccatorum remissionem veraciter baptizantur,
ut in eis regeneratione mundetur, quod generatione traxerunt» (Denz. 223).
Ut notatum est supra (n. 612), certum non est Zosimum R. P. appro­
basse hunc canonem, qui proinde, etsi magni momenti ac subinde fere ad
verbum repetitus a Cone. Trid. (can. 4), secundum se tamen non certo
probatur excedere auctoritatem provincialis concilii.
Conc. Ephesinum a. 431, actio 7, can. 1 et 4, damnat eos qui «cum
Caelestio [Pelagii discipulo] senserunt aut sentiunt» et qui «ausi fuerint vel
privatim vel publice, quae sunt Nestorii aut Caelestii sapere» (Denz. 267 sq.).
Conc. Arausicanum II a. 529, contra Semipelagianos, can. 2, supra rela­
to (n. 612), solemniter definivit existentiam veri peccati originalis. Quam
definitionem iam approbatam a Bonifacio II R. P. a. 532, fere ad verbum
repetiit Cone. Trid. (can. 2).
Conc. Senonense a. 1140, damnavit supra relatam propositionem Abaelardi (n. 659).
Innocentius III, Epist. «Maiores Ecclesiae causas» a. 1201: «Dicimus
distinguendum, quod peccatum est duplex: originale scilicet et actuale:
originale quod absque consensu contrahitur, et actuale, quod committitur
cum consensu. Originale igitur, quod sine consensu contrahitur, sine consensu
per vim remittitur sacramenti; actuale vero, quod cum consensu contrahitur,
sine consensu minime relaxatur... Poena originalis peccati est carentia visionis
Dei, actualis vero poena peccati est gehennae perpetuae cruciatus»
(Denz. 780).
Ioannes XXII, Epist. «Nequaquam sine dolore» a. 1321, ad Armenos:
«Illorum autem animas, qui in mortali peccato vel cum solo originali dece­
dunt, mox in infernum descendere, poenis tamen ac locis disparibus punien­
das» (Denz. 926).
661. Conc. Tridentinum, sess. 5 de peccato originali (17 iun. 1546),63
post prologum, sex habet canones de hoc peccato.
“Cavallera, F., «Le décret du Concile de Trente sur le péché originel», Bulletin
de littérature ecclésiastique (1913) 241-258, 289-315.
Gaudel, A., «Péché originel», Dictionnaire de théologie catholique XII-1 (Paris
1933) 513-527.
Koch, W., «Das Trienter Konzilsdekret ’de peccato originali’», Theologische Quartalschrift XCV (1913) 430450, 552-564; XCVI (1914) 101-123.
111·
Labourdette, M.. «Le péché originel et les origines de l’homme»,
Revue thomiste
XLIX (1949) 391403. Breviter sed apte.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

655

In can. 1, supra relato (η. 646), agit de eius causa, seu personali peccato
Adae (originali originante).
In can. 2 repetit praefatum can. 2 Conc. Arausicani (n. 612) paulisper
illum determinando: «Si quis Adae praevaricationem sibi soli et non eius
propagini asserit nocuisse, 'acceptam a Deo sanctitatem et iustitiam, quam
perdidit, sibi soli et non nobis etiam eum perdidisse; aut inquinatum illum
per inoboedientiae peccatum ’mortem’ et poenas ’corporis tantum in omne
genus humanum transfudisse, non autem et peccatum, quod mors est animae’:
an. s. ’cum contradicat Apostolo dicenti: Per unum hominem peccatum intra­
vit in mundum, et per peccatum mors, et ita in omnes homines mors pertransiit, in quo omnes peccaverunt’ [Rom. 5. 12]» (Denz. 1512).
Can. 3: «Si quis hoc Adae peccatum, quod origine unum est et propaga­
tione, non imitatione transfusum omnibus inest unicuique proprium, vel per
humanae naturae vires, vel per aliud remedium asserit tolli, quam per meritum
unius mediatoris Domini nostri lesu Christi...: an. s.» (Denz. 1513).
Can. 4 repetit integre et ad verbum supra relatum can. 2 Conc. Carth.,
paucis additis, praecipue circa initium verbis: «Etiam si fuerint a baptizatis
parentibus orti» (Denz. 1514).
Can. 3: «Si quis per lesu Christi Domini nostri gratiam, quae in baptis­
mate confertur reatum originalis peccati remitti negat, aut etiam asserit, non
tolli totum id, quod veram et propriam peccati rationem habet, sed illud dicit
tantum radi aut non imputari: an. s.... Manere autem in baptizatis concupis­
centiam, quam aliquando Apostolus 'peccatum’ [Rom. 6. 12 sqq.] appellat,
sancta Synodus declarat, Ecclesiam catholicam numquam intellexisse, pecca­
tum appellari, quod vere et proprie in renatis peccatum sit, sed quia ex pec­
cato est et ad peccatum inclinat. Si quis autem contrarium senserit: an. s.»
(Denz. 1515).
Can. 6: «Declarat tamen haec ipsa sancta Synodus, non esse suae inten­
tionis, comprehendere in hoc decreto, ubi de peccato originali agitur, beatam
et immaculatam Virginem Mariam Dei genitricem...» (Denz. 1516).
Iuxta hanc tridentinam definitionem, peccatum originale est peccatum
proprie dictum·, «reatus originalis peccati», «veram et propriam peccati ratio­
nem habet». Importat amissionem gratiae: «mors est animae», «sanctitatis et
iustitiae perditio». Tollitur per veram remissionem, sicut omne verum pec­
catum: «lavacro regenerationis expiatur», «regeneratione mundatur», «in re­
missionem peccatorum», «reatus originalis peccati remittitur». Residet in
nobis: «inest unicuique proprium», imo in ipsis parvulis qui, quamvis nihil
in seipsis peccarunt, tamen «in peccatorum remissionem veraciter baptizan­
tur». Provenit ex peccato Adae per generationem: «Adae praevaricatio eius
propagini nocuit», «sanctitatem et iustitiam non sibi soli sed nobis etiam
Lyonnet, S., «Le péché originel en Rom. 5. 12 et le Concile de Trente», Biblica
XLI (1960) 325-355.
Penagos, L., «La doctrina del pecado original en el Concilio de Trente», Miscelânea
Camillas IV (1945) 127-273.
Vanneste, A., «La préhistoire du décret du Concile de Trente sur le péché originel»,
Nouvelle revue théologique LXXXVI (1964) 355-368, 490-510; «Le décret du Concile de

·. wc -

ρη»

-

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

perdidit», «in omne genus humanum transfudit peccatum», «Adae peccatum
propagatione non imitatione transfunditur», «regeneratione mundatur quod
generatione trahitur».
Pius IX, Bulla «Ineffabilis Deus» a. 1854, peccatum originale effert at
veram culpam inquinantem animam, cum definit B. Virginem fuisse «ab om.ii
originalis culpae labe praeservatam immunem».

A. T. aliquos exhibet textus qui, quamvis
per se solos non valeant existentiam peccati originalis ostendere,
tamen eam suggerere videntur et sub luce novi testamenti, tanquam
unius ac continuatae revelationis, cum solida probabilitate ad eam
referuntur.
662. Scriptura*6465in

p

Gen. 5. 15-20: «Inimicitias ponam inter te et mulierem et semen tuum
et semen illius...» Innuitur peccatum protoparentum nocuisse etiam posteris.
lob 14. 4: «Quis potest facere mundum de immundo conceptum semine?
Nonne tu qui solus es?» (iuxta LXX: «Quis enim mundus erit a sorde? At
nemo, etsi unus dies sit vita eius super terram»; iuxta lectionem hebraicam:
ιιϊιι
«Quis dabit mundum de immundo?
Ne unus quidem»). Agitur de aliqua
universali immunditia, connexa cum nativitate, quamvis referentia ad ipsum
peccatum /\dae non indicetur; inde ad peccatum originale textum retulerunt
plures Patres (Clemens Alex., Origenes, Augustinus, Serm. Y10. 2) et poste­
riores exegetae, etiam inter modernos (Lagrange, Bonsirven, Lefevre).
Psal. 50. 7:ω «Ecce in iniquitatibus conceptus sum et in peccatis concepit
em mater mea». Agitur de peccato connexo cum ipsa conceptione; improba­
biliter autem diceretur illud esse personale peccatum (puta adulterium) com­
missum a matre psalmistae, qui ita matrem suam incusaret, aut esse meram
malam concupiscentiam, quae numquam designatur nomine peccati (avon,
het), sub quo nomine in praecedentibus versiculis 2-6 venit verum ac proprie
dictum peccatum («dele iniquitatem meam»). Propterea plures Patres (Orige­
nes, Ambrosius, Augustinus, In Psal. 50. 10) aliique interpretes textum intelligunt de peccato originali, etsi iterum referentia ad peccatum Adae non
indicetur.
Trente sur le péché originel», ibid. LXXXVII (1965) 688-726; LXXXVIII (1966)
581-602.
64Dubarle, A. M., «Le péché originel dans les suggestions de l’Evangile», Revue
des sciences philosophiques et théologique XXXIX (1955) 603-614.—«La condition hu­
maine dans l’Ancien Testament», Revue biblique LXIII (1956) 325-344.—«Le péché ori­
ginel dans la Genèse», ibid. LXIV (1957) 19-31.—Le péché originel dans l’Ecriture, Pa­
ris 1958.
Fraine, J. de, La Bible et l’origine de l’homme, Bruges 1961.
Gaudel, art. cit. (supra, in n. 656) 275-317.
Ligier, L., Péché d'Adam et péché du monde, 2 voll., Paris 1960-1961.
Verriele, A., «Les textes bibliques sur le péché originel et leur interprétation
theologique», Revue apologétique LXIII (1936) 385-386, 400-402, 513-532, LXIV
(1937) 14-25.
65 Bernini, G., Le preghiere penitenziali del Salterio (Roma 1953) 184-193.
Feuillet, A., «Le verset 7 du ’Miserere’ et le péché originel», Reherches de science
religieuse XXXII (1944) 5-26.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

657

Eccli. 25. 33: «Λ muliere initium factum est peccati, et per illam omnes
morimur». Hic ipsa connexio cum peccato protoparentum exhibetur, et qui­
dem explicite quoad sequelam mortis, implicite quoad ipsum peccatum («ini­
tium peccati»), quod est causa mortis. Unde merito interpretes hunc textum
considerant ut suggestivum testimonium traditionis iudaicae de existentia
peccati originalis.66

663. In N. T., abstrahendo a praecipuo ac certo Apostoli tes­

timonio Rom. 5. 12-19, de quo infra, plures habentur indirectae
indicationes de existentia peccati originalis, scilicet generalis Christi
invitatio ad poenitentiam (Luc. 4. 19: «Praedicare captivis remis­
sionem»), asserta universalis necessitas Baptismi (Io. 3. 5: «Nisi
quis renatus fuerit...»), testimonium Baptistae de Christo qui vene­
rit «tollere peccatum mundi» (Io. 1. 29), doctrina de universali
redemptione per Christum (1 Tim. 2. 6: «Qui dedit redemptionem
semetipsum pro omnibus»).
Sunt praeterea duo textus qui prima fronte videntur rem explicitius pro­
ponere, at de quorum directo sensu peculiariter disputant expositores.
2 Cor. 5. 14: «Si unus pro omnibus mortuus est, ergo omnes mortui
sunt». Antiquiores commentatores haec verba explicant directe de peccato
originali, seu de peccato Adae ratione cuius omnes morimur, vel morte physica
(Ambrosiaster, Theodoretus) vel morte morali seu peccato (plures post Au­
gustinum, Contra lulian. 6. 4; De pecc. merit. et remiss. 1. 27; De civ. Dei
20. 6). Recentiores vero, prementes contextum, communius id explicant de
morte Christi physica, quae, cum sit nostra redemptio, est ratio quare ea nos
morimur moraliter per respectum ad vitam peccati, seu morimur peccato;67 in
quo sensu, hic textus nonnisi indirecte trahi potest ad designandum peccatum
originale, quatenus nempe supponit omnes indiscriminatim inquinari peccato,
a quo indigent revocari.

Ephes. 2. 3: «In quibus et nos omnes aliquando conversati sumus in desi­
deriis carnis nostrae facientes voluntatem carnis et cogitationum, et eramus
natura filii irae sicut et ceteri». In his verbis aliqui moderni exegetae renuunt
agnoscere directam referentiam ad peccatum originale, ea intelligentes de
peccatis actualibus seu desideriis carnis quatenus proveniunt non ex gratia sed
ex natura, et pro hac expositione afferentes patres Graecos, nominatim Chry66 De huiusmodi iudaica traditione, confer:
Charue, A., «Le péché originel chez les Juifs», Collationes Namurcenses (1930)
50-54, 317-322.
ιιϊιι d’après les conceptions juives
Frey, J. B., «L’état originel et la chute de l’homme
au temps de Jésus-Christ», Revue des sciences philosophiques et théologiques (1911)
507-545.
Gaudel, art. cit. (supra, in n. 656) 289-305.
Lagrange, M.-J., Epitre aux Romains (Paris 1950) 113-118.
67 Cf. F. Prat, La théologie de Saint Paul II (éd. 38, Paris 1949) 242 sq.

658

PE DEO CREANTE ET ELEVANTE

sostomum, et inter latinos Hieronymum.*8 Attamen longe communior tum
Patrum tum ceterorum doctorum expositio, imo et ipsius ecclesiastici Magis­
terii, ea verba directe refert ad peccatum originale; quam expositionem as­
sumpsit ipsum Conc. Tridentinum in Decreto de iustificatione, inquiens:
«Declarat sancta Synodus... omnes homines in praevaricatione Adae innocen­
tiam perdidisse... ’factos immundos’ [Is. 64. 6] et (ut Apostolus inquit)
natura filios irae’ [Ephes. 2. 3], quemadmodum in Decreto de peccato ori­
ginali exposuit» (Denz. 1521); in quo anteriori Decreto ad eundem Apostoli
textum alludit, definiens Adamum in sua praevaricatione «incurrisse... iram
et indignationem Dei» (Denz. 151l).**
1*

664. Praecipuus ac classicus textus est Rom. 5. 12-19, cuius
medulla his verbis continetur: «Propterea, sicut per unum hominem
peccatum in hunc mundum intravit, et per peccatum mors; et ita in
omnes homines mors pertransiit, in quo omnes peccaverunt... Igitur,
sicut per unius delictum in omnes homines condemnationem, sic et
per unius iustitiam in omnes homines in iustificationem vitae. Sicut
enim per inoeboedientiam unius hominis peccatores constituti sunt
multi, ita et per unius oboeditionem iusti constituentur multi».
Quod in hoc textu agatur de peccato originali est probabiliter
de fide, et ut minimum theologice certum, ob explicitam declaratio­
nem Conc. Carthaginensis, solemniter repetitam a Conc. Trid.:
«Quoniam non aliter intelligendum est quod ait Apostolus [Rom.
5. 12]... nisi quemadmodum Ecclesia catholica ubique diffusa sem­
per intellexit» (supra, n. 660 sq.). Ratio quare quidam dicant id
non esse de fide (saltem ex Conc. Trid.) est quia haec declaratio
ponitur post verba «anathema sit».
68 Ita Prat, Huby, Ceuppens et praecipue I.-M. Voste, qui quaestionem fusius exa­
gitat, Commentarius in Epistolam ad Ephesios (ed. 2, Romae 1932) 143-145 , 263-271;
idem repetitur Hispanice in «Eramus natura filii irae», Ciencia tomista XIII (1916)
386-391.
69 Quapropter prior illa paucorum modernorum interpretatio derelinquenda videtur.
I. Mehlmann, historica quaestione de interpretatione Eph. 2. 3 fusissime et attente exa­
minata in suo opere Natura filii irae. Historia interpretationis Eph. 2. 3 eiusque cum doc­
trina de peccato originali nexus (Romae 1957), concludit: «[Post Augustinum] interpre­
tatio loci nostri de peccato originali taliter inter latinos obtinuit, ut usque ad Concilium
Tridentinum vix unus ab ea dissonaret. Quae sententia inter Latinos non tantum unanimis
dici potest, sed et vere traditionalis eo in sensu, quo in huiusmodi rebus ea vox sumi
solet. Cui sententiae suffragatur etiam constans Magisterii Ecclesiae Ordinarii et Univer­
salis interpretatio... Quae [autem]... quidam scriptores afferunt argumenta exegetica et
theologica, ut ostendant peccatum originale in loco nostro minime significari, ea osten­
disse me credo vel non concludere, vel nimis subtiliter applicare interpretationi textus
considerationes quasdam, quae videntur fuisse a mente Apostoli alienae, atque ex poste­
rioribus distinctionibus theologicis invectae» (p. 679, 683).
toBarrosse, Th., «Death and sin in St. Paul’s Epistle to the Romans», Catholic bi­
blical quarterly XV (1953) 438-459.
Bover, J. M., Teologia de San Pablo (Madrid 1952) 216-220, 436-439, 756-760.
Dubarle, A. M., «Le péché originel dans saint Paul», Revue des sciences philo-

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

659

Id ceteroquin etiam exegetice, cum certitudine ex ipso textu
deducitur. Primo enim, in eo agitur de vero peccato, nec tantum de
sequelis peccati, scilicet morte et concupiscentia. Nam vocatur
ή αμαρτία (et quidem autonomastice cum articulo ή), quo nomine
proprie ipsum peccatum designatur, non vero eius sequela; nec in
6. 12, Apostolus ipsam directe concupiscentiam vocat peccatum sed
loquitur potius de concupiscentia quae est ex peccato («Non ergo
regnet peccatum in vestro mortali corpore, ut oboediatis concupis­
centiis eius»). Praeterea, peccatum exhibetur explicite ut causa
mortis, non ut ipsa mors («Peccatum in hunc mundum intravit, et
per pecatum mors»). Secundo, non agitur de peccato personali
ipsius Adae, sed de peccato inhaerente ceteris hominibus. Nam hoc
vocatur indeterminate αμαρτία (peccatum), illud vero vocatur
stricte παράχωμα, παράβαοις, παρακοή (transgressio, praevaricatio, inoboe­
dientia). Praeterea, prius illud peccatum dicitur ratione Ada­
mi peccatoris intrasse in mundum et perseverasse, et ita ut propterea «omnes peccaverunt» et «per inoboedientiam unius hominis pec­
catores constituti sunt multi».
Quod attinet incisum Vulgatae «In quo homines peccaverunt»,
quo traducitur graeca lectio
^τες ήμαρτον, in duplici diverso
sensu ab expositoribus accipitur. Plerique latini post Augustinum
{Contra duas epist. pelag. 4. 4. 7; Contra lulian. 6. 24. 75) usque
sophiques el théologiques XL (1956) 213-254. Idem extat in Le péché originel dans
l'Ecrilure (Paris 1958) 121-172.
Freundorfer, J., Erbsünde und Erbtod beim Apostel Paulus (Münster i. W. 1927)
214-264.
Gonzalez, J. M., «El pecado original segùn S. Pablo», Estudios btblicos XVII
(1958) 169-180.
Lafont, D. G., «Sur l’interprétation de Romains V. 15-21», Recherches de science
religieuse XLV (1957) 481-513.
Lagrange, M.-J., Epître aux Romains (sixième mille, Paris 1950) 104-113.
Lattanzio, G.-Biffi, G., «Una recente esegesi di Rom. 5. 12-24», Scuola cattolica
LXXXIV (1956) 14-358, 451-458.
Lyonnet, S., «Le sens de έρ’ώ en Rom. 5. 12 et l’exégèse des Pères grecs», Biblica
XXXVI (1955) 436-456.—«Le péché originel et l’exégèse de Rom. V. 12-24», Recherches
de science religieuse XLIV (1956) 63-84.—Saint Paul. Epître aux Romains (Paris 1957)
521-557.—«Le péché originel en Rom. 5. 12. L’exégèse des Pères grecs et les décrets du
Concile de Trente», Biblica XLI (1960) 325-355.
Prat, F., La théologie de saint Paul I (éd. 33, Paris 1942) 250-263, 514-516; II
(éd. 38, 1949) 209-211.
Rossano, P., «Il concetto di ’Hamartia’ in Rom. 5-8», Rivista biblica italiana IV
(1956) 289-313.
Spadafora, F., «Rom. 5. 12: esegesi e riflessi», Divinitas IV (1960) 289-298.
Van Hove, A., «Demonstratur dogma peccati originalis ex Rom. 5. 12-21», Collecta­
nea Mechliniensia (1939) 282-287.
Voste, I.-M., Studia patilina (Romae 1928) 69-86.

660

h
il
h

«

I
I

»

I
i

I» I »

ad saec. 16 et alii pauci inter recentiores illud intellexerunt in sensu
relativo (in quo, scilicet in Adamo; vel etiam, in quo peccato, om­
nes peccaverunt); Graeci vero, et inde a saec. 16 fere communiter
latini exegetae illud intelligunt in sensu causali (in quo=quia om­
nes peccaverunt), tanquam magis congruo lexico, grammaticae et
contextui. In utroque tamen sensu peccatum originale exhibetur.
Imo, quamvis in priori sensu explicite exhibeatur theologicus con­
ceptus voluntareitatis, qui est proprius omni peccato, quasi nempe
in ipso Adami peccato omnes peccarunt, in altero sensu ipsa dis­
tincta ac vera ratio peccati originalis directius exhibetur; nam ita
significatur, ideo omnes mori et in omnes mortem pertransisse, quia
omnes peccarunt, etsi aliunde actualiter non peccaverint, seu ratione
peccati Adae; quo quidem implicite ac illative fit reditus ad ipsum
praefatum sensum relativum, quatenus non aliter omnes homines
peccasse intelliguntur quam in Adae peccato.71
665. Non vacat autem immorari in explicandis quibusdam textibus qui
quandoque citantur ad modum obiectionis contra existentiam peccati origina­
lis. Ita Ezech. 18. 20: «Anima quae peccaverit, ipsa morietur; filius non
portabit iniquitatem patris»; in quo manifeste agitur de peccatis personalibus.
Item, 1 Cor. 7. 14: «Sanctificatus est enim vir infidelis per mulierem fidelem,
et sanctificata est mulier per virum fidelem; alioquin fiili vestri immundi
essent; nunc autem sancti sunt»; quae verba convenienter accipiuntur de extrinseca sanctificatione, proveniente ex commercio cum sanctis; ceterum de
praeciso sensu istius textus disputant exegetae.
71 Ad rem Prat: «L’expression grecque signifie indubitablement ’parce que’; et tel
est aussi, dans la Vulgate, le sens de la locution correspondante ’in quo’. Hâtons-nous
d’ajouter, pour rassurer les théologiens, qu’en traduisant: ’Parce que tous ont péché’,
comme l'exigent le lexique, la grammaire et le contexte, non seulement toutes les parties
de la phrase se suivent et s’enchaînent mieux, mais l’argument en faveur du péché origi­
nel gagne en clarté et en force probante. En effet, Paul affirme alors directement deux
choses: que tousles hommes ont péché, même ceux qui n’ont pas imité la prévarication
d’Adam; et qu’un péché, qui n'est pas un péché actuel, est pour tous une dette de mort»
(La théologie de Saint Paul I [éd. 33, Paris 1942] 258).
Ceterum, huiusmodi interpretatio nondum certitudine gaudet, ut ostendit C. Boyer,
De Deo Creante et Elevante (ed. 3, Romae 1940) 358 sq., in nota. Recenter L. Cerfaux
fassus est rationes inde a tempore Erasmi adductas contra priorem expositionem exagge­
ratione redolere ac putat incisum έ?’ώ referendum esse ad Adamum, ita ut vertatur:
«ratione illius, per quem omnes peccaverunt» (Le Christ dans la théologie de Saint Paul
[Paris 1951] 177 sq.).
Recenter autem tertiam quandam ac peregrinam interpretationem introduxit Lyonnet
(loris cit.), iuxta quam mors, de qua in v. 12, significat non mortem physicam sed mortem
spiritualem atque aeternam, item verba «omnes peccaverunt» referuntur ad peccata actua­
lia et incisum έφώ significat «ratione cuius», ita ut sensus pericopae sit: «Sicut per
unum hominem peccatum (i. e. vis mali) in hunc mundum intravit et per peccatum mors
(i. e. conditio peccatoris, conditio spiritualis mortis, in qua consistit peccatum originale)
et ita in omnes homines mors (i. e. peccatum originale) pertransiit, ratione cuius omnes
peccaverunt (ulteriori nempe ac personali peccato)».

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

661

iuxta duplicem periodum distingui potest, quod
attinet doctrinam de existentia peccati originalis, scilicet eam quae
praecedit controversiam et haeresim pelagianam et eam quae ab hac
controversia initium capit. Secundae huius priodi doctrina exponi
non indiget, quoniam tota comprehenditur tum explicita ac deter­
minata expositione Augustini, praecipue in eius operibus contra
Pelagianos,73 tum solemni definitione duorum Conciliorum Carthaginensis a. 418 contra Pelagianos et Arausicani II a. 529 contra Semipelagianos (supra, n. 660), quae ipsius Augustini doctrinam canonizarunt.
Prioris autem periodi doctrina constat tum ex testimonio ipsius
Augustini, qui in sua controversia cum Pelagianis constanter appel­
lat ad praecedentem traditionem, seu ad id «quod catholica fides
credit antiquitus», nominatim adducta auctoritate praecipuorum
Patrum tam latinorum quam graecorum;74 tum ex constanti praxi
666. Traditio72

72 Gaudel, art. cit. (supra, in n. 656) 317-342. Quoad Patres Graecos cf. M. Jugie,
Julien d’Halicarnasse et Sévère d’Antioche. La doctrine du péché originel chez les Pères
grecs, Paris 1925. Hic auctor in iudicanda hanc graecorum doctrinam de peccato originali
merito dissentit a R. Draguet, Julien d’Halicarnasse et sa controverse avec Sévère d’An­
tioche sur l’incorruptibilité du corps du Christ (Louvain 1924) 224. De quo dissensu con­
fer Gaudel, ibid. 361-363.
73 De gratia Christi et peccato originali (a. 418); De nuptiis et concupiscentia (a. 419420); Contra duas epistola Pelagianorum (a. 420); Contra Julianum (a. 421); Contra
Julianum opus imperfectum (a. 429-430; opus morte interruptum). De Augustini doctrina
confer:
Blic, J. de, «Le péché originel selon saint Augustin», Recherches de science religieu­
se (1926) 97 sqq., 414 sqq., 512 sqq.
Clemence, J., «Saint Augustin et le péché originel», Nouvelle revue théologique
LXX (1948) 727-754.
Concetti, M., Esame della genesi della dot trina agostiniana intorno al peccato ori­
ginale, Fermo 1922.
Donau, F., «La pensée de saint Augustin sur la nature du péché originel», Revue
apologétique (1922) 414-425, 486-495.
Dubarle. A. M., «La pluralité des péchés héréditaires dans la tradition augustinienne», Revue des études augustiniennes III (1957) 113-136.
Gaudel, A., art. cit. (supra, in n. 656) 382-402.
Guzzo, A., Agostino contro Pelagio, Torino 1934.
Leeming, B., «Augustine, Ambrosiaster and the ’massa perditionis’», Gregorianum
XI (1930) 58-91.
Merlin, N., Saint Augustin et les dogmes du péché originel et de la grâce, Pa­
ris 1931.
Philips, G., Dz raison d’être du mal d’après Saint Augustin, Louvain 1927.
74 De nuptiis et concup. 2. 12. 25, reiciens Iuliani pelagiani calumniam, ait: «Non
ego finxi originale peccatum, quod catholica fides credit antiquitus; sed tu, qui hoc negas,
sine dubio es novus haereticus» (ML 44. 450 sq.). Contra Julianum 2. 10. 33 sq.: «Prop­
ter quam catholicam veritatem sancti ac beati et in divinorum eloquiorum pertractatione
clarissimi sacerdotes, Irenaeus, Cyprianus, Reticius, Olympius, Hilarius, Ambrosius, Gre­
gorius [Nazianzenus], Innocentius, loannes [Chrysostomus], Basilius, quibus addo pres­
byterum, velis nolis, Hieronymum, ut omittam eos qui nondum dormierunt, adversus vos
proferunt de omnium hominum peccato originali obnoxia successione sententiam... Quod

baptizandi parvulos in remissionem peccatorum, iuxta formulam
fidei expressam in symbolo nicaeno-constantinop. («Confiteor unum
baptisma in remissionem peccatorum», Denz. 150), quam praxim
tanquam traditionalem testantur antiqui patres inde ab Irenaeo75
nec negabant ipsi Pelagiani, quamvis eam in suum sensum interpre­
tarentur, distinguentes inter effectum «regni caelorum» et effectum
«vitae aeternae» (supra, n. 658); tum ex magna commotione et im­
mediata reactione quam doctrina pelagiana suscitavit in Ecclesia;
tum ex explicitis testimoniis ipsorum Patrum, non exclusis ipsis
Origene et Cbrysostomo, in quibus tamen non est exigenda eadem
doctrinae claritas ac determinatio, qualem ipsa pelagiana controver­
sia Augustinum aliosque posteriores prodere coëgit.
667. Ubi, ad solutionem difficultatum, observa quod, cum aliqui Pa­
tres (praecipue inter orientales), ut Clemens Alex. (Strom. 3. 6 et 16),76 Ter­
tullianus (De bapt. 18. 14), Cyrillus Hier. (Catech. 4. 19), Gregorius Nyssenus (De infantibus praemature abreptis), Chrysostomus (Horn, ad neophytos,
de qua mox), Theodoretus (Haer. fab. 5. 18), negant parvulos habere pecca­
tum, id intelligunt de solis peccatis personalibus, ut patet tum ex contextu
tum ex aliis eorum dictis de generali omnium praevaricatione in Adamo; et
ratio inculcandi innocentiam natorum fuit ut abiceretur error praeexistentialistarum, docentium animas nascere cum peccatis commissis ante unionem
cum corpore, vel Manichaeorum docentium naturam humanam, utpote mate­
rialem, esse intrinsece malam, ac inde damnantium matrimonium, tanquam
medium propagationis mali.
Quod attinet ipsum Chrysostomum, quem lulianus pelagianus sibi vin­
{istij invenerunt in Ecclesia, tenuerunt; quod didicerunt, docuerunt; quod a patribus
acceperunt, hoc filiis tradiderunt» (ibid. 697 sq.).
Eam luliani incusationem, iuxta quam ipse Augustinus finxerit doctrinam peccati
originalis, repetiit modernista j. Turmel. Histoire des dogmes I: Le péché originel et
la rédemption (Paris 1931) 17-166, et recentius renovavit Protestans J. Gross, Entstehungsgeschicbte des Erbsündendogmas von der Bibel bis Augustin, München 1960. Cf. re­
censionem huius operis in Recherches de science religieuse LI (1963) 614-626, et in Ephe­
merides theologicae Lovanienses XXXVIII (1962) 895-903.
75 Irenaeus, Adv. bar. 2. 22. 4: «Omnes venit per semetipsum salvare, omnes, in­
quam, qui per eum renascuntur in Deum, infantes, et parvulos, et pueros, et iuvenes,
et seniores». Origenes, In Rom. 5. 9: «Ecclesia ab apostolis traditionem suscepit etiam
parvulis baptismum dare; sciebant enim illi, quibus mysteriorum secreta commissa sunt
divinorum, quod essent in omnibus genuinae sordes peccati, quae per aquam et Spiritum
ablui deberent». Cyprianus, Epist. 64, ad Fidum, 2. Chrysostomus, Horn, ad neophytos,
fragm. apud Augustinum, C. Iui. 1. 6. 21 (cf. commentum ipsius Augustini). Ambrosius,
De Abraham 2. 11. 84.
Cf. J. C. Didier, «Le pédobaptisme au IV' siècle. Documents nouveaux», Mélanges
de science religieuse VI (1949) 233-246 et Ph. H. Menoud, «Le baptême des enfants dans
l’Eglise ancienne», Verbum Caro II (1948) 15-26.
76 De doctrina Clementis confer Th. Ruther, Die Lehre von der Erbsiinde bet
Klemens von Alexandrien, Freiburg 1922. Quoad tres praecipuos scriptores saec. 3, confer
H. Rondet, «Le péché originel dans la Tradition. Tertullien, Clément, Origène», Bulletin
de littérature ecclésiastique (1966) 115-148.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

663

dicabat eo quod scripserit: «Hac dc causa etiam infantes baptizamus, cum
non sint coinquinati peccato, ut eis addatur sanctitas», observat Augustinus
(qui nobis hoc Chrysostomi fragmentum asservavit): «Omnino et parvulorum
salvator est Christus; omnino, nisi ab illo redimantur, peribunt... Hoc sensit,
hoc credidit, hoc didicit, hoc docuit et loanncs [Chrysostomus]. Sed tu eius
verba in vestrum dogma convertis. Peccata dixit parvulos non habere, sed
propria. Unde illos innocentes nuncupamus... Poterat etiam noster Cyprianus
hoc dicere de parvulis quod loannes, quandoquidem ait ’quod infans natus
nihil peccaverit et quod ei remittantur non propria sed aliena peccata’ (Epist.
64, ad Fidum)... Vides certe non ab eo dictum esse 'parvulos non coinquina­
tos esse peccato’, sive ’peccatis’, sed ’non habere peccata' [Hic Augustinus
convincit lulianum etiam de adulteratione textus Chrysostomi] intellige
propria, et nulla contentio est. At inquies, Cur non ipse addidit, propria?
Cur, putamus, nisi quia disputans in catholica Ecclesia non se aliter intelligi
arbitrabatur, tali quaestione nullius pulsabatur, vobis nondum litigantibus
securius loquebatur?» (Contra Iulian. 1. 22, ML 44. 655 sq.).
Et haec eadem ratio securioris ac liberioris sermonis, tempore nondum
exortae haeresis, afferri potest ad explicandam unam vel aliam imperfectam
assertionem eiusdem Patris, ut cum satis ambigue ait nos ex peccato Adami
fieri peccatores in hoc sensu quod mortem incurrimus, quo prima fronte
videretur negare incursionem ipsius verae culpae, nisi mors ibi accipiatur
etiam in sensu spirituali.77 Ceterum nihil officit quominus dicatur Chrysosto­
mum non exhibuisse aptam formulationem suae ac communis doctrinae de
peccato originali.78
668. Irenaeus, Adv. haer. 5. 16. 3: «Deum... in primo quidem Adam
offendimus, non facientes eius praeceptum; in secundo autem Adam reconci­
liati sumus, obedientes usque ad mortem facti. Neque enim alteri cuidam
eramus debitores, sed illi, cuius et praeceptum transgressi fueramus ab initio»
(MG 7. 1168).
77 In Rom. 10. 2: «Ac videtur quidem illud [’Per inoboedientiam unius hominis
peccatores constituti sunt multi’] non parvam inferre quaestionem, si quis vero studiose
attenderit, illa facile solvetur. Quaenam igitur illa quaestio est? Nempe dicere, per inoboe­
dientiam unius multos effici peccatores. Quod enim illo peccante et mortali facto, qui
ex illo orti sunt, tales efficiantur, id a verisimile non abhorret; quod autem ex inoboe­
dientia illius alter peccator fiat, id quam consequentiam habuerit? Invenietur quippe ita
nec poenas debere, nisi ex se peccator fuerit. Quid igitur hic significat illud ’peccatores'?
Mihi quidem videtur, supplicio obnoxios et ad mortem damnatos. Quid igitur Adamo
mortuo, omnes simul mortales effecti, id clare ct pluribus ostendit; quod quaeritur autem
est cur ita factum sit. Sed nondum illud adiecit; neque enim id ad rem praesentem pertinet
[de qua disputat Apostolus]... Quod si quis vestrum quaerat, hoc dicemus, nos a morte
huiusmodi ac condemnatione non modo nihil laesos fuisse, si advigilemus, sed etiam lu­
cratos, cum mortales effecti sumus...» (MG 60. 477 sq.).
78 Ad rem observat G. Bardy: «Si Pelage et les siens n’avaient pas le droit de
tirer à eux l’autorité de Jean, il faut reconnaître pourtant que ses expressions sont beau­
coup moins claires que celles de saint Augustin, et que plusieurs fois leur imprécision
laisse place à quelque hésitation... Il est certain qu’en général il insiste sur la toute-puis­
sance de la liberté humaine, avec un optimisme tout à fait opposé aux doctrines austères
de saint Augustin; et l’on comprend que les pélagiens aient été tenté d’attirer à eux
l’autorité d’un tel homme» («Jean Chrysostome», Dictionnaire de théologie catholique
VIII-1 [Paris 1923] 677, 679).

*

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

«

il

I
I
I

»

1 :»

‘

i

P»

a I
.. K *

P

h I

: \

J
f’

n

i

Tertullianus, De anima 40. 1: «Omnis anima eo usque in Adam cen­
setur, donec in Christo recenseatur, tandiu immunda, quandiu recenseatur,
peccatrix autem, quia immunda, recipiens ignominiam et carnis ex societate»
(CCL 2. 843). Ibid. 41. 1: «Malum igitur animae, praeter quod ex obtentu
spiritus nequam superstruitur, ex originis vitio antecedit, naturale quodam­
modo. Nam, ut diximus, naturae corruptio alia natura est, habens suum deum
et patrem, ipsum scilicet corruptionis auctorem» (ibid. 844).
Origenes79 pariter est testis communis traditionis de ipsa existentia pec­
cati originalis, quamvis in explicanda istius essentia confuso modo procedat,
accedens ad platonicam doctrinam de praeexistentia animarum. In Lea. hom.
12. 4: «Hoc ipso ergo quod in vulva matris [puer] est positus, et quod ma­
teriam corporis ab origine paterni seminis sumit, in patre et in matre conta­
minatus dici potest... Omnis ergo homo in patre et in matre pollutus est»
(MG 12. 539). In 1er., hom. 8. 1: «Omnes corruimus per peccatum in orbe
terrarum... In Adam omnes morimur, atque ita corruit orbis terrarum» (MG
13. 338).
Hilarius,50 In Psal. 118. 3: «Habemus autem etiam nunc admixtam no­
bis materiam quae mortis legi et peccati obnoxia est; et in huius caducae
carnis infirmoque domicilio corruptionis labem ex eius consortio mutuamur»
(ML 9. 518).
Gregorius Nazianzenus, Or. 33. 9: «Omnes citra ullam exceptionem
instaurati sumus, qui eidem Adamo participavimus, atque a serpente in frau­
dem inducti, et per peccatum morte affecti, ac per caelestem Adamum saluti
restituti, atque ad vitae lignum, unde excideramus, per ignominiae lignum
revocati sumus» (MG 36. 226).
Ambrosius,81 Apologia David altera 12. 71: «Omnes in primo homine
peccavimus, et per naturae successionem culpae quoque ab uno in omnes
transfusa successio est... Mandatum est homini, ut ab omnibus gustaret quae
erant in -aradiso, sed lignum scientiae boni et mali non tangeret (Gen. 2. 17).
Adam ergo in singulis nobis est. In illo enim conditio humana deliquit, quia
per unum in omnes pertransivit peccatum» (ML 14. 958).
Ambrosiaster, In Rom. 5. 12: «Manifestum itaque est in Adam omnes
peccasse quasi in massa; ipse enim per peccatum corruptus, quos genuit,
omnes nati sunt sub peccato. Ex eo igitur cuncti peccatores, quia ex eo ipso
sumus omnes» (ML 17. 97).
PROBATUR 2. Ex ratione theologica.

f;

669. Existentia peccati originalis eruitur, tanquam necessa­
rium praesuppositum ex pluribus aliis veritatibus.
^Gaudel, art. cit. (supra, in n. 656) 332-339.
Teichweier, G., Die Sündenlehre des Origenes, Regensburg 1958.
Verfaillie, C., La doctrine de la justification dans Origène d’après son commentai­
re de l’epitre aux Romains. Strasbourg 1926.
80 Cf. P. Limongi, «Esistenza ed universalità dei peccato originale nella mente di
S. Ilario di Poitiers», Scuola cattolica (1941) 127-147; cf. 260-273; (1942) 186-201.
81 Cf. J. Huhn, Ursprung und Wesen des Bosen und Sünde nach der Lehre des
Kirchenvaters Ambrosius (Paderborn 1933) 98-152.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

G65

Primo scilicet, ex dogmate universalitatis redemptionis (etiam
infantium); quod quidem supponit aliquod universale peccatum.
Secundo, ex praxi baptismi infantium; quae quidem sensum
non haberet si non detur peccatum originale, cum iuxta Scripturam
et Traditionem Baptismus conferatur in remissionem peccatorum
(cf. supra, n. 666; item C. Gent. 4, 50).
Tertio, ex dogmate de Immaculata Conceptione B. V.; quae
effertur ut personale privilegium exemptionis a generali quadam
lege qua omnes in peccato concipiuntur.
Quarto, ex necessitate gratiae ad bonum etiam naturale fa­
ciendum.
Quinto, ex transmissione poenae {puta mortis'} ex Adamo in
posteros, quae clarissime proponitur in Genesi et epistola ad Roma­
nos, quaeque, sin minus iniusta, saltem inconvenienter fieri videtur
nisi etiam ipsa culpa, in qua poena fundatur, transmitti intelligatur;
haec tamen ratio est tantum probabilis, cum non videatur repugnare
(imo quandoque contingat) ut per culpam parentum filii amittant
bona quibus illi gaudebant, ita ut huiusmodi amissio sit parentibus
proprie dicta poena, filiis vero mera sequela, (cf. 1-2, q. 87, a. 8).Ώ
Sexto, existentia peccati originalis etiam suaderi potest cum Au­
gustino (C. lulian. 4. 6. 83; item passim in Opere imperfecto con­
tra Iulianum) et S. Thoma (C. Gent. 4. 52), ex quibusdam signis,
seu ex magnitudine miseriae tum physicae tum moralis in qua inve­
nitur genus humanum; scilicet, ex malis physicis, doloribus et tri­
bulationibus moralibus provenientibus a causis tum personalibus
tum externis, ex passionibus tantopere excitatis, ex universali con­
cupiscentia praecipue carnis, ex peccatis tam facile ac universaliter
commissis. Nam, huiusmodi mala, quamvis absolute loquendo pro­
cedere possent ex ipsa natura pura nec originaliter lapsa, cui connaturales sunt tristes sequelae concupiscentiae, mortis, doloris et igno­
rantiae, tamen, attentis ex una parte eorum magnitudine et ex alia
parte ipsa natura humana, in qua pars superior ac rationalis nata
est dominari partem inferiorem unde ea mala procedunt, necnon
bonitate divinae Providentiae, convenientem ac plenam explicatio82 Cf. A. Fernandez, «EI castigo de los hijos por los pecados de los padres», Estudios eclesiâsticos II (1923) 419426, et A. Landgraf, «Die Vererbung der Sünden der
Eltern auf die Kinder nach der Lehre des 12. Jahrhunderts», Gregorianum XXI (1940)
203-247.

666

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

nem non obtinent nisi considerentur ut sequelae alicuius originalis
et universalis culpae, humanam naturam inficientis.83
Propterea etiam apud pagane s philosophos et poëtas deprehen­
ditur aliqua indeterminata et confusa persuasio cuiusdam aetatis
aureae, ex qua ceciderit genus humanum quaeque apud philosophos
commiscetur cum doctrina de praeexistentia animarum ante unio­
nem cum corpore; nisi dicatur huiusmodi persuasio esse quaedam
corrupta reliquia ipsius primaevae revelationis.
670.

» I<
0

Obiectiones contra existentiam peccati originalis reduci pos­

sunt ad duas, quarum una petitur ex morali impossibilitate, seu ex oppositio­
ne cum divinis attributis iustitiae et bonitatis, altera ex physica ipsa impossibi­
litate transmissionis peccati Adae ad ceteros homines; utraque autem tangit
indirecte ipsum problema de essentia huius peccati, de qua sermo erit in
sequenti quaestione.*4
Obi. 1. Videtur repugnare divinae iustitiae quod peccatum unius aliis
imputetur et quod per peccatum Adae ceteri constituantur peccatores, vel
saltem absque sua culpa puniantur. Ceterum, etiam si, attenta sola iustitia, id
possibile esset, tamen bonitati et sapientiae divinae obstaret quominus Deus
ita res disponat ut per culpam unius hominis totum humanum genus in ruinam
culpae vel poenae detrudatur.
Resp. Obiecta oppositio cum divina iustitia removetur, si consideratur
quod non imputatur aliis ipsum personale peccatum Adae, ac si istud fieret
personale peccatum aliorum, sed tantum transmittitur aliis natura voluntarie
expoliata ab Adamo, ita ut consequenter omnes homines constituantur in
statu voluntariae expoliationis, ac pro tanto in statu peccati solummodo habi­
tualis. Quod quidem ideo fit, quia gratia elevationis collata fuit non ipsi
Adae ut individual! personae, sed toti humanae naturae, quamvis in persona
Adae, in qua ipsa humana natura eam elevationem voluntarie retinet aut vo­
luntarie amittit. Et haec dicimus iuxta probabiliorem huius mysterii explica­
83 Ad rem S. Thomas, C. Gent. 4. 52: «Sic igitur huiusmodi defectus, quamvis na­
turales homini videantur, absolute considerando humanam naturam ex parte eius quod
est in ea inferius, tamen considerando divinam Providentiam et dignitatem superioris partis
humanae naturae, satis probabiliter probari potest huiusmodi defectus esse poenales. Et
sic colligi potest humanum genus peccato aliquo originaliter esse infectum». Confer etiam:
Le Bachelet, X., Le péché originel (éd. 3, Paris 1909) 108-113.
Leduc, H., «Le péché originel et la raison», Revue du clergé français XXV (1901)
93-105.
Loncke, J., «Perpenduntur argumenta rationis quoad peccati originalis existentiam»,
Collationes Brugenses XLIV (1948) 335-339.
Philips, G., «De argumento augustiniano ex miseriis huius vitae desumpto pro
existentia peccati originalis», Revue ecclésiastique de Liège XXVI (1934-35) 313-320.
Refoule, F., «Misère des enfants et péché originel d'après saint Augustin», Revue
thomiste LXIII (1963) 341-362.
MIpse S. Thomas huiusmodi obiectiones colligit ac solvit in 1-2, q. 81, a. 1, et in
C. Gent. 4. 52. Confer etiam J. Loncke, «Dogma peccati originalis contra obiectiones recentiores defenditur», Collationes Brugenses XLIV (1948) 359-363.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

667

tionem, infra assumendam (η. 683 sq), ubi de variis theologorum sententiis
circa modum quo peccatum originale sit nobis vere voluntarium.
Ex quo etiam solvitur incidens obiectio de poena, aliis iniuste illata ob
culpam unius. Nam imprimis, occasione culpae Adae, evadunt culpabiles,
modo praedicto, ac ideo poena digni, etiam ceteri homines, quamvis diversa
ratione, quia nempe suscipiunt naturam voluntarie iam ac culpabiliter expo­
liatam. Ceterum, bona quibus tum Adam tum ceteri homines ita expoliantur,
non sunt aliquid debitum humanae naturae, sed purum Dei donum, quod
proinde potuit Deus ita velle conferre toti humanae naturae, ut eorum conser­
vatio vel amissio, pro tota ipsa humana natura, penderet a bona vel mala
voluntate primi hominis, a quo ceteri eam naturam accipiunt.
Obiecta praeterea oppositio cum divina bonitate et sapientia in hac ipsa
electione, alligativa sortis aliorum voluntati unius, removetur per duplicem
considerationem, iam adductam superius (n. 650) quoad ipsum personale pec­
catum Adae.
Primo enim, conveniens est bonitati et sapientiae divinae ut omnia mo­
veat secundum propriam uniuscuiusque indolem, ac ideo donum elevationis
hominum conferat iuxta propriam humanitatis indolem. Genus autem hu­
manum est unum quid, tum unitate naturae tum unitate originis, cum omnes
ab uno primo homine per generationem procedant. Unde conveniens fuit ut
huiusmodi unitas etiam in ordine elevationis servaretur, ita ut elevatio con­
ferretur directe ipsi uni naturae, tanquam eius propria ac directa dos, potiusquam singulis personis, et quidem inde ab initio in ipso primo homine, ex
quo ad ceteros homines una cum ipsa natura transferretur. Ex quo necessario
sequitur quod, semel amissa in ipso primo homine huiusmodi elevatione,
eadem natura, iam expoliata et sua propria dote privata, ceteris per genera­
tionem transmittatur, qui inde naturae peccato vel originis labe recte inqui­
nari dicuntur (1-2, q. 81, a. 1; C. Gent. 4. 52).
Secundo, nec ipsa certa praevisio peccati Adae, quo tota natura ita inqui­
naretur ac totum humanum genus in ruinam traheretur, debuit divinam pro­
videntiam deterrere ab huiusmodi alligativa ac communitaria elevatione, tum
quia ipsa erat in se bona ac sola congruens praedicto modo agendi divinae pro­
videntiae (propterea Deus permisit ipsum peccatum angelorum, etsi non
reformabile per poenitentiam), tum quia Deus capax erat ex ipso permisso
lapsu humanitatis extrahendi aliquod magnum bonum, quod etiam directe
intendere potuit, scilicet illius restitutionem per altiorem gratiam Christi re­
demptoris, quae lapsum ipsum ita funditus delevit ut veluti in «felicem
culpam» transferret (cf. supra, n. 650; cf. 3 p., q. 1, a. 3, ad 3).

671. Obi. 2. Etiam admissa inquinatione naturae in Adamo ex eius
peccato personali, non videtur quomodo in posteros transmitti potuerit. Nam
imprimis, ea inquinatio, quamvis sit in natura, non tamen ita eam afficit ut
fiat aliquid ipsi intrinsecum ac naturale, nec ideo cum ea necessario transmit­
titur, ut patet de aliis defectibus naturam afficientibus et nominatim de ipsis
peccatis personalibus. Praeterea, subtectum peccati non est tota natura sed
sola anima, haec autem per generationem non traducitur sicut corpus, sed
immediate a Deo creatur. Tandem, illi saltem parentes, qui ab originali pec-

668

>>"

Il I

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

cato sunt mundati, nequeunt naturam infectam filiis communicare, cum nemo
det quod non habet.
Resp. Praefata inquinatio, quamvis non afficiat aut immutet intrinsece
naturam, tamen afficit naturam directe ut naturam, nec tantum indirecte et
mediante persona, sicut peccata actualia, ac ideo est ipsi naturae veluti morali
funiculo alligata et cum ea necessario transmittitur. Cuius ratio est quia ipsum
«donum [per cuius privationem natura inquinata est] quodammodo fuit na­
turale, non quasi ex principiis naturae causatum, sed quia sic fuit homini
datum ut simul cum natura propagaretur» (C. Gent. 4. 52, ad obi. 6).
Subiectum ultimum ac simpliciter peccati originalis est ipsa humana
natura, anima vero est tantum subiectum proximum, eo quod peccatum totius
naturae nonnisi in anima spirituali subiectari possit; unde anima vehit in se
peccatum totius naturae nec ob aliam rationem nisi quia est forma naturae.
Quapropter, etsi anima directe non traducatur, sed a Deo creetur, tamen per
directam formationem corporis, requirentis talem animam, virtus generativa
operatur dispositive ad inducendam ipsam animam, ita ut tota natura per
generationem traduci dicatur, qua mediante, anima ipsa inquinatur (1-2, q 81,
a. 1, ad 2; C. Gent. 4. 52, ad obi. 3).
Quamvis iusti parentes non habeant amplius peccatum originale, in sua
persona et in sua individual! natura prout subest personae, habent tamen
virtutem ad traducendam communem naturam, cui originale peccatum manet
iugiter moraliter alligatum, ac ita non habentes peccatum originale illud trans­
mittere possunt, quia habent ac transmittunt communem naturam, ratione
cuius aliae personae eam suscipiendo inquinantur. Quo sensu dici potest cum
S. Thoma peccatum originale manere in iusto generante non «in quantum est
persona quaedam... sed in quantum est generationis principium» (C. Gent.
4. 52, ad obi. 11; 1-2, q. 81, a. 3, ad 2).
672.
Nota 1. De individuo peccato quod transmittitur.
Solum primum peccatum primi hominis, seu ipsius Adae, transmittitur
estque causa nostri peccati originalis. Ratio est quia ex una parte per primum
peccatum (quodcumque illud fuerit) iam inquinata est natura, utpote privata
dono iustitiae originalis tanquam dote ipsius naturae, adeoque subsequentia
peccata se habent mere ut personalia, et ex alia parte vir, non mulier, est
praecipuum principium generationis (quamvis etiam mulier sit activum prin­
cipium) et constitutus est prima origo ac caput generis humani, ut constat ex
tota narratione genesiaca de formatione Evae ex corpore Adae (1-2, q.
81, a. 2).
Unde non transmittitur quodlibet subsequens peccatum ipsius Adae,
utpote mere personale. Quidam disputant num, si Ada prius peccasset alio
peccato quam transgrediendo Dei mandatum de quo in Genesi, illud trans­
mitteretur. Cui quaestioni communiter affirmative respondetur ac responden­
dum est; ipsa tamen quaestio ipso suo supposito destituitur, nam, ut supra
dictum est (n. 653), primum Adae peccatum non fuit nec esse potuit aliud
quam superbia.
Nec transmitttitur peccatum Evae, ut patet ex supradicta ratione et con­
firmatur ex sensu Traditionis, fundato in verbis Apostoli, Rom. 5. 12: «Per

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

669

unum hominem peccatum in hunc mundum intravit»; nec obstant verba
Gen. 3. 15-20; Psal. 50. 7; Eccli. 25. 33 (supra, n. 662), ut intuenti facile
patet. Unde si Eva peccasset, Adamo non peccante, non fuisset peccatum
originale; esset vero si vicissim solus Ada peccasset (1-2, q. 81, a. 5; De malo
q. 4, a. 7, ad 4 et 5; In 2 Sent., dist. 31, q. 1, a. 2, ad 4, in quo postremo loco
S. Doctor peregrine docuerat quod in priori casu Eva transmississet filiis non
ipsum peccatum sed tantum defectus corporales).8’
Nec transmittuntur peccata ceterorum hominum, saltem subsequentia
peccatum Adae, ut constat ex dictis et admittitur ab omnibus (1-2, q. 81, a. 1
et 2; De malo, q. 4, a. 8). Quoad hypothesim autem quod Ada non peccasset,
num primum peccatum commissum ab aliquo ex eius filiis transmissum fuis­
set, tanquam originale peccatum, filiis istius per successivas generationes, alii
affirmant, ut Billot, Pègues, Boyer et Kors,85
86 quia ab illo primitus infecta
fuisset natura et quia id videtur bis affirmare S. Thomas.87 Alii vero longe
probabilius negant, ut Suarez (De vitiis et peccatis, disp. 8, a. 3, n. 9), Bellarminus, Valentia, Medina, Becanus, Tanner, Salmanticenses, Gonet, Silvius,
Billuart (De peccatis, diss. 6, a. 3), Palmieri, Mazzella, Beraza, Hugon, quia
solus Adam intelligitur constitutus ut caput et principium totius humanitatis
idque congruit cum tota doctrina ipsius S. Thomae, quidquid sit de ambiguis
duobus illis locis in quibus contrarium docere videtur.88
673. Nota 2. De modo sive medio quo peccatum originale trans­
mittitur, SEU PER VERAM, SOLAM AC NATURALEM GENERATIONEM, TANQUAM
PER MERAM CONDITIONEM.89

85 A. Stolz dissonat a communi choro theologorum scribens: «Etiam si unus tan­
tum protoparentum peccasset, natura humana corrupta fuisset ideoque integritas non
potuisset transmitti et peccatum originale adfuisset. S. Thomas contrarium tenet ex praesupposito physiologico falso, virtutem activam in generatione humana non convenire nisi
semini patris» (Anthropologia theologica [Friburgi Br. 1940] 89).
86 Op. cit. (supra, in n. 656) 131, 151.
87 In 2 Sent., dist. 33, q. 1, a. 1, ad 3: «In quocumque autem homine fuisset in­
venta humana natura, per peccatum ipsius poterat corrumpi in eo et in his qui ab eo
descenderunt». De malo, q. 5, a. 4, ad 8: «Si ergo aliquis ex posteris Adam peccasset,
eo non peccante, moreretur quidem propter suum peccatum actuale sicut Adam mortuus
fuit, sed posteri eius morerentur propter peccatum originale».
88 De illorum duorum locorum authenticitate dubium movetur a modernis criticis
(cf. Bulletin thomiste [1927], p. 81, n. 34). Quod attinet secundum, videtur contradicere
paulo anteriori loco eiusdem De malo, q. 4, a. 8, obi. 5 et ad 5, ubi S. Doctor videtur
simpliciter admittere hanc assertionem: «Natura humana fuit in primo homine sicut in
primo principio, et ideo potuit in eo corrumpi, non autem in aliis» atque respuere hanc
obiectionem illi contrariam: «Sed contra, si primo homine non peccante aliquis postero­
rum eius peccasset, corrupta fuisset in eo natura humana et talem transmisisset in poste­
ros; et tamen in eo non fuisset humana natura sicut in primo principio. Non ergo requi­
ritur ad transfusionem originalis peccati quod natura humana corrumpatur per primum
naturae principium».
89 1-2, q. 83, a. 1; De malo, q. 4, a. 1.
Beraza, B., De Deo elevante. De peccato originali. De novissimis (Bilbao 1924)
366-374.
Gibelltni, R., «La generazione come mezzo di trasmissione dei peccato originale
nel decreto tridentino ’De peccato originali’», Studia Patavina III (1956) 389-420.—«La
generazione come mezzo di trasmissione dei peccato originale nel decreto tridentino ’De

I

/,
f
k»
1’ }
i
’(1
‘J !
’ ’■t'
I. ■·
ki
·■
i '

j, *)
■t•
B
!

Transmissionem peccati fieri per veram generationem est de fide definita,
saltem a Magisterio ordinario, et proximum fidei ex Conc. Trid. Etenim Con­
cilium docet Adae praevaricationem «eius propagini nocuisse» (sess. 5, can.
2), peccatum originale «propagatione transfundi» (can. 3; verba autem «pro­
pago et propagatio» generationem indicant), «generatione trahi» (can. 4: «Ut
in eis generatione mundetur, quod generatione traxerunt») (tres istos canones
retulimus supra, in n. 661), «ex semine Adae» per conceptionem et nativi­
tatem propagari (sess. 6, cap. 3: «Homines, nisi ex semine Adae propagati
nascerentur, non nascerentur iniusti, cum ea propagatione per ipsum, dum
concipiuntur, propriam iniustitiam contrahant», Denz. 1523).
Idipsum passim asserunt Patres, ut constat vel ex paucis testimoniis sup­
ra relatis (n. 668). Sit pro ceteris Augustinus, qui tam tenaciter huic veritati
adhaesit ut paratus esset docere ipsum animae generativum traducianismum,
ut inde facilius ac securius, prout ipsi videbatur, ipsa veritas existentiae pec­
cati originalis defenderet (cf. supra, n. 512): «[Omnes peccaverunt] propter
originem seminis, unde omnes futuri erant; secundum quam originem omnes
in illo uno erant, et hi omnes unus ille erant, qui in seipsis nulli adhuc erant»
(Opus imp. contra lulian. 4. 104, ML 45. 1400 sq.); «Nuptiae tamen, etiam
nunc laudabiles sunt, quia neque instituunt hoc malum [libidinis] in hominibus, sed inveniunt; et eo malo bene utuntur intentione generandi, quamvis
trahant inde, qui generantur, originale peccatum, propter quod sunt regenerandi» (ibid. 2. 45, col. 1161); «Baptismatis munus... contra originale peccatum donatum est, ut quod generatione attractum est, regeneratione detrahatur» (Enchir. 64, ML 40. 262).
Ratio ipsa id ostendit; nam, cum peccatum originale afficiat ipsam naturam, eo modo traducitur quo ipsa natura; haec autem traducitur per generationem.
674. Transmissionem peccati fieri per solam generationem, est saltem
theologice certum, tum quia praefata Magisterii documenta non aliud modum
transmissionis assignant tum quia Conc. Trid. explicite docet quod homines
peccatum non contraherent «nisi ex semine Adae propagati nascerentur»; in
qua veritate, ut notavimus supra (n. 528), fundatur alia veritas monogenismi,
seu originis omnium hominum ab uno Adamo.50 Idipsum colligitur ex Patribus et ex supradicta ratione, nam nonnisi per generationem natura transmitti
potest ab uno ad alterum.
Unde peccatum non contraheret qui a Deo immediate crearetur vel ex
iustificatione’ e documenti recenti dei magistero», ibid. IV (1957) 3-32.—La generatione
come mezzo di trasmissione del peccato originale, Maderno sul Garda 1965.
Letter, P. de, «The transmission of original sin», Irish theological quarterly XXIV
(1957) 339-345.
Mitterer, A., Dogma und Biologie der Heiligen Familie nach dem Weltbild des
Hl. Thomas von Aquin und dem Gegenwart (Wien 1952) 31-51.
Romuald de Palma, «Las causas de la transmision del pecado original», Estudios
franciscanos (1927) 210 sqq.
"Inepte igitur J. de Fraixe, La Bible et l'origine de l’homme (Paris 1961) 109-123,
docet solam transmissionem originalis peccati a Concilio definiri, modum vero transmis­
sionis pertinere ad meram theologicam explicationem. Vide crisim illius operis in Recher­
ches de science religieuse LI (1963) 633-635.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

671

carne Adae miraculose efformarctur, puta ad modum quo Eva formata est
(1-2, q. 81, a. 4). Ceterum, nec peccatum contraxissent qui ab Adamo gene­
rati fuissent antequam peccaret, nec potuissent attingi a subsequent! peccato
Adae, quia iam constituti essent in iustitia originali. Num autem filii illorum,
generati post Adae peccatum, accepissent iustitiam originalem ratione proxi­
morum parentum, an peccatum originale ratione primi parentis, dubium est,
etsi alterum probabilius videatur.
Transmissionem peccati fieri per naturalem generationem, seu per utrius­
que sexus commixtionem, patet ex necessitate descendendi ab Adamo, quod
nequit fieri nisi per utrumque virile ac femineum semen ex Adamo derivatum.
Nam miraculosa nec naturalis conceptio non aliter fieri potest quam per
miraculosam formationem seminis virtute divina, ut factum est in generatione
Christi, non vero in generatione loannis Baptistae, quamvis mater istius mi­
raculose a sua sterilitate sanata fuerit.91
Ex quibus omnibus patet sequentes personas peccato originali non attin­
gi, scilicet: Adamum, qui habuit tantum peccatum personale (tamen originale
originans); Evam, quae neque originale originatum neque originans habuit,
sed peccatum simpliciter personale; Christum, quia non generatum ex Adamo
(ceterum, etiam si fuisset ex Adamo originatus, non potuisset eius natura
contrahere peccatum, utpote Verbo unita); B. Virginem ex puro privilegio;
eum qui a Deo immediate crearetur vel miraculose ex carne humana forma­
retur, eiusque totam progeniem; probabiliter etiam eum qui miraculose (ut
Christus), vel forte virginaliter (per parthenogenesim, si possibilis sit), gene­
raretur, supernaturaliter nempe vel naturaliter suppleto virili semine.92

675. Generationem autem esse meram transmissionis peccati conditio­
nem, nec proprie causam, ex eo patet quod proprius effectus generationis non
alius est quam productio corporis, taliter dispositi ut sibi exigat infusionem
animae a Deo creatae; in quo quidem nihil malum aut inquinatum per se in­
currit. Cum tamen huiusmodi naturae, per generationem productae, lege
hereditaria debeatur originale peccatum (cuius proinde propria ac moralis
causa est ipsum Adae peccatum), generatio fit per accidens necessarium vehi­
culum istius peccati, quod ceteroquin (ut ostendetur in quaestione sequenti)
non in aliquo positivo formaliter consistit, sed in privatione iustitiae originalis,
seu tum gratiae sanctificantis tum naturalis integritatis qua inordinata concu­
piscentia impediebatur.
Ceterum, cum quidam theologi mediaevales essentiam peccati originalis
reposuerint in hac ipsa concupiscentia, tanquam positive vitiata in corpore et
ex corpore animam vitiante (cf. infra, n. 678), consequenter causam proximam
transmissionis peccati (vel potius modum quo generatio evadit conditio trans­
missionis peccati} reposuerunt in quodam physico influxu ipsius concupiscen-

91 Cf. 3 p., q. 15, a. 1, ad 2; q. 31, a. 7; C. Geni. 4. 52; De malo, q. 4, a. 7, ad 6.
92 De hoc tamen a quibusdam disputatur, qui putant ex qualibet generatione ex
Adamo, etiam mediante sola matre, peccatum originale contrahi, eo quod ovulum feminimum, aequa atque activa ratione ac semen virile, concurrat ad generationem.

■

672

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

tiae quae exercetur in actu generationis, vel ipsius seminis physice infecti, vel
ipsius corporis ad cuius contactum anima infusa contaminaretur.93

QUAESTIO IX.

DE ESSENTIA PECCATI ORIGINALIS*4

I. SENSUS QUAESTIONIS.

676. Quamvis Conc. Trid. consulto abstinuerit a determinan­
da essentia peccati originalis idque reliquerit doctorum disputatio­
nibus, ut patet ex ipsis Actis, tamen in definienda illius existentia,
ipsam quoque essentiam generali modo necessario describere debuit
et aliquos disputationis limites assignavit, quos transgredi non licet
et intra quos determinatio essentiae illius peccati quaerenda est.

ii

I

k

I

I

I
I

Pn

r

t> I I

93 Huiusmodi tamen expressiones non sunt, apud omnes saltem illos doctores, in
sensu physico ac materiali nimis urgendae, sed potius rimari debent iuxta id quod de
facto docent de ipsa essentia peccati originalis. Similes enim fortiores expressiones occur­
runt etiam apud Augustinum, imo apud ipsum S. Thomam, qui tamen aliter sentit de
essentia peccati originalis.
Augustinus: «Ex hac, inquam, concupiscentia camis, tanquam filia peccati..., quae­
cumque nascitur proles, originali est obligata peccato» (De nupt. et conc. 1. 24. 27, NIL 44.
429: cf. 2. 21. 36). «Eo malo [libidinis] bene utuntur intentione generandi, quamvis
trahant inde, qui generantur, originale peccatum» (Opus imperf. contra lulian. 2. 45, NIL
45. 1161). «Profecto aut utrumque [i. e. anima et corpus] vitiatum ex homine trahitur,
aut alterum [i. e. anima] in altero tanquam in vitiato vase corrumpitur» (Contra lulian.
5. 4. 177, NIL 44. 794). Cf. Beraza, op. cit. (supra, in n. 673) 372-374.
S. Thomas, In 2 Sent., dist. 30, q. 1, a. 2, ad 3-5, videtur transmissionem peccati
tribuere ipsi semini, «habenti in se infectionem non in actu sed in virtute», quatenus
«ex semine generatur corpus tali ordine [corporis ad animam] destitutum: unde et anima
quae tali corpori infunditur, deordinationem corporis contrahit, ex hoc ipso quod huius­
modi corporis forma efficitur».
Quidam (ut Caietanus, In 1-2, q. 81, a. 1, n. 3) putant S. Thomam iuniorem in
hoc loco sensisse cum aliis praedictis theologis mediaevalibus et subinde seniorem mutasse
sententiam. Attamen, ex his quae ipse ibid., a. 3, dicit de concupiscentia tanquam mero
materiali elemento peccati originalis quaeque perfecte quadrant cum doctrina ipsius Sum­
mae Theologicae, non videtur vera haberi mutatio apud S. Doctorem nisi quoad mitiga­
tionem expressionis. Quidquid sit, S. Doctor in 1-2, q. 81, a. 1, explicite reicit explica­
tionem praefatorum doctorum, et in De malo, q. 4, a. 1, ad 9, explicat quomodo in sensu
mere intentionali ac morali intelligenda sit virtus seminis in transmissionem peccati;
«Corruptio quae est in came, est quidem actus naturalis, sed intentione et virtute moralis.
Ex peccao enim primi parentis destituta est caro eius illa virtute ut ex ea possit decidi
semen per quod originalis iustitia in alios propagetur; et sic in semine defectus huius
virtutis est defectus moralis corruptionis et quaedam intentio eius... Et ex hoc etiam
est ibi virtus ad similem imnerfectionem, sicut est ibi virtus ad productionem humanae
naturae in prole generata».
941-2, q. 81-83. Praeterea, 1 p., q. 100, a. 1. In 2 Sent., dist. 30, q. 1, a. 2; dist.,
31, q. 1, a. 1-2; dist. 35, q. 1, a. 3; C. Gent. 4. 52; De malo, q. 4.
Praeter bibliographies relatas in n. 632, 634 sq., 656, 678, confer peculiariter:
Alcantara, P. de, «Esencia y transmisiôn dei pecado original», XVII Semana espafiola de teologia 1957 (Madrid 1960) 113-135.
Ales, A. d', «Justice primitive et péché originel d’après un livre récent», Nouvelle
revue théologique L (1923) 416-427.
Baets, M. de, De ratione et natura peccati originalis, Lovanii 1899.
Becker, L. B., «Zur Frage des Schuldcharakters der Erbsünde», Zeitschrift fur
katholische Théologie XLVIII (1924) 59-82.—«Das Geheimnis der Übertragung der

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

673

Hoc scilicet peccatum primo importat amissionem iustitiae ori­
ginalis, quam habuit Ada (est nempe, iuxta verba Concilii, mors
animae, «adeoque amissio gratiae sanctificantis», et «sanctitatis et
iustitiae perditio», quod potest referri simul ad gratiam sanctifican­
tem et reliquam rectitudinem, seu immunitatem a concupiscentia et
alia dona); secundo, est verum ac proprie dictum peccatum, seu ve­
rus reatus et vera culpa, nec mera poena sive sequela peccati («Ve­
ram et propriam peccati rationem habet»). Primum elementum
amissionis iustitiae originalis refertur ad physicam essentiam huius
peccati quod, cum non sit actuale, ut patet, sed tantum habituale,
necessario consistit in aliqua deordinatione relicta ab aliquo actuali
peccato; alterum vero elementum constituit illius essentiam mora­
lem, seu rationem peccati qua talis, quae nequit esse nisi ratio voluntareitatis, provenientis in peccato habituali ex sua causali con­
nexione cum ipso peccato actuali (cf. dicta superius, n. 657).
Porro inquirunt doctores in ulteriorem determinationem utrius­
que elementi: Primo scilicet quid proprie ac formaliter constituat
Erbsiinde», ibid. XLIX (1925) 24-41.—«Zur Theodizee der Erbsiinde», Theologischpraktische Quartalschrift LXXXIX (1926) 472-481.
Bittremieux, J., «De materiali peccati originalis iuxta S. Thomam», Divus Thomas
(Piacenza) XXI (1928) 573-606.
Capmany, J., «Solidaridad del linaje humano con Adân en el pecado original originante», XVII Semana espanola de teologia 1957 (Madrid 1960) 43-75.
Coppens, J., «Une controverse récente sur la nature du péché originel», Ephemeri­
des theologicae Lovanienses I (1924) 185-191.
Dalmau, J., «Voluntariedad del pecado original y aplicaciones que de ella da Santo
Tomas», Estudios eclesiâsticos IX (1930) 188-212.
Gspann, J. Chr., «Das elementum materiale der Erbsiinde», Theologische Quartalschrift (1926) 108 sqq.
Hocedez, E., «Notre solidarité en Jésus-Christ et en Adam», Gregorianum XIII
(1932) 373-403.
Kong, F., «Kollektivschuld und Erbschuld», Zeitschrift fiir katholische Théologie
LXXII (1950) 40-65.
Kors, J. B., La justice primitive et le péché originel d'après saint Thomas. Les sour­
ces. La doctrine, Kain 1922.
Lottin, O., «Les théories du péché originel au ΧΙΓ siècle», Recherches de théolo­
gie ancienne et médiévale XI (1939) 17-32; XII (1940) 78-103, 236-274. Cf. alia scripta
infra, n. 678.
Martin, R., «La doctrina sobre el pecado original en la Summa contra Gentiles»,
Cienda tomista X (1914-15) 389-400. Cf. alios articulos infra, n. 678.
Peinado, M., «La voluntariedad del pecado original en los teologos dei siglo XVI
y primera mitad dei XVII», Archivo teolôgico granadino VIII (1945) 9-56.
Rahner, K., «Zum theologischen Begriff der Konkupiszenz», Zeitschrift fiir katho­
lische Théologie LXV (1941) 61-80.
Teixidor, L., «Algo acerca del pecado original y de la concupiscenda segùn Santo
Tomas», Estudios eclesiâsticos X (1931) 364-384.
Van Hove, A., «De voluntareitate peccati originalis», Collectanea Mechliniensia
XXV (1936) 380-383.
Verriele, A., Le surnaturel en nous et le péché originel, Paris 1934.

22

.

674

....

...............

■ .-.Taaft?-·.

·

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

physicam essentiam peccati originalis, utrum nempe ipsa privatio
gratiae sanctificantis an deordinata aliqua concupiscentia sive priva­
tio rectitudinis appetitus (nam privatio ceterorum donorum, seu
mors, dolor et ignorantia, vix rationabiliter in causam vocari pos­
sunt, nec de facto vocantur, cum sint aliquid manifeste secundarium,
praecipue sub ratione moralitatis). Secundo, quo sensu in huiusmodi
privatione verificetur ipsa moralis essentia peccati, quae est ratio
voluntareitatis, seu quomodo ea privatio vere ac proprie voluntaria
dici possit, cum non pendeat a voluntario actu ipsius personae, sed
alterius, sive primi parentis.
II. ERRORES ET CONTROVERSIAE.

677. Quoad primam quaestionem de physica essentia, omnes

J
!

dicendi modi ad duas sententias reducuntur, prout ea essentia repo­
nitur, saltem formaliter ac principaliter, in concupiscentia (uno vel
alio modo intellecta), vel e converso in ipsa privatione gratiae san­
ctificantis.
Prior sententia, reponens essentiam peccati originalis in ipsa
concupiscentia et excludens formaliter privationem gratiae sanctifi­
cantis, dividitur in quatuor opiniones, iuxta modum quo concupis­
centia intelligitur; quarum opinionum duae sunt aliunde haereticae,
Protestantium scilicet et Baianorum, duae vero versantur inter
scholasticos tam antiquiores quam moderniores.
Protestantes, concupiscentiam, in qua dicunt residere peccatum
originale, accipiunt ut totalem corruptionem ipsius naturae, seu ut
afficientem ipsam substantiam hominis. Cum enim doceant ipsam
iustitiam originalem fuisse aliquid essentiale humanae naturae ac
veluti partem constitutivam illius (cf. supra, n. 592), logice inferunt
peccatum originale, sive amissionem eiusmodi iustitiae, esse essen­
tialem ac radicalem deordinationem ipsius naturae. Concupiscen­
tiam autem appellant tum hanc ipsam essentialem deordinationem
tum deordinatos motus appetitus per quos illa sese manifestat.
Hinc inferunt hanc concupiscentiam importare incapacitatem ad
bonum quodlibet operandum; ipsam esse aliquam positivam facul­
tatem qua malum sive peccatum naturaliter ac necessario produci­
tur; huiusmodi originale peccatum nulla ratione esse voluntarium
sed totam eius rationem reduci ad naturalem ac physicam deordina-

,

I>E CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

675

tionem; ipsum immutatum manere etiam in renatis ac iustificatis,
.
.
*
95
quamvis eis non imputetur.
Baiani essentiam peccati originalis reponunt in concupiscentia
habituali, distincta a natura hominis, qua ipsa natura accidentaliter
vitiata et infecta est, quemadmodum corpus afficitur infirmitate;
nam iustitia originalis, in cuius amissione peccatum illud consistit,
ita debebatur naturae, ut sine illa haec amittat ipsam naturalem har­
moniam et animae sanitatem (cf. supra, n. 593). In huiusmodi con­
cupiscentia, sive naturali deordinatione, formaliter ac totaliter con­
sistit peccatum originale, quin addenda sit ulla ratio voluntareitatis
aut connexio cum voluntario Adae peccato.96 In renatis haec concu­
piscentia manet, attamen non solum non imputatur, sed nec am­
plius retinet rationem peccati, quia non dominatur, ratione auxilii
gratiae.
Eadem est quoad essentiam sententia lansenistarum, quamvis
invocent etiam rationem voluntareitatis, non tamen ad constituen­
dam ipsam essentiam peccati sed tantum ad excusandam divinam
Providentiam, seu ad hoc ut ipsa existentia peccati originalis non
videatur repugnare divinis attributis iustitiae et misericordiae.
95Lutherus: «Massa ex qua conceptus sum tota est vitio et peccato corrupta. Ma­
teria ipsa est vitiata» (Explic. psal. SO, apud Bellarminum, De amissione gratiae, I. 5, c. 1);
«[Peccatum originale] est non tantum privatio qualitatis in voluntate... sed prorsus privatio universae rectitudinis et potentiae omnium virium tam corporis quam animae ac
totius hominis interioris et exterioris» (In ep. ad Rom., ed. I. Ficker, Scholien 143 sq.).
Calvinus: «Videtur ergo peccatum originale [esse] haereditaria naturae nostrae
pravitas et corruptio, in omnes animae partes diffusa... Iam ob talem dumtaxat corruptio­
Illi
nem damnati
merito convictique coram Deo tenemur, cum nihil est acceptum, nisi iustitia,
innocentia, puritas. Neque ista est alieni debiti obligatio... Qui dixerunt esse concupis­
centiam, non nimis alieno verbo usi sunt, si modo adderetur... totum hominem non aliud
ex seipso esse quam concupiscentiam» (Institutiones, 1. 2, c. 1, n. 8).
Theologus lutheranus Mathias Flacius Illyricus (f 1575) eousque hanc doctrinam
exaggeravit ut peccatum originale conceperit tanquam aliquam substantiam peccaminosam,
vel novam formam substantialem, in quam homo, prius factus ad imaginem Dei, conver­
sus fuerit, asumens substantialem imaginem diaboli.
Generalem hanc doctrinam sufficienter expositam habes in Dictionnaire de théologie
catholique, praecipue ad voces: «Luther» et «Calvinisme». Confer praeterea W. Braun,
Die Bedeutung der Concupiscent in Luthers Leben und Lehre, Berlin 1908, et D. Bellucci, Fede e giustificazione in Lutero (Roma 1963) 65-95. Ad rei intelligentiam faciunt etiam
quae dicimus infra in tractatu De Gratia circa protestanticam doctrinam de essentia gra­
tiae et iustificationis (n. 758 sq., 958).
Benignam interpretationem doctrinae lutheranae de essentia peccati originalis pro­
ponit Z. Alszeghy, «II peccato originale nelle professioni di fede luterane», Gregorianum
XLVII (1966) 86-100.
90 De hoc graviori errore tum Baii tum Protestantium, necnon de altero Protestan­
tium errore circa totalem et intrinsecam naturae corruptionem (cf. supra, n. 592 sq.),
quorum uterque damnatus est a Conc. Trid. et Pio V, directe hic non amplius occupamur,
quoniam respicit ac reicit ipsam existentiam peccati originalis, qualiter intelligitur ab
Ecclesia, dc qua actum est in quaestione praecedenti.

676

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

Ad eandem sententiam pariter accesserunt aliqui catholici semirationalistae saeculi elapsi, nominatim G. Hermes, congruenter
cum simili doctrina circa iustitiam originalem (cf. supra, n. 595).”

■·

»
>

»h
t
I
i*
I<

I
·

tI
Ji
I

f

. r
v
•fl

•I ·

4
Γ

«I
I
<1

678. Plures theologi mediaevales, commoti quibusdam expressionibus
Augustini, prementis momentum concupiscentiae in sua doctrina de peccato
originali,’*
3* essentiam huius peccati reposuerunt in concupiscentia, intellecta
non ut mere naturali, sed ut ulterius positive vitiata in ipso corpore et ex
contactu cum corpore vitiante ipsam animam, ita ut per corporalem genera­
tionem naturaliter transmittatur. Ita praecipue Petrus Lombardus, Gandulphus Bononiensis, Robertus Melodunensis, Stephanus Langton, Rolandus
Cremonensis, Henricus Gandavensis (t 1293) et Gregorius Ariminensis
(t 1358), quorum duo postremi loquuntur distincte de quadam morbida qua­
litate corporis, afficiente ipsam animam." Ceterum, hi doctores tum a Protestatnibus tum a Baianis in hoc distinguuntur quod praefatae inordinationi
concupiscentiae addunt rationem voluntareitatis, provenientis ex voluntario
peccato Adae, ex quo ea fit proprie peccatum, et quod dicunt in renatis eam
5,7 Sententia ipsius Baii de peccato originali continetur in septem propositionibus
(prop. 46-52), damnatis a Pio V a. 1567, quarum praecipuae sunt: «46. Ad rationem et
definitionem peccati non pertinet voluntarium, nec definitionis quaestio est, sed causae
originis, utrum omne peccatum debeat esse voluntarium. 47. Unde peccatum originis vere
habet rationem peccati sine ulla relatione ac respectu ad voluntatem, a qua originem
habuit. 48. Peccatum originis est habituali parvuli voluntate voluntarium, et habitualiter
dominatur parvulofs] eo quod non gerit contrarium voluntatis arbitrium» (Denz. 19461948). Cf. J. Loncke, «Dc natura peccati originalis iuxta Baium et lansenium», Collationes
Brugenses XLIV (1948) 262-266. Ad rem faciunt etiam quae dicimus infra in tractatu De
Gratia circa doctrinam baianam de natura gratiae et iustificationis (n. 760, 958).
98 Tamen Augustinus continuo distinguit inter «concupiscentiam et eius reatum»,
declarans concupiscentiam «etiamsi vocatur peccatum, non utique quia peccatum est, sed
quia peccato facta est, sic vocatur» (C. duas epist. pelag. 1. 13. 27, sq.) et «peccatum
dicitur, quia peccato facta est, appetitque peccare: reatus eius regeneratione solutus est,
conflictus eius ad agonem relictus est» (Opus imp. c. Iulian. 1. 71; cf. Contra Iulian. 6.
19. 60; De nupt. et concup. 1. 23. 25). Quas expressiones repetit ipsum Conc. Trid. in sua
definitione. Circa Augustini doctrinam, praeter auctores supra relatos (n. 666), confer:
Donau, F., «La pensée de saint Augustin sur la nature du péché originel», Revue
apologétique XXXIV (1922 ) 414-425.
Espenberger, J. N., Die Elemente der Erbsünde nach Augustin und der Erühscholastik, Mainz 1905.
Orbe, R., «San Agustin y el problema de la concupiscenda en su marco historico»,
Revista espanola de teologia I (1941) 313-337.
Portalie, E., «Augustin (saint)», Dictionnaire de théologie catholique 1-2 (Paris
1902) 2395-2397.
Staffner, H., «Die Lehre des hl. Augustinus über das Wesen der Erbsünde»,
Zeitschrift fur katholische Théologie LXXIX (1957 ) 385-416.
"Petrus Lombardus: «Caro enim per peccatum corrupta fuit in Adam, adeo ut,
cum ante peccatum vir et mulier sine incentivo libidinis et concupiscentiae fervore possent
convenire, essetque ’thorus immaculatus’ [Hebr. 13. 4], iam post peccatum non valeat
fieri carnalis copula absque libidinosa concupiscentia, quae semper vitium est, et etiam
culpa, nisi excusetur per bona coniugii. In concupiscentia igitur et libidine concipitur caro
formanda in corpus prolis. Unde caro ipsa, quae concipitur in vitiosa concupiscentia,
polluitur et corrumpitur; ex cuius contactu anima, cum infunditur, maculam trahit, qua
polluitur et fit rea, id est vitium concupiscentiae, quod est originale peccatum» (Sent.,
1. 2, dist. 31, c. 4, ed. Quaracchi, p. 469 sq.).

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

677

inordinationem non amplius esse peccatum (aliqui tamen dicunt tantum eam
non imputari).*1
Aliqui theologi moderni, ut R. Martin, Bittremieux, Kors, D’Alès, San­
ders et Van Hove (supra relati, n. 634), consequenter ad suam doctrinam de
iustitia originali, consistente essentialiter non in gratia sanctificante sed in
naturali rectitudine rationis praeternaturaliter homini collata, docuerunt pari­
ter peccatum originale essentialiter ac formaliter consistere, non in amissione
gratiae, sed in amissione illius naturalis rectitudinis praeternaturaliter collatae,
quae cum quibusdam vocari potest concupiscentia spiritualis cuique adnectitur, tanquam materiale aut consecutivum elementum, concupiscentia sensibilis
ac communiter dicta. Quae quidem sententia est aliquid medium inter ceteras
sententias de proprie dicta concupiscentia et sententiam mox referendam de
privatione gratiae sanctificantis, tanquam essentiali ac formali constitutivo
peccati originalis.

679. Secunda igitur ac longe communior sententia ea est quae,
sicut iustitiam originalem reponit essentialiter in gratia sanctificante
(cf. supra, n. 635 sq.), ita pariter peccatum originale in istius amis­
sione constituit.
Est tamen aliquod secundarium discrimen inter patronos huius
Henri eus Gandavensis docet explicite peccatum originale consistere in ipsa infectio­
ne corporis Adae, sive «dispositione morbosa naturae», qua inficitur ipsa anima quaeque
necessario transmittitur in quodlibet corpus, quod ex illo quomodolibet formetur, etiam
sine generatione (puta miraculose ex manu vel pede parentis): «Ipsa natura infecta quasi
materialiter originalis peccati in se habet radicem; ita quod quicquid de illa formatur
necesse est quod anima eius ex coniunctione cum illo contrahat originale... Dicendum ergo,
quod traductio originalis est propter dispositionem morbosam nature, ex voluntate pec­
catrice primi parentis producte, non ex aliqua actione proximi generantis. Ita quod qua­
cumque substancia materiali traducta per generacionem naturalem per medios genitores
ex primo parente, sive sit in semine unius parentis, vel amborum, sive in substancia
membri, ut in manu vel pede, quicquid ex illa generetur [i. e. quomodolibet procedat,
etiam absque vera generatione], sive miraculose, sive quocumque alio modo, nisi substan­
tia illa materialis prius purgetur a dicta morbosa disposicione, ex coniunctione cum corpore
formato ex illa materia contrahit anima originale peccatum» (Quodl. 1, q. 21. Apud
R. M. Martin, La controverse sur le péché originel au début du XIVe siècle. Textes
inédits [Louvain 1930] 7).
1 Sententiam horum theologorum, quae ex quadam reactione impulit alios, nominatim Abaelardum et Durandum, ad reponendum peccatum originale non in vera aliqua
culpa, sed in mera imputatione poenae ex peccato Adae in posteros transmissae, ac ita
ad negandam ipsam existentiam veri peccati originalis (cf. supra, n. 659), exponunt pecu­
liariter O. Lottin in pluribus articulis in Recherches de théologie antienne et médiévale
XI (1939) 17-32; XII (1940) 78-103, 236-274, 275-328; in Ephemerides theologicae Lovanienses XVII (1940) 27-57; (1941) 26-64; XIX (1942) 225-245; quae omnia repetuntur,
paucis additis, in eiusdem auctoris opere Psychologie et morale aux XIIe et XIII siècles
IV-1 (Louvain 1954) 11-305; et R. M. Martin, in Revue des sciences philosophiques et
théologiques V (1911) 735-749; VII (1913) 700-725; VIII (1914) 439-466; IX (1920)
103-20, 556-580; XI (1922) 390-415; in Revue d’histoire ecclésiastique XIII (1912) 674681; in Xenia thomistica III (Romae 1925) 233-247; cf. eiusdem auctoris La controverse
sur le péché originel au debut du XIVe siècle. Textes inédits, Louvain 1930.
Confer etiam J.-B. Kors, La justice primitive et le péché originel d’après S. Thomas
(Paris 1930) 3-80, et C. O. Vollert, The doctrine of Hervaeus Natalis on primitive jus­
tice and original s in, Romae 1947.

678

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

sententiae, quod attinet connexionem ipsius sensibilis concupiscen­
tiae cum eo peccato, sive de modo quo haec concupiscentia pertinet
ad peccatum originale. Nam quidam, ut Dominicus Soto (De natura
et gratia, 1. 1, c. 9), Bellarminus, Silvius, Billuart (De peccatis, diss.
6, a. 5 § 1, circa finem), Hugon, Sagüés, dicunt concupiscentiam
non pertinere ad essentiam peccati originalis, nequidem ut elemen­
tum materiale, nisi improprie loquendo, sed proprie esse tantum
eius effectum. Alii vero, ut Salmanticenses (De vitiis et peccatis,
disp. 16, dub. 4, § 3, n. 104-107), Gonet, Pignataro, Billot, Jans­
sens, Boyer, Daffara, dicunt concupiscentiam pertinere, proprie etsi
analogice, ad essentiam peccati originalis, tanquam eius verum ele­
mentum materiale (elementum autem formale esse ipsam privatio­
nem gratiae sanctificantis); quibus in hac re consentiunt Bittremieux
aliique supra relati, qui tamen dissentiunt quoad elementum forma­
le, ut dictum est.

680. Quoad secundam quaestionem de morali essentia peccati
originalis, seu de modo quo praedicta privatio iustitiae originalis sit
nobis voluntaria ob nostram connexionem cum Adamo peccatore,
plures fuerunt ac sunt theologorum dicendi modi, qui tamen ad
duos commode reduci possunt, scilicet ad connexionem moralem et
ad connexionem physicam posterorum cum voluntate Adami pec­
catoris.
Moralem connexionem, alii (forte Scotus et Petrus Olivi)2 concipiunt in
sensu mere attributivo, quatenus nempe Deus mere ab extrinseco imputavit
ceteris peccatum Adae. Alii vero (quos innominatim memorant Wirceburgenses) in sensu interpretativo, quatenus nempe ceteri homines ita fuissent dispo­
siti et ita influxum Adae subiissent ut idem peccatum commisissent, si tunc
extitissent, ac ita censentur eius peccato consensisse. Alii (ut Caietanus, De
peccato originali [Romae 1550]) fol. 42, quem sequitur unus vel alius, nomi­
natim Salmeron, In Rom. 5. 45 sq.) in sensu iuridico ac contractuali, quate­
nus nempe Deus et Adam inierint formale pactum, vi cuius iste, tam pro se
quam pro suis, sortem et responsabilitatem sui actus mali vel boni libere
assumpserit. Alii tandem (Bellarminus, Suarez, Salmanticenses, Lugo, Billuart,
aliique plures, etiam inter modernos) in sensu mere iuridico, quatenus nempe
Deus absque formali pacto (quidam tamen loquuntur de pacto virtuali vel
implicito) decrevit constituere Adamum tanquam caput ceterorum in ordine
ad conservandam vel amittendam iustitiam originalem ac ita culpa Adae se2 Sententia Scon, In 2 Sent., dist. 32, q. 1 (ed. Quaracchi, II [1914], n. 837,
p. 771 sq.), clara non est. De sententia Petri Olivi disputat J. Stutler, «Das Wesen der
Erbsünde nach Petrus Olivi», Zeitschrift fur katholische Théologie LV (1931) 471-473.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

679

eundum moralem aestimationem fiebat culpa ceterorum, vel, si placet, volun­
tas eius supponebat pro voluntate ceterorum eamque veluti includebat?
Physicam autem connexionem posterorum cum Adamo docent plures recentiores theologi, nominatim De Bacts, Billot (De peccato originali, § 2),
lanssens, Pegues, Hugon, Tanquerey, Diekamp, Naulaerts, Van Crombrugge,
Verricle, Van Hove, Boyer Daffara, Parente, Garrigou-Lagrange, Stolz, in eo
sensu quod Deus constituit Adamum caput naturae elevatae, sicut eum consti­
tuerat caput naturae simpliciter, utpote primum hominem et originem cetero­
rum. Voluit scilicet Deus conferre iustitiam originalem non ipsi Adamo ut
personae, sed ipsi generi humano, tanquam dotem ipsius humanae naturae vel
«per modum accidentis specifici» (ut ait Billot post S. Thomam). Unde Ada,
per actum voluntarium ac peccaminosum, iustitiam amisit tanquam dotem
naturae, seu pro tota natura, ac ideo omnes qui physice cum Adamo connectuntur et ab eo ^er generationem accipiunt naturam, hanc accipiunt ut iam
voluntarie expoliatam et in hanc voluntariam expoliationem communicant; et
ita huiusmodi expoliatio, sive peccatum originale, est in unoquoque homine
aliquid voluntarium.
Ut patet haec sententia differt a praecedenti in eo quod ex parte Dei
nonnisi unum decretum ponit, respiciens ipsam naturam, non vero personam,
seu decretum dandi iustitiam originalem ipsi naturae, ut dotem naturae, non
vero ulterius aut personale decretum constituens Adamum caput morale aut
iuridicum aliorum, in ordine ad conservandam aut amittendam iustitiam. Quae
sententia propinquius ad mentem S. Thomae accedere videtur.
III. ASSERTIO 1. Essentia peccati originalis, physice spectata,
non consistit totaliter aut formaliter in concupiscentia, quomodolibet accepta et ut aliquid distinctum a privatione gratiae sanctifican­
tis, sed consistit, saltem principaliter ac formaliter, in hac ipsa pri­
vatione gratiae sanctificantis. Concupiscentia autem proprie dici
debet non tantum effectus peccati originalis sed etiam eius materia­
le elementum.
3Lugo: «Potuit autem hoc fieri per transfusionem nostrarum voluntatum in volun­
tatem Adae, per quam transfusionem constitutus fuit Adam caput morale omnium poste­
rorum, et transgressio illius reputatur transgressio singulorum. Quo supposito... dicendum
est, peccatum originale huius parvuli esse ipsam transgressionem Adae moraliter perseve­
rantem, quandiu huic parvulo non condonatur» {De poenitentia, disp. 7, sect. 7).
Billuart: «Peccatum originale est nobis voluntarium... non physice et voluntate
personae, quia tunc non eramus actu quando peccavit Adam, sed moraliter voluntate capi­
tis quae ex Dei institutione supponebat pro voluntatibus nostris» (De peccatis, diss. 6,
a. 2, § 2).
Quidam moderni, ut Beraza, Le Bachelet, Pesch, Huarte, Lercher, Sagüés, derelin­
quunt quidem, tanquam ineptas, fortiores illas expressiones de inclusione voluntatis cete­
rorum in voluntate Adae vel de hac voluntate supponente pro aliis, sed tamen idem pror­
sus docent, loquentes de capite iuridico et de solidaritate iuridica, vel de capite physicoiuridico, seu de nexu a Deo instituto inter Adam et ceteros homines quoad conservationem
vel amissionem iustitiae originalis.

680

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

PROBATUR.

681. Peccatum originale physice spectatum, cum sit aliquid
habituale et opponatur ipsi iustitiae originali, nequit essentialiter
consistere nisi in privatione illius in quo ipsa iustitia originalis
essentialiter consistit. lamvero, ut ostensum est supra (n. 635 sq.),
iustitia originalis consistit essentialiter, seu saltem principaliter ac
formaliter, in gratia sanctificante. Ergo pariter peccatum originale
consistit essentialiter, seu saltem principaliter ac formaliter, in pri­
vatione gratiae sanctificantis.
Praeterea, peccatum originale, cum sit iuxta Conc. Trid. verum
peccatum et vera culpa («Veram et propriam peccati rationem ha­
bet»), nequit principaliter ac formalit er esse nisi in anima spirituali,
ex qua fluit voluntas quae est principium peccati actualis. lamvero,
sola privatio gratiae sanctificantis residet in anima spirituali;
privatio vero ceterorum donorum quibus constat iustitia originalis,,
scilicet immunitatis a concupiscentia, immortalitatis et impassibilitatis, residet directe in appetitu sensitivo et in corpore. Ergo sola
privatio gratiae sanctificantis constituit principaliter ac formaliter
peccatum originale. Nec valet dicere cum quibusdam quod etiam
privatio naturalis rectitudinis mentis relate ad Deum, praecisive a
gratia sanctificante seu a rectitudine in ordine supernatural!, residet
in anima spirituali, quae ideo potest constituere essentiam peccati
originalis; nam, ut dictum est supra (n. 635), semel posita hac su­
pernatural! rectitudine (quae, iuxta Conc. Trid. et fatentibus omni­
bus theologis, involvitur quomodolibet in statu iustitiae originalis),
prior naturalis rectitudo superfluit, seu in altera absorbetur et ab
altera exercetur.
Praeterea, Conc. Trid. peccatum originale, seu id quod pecca­
tum Adae «in omne genus humanum transfudit» definit ut «mor­
tem animae» (supra, n. 661), quae nequit esse nisi privatio gratiae
sanctificantis quaeque proinde exhibetur ut essentiale, imo princi­
pale saltem ac formale, peccati originalis elementum. Pariter Con­
cilium in eodem canone definit praevaricationem Adae hoc sensu
nobis nocuisse quod «acceptam a Deo sanctitatem et iustitiam nobis
perdidit»', iamvcro ex una parte perditio sanctitatis est manifeste
privatio gratiae sanctificantis (quidquid sit de generaliori sensu ver­
bi «iustitia») et ex altera parte iuxta mentem Concilii Adam nobis
nocuit praecipue transfundendo peccatum originale; ergo hoc pec­
catum praecipue saltem in privatione gratiae consistit. Concorditer
cum hac tridentina doctrina, in Conc. Vaticano I sequens canon de-

1
I

»
I

M

»»
I ’
I «

I

il
H

if

'P

ni
I,

i. I

I

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

681

finiendus parabatur: «Si quis dixerit peccatum originale formaliter
esse ipsam concupiscentiam aut physicum seu substantialem naturae
humanae morbum, et negaverit privationem gratiae sanctificantis de
eius ratione esse: an. s.» (Coll. Lac. VII. 549).
Ex quibus rationibus sequitur concupiscentiam non esse, saltem tota­
liter aut principaliter et formaliter, essentiam peccati originalis. Nam primo,
ipsa non opponitur essentiali elemento iustitiae originalis, seu rectitudini ra­
tionis ad Deum per gratiam sanctificantem, sed tantum secundario ac subor­
dinate elemento rectitudinis appetitus sensitivi ad rationem. Secundo, ipsa
non residet in anima rationali, sed in sensibili appetitu. Terto, ipsa non est
formaliter peccatum ac veluti mors animae, tum quia non afficit animam, tum
quia remanet in iustificatis postquam transierit peccatum originale; ex quo
quidem evidentius apparet eius distinctio ab hoc peccato.
Nec valet obicere concupiscentiam prius esse peccatum originale, subinde
vero in iustificatis rationem peccati amittere, eo quod amplius non imputatur.
Nam propria ratio peccati non consistit in mera extrinseca imputatione sed in
intrinseca malitia et reatu, qui, nisi intrinsece auferatur, secundum propriam
peccati rationem remanet; quod quidem negat Conc. Trid., explicite definiens
concupiscentiam non sic «peccatum appellari, quod vere et proprie in renatis
peccatum sit, sed quia ex peccato est et ad peccatum inclinat» (supra,
n. 661).
682. Quod autem attinet propriam connexionem concupiscentiae cum
pecato originali, utrum scilicet proprie dici debeat merus eius effectus, an
materiale eius elementum, ita ut, qua tale, vere ad eius essentiam pertineat,
videtur omnino haec altera sententia eligenda, ad mentem ipsius S. Thomae,
quamvis, ut notant ipsi Salmanticenses, decisivi patroni huius sententiae, haec
quaestio «non sit magni momenti et forte aliquid de modo loquendi con­
tineat».4
Ad cuius rei intelligentiam, eodem modo de essentia peccati originalis
4 S. Thomas quidem signanter ac iterato, adductis rationibus et comparationibus,
affirmat concupiscentiam esse peccatum originale materialiter sumptum. Ita in praesenti
ac directa quaestione de essentia peccati originalis, 1-2 q. 82, a. 3: «Peccatum originale
materialiter quidem est concupiscentia; formaliter vero est defectus originalis iustitiae».
(cf. ad 3).
Item, In 2 Sent., dist. 30, q. 1, a. 3: «Concupiscentia qua habiles sumus ad male
concupiscendum peccatum originale dicitur, quasi materiale in peccato originali existens
Est enim considerare materiale et formale in actibus moralibus sicut in rebus artificialibus,
in quibus materia de toto praedicatur, ut possit dici: cultellus est ferrum; et similiter de
peccato praedicari potest id quod est materiale in ipso; et per hunc modum peccatum
originale concupiscentia dicitur».
De malo, q. 3, a. 7: «Ignorantia et fomes sunt materialia in peccato originali, sicut
et conversio ad bonum commutabile in peccato actuali»; q. 4, a. 2: «Carentia originalis
iustitiae est quasi formale in peccato originali, concupiscentia autem est quasi materiale,
sicut et in peccato actuali aversio ab ineo Mill utabili bono est quasi formale, conversio
autem ad commutabile bonum est quasi materiale»; ibid., ad 11: «[Concupiscentia] est
causa [originalis peccati] per modum materiae, quae est de essentia rei, et praecedit quo­
dammodo per modum materiae, sicut et corpus praecedit animam in ordine causae mate­
rialis» (cf. ad 12).

682

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

ratiocinandum est, ac de essentia ipsius iustitiae originalis, cuius illud est
privatio. In iustitia autem originali varia dona, quibus ipsa integraliter cons­
tat, scilicet gratia et immunitas a concupiscentia (et idem clic de ceteris tribus
donis), non mere adiacenter nec etiam mere efficienter in unam iustitiam
coalescebant, sed ita ut gratia sanctificans esset formale eius elementum, im­
munitas vero a concupiscentia (et reliqua dona) esset materiale elementum.
Nam, quamvis ea dona physice ab invicem distinguerentur, moraliter tamen
et in ratione totalis regulationis naturae, unum quid constituebant, ita ut
regulatio rationis ad Deum per gratiam sanctificantem esset ratio quare appeti­
tus sensitivus regularetur relate ad rationem (et corpus relate ad animam).
Unde, sub huiusmodi morali ac regulative aspectu, recte ac proprie gratia
• sanctificans, regulando rationem, dicitur se habere ut forma immunitatis a
concupiscentia, qua regulatur inferior appetitus, quemadmodum ratio, a qua
dependet inferior appetitus, recte dicitur forma illius in ordine moralitatis, et
virtus charitatis, utut physice distincta ab aliis virtutibus, recte ac proprie
(nec tantum extrinsece et imperative) dicitur forma ceterarum in ratione per­
fectae virtutis (cf. infra, n. 803, 832).
Simili igitur modo in peccato originali, seu in deordinatione naturae per
amissionem iustitiae originalis, deordinatio rationis per privationem gratiae
sanctificantis et deordinatio appetitus per privationem immunitatis a concu­
piscentia, quamvis sint physice distinctae, in unum coalescunt, ita ut prior sit
ratio et forma alterius, in eo esse morali ac deordinativo, quemadmodum in
ipso peccato actuali aversio a Deo, quae contingit in solo actu voluntatis, et
conversio ad creaturam, quae contingit in aliis facultatibus etiam exterioribus,
coalescunt in unum moralem actum peccati, in quo aversio a Deo est elemen­
tum formale et conversio ad creaturam est elementum materiale (in quo qui­
dem exemplo non semel insistit S. Thomas).
Nec refert quod eadem deordinata concupiscentia remaneat in renatis
post deletionem peccati originalis. Nam, semel ablato formali elemento, con­
cupiscentia non est amplius peccatum originale, nequidem materialiter, cum
tota essentia per recessum formae dissoluta sit, quemadmodum, recedente ani­
ma, cadaver non est amplius corpus humanum; tantummodo dici potest, cum
ipso Conc. Trid., relictam hanc concupiscentiam «ex peccato esse et ad pec­
catum inclinare».
Et haec omnia aptius intelliguntur, si dicatur gratiam sanctificantem in
iustitia originali differre modaliter a nostra gratia reparata, ita nempe ut collata esset cum quodam intrinseco vigore, vi cuius difflueret in appetitum sen­
sitivum et in corpus, extendendo regulationem rationis in regulationem vi­
rium inferiorum, ut supra dictum est (n. 606). Exinde enim sequitur peccatum
etiam originale differre a pecato nostro actuali per quendam deleterium vigo­
rem, qui est privatio ipsius praedicti vigoris gratiae originalis et vi cuius deor­
dinatio inducta in rationem per amissionem gratiae diffluit in ulteriorem deordinationem virium inferiorum eamque veluti actuat, tanquam elementum
formale unius ac totalis deordinationis.

ASSERTIO 2. Essentia peccati originalis, moraliter spectata,
seu eius ratio voluntareitatis, consistit formaliter in morali conne-

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

683

xione nostrae voluntatis cum voluntate Adami, funda: II en taliter
vero in physica ipsa connexione cu II primo parente, ut capite ac
depositario ipsius naturae elevatae.
PROBATUR.

683. Praefata naturae deordinatio, in qua consistit physica es­
sentia peccati originalis, nequit per se solam ac simpliciter consti­
tuere peccatum originale, nisi informetur ratione voluntareitatis, ex
qua proprie peccatum, etiam mere habituale, resultat (cf. supra,
n. 657). Existentia autem huiusmodi rationis voluntareitatis non
est hic probanda, sed probata manet ex dictis in quaestione praece­
denti de ipsa existentia veri ac proprie dicti peccati originalis; ex
quo patet incompletam esse notionem peccati originalis, qualiter
effertur a Protestantibus et Baianis, seu ut meram physicam deordinationem «sine ulla relatione ac respectu ad voluntatem», ut docuit
Baius in supra relatis (n. 677) propositionibus explicite damnatis a
Pio V. Unde in praesenti unice agitur de essentia huiusmodi notae
voluntareitatis, seu de modo quo praefata naturae deordinatio est
nobis vere ac proprie voluntaria, ratione nostrae connexionis cum
personali ac voluntario Adae peccato.
Porro sola ac mera connexio moralis, prout proponitur in variis opinioni­
bus supra relatis (n. 680), insufficiens apparet. Primo enim, mera extrinseca
attributio, sive imputatio personalis peccati Adae ceteris hominibus, nec iusta
ac rationabilis est, nec valet inducere subiectivam rationem voluntarii, quae
est de ipsa essentia peccati. Secundo, voluntarium mere interpretativum non
est verum voluntarium nec sufficit ad rationem voluntarii, sed indicat tantum
in subiecto aliquam dispositionem, quae probabiliter induceret subiectum ad
ponendum actum voluntarium; ceterum in momento, in quo Ada peccavit,
ceteri homines nondum existebant, nec ideo etiam interpretative consentire
potuerunt; unde, si ita homines peccatum Adae contraherent, iniuste culpa­
rentur de aliquo quod nullo modo commiserunt et cum quo nullo voluntario
modo connectuntur. Tertio, voluntarium mere iuridicum, quomodolibet intelligatur (sive contractualiter, ut arbitrarie fingitur, sive non contractualiter
seu veluti institutive), quamvis propinquius accedat ad veritatem, in eo sensu
quod tandem aliquando totum negotium reducendum est ad voluntatem sive
decretum Dei, non sufficit secundum se et prout proponitur. Nam imprimis,
voluntates ceterorum hominum non poterant per Dei decretum includi in vo­
luntate Adae, tum quia hi nondum existebant, tum quia, si ita includerentur,
ipsum personale et actuale Adae peccatum eis imputaretur ac ipsi personaliter
et actualiter peccarent, quod quidem nec iustum est nec congruit ipsi rationi
peccati originalis, quod non est actuale sed mere habituale peccatum.

Unde non alia apparet via explicandi voluntareitatem peccati

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

originalis quam recurrendi cum Billot aliisque auctoribus supra rela­
tis, ad moralem connexionem cum peccato Adae, fundatam tamen in
ipsa physica connexione cum eodem, ut capite et depositario ipsius
naturae elevatae, seu ut primo parente possidente ipsam naturam
(et quidem directe et intuitu sui per gratiam elevatam) eamque per
viam generationis transmittente, gratia exornatam aut gratia expo­
liatam. Ita coniunctio nostrae voluntatis cum voluntate Adae non
fit directe, tanquam inter voluntatem et voluntatem vel inter perso­
nam et personam, sed directe et per se mediante ipsa communi na­
tura quae sub utraque voluntate invenitur, ita ut ideo peccatum
originale est nobis voluntarium, quia contraximus naturam volunta­
rie iam expoliatam, et quod in Adamo fuit voluntarium actuale ac
propterea peccatum personale, in nobis est tantum voluntarium ha­
bituale et peccatum solius naturae.
Id autem non aliter convenienter intelligi potest, nisi dicendo
Deum contulisse Adamo gratiam elevationis non ut donum perso­
nae, sed ut dotem naturae ac veluti accidens naturae specificae (iux­
ta illud S. Thomae, «accidens naturae speciei», «quoddam donum
divinitus datum toti naturae», 1 p., q. 100, a. 1; 1-2, q. 81, a. 2).
Sic enim aliquatenus intelligi datur (nam mysterium ipsum huius­
modi supernaturalis solidaritatis, in decreto divino ultimo funda­
tum, nequit simpliciter dissipari),3 quomodo, semel voluntarie expo­
liata natura per personale peccatum eam habentis et eam transmit­
tentis, ipsa expoliata maneat dono quod ipsi directe collatum fuerat
et expoliata transmittatur cum suo ipso charactere voluntariae ex­
polia tionis.
684. Quam sententiam non semel inculcat S. T homas, iugiter indigitans
naturam, non personam, tanquam principium unde ipsa ratio voluntareitatis
in peccato originali explicanda sit. Cf. 1-2, q. 81, a. 1 et 2; 1 p., q. 100, a. 1;
In 2 Sent., dist. 30, q. 1, a. 2; dist. 31, q. 1, a. 1; dist. 32. q. 2, a. 1; dist.
33, q. 2, a. 1, ad 2; dist. 35, q. 1, a. 3; dist. 41, q. 2, a. 1, ad 6; C. Gent.
4. 52; Compendium theologiae, c. 196; De malo, q. 4, a. 1; a. 4, ad 5. S. Doc­
tor, suam faciens quandam formulam ipsius Anselmi (De conceptu virginali
23, ML 158. 456 sq.) totam sententiam sic apte perstringit: «In Adam perso­
na corrupit naturam... sed in homine qui nascitur ex Adam natura corrupit
personam» (De malo, q. 4, a. 4, ad 5).
Ex qua indirectae voluntareitatis ratione, S. Doctor etiam deducit pecca­
tum originale «inter omnia peccata minimum esse..., eo quod minimum habet
Ait enim Augustinus eo «antiquo peccato... nihil esse ad praedicandum notius
nihil ad intelligendum secretius» (De moribus Ecclesiae catholicae 1 22. 40, ML 32. 1328)’.

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

685

de voluntario; non enim est voluntarium voluntate istius personae, sed volun­
tate principii naturae tantum. Peccatum autem actuale, etiam veniale, est vo­
luntarium voluntate eius in quo est; et ideo minor poena debetur originali
quam veniali» (In 2 Sen., dist. 33, q. 2, a. 1, ad 2). Sub aspectu enim volunta­
reitatis, sequenti gradatione peccata disponuntur: peccatum personale actuale
(voluntarium in se et actualiter), peccatum personale habituale (voluntarium
in causa propria et habitualiter), peccatum originale habituale (voluntarium
in causa aliena et habitualiter).

QUAESTIO X. DE EFFECTIBUS SIVE SEQUELIS PECCATI
ORIGINALIS

685. In praecedenti quaestione dictum est ipsam physicam
essentiam peccati originalis esse totalem deordinationem humanae
naturae, consistentem formaliter in privatione gratiae sanctificantis,
materialiter vero in privatione reliquorum donorum, quibus iustitia
originalis constabat, seu immunitatis a concupiscentia, morte, dolore
et ignorantia. Ad haec autem duo elementa reducuntur, vel ex eis
immediate sequuntur, plura quae colligi possunt sub generali nomi­
ne sequelarum vel effectuum huius peccati, quamvis aliqua vix ab
ipsa essentia distinguantur, alia vero possint considerari tanquam
veri sive distincti effectus illius.
Concilium Tridentinum ea omnia comprehendere videtur in ge­
neralibus expressionibus: «Totus Adam per illam praevaricationis
offensam secundum corpus et animam in deterius commutatus est»
(quod quidem valet etiam de ceteris hominibus, quibus idem Con­
cilium docet «Adae praevaricationem nocuisse»); Adae peccatum
«mortem et poenas corporis in omne genus humanum transfudit»;
per peccatum originale homines sunt «facti immundi, natura filii
irae, servi peccati, sub potestate diaboli ac mortis, [habentque]
liberum arbitrium viribus attenuatum et inclinatum» (Denz. 1511
sq., 1521). Theologi praeterea inde a medio aevo confecerunt ex
quibusdam Patrum expressionum celebre illud effatum: Homo per
peccatum originale est «spoliatus gratuitis et vulneratus in natura­
libus» f quod communiter adhuc adhibetur, sed de cuius determina6 Ad verbum primo invenitur apud Bernardum Cluniacensem (f 1124): «Denique
proscriptus dc loco voluptatis, de paradiso amoenitatis detruderis in vallem plorationis; et
factus es miser ille viator, vel potius deviator, qui descendit de lerusalem in lericho, et
incidit in manus latronum, in arbitrium malignorum spirituum, qui vulneratum eum na­
turalibus, spoliaverunt in gratuitis, ct abierunt semivivo derelicto, imo duplici morte cor
poris et animae affecto» (Instructio sacerdotis, p. 1, c. 1, n. 2, ML 184. 775). Quoad sen­
sum vero illud ascendit ad Bedam (In Luc., 1. 3, c. 10, ML 92. 468 sq.), Augustinum

686

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

to sensu disputatur, quod attinet hanc naturae vulnerationem, seu,
ut aiunt, quatuor vulnera naturae.
Praestat in unum hic colligere varia quae sub generali praefata
ratione sequelae vel effectus peccati originalis venire possunt, ac
breve verbum de unoquoque adicere, eo vel magis quod de eis non
habetur particularis dissensus inter theologos, si excipiatur contro­
versia de praefatis vulneribus naturae.

686. 1. Habitus entitativus vitiosus. Hic effectus est altera ac
positiva facies ipsius privationis gratiae, quae est praecipuum ac
formale elementum peccati originalis. Hoc enim «non est privatio
pura, sed est quidam habitus corruptus» (1-2, q. 82, a. 1), cum sit
quaedam mala dispositio naturae, proveniens ex dissolutione illius
harmoniae in qua consistebat iustitia originalis; propterea dicitur a
S. Thoma (ibid.) post Petrum Lombardum (4 Sent., dist. 30, c. 8),
infirmitas sive «languor naturae» per comparationem cum infirmi­
tate corporis, quae est quaedam inordinata dispositio corporis per
dissolutionem aequalitatis sive proportionis humorum in qua con­
sistit ratio sanitatis. Hinc etiam sequitur ipsum esse habitum non
operativum sed entitativum, seu non in facultatibus sed in ipsa na­
tura, et quidem in substantia animae, residentem (1-2, q. 83, a. 1).
Pariter non est habitus acquisitus (nisi referatur ad actum primi
parentis), cum solus habitus operativus acquiratur per exercitium
actuum, nec est habitus infusus, cum nullus habitus malus infunda­
tur, sed est habitus innatus, seu per vitiatam originem cum natura
traductus.

687. 2. Reditus quatuor tristium sequelarum naturae, seu
concupiscentiae, mortis, doloris et ignorantiae.*
7 Hic est altera et po­
sitiva facies privationis doni integritatis, comprehendentis quatuor
dona immunitatis a concupiscentia, immortalitatis, impassibilitatis
(Quaest. evang., 1. 2, q. 19, ML 35. 1340) et tandem Ambrosium (In Luc., 1. 7, n. 73,
ML 15. 17 sq.).
Illud sua auctoritate firmavit ac vulgavit Petrus Lombardus scribens: «Per illud
namque peccatum naturalia bona in homine corrupta sunt et gratuita detracta. Hic est enim
ille qui a ’latronibus vulneratus est et spoliatus' [Luc. 10. 30]: vulneratus quidem in na­
turalibus bonis, quibus non est privatus, alioquin non posset fieri reparatio; spoliatus vero
in gratuitis, quae per gratiam naturalibus addita fuerant» (Sent., 1. 2, dist. 25, c. 7). Pas­
sim illud repetunt posteriores theologi, ut S. Thomas, 1-2, q. 85, a. 1, sed contra; In
2 Sent., dist. 29, q. 1, a. 2; dist. 30, q. 1, a. 1, ad 3; De malo, q. 5, a. 5, obi .5.
7 Peculiariter de connexione mortis cum peccato sive originali sive actuali in variis
subtectis, de eiusque ratione poenali, disserit B. K. Kloppenburg, De relatione inter pec­
catum et mortem, Romae 1951.

DR CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

687

et scientiae (cf. supra, n. 607 sq.); quae privatio est materiale ele­
mentum peccati originalis. Huiusmodi quatuor sequelae habent in
natis veram rationem poenae (ita ut infans non baptizatus moriatur
vere in punitionem peccati originalis); in renatis vero, cum de facto
non auferantur cum datione gratiae, amittunt veram poenae ratio­
nem ac dici possunt tantum poenalitates sive merae tristes sequelae
naturae, cum, remissa ipsa culpa, ratio poenae subsistere non queat.
Dictum est supra (n. 682) reditum huiusmodi sequelarum fundari
probabiliter in deleterio quodam vigore ipsius vitiosi habitus pec­
cati originalis, quatenus est amissio intrinseci vigoris ipsius gratiae
originalis. Cum autem hic vigor non restituatur cum gratia reparata,
ille deleterius vigor manet in nostra natura, etiam post ablationem
ipsius peccati originalis, a cuius existentia non necessario dependet,
ac ideo considerari potest ut fons malarum inclinationum quae re­
sultant in facultatibus moralibus, seu quatuor vulnerum naturae, de
quibus iam dicendum venit.

688. 3. Quatuor vulnera naturae' (non confundenda cum
praefatis quatuor tristibus sequelis naturae), scilicet vulnus ignoran­
tiae in intellectu, vulnus malitiae, in voluntate, vulnus infirmitatis
in appetitu irascibili, et vulnus concupiscentiae in appetitu concu­
piscibili.
Cum enim sint quatuor facultates, quae in bonum morale sive
ordinationem rationalis naturae per suos actus concurrunt, recte
81-2, q. 82, a. 1, ad 3; q. 85, a. 1-3. Praeterea, 1-2, q. 83, a. 1-3; q. 91, a. 6; 3
p., q. 69, a. 4, ad 3; In 2 Sent., dist. 30, q. 1, a. 1, corp, et ad 3; C. Gent. 4, 52;
De malo, q. 2, a. 11; q. 5, a. 1, ad 4.
Biffi, G., «Tanquam spoliatus a nudo», Scuola cattolica LXXXV (1957) 161-176.
Flick, M., «Lo stato di peccato originale», Gregorianum XXXVIII (1957) 299-309.
—(et Alszeghy, Z.), II Creatore (Firenze 1959) 445-449.
Journet, Ch., L'Eglise du Verbe Incarné II (Bruges 1951) 767-773.
Kors, J. B., La justice primitive et le péché originel d’après S. Thomas (Kain 1922)
104-109, 160-164.
Labourdette, M.-M., Le péché originel et les origines de l'homme (Paris 1953)
85-95.
Quelquejeu, B., «'Naturalia manent integra’», Revue des sciences philosophiques
et théologiques XLIX (1965) 640-655.
Schaff, P. M., «Saint Thomas et les rapports de la nature pure avec la nature
déchue», Revue des sciences philosophiques et théologiques VII (1913) 71-76.
Strohm, M., «Der Begriff der ’natura vitiata' bei Augustin», Theologische Quartalschrijt CXXXV (1955) 184-203.
Van der Meersch, J., «Quomodo intelligendum sit hoc theologorum assertum:
peccato originali homo fuit vulneratus in naturalibus», Collationes Brugenses X (1905)
462-468.
Van Hove, A., «Vulneratus in naturalibus», Collectanea Mechliniensia (1932) 36-40.

688

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

concipiuntur ipsae per peccatum originale aliquatenus debilitari ac
vulnerari, soluta generali iustitiae originalis regulatione, ita ut vo­
luntas intelligatur inclinari ad malum, ratione saltem motuum ap­
petitus sensitivi quos non amplius praevenire aut regere valet, in­
tellectus pariter inclinetur in ignorantiam et errorem, praecipue in
iudicio practico de re morali, sub influxu eiusdem deordinati appe­
titus, cum unusquisque iudicet secundum suam dispositionem et in­
clinationem, appetitus irascibilis destituatur suo robore relate ad
obiectum arduum, et appetitus concupiscibilis destituatur suo ordi­
ne ad obiectum delectabile per rationem moderatum (1-2, q. 85,
a. 3).
Haec igitur quatuor vulnera, quae remanent etiam in renatis
post ablationem peccati originalis, connectuntur cum ipsa prima in­
ter supradictas tristes sequelas naturae, quam concupiscentiam voca­
vimus quaeque consistit generaliter in quadam deordinatione utriusque appetitus sensitivi (irascibilis et concupiscibilis) relate ad re­
gimen voluntatis, ut explicavimus supra (n. 608).
Disputatur autem inter theologos utrum praefata vulnera realiter distin­
guantur ab ista concupiscentia, vel (ut quaestio poni solet) utrum per pec­
catum originale naturales ipsae vires hominis relate ad bonum morale sint
diminutae, ita ut homo lapsus sit in peiori conditione quam esset in statu
naturae purae et differat non solum ut «spoliatus a nudo»9 sed etiam ut «vul­
neratus a sano». Triplex datur sententia.

689. Prima sententia docet per peccatum originale vires naturales esse
intrinsece diminutas per additionem vel alicuius morbidae qualitatis, vel for­
tioris inclinationis ad deordinatas passiones (sicut fera alligata quae, ruptis
vinculis, magis saevit ac furescit quam si alligata non fuisset), vel alicuius
habitus vitiosi de genere illius qui acquiritur per repetitionem actuum vitioso­
rum; unde homo lapsus est vere atque intrinsece vulneratus.
Ita, iuxta unam vel aliam explicationem, Henricus Gandavensis, Grego­
rius Ariminensis (qui loquuntur de morbida qualitate; confer supra, n. 678),
Ockam, Biel, Corduba, Gazzaniga, et inter modernos F. Schmid,10 H. dei Val
et G. de Broglie,10 k" quorum postremi potius loquuntur de mala inclinatione vel
habitu vitioso.11
’Haec expressio primo prolata est a Caietano, In 1-2, q. 109, a. 2, n. 3: «Diffe­
rentia inter naturam in puris naturalibus et naturam lapsam..., ut unico verbo dicatur,
tanta est quanta inter personam nudam ab initio et personam expoliatam».
10 Quaestiones selectae ex theologia dogmatica (Paderborn 1891) 229-340.
10 *>'’Cf. J. F. Sweeney, «Some recent developments in dogmatic theology» Theologi­
cal studies XVII (1956) 383-386.
11 Ulterius procedunt Protestantes, loquentes de totali naturae corruptione, et Baiani
atque lansenistae, loquentes de subtractione alicuius perfectionis debitae naturae. Quorum
error profundius tangit ipsam essentiam tum iustitiae originalis tum contrarii originalis
peccati (cf. supra, n. 677).

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

689

Secunda sententia docet per peccatum originale vires naturales esse qui­
dem vere diminutas, non tamen intrinsece, sed tantum extrinsece, scilicet per
appositionem extrinseci impedimenti quod resultat, in homine lapso ab ordine
supernaturali, per respectum ad faciendum ipsum bonum naturale et obser­
vandam ipsam legem naturalem. Huiusmodi impedimentum consistit praeci­
pue in hoc quod quis per peccatum originale est aversus a Deo, non solum
directe ut a fine in ordine supernaturali sed etiam simpliciter, seu etiam in­
directe ut a fine naturali, ac ideo nequit sine gratia (vel saltem sine auxilio
indebito) sese convertere ad Deum ut fini naturali, eumque super omnia dili­
gere totamque naturalem legem observare, dum in statu naturae purae id
potuisset cum mero naturali ac debito auxilio divino. Quidam addunt etiam
impedimentum proveniens ex servitute sub potestate diaboli, quatenus nempe
Deus, ratione peccati originalis, permittit homines facilius ac fortius tentari a
diabolo (et a mundo) eosque ita captivitati diaboli tradit; quod non contin­
geret in statu naturae purae.1,ki’ Hoc modo homo lapsus est vere vulneratus,
nec tantum expoliatus, et relate ad hominem in natura pura se habet non ut
nudatus ad nudum, sed ut vulneratus ad sanum.
Ita, cum maiori vel minori claritate et asseverantia, Alvarez (De auxiliis
divinae gratiae, 1. 6, disp. 45 et 47), Lemos, loannes a S. Thoma, Salmaticenses (ut probabile; De vitiis et peccatis, comment. in 1-2, q. 85, a. 3, praecipue
n. 5; cf. in a. 1 et 2; item disp. 16, dub. 2, n. 31 et 34; decisive in De gratia,
disp. 2, n. 102, 116, 135, 287); Gonet (in Manuale thomistarum, p. 1, tr. 8,
c. 7; qui tamen oppositum prius senserat in Clypeo, ut infra dicetur), Goudin,
Contenson, Billuart (De gratia, diss. 2, a. 3), S. Alphonsus, Wirceburgenses,
Billot (De gratia, thes. 2, § 3), Hugon, Garrigou-Lagrange, Van Hove, Boyer,
Parente, Journet, Labourdette, Verrièle, Flick-Alszeghy.

Tertia sententia docet per peccatum originale vires naturales non esse
diminutas neque intrinsece neque extrinsece. Homo scilicet lapsus manet con­
versus ad Deum ut finem naturalem, habet auxilia sibi debita in ordine natu­
rali, non magis subicitur potestati diaboli. Quo sensu non est vere vulneratus
in naturalibus, sed mere expoliatus supernaturalibus sive gratuitis (seu iustitia
originali, gratia et quatuor donis), quamvis, ut quidam notant (Salmanticenses, Caietanus, Daffara), improprie dici possit vulneratus etiam in naturalibus,
per respectum tamen non ad naturam puram sed ad ipsam naturam elevatam,
111>1· Journet (cui consentit Flick) priorem ac communem rationem de aversione a
Deo ut fine naturali insufficientem reputat ac recurrit ad alteram rationem de captivitate
diaboli, vel potius ad generalem et ambiguam rationem de disproportione inter hominem
in natura pura et suum finem, et hominem in natura elevata et suum superiorem finem,
cuius proinde lapsus graviori pondere oneratur et graviori difficultate premitur: «Plu­
sieurs apportent ici en explication l’axiome suivant lequel ’on ne peut être détourné de
Dieu, Fin ultime surnaturelle, sans être détourné de Dieu, Fin ultime naturelle’... Telle
quelle, nous ne tenons pas cette raison pour satisfaisante... L’enfant qui hérite du péché
originel est détourné de Dieu, Fin ultime surnaturelle, mais il n’est pas encore détourné
de Dieu, Fin ultime naturelle. Il ne s’en détournera qui si, au moment de son premier
acte libre, il choisit le mal... La seule solution possible ne sera-t-elle pas d’affirmer que
le poids de notre univers est plus lourd à porter pour une volonté humaine que le poids,
soit d’un univers de la nature pure, soit de l’univers des limbes?» (loc. cit [supra, in
n. 688].

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

quatenus in hac elevatione ipsae naturales vires erant bene ordinatae per dona
(puta per immunitatem a concupiscentia), quae erant essentialiter naturalia et
tantum quoad modum supernaturalia.
Ita, magis vel minus clare ac decisive, Scotus (In 2 Sent., dist. 29), Caietanus (In 1-2, q. 85, a. 3), Dom. Soto (De natura et gratia, 1. 1, c. 13), Medi­
na, Molina, Bellarminus, Suarez (De gratia, prolegom. 4, c. 8 sq.), Valentia,
Gonet (Clypeus, De homine, disp. 4, a. 3; contrarium postea sensit in suo
Manuali, ut supra dictum est), Salmanticenses (ut probabile, ubi supra), Frassen, Franzelin, Palmieri, Mazzella, Van Noort, Mendive, Beraza (De Deo ele­
vante..., n. 80 sqq.), Lercher, Kors, Huarte, Daffara, Sagüés (De Deo Creante
et Elevante, n. 995 sqq.).

690. Prima sententia est improbabilis. Nam imprimis natura eiusque
►
I '

I

facutlates et vires nequeunt in seipsis tangi aut immutari, cum sint incorrupti­
biles et inalterabiles, sicut omnes essentiae (1 p., q. 85, a. 1 et 2). Praeterea,
vulnera procedunt ex peccato originali; hoc autem, quamvis sit in natura
tanquam habitus vitiosus, eam in naturalibus non tangit, cum sit privatio
iustitiae originalis, seu donorum supernaturalium et indebitorum. Tandem,
damnata est sequens Bail propositio: «Deus non potuisset ab initio talem crea­
re hominem, qualis nunc nascitur» (Denz. 1955); quae quidem condemnatio
supponit praesentem hominis conditionem esse essentialiter eandem ac eius
conditionem in statu naturae purae.
Supradicta autem morbosa qualitas gratis fingitur et inexplicabilis appa­
ret. Pariter intensior gradus naturalis inclinationis appetitus in proprium
obiectum inexplicabilis est, nisi recurratur ad aliquem habitum vitiosum
acquisitum; habitus autem vitiosus non acquiritur nisi per actus, adeoque per
actus peccatorum personalium, non vero per peccatum originale quod est
habitus entitativus, non in facultatibus sed in anima residens.
Tertia sententia est probabilis, ob eam potissime rationem quia peccatum
originale est mera privatio iustitiae originalis, nec ideo videtur importare plus
quam amissionem gratiae et quatuor reliquorum donorum, seu habitum vitio­
sum et reditum quatuor tristium sequelarum.
Secunda tamen sententia est probabilior. Imprimis enim magis congruit
supradictis assertionibus Conc. Trid. quod homo est «in deterius commuta­
tus» et «liberum arbitrium est viribus attenuatum et inclinatum» necnon tra­
ditional! theologorum effatui «Spoliatus gratuitis et vulneratus in naturali­
bus»: haec enim distinctio otiosa videtur, si totum nocumentum reponitur in
amissione gratuitorum, sic enim expoliatio et vulneratio idem sunt.
Praeterea, quamvis ipsum peccatum originale essentialiter consistat tan­
tum in habitu vitioso (privatione gratiae) et in reditu naturalium sequelarum,
potest tamen, ratione conditionis subiecti, gratia privati et a Deo aversi, in­
ducere in eo aliquem distinctum effectum, consistentem in extrinseco impe­
dimento quo habilitas hominis lapsi ad bonum relative minuatur. Et haec est
praecipua ac solida ratio huius sententiae; quia scilicet, ratione peccati origina­
lis, homo constituitur in statu totalis aversionis a Deo, ut fine tum supernatu­
ral! tum naturali, cum nequeat fieri separatio inter utrumque finem, ratione
tum unius subiecti tum unius generalis praecepti, ita ut, qui peccat contra

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

1
I

691

Deum ut finem supernaturalem, peccet etiam contra eum ut finem naturalem,
quia lex naturalis praecipit oboedire Deo, quidquid iubeat. Ob hanc autem
aversionem a fine naturali (quae non haberetur in statu naturae purae), copu­
latam cum ipsa aversione a fine supernatural!, homo nequit ab hoc suo statu,
utut naturali, egredi sine gratia ipsa supernatural! nec potest sine ista diu
observare totam legem naturalem (quod posset in statu naturae purae), ut
docent communiter theologi in tractatu De Gratia (cf. infra, n. 704 sq.).
Quapropter homo lapsus invenitur in peiori conditione naturali quam esset
in statu naturae purae, ac pro tanto, utut ob extrinsecum tantum impedimen­
tum, vere est in naturalibus vulneratus)2
Quod autem attinet sententiam ipsius S. Thomae, haec controversia non
videtur ex eius verbis cum certitudine dirimi posse. Nam quae ipse dicit de
positiva aliqua inclinatione in malum in homine lapso, intelligi possunt de
sola inclinatione inducta per peccata actualia, quae in vitiosis habitibus con­
sistit (cf. 1-2, q. 82, a. 1, ad 3; q. 85, a. 1-3; et comment. Caietani, Gonet
et Salmanticcnsium). Quod vero dicit de diminutione virium naturalium
«secundum quod [homo] ordinatur in finem ultimum» (I« 2 Sent., dist 30,
q. 1, a. 1, ad 3) potest fortasse intelligi de solo fine ultimo supernatural!.
Ut patet praefata praecipua ratio valet tantum de natura lapsa et non­
dum reparata, adeoque quoad protoparentes ante eorum conversionem, necnon
quoad eos qui in praesenti statu naturae reparatae hanc reparationem in
seipsis non susceperunt, seu infantes nondum baptizatos et adultos non
baptizatos nec contritos. Quoad renatos vero praedicta ratio non valet, cum
peccatum originale ablutum fuerit et aversio a Deo recesserit; unde in his
praedicta vulnera actualiter non manent, prout saltem fundantur in ea ratione.
Cum autem theologi communiter videantur reputare vulnera manere etiam
in renatis, id non aliter (in hac sententia quam elegimus) explicari potest
quam recurrendo ad secundarias et exteriores rationes de peculiari servitute
et captivitate relate ad diabolum et consequenti vehementiori indole tentationum necnon de relative maiori necessitate ad eas vincendas, quam esset in
statu naturae purae. Secus oporteret negare, saltem in renatis, existentiam
verorum vulnerum et omnia explicare per merum reditum ad naturalem
concupiscentiam, sicut in tertia sententia supra relata.

691. Poena damni, seu amissio supernaturalis beatitudinis.
Decedentes cum solo peccato originali (scilicet infantes et per­
petuo amentes, morientes sine Baptismo aut alio fortasse medio
salutis; quo quidem abstrahimus a disputata quaestione, de qua in
12 Huic rationi respondet Suarez, negando quod peccatum originale avertit a Deo ut
fine naturali (cui videtur consentire etiam Journet, ut dictum est supra, n. 689). Gonet
vero, admittendo aversionem mere privativam iustitiae originalis, non vero positivam,
qualis habetur in peccato actuali, nec ideo impeditivam ad bonum naturale operandum
Quod attinet praefatam gratiae necessitatem ad totam naturalem legem diu observandam,
isti recurrunt ad necessitatem non ipsius gratiae substantialiter supernaturalis, sed prae­
ternaturalis cuiusdam auxilii, substantialiter tamen naturalis, quod aeque necessarium
esset tum homini lapso tum homini in statu naturae purae.

692

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

tractatu De Baptismo) privantur aeterna beatitudine, in poenam
peccati originalis, ac ideo incurrunt poenam damni, quae praecise
ut privatio supernaturalis beatitudinis definitur, ac pro tanto ut
damnati reputantur. Id est de fide non semel ab ecclesiastico Magis­
terio definita: Innocentio III, Conc. Lugd. II, loanne XXII, Conc.
Flor., Conc. Trid., Pio VI (Denz. 780, 858, 926, 1306, 1514,
2626).

• ■
i »
f I

I» !

* Γ
P’

»p
I
»r
I '

Γ

S»1

lidem tamen nulla positiva poena sensus puniuntur, quippe quae pro
solis peccatis actualibus debetur, ratione conversionis ad creaturam, quae non
invenitur in peccato originali, utpote mera habituali aversione a Deo, per
vitium naturae et originis contracta (De malo, q. 5, a. 2). Hoc communiter
et ut certum docetur a theologis, quorum sententia ab ipso Pio VI contra
Pistorienses vindicatur (Denz. 2626). Praeterea, theologi communiter admit­
tunt, etsi non ut certum, eos homines nulla tristitia affici, imo generali qua­
dam naturali felicitate gaudere (De malo, q. 5, a. 3).
Num autem ipsi gaudeant ipsa naturali beatitudine, quae est status per­
fectae felicitatis, resultantis ex ipsa attinctione finis ultimi naturalis, dispu­
tatur a theologis, dependenter etiam a supradicta quaestione num peccatum
originale constituat hominem in statu aversionis a fine ultimo naturali.
Ceterum etiam supposita hac aversione iuxta dicta superius, dici potest quod,
cum mors constituat hominem in termino, et status elevationis respiciat con­
ditionem viae, homines decedentes cum solo originali, veluti solvuntur a
vinculo quod cum statu elevationis antea habebant, ita ut eorum conditio non
habeat amplius rationem aversionis a Deo ut a fine naturali, ac ideo, iuxta
restitutam conversionem ad hunc finem, proficere possunt, ita ut attingant
etiam naturalem beatitudinem.
Ceterum, haec omnia, quae summis labiis tangere oportuit, fusius discuti
solent in tractatibus de Baptismo et de Novissimis.

692. 5. Quaedam generalis deordinatio ipsius materialis uni­
versi, non quidem in seipso et in suis viribus tam corporalibus quam
animalibus, sed tum secundum pravum usum harum rerum, ad
quem sequelae peccati originalis impellunt hominem, regem univer­
si, tum secundum quandam deordinationem consequentem ex amis­
sione sive paradisi felicitatis sive dominii super exteriora atque in­
feriora entia ex parte hominis; de quibus dictum est supra in des­
criptione donorum iustitiae originalis (n. 628 sq.).13
,3Non sine theologico fructu legitur integrum opus exaratum ab auctore non theo­
logo A. Frank-DuQUESNE, Cosmos et gloire. Dans quelle mesure Γunivers physique a-t-il
part à la chute, â la rédemption et à la gloire finale?, Paris 1947.

!
|

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

693

693. Nota. De variis statibus naturae.14
Ad meliorem intelligentiam duorum statuum iustitiae originalis et pec­
cati originalis, sive lapsus ab ea iustitia, de quibus hucusque disseruimus,
iuvat breve adicere verbum de ceteris statibus, etiam mere possibilibus,
omnes status ad sex reducendo, quorum tres priores sunt mere possibiles, tres
postremi sunt reales.
694. Status naturae purae descriptus est supra (n. 637), agendo de
ipsa eius possibilitate. Intrinsece importat ipsam solam naturam (corpus et
animam eorumque naturales facultates), cum suis naturalibus defectibus qui
reduci possunt ad quatuor tristes sequelas concupiscentiae, mortis, doloris et
ignorantiae, ac ideo absque ulla elevatione sive ad supematurale quoad sub­
stantiam sive ad supematurale quoad modum, seu absque gratia sanctificante et
absque dono integritatis (accipiendo nunc integritatem generaliter, adeoque
pro quatuor donis immunitatis a concupiscentia, immortalitatis, impassibilitatis et scientiae). Extrinseca vero eius elementa sunt: causa efficiens, Deus
ut creator et gubernator, sive auctor naturae; causa finalis, Deus ut attingen­
dus per naturalem beatitudinem; lex naturalis; meritum naturale, quo median­
te ea beatitudo attingeretur; peccatum contra legem naturalem, sive aversio
a Deo ut fine naturali, punienda iuxta modum divinae Providentiae.15
Cum primus homo fuerit creatus in statu elevationis, et praecipue cum
ipsa gratia sanctificante, ille status numquam extitit nec unquam existet, sed
est mere possibilis et hypotheticus. Eius tamen consideratio non leviter iuvat
ad intelligendam ipsam indolem status elevationis, et eius possibilitas propriam
supernaturalem et indebitam rationem elevationis ostendit.

695. Status naturae integrae intelligitur, in sensu exclusivo, conditio
naturae humanae per additionem solius supradicti doni integritatis, compre­
hendentis quatuor praedicta dona, absque gratia sanctificante. Habet ergo
omnia elementa praecedentis status, demptis quatuor praefatis tristibus se­
quelis naturae. Est aliquatenus status elevationis ac supernaturalis, non tamen
simpliciter sed tantum quoad modum, quatenus non ipsa natura elevatur per
gratiam sanctificantem sed tantum aliqui eius defectus absterguntur, eamque
14 Beraza, B., De Deo elevante. De peccato originali. De Novissimis (Bilbao 1924)
107-111.
Boyer, C., Tractatus de gratia divina (ed. 2, Roma 1946) 14-19.
Garrigou-Lagrange, R., De gratia (Torino 1946) 18-30.
Kors, J .-B., La justice primitive et le péché originel d’après S. Thomas. Les sources.
La doctrine (Kain 1922) 118-122, 136 sq.
Masson, Y.-E., «Nature (Etats de)», Dictionnaire de théologie catholique XI-1
(1931) 36-44.
Schaff, P. M., «Saint Thomas et les rapports de la nature pure avec la nature
déchue», Revue des sciences philosophiques et thêologique (1913) 71-76.
15 Quaestionem de modo remissionis peccatorum in illo statu discutit I. Rozycki,
Quaestio de natura et gratia, seu reparabilitas omnium peccatorum in statu naturae purae.
Krakôw 1946.
Quidam incerte disputant quaestionem num in eo statu fuisset resurrectio quae
est aliquid supematurale quoad modum et sine qua nequit haberi vera beatitudo naturalis.
Cf. Garrigou-Lagrange, ibid 29 sq.
·

I- ■

■694

DE DEO CREANTE ET ELEVANTE

modo generali sub regimine rationis regulatur per donum praeternaturale:
quod quidem quantum attinet regulationem ipsius concupiscentiae, consistere
potest in praeternaturali infusione virtutum naturalium, ut supra dictum est
(n. 623).
Cum autem primus homo creatus fuerit in altiori elevatione gratiae
sanctificantis, ut probavimus supra, hic status est pariter mere possibilis.
Ceterum, etiam in sententia illorum mediaevalium doctorum qui dixerunt
gratiam primo homini non fuisse collatam, ratione peccati, aut fuisse collatam
post aliquod breve tempus a collatione doni integritatis (cf. supra, n. 591),
vix sermo esse potest de vero stabili statu integritatis.

696. Status naturae elevatae intelligitur, pariter in sensu exclusivo,
natura cum additione gratiae sanctificantis sed sine praefato dono integritatis,
ita ut ipsa natura essentialiter elevetur sed tristes illae quatuor naturales
sequelae remaneant. Est status supernatural is quoad substantiam (qui proinde
dicitur simpliciter elevatus), in quo etiam extrinseca elementa reformantur,
ita ut Deus sit causa efficiens supernaturalis, ut auctor gratiae, idem, ut
attingendus per supernaturalern beatitudinem, sit causa finalis, lex pariter et
meritum supernaturalia evadant, peccatum sit aversio a Deo ut fine super­
natural!, per gratiam poenitentiae reparabilis vel aeterna poena punienda.
Discrimen cum praesenti nostro statu lapsus a iustitia originali respicit
praecipue absentiam doni integritatis, quatenus nempe quatuor tristes seque­
lae non habent rationem poenae peccati nec existunt supradicta vulnera,
saltem ut sequelae alicuius communis peccati naturae, nisi iterum concipiatur
peccatum primi hominis ad ceteros traduci. Quidquid sit, huiusmodi status
non est quaedam perfecta rectificatio naturae nec ideo originalis iustitia vocari
potest. Unde discrepat a duobus historicis statibus tum primi hominis (iustitia
originali) tum ceterorum (statu praesenti).

I ·
f I
fi

I

t

r

i»
H
e :

697. Status naturae integrae et elevatae, seu iustitia originalis, est pri­
mus realis ac historicus status, comprehendens tum gratiam sanctificantem,
tanquam elementum praecipuum ac formale, tum donum integritatis, tan­
quam elementum secundarium ac materiale, ut supra explicatum est. In eo
statu nonnisi duo protoparentes fuerunt, nec per longum tempus, cum per
eorum peccatum, tam pro se quam pro aliis, antequam filios générassent
abruptus est.

698. Status naturae lapsae nec reparatae est historicus status, subsequens illud peccatum, qui de iure ac proprie, seu attenta tota humanitate,
nonnisi brevissimus fuit, quousque nempe promissa est a Deo gratia repara­
tionis redemptivae, quae nullatenus homini debebatur. De facto tamen ac
improprie loquendo, seu attendendo ad ipsa individua, dici potest in huius­
modi statu, praeter primos parentes quousque poenituerint (cf. supra, n. 656)
inveniri etiam infantes et adultos nondum lavacro Baptismi vel contritionis
regeneratos, quamvis, semel facta omnibus promissione reparationis, omnes
dici debent pertinere simpliciter ad statum humanitatis reparatae.16
16 Ubi non inepte induci posset distinctio inter statum naturae et statum personae.

i

DE CREATIONE ET ELEVATIONE HOMINIS

695

Constituitur autem privatione tum gratiae sanctificantis tum doni inte­
gritatis, redeuntibus quatuor tristibus sequelis tanquam poena peccati origi­
nalis, necnon contractione quatuor vulnerum supradictorum. Vocari autem
debet status supernaturalis sive elevationis, quoniam per lapsum homo non
cecidit in statum naturae purae (nam absentia tum gratiae tum doni integritis non fuit mera negatio, sed privatio, addita ratione peccati), sed adhuc
retinuit ordinationem ad finem supernaturalern et obligationem supernaturalis
legis, urgentis reditum ad eundem finem.
Si ille status vere ac proprie durasset, seu si Deus non statim promisisset
gratiam redemptionis, illum convertens in statum naturae lapsae ac reparatae,
tum primus homo a suo peccato personali, tum ceteri ab originali, ad Deum
converti non potuissent, cum non consequerentur a Deo nisi communia ac na­
turalia auxilia, ad conversionem insufficientia. De facto illi homines qui, quam­
vis pertinentes ad statum reparatum, reparationem tamen in se non susci­
piunt, ac pro tanto de illo misero statu adhuc participare dici possunt, dece­
dentes aeterna poena tum damni tum sensus puniuntur, sive ob peccatum
originale (cui sola poena damni debetur), sive ob peccata personalia, quae
utramque poenam merentur.

699. Status naturae lapsae ac reparatae est praesens status humanitatis,
in quo quidem omnes homines de iure ac destinative constituuntur quoque
tamen de facto illi soli fruuntur quibus reapse reparatio applicatur. Constat
sola gratia sanctificante, absque dono integritatis, retinens proinde quatuor
tristes sequelas naturae, et incurrens, partialiter saltem, quatuor ulteriora vul­
nera, modo superius explicato.
Unde per huiusmodi reparationem restituitur solum praecipuum ac for­
male elementum iustitiae originalis, ablato ipso praecipuo ac formali elemento
ipsius peccati originalis; quo sensu gratia nostra non est mere elevans nec
pura gratia Dei elevantis, sed gratia sanans et gratia Christi redemptoris. Ma­
teriale autem elementum iustitiae originalis, seu donum integritatis, non resti­
tuitur, seu, quod idem est, materiale elementum peccati originalis, et peculia­
riter deordinata concupiscentia, iugiter subsistit, amissa tamen vera poenae
ratione quae sine culpa manere non potest, ita ut nunc ipsum sit post
peccatum sed non amplius propter peccatum; quo sensu antiquiores theologi
dicebant cum Augustino «concupiscentiam praeterire reatu et remanere
actu».17
17 Augustinus, De nuptiis et concup. 1. 26. 2q, ML 44. 430; Petrus Lombardus.
Sent., 1. 2, dist. 32, c. 1: S. Thomas, In 2 Sent., dist. 32, in fine, in expositione textus
Magistri.

DE GRATIA
INTRODUCTIO18
1. OBI ECTUM

TRACTATUS.

700. S. Thomas in sua Summa Theologica hunc tractatum re­
fert in theologia morali (1-2, q. 109-114), cum gratia sit principium
actuum humanorum in ordine supernatural!, moralem autem theolo­
giam ipse collocat inter tractatum De Deo Creante atque Elevante
(1 pars) et tractatum De Verbo Incarnato, ut ostendat quomodo
rationalis creatura debeat ad Deum finem ultimum per suos actus
18 Praetermittimus mentionem plurium tractatuum de gratia, qui sunt pars sive
maiorum operum theologorum, praecipue posttridentinorum, sive currentium ac notorum
manualium modernorum (ut Baisi, Diekamp, Ferland, Gonzalez-Rivas, Hervé, Hugon,
Lercher, Mors, Muldoon, Parente, Pesch, Schmaus, Stolz, Tanquerey, Zubizarreta).
Baumgartner, C., La grâce du Christ. Théologie dogmatique, Tournai 1963, éd. 2,
1965; (—Tibon, P.), «Grâce», Dictionnaire de spiritualité VI (Paris 1967) 701-750.
Beraza, Bl., De gratia Christi, Bilbao 1916; ed. 2, 1929.
Billot, L., De gratia Christi, Prati 1912; ed. 4, Romae 1928.
Bonnetain, P., «Grâce», Dictionnaire de la Bible—Supplément III (Paris 1938)
701-1319.
Boyer, C., De gratia divina, Romae 1938; ed. 2, 1946; ed. 3, 1952; ed. 4, 1957.
Brinktrine, J., Die Lehre von der Gnade, Paderborn 1957.
Cercia, R., De gratia Christi, 3 voll., Paris 1879.
De Baets, M., Quaestiones de operationibus divinis, Lovanii 1903.—De gratta
Christi, Gandavi 1910.
Flick, M.-Alszeghi, Z., Il vangelo della grazia, Firenze 1964.
Fransen, P., De Genade. Wérkelijkheid en leven, Antwerpen 1965.
Garrigou-Lagrange, R., De gratia, Torino 1946.
Huarte, G., De gratta Christi, Romae 1923.
Janssens, L., De gratta Dei et Christi, Friburgi Br. 1921.
Joyce, G. H., The catholic doctrine of grace, London 1920; Westminster, Md. 1950.
Katschthaler, J., De gratta, Ratisbonae 1880.
Lahousse, G., De gratta divina, Brugis 1902.
Lange, H., De gratta, Friburgi Br. 1929.—Im Reich der Gnade, Regensburg 1934.
Lennerz, H., De gratia Redemptoris, Romae 1931; ed. 2, 1940; ed. 3, 1949.
Lepicier, A. H. M., De gratia, ed. 2, Romae 1931.
Lubac, H. de, Le mystère du surnaturel, Paris 1965.
Lumbreras, P., De gratia (Ie 2a' 109-114), Romae 1946.
Mazzella, C., De gratia Christi, ed. 3, Romae 1892; ed. 4, 1895; ed. 5, 1905.
Muncunill, J., De gratta Christi, Barcinone 1927.
Neveut, E., Les multiples grâces de Dieu, Paris 1940.
Oddone, A., I problemi della grazia divina, Milano 1940.
Palmieri, D., De gratia divina actuali, Galopiae 1885.
Prado, N. del, De gratta et libero arbitrio, 3 voll., Friburgi Helv. 1907.
Rondet, H., Gratia Christi. Essai d’histoire du dogme et de théologie dogmatique,
Paris 1948; Essais sur la théologie de la grâce, Paris 1964.
Scheeben, M.-J., Natur und Gnade, Mainz 1861; München 1922.—Die Herrlichkei-

698

DE GRATIA

morales moveri (2 pars), in quo motu, supposito lapsu, homo adiuvatur per Verbum Incarnatum eiusque sacramenta (3 pars.).19
Moderni autem theologi, iam inde a saec. 18 (cf. v. g. Billuart, t 1757),
tractatum De Gratia ad theologiam dogmaticam revocarunt, illum generarim
sub titulo De Gratia Christi post tractatum De Verbo Incarnato reponentes.20
Cuius ratio fuit tum deplorabile quoddam divortium inter duplicem partem
eiusdem scientiae sacrae, moralem scilicet et dogmaticam, quarum prior spe­
culativas disputationes alteri abdicavit, tum peculiare momentum et contro­
versialis indolis, quam post Cone. Trid, assumpserunt quaestiones de necessi­
tate et natura gratiae contra Protestantes et lansenistas et de eius efficacitate
inter scholas ipsas catholicas, quae quidem postrema quaestio est mera exten­
sio generalis quaestionis de divina motione et causalitate, pertinentis ad dog­
maticum tractatum De Deo Uno.21
Retento igitur, iuxta nondum mutatum scholarum morem, hoc tractatu
in nostra theologia dogmatica, praetulimus tamen illum coniungere immediate
cum tractatu De Deo Creante et Elevante, sub generali ac simplici titulo «De
Gratia»; nam ita instituitur quaedam linearis continuatio cum doctrina de
hominis elevatione ad ordinem supernaturalem, ad quem homo lapsus iterum
reparatur. Nec refert quod huiusmodi reparatio facta sit per Christum redem­
ptorem, ita ut iam agatur proprie de gratia Christi, potiusquam de gratia Dei
sicut in originali hominis elevatione; nam id totum per accidens est, utut
aliunde maximi momenti, cum collatio gratiae per se abstrahat a redemptione,
seu a modo quo ipsa confertur, nec quidquam immutet de eius intrinseca
natura, prout est gratuitum Dei donum quo homo ad ordinem supernaturalem
elevatur, ut patet etiam ex essentiali identitate gratiae nostrae reparatae cum
originali gratia primo homini collata (cf. supra, n. 606).

ten der gottlichen Gnade, Freiburg i. Br. 1863; inter plures huius operis versiones cf. Lc<
merveilles de la grâce divine (trad. A. Kerkvoorde), éd. 3, Paris 1944.
ScHiFFiNi, S., De gratia Christi, Friburgi Br. 1901.
Sola, G., De gratia Christi, Barcelona 1958.
Tabarelli, R., De gratia Christi in I-II partem Summae Theologicae, ed. 1, Romae
1908; ed. 2, (cura C. Fabro), Romae 1962.
Terrien, J.-B., La grâce et la gloire, 2 voll., Paris 1897; éd. 2, 1901; réédi­
tion 1948.
Truc, G., La grâce. Essai de psychologie religieuse, Paris 1918.
Van der Meersch, J., De divina gratia, ed. 2, Brugis 1924.—«Grâce», Dictionnaire
de théologie catholique VI-2 (Paris 1914) 1554-1687.
Van Noort, G., (—Verhaar, J. P., ed. 4), De gratia Christi, Hilversum 1934.
19 Confer dicta in vol. 1, n. 73 sq., ubi de divisione theologiae.
20 Cf. ibidem.
21 Notandum est iam ipsum Petrum LombARDUM tractatum De Gratia (proprius de
virtutibus) reposuisse post tractatum De Verbo Incarnato vel potius cum hoc commixuisse
(Sent., 1. 3, dist. 23-36). Sed logica eius ratio fuit quia tanquam proprium obiectum
theologiae assumpserat non ipsum Deum, sed «res et signa». Hinc theologiam divisit in
quatuor partes, scilicet de rebus quibus fruendum est, i. e. de Deo (1. 1), de rebus quibus
utendum est, i. e. de creaturis (1. 2), de rebus quibus simul fruendum et utendum est,
i. e. de Verbo Incarnato et opere redemptionis (1. 3, ubi de Christo et virtutibus tum
Christi tum nostris), de signis, i. e. sacramentis et novissimis (1. 4). Confer dicta in
vol. 1, n. 42, 73.

INTRODUCTIO

699

701. Gratia, a gratis dando (graece

), rhodo generali ac
complexivo, includente omnes eius acceptiones, definiri potest: do­
num indebitum, ex benevolentia dantis et amabilitate eius cui datur
procedens, atque recompensationem appellans. Hinc gratia triplici­
ter accipitur, in usu tam profano quam sacro (in ipsa Scriptura
adhibito).22
Primo scilicet formaliter (sive obiective sive passive), seu pro ipso dono
indebito, ut cum dicimus: Hanc gratiam tibi facio (hic sensus raro adhibetur
in A. T., Deut. 33. 23; Psal. 63. 12; Psal. 145. 16, frequenter vero in N. T.,
Io. 1. 16; Act. 6. 8; 10. 45; 11. 23; Rom. 2. 5; 4. 4; 5. 2; 11. 6; 1 Cor.
3. 10; 2 Cor. 6. 1; Ephes. 2. 8; 3. 8; 4. 7; Hebr. 12. 15; 1 Petr. 5. 12).23
Secundo, causaliter (sive praesuppositive), seu pro causa doni, et quidem vel
pro causa efficienti, seu benevolentia ex qua donum procedit, sicut consue­
vimus dicere hunc militem esse in gratia regis vel habere gratiam regis vel
invenire gratiam apud regem (in quo sensu Gen. 6. 8; 18. 3; Esther 2. 15-17;
5. 2; 8. 3; Prov. 12. 2; Sap. 4. 15; Luc. 1. 30; 2. 40; Act. 15. 40; Rom.
4. 5, 16; 5. 15; 11. 5; 1 Cor. 1. 3; 2 Tim. 1. 9), vel etiam pro causa finali,
seu pro amabili qualitate personae quae benevolentiam impellit ad dandum
donum, ut cum dicimus aliquid vel aliquem esse gratiosum (Prov. 22. 11;
31. 30; Psal. 44. 3; Luc. 4. 22; Ephes. 4. 20; 1 Petr. 2. 20). Tertio, conse­
cutive, seu pro recompensatione doni accepti, ut cum dicimus nos alicui
gratias agere vel gratitudinem habere (qui sensus frequenter occurrit in N. T.,
praecipue in epistolis paulinis: Luc. 6. 32 sq.; 17. 9, 16; Rom. 7. 25; 1 Cor.
10. 30; 15. 57; 2 Cor. 2. 14; 8. 16, 1 Tim. 1. 12; 2 Tim. 1 3).

In priori autem ac obiectivo sensu, qui praecipue attenditur in
theologia, gratia iterum tripliciter accipitur. Primo nempe late, pro
quolibet Dei dono, etiam naturali, ex mera benevolentia homini col­
late, ac ita gratiae dicuntur esse, vivere, sentire, intelligere aliaeque
naturales facultates et beneficia (quae tamen acceptio ab usu theo­
logorum mature excidit, ita saltem ut nemo audeat loqui de gratia
naturali). Secundo, stricte, pro dono gratuito superaddito naturae et
naturalibus, ac ita gratiae dicuntur omnia praeternaturalia, seu etiam
supernaturalia quoad modum (ad quod genus per se pertinent dona
integritatis in iustitia originali, alia ab ipsa gratia sanctificante,
necnon sic dictae gratiae gratis datae prout distinguuntur ac seiunguntur a gratia gratum faciente, de quibus infra). Tertio, strictissi­
me, pro solo dono supernatural! quoad subtantiam, seu gratia sancti22 1-2, q. 110, a. 1. Cf. Fr. Zorell, Lexicon graecum N. T., ad vocem χάρις.
23 Ad rem Apostolus, Rom. 4. 4: «Ei autem, qui operatur, merces non imputatur
secundum gratiam, sed secundum debitum»; 11.6: «Si autem gratia, iam non ex operibus,
alioquin gratia iam non est gratia». Et Augustinus: «Quid est gratia? gratis data. Quid
est gratis data? donata, non reddita» (In Io., tract. 3. 9).

700

DE GRATIA

ficante, virtutibus, donis Spiritus S., et gratiis actualibus, illis cor
respondentibus.2425
In hoc igitur tractatu, gratia per se ac simpliciter accipitur in
tertio ac strictissimo sensu, quamvis per accidens in considerationem
veniat etiam gratia in secundo sensu, quatenus de facto gratia gratis
data refertur ad gratiam gratum facientem, quia non confertur ali­
cui nisi in ordine ad sanctificationem aliorum. Gratiam igitur, de
qua agimus, circumscribere possumus cum S. Thoma: «Quiddam
supernaturale in homine a Deo proveniens» (1-2, q. 110, a. 1), vel
enucleatius: Donum substantialiter supernaturale, a Deo creaturae
rationali concessum, quo ad supernaturalem finem sive aeternam
salutem ordinatur.23
Ex huiusmodi autem obiecto facile apparet tum practicum tum
speculativum momentum ipsius tractatus. Agitur enim de principio
vitae nostrae supernaturalis, quae est vera ac sola vita, ducens ho­
minem ad unicum finem suae destinationis ac felicitatis. Agitur pa­
riter de proprio effectu Deitatis (formalis quidem obiecti theolo­
giae), seu de motionibus supernaturalibus quibus Deus exequitur
aeternam praedestinationem et providentiam,26 hominem ex impio
iustificans, gratia adornans et augens, eumque regens ac movens,
quousque in eam supernam vitam ducatur quae est ultimus ac aeter­
nus finis ipsius praedestinationis.27 Ita hic tractatus, una cum prae24 Soler eiam fieri a theologis distinctio inter gratiam creatam, de qua hic loquimur,
et gratiam increatam, seu ipsum Deum. Sed haec altera acceptio intelligenda est vel in solo
sensu causativo (supra explicato), et ita ipse amor divinus dicitur gratia increata, nam
«primum quod damus [alicui]... est amor quo volumus ei bonum; unde manifestum est
quod amor habet rationem primi doni, per quod omnia dona gratuita donantur» (1 p.,
q. 38, a. 2); vel in sensu quodam extensivo et extrinseco, quatenus nempe in ipsa gratia,
quae est participatio Divinitatis quamque intrinsece suscipimus, ipse Deus nobis conferri
dici potest: quo sensu tum Filius (Io. 4. 10) tum peculiariter Spiritus S. «datus est nobis»
(Rom. 5. 5). In processionibus autem trinitariis, quamvis Spiritus S. sit vere donum quod
sibi invicem dant Pater et Filius, nequit tamen vocari gratia, sive donum indebitum, quia
necessario procedit.
25 Quidam huc introducunt varias huius gratiae divisiones, ut gratia Dei et gratia
Christi, gratia gratis data et gratum faciens, gratia elevans et sanans, gratia externa et
interna, gratia habitualis et actualis, gratia sufficiens et efficax, gratia operans et cooperans,
gratia praeveniens et subsequeris, gratia excitans et adiuvans. Sed huiusmodi divisiones
sunt fructus ipsius inquisitionis ac ideo frustranee aut inconvenienter praemittuntur, cum
inani admiratione et gravamine tyronum.
Praeterea, plures huc introducunt sermonem de variis statibus naturae, quos aptius
iam exhibuimus ad calcem tractatus praecedentis (supra, n. 693-699).
26 Cf. tractatum De Deo Uno, in vol. 1, n. 770 sqq., 784 sqq., 791 sqq.
27 Propterea dici potest ad gratiam reduci tota essentia christianimi ac integra lex
evangelica, saltem considerata ex parte nostra. Ad rem S. Thomas: «In scriptura evangelii non continentur nisi ea quae pertinent ad gratiam Spiritus Sancti, vel sicut dispositiva, vel sicut ordinativa ad usum huius gratiae. Sicut dispositiva quidem, quantum ad

■;ρ··-·’ >Λ'^-^30.'^·: ■ — -

INTRODUCTIO

701

cedenti de prima hominis elevatione et lapsu, immediate ac formaliter coniungitur cum praecedentibus ipsis tractatibus De Deo Uno
et Trino, qui agunt de ipsa Dei vita et operatione secundum pro­
priam ac intimam rationem Deitatis. Praeterea, ipsa ingens commo­
tio controversiarum, tum de necessitate gratiae cum haeresi Pelagiana et de eius essentia cum haeresi Protestantica, tum de eius effica­
cia inter scholas theologorum, speculativum tractatus momentum
ostendit.
2. DIVISIO

TRACTATUS.

702. S. Thomas (1-2, q. 109, prol.) suam tractationem in tres
partes dividit, scilicet primo de gratia secundum seipsam, et quidem
quoad eius necessitatem (q. 109), essentiam (q. 110) et divisionem
(q. 111); secundo, de causa gratiae, efficienti et dispositiva (q. 112);
tertio, de effectibus gratiae, seu iustificatione (q. 113) et merito
(q. 114). Inter modernos autem doctores, quidam potius inducunt
praecipuam divisionem in duas partes, scilicet de gratia habituali et
de gratia actuali, quibus vario modo praemittunt vel in quas fun­
dunt maiores quaestiones de necessitate et de iustificatione, addita,
ad modum appendicis, tertia quaestione de effectu seu merito; alii
vero ad unguem vel satis fideliter retinent simpliciorem ac forma­
liorem divisionem S. Thomae.28 Ad cuius tramitem, seiungendo
quaestionem de essentia a quaestione de necessitate quae potius ad
existentiam et finem refertur, in quatuor capita tractatum dividi­
mus: Caput 1. De necessitate gratiae. Caput 2. De essentia gratiae.
Caput 3. De causa gratiae. Caput 4. De effectibus gratiae.
intellectum per fidem, per quam datur Spiritus Sancti gratia, continentur in evangelio
ea quae pertinent ad manifestandum divinitatem vel humanitatem Christi. Secundum
affectum vero continentur in evangelio ea quae pertinent ad contemptum mundi, per
quem homo fit capax Spiritus Sancti gratia; ’mundus’ enim, id est amatores mundi, ’non
potest capere Spiritum Sanctum’, ut habetur Ioan. 14. 17. Usus vero spiritualis gratiae
est in operibus virtutum, ad quae multipliciter scriptura Novi Testamenti homines exhor­
tatur» (1-2, q. 106, a. 1, ad 1).
28 Unus vel alter modernus suggerit quandam generaliorem reformationem tractatus
de gratia in sensum magis practicum ac vitalem, ac pro tanto magis accommodatum
modernis exigentiis. Confer quae suggerit G. Philips, «De ratione instituendi tractatum
de gratia nostrae sanctificationis», Ephemerides theologicae Lovanienses XXVI (1953) 355373. Notandum tamen est, non esse exaggerandum huiusmodi reformatorium motum, qui
solet extendi etiam ad alios tractatus theologiae, ne facile commisceamus praxim cum
scientia, confundamus varios tractatus theologicos, et onerosas theologicas pantologias
construamus.

702

de gratia

CAPUT I.

DE NECESSITATE GRATIAE

703. Quaestio de necessitate pertinet ad quaestionem an sit, quae ad
lineam existentiae revocatur (an sit possibile, conveniens, necessarium, exis­
tais) ac logice praecedit quaestionem quid sit, seu de essentia; connectitur
praeterea cum quaestione de fine, ad quem aliquid dicitur necessarium, et ita
ad intelligentiam eiusdem essentiae disponit, cum haec ab ipso fine mensu­
retur, in his praesertim quae, sicut gratia, in habitu vel actu consistunt et ad
aliud essentialiter referuntur. Dogmaticum etiam ac polemicum momentum
huius quaestionis ex eo apparet quod ipsa tendit ad refellendam unam ex
duabus praecipuis haeresibus circa gratiam, quae primitus magnopere com­
movit Ecclesiam, scilicet Pelagianismum, qui, negando gratiae necessitatem,
ipsam existentiam supernaturalis ordinis inficiebat, quemadmodum subinde
Protestantismus ad eandem conclusionem per oppositam viam pervenit, infi­
ciendo eiusdem gratiae essentiam.
Iuxta dicta superius, gratia hic intelligitur auxilium ordinis superna­
turalis atque indebiti, abstrahendo ab ulteriori determinatione gratiae in
stricto vel strictissimo sensu et gratiae habitualis vel actualis, quamvis in de­
cursu disputationis huiusmodi distinctiones necessario tangentur. Necessitas
autem gratiae referri potest tum ad intellectum seu ad veritatem cognoscen­
dam (de qua tamen iam sufficienter dictum est in tractatu De Revelatione, in
vol. 1, n. 130 sqq., agendo de istius necessitate) tum ad voluntatem seu ad
bonum agendum, et hoc sive in ordine naturali sive in supernaturali, et pariter
sive in homine nondum iustificato sive in homine iusto.
Sub hac altera consideratione, materiam praesentis capitis in quatuor
quaestiones dividimus, scilicet de necessitate gratiae sive in homine nondum
iustificato, quantum ad actus bonos tam naturales (q. 1) quam supernaturales
(q. 2), sive in homine iam iustificato quantum ad vitandum malum (q. 3) et
ad operandum bonum atque finaliter perseverandum (q. 4).
___
QUAESTIO I. DE NECESSITATE GRATIAE IN HOMINE NON­
DUM IUSTIFICATO, QUANTUM AD ACTUS BONOS NATU­
RALES29
I. SENSUS QUAESTIONIS.

704. Actus boni naturales, quod attinet moralem bonitatem de
qua hic agitur, sunt vel actus libere electi absque ulla legis obliga291-2, q. 109, a. 2, 3, 4 et 8. Praeterea, 1 p., q. 60, a. 5; 1-2, q. 85, a. 1-3; 2-2,
q. 26, a. 3; In 2 Seni., dist. 24, q. 1, a. 4; dist. 28, a. 1, 2 et 3; De veritate, q. 24,
a. 1, ad 2 et 6; a. 12 et 14: Qtiodl. 1, q. 4, a. 3.
Utiliter conferuntur maiora commentaria Caietani (In 1-2, q. 109), Suarez, Salmanticensium et Billuart; recentiorcs peculiares tractatus de gratia Van der Meersch, Beraza,
Lange, Huarte, Lennerz, Boyer, Garrigou-Lagrange, Lumbreras; vulgata manualia Pesch,
Hugon, Diekamp, Lercher, Stolz, Gonzâlez-Rivas, aliaque plura.

DE NECESSITATE GRATIAE

703

tione, vel actus a lege naturali praecepti, inter quos primus ac prae­
cipuus est diligere Deum super omnia (utique ut auctorem naturae).
Homo autem, nondum iustificatus (seu non habens gratiam sanctifi­
cantem habitualem), in duplici conditione inveniri potest, scilicet
vel in mero statu peccati mortalis, ita ut retineat supernaturalem
gratiam habitus fidei aut etiam spei (si nempe contra has virtutes
non peccavit) vel in statu infidelitatis (si nempe ipsam fidem nun­
quam habuerit vel prorsus amiserit), in quo statu conferuntur a Deo
sola auxilia supernaturalia proxime vel remote sufficientia ad salu­
tem, ut dictum est in tractatu De Deo Uno (in vol. 1, n. 782 sq.).
Quaeritur igitur utrum gratia sit ita necessaria homini ad ipsum
actum naturaliter bonum eliciendum, ut qui caret gratia habituali
sanctificante possit quidem unum vel alium huiusmodi bonum ac­
tum ponere, non tamen possit omnem actum bonum elicere, seu nec
diu observare omnia naturalis legis praecepta, nec etiam ullatenus
satisfacere primo huius legis praecepto, scilicet diligendi Deum su­
per omnia.
II. ERRORES

ET

OPINIONES.

705. Inde ab initio tractatus occurrunt duae praecipue haereses de gratia, scilicet Pelagianismus, qui ad propositam quaestionem
simpliciter negative respondet, docens gratiam generaliter (et a for­
tiori gratiam sanctificantem) nullatenus esse necessariam ad bonum
naturale faciendum (imo addunt, neque ad bonum ipsum supernatu­
rale), et Protestantismus, necnon Paianismus et lansenismus, qui e
regione absolute affirmative respondent, docentes gratiam iustificationis (quam ceteroquin Protestantes intelligunt mere extrinsece) ita
esse necessariam ut homo non iustificatus nullum prorsus bonum,
etiam naturale, facere possit eiusque omnes actiones sint peccata.
Media autem via incedit catholica doctrina, docens hominem nonCirca impossibilitatem observandi totam legem naturalem extra statum gratiae
scripserunt:
Biffi, G., Colpa e libertà nell’odierna condizione umana, Venegono 1959.
Flick, M. et Alszeghi, Z., «L’opzione fondamentale della vita morale e la grazia»,
Gregorianum XLI (1960) 593-619.
Gaboardi, A., «Imputabilità del peccato nelTimpossibilità di evitarlo», Divus Tho­
mas (Piacenza) XLIII (1940) 3-26.
Garrigou-Lagrange, R., «L’instabilité dans l’état de péché mortel des vertus mora­
les acquises», Revue thomiste XLHI (1937) 255-262.
Rondet, H., «La grâce libératrice», Nouvelle revue théologique LXIX (1947)
113-136.
Toland, T., The in/ustified man and natural law observance, Roma 1956.

704

DE GRATIA

dum justificatum posse aliquos actus naturaliter bonos elicere le­
gemque naturalem intra certos limites observare, non tamen posse
omnes eiusmodi actus elicere nec totam naturalem legem, saltem
diu, observare, nec primo praecepto dilectionis Dei super omnia
satisfacere, saltem loquendo de dilectione effectiva nec tantum af­
fectiva.
Cum autem praecipua illa haeresis Pelagianismi in sua doctrina
procedat ultra id quod attinet obiectum huius quaestionis, seu
eadem sua principia applicet pariformiter ad quaestionem de neces­
sitate gratiae quoad ipsos actus supernaturales et quoad hominem
justificatum, utile videtur hic in unum colligere varia capita illius
doctrinae, idque tum claritatis tum brevitatis gratia, ne scilicet co­
gamur inducere fastidiosas vel ambiguas repetitiones in subsequentibus quaestionibus.30

706. Pelagianismus fundatorem habuit Pelagium (f c. 418),
propagatorem Caelestium (t post 429), Pelagii discipulum, praeci­
puum vero doctorem lulianum episcopum Aeclanensem in Campa­
nia (f c. 454).
Pelagius monachus (ex Britannia vel Scotia vel Hibernia oriundus) Ro­
mae degebat circa initium saec. 5; exinde, capta Urbe ab Alarico a. 410,
Carthaginem migravit, ibique relicto Caelestio suae doctrinae propagatore,
Palaestinam petiit. Cum Caelestius Carthagine damnaretur a. 411, Pelagius,
patribus Conc. Diospolitani a. 415 deceptis, ab eis ut innocens absolvitur.
Nihilominus Conc. Carthaginense a. 416 Pelagium condemnat, appellans ad
Innocentium I qui decisionem approbat. Mortuo Innocentio a. 417, Pelagius
et Caelestius nova deceptione favorem obtinent Zosimi R. P. Iterum vero
Conc. Carthaginense a. 418 Pelagium damnat, appellans ad eundem Zosimum,
qui, causa attente examinata, decisionem approbat eamque universae Ecclesiae
communicat per suam epistolam «tractoriam» nuncupatam, cuius nonnisi
fragmenta supersunt (cf. Denz. 231). Praecipuus, inter eos qui huic epistolae
consentire renuerunt, fuit praefatus lulianus Aeclanensis, contra quem impug­
nationem prosecutus est Augustinus usque ad finem suae vitae. Pelagianismum paulo post solemniter damnavit etiam Conc. Ephesinum a. 431 (cf.
supra, n. 660).

Doctrinae ipsius origo repetenda est ex quodam Pelagii naturalismo, connexo cum ethica stoica de intrinseca et immutabili boni­
tate humanae naturae necnon cum quadam reactione contra antiquas
30 Bibliographiam de Pelagianismo dedimus supra (n. 590).

DE NECESSITATE GRATIAE

705

doctrinas Manichaeorum de intrinseca pravitate naturae et conse­
quenti necessitate atque inculpabilitate peccatorum. Hinc procedit
fundamentalis canon Pelagianorum, iuxta quem libertas est perfecta
et absoluta indifferentia ad bonum et ad malum, quae iugiter intacta
manet in voluntate, nec aufertur aut tangitur sive per peccatum sive
per gratiam seu Dei auxilium (cf. Augustinum, Opus imperf. 1. 82).
Hinc peccatum non est nisi actus transitorius nihil relinquens in
voluntate, ac propterea peccatum originale, ab Adamo aliis
transmissum, nequidem concipi potest {ibid. 1. 91; 5. 42; 6. 11;
cf. dicta superius, n. 590, 658). Hinc pariter gratia nequit esse ali­
quid intrinsecum, naturae superadditum, secus immutaretur volun­
tas eiusque libertas auferretur; ad summum admitti potest gratia ut
extrinsecum quoddam auxilium. Hinc a fortiori gratia nequit esse
necessaria ad quodlibet bonum, tam naturale quam supernaturale,
agendum, sed proprie ac simpliciter libertas est fundamentum et
clavis omnis habitudinis hominis ad Deum.
Haec est essentialis ac logica systematis summa, iuxta quam intelligendae
sunt quaedam ambiguae expressiones, quibus Pelagiani, in aestu controversiae
et periculo condemnationis, suam doctrinam de non necessitate gratiae emol­
lire vel occultare conati sunt, quaeque quibusdam eruditis, ansam praebent
disceptandi de vera mente Pelagii eiusque discipulorum. Ex ipsis enim operi­
bus Augustini, praecipui eorum impugnatoris, satis clare constat Pelagianorum
doctrinam ad haec quatuor revocari·. Primo, gratia quae sit nobis vere intrin­
seca ac necessaria, est solum liberum arbitrium sive ipsa natura humana, gratis
data omnibus, etiam paganis (Augustinus, De gratia Christi 1. 3; De natura
et gratia 45. 53). Secundo, ipsis christianis additur etiam ulterior gratia,
adiuvans liberum arbitrium; attamen ea non est aliquid intrinsecum, sed
gratia externa, seu gratia praedicationis evangelü et exempli nobis dati a
Christo {De gratia Christi 3. 3; 31. 33; 41. 45); quandoque quidem Pelagiani
videntur admittere etiam aliquam gratiam internam, tum in intellectu tum in
voluntate, eorumque doctrinam in hoc sensu intelligunt aliqui auctores; sed
id incertum est, imo, attentis verbis Augustini, probabilius est eos nullam ad­
misisse gratiam internam, saltem in voluntate {De haer. 88; Opus imperf. 3.
117), et intellectus illuminationem intellexisse de ipsa externa lege et doctrina
evangelii {De gratia Christi 6 sq.; item 3. 3; 31. 33; 41. 45). Tertio, ea gratia,
quaecumque sit, non est stricte necessaria, sed datur tantum ad facilius agen­
dum {De haer. 88). Quarto, haec eadem gratia non est simpliciter gratuita,
sed datur ob naturale meritum hominis, quod proinde antecedit gratiam, ita
ut unica gratia praeveniens sit ipsa natura seu liberum arbitrium.31*
31 Totam hanc pelagianam doctrinam quam Augustinus in multis operibus impugna­
vit (cf. supra, n. 666), ipse apte perstringit in De haer. 88 (ML 42. 47-50). Plures S. Doctoris textus relatos habes apud Fr. Moriones, Enchiridion theologicum Sancti Augustini

23

706

DE GRATIA
707. Semipelagianismus32 praefatum Pelagii systema partialiter

emollivit, praecipue restringendo negationem necessitatis gratiae ad
initium salutis, quod ad vires naturae et ad meritum liberi arbitrii
revocavit.

I

•μ
I

Fautores huius mitigatae doctrinae, qui nonnisi inde a saec. 16 vocati
sunt Semipelagiani, antiquitus vero simpliciter Pelagiani, vel reliquiae Pelagianorum vel Massilienses vocabantur, fuerunt quidam monachi, tum africani
seu Hadrumetenses (ex monasterio prope Hadrumetum in Tunisia), tum ac
praecipue galli seu Massilienses, quibus doctrina Augustini de gratia in sua
Pelagii impugnatione visa est nimis rigida et valons asceseos offenSiva. Inter
hos eminuerunt loannes Cassianus (t c. 435), cognomento Scytha et proba­
biliter orientalis, fundator duorum monasteriorum prope Massiliam, qui suam
doctrinam exposuit praecipue in Collationibus Patrum, coli. 13 (ML 49. 897
sqq.) et Faustus Reiensis episcopus (t c. 490), natione britannus et quondam
monachus lerinensis prope Massiliam.
Praefatos Hadrumetenses impugnavit ipse Augustinus in duabus episto­
lis ad Valentinum, illorum abbatem, et in duobus operibus De gratia et libero
arbitrio et De correptione et gratia (a. 427-428). In defensionem autem doc­
trinae Augustini contra Cassianum et priores Massilienses pugnavit tum ipse
S. Doctor in libris De praedestinatione sanctorum et De dono perseverantiae
(a. 428) tum ac praecipue eius discipulus Prosper Aquitanus (f 463), qui
provocavit interventum Caelestini R. P., declarantis Augustini orthodoxiam,
atque scripsit «Indiculum» sive Capitula Pseudo-Caelestini contra Semipelagianos (Denz. 237-249).33 Contra posteriores vero, et nominatim Faustum
(Matriti 1961) 399-404, et J. Chene, La théologie de Saint Augustin. Grâce et prédes­
tination (Le Puy-Lyon 1961) 178 sqq.
32 Chene, J., «Que signifiaient 'Initium fidei’ et ’Affectus credulitatis’ pour les
Sémipélagiens», Recherches de science religieuse (1948) 566-588.—«Les origines de la
controverse sémipélagienne», Année théologique augustinienne (1953) 56-109.—«Le Sémipélagianisme du Midi de la Gaule», Recherches de science religieuse XLIIII (1955) 321341.—La théologie de Saint Augustin. Grâce et prédestination (Le Puy-Lyon 1961) 458
sq., 516-520.
Taquin, M., «La question de la prédestination aux V et VI siècles», Revue d'his­
toire ecclésiastique (1904) 265 sqq.
Merlin, N., Saint Augustin et les dogmes du péché originel et de la grâce (Paris
1931) 261-346.
Rahner, K., «Augustin und der Semipelagianismus», Zeitschrift fur katholische
Théologie (1938) 171 sqq.
I
Rondet, H., Gratia Christi (Paris 1948) 144-161.
Worter, Fr., Zur Dogmengeschichte des Semipelagianismus, Münster 1900.
^Capelle, B., «L’origine des Capitula Pseudo-Célestiens contre le Sémipélagianisme», Revue bénédictine (1929) 156-173.
Cappuyns, M., «L’auteur du 'De vocatione omnium gentium’», Revue bénédictine
(1927) 198-226.—«Le premier représentant de l’Augustinisme médiéval, Prosper d’Aqui­
taine», Recherches de théologie ancienne et médiévale (1929) 309-337.
Pelland, L., 5. Prosperi Aquitani doctrina de praedestinatione et voluntate Dei sal­
vifica, Montréal 1936.
Plinval, G. de, «Prosper d’Aquitaine interprète de saint Augustin», Recherches
augusliniennes (Suppl, à la revue des Etudes Augustiniennes) I (Paris 1958) 338-355.

DE NECESSITATE GRATIAE

707

Reiensem, scripsit Fulgentius Ruspensis,34 episcopus in Africa (t 532). Per­
durante controversia, Caesarius Arelatensis episcopus in Gallia (t 542), quon­
dam monachus lerinensis, provocavit interventum ecclesiastici Magisterii, quod
in celebri Conc. Arausicanô II a. 529 Semipelagianismum solemniter damna­
vit, suaeque decisionis confirmationem a Bonifacio II a. 531 obtinuit (cf.
Denz. 370-400).

708. Doctrina semipelagiana, prout discrepat ac convenit simul

cum pelagiana, in hoc essentialiter consistit ut neget gratiae neces­
sitatem quoad duo tantum bona supernaturalia, scilicet quoad ini­
tium salutis, seu praeparationem ad conversionem,35 et quoad termi­
num salutis, seu perseverantiam finalem, quorum utrumque facit
pendulum a solo libero arbitrio. Homo scilicet potest ex suis natu­
ralibus viribus, credendo, desiderando, pulsando, ita ad gratiam con­
versionis se disponere, ut haec ei conferatur ex merito illius natu­
ralis praeparationis nec ideo sit gratuita; pariter, post acceptam
iustificationem, homo, prout in ea priori bona voluntate manet et
vi illius, ad salutem pervenit ac pro tanto finalem perseverantiam
sibi praestat absque peculiari auxilio ipsius gratiae.36*Ceterum Semipelagiani non eodem prorsus modo explicabant praefatum naturale
initium salutis nec eodem rigore excludebant ab eo ipsius gratiae
auxilium, quamvis omnes tenerent hoc auxilium non esse necessa­
rium; ita Cassianus concedebat aliquando auxilium gratiae de facto
praecedere bonam naturalem voluntatem, Faustus Reiensis vero
strictius iudicabat naturalem voluntatem semper praecedere.
Ex hac doctrina plura alia sequuntur in quibus Semipelagiani
cum Pelagianis conveniunt, scilicet in negatione tum verae praedes­
tinationis (cf. in tractatu De Deo Uno, in vol. 1, n. 771, 792), tum
verae elevationis hominis ad statum iustitiae originalis (cf. supra,
n. 590), tum veri peccati originalis (cf. in n. 658), tum necessitatis
gratiae ad observandam legem naturalem, quod quidem pertinet
34 Cf. Fr. Siascio, Fulgenzio di Ruspe e i massimi problemi delta grazia, Roma 1941.
35 Cf. Chene, loc. cit. (supra, in n. 707).
36 Hos duos errores indigitat ipse Augustinus, agens contra Massilienses: «Ii... so­
lum initium fidei et usque in finem perseverantiam sic in nostra constituunt potestate, ut
Dei dona esse non putent, neque ad haec habenda atque retinenda Deum operari nostras
cogitationes et voluntates, cetera vero ipsum dare concedunt, cum ab illo impetrantur
credentis fide» (De dono perseverantiae 17. 42, ML 45. 1019; cf. 24. 66).
Ceterum damnata est ab Innocentio X sequens interpretatio doctrinae semipelagia·ί·ϊ
nae quam protulit Iansenius: «Semipelagiani admittebant
praevenientis gratiae necessi­
tatem ad singulos actus, etiam ad initium fidei; et in hoc erant haeretici, quod vellent
eam gratiam talem esse, cui posset humana voluntas resistere vel obtemperare*
(Denz. 2004).

70S

DE GRATIA

DE NECESSITATE GRATIAE

directe ad praesentem quaestionem (quoad hoc tamen Semipelagiani
suam doctrinam emolliunt, dicentes cum Cassiano in infidelibus non
haberi veras virtutes, vel cum Fausto Reiensi in eis virtutes carere
perfectione).
In duobus autem ipsi a Pelagianis praecipue discrepant, scilicet
in eo quod concedunt necessitatem gratiae ad ipsam salutem conse­
quendam (etsi non ad initium salutis), adeoque ad agenda cetera
opera bona et salutaria, et in eo quod agnoscunt gratiam esse ali­
quod auxilium intrinsecum intellectui et voluntati, per quod homi­
nis libertas nullatenus inficitur (cf. Cassianum, Collât. 13. 3, 6, 22).

710. Etiam inter theologos catholicos non defuerunt aliqui mitigati
errores aut controversiae in hac re. Et primo quidem, quod attinet possibili­
tatem alicuius boni operis naturalis sine gratia iustificante, seu in infidelibus
et peccatoribus, aliqui theologi augustiniani, ut Noris, Bellelli et Berti (de
quibus supra, n. 595), accedentes ad doctrinam Baianorum et lansenistarum,
docent infideles et peccatores posse quidem facere quaedam opera obiective
virtuosa, sed haec non esse veros actus virtutis, quia vitiantur ob defectum
ordinationis ad finem, seu ad Deum propter se dilectum, quae nonnisi per
charitatem praestatur.33 Praeterea, VazquezP et Ripalda*3 docent nullum posse
dari actum moraliter bonum qui non sit salutaris, adeoque infideles et pecca­
tores nullum posse facere actum moraliter bonum. Differunt tamen a prae­
fatis augustinianis in eo quod huiusmodi impotentiam repetunt non ab intrin­
seco, seu ex defectu physicae potentiae, sed ab extrinseco, seu ex positiva Dei
ordinatione, quae vult ut actus moraliter bonus semper coniungatur cum actu
supernatural! quoad substantiam (ita Ripalda) vel denegat concursum quen­
dam congruum (supernaturalem tantum quoad modum), ratione cuius cogi­
tatio de bono faciendo coniungatur infallibiliter cum ipsa volitione faciendi
bonum.*
41
Secundo, quod attinet impossibilitatem perficiendi omne bonum naturale
sine gratia iustificante, seu observandi totam legem naturalem, id videntur
negasse aliqui pauci theologi antetridentini, ut Scotus (I« 2 Sent., dist. 28,
q. un., ed. Quaracchi, n. 7887-797), Durandus et Biel, docentes peccatorem
posse omnia mandata legis observare quoad ipsam substantiam actus etsi non
quoad eius modum (seu modo meritorio ac salutari, de quo nunc quaestio non
est). Praeterea, adhuc disputatur quaestio de impossibilitate pro peccatore
amandi Deum naturaliter super omnia; in qua re, quidam, ut S. Thomas, tho­
mistae communiter, Belarminus, Suarez, Schiffini, Billot, Lépicier, Boyer, sim­
pliciter impossibilitatem affirmant, alii vero ut Scotus, Durandus, Molina
(explicitius, Concordia, q. 14, a. 13, disp. 14, m. 3) et inter modernos Pesch,
Lange, Van der Meersch, Beraza, Lercher, Lennerz, Gonzâlez-Rivas, distin­
guentes inter amorem mere affectivum et amorem effectivum, negant impos­
sibilitatem illius et admittunt tantum impossibilitatem istius.

HW

709. Protestantium, Balanorum et lansenistarum doctrina de
totali corruptione humanae naturae, e diametro opposita doctrinae
pelagianae, sufficienter explicata est in praecedenti tractatu, ubi de
iustitia originali et peccato originali (n. 592, 677). Ex ea doctrina
in praesenti quaestione sequitur hominem, nondum iustificatum,
nullum actum bonum elicere posse, et omnes eius actus esse neces­
sario peccata. Praecipui modi, quibus haec communis doctrina expo­
nitur, referuntur in propositionibus a Magisterio Ecclesiae damnatis,
de qubus infra (n. 712). Interim nota Lutberum eousque processisse
ut dicat etiam in homine iustificato omnes actus esse peccata, quam­
vis tunc non imputentur; Calvinus vero concedit bonas hominis dis­
positiones non esse omnino extinctas per peccatum originale, sed
addit illarum bonum usum dependere a sola gratia et praedestina­
tione Dei, ita ut in non praedestinatis omnes actiones sint peccata,
ex eo procedentia quod Deus illos sua gratia non adiuvet. Bains ex­
plicite docet omnia opera tum infidelium tum peccatorum esse pec­
cata; lansenius vero id affirmat de solis infidelibus, concedens pec­
catores cum sola fide aliquod bonum opus agere posse.37
37 Inter modernos protestantes, aliqui retinent eandem crudam Lutheri et Calvini
sententiam; plures vero eam mitigare conantur, loquentes de intestina hominis lucta
potiusquam de intrinseca naturae corruptione et omnis libertatis extinctione, imo non
pauci explicite concedunt actuum nostrorum moralem libertatem.
L. Bouyer, ex protestantismo catholicus, fatetur purum protestantismum, iuxta
ipsorum Lutheri et Calvini essentialem inspirationem ac demptis exaggeratis eorumdem
formulationibus, non aliud agnoscere quam perpetuam quandam luctam inter defectum
virium humanarum et triumphum gratiae. Ad rem ipse: «Quel qu’ait été son sens primi­
tif, le 'semper peccator, semper iustus’ de Luther n’est certainement pas compris en
général comme une fatalité du péché jointe à la possession definitive d’un salut tout fait
On y verrait plutôt une lutte perpétuelle où chaque défaite des forces humaines doit
être réparée par une victoire de la force divine s’accomplissant dans leur faiblesse... Parmi
les protestants, ceux pour qui Luther et Calvin sont restés (ou redevenus) des guides et

709

III. ASSERTIO.
Homo nondum iustificatus, sive sit simplex
peccator sive infidelis, potest peragere aliquos actus naturales, qui

1

des inspirateurs sont aussi ceux des protestants qui réalisent le mieux le tvpe de spiritua­
lité que nous avons décrit» (Du protestantisme à l’Eglise [Paris 1954] 6 sq.).
33 Illorum doctrinam fusius exponit H. Lennerz, De gratia Redemptoris (ed. 2.
Romae 1940) 183-185.
3’ In 1-2, disp. 189, 190 et 217.
w De ente supernaturali, disp. 20 et 114.
41 De hac peculiari sententia, quam etiam aliqui moderni, ut Palmieri, Billot, Pesch,
Huarte, non improbabilem intra certos limites dicunt, confer Mazzella, De gratia,
n. 461-470; Palmieri, De gratia actuali, p. 254-268; Pesch, Praei, dogm. V, n. 126 sq.;
Schiffini, De gratia, n. 103-107; Huarte, De gratia, n. 39; Lennerz, op. cit. 185-188,
204 in nota, 209-211. Sententiam Ripalda exponit A. Arbeloa Egües, La doctrina de la
predestination y de la gracia eficaz en Juan Martinez de Ripalda, Pamplona 1950.

710

DE GRATIA

nec sint peccata, nec sint indifferentes, sed moraliter boni. Nequit
tamen observare omnia naturalis legis praecepta, nec satisfacere
soli ipsi primo praecepto huius legis, scilicet diligendi Deum super
omnia ut auctorem naturae.
Nota theologica.

711. Quod non omnes actus naturales hominis nondum iustificati sint peccata, sive agatur de peccatore sive de infideli, est theolo­
gice certum ex condemnatione prop. 25, 27 et 37 Bail, prop. 8 et
11 lansenistarum, prop. 2 et 39 Quesnel et doctrinae Cone. Pisto­
riensis; Cone, quidem Trid. definit tanquam de fide non omnia
opera peccatoris esse peccata, sed ad salvandam hanc definitionem
sufficit admittere actus supernaturales quibus peccator se disponit
ad iustificationem (ut fidem, spem et attritionem) non esse peccata.
Quod vero tam peccator quam infidelis possit peragere aliquos actus
naturales non mere indifferentes sed moraliter bonos, ita certum
est ut contrarium sit temerarium, ut constat ex condemnatione prop.
37 Bail, prop. 2 Quesnel et doctrinae Cone. Pistoriensis, qua aequivalenter asseritur possibilitas faciendi «bonum naturale», «opus bo­
num» et concipiendi «affectus laudabiles» sine auxilio gratiae. Cete­
rae duae partes Assertionis non videntur notam theologicam mereri.
PROBATUR 1.

Ex auctoritate.

712. Quod attinet possibilitatem peragendi aliquos actus ho­
nestos in statu peccati, praefata Magisterii doctrina continetur in se­
quentibus errorum condemnationibus.
Conc. Constantiense sequentem Hus, Protestantium praecursoris, pro­
positionem damnavit: «Divisio immediata humanorum operum est: quod sunt
vel virtuosa vel vitiosa, quia si homo est vitiosus et agit quidquam, tunc agit
vitiose; et si est virtuosos et agit quidquam, tunc agit virtuose; quia sicut
vitium, quod crimen dicitur seu mortale peccatum, inficit universaliter actus
hominis vitiosi, sic virtus vivificat omnes actus hominis virtuosi» (Denz.
1216).
Leo X hanc Lutheri propositionem damnavit: «Liberum arbitrium post
peccatum est res de solo titulo; et dum facit, quod in se est, peccat mortali­
ter» (Denz. 1486).
Conc. Trid., sess. 6, can. 7, definit contra Protestantes: «Si quis dixerit,
opera omnia, quae ante iustificationem fiunt, vere esse peccata vel odium
Dei mereri, aut quanto vehementius quis nititur se disponere ad gratiam,
tanto eum gravius peccare: an. s.» (Denz. 1557).
Pius V septem sequentes Baii propositiones damnavit: «25. Omnia opera

DE NECESSITATE GRATIAE

711

infidelium sunt peccata, et philosophorum virtutes sunt vitia... 27. Liberum
arbitrium, sine gratiae Dei adiutorio, nonnisi ad peccandum valet. 28. Pelagianus est error, dicere, quod liberum arbitrium valet ad ullum peccatum
vitandum... 35. Omne, quod agit peccator vel servus peccati, pecatum est...
37. Cum Pelagio sentit, qui boni aliquid naturalis, hoc est, quod ex naturae
solis viribus ortum ducit, agnoscit. 38. Omnis amor creaturae rationalis aut
vitiosa est cupiditas, qua mundus diligitur, quae a Iohanne prohibetur, aut
laudabilis illa caritas, qua per Spiritum Sanctum in corde diffusa’ [Rom. 5. 5]
Deus amatur... 40. In omnibus suis actibus peccator servit dominanti cupidi­
tati» (Denz. 1925, 1927, 1928, 1935, 1937, 1938, 1940).
Alexander VIII duas sequentes lansenistarum propositiones damnavit:
«8. Necesse est, infidelem in omni opere peccare... 11. Omne, quod non est
ex fide christiana supernaturali, quae per (dilectionem operatur, peccatum est»
(Denz. 2308, 2311).
Clemens XI septem sequentes propositiones iansenistae Quesnel damna­
vit: «2. lesu Christi gratia, principium efficax boni uniuscuiusque generis,
necessaria est ad omne opus bonum; absque illa non solum nihil fit, sed nec
fieri potest... 38. Peccator non est liber nisi ad malum sine gratia Liberatoris...
39. Voluntas, quam gratia non praevenit, nihil habet luminis nisi ad aberran­
dum, ardoris nisi ad se praecipitandum, virium nisi ad se vulnerandum, est
capax omnis mali et incapax ad omne bonum... 40. Sine gratia nihil amare
possumus nisi ad nostram condemnationem... 42. Sola gratia Christi reddit
hominem aptum ad sacrificium fidei; sine hoc nihil nisi impuritas, nihil nisi
indignitas... 45. Amore De in corde peccatorum non amplius regnante neces­
se est, ut in eo carnalis regnet cupiditas omnesque actiones eius corrumpat...
59. Oratio impiorum est novum peccatum; et quod Deus illis concedit, est
navum in eos iudicium» (Denz. 2402, 2438, 2439, 2440, 2442, 2445, 2459).
Pius VI condemnationem eiusdem doctrinae iansenisticae Conc. Pisto­
riensis, sic ulterius determinat: «Qua vero parte inter dominantem cupidita­
tem et caritatem dominantem nulli ponuntur affectus medii, a natura ipsa
insiti suapteque natura laudabiles qui una cum amore beatitudinis naturalique
propensione ad bonum remanserunt velut extrema lineamenta et reliquiae
imaginis Dei; perinde ac si inter dilectionem divinam, quae nos perducit ad
regnum, et dilectionem humanam illicitam, quae damnatur, non daretur
dilectio humana licita, quae non reprehenditur; falsa, alias damnata» (Denz.
2624).

713. Scriptura possibilitatem bonorum actuum naturalium in
homine nondum iustificato sufficienter indicat. Apostolus in Rom.
2. 14 generaliter affirmat infideles naturaliter facere ea quae sunt
legis: «Gentes, quae legem non habent, naturaliter ea quae legis
sunt faciunt, eiusmodi legem non habentes ipsi sibi sunt lex»; sup­
ponit etiam gentes, cognito Deo eiusque providentia, posse illum
glorificare et ab eo non aberrare, cum secus «sint inexcusabiles»

712

I
u
. »

>

I

.1

DE GRATIA

(Rom. 1. 20 sq.).c Praeterea, quaedam gentilium opera laudantur,
ut patet de obstetricibus aegyptiis nolentibus occidere masculos He­
braeorum (Exod. 1. 17: «Timuerunt autem obstetrices Deum et
non fecerunt iuxta praeceptum regis Aegypti, sed conservabant
mares»), de Rahab meretrice (los. 2. 1 sqq.) exploratores cum pace
excipiente (Hebr. 11. 31: «Fide Rahab meretrix non periit cum in­
credulis excipiens exploratores cum pace»; cf. lac. 2. 25), de rege
Cyro adiuvante populum Israel (Is. 44. 28: «Dico Cyro: Pastor
meus es et omnem voluntatem meam complebis») et de opere ele­
emosynarum quod Daniel propheta suggerit regi Nabuchodonosor
(Dan. 4. 24: «Quam ob rem, rex, consilium meum placeat tibi, et
peccata tua eleemosynis redime et iniquitates tuas misericordiis
pauperum; forsitan ignoscet delictis tuis»). Laudem etiam sonant,
etsi non ad salutem, sequentia Christi verba: «Si enim diligitis eos
qui vos diligunt quam mercedem habebitis? nonne et publicani hoc
faciunt? Et si salutaveritis fratres vestros tantum, quid amplius
facitis? nonne et ethnici hoc faciunt?» (Mat. 5. 46 sq.).42
43
Nec valet obicere sequentes textus, Rom. 14. 23: «Omne, quod non est
ex fide, peccatum est»; Tit. 1. 15: «Coinquinatis autem et infidelibus nihil
est mundum, sed inquinatae sunt eorum mens et conscientia»; Mat. 7. 18:
«Non potest arbor mala bonos fructus facere»; Hebr. 11. 6: «Sine fide im­
possibile est placere Deo». Nam in primo textu, ut patet ex contextu, fides
accipitur non de fide christiana sed de dictamine conscientiae (seu de eo quod
secundum conscientiam suam unusquisque credit esse rectum), ita ut sensus
sit omne quod fit contra dictamen conscientiae esse peccatum.44 In secundo et
tertio textu agitur de homine malo et inquinato, quatenus est talis et ut talis
operatur, non vero asseritur, eum qui est malus, esse totaliter corruptum, ita
ut non possit praeter suam malitiam quidquam boni operari. In quarto textu
asseritur sine fide impossibile esse placere Deo simpliciter, seu in ordine ad
salutem.

similiter agnoscere solent quaedam opera naturali­
ter bona apud infideles, quamvis aliqui, nominatim Augustinus, ad
714. Patres

42 Inepte autem Baius ea Apostoli verba Rom. 2. 14 voluit intelligere de gentibus
iam ad fidem conversis, iuxta hanc propositionem damnatam a Pio V: «Cum Pelagio
sentiunt, qui textum Apostoli ad Romanos secundo ’Gentes, quae legem non habent,
naturaliter ea, quae legis sunt, faciunt’ intelligunt de gentibus fidei gratiam non haben­
tibus» (Denz. 1922).
43 Ut patet, ad rem directe non faciunt textus in quibus peccatores exhortantur ad
veram poenitentiam et conversionem, cum in eis agatur de actibus supernaturalibus (Eccli.
21. 1; Ezech. 18. 30; Mat. 3. 7 sq.; Luc. 18. 13; 19. 1 sqq.).
44 Augustinus tamen {Contra Julian. 4. 3; In Io., tract. 86. 2) hunc textum intelligit
de ipsa fide christiana: sed tunc peccatum accipiendum est in largiori sensu, iuxta mentem
ipsius S. Doctoris, de qua infra.

DE NECESSITATE GRATIAE

713

ea despicienda inclinentur, tum ob illorum raritatem, tum ob conco­
mitantem statum malae infidelitatis, tum ob illorum ad salute
inutilitatem.
II

Iustinus paganorum philosophorum virtutem et scientiam tam exaggera­
te exaltat, ut aliquos inter illos, nominatim Socratem et Heraclitum, Christia­
nos nominet: «Et qui cum ratione vixerunt, christiani sunt, etiamsi athei exis­
timati sunt, quales apud Graecos fuere Socrates et Heraclitus» (Apol. I. 46,
MG 6. 398; cf. Apol. II, 13; de qua opinione vide Minucium Felicem, Oc­
tal). 20. 1).
Hieronymus: «Quaeritur autem quomodo in his qui foris erant, inter
malos et boni aliqui sunt reperti? Hunc locum plenius tractat Apostolus ad
Romanos (Rom. 2. 14): quod gentes naturaliter facientes ea quae legis sunt,
condemnent ludaeos, qui scriptam legem non fecerint. Inter ipsos quoque
ethnicos est diversitas infinita, cum sciamus alios esse proclives ad vitia et
ruentes ad mala, alios ob honestatem morum virtutibus deditos» (In Mat.,
1. 3, c. 22, ML 26. 166).
C h rysostomus, improbatis vitiis infidelium et despectis illorum appa­
rentibus virtutibus, tanquam simulatione aut vana gloria communiter inqui­
natis, nihilominus aliqua bona opera a paganis fieri concedit, scribens: «Ve­
rum ne contentiosi videamur, concedamus apud gentiles esse quosdam qui
recte vivant: nihil enim hoc dictis nostris officit. Nam quod saepe contingit,
non quod raro accidit, hic intelligendum est» (In Io., hoc. 28. 2, MG 59.
164 sq.).
Augusainus: «Si autem hi qui naturaliter quae legis sunt faciunt, non­
dum sunt habendi in numero eorum quos Christi iustificat gratia, sed in
eorum potius, quorum etiam impiorum nec Deum verum veraciter iusteque
colentium, quaedam tamen facta vel legimus, vel novimus, vel audimus, quae
secundum iustitiae regulam non solum vituperare non possumus, verum
etiam merito recteque laudamus, quamquam si discutiantur quo fine fiant,
vix inveniuntur quae iustitiae debitam laudem defensionemve mereantur.
Verumtamen quia non usque adeo in anima humana imago Dei terrenorum
affectuum labe detrita est, ut nulla in ea velut lineamenta extrema remanse­
rint... merito dici possit etiam in ipsa impietate vitae suae facere aliqua legis
vel sapere... Sicut enim non impediunt a vita aeterna iustum quaedam pec­
cata venialia, sine quibus haec vita non ducitur, sic ad salutem aeternam nihil
prosunt impio aliqua bona opera, sine quibus difficillime vita cuiuslibet pes­
simi hominis invenitur» (De spir. et litt., c. 27 sq., n. 48, ML 44. 229 sq.).
Cf. Serm. 349. 1 sq., ubi S. Doctor distinguit inter illicitum amorem (ut
uxoris alienae), licitum amorem naturalem (uxoris propriae et amicorum),
quem habent etiam pagani, et charitatem christianorum; De civ. Dei 5. 12-15,
et Epist. 138. 17, ubi laudat virtutes Romanorum; De pecc. mer. et remis.
1. 22. 31.
Fulgentius: «Quibus [infidelibus] aliqua quidem bona, quae ad socie­
tatis humanae pertinent aequitatem, inesse possunt, sed quia non fide et
caritate Dei fiunt, prodesse non possunt» (Epist. 17. 26. 51, ML 65. 483).
Gregorius M.: «Sunt nonnulli qui diligunt proximos, sed per affectum

714

ΙΈ GRATIA

cognationis et carnis, quibus tamen in hac dilectione sacra eloquia non con­
tradicunt. Sed aliud est quod sponte impenditur naturae, aliud quod prae­
ceptis dominicis ex charitate debetur oboedientiae. Hi nimirum et proximum
diligunt, et tamen illa sublimia dilectionis praemia non assequuntur, quia
amorem suum non spirirualiter, sed carnaliter impendunt» (Horn, in evang .
1. 2, hom. 27. 1, ML 76. 1205).

715.

»

i·
i:
l·
I*» '
‘I n
il’
■ii.

.il·1

Obici solent quaedam dicta Augustini, quorum aliqua respe-

tuntur ab eius discipulo Prospero Aquitano necnon ab ipso Conc. Arausicano
II quaeque videntur excludere ab infidelibus omne opus moraliter bonum.
Ita: «Non est ut dicas: antequam crederem, iam bona operabar, ideo electus
sum. Quid enim est boni operis ante fidem, cum dicat Apostolus: omne quod
non est ex fide, peccatum est?» (In Io., tract. 86. 2); «Nemo ergo computet
bona opera sua ante fidem; ubi fides non erat, bonum opus non erat» (Enarr
2 in psal. 31. 4); «[Ante fidem] attenduntur opera tua, et inveniuntur omnia
mala» (ibid., n. 7); «Unde ea sola opera bona dicenda sunt, quae fiunt per
dilectionem Dei» (Enarr. in psal. 67. 41); «Si fiant sine caritate nullo modo
fiunt bene» (De gratia et lib. arb. 18. 37); «Absit ut sit in aliquo vera virtus,
nisi fuerit iustus» (Contra lulian. 4. 17); «Liberum arbitrium captivum non­
nisi ad peccatum valet; ad iustitiam vero, nisi divinitus liberatum adiutu 111·
non valet» (Contra duas epist. pelag. 3. 8. 24; idem ait in De spirit, et Ut..
3. 5; cf. Prosperum Aquitanum, Lib. sent. 105); «Nemo habet de suo nisi
mendacium et peccatum. Si quid autem homo habet veritatis atque iustitiae,
ab illo fonte est, quem debemus sitire in hoc eremo...» (In Io., tract. 5. 1;
quae verba repetit Conc. Arausicanum II); «Si gentilis, inquis, nudum operit,
numquid, quia non est ex fide, peccatum est? Prorsus, in quantum non est
ex fide, peccatum est» (Contra lulian. 4. 3).
Respondetur.*5 In verbis quae supra citavimus S. Doctor explicite tradit
ab infidelibus posse fieri aliqua opera bona et laudabilia, quamvis non multa,
nec simpliciter bona et salutaria. Unde in obiectis locis nequit absque contra­
dictione velle asserere omnia opera infidelium esse peccata in stricto ac per­
sonali sensu. Mens S. Doctoris interpretanda est tum ex immediato contextu
obiectorum textuum tum ex generali eius fine excludendi haeresim pelagianam
quae exaltabat naturales vires hominis, sive simpliciter sive ac peculiariter in
opere salutis. Hinc opera infidelium dicuntur peccata, in multiplici sensu, tum
scilicet quia generaliter absque motione divina, saltem naturali, homo nequit
de se nisi peccare, et quidem in proprio sensu, ac ita stricte verum est «nemi-45
45 Armas, Gr., Las virtudes y la salvaciôn de los infieles segtin San Agustin, Bur­
gos 1955.
Blic, J. de, «Sur le canon 22 du Concile d'Orange», Gregorianum VII (1926)
396-402.
Dalmau, J. M., «Sobre un punto dificil de exegesis agustiniana», Estudios eclesiâsticos XXIII (1949) 59-65.
Ernst, J., Die Werke und Tugenden der Unglaubigen nach St. Augustin, Freiburg
1871.—«Zur Erklârung des 22 Kanons von Orange», Zeischrift fur katholische Théologie
XIX (1895) 177-185.
Mausbach, J., Die Ethik des heiligen Augustinus (Freiburg i. Br. 1909) 250-300.
Wang Tchang Tche, J., Saint Augustin et les vertues des païens, Paris 1938.

DE NECESSITATE GRATIAE

715

nem habere de suo nisi mendacium et peccatum»; tum quia quae fiunt ab
infideli ut tali, seu iuxta suam infidelitatem, sunt vere peccata (ita S. Thomas,
2-2, q. 23, a. 7, ad 1); tum quia opera bona infidelium copulantur cum aliis
peccatis actualibus, cum in statu infidelitatis peccata non tollantur (2-2, q. 10,
a. 4, ad 1); tum quia eadem opera bona fiunt ab homine in statu naturae
lapsae et peccati originalis quod verum peccatum est et a quo cetera opera
peccata denominantur (ita quidam moderni post I. Ernst); tum quia bona
opera infidelium sunt adeo pauca et difficulter peracta ut vix computari indi­
geant ac pro nihilo reputentur, ita ut generaliter dici possit in infidelibus non
esse nisi peccata (ita Suarez et Bellarminus); tum quia opera infidelium, utut
bona, nihil eis prosunt ad salutem, ac ideo non sunt simpliciter bona, ac pro
tanto dici possunt mala et peccata, eo vel magis quod fiant ab homine averso
a Deo et in statu veri peccati tam actuali quam originali (ita plures, ad men­
tem). Hi duo postremi sensus indicantur ab ipso Augustino in textu supra
citato (n. 714).

716. Quod autem attinet impossibilitatem observandi inte­
gram legem naturalem in statu peccati, ea supponitur potiusquam
directe proponatur in supra relatis documentis Magisterii, necnon in
Scriptura, signanter in toto capite 7 epistolae ad Romanos, in quo
fit oppositio inter statum ludaeorum sub lege, in quo imperat con­
cupiscentia impellens ad peccatum, et statum christianum, in quo
imperat gratia Christi, liberans nos a servitute concupiscentiae. Cla­
rius vero exhibetur a supra relatis Patribus, et signanter ab Augus­
tino, qui tantopere inculcant raritatem bonorum operum apud
infideles (Chrysostomus: «Raro accidit»; Augustinus: «Vix inve­
niuntur»), ut, attentis ipsis rationibus quibus innituntur, vix dici
possunt cogitare de possibilitate observandi diu totam legem natu­
ralem, etiam apud unum vel alterum infidelem.
De impossibilitate autem diligendi Deum super omnia vix oc­
currunt apud ipsos Patres explicitae affirmationes, cum id implicite
includatur in ipsa impossibilitate observandi totam legem, cuius ea
dilectio est supremum praeceptum. Nihilominus Augustinus explici­
te ait: «Liberum arbitrium ad diligendum Deum primi peccati gran­
ditate perdidimus» (Epist. 217. 12, ML 33. 989); quod quidem
cum tanta amplitudine nequit dici de sola amissione gratiae chari­
tatis sive amoris supernaturalis.
PROBATUR 2.

Ex ratione theologica.

717. Quoad possibilitatem peragendi aliquos actus naturaliter

716

DE GRATIA

honestos, ratio est quia status peccati, sive originalis sive actualis,
non totaliter corrumpit naturam, sed tantum partialiter et extrinsece,
quatenus nempe avertit a Deo ut fine ultimo in concreto, ut dictum
est in tractatu praecedenti (n. 689 sq.). Manent igitur in peccatore
integrae facultates intellectus el voluntatis, quod attinet physicam
istarum essentiam quae inalterabilis est; manent etiam sufficiens
cognitio legis naturalis et inclinatio voluntatis ad aliquod bonum
honestum in particulari; manet tandem ac iugiter inclinatio eiusdem
voluntatis ad finem ultimum sub formali ratione beatitudinis in
communi. Quae omnia sufficiunt ad hoc ut peccator eliciat actum
moraliter bonum circa aliquod particulare obiectum honestum,
quamvis sit habitualiter aversus a Deo ut ultimo fine.
Frustra igitur obicitur quod peccator est aversus a Deo ut a fine ulti­
mo et conversus ad creaturam tanquam ad finem ultimum ac ideo non potest
elicere actionem bonam, nisi convertatur ad finem ultimum bonum, seu
Deum, cum in omni actu intendatur finis ultimus nec possit idem homo esse
simul conversus ad duos fines ultimos. Nam, stante sola habituali conversione
ad aliquem finem, potest elici aliquis actus praeter illum finem, cum habitua­
lis conversio ad illum, praecise quia est mere habitualis nec actualis aut vir­
tualis, nullum importet influxum in actionem, sed tantum concomitantiam
habitus. Nec refert quod actus debeat referri saltem virtualiter ad ultimum
finem; nam ad hunc potest referri sub formali ratione beatitudinis, quae
ceteroquin non ponit in numero cum ultimo fine materialiter sumpto, ac ideo
non contradicit principio iuxta quod unus actus nequit referri ad duplicem
ultimum finem.
Sic igitur explicatur modus quo possit peccator elicere actum moraliter
bonum, quamvis sit aversus a Deo fine ultimo naturali. Ipse nempe eligit
aliquod bonum honestum ex motivo honestatis et in eo sistit, quin ex una
parte illud referat ad Deum ut finem ultimum in concreto, a quo est aversus,
et quin ex alia parte positive hanc referentiam excludat, secus illud honestum
non esset. Finis autem ultimus, quem peccator virtualiter intendit in eo bono
actu, est finis ultimus formalis sive beatitudo in communi, quae non ponit in
numero cum fine ultimo materiali et concreto, seu Deo, nec ideo duplicat
finem ultimum peccatoris, qui habitualiter est aversus a Deo et actualiter in
eo actu bono est conversus ad beatitudinem in communi, vel, si placet, ad
Deum non simpliciter sed sub sola formali ratione beatitudinis in communi.*
47
Ita etiam explicatur quomodo iustus possit peccare venialiter et quomodo
*1-2, q. 109, a. 2, 4 et 8; q. 1, a. 5 et 6; q. 63, a. 2, ad 2; 2-2, q. 10.
a. 4; Billuart, De gratia, diss. 3, a. 3, § 1 et 2 (prob. ex ratione); De ultimo fine, diss.
1, a. 4, resp. ad obi. 2; a. 5 (solvuntur obiectiones).
47 De amore naturali Dei, prout manet in peccatore, sive angelo sive homine, disserit
V. Heris, «L’amour naturel de Dieu d’après Saint Thomas», Mélanges thomistes («Biblio­
thèque thomiste III, Paris 1934) 304-310.

DE NECESSITATE GRATIAE

717

peccator ipse, habens fidem, possit operari praeter hanc fidem et peccare
etiam mortaliter (2-2, q. 10, a. 4).
Exinde excluditur sententia supradictorum augustinianorum (n. 710);
nam actus obicctive virtuosus non vitiatur ob defectum ordinationis ad Deum
super omnia dilectum, quia iste defectus, cum sit mere habitualis, non influit
moraliter in illum actum, qui ceteroquin ad ipsum ultimum finem beatitudi­
nis refertur et sub hac ratione ad ipsum Deum. Ad sententiam Vazquez et
Ripalda dicendum quod positiva Dei ordinatio, vi cuius actus moraliter bonus
debeat de facto necessario coniungi cum actu supernaturaliter bono, gratis ab
eis fingitur, ac ideo gratis negari potest.

718. Quoad impossibilitatem vero observandi diu integram le­

gem naturalem sine statu gratiae sanctificantis, ratio est4849
ipsa supradicta partialis corruptio naturae per peccatum, quae consistit in
quatuor vulneribus inflictis a peccato originali et auctis per peccata
actualia, et ultimo reducitur ad statum habitualis aversionis a Deo
fine ultimo naturali, ut explicatum est supra (n. 688-690). Quamvis
enim huiusmodi aversio sit tantum habitualis, ac ideo permittat ali­
quem actum honestum, imo fortasse ipsam integram observationem
legis naturalis in aliquo homine et per aliquod breve tempus, ut
supra probatum est, tamen nequit homo hanc integram observatio­
nem diu exequi. Nam, cum omnes actus hominis regulentur a fine et
unusquisque soleat agere secundum finem praeconceptum, praeci­
pue sub impulsu passionum et in actibus repentinis, connaturale est
ut qui est habitualiter secundum finem aversus a Deo et conversus
ad creaturam, secundum hunc finem nonnumquam, imo frequenter
agat, iuxta vim passionum et frequentiam repentinorum eventuum,
ita ut nequeat diu servare totam legem et sine novo mortali peccato
49
permanere.
48 1-2, q. 109, a. 4 et 8. Praeterea, In 2 Sent., dist. 24, q. 1, a. 4: dist. 28, a. 2
ct 3; De veritate, q. 24, a. 12 et 14.
49 Ad rem aptissime S. Thomas: «Antequam hominis ratio, in qua est pecatum mor­
tale, reparetur per gratiam justificantem, potest singula peccata mortalia vitare, et secun­
dum aliquod tempus. Sed quod diu maneat absque peccato mortali esse non potest... Et
huius ratio est quia sicut rationi subdi debet inferior appetitus, ita etiam ratio subdi
debet Deo, et in ipso constituere finem suae voluntatis. Per finem autem oportet quod
regulentur omnes actus humani, sicut per rationis iudicium regulari debent motus inferio­
ris appetitus. Sicut ergo inferiori appetitui non totaliter subiecto rationi, non potest esse
quin contingant inordinati motus in appetitu sensitivo; ita etiam ratione hominis non tota­
liter exsistente subiecta Deo, consequens est ut contingant multae inordinationes in ipsis
actibus rationis. Cum enim homo non habet cor suum firmatum in Deo, ut pro nullo
bono consequendo vel malo vitando ab eo separari vellet, occurrunt multa propter quae
consequenda homo recedit a Deo contemnendo praecepta ipsius, et ita peccat mortaliter,
praecipue quia in repentinis homo operatur secundum finem praeconceptum et secundum
habitum praeexistentem, ut Philosophus dicit in III Ethic. [8. 15], quamvis ex praemedi-

719. Quoad impossibilitatem tandem diligendi Deum super
omnia sine statu gratiae sanctificantis, ratio est5*' quia in huiusmodi
praecepto cetera omnia virtualitetr continentur et huiusmodi actus
dilectionis respicit directe ipsum finem ultimum concrete spectatum,
ac ideo necessario aufert ipsam aversionem a Deo. Unde, si homo
in statu peccati posset elicere illum actum, esset simul conversus
ad duos fines ultimos concretos ac distintos, scilicet ad creaturam,
ob statum peccati, et ad Deum, ob actum dilectionis, adeoque esset
simul a Deo aversus et ad Deum conversus, quod contradictionem
implicat.
Nec ista contradictio tollitur dicendo quod peccator esset aversus et con­
versus ad Deum non secundum eundem respectum, seu esset aversus habitualiter et conversus actualiter. Nam huiusmodi distinctio se haberet tantum ex
parte subiecti, non vero ex parte obiecti, seu Dei finis ultimi, sicut e converso
accidit in ceteris actibus honestis circa obiecta creata, modo supra dicto
(n. 717). Nec iterum valet in ipso obiecto divino invocare distinctionem inter
Deum ut finem ultimum naturalem, ad quem peccator, eum diligens, esset
conversus, et Deum ut finem ultimum supernaturalem, a quo ille maneret
aversus. Nam huiusmodi distinctio frustranea est, ut iam notavimus supra
(n. 690), quoniam diligere Deum super omnia, utut tanquam finem naturalem,
est diligere eum simpliciter et propter seipsum, ita ut quis paratus sit facere
eius voluntatem in quocumque ordine et quidquid iubeat; Deus autem in
seipso et in sua voluntate non distinguitur in perfectiones et volitiones natu­
rales et supernaturales, cum sit unus et simplex.
Amor autem Dei super omnia, quem peccatori impossibilem dicimus, non
est amor affectivus inefficax, seu simplex complacentia de Dei bonitate vel
mera vclleitas (quam nemo negat posse inveniri in peccatore, ut aliquando
contingit in poetis), sed est amor affectivus efficax, seu amor appretiative
summus, quo homo seipsum et cetera omnia refert ad Deum tanquam ultimum
finem, paratus ei placere in omnibus et avertere omnia quae ipsi displicent.
Unde reicienda est sententia et distinctio supradictorum theologorum (n. 710),
pro quanto sub voce amoris affectivi, ut distincti ab effectivo, intelligunt
amorem affectivum vere efficacem; ceterum, amor effectivus est ulterior
distinctio ipsius amoris efficacis, vel potius non est actus amoris sed mera
executio amoris efficacis, quam executionem, quoad amorem Dei super omnia,
iam probavimus esse impossibilem peccatori, cum diximus hunc non posse
diu observare totam legem naturalem. Nec valet obicere ita reddi impossibile
talione rationis homo possit aliquid agere praeter ordinem finis praeconcepti et praeter
inclinationem habitus. Sed quia homo non potest semper esse in tali praemeditatione, non
potest contingere ut diu permaneat quin operetur secundum consequentiam voluntatis
deordinatae a Deo, nisi cito per gratiam ad debitum ordinem reparetur» (1-2, q. 109, a. 8).
Idem fusius explicat in De veritate, q. 24, a. 12. Aptum commentarium sententiae S. Tho­
mae exhibent Flick et Alszeghy, loc. cit. supra, in n. 703.
50 1-2, q. 109, a. 3. Praeterea, 1 p., q. 60, a. 5; 2-2, q. 26, a. 3; Quodl. 1, q. 4, a. 3.

DE NECESSITATE GRATIAE

719

pro peccatore observare quod ei praecipitur, scilicet primum ipsum praece­
ptum legis naturalis; nam imprimis haec obiectio retorquetur quoad cetera
omnia praecepta, quae peccator, ut omnes concedunt, nequit diu observare;
praeterea, peccatori in utroque casu adest auxilium divinum, quod, si non
invenit sibi oppositam malam voluntatem, ducit ad gratiam iustificationis,
cum qua homo redditur proxime potens ad observanda omnia praecepta et
amandum Deum efficaciter super omnia.
In toto praecedenti discursu actum est de necessitate ipsius gratiae habi­
tualis iustificantis, quia de facto et de potentia Dei ordinata non aliter quam
per gratiam habitualem homo iustificatur, ut ostendetur infra, ubi de iustificatione. Aliunde tamen non repugnat (saltem iuxta plures theologos; cf. infra,
n. 963) quominus de potentia Dei absoluta idem effectus producatur in homi­
ne per aliquam gratiam actualem, quae tamen sit eiusdem rationis ac supernaturalitatis ac ipsa gratia habitualis, seu quae hominem ex averso ad Deum
conversum reddat: sic enim homo sub illo auxilio transeunti posset simul
elicere ipsum actum amoris Dei ut finis naturalis, vel potius hunc ipsum
actum in unum refundere cum ipso actu amoris Dei ut finis supematuralis,
prout praecise contingit in homine habitualiter iustificato.
QUAESTIO II. DE NECESSITATE GRATIAE IN HOMINE NON­
DUM IUSTIFICATO, QUANTUM AD ACTUS SUPERNATURALES51

I. SENSUS QUAESTIONIS.
720. Actus supernaturales hic intelliguntur qui referuntur ad

salutem aeternam seu ad finem supernaturalem qui in possessione
Deitatis consistit et in beatifica visione consummatur. Ad scopum,
qui nobis ab ipsis haeresibus imponitur, hi actus possunt ad tres
reduci, gradatione quadam descendenti, scilicet actum meritorium
ipsius vitae aeternae, actum meritorium gratiae sanctificantis, quae
est semen vitae aeternae (vel generaliter actum qui sit vera praepa­
ratio, etsi remota, ad gratiam sanctificantem ac ideo verum initium
salutis), et actum poenitentiae sive resurgentiae a peccato, qui est
negativus aspectus vel praevius effectus praecedentis, scilicet ipsius
gratiae iustificantis. Quaeritur igitur, modo generali ac indistincto,
utrum auxilium gratiae sit necessarium ad illos tres actus, ita nempe
ut homo, dum est in statu peccati, non possit per aliquem actum
suum naturalem mereri vitam aeternam, nec mereri gratiam conver­
sionis nequidem quoad suum initium (ac si nempe per suas vires
51 1-2, q. 109, a. 5-7. Praeterea, q. 113, a. 2; q. 114, a. 2; In 2 Sent., dist. 28,
q. 4; C. Gent. 3. 147, 149, 157; De veritate, q. 24, a. 15: q. 28, a. 2: Quodl. 1, q. 4.
a. 2. Cf. etiam auctores indicatos in q. praec., n. 703.

720

DE GRATIA

naturales aliquem actum ponat quo vere se disponat ad conversio­
nem seu cuius intuitu tandem conversionem a Deo obtineat), nec
poenitere sive resurgere a peccato.52
II. ERRORES.

721. Quoad primum punctum de necessitate gratiae ad conse­
quendam salutem sive vitam aeternam, errarunt Pelagiani, docentes
hanc hominem posse mereri per bonos actus naturales liberi arbitrii.
Nec suam haeresim essentialiter ipsi reformarunt cum, ob necessita­
tem controversiae, proposuerunt distinctionem inter simplicem vi­
tam aeternam, quam homo mereri possit, et excellentiorem eius
gradum seu regnum caelorum, quod homo mereri non possit, et
praeterea concesserunt existentiam alicuius gratiae externae sive
revelationis necnon illius convenientiam ad facilius operandum et
ad consequendam salutem (cf. supra, η. 706).53
Quoad secundum punctum de necessitate gratiae ad ipsum
initium salutis, errarunt Semipelagiani qui, mitigantes haeresim pelagianam, concesserunt gratiam (eamque intrinsecam) esse quidem
necessariam ad ipsam salutem consequendam, non tamen ad eius
initium, ita nempe ut liberum arbitrium per naturales suos bonos
actus possit se positive disponere ad gratiam iustificationis, conse­
quendam vi et merito huiusmodi naturalis dispositionis (cf. supra,
n. 707 sq.).
Ad hanc doctrinam aliquatenus incaute accesserunt aliqui theologi, ambi­
gue loquentes de quadam naturali praeparatione ad initium salutis, non qui­
dem propria ac stricta, vi cuius nempe gratia auxilians conferretur, sed in
latiori quodam ac vero sensu. Ita Durandus (In 2 Sent., dist. 28, q. 5) docet
bonum morale, ad quod agendum homo gratia non indiget, habere «immedia­
tum ordinem [ad gratiam, ac ideo] esse praeparatorium ad ipsam». Molina
vero et Suarez mitius loquuntur de quadam praeparatione non positiva' sed
52 Ubi non consideratur directe quaestio num peccator, dum adhuc est in statu
peccati, possit sub auxilio gratiae actualis elicere actus quosdam supernaturales (fidei,
spei, attritionis) quibus sese praeparet, etsi sine vero merito, ad conversionem seu ad
consequendum statum gratiae. Quae quidem quaestio considerabitur et affirmative resol­
vetur infra, ubi de effectu iustificationis.
53 Ad eandem negationem reduci possunt per aliam viam Protestantes et Baiani,
quatenus dicunt gratiam iustitiae originalis fuisse naturae quid intrinsecum (Protestantes)
vel debitum (Baiani); ex quo sequitur ad consequendam salutem hominem non indigere
nisi quadam sanatione naturalium virium naturae integrae, non vero gratia sive auxilio
vere supernaturali. Sed huiusmodi doctrina directe respicit ipsam naturam gratiae, quam
dicimus necessariam, ac ideo utilius remittitur ad quaestionem de essentia gratiae, ne
fiant indebitae confusiones in materia iam ex seipsa satis implicata.

DE NECESSITATE GRATIAE

721

negaliva, consistente in remotione impedimenti, connexa tamen necessario
cum collatione primae gratiae supernaturalis qua Deus impellit hominem ad
conversionem, et in hoc sensu accipiunt notum theologicum effatum «Facienti
quod est in se, Deus non denegat gratiam». Deus scilicet, ex generali volun­
tate salvifica et ob merita Christi, paratus est sive promittit (Molina loquitur
de quodam pacto inter Patrem et Christum) dare gratiam praevenientem ac
sufficientem ad salutem, omnibus qui sunt naturaliter bene dispositi, seu qui
faciunt totum quod possunt ex solis ipsis viribus liberi arbitrii. Sic conantur
vitare semipelagianam doctrinam, quatenus connexio inter actum bonum
naturalem et collationem gratiae, utut infallibilis, est mere extrinseca, quia
gratia non datur ob valorem vel meritum ipsius actus, sed vi gratuitae illius
salvificae dispositionis et pacti divini.54

Quoad tertium punctum de necessitate gratiae ad resurgen­
dum a statu peccati, non occurrit peculiaris ac distinctus error aut
opinio, cum id pendeat a praecedentibus quaestionibus et in eas re­
fundatur. Pelagiani enim simpliciter docent hominem peccatorem
gratia ad id non indigere; Semipelagiani vero dicunt hominem gra­
tia positive non indigere ad solum initium resurrectionis sive iusti­
ficationis; praefati tandem theologi dicunt hominem quidem gratia
indigere etiam ad initium salutis, non tamen simpliciter et omni
modo, quatenus ab eius bonis actibus naturalibus pendet, saltem
tamquam a removente impedimentum, eam infallibiliter habere.
III. ASSERTIO. Gratia est ita necessaria homini nondum iustificato, ut ipse ex solis viribus naturalibus non possit consequi aut

54 Ad rem Molina: «[Dicimus]: Quotiescumque liberum arbitrium ex suis viribus
naturalibus conatur praestove est ad conandum totum id quod ex sese potest tam circa
ea quae fides habet addiscenda et amplectenda quam circa dolorem de peccatis ad justi­
ficationem, a Deo conferri gratiam praevenientem auxiliave quibus id faciat, ut oportet
ad salutem; non quidem quasi eo conatu dignus efficiatur talibus auxiliis ullaque ratione
ea promereatur, sed quoniam id obtinuit nobis Christus ob sua merita: atque inter leges
quas tam ipse quam Pater aeternus statuerunt de auxiliis et donis quae nobis Christus
promeruit mere gratis conferendis una eaque rationi maxime consentanea fuit ut, quoties
ex nostris viribus naturalibus conaremur facere quod in nobis est, praesto nobis essent
auxilia gratiae quibus ea, ut oportet ad salutem, efficeremus ut ea ratione, dum essemus
in via, semper in manu liberi arbitrii nostri posita esset salus nostra per nosque ipsos
staret, quod ad Deum non converteremur» (Concordia, p. 1, q. 14, a. 13, disp. 10, ed I.
Rabeneck, Oniae-Matriti 1953, p. 48).
Suarez cautius: «Dicendum est conditionem sub qua Deus promisit omnibus adultis
proximum auxilium sufficiens ad salutem, seu fidem, solum negative esse intclligendum,
id est, si homo ex parte sua impedimentum divinae vocationi non posuerit; et eodem
modo exponendum est illud axioma: ’Facienti quod in se est Deus non denegat gratiam’,
intellectum de prima gratia auxiliante, ut facere quod in sc est, tantum sit non ponere
obicem gratiae, unde si lex naturae servetur, tantum id serviet ad impedimentum remo­
vendum, non quia illa operatio sit aliqua ratio obtinendi gratiam» (De auxiliis gratiae,
1. 4. c. 15, n. 39, ed. Vives VIII 341; cf. integrum c. 15, ibid., p. 328 sqq.).

mereri salutem aeternam, nec ipsum initium salutis, nec conse­
quenter resurgere a statu peccati.
722.

Nota theologica. Tria illa sunt de fide, definita praeci­

pue in Cone. Arausicano et Tridentino, scilicet peccatorem non pos­
se mereri sive salutem seu vitam aeternam (Cone. Trid., can. 2), sive
initium salutis (Cone. Araus.) can. 5; Cone. Trid., cap. 5), nec
resurgere a peccato seu iustificari (Cone. Araus., can. 4; Cone. Trid.,
can. 1 et 3). Ceterum Cone. Arausicanum, in can. 7, generaliter
definit neminem posse peragere «per naturae vigorem bonum ali­
quid, quod ad salutem pertineat vitae aeternae».
PROBATUR 1. Ex auctoritate.
* 1»
!

11

f
1'
»1
r» i
J'

723. Magisterii doctrina praecipue profertur a tribus sequenti­
bus Conciliis.

i

•n
1
»1’1
Ii.

I.
i»"
!;?
■i:

'.1
1 ’

! i

Conc. Carth aginense a. 418. contra Pelagianos, can. 5 (approbato a
Zosimo R. P. in sua epistola tractoria; cf. supra, n. 706): «Item placuit, ut
quicumque dixerit, ideo nobis gratiam iustificationis dari, ut, quod facere per
liberum iubemur arbitrium, facilius possimus implere per gratiam, tanquam et
si gratia non daretur, non quidem facile, sed tamen possimus etiam sine illa
implere divina mandata, an. s. De fructibus enim mandatorum Dominus
loquebatur, ubi non ait: sine me difficilius potestis facere, sed ait: ’Sine me
nihil potestis facere’ [Io. 15. 5]» (Denz. 227).
Conc. Arausicanum II a. 529, contra Semipelagianos, can. 3: «Si quis
invocatione humana gratiam Dei dicit posse conferri, non autem ipsam gra­
tiam facere, ut invocetur a nobis, contradicit Isaiae prophetae vel Apostolo
idem dicenti: ’Inventus sum a non quaerentibus me; palam apparui his, qui
me non interrogabant’ [Rom. 10. 20; cf. Is. 65. 1]».
Can. 4: «Si quis, ut a peccato purgemur, voluntatem nostram Deum
expectare contendit, non autem, ut etiam purgari velimus, per Sancti Spiritus
infusionem et operationem in nos fieri confitetur, resistit ipsi Spiritui Sancto
per Salomonem dicenti: ’Praeparatur voluntas a Domino’ [Prov. 8. 35 see.
Septg.], et Apostolo salubriter praedicanti: ’Deus est, qui operatur in nobis
et velle et perficere pro bona voluntate’ [cf. Phil. 2. 13]».
Can. 5: «Si quis, sicut augmentum, ita etiam initium fidei ipsumque
credulitatis affectum, quo in eum credimus, qui iustificat impium, et ad [re]
generationem sacri baptismatis pervenimus, non per gratiae donum, id est per
inspirationem Spiritus Sancti corrigentem voluntatem nostram ab infidelitate
ad fidem, ab impietate ad pietatem, sed naturaliter nobis inesse dicit, apostolicis dogmatibus adversarius approbatur, beato Paulo dicente...».
Can. 6: «Si quis sine gratia Dei credentibus, volentibus, desiderantibus,,
conantibus, laborantibus, orantibus, vigilantibus, studentibus, petentibus,,
quaerentibus, pulsantibus nobis misericordiam dicit conferri divinitus, non
autem, ut credamus, velimus, vel haec omnia, sicut oportet, agere valeamus.

DE NECESSITATE GRATIAE

723

per infusionem et inspirationem Sancti Spiritus in nobis fieri confitetur, et
aut humilitati, aut oboedientiae humanae subiungit gratiae adiutorium, nec,
ut oboedientes et humiles simus, ipsius gratiae donum esse consentit, resistit
Apostolo dicenti: ’Quid habes quod non accepisti?’ [1 Cor. 4. 7]; et ’Gratia
Dei sum id, quod sum' [1 Cor. 15. 10]».
Can. 7: «Si quis per naturae vigorem bonum aliquid, quod ad salutem
pertinet vitae aeternae, cogitare, ut expedit, aut eligere, sive salutari, id est
evangelicae praedicationi consentire posse confirmat absque illuminatione et
inspiratione Spiritus Sancti, qui dat omnibus suavitatem in consentiendo et
credendo veritati, haeretico fallitur spiritu, non intelligens vocem Dei in
Evangelio dicentis: ’Sine me nihil potestis facere’ [Io. 15. 5]; et illud Apos­
toli: ’Non quod idonei simus cogitare aliquid a nobis quasi ex nobis, sed
sufficientia nostra ex Deo est’ [2 Cor. 3. 5]» (Denz. 373-377).
Conc. Trid., sess. 6, agens de iustificatione, eandem doctrinam contra
utrumque Pelagianorum et Semipelagianorum errorem solemnius proponit.
Cap. 5: «Declarat praeterea [sacrosancta synodus], ipsius iustificationis
exordium in adultis a Dei per Christum lesum praeveniente gratia sumendum
esse, hoc est, ab eius vocatione, qua nullis eorum exsistentibus meritis vocan­
tur, ut qui per peccata a Deo aversi erant, per eius excitantem atque adiuvantem gratiam ad convertendum se ad suam ipsorum iustificationem, eidem
gratiae libere assentiendo et cooperando, disponantur, ita ut, tangente Deo
cor hominis per Spiritus Sancti illuminationem, neque homo ipse nihil omnino
agat, inspirationem illam recipiens, quippe qui illam abicere potest, neque
tamen sine gratia Dei movere se ad iustitiam coram illo libera sua voluntate
possit. Unde in sacris Litteris cum dicitur: ’Convertimini ad me, et ego con­
vertar ad vos' [Zach. 1.3], libertatis nostrae admonemur; cum respondemus:
Converte nos, Domine, ad te, et convertemur’ [Thr. 5. 21], Dei nos gratia
praeveniri confitemur» (Denz. 1525).
Can. 1: «Si quis dixerit, hominem suis operibus, quae vel per humanae
naturae vires, vel per Legis doctrinam fiant, absque divina per Christum
lesum gratia posse iustificari coram Deo: an. s.» (Denz. 1551).
Can. 2: «Si quis dixerit, ad hoc solum divinam gratiam per Christum
lesum dari, ut facilius homo iuste vivere et vitam aeternam promereri possit,
quasi per liberum arbitrium sine gratia utrumque, sed aegre tamen et diffi­
culter possit: an. s.» (Denz. 1552).
Can. 3: «Si quis dixerit, sine praeveniente Spiritus Sancti inspiratione
atque eius adiutorio hominem credere, sperare et diligere aut paenitefe posse,
sicut oportet, ut ei iustificationis gratia conferatur: an. s.» (Denz. 1553).
Eandem doctrinam repetunt Conc. Vaticanum I (sen. 3, cap. 3 et can.
5. Denz. 3010, 3035) et Conc. Vaticanum II (Const. De divina revelatione,
c. 1, η. 5).

724. Scriptura manifeste et instanter praedicat necessitatem
gratiae eiusque absolutam gratuitatem in toto opere salutis, quan­
tum ad eius initium, prosecutionem et consummationem per glo­
riam. Satis sit seligere aliquos notiores textus, praecipue ex episto-

724

DI

GRATIA

lis S. Pauli, doctoris gratiae, quorum plures inducuntur ab ipsis
supra relatis Conciliis, signanter ab Arausicano.
Christus ipse ad integrum opus salutis sese refert, cum inquit
Io. 15. 5: «Sine me nihil potestis facere» (ad quem textum appel­
lant Conc. Carth. et Araus.).' Pariter universaliter sonant verba, 1
Cor. 4. 7: «Quis enim te discernit? Quid autem habes quod non
accepisti? si autem accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis?»;
15. 10: «Gratia autem Dei sum id quod sum»; 2 Cor. 3. 5: «Non
quod sufficientes simus cogitare aliquid a nobis quasi ex nobis, sed
sufficientia nostra ex Deo est».
De vita aeterna, et praedestinatione ad ipsam, ait Apostolus,
Rom. 6. 23: «Gratia autem Dei vita aeterna»; 9. 16: «Igitur non
volentis neque currentis sed miserentis est Dei».
De ipso initio salutis necnon de iustificatione a peccato, Prov.
8. 35 (iuxta Septuaginta, cit. a Conc. Araus.): «Praeparatur volun­
tas a Domino» (Vulgata tamen rectius vertit: «Hauriet salutem a
Domino»); Is. 65. 1: «Quaesierunt me qui ante non interrogabant,
invenerunt qui non quaesierunt me», quae verba sua facit Aposto­
lus, Rom. 10. 20: «Inventus sum a non quaerentibus me, palam
apparui iis qui me non interrogabant» (cit. a Conc. Araus.); 1er. 31.
18: «Converte me, et convertar»; Thren. 5. 21: «Converte nos,
Domine, ad te, et convertemur»; Rom. 3. 23 sq.: «Omnes enim
peccaverunt et egent gloria Dei justificati gratis per gratiam ipsius»;
Eph. 2. 8 sq.: «Gratia enim estis salvati per fidem, et hoc non ex
vobis: Dei enim donum est; non ex operibus, ut ne quis glorietur»;
Phil. 1. 6, 29: «Qui coepit in vobis opus bonum perficiet usque in
diem Christi lesu... Vobis donatum est pro Christo, non solum ut
eum credatis, sed etiam ut pro illo patiamini»; 2. 13: «Deus est
enim qui operatur in vobis et velle et perficere pro bona voluntate.
Frustra autem Pelagiani opponebant sequentes textus, Zach. 1.3: «Con­
vertimini ad me, et ego convertar ad vos»; Act. 3. 19: «Poenitemini et con­
vertimini, ut deleantur peccata vestra»; Eph. 5. 14: «Surge, qui dormis, et
illuminabit te Christus». Nam, attenta tum copia tum claritate aliorum loco­
rum, in his nequit aliud significari nisi mera necessitas cooperationis humanae
sub ipso impulsu gratiae praevenientis. Unde Conc. Trid., assumptis duobus
locis Zachariae et Threnorum, qui videntur contraria praedicare, ait: «In
·· Ibidem v. 1-7 Christus profert notam allegoriam de vite et palmitibus, quae tota
est de necessitate unionis ad Christum per gratiam. Cf. J. Leal, «La alegoria de la vid
y la necesidad de la gracia», Estudios eclesiasticos XXVI (1952) 5-38.

DE NECESSITATE GRATIAE

725

sacris Litteris cum dicitur: ’Convertimini ad me, et ego convertar ad vos’
[Zach. 1. 3], libertatis nostrae admonemur; cum respondemus: ’Converte nos,
Domine, ad te, et convertemur' [Thr. 5. 21], Dei nos gratia praeveniri
confitemur».

doctrina de necessitate gratiae ad opera salutis,
ante exortam controversiam pelagianam, nihil habet quod huic hae­
resi faveat, quamvis aliqui, ut Origenes, Hilarius et Chrysostomus,
tum ob securitatem doctrinae sive absentiam cuiuslibet controver­
siae de hac re, tum ad confutandum errorem Gnosticorum et Mani­
chaeorum de pravitate naturae, tum ad informandos fideles circa
necessitatem humanae cooperationis in prosequendo opere salutis,
quasdam in exaltationem liberi arbitrii expressiones protulerint,
quibus ipsi Pelagiani subinde abuti potuerunt.56 Ipsum autem com­
munem sensum anterioris traditionis ostendit immediata ac decisiva
reactio totius Ecclesiae contra doctrinam Pelagii eiusque discipulo­
rum, necnon contra ipsum mitigatum Semipelagianismum, manifes­
tata praecipue in Conc. Carth., epistola tractoria Zosimi R. P.,
Conc. Arausicano et toto opere Augustini.
Ceterum non desunt apud priores Patres clarae ac frequentes
affirmationes de absoluta gratiae necessitate, quarum plures non
omisit colligere atque Pelagianis opponere ipse Augustinus (cf. De
dono persev. 19. 48-50, ubi refert Cyprianum, Ambrosium et Nazianzenum).
725. Patrum

Clemens Romanus: «Et nos igitur ex voluntate illius in Christo lesu
vocati, non per nos ipsos iusti efficimur, neque per sapientiam nostram aut
intelligentiam aut pietatem aut opera quae in cordis sanctitate operati sumus,
sed per fidem, per quam omnes ab initio iustificavit Deus» (Epist. 1 ad Cor
32, MG 1.271).
Cyprianus: «In proprias laudes odiosa iactatio est, quamvis non iactatum
possit esse, sed gratum, quidquid non virtuti hominis adseribitur, sed de Dei
munere praedicatur, ut iam non peccare esse coeperit fidei, quod ante pecca­
tum est, fuerit erroris humani. Dei est, inquam, Dei est omne quod possu­
mus» (Epist. 1 ad Donatum, n. 4, ML 4. 204 sq.).
Ambrosius: «Vides itaque quia ubique Domini virtus studiis cooperatur
humanis, ut nemo possit aedificare sine Domino, nemo custodire sine Domino,
nemo quidquam incipere sine Domino» (In Luc., c. 3, n. 84, ML 15. 1666).
Gregorius Nazianzenus: «Edocet sermo [i. e. Scriptura] quod ipsum
56 Quod attinet Chrysostomum, de quo praecipue dubium movetur, confer E. BouLARAND, «La nécessité de la grâce pour arriver à la foi, d’après Saint Jean Chrysostome·.
Gregorianum XIX (1938) 515-542.—La venue de l’homme à la foi d’après Saint Jean
Chrysostome, Roma 1939.

etiam recte velle divino auxilio indigeat; imo ipsa electio eorum, quae recta
sunt, divinum quoddam est atque donum a Dei benignitate manans. Quod
enim salvamur, id et a nobis et a Deo esse oportet. Idcirco ait: ’Non volentis',
id est, non solum volentis, ’nec currentis’ solum, ’sed' etiam ’miserentis Dei’.
Ita, quoniam velle quoque ipsum a Deo est, optimo iure totum Deo assigna­
vit. Quantumlibet curras, quantumlibet certes, opus habes eo qui det coro­
nam» (Orat. 37. 13, MG 36. 297).
Chrysostomus (explicans verba Apostoli «Quis enim te discernit? Quid
autem habes quod non accepisti?): «Nihil enim ex te habes, sed a Deo acce­
pisti... Ergo cum acceperis habes, non hoc vel illud, sed omnia quae habes.
Non enim haec tua recte facta sunt, sed ex Dei gratia proveniunt. Si fidem
dixeris, ex vocatione illa venit; si remissionem peccatorum, si charismata, si
doctrinae verbum, si virtutes, omnia inde accepisti. Quid ergo habes, quaeso
a te, quod non acceperis, sed ex te ipso recte acquisieris? nihil dicere possis»
\In 1 Cor., hom. 12, n. 1 sq., MG 61. 97 sq.).

I

i»
i:
I»

μ

. I ·
II

726. In ipsius autem Augustini doctrina exponenda immorari non
vacat, cum ipsa clare innotescat ex tota S. Doctoris controversia cum Pelagianis et Semipelagianis atque canonizata sit in ipsis Magisterii documentis,
seu Conc. Carth., epistola tractoria Zosimi et Conc. Arausicano (cf. supra,
n. 706-708, 723, ubi de illis erroribus et documentis; vide varias referentias
ad Augustinum in Denz. 373 sqq.). S. Doctor in universali gratiae necessitate
tantopere insistit, ut videatur docere quidquid naturaliter fit sine gratia esse
malum et peccatum (cf. supra, n. 715). De gratuitate vitae aeternae ait: «Verumtamen quia et ipsa vita aeterna, quam certum est bonis operibus debitam
reddi, a tanto Apostolo gratia Dei dicitur (Rom. 6. 25), cum gratia non ope­
ribus reddatur, sed gratis detur, sine ulla dubitatione confitendum est, ideo
gratiam vitam aeternam vocari, quia his meritis redditur, quae gratia contulit
homini. Recte quippe ipsa intelligitur, quae in Evangelic legitur, ’gratia pro
gratia’ (Io. 1. 16), id est, pro his meritis quae contulit gratia» (De correpi, et
gratia 13. 41, ML 44. 942). De necessitate gratiae ad ipsum initium salutis
sicut et ad caetera subsequentia opera S. Doctor scribit, breviter colligens
generalem suam doctrinam contra ipsos Semipelagianos: «Sed quid plura?
Satis docuisse me existimo, vel potius plus quam satis, dona Dei esse, et in­
cipere in Dominum credere, et usque in finem in Domino permanere. Caetera
vero bona ad vitam piam, qua Deus recte colitur, pertinentia, etiam ipsi
propter quos haec agimus [i. e. Semipelagiani], Dei dona esse concedunt»
(De dono persev. 24. 66, ML 45. 1033).
PROBATUR 2. Ex ratione theologica.57

727. Hominem nondum iustificatum non posse per actus na­
turales mereri salutem seu vitam aeternam, patet ex defectu propor­
tionis inter utrumque. Oportet enim ut inter actum meritorium et
praemium habeatur proportio, seu ut ipsa pertineant ad eundem
57 1-2, q. 109, a. 5-7.

DE NECESSITATE GRATIAE

727

ordinem, cum se habeant tanquam medium et finis, tanquam causa
et effectus in ordine mere morali. lamvero vita aeterna est finis
excedens naturam; unde nullus actus, qui a natura procedit, vim
habet ducendi ad vitam aeternam, tam physice quam moraliter (1-2,
q. 109, a. 5). Ceterum, cum inferius probabimus solam gratiam
sanctificantem habitualem esse principium omnis meriti supernaturalis, sequitur peccatorem, quousque in statu peccati permanet, non
posse ullo modo mereri vitam aeternam, etiam per actus supernaturales elicitos sub auxilio gratiae actualis, ut fidem, spem et attritio­
nem, quibus tamen vere disponitur ad ipsam iustificationem.
Eundem peccatorem non posse per actus naturales ullo modo
se disponere ad iustificationem, seu mereri ipsum initium salutis,
sequitur imprimis ex eadem ratione defectus proportionis inter
actum naturalem et initium salutis, quod est, sicut ipsa salus, aliquid
supernaturale, cum omne initium et omnis proprie dicta dispositio,
etiam inchoata nec proxima, debeat esse in eodem ordine ac forma
ad quam disponit et ab ea speciem accipere. Praeterea, ut belle ra­
tiocinatur S. Thomas, sese disponere ad salutem consistit in qua­
dam conversione hominis per respectum ad finem ultimum supernaturalem; cum autem ordo finium correspondeat ordini agentium,
eo quod agens agat propter finem, oportet ut quis ad finem ultimum
supernaturalem, qui est Deus, comvertatur a primo agente, qui est
pariter ipse Deus, idque per specialem motionem eiusdem ordinis
supernaturalis ,58
Ut patet, huiusmodi supernaturale initium salutis, quomodoli­
bet active vel passive accipiatur, nullum involvit proprie dictum
meritum. Nam ipsa gratia excitans ac praeveniens non est obiectum
meriti, cum soli actus naturales eam praecedant, nec ipsi actus supernaturales, qui consequenter ac successive sub auxilio gratiae
eliciuntur, ut fides, spes et attritio, quamvis sint inchoata dispositio
ad gratiam sanctificantem, ullum involvunt aut fundant meritum,
aim hoc fundetur in ipsa gratia sanctificante, ut suo loco ostendetur.
728. Hinc refutatus manet Semipelagianismus, docens peccatorem pos58 1-2, q. 109, a. 6: «Et ideo quod homo convertatur ad Deum, hoc non potest esse
nisi Deo ipsum convertente. Hoc autem est praeparare se ad gratiam, quasi ad Deum
converti; sicut ille qui habet oculum aversum a lumine solis, per hoc se praeparat ad
recipiendum lumen solis, quod oculos suos convertit versus solem. Unde patet quod homo
non potest se praeparare ad lumen gratiae suscipiendum, nisi per auxilium gratuitum Dei
interius moventis».

728

DE GRATIA

se per actus naturales proprie ac positive se disponere ad salutem, imo mereri
initium salutis sive primam gratiam. Quod autem attinet supradictam senten­
tiam aliquorum theologorum de late dicta quadam praeparatione ad salutem
(n. 721), non videtur quomodo expressio Durandi de immediato ordine operis
naturalis ad gratiam stare possit tum cum adducto argumento tum etiam cum
doctrina Conc. Arausicani contra Semipelagianos. Negativa autem praeparatio
ad gratiam, qualiter proponitur a Molina et Suarez, prout nempe importat
necessariam connexionem inter actum bonum naturalem et collationem gra­
tiae, utut fundatam in pacto vel voluntate divina, non videtur quomodo con­
gruat cum absoluta gratuitate quae est de ipsa ratione gratiae. Nam ita ratio
quare unus homo prae altero initium salutis sive primam gratiam obtineret,
et ab alio se discerneret, esset quia ipse negative se disponit prae altero, ac ita
initium salutis ab ipso penderet (etsi supposita extrinseca supradicta Dei
ordinatione); quod quidem non congruit verbis Apostoli, 1 Cor. 4. 7: «Quis
enim te discernit? Quid autem habes quod non accepisti?59

729. Peccatorem non posse per actus naturales, puta per na­
turalem aliquam contritionem sive displicentiam, resurgere a pec­
cato, ex eo patet quod, cum actus peccati, transiens quidem, relin­
quat in anima aliquid habituale quod dicitur reatus, resurgere a
peccato non est idem ac cessare ab actu peccati vel abstinere a novo
peccato (quod quidem peccator potest per aliquod tempus, ut supra
ostensum est), sed est delere quidquid peccatum reliquit in anima,
scilicet tum maculam peccati, consistentem in privatione gratiae
sanctificantis, tum corruptionem ipsius naturalis boni, consistentem
in deordinatione moralium facultatum quae consequitur ipsam deordinationem rationis per aversionem a Deo, tum reatum poenae
aeternae, quae hanc deordinationem consequitur. lamvero haec tria
nequeunt auferri nisi per gratiam, et quidem habitualem sanctifican­
tem. Nam macula peccati, cum sit privatio gratiae sanctificantis,
nequit auferri nisi per contrariam formam, sicut tenebrae per lu­
cem; pariter naturae corruptio sive moralis deordinatio nequit aufer­
ri nisi auferendo aversionem a Deo per quam inducta est ac ideo
nonnisi per contrariam conversionem ad Deum, quae simpliciter
non habetur nisi per actum contritionis sive charitatis in gratia
sanctificante radicatum; tandem poena aeterna nequit auferri nisi
a Deo a quo infertur, nec nisi prius ablata ipsa culpa per gratiam
sanctificantem (1-2, q. 109, a. 7*).

Cf. infra, n. 942-945, ubi ulterior sermo erit dc sensu effati «Facienti quod in
se est, Deus non denegat gratiam».
Zjj

r V*

DE NECESSITATE GRATIAE

729

QUAESTIO III. DE NECESSITATE ULTERIORIS GRATIAE IN
HOMINE IAM IUSTIFICATO, ET PRIMO AD VITANDUM
MALUM60
I.

SENSUS

QUAESTIONIS.

730. Quaestioni de necessitate gratiae ante iustificationem lo­
gice succedit quaestio de eiusdem necessitate post ipsam iustifica­
tionem, adeoque de necessitate ulterioris gratiae in ipso homine
iustificato. Iustificatus intelligitur homo perfecte conversus ad
Deum per gratiam aliquam sanctificantem, quam, pro claritate et
facilitate discursus, supponimus esse aliquid habituale, distinctum
a gratia actuali (quamvis huiusmodi distinctio, inferius statuenda,
ubi de essentia gratiae, non esset in praesenti stricte necessaria).
Quaeritur igitur, utrum etiam post acceptam iustificationem, sive
perfectam ad Deum conversionem, homo indigeat ulteriori ac spe­
ciali gratia, distincta ab illis auxiliis quae ipso facto communiter in­
volvuntur in ipsa gratia iustificationis (seu, in suppositione praefa­
tae distinctionis gratiae habitualis et actualis, indigeat speciali gratia
actuali, distincta a communi gratia actuali quae necessario comita­
tur gratiam habitualem), idque tum ad vitandum malum, seu pecca­
tum sive mortale sive veniale, tum ad operandum bonum, sive
quodlibet, sive ultimum quod sub nomine perseverantiae finalis
significari solet. In praesenti quaestione agitur tantum de necessi­
tate gratiae ad vitandum malum.
II.

ERRORES.

731. Hic iterum duplex occurrit extrema et opposita haeresis.
Primo scilicet Protestantismus, iuxta suam doctrinam de totali
corruptione naturae per peccatum et extrinseca iustificatione, docet
ipsum hominem iustum non posse vitare pecata mortalia, saltem
omnia (cf. supra, n. 709, ubi notatur discrimen inter Lutherum et
Calvinum). Cui accedit lansenius, ad mentem ipsius Baii docens
etiam iustos quandoque tentari ultra vires, ita ut observatio man­
datorum sit eis impossibilis.61
Secundo, e regione Pelagianismus docet iustum (imo quemlibet
60 1-2, q. 109, a. 8. Praeterea, 1-2, q. 74, a. 3, ad 2; De malo, q. 7, a. 6, ad 8.
Cf. auctores relatos in η. 703.
61 In opere Augustinus, t. 3, Dc gratia Christi, 1. 3, c. 13. Cf. infra (n. 733) propo­
sitionem damnatam ab Innocentio X.

Λ»

730

GRATIA

hominem) posse vitare quaelibet peccata, etiam venialia collective
sumpta; idque logice sequitur ex eius generali doctrina de non ne­
cessitate gratiae (supra, η. 706).62 Ad eandem conclusionem ex di­
verso principio exaggerati spiritualism! perverunt in medio aevo
haeretici Beguardi et Beguinae, iuxta quos «homo in vita praesenti
tantum et talem perfectionis gradum potest acquirere, quod redde­
tur penitus impeccabilis et amplius in gratia proficere non valebit»
(Denz. 891; prop, condemnata a Conc. Viennensi a. 1312). Pariter
saec. 17 Michael Molinos ex suo exaggerato mysticismo hanc emisit
propositionem ab Innocentio XI damnatam: «Per contemplationem
acquisitam pervenitur ad statum non faciendi amplius peccata, nec
mortalia nec venialia» (prop. 57, Denz. 2257; cf. prop. 55-63).
Inter doctores catholicos nulla adest vera controversia de hac
re, sed omnes profitentur hominem iustum posse sine speciali gratia
vitare omnia peccata mortalia,63 non tamen omnia venialia, quamvis
quoad ulteriorem determinationem huius secundae partis sit aliqua
discrepantia, de qua infra dicetur.

I
9

I
I
I

III. ASSERTIO 1. Homo iustus, vi ipsius gratiae sanctificantis
et auxiliorum quae ipsa necessario secumfert et absque ulteriori ac
speciali gratia, potest vitare etiam diu omnia peccata mortalia.

I 1
i I

Iπ

Iustum cum communibus auxiliis pos­
se vitare quaelibet, ac ideo omnia, peccata, mortalia, est de fide
implicite definita a Conc. Arausicano et Trid. Quod vero possit diu
vitare omnia peccata mortalia sine gratia speciali, libere disputari
potest.
732.

I

Nota theologica.

PROBATUR.
i

Ί

II·

733. Magisterii

doctrina profertur a Conc. Arausicano et Tri-

F
1

62 Scribit Augustinus in expositione illius haeresis: «In id etiam progrediuntur, ut
dicant vitam iustorum in hoc saeculo nullum omnino habere peccatum, et ex his Eccle­
siam Christi in hac mortalitate perfici, ut sit omnino sine macula et ruga (Ephes. 5. 27),
quasi non sit Christi Ecclesia, quae toto terrarum orbe clamat ad Deum, ‘Dimitte nobis
debita nostra’ (Mat. 6. 12)» (De hacr. 87, ML 42. 48).
63 Cum quidam theologi dicunt iustum ad vitanda peccata mortalia indigere ulteriori
vel speciali gratia, agunt de alia re, seu de necessitate gratiae actualis supra gratiam
habitualem (quae quidem est gratia communiter omnibus data, una cum gratia habituali).
De qua re agemus in quaestione sequenti. Nihilominus quidam alii theologi docere vi­
dentur iustum indigere vere speciali gratia ultra communia auxilia, non tamen privilegio,
ad diu vitanda omnia peccata mortalia; ex quibus distinctionibus ac determinationibus
nan parva confusio et incertitude) doctrinae oriri videtur.

I

DE NECESSITATE GRATIAE

731

dentino, quatenus, explicite definiendo adimpletionem omniummandatorum esse homini iusto possibilem, eo ipso implicite defi­
niunt illum posse vitare omnia peccata mortalia absque speciali
gratia.
Conc. Arausicanum II (in conclusione a Caesario Arelatensi redacta):
«Hoc etiam secundum fidem catholicam credimus, quod post acceptam per
baptismum gratiam omnes baptizati, Christo auxiliante et coopérante, quae
ad salutem animae pertinent, possint et debeant, si fideliter laborare volue­
rint, adimplere» (Denz. 397).
Conc. Trid., sess. 6, cap. 11, docet contra Protestantes: «Nemo temera­
ria illa et a Patribus sub anathemate prohibita voce uti [debet], Dei prae­
cepta homini iustificato ad observandum esse impossibilia. ’Nam Deus im­
possibilia non iubet, sed iubendo monet, et facere quod possis, et petere quod
non possis’6465
et adiuvat ut possis; ’cuius mandata gravia non sunt’ [1 Io. 5.
3], cuius iugum suave est et onus leve» (Denz. 1536). Can. 18: «Si quis
dixerit, Dei praecepta homini etiam iustificato et sub gratia constituto esse
ad observandum impossibilia: an. s.» (Denz. 1568); quae doctrina completur
contra Protestantes per sequentem can. 25: «Si quis in quolibet bono opere
iustum saltem venialiter peccare dixerit, aut (quod intolerabilius est) mortali­
ter, atque ideo poenas aeternas mereri, tantumque ob id non damnari, quia
Deus ea opera non imputet ad damnationem: an. s.» (Denz. 1575).
Prus V sequentem Bait propositionem damnavit: «Definitiva haec sen­
tentia, Deum homini nihil impossibile praecepisse, falso tribuitur Augustino,
cum Pelagii sit» (Denz. 1954).
Innocentius X hanc lansenii propositionem, tanquam haereticam, dam­
navit: «Aliqua Dei praecepta hominibus iustis volentibus et conantibus, se­
cundum praesentes quas habent vires, sunt impossibilia; deest quoque illis
gratia, qua possibilia fiant» (Denz. 2001).

734. Scriptura idem docet, tum significando connaturalem con­
ditionem iusti talem esse ut sit sine peccato, quo quidem non sug­
gerit ipsum factum (quasi iustus nequeat peccare), sed solum posse,
sive connaturalem vim non peccandi, tum directius docendo iustum
non tentari ultra vires suas.
Primum exprimitur a loanne: «Omnis qui natus est ex Deo peccatum
non facit, quoniam semen ipsius in eo manet, et non potest peccare, quoniam
ex Deo natus est» (1 Io. 3. 9);05 «Haec est enim caritas Dei, ut mandata eius
M Augustinus, De natura et gratia 43. 50, ML 44. 271.
65 Ad hunc textum observat S. Thomas: «Dicendum est quod quantum est ex spi­
ritu Dei, homo non facit peccatum, sed magis a peccato retrahitur. Potest tamen pecca­
tum facere ex defectu voluntatis humanae, quae Spiritui Sancto resistit... Non enim per
Spiritum Sanctum inhabitantem tollitur facultas peccandi a libero arbitrio totaliter in vita
praesenti» (In 1 Cor. 12, lect. 1).

732

DE GRATIA

custodiamus; et mandata eius gravia non sunt. Quoniam omne quod natum
est ex Deo vincit mundum, et haec est victoria, quae vincit mundum, fides
nostra» (ibid. 5. 3 sq.). Alterum exhibetur ab Apostolo: «Itaque qui se exis­
timat stare, videat ne cadat. Tentatio vos non apprehendat [non apprehendit,
iuxta lectionem graecam], nisi humana. Fidelis autem Deus est, qui non
patietur vos tentari supra id quod potestis, sed faciet etiam cum tentatione
proventum, ut possitis sustinere» (1 Cor. 10. 12 sq.).66 Idipsum Apostolus
concinne exprimit attestatione Domini: «Sufficit tibi gratia mea» (2 Cor
12 9).

quoque in eandem sententiam collimant. Quod
autem ipsi frequenter insistant, non secus ac Scriptura, in necessi­
tate vigilandi et orandi ne inducamur in graves tentationes ac suc­
cumbamus et, ut ait Augustinus, ne «inter tot et tantas tentationes
infirmitate sua voluntas ipsa succumbat» (De corrept. 12. 38), non
arguit necessitatem vere specialis ac particularis gratiae ut possint
vitari omnia peccata mortalia, sed tantum necessitatem boni ac vigi­
lantis usus ipsius gratiae sanctificantis et communium auxiliorum
ipsi necessario adiunctorum.
735. Patres

eandem veritatem ostendit. Nam per gra­
tiam sanctificantem homo radicaliter sanatur in sua voluntate, ex
qua omne peccatum originem capit, atque totaliter convertitur ad
ultimum finem; quo quidem removetur ratio quare supra (n. 718)
diximus hominem nondum iustificatum non posse diu manere sine
novo peccato. Nec refert quod per iustificationem natura et volun­
tas non totaliter sanentur, quantum nempe ad deordinationem infe­
rioris appetitus quae potest succrescere in graviores tentationes;
nam ad id quoque praevisum est in ipsa collatione gratiae sanctifi­
cantis, quae ponit in anima et voluntate omnia principia sufficientia
ad regulandum deordinatum appetitum et exigentiam omnium auxi­
liorum sive motionum ad exercitium ipsius gratiae sanctificantis
necessariorum. Ita in gravissima quoque tentatitone gratia charitatis
cum propriis exigentiis et adnexis auxiliis per se sufficiens est, nec
nisi humanae voluntatis malitia aut fragilitate vincitur.
736. Ratio theologica

Propterea S. Thomas non cunctatur asserere: «Minima gratia potest re­
sistere cuilibet concupiscentiae et vitare omne peccatum mortale» (3 p., q. 70,
66 In lectione graeca verbum illud «apprehendere» est in forma indicativa («appre­
hendit») et hoc modo accipitur ac vertitur v. g. in Bible Pirot et in Bible de Jérusalem,
ita ut sensus sit: Nullam tentationem passi estis, quae fuerit supra vires vestras humanas.
Ceterum, etiam accepto illo verbo in forma subiunctiva, vis textus non mutatur nec
minuitur, sed integra manet in sequentibus verbis.
S

DE NECESSITATE GRATIAE

733

λ. 4), et alibi addit: «Caritas, quae est parva in principio tentationis, potest

tentationibus resistere, quia in fine tentationis fit magna, cum Deus pugnanti
auxilium semper administret» (In 3 Sent., dist. 31, q. 1, a. 3).
Nec refert quod S. Doctor dicat iustum praeter gratiam sanctificantem
habitualem indigere gratia actuali, «ratione speciali, propter conditionem
status humanae naturae, quae licet per gratiam sanetur quantum ad mentem,
remanet tamen in ea corruptio et infectio quantum ad carnem, per quam servit
legi peccati» (1-2, q. 109, a. 9); nam ipse non loquitur de gratia speciali, sed
tantum de ratione speciali, ob quam iustus indigeat gratia generali atque
actuali praeter gratiam habitualem, scilicet non tantum quia nequit transire
de habitu in actum absque Dei motione (et haec est ratio generalis) sed etiam
quia, adiacenter ad ipsum habitum bonum, manet inclinatio mala in natura,
saltem per peccatum originale vulnerata.
ASSERTIO 2. Homo iustus vi solius gratias sanctificantis
atque ordinariorum auxiliorum ipsi adnexoru: II et absque ulteriori
gratia sive speciali privilegio, nequit per totam vita II seu per lon­
gum tempus vitare omnia peccata venialia collective sumpta.

Directe de fide est, ex Conc. Trid.,
iustum non posse absque speciali Dei privilegio vitare in tota vita
•omnia peccata, etiam venialia. Ad cuius definitionis veritatem sal­
vandam sufficeret quidem ut iustus non posset sine privilegio vitare
omnia peccata mortalia, sed, cum definitum etiam sit iustum sine
privilegio posse vitare omnia mortalia, sequitur aequivalenter de
fide esse ipsum non posse vitare omnia venialia.
737.

Nota theologica.

PROBATUR.

doctrina exhibetur implicite a Conc. Carthaginense, explicite vero ac solemniter a Conc. Tridentino.
738.

Magisterii

Conc. Cart h aginense a. 418 ter contra Pelagianos definit omnes ho­
mines veraciter confiteri se esse peccatores ac pro seipsis orare dicendo «Di­
mitte nobis debita nostra», non vero ob motivum mendacis humilitatis aut in
persona aliorum; quod quidem supponit omnes homines, etiam sanctos, non
posse esse sine peccatis saltem venialibus, vi communis gratiae et sine spe­
ciali privilegio. Can. 8: «Item placuit, ut quicumque ipsa verba dominicae
orationis, ubi dicimus: «Dimitte nobis debita nostra’ [Mat. 6. 12], ita volunt
a sanctis dici, ut humiliter, non veraciter hoc dicatur, an. s. Quis enim ferat
orantem et non hominibus sed ipsi Domino mentientem, qui labiis sibi dicit
dimitti velle, et corde dicit, quae sibi dimittantur, debita non habere?»
(Denz. 230; idem definitur in can. 6 et 7).
Conc. Viennense a. 1312 damnavit supradictam (n. 731) Beguardorum
et Beguinarum doctrinam, iuxta quam homo in hac vita potest pervenire ad
perfectam impeccabilitatem.

734

Conc. Trid., sess. 6, cap. 11: «Licet enim in hac mortali vita quantum-

I
I*

P
i;
P
.1
•h
t
»1'

111

I
. r11

vis sancti et iusti in levia saltem et quotidiana, quae etiam venialia dicuntur,
peccata quandoque cadant, non propterea desinunt esse iusti. Nam iustorum
illa vox est et humilis er verax: ’Dimitte nobis debita nostra’ [Mat. 6. 12]»
(Denz. 1537). Cap. 16: «Et quia ’in multis offendimus omnes’ [lac. 3. 2]...
[non debet] seipsum aliquis, etiam si nihil conscius fuerit, iudicare» (Denz.
1549). Can. 23: «Si quis hominem semel iustificatum dixerit... posse in tota
vita peccata omnia etiam venialia vitare, nisi ex speciali Dei privilegio, que­
madmodum de beata Virgine tenet Ecclesia: an. s.» (Denz. 1573).
In hac definitione «peccata venialia» intelliguntur saltem indeliberata,
nec ideo excluditur sententia eorum qui dicunt iustum posse vitare omnia
venialia deliberata. Vox «omnia» accipitur tantum collective, non distributive,
ita ut iustus possit sine exceptione unumquodque peccatum veniale vitare.
Incisum «in tota vita» significat «per longum tempus», ut patet tum ex eo
quod duratio vitae sit diversa pro diversis hominibus et potest pro aliquo
homine esse valde brevis, puta paucarum tantum horarum post iustificationem, quo tempore nemo dicet illum non posse omnia venialia vitare, tum ex
eo quod ipsum Concilium loquitur de «quotidianis peccatis» in quibus «iusti
cadunt»; quae omnia sufficienter ostendunt mentem Concilii esse quod iustus
nequit vitare omnia venialia per aliquod extensum temporis spatium, quin
quandoque cadat. Vox «speciale privilegium» in vero ac stricto sensu acci­
pienda est, ita ut sonet singularem ac raram (etsi non necessario unicam) exce­
ptionem; ubi etiam agnoscitur explicite una certa exceptio in favorem B. Vir­
ginis, quin excludatur additio unius vel alterius, puta in favorem S. loseph et
loannis Baptistae.
Innocentius XI a. 1687 damnavit supradictam (n. 731) doctrinam Mi­
chaelis Molinos.

idipsum aequivalenter docet in quibusdam texti­
bus, invocatis ab ipsis Conc. Carth. et Trid., in quibus asseritur
omnes Homines peccare et ab omnibus, etiam iustis, orandum esse
Deum ut eis peccata dimittat. lac. 3. 2: «In multis offendimus
omnes. Si quis in verbo non offendit, hic perfectus est vir»; ubi agi
non de mortalibus sed de venialibus patet tum ex inclusione «om­
nium» hominum etiam iustorum, tum ex attributione «multorum»
peccatorum, tum ex ipso adducto exemplo offensionis linguae. Mat.
6. 12 Christus sic vult omnes christianos orare: «Et dimitte nobis
debita nostra» et alibi, ad eandem orationem alludens, monet aliis
dimittere eadem peccata, ut a Deo ipsa nobis dimittantur: «Cum
stabitis ad orandum, dimittite, si quid habetis adversum aliquem,
ut et Pater vester, qui in coelis est, dimittat vobis peccata vestra»
(Mare. 11. 25 sq.). Utrumque textum ad peccata venialia explicite
referunt Conc. Trid. et Conc. Carth., quorum alterum excludit
elusivam interpretationem Pelagianorum.
739. Scriptura

I)F. NECESSITATE GRATIAE

735

Solent etiam a theologis adduci alii textus, sed aut immerito aut incerte,
quamvis aliquibus ex ipsis utatur etiam Conc. Carth. (can. 6 et 7, Denz.
228 sq.). Ita Prov. 24. 16: «Septies enim cadet iustus et resurget; impii
autem corruent in malum»; ubi sermo est de temporalibus infortuniis. Eccl. 7.
21: «Non est enim homo iustus in terra, qui faciat bonum et non peccet»;
ubi potius sermo est de facilitate committendi ipsa peccata mortalia, ut suadet
contextus. Psal. 142. 2; 3 Reg. 8. 46; lob 37. 7; Dan. 9. 20; qui omnes
textus accommodative assumuntur a Conc. Carth., cum possint accipi in
eodem generali sensu, etiam de peccatis mortalibus. Verisimilius autem addu­
citur 1 Io. 1. 8: «Si dexerimus quoniam peccatum non habemus, ipsi nos
seducimus, et veritas in nobis non est»; quae verba signanter ad rem assumit
■et explicat Conc. Carth.; sed contextus insinuat ibi agi generaliter de peccatis
a quibus Christus sua redemptione humanum genus liberat (v. 7: «Et sanguis
lesu Christi Filii eius emundat nos ab omni peccato»).

iam ante exortam haeresim pelagianam, eandem
doctrinam profitentur, ut patet ex Cypriano {In orat. dom. 22) et
Ambrosio {De Sacramentis 3 et 11), ab Augustino contra Pelagianos invocatis {Contra duas epist. pelag. 4. 10-12).
740. Patres,

Augustinus ipse, quamvis aliquando non omnino obstiterit dicentibus
aliquem hominem vivere posse absque ullo peccato {De spiritu et litt. 2; De
natura et gratia 60. 70: «Utrum enim in hoc saeculo fuerit, vel sit, vel possit
esse aliquis ita iuste vivens ut nullum habeat omnino peccatum, potest esse
aliqua quaestio inter veros piosque christianos»), subinde contra Pelagianos
determinate id reiecit, tanquam contrarium fidei catholicae: «Illud iam ter­
tium videamus, quod non minus [quam negationem peccati originalis et ne­
cessitatis gratiae] in istis [i. e. in Pelagianis] omne Christi membrum et to­
tum eius corpus exhorret, quia contendunt esse in hac vita, vel fuisse iustos,
nullum habentes omnino peccatum. Qua praesumptione apertissime orationi
dominicae contradicunt, in qua omnia membra Christi, ’Dimitte nobis debita
nostra’ veraci corde et quotidianis vocibus clamant» {Contra duas epist. pelag.
4. 10. 27, ML 44. 629); «Ecce sancti et docti viri, fama totius Ecclesiae
constante catholici [i. e. Cyprianus et Ambrosius]..., asserunt sanctos ita
iuste in hac carne vixisse, ut eis esset necessarium, quo dimittantur quotidia­
na peccata, orationis auxilium, perfectamque iustitiam, quae non possit habere
peccatum, in alia vita futuram eis, qui iuste hic vixerint praemium» {ibid. 4.
12. 33, col. 637; cf. De haer. 87, cit. supra, in n. 731); De natura et gratia
36. 42, infra cit., n. 742).
Ceterum communem ac spontaneum ecclesiasticorum virorum consensum
tempore S. Augustini manifestant ipsi supra relati canones Conc. Carth. 418
contra Pelagianos. Subinde Leo M. scribit: «An forte quisquam ita insolenter
superbit, ita se illaesum, ita immaculatum esse praesumit, ut nullius iam
renovationis indigeat? Fallitur prorsus ista persuasio, et nimia vanitate vete­
rascit quicumque inter tentationes huius vitae ab omni se vulnere credit
immunem» {Serm. 43. 1, ML 54. 282). Gregorius M.: «In hac vita multi
sine crimine, nullus vero esse sine peccato valet» {Moral. 21. 12, ML 76. 201).

Γ»Ε GRA

a S. Thoma desumitur ex partiali corru­
ptione naturae, inducta a peccato originali et consistente in deordinatione inferioris appetitus relate ad dominium rationis; quae qui­
dem manet etiam in homine iustificato et quantumvis in virtute
exercitato. Ob huiusmodi enim deordinationem, ratio humana,
quamvis possit reprimere unumquemque inordinatum motum
inferioris appetitus (ex quo proinde unusquisque induit rationem
voluntarii et peccati, si non reprimatur), nequit tamen omnes inor­
dinatos motus collective sumptos per longum tempus reprimere aut
vitare, tum quia nequit esse semper pervigil ad eos vitandos, tum
quia eius ipsa vigilantia est limitatae virtutis, quia dum uni resistere
nititur (puta divertendo cogitationem ad aliud), fortasse alius motus
insurgit (puta circa illud ipsum ad quod cogitationem convertit),
cui attendere non valet ob repentinam eius rationem, sicut cum ali­
quis transfert cogitationem suam a delectatione carnis, volens con­
cupiscentiae motum vitare, ad speculationem scientiae, insurgit
quandoque aliquis motus inanis gloriae impraemeditatus (1-2,
q. 109, a. 8; q. 74, a. 3, ad 2; De malo, q. 7, a. 6, ad 8). Ex quo
quidem intelligitur ratio quare iustus nequeat vitare omnia venialia,
quamvis possit vitare singula.
Ubi observa convenientiam simul ac discrimen inter rationem
quare iniustus nequeat diu vitare omnia peccata mortalia et ratio­
nem quare iustus nequeat diu vitare omnia venialia. Communis
quidem ratio est corruptio naturae, sed in priori casu haec copulatur
cum ipsa aversione a Deo, a qua vim habet inducendi gravem deor­
dinationem (cf. supra, n. 718), in altero vero casu ipsa sola influit,
ac ideo nonnisi venialem deordinationem inducit.
741. Ratio theologica

742. Quoad ulteriorem huius communis doctrinae determinationem,
non prorsus conveniunt theologi.
Et primo quidem quoad qualitatem peccatorum venialium, quae non pos­
se vitari dicuntur. Nam omnes admittunt iustum non posse sine privilegio
diu vitare saltem omnia venialia indeliberata (alias semideliberata, subreptitia,
quae nempe sive in materia levi sive in gravi absque plena advertentia et
consensu contingunt); quod quidem ut minimum requiritur ab ipsa definitione
Conc. Trid. Sed quoad venialia deliberata (seu in materia levi cum plena
advertentia et consensu admissa), alii pariter negant possibilitatem, alii vero
non improbabiliter eam affirmant, adducentes casum quorumdam sanctorum
qui votum emiserunt de huiusmodi deliberatis venialibus vitandis,67 et restrin67 Validitatem huiusmodi voti quidam (ut S. Alphonsus, Theol. moral. Ill η. 203),
affirmant, alii (ut Gonet et Gotti) negant.

DE NECESSITATE GRATIAE

737

gentes, ut patet, huiusmodi possibilitatem ad quosdam eximiores gradus
spiritualis perfectionis (puta ad animas quae pervenerunt ad gratiam unionis
transformantis).
Secundo, quaeritur de temporis spatio, intra quod impossibile sit vitare
omnia venialia, aliis strictius, aliis largius intelligentibus adverbium «diu» vel
expressionem «per longum tempus». Id tamen nequit absolute determinari,
sed pendet a spirituali statu necnon a naturalibus dispositionibus et conditio­
nibus uniuscuiusque hominis; nam quod censetur longum tempus pro uno,
computabitur breve pro alio; ita imperfectus homo, vel habens minimum
gradum charitatis, nequit vitare omnia venialia, praecipue indeliberata, per
integrum diem aut fortasse per aliquot horas, quod tamen facile potest ferventior vir et a foriori vir eximiae sanctitatis. Generaliter tamen, attenta hu­
mana fragilitate et communi rerum conditione, tempus est potius restringen­
dum, praecipue quod attinet venialia indeliberata (Conc. Trid. loquitur de
«quotidianis peccatis»).
Tertio, quaeritur de raritate praefati privilegii. Et quidem aliqui illud
reservant soli B. Virgini, de qua ceteroquin sola certo affirmari potest, iuxta
definitionem Conc. Trid.6869
et illud Augustini: «Excepta itaque sancta Virgine
Maria, de qua propter honorem Domini nullam prorsus, cum de peccatis agi­
tur, haberi volo quaestionem...» (De natura et gratia 36. 42, ML 44. 267 ).w
Alii vero probabiliter illud extendunt ad S. Joseph, cui quidem non sine ratio­
ne addunt tum loannem Baptistam tum etiam apostolos post eorum vocatio­
nem. Quidquid sit, huiusmodi privilegium saltem rarissimum dicendum est,
tum quia agitur de providentia extraordinaria, tum quia peccata venialia,
praecipue indeliberata, non valent minuere ipsam charitatem sed tantum
transeuntem eius fervorem, tum quia aliunde ipsa indirecte prosunt ipsi cbaritati, quatenus sunt occasio virtutis humilitatis servandae ac promovendae,
quod non modice congruit modo agendi ac finibus ordinariae divinae pro­
videntiae.
QUAESTIO IV. DE NECESSITATE ULTERIORIS GRATIAE IN
HOMINE IAM IUSTIFICATO, IN ORDINE AD OPERANDUM
BONUM70

I. SENSUS QUAESTIONIS.

743. Ut notavimus in praecedenti quaestione, supponendum
est homini iustificato, una cum ipsa gratia iustificationis quae ut
•4··
68 Cf. J. A. de Aldama, «Ei valor dogmatico
de la doctrina sobre la inmunidad del
pecado venial en Nuestra Senora», Archivo teolôgico granadino IX (1946) 53-67.
69Haec sententia magis congruit verbis Conc. Trid.: «In hac mortali vita quantumvis
sancti et iusti in levia saltem et quotidiana, quae etiam venialia dicuntur, peccata quan­
doque cadunt» (supra, n. 738).
70 1-2, q. Î09, a. 9-10. Praeterea: 1-2, q. 114, a. 9; 2-2, q. 137, a. 4; C. Gent. 3.
155: De veritate, q. 24, a. 13-14. Praeter auctores relatos in n. 703, confer:
Jaroszewicz, J., De dono perseverantiae finalis secundum doctrinam S. Thomae
Aquinatis, Kielciis 1932.

24

»

E ;>?.i

738

‘ i»
i·
I

ii;'

ι:ι

fi

■ I
il
»

I

t

1

■i !

DE GRATIA

aliquid habituale considerari potest, conferri quomodolibet propor­
tionate auxilia sive gratias actuales tum ad vitandum malum tum ad
operandum bonum; idque sequitur ex dictis in tractatu De Deo
Uno circa universalem causalitatem Dei et necessitatem divini con­
cursus ad quamlibet actionem creatam. Bonum autem operandum,
de quo nunc agitur, est vel quodlibet opus bonum sive supernatu­
ralis operatio (ut actus fidei, spei, charitatis aliarumque virtutum, et
generaliter observatio supernaturalium mandatorum) vel ultimum
opus bonum, quod dici solet finalis perseverantia, quodque, potius
quam positivus aliquis actus, est ipse status gratiae sanctificantis ut
coniunctus cum termino vitae seu cum morte, ac ideo cum adeptione
finis vitae aeternae.
Porro, cum hic inquirimus de necessitate ulterioris gratiae
(praeter gratiam ipsam iustificationis) ad praefatum duplex bonum
operandum, quaestio captiosa esse potest, utpote duplicem diver­
sum sensum prae se ferens, pro illorum bonorum diversitate. Nam,
quantum ad primum bonum, sensus non est, num ad illud requi­
ratur specialis aliqua gratia praeter gratiam sanctificantem et ordina­
ria auxilia ei adnexa (sicut supra diximus requiri specialem gratiam
ad vitanda omnia peccata venialia), nam ita quaestio iam negative
resoluta est in superioribus, cum diximus ad vitanda omnia peccata
mortalia specialem gratiam non requiri (eadem enim est sors vitandi
mali et operandi boni, eo vel magis quod ipsa evitatio mali nonnisi
per actus virtutis impleatur); sed agitur de ipsis praefatis ordinariis
auxiliis sive gratiis actualibus, et sensus quaestionis est, num ea sint
vera aliqua gratia supernaturalis, nec tantum aliqua motio naturalis,
seu generalis Dei concursus ad quaslibet actiones creatas, ita ut vere
ac proprie loqui possimus de necessitate alicuius supernaturalis
gratiae, additae ipsi gratiae sanctificationis, ad operandum bonum
sive actus supernaturales procedentes a gratia sanctificationis. E
converso, quod attinet alterum bonum, seu finalem perseverantiam,
quaestio est de necessitate specialis alicuius gratiae sive doni, super­
additi tum gratiae sanctificanti tum ipsis ordinariis auxiliis ipsi
Michel, A., «Persévérance», Dictionnaire de théologie catholique XII-1 (Paris
1933) 1256-1304, peculiariter 1292-1304.
Neveut, E., «La pratique de la venu. Des secours nécessaires au juste pour per­
sévérer dans le bien et pour faire des actes de vertu», Diuus Thomas (Piacenza) XXXII
(1929) 241-266.
Springer, E., «1st nicht die Notwendigkeit des Gebetes zur Beharrlichkeit eine
definierte Glaubenswahrheit?, Théologie und Glaube (1917) 605 sqq.

DE NECESSITATE GRATIAE

739

adnexis, eo fere modo quo locuti sumus de necessitate specialis
gratiae ad vitanda omnia peccata venialia.
744. Ad cuius quaestionis intelligentiam, restat explicandum quid no­
mine finalis perseverantiae subaudiatur, nam ex multiplici acceptione nominis
perseverantiae, huiusmodi quaestio non leviter implicata redditur ab aliquibus
auctoribus, ita ut quandoque non appareat de quo praeciso obiecto loquantur
et ad quodnam genus perseverantiae specialem gratiam necessariam dicant.
Perseverantia enim dupliciter accipi potest. Primo scilicet, ut habitus sive
virtus (habitus inclinans ad firmiter standum in bono virtuoso)71 aut ut gene­
rale propositum mentis perseverandi in bono; et hoc modo hic non accipitur,
quoniam non est specialis gratia et donum, sed includitur in ipsa gratia iustificationis, una cum ceteris virtutibus et habitibus atque adnexa habet auxilia
actualia per quae homo de facto perseverare possit, vitando omnia peccata
mortalia et observando omnia praecepta, ut diximus in quaestione praecedenti.
Secundo, perseverantia accipitur ut actus vel, si placet, ut factum perseverandi
in bono. Et iterum, vel generaliter ut factum perseverandi in bono per aliquod
quodcumque tempus, etiam diu, secluso tamen ipso mortis momento (perseve­
rantia, ut aiunt, imperfecta, incompleta, temporalis) et ita hic non accipitur,
quoniam ad id non requiritur proprie dicta specialis gratia, siquidem, ut pro­
bavimus in praecedenti quaestione, homo iustus potest cum ordinariis auxiliis
vitare omnia peccata et observare omnia mandata;72 vel determinate ut factum
perseverandi in bono usque ad momentum mortis inclusive, ita ut status gra­
tiae coniungatur cum morte ac pro tanto cum necessaria consecutione finis
aeternae vitae.
Haec autem finalis perseverantia, de qua sola hic agitur, multipliciter
contingere potest, vel scilicet mere passive sive absque cooperatione liberi
arbitrii (perseverantia passiva), ut contingit in parvulis morientibus post
Baptismum ante adeptum usum rationis, vel etiam active sive cum coopera­
tione liberi arbitrii (perseverantia activa), et haec iterum modo continuo vel
interrupto, prout ipse status gratiae fuerit vel non aliquando interruptus
antequam cum momento mortis tandem coniungeretur. Quomodolibet tamen
id contingat, formalis conceptus finalis perseverantiae, ad quam quaerimus
utrum specialis gratia et donum requiratur, unice consistit in ipsa coniunctione
status gratiae cum momento mortis ac ideo cum consecutione vitae aeternae.
Hoc modo perseverantia definitur cum S. Thoma: «Continuatio quaedam boni
usque ad finem vitae» (1-2, q. 109, a. 10).

71 De hac perseverantiae virtute, quae reducitur ad cardinalem virtutem fortitudinis,
agit S. Thomas in 2-2, q. 137.
72 Tamen, ut notatum est supra (n. 731), quidam theologi docent, etiam ad diu per­
severandum in bono requiri specialem gratiam, seu auxilium distinctum ab ordinariis et
communibus auxiliis, adnexis ipsi statui justificationis, eo quod putent hominem non posse
sine speciali auxilio vitare omnia simul peccata mortalia, etsi possit vitare singula. Unde
Illll
videntur distinguere tres gratias sive auxilia, gratiam communem
(actualem), gratiam
specialem ad diu perseverandum et ulteriorem distinctam gratiam specialem ad finaliter
perseverandum.

740

DE GRATIA

II.

ERRORES

ET

OPINIONES.

745. Quoad primam quaestionem de necessitate alicuius ulte­

U
I
I

‘I*»·*i
‘I.

rioris gratiae actualis, proprie dictae ac vere supernaturalis, praeter
gratiam sanctificantem habitualem,7374
75communiori et affirmativae
sententiae contradicunt aliqui theologi, docentes ad elicientiam
actuum supernaturalium per habitus virtutum gratiae sanctificantis
non requiri gratiam sive auxilium proprie supernaturale, sed suffi­
cere generalem Dei motionem sive concursum, qui datur etiam
naturalibus agentibus et facultatibus.'4 Huiusmodi sententiam magis
minus vel manifeste docent Molina, Konings, Pignataro, Billot,
Terrien, Van der Mersch, Lercher, quamvis quaedam istorum verba
possent intelligi de generali Dei concursu qui tamen determinetur
ad speciem supernaturalitatis prout cadit in supernaturalibus habi­
tibus virtutum.'3
Quoad secundam quaestionem de necessitate specialis gratiae
ad finalem perseverantiam, ipsa negatur explicite a Semipelagianis,
qui tum initium tum terminum salutis pendulum faciunt a natura­
libus viribus liberi arbitrii, ad haec duo capita restringentes ipsam
generalem doctrinam pelagianam de non necessitate gratiae in opere
73 Nequit, ut patet, quaestio esse de necessitate novae gratiae habitualis, «quasi
aliquo alio habitu infuso» (1-2, q. 109, a. 9), secus procederetur in infinitum.
74 Praetermittimus Pelagianos, qui, ut diximus supra (n. 706), negant ipsam existentiam omnis gratiae intrinsecae.
75 Molina satis dare scribit: «Postquam vero habitus [fidei] est infusus, is cum
concursu generali Dei satis est ad eliciendos actus credendi supernaturales fini supematurali accomodatos, quamvis negandum non sit per illustrationes et auxilia particularia
collata per dona Spiritus Sancti... multum adiuvari habitum fidei et ceterarum virtutum
supernaturalium ad eliciendos suos actus ferventiores et praestantiores» (Concordia, p. 1,
q. 14, a. 13, disp. 8, n. 5, ed. critica Rabeneck, p. 42).
Billot paulo ambigue: «[Justus movetur] a Deo ut a primo motore qui unam­
quamque creaturam applicat ad agendum secundum exigentiam operativae virtutis quae
in ea est: pro quanto scilicet, nec plus nec minus, id necesse est ut possit ipsa operativa
virtus in actum sibi connaturalem exire... Proinde si nomine actualis gratiae nunc
intelligimus motionem eiusmodi, per quam scilicet nihil prorsus additur ad praeexistentes
animae vires, sed solum fit ut secundum eas quas praehabet supernaturales potentias, homo
iustus valeat operari: sic utique verum est, nullum esse in eo salutarem actum nisi virtute
auxilii actualis gratiae» (De gratia Christi [ed. 4, Romae 1928] 94).
Van der Mersch clarius: «Non requiritur applicatio supernaturalis ut ipsa entitas
actus sit supernaturalis» (De divina gratia [Brugis 1910] 326). «Quand l’homme est en
état de grâce et possède par conséquent les virtus infuses, il est clair qu'il ne faut aucune
’virtus fluens supernaturalis’ pour surnaturaliser intrinsèquement l’acte libre de consen­
tement: il émane d’une faculté intrinsèquement surnaturalisée par l’habitus’» («Grâce»,
Dictionnaire de théologie catholique VI-2 [Paris 1914] 1652).
Lercher: «Homo iustus neque elevatione nova neque qualicumque excitatione
speciali ad eliciendum actum salutarem indiget... Ut iustus possit ponere primum in aliqua
serie actum salutarem, nihil aliud requiritur praeter hoc, ut conveniens obiectum fidei,
spei, caritatis, etc. externe proponatur» (Instit. theol. dogm. IV-1, n. 281).

9

ΤΤΛΛΠ

DE NECESSITATE GRATIAE

741

salutis, ut supra ostensum est (n. 707 sq.). Inter theologos vero
nulla est controversia quoad hanc rem, cum clare doceatur a Conc.
Trid.; quidam tamen in tractanda hac materia in unum commiscent
quaestionem de perseverantia imperfecta, sive diuturnitate in bono
(num scilicet iustus possit diu permanere in statu gratiae absque
auxilio specialis gratiae) cum quaestione de perseverantia finali, ita
ut non appareat in quo sensu priorem resolvant.
III. ASSERTIO 1. Homo iustus nequit quodlibet bonum salu­
tare operari, sive quemlibet actum salutarem elicere, absque nova
gratia sive motione divina essentialiter supematurali.

PROBATUR.

doctrina, quamvis hanc veritatem directe ac
definitive non tradat, tamen plura exhibet quae in eam prorsus collimant, quatenus nempe in decretis Conc. Arausicani et Tridentini
determinate et instanter proponitur divinus influxus in bona iustorum. Quod quidem frustranee fieret, aut plenum sensum non habe­
ret, si ageretur de sola gratia sanctificante aut etiam de sola generali
ac naturali motione, qua Deus influit in omne agens omnemque
actionem creatam.
746. Magisterii

Indiculus (sive Capitula Pseudo-Caelestini Papae, a. 431): «Neminem
etiam baptismatis gratia renovatum idoneum esse ad superandas diaboli insi­
dias et ad vincendas carnis concupiscentias, nisi per quotidianum adiutorium
Dei perseverantiam bonae conversationis acceperit» (cap. 3, Denz. 241);
«Quod ita Deus in cordibus hominum atque in ipso libero operetur arbitrio,
ut sancta cogitatio, pium consilium omnisque motus bonae voluntatis ex Deo
sit, quia per illum aliquid boni possumus, 'sine quo nihil possumus’ [Io. 15.
5]» (cap. 6, Denz. 244).
Conc. Arausicanum II, can. 9: «Divini est muneris, cum et recte cogi­
tamus, et pedes nostros a falsitate et iniustitia continemus; quoties enim bona
agimus, Deus in nobis atque nobiscum, ut operemur, operatur» (Denz. 379).
Can. 10: «Adiutorium Dei etiam renatis ac sanatis semper est implorandum,
ut ad finem bonum pervenire, vel in bono possint opere perdurare» (Denz.
380); cuius canonis prima pars refertur ad perseverantiam finalem, altera vero
pars videtur generaliter sonare, nisi accipiatur ut mera iteratio prioris sub
diversis verbis. In conclusione de gratia legitur: «Hoc autem salubriter profi­
temur et credimus, quod in omni opere bono non nos incipimus, et postea
per Dei misericordiam adiuvamur, sed ipse nobis nullis praecedentibus bonis
meritis et fidem et amorem sui prius inspirat, ut et baptismi sacramenta fide­
liter requiramus, et post baptismum cum ipsius adiutorio ea, quae sibi sunt
placita, implere possimus» (Denz. 397).
Conc. Trid., sess. 6, cap. 11: «Qui enim sunt filii Dei, Christum diligunt:

DE GRATÎA

i
>

qui autem diligunt eum, (ut ipsemet testatur) servant sermones eius [Io. 14.
23], quod utique cum divino auxilio praestare possunt» (Denz. 1536). Cap.
13: «Deus enim, nisi ipsi illius gratiae defuerint, sicut coepit opus bonum,
ita perficiet, operans velle et perficere» (Denz. 1541). Cap. 16: «Ille ipse
Christus lesus tamquam ’caput in membra’ [Eph. 4. 15] et tamquam ’vitis
in palmites’ [Io. 15. 5] in ipsos iustificatos iugiter virtutem influit, quae
virtus bona eorum opera semper antecedit, comitatur et subsequitur» (Denz.
1546). Can. 22: «Si quis dixerit, justificatum vel sine speciali auxilio Dei in
accepta iustitia perseverare posse, vel cum eo non posse: an. s.» (Denz. 1572).
In interpretatione huius canonis non conveniunt theologi, num scilicet in eo
agatur de finali perseverantia, sicut in can. 16 (de quo infra), an de qualibet
perseverantia etiam imperfecta; in priori casu vox «speciale auxilium» acci­
pienda est stricte, utpote «magnum illud usque in finem perseverantiae
donum» de quo in can. 16; in altero vero sensu accipienda est late, nempe
pro actuali auxilio superaddito gratiae habituali sanctificanti et huic com­
muniter adnexo.76

I '

pariter supponit actualem ac supernaturalem in­
fluxum Dei in omni opere nostro salutari. Id generaliter indicant
verba Christi, Io. 15. 4 sq.: «Sicut palmes non potest ferre fructum
a semetipso nisi manserit in vite, sic nec vos, nisi in me manseritis...
Sine me nihil potestis facere» (quo textu utuntur Conc. Arausicanum, can. 24, et Trid., cap. 16). Apostolus ad Dei influxum directe
refert omne bonum quod a iustis peragitur, Phil. 2. 12 sq.: «Cum
metu et tremore vestram salutem operamini. Deus enim est qui
operatur in vobis et velle et perficere pro bona voluntate»; 2 Thess.
2. 16: «Exhortetur [Deus] corda vestra et confirmet in omni opere
et sermone bono»; Hebr. 13. 21: «Aptet vos in omni bono, ut
faciatis eius voluntatem, faciens in vobis quod placeat coram se per
lesum Christum». Ipsa frequens exhortatio ad orandum et vigilan­
dum contra insidias diaboli et mundi ne succumbamus in tentationes
(Mat. 6. 12; 26. 41; Ephes. 6. 11-18; Phil. 2. 12) supponit saltem
statum gratiae sanctificantis non sufficere ad operandum bonum
salutis.
747. Scriptura

t>»·
•|i
I

Ί:

. I

Jl"

' rtlif

»

1

M·

!

4
•

I

similiter omnes actus salutares immediato influxui
divino attribuunt, praecipue commentantes verba Apostoli «Quid
habes quod non accepisti» et «Non volentis neque currentis sed
miserentis est Dei». Ad rem faciunt textus supra relati (n. 725 sq.).
748. Patres

76 De variis theologorum opinionibus circa sensum huius can. 22, confer Michel,
art. cit. (supra, in n. 742), et A. Straub, «Über den Sinn des 22. Canons der 6. Sitzung
des Concils von Trient», Zeitschrift fur katholische Théologie XXI (1897) 107-140
209-254.

DE NECESSITATE GRATIAE

743

Praeterea, Hieronymus: «Nunc mihi Scripturarum testimonia replicando
sunt, quomodo per singula Dei a sanctis flagitetur auxilium et in singulis
operibus suis, illo adiutore et protectore uti desiderent. Lege totum Psalte­
rium, omnes sanctorum voces, nihil erit nisi ad Deum in cunctis operibus
deprecatio... Sic liberum homini servamus arbitrium, ut Dei per singula adiutorium non negemus» (Dial, contra Pelag. 1. 5, ML 23. 523).
Augustinus: «Ipse autem Deus, cum per mediatorem Dei et hominum
hominem lesum Christum, spiritualiter sanat aegrum vel vivificat mortuum,
id est, iustificat impium, et cum ad perfectam sanitatem, hoc est, ad perfectam
vitam iustitiamque perduxerit, non deserit si non deseratur, ut pie semper
iusteque vivatur. Sicut enim oculus corporis etiam plenissime sanus, nisi
candore lucis adiutus non potest cernere, sic et homo etiam perfectissime
justificatus, nisi aeterna luce iustitiae divinitus adiuvetur, recte non potest
vivere. Sanat ergo Deus, non solum ut deleat quod peccavimus, sed ut praestet
etiam ne peccemus» (De natura et gratia 26. 29, ML 33. 261).

duplex a S. Thoma assignatur. Prima est
ratio generalis, quia nempe nulla res creata potest in quemcumque
actum prodire nisi moveatur a causa prima; unde, sicut homo nequit
naturaliter quidquam agere nisi moveatur a Deo ut auctore naturae,
ita iustus nequit supernaturaliter quidquam agere nisi moveatur a
Deo ut auctore gratiae, adeoque per motionem gratiae actualis. Non
ergo sufficit ut homo sit habitualiter iustus ad hoc ut inde agat
quidquam supernaturaliter, sed debet ulterius a Deo ad actum mo­
veri, secus esset causa prima et unica sui actus; nec sufficit ut a Deo
moveatur per generalem quandam ac naturalem motionem, sed de­
bet moveri per distinctam ac supernaturalem motionem, secus ea
non esset proportionata sive potentiae movendae sive actui produ­
cendo, quorum utrumque est essentialiter supernaturale.
Altera est ratio specialis, desumpta ex praesenti conditione na­
turae humanae post lapsum, seu ex partiali eius corruptione et deordinatione, quae reddit hominem, quantumvis habitibus supernaturalibus exornatum, ineptum ad bonum operandum, ita ut, etiam
si per impossibile non indigeret moveri a Deo tanquam a causa
prima, adhuc tamen indigeret supplemento supernaturalis eius auxi­
lii. Ea hominis infirmitas, consistens in quatuor vulneribus peccati
originalis per actualia peccata adauctis, praecipue manifestatur in
concupiscentia, per quam homo «servit legi peccati» (Rom. 7. 25),
et in obscuritate ignorantiae, nam, ob varios rerum eventus et quia
nosipsos non perfecte cognoscimus, saepe non possumus ad plenum
scire quid nobis expediat, ac ideo indigemus a Deo dirigi, a quo
749. Ratio theologica

v...

petimus in dominica oratione: «Et ne nos inducas in tentationem»
(1-2, q. 109, a. 9; De veritate, q. 24, a. 14).
ASSERTIO 2. Homo iustus nequit usque ad finem perseve­
rare, seu statum gratiae cu II momento mortis coniungere, absque
speciali gratia, quae magnum donum finalis perseverantiae nun­
cupatur.

Id est saltem theologice certum ex
Conc. Trid., a quo supponitur potiusquam directe proponatur;77 dici
potest de fide ex Magisterio ordinario; dici debet proximum fidei.
A theologis dici solet de fide, saltem ex Magisterio ordinario et
saltem quoad adultos.
750.

Nota theologica.

PROBATUR.

doctrina necessitatem specialis gratiae ad finaliter perseverandum proponit non directe, tanquam obiectum defi­
nitionis, sed indirecte tanquam aliquid suppositum ut certum.
751. Magisterii

.n*’
I

Ad id trahi possunt verba Indiculi supra citata (n. 746), attento saltem
contextu controversiae cum Semipelagianis qui huiusmodi necessitatem nega­
bant, quamvis secundum se possint coarctari ad significandam solam mere
diuturnam perseverantiam in bono. Clarius res proponitur a Conc. Arausicano, can. 10, supra citato (n. 746), et diserte omnino a Conc. Tridentino,
quod tamen directe definit tantum incertitudinem doni finalis perseverantiae
(seu neminem citra specialem revelationem posse certo scire se illud donum
habiturum), indirecte vero proponit tum illius existentiam tum specialem eius
rationem, vi cuius non omnibus iustis confertur.
Sess. 6, cap. 13: «Similiter de perseverantiae munere, de quo scriptum
est: ’Qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit’ [Mat. 10. 22; 24.
13] (quod quidem aliunde haberi non potest, nisi ab eo, qui ’potens est eum,
qui stat, statuere’ [cf. Rom. 14. 4], ut perseveranter stet, et eum, qui cadit,
restituere), nemo sibi certi aliquid absoluta certitudine polliceatur, tametsi in
Dei auxilio firmissimam spem collocare et reponere omnes debent. Deus
enim, nisi ipsi illius gratiae defuerint, sicut coepit opus bonum, ita perficiet^
operans velle et perficere [Phil. 2. 13]» (Denz. 1541). Can. 16: «Si quis
magnum illud usque in finem perseverantiae donum se certo habiturum abso­
luta et infallibili certitudine dixerit, nisi hoc ex speciali revelatione didicerit:
an. s.». (Denz. 1566). Can. 22: «Si quis dixerit, iustificatum vel sine speciali
auxilio Dei in accepta iustitia perseverare posse, vel cum eo non posse: an. s.».
77 Ita in can. 16, mox dt. In can 22 quidem necessitas specialis gratiae ad perseve­
randum directe definitur, sed certum non est ibi agi de ipsa finali perseverantia, ut dictum
est supra (n. 746).

DE NECESSITATE GRATIAE

745

(Denz. 1572); ut notatum est supra (n. 746), certum non est in hoc canone
agi directe de ipsa finali perseverantia.

eandem veritatem sufficienter innuit, quatenus
ipsum perfici ac consummari operis salutis peculiariter influxui divi­
no attribuit.
752.

Scriptura

In A. T., Sap. 11 et 14, mors iusti in iuvenili aetate exhibetur ut speciale
Dei beneficium, ob praeventum periculum perversionis: «Raptus est, ne
malitia mutaret intellectum eius, aut ne fictio deciperet animam illius... Placita
enim erat Deo anima illius, propter hoc properavit educere illum de medio
iniquitatum»; ad finalem perseverantiam referri possunt etiam 1 Parai. 29.
18: «Custodi in aeternum hanc voluntatem cordis eorum, et semper in vene­
rationem tui mens ista permaneat»; Psal. 70. 18: «Usque in senectam et
senium, Deus, ne derelinquas me».
Clarius id exhibetur in N. T., Rom. 14. 4: «Tu quis es, qui iudicas
alienum servum? Domino suo stat aut cadit: stabit autem; potens est enim
Deus statuere illum»; Phil. 1. 4-6: «Semper in cunctis orationibus meis pro
omnibus vobis cum gaudio deprecationem faciens super communicatione
vestra in evangelio Christi a prima die usque nunc; confidens hoc ipsum, quia
qui coepit in vobis opus bonum perficiet usque in diem Christi lesu»; 1 Petr.
5. 10: «Deus autem omnis gratiae, qui vocavit nos in aeternam suam gloriam
in Christo lesu, modicum passos ipse perficiet, confirmabit solidabitque».
Patres ad donum perseverantiae referunt verba orationis dominicae «Et ne
nos inducas in tentationem, sed libera nos a malo» (cf. Augustinum, De dono
perseu. 2. 4, appellans Cyprianum mox citandum).

ante Augustinum loquuntur generaliter de necessi­
tate auxilii divini ad perseverandum in operibus bonis, sed non sig­
nanter distinguunt inter quamlibet diuturnam perseverantiam et fi­
nalem ipsam perseverantiam. Quorum communem sensum apte
exprimit Cyprianus, in explicatione dominicae orationis, scribens:
«Haec sanctificatio ut in nobis permaneat oramus. Et quia Dominus
iudex noster sanato a se et vivificato comminatur iam non delinque­
re, ne quid ei deterius fiat, hanc continuis orationibus precem faci­
mus, hoc diebus ac noctibus postulamus, ut sanctificatio et vivifi­
catio quae de Dei gratia sumitur ipsius protectione servetur» (De
oratione dominica 13, ML 4. 544). Exorta autem pelagiana haeresi,
Augustinus determinatius et uberius de perseverantia, etiam sub
suo finali aspectu, agit, praecipue in peculiari opere De dono perse­
verantiae contra Semipelagianos Massilienses, qui finalem perseve753. Patres

746

DE GRATIA

rantiam a solo libero arbitrio pendulam dicebant (cf. supra, Π.
707 sq.)?

•v
I
I»
i;

F

IP

i

S. Doctor scribit: «De illa... perseverantia loquimur, qua perseveratur
usque in finem; quae si data est, perseveratum est usque in finem; si autem
non est perseveratum usque in finem, non est data... Perseverantiam... usque
in finem, quoniam non habet quisquam, nisi qui perseverat usque in finem,
multi eam possunt habere, nullus amittere. Neque enim metuendum est, ne
forte cum perseveraverit homo usque in finem, aliqua in eo mala voluntas
oriatur, ne perseveret usque in finem. Hoc ergo Dei donum suppliciter eme­
reri potest; sed cum datum fuerit, amitti contumaciter non potest» (ibid., 6.
10, ML 45. 999). «Restat in his bonis usque in finem perseverantia, quae
frustra quotidie a Domino poscitur, si non eam Dominus per gratiam suam
in illo, cuius orationes exaudit, operatur. Videte iam a veritate quam sit alie­
num, negare donum Dei esse perseverantiam usque in finem huius vitae·, cum
vitae huic, quando voluerit, ipse det finem; quem si dat ante imminentem
lapsum, facit hominem perseverare usque in finem. Sed mirabilior et fidelibus
evidentior largitas bonitatis Dei est, quod etiam parvulis, quibus obedientia
non est illius aetatis ut detur, datur haec gratia» (ibid. 17. 41, col. 1018).

sic conficitur. Finalis perseverantia in hoc
formaliter et universaliter consistit, ut status gratiae in aliquo homi­
ne coniungatur cum eius morte. Eatenus ergo hoc non esset specialis
Dei gratia ac donum, sed aliquid in potestate hominis iusti, vi ipsius
iustificationis et ordinariorum auxiliorum huic adnexorum, quatenus
iustus, semel accepta justificatione, posset semetipsum immobiliter
firmare in gratia usque ad mortem (perseverantia non interrupta),
vel saltem posset quandocumque, iterum accepta justificatione post
lapsum, statuere de momento mortis, hoc coniungendo cum statu
gratiae. lamvero, iustus quandiu vivit, retinet liberi arbitrii vertibilitatem in malum, quae non tollitur per meram gratiam sanctifi­
cantem (nisi aliunde supreddatur specialissimum ac rarissimum do­
num sic dictae confirmationis in gratia), nec potest statuere de mo­
mento suae mortis. Ergo finalis perseverantia est specialis gratia ac
donum Dei, qui, cum sit auctor tum gratiae tum mortis, solus potest
HIM
vel gratiam immobiliter
in homine servare usque ad mortem, vel res
ita naturaliter aut supernaturaliter disponere ut mors contingat eo
tempore quo homo in statu gratiae invenitur (1-2, q. 109, a. 10;
2-2, q. 137, a. 4; C Gent. 3. 155).
Praeterea finalis perseverantia immediate et necessario coni754.

Ratio theologica

78 Cf. Chene, Op. cit. (supra, in n. 706) 552-596, ubi multi S. Doctoris textus
afferuntur.

DE NECESSITATE GRATIAE

747

ungit hominem cum ultimo fine, quod non facit gratia sanctificans,
ut patet ex eo quod amitti possit; quod autem coniungit immediate
ac necessario cum ultimo fine nequit procedere nisi immediate, ac
ideo per specialem influxum, a primo agente, cum ordo agentium
correspondent ordini finium. Non ergo finalis perseverantia repo­
nitur inter generales gratias sive influxus divinos, quibus homo iustificatur et iustificatus ulterius quomodolibet movetur, sed pertinet
ad specialem ac finalem influxum gratiae divinae, qua attingitur
finis ultimus et adimpletur ipsa praedestinatio (C. Gent. 3. 155,
§ «Si sint multa ordinata»).
Ex quibus patet responsio ad quasdam obiectiones fieri solitas. Obicitur nempe quod habenti gratiam debetur gloria, ac ideo etiam perseverantia
quae coniungit hominem cum gloria; sed respondetur quod habenti gratiam
debetur gloria, quandiu manet in gratia, sed non debetur ut maneat in gratia.
Item obicitur quod iustus cum ordinariis auxiliis potest per aliquod tempus
manere in gratia, ac ideo, si id facit immediate ante mortem, consequitur
finalem perseverantiam absque speciali gratia; sed respondetur iustum posse
quidem per ordinaria auxilia manere in gratia etiam per diuturnum quodcumque tempus, sed quod id faciat praecise ante mortem, ita nempe quod
mors de facto coniungatur cum statu gratiae, nequit dependere a seipso sed
tantum a Deo, prout est solus auctor et gratiae et mortis.
755.

Nota

de quibusdam minoribus quaestionibus circa finalem

PERSEVERANTIAM.

Quod attinet naturam huius gratiae, ex dictis superius (n. 744) genera­
liter patet eam consistere in tali auxilio, quo hic formalis effectus producatur
ut de facto status gratiae coniungatur cum morte, quomodolibet tandem id
contingat. Potest quidem id fieri multipliciter, per concursum multarum mo­
tionum tum naturalium tum supernaturalium, dependenter etiam a casu
perseverantiae continuatae vel interruptae; sed tandem aliquando totum ne­
gotium reducitur ad influxum divinum supernaturalem, dantem ac conservan­
tem statum gratiae, et ad influxum divinum naturalem, inferentem mortem,
prout in unum copulantur ac convergunt in coniungendo hominem cum fine
ultimo. Unde haec perseverantiae gratia non est quaedam gratia habitualis,
sed actualis, nec proprie coalescit ex duobus distinctis influxibus supernatu­
ral! et naturali, sed est unica ac supernaturalis gratia, ita hominem in suo
supernaturalis vitae cursu dirigens, ut ei mors in tempore status gratiae
superveniat.
Quod attinet certitudinem perseverantiae, est de fide, directe definita
a Conc. Trid. (can. 16, supra, n. 751), neminem, citra specialem Dei revela­
tionem,79 posse cum certitudine scire se habere huiusmodi gratiam. Idque
79 De quibusdam privatis revelationibus circa finalem perseverantiam confer Michel,
art. cit. (supra, in n. 742) 1302 sq.

ceteroquin implicant omnes Scripturae et Patrum exhortationes ad orandum
ac vigilandum, et probat ipsa ratio tum essentialis vertibilitatis liberi arbitrii,
de qua sola certi sumus, tum incognoscibilitatis voluntatis divinae, a qua sola
ea gratia dependet.
Quod attinet meritum, gratia perseverantiae non cadit sub merito proprie
dicto, tam de condigno quam de congruo (1-2, q. 114, a. 9). Dici tamen
potest eam cadere sub merito de congruo improprie dicto, quod parum differt
ab impetratione seu a generali efficacia orationis; quo sensu Augustinus ait:
«Hoc Dei donum suppliciter emereri potest» (D<? dono persev. 6. 10, cit.
supra, n. 753).®° Id clarius patebit ex infra dicendis de merito, prout est
effectus gratiae sanctificantis (infra, n. 1038-1042).
Quod attinet discrimen inter donum perseverantiae et sic dictum donum
confirmationis in gratia,patet hoc alterum esse excellentius, tum sua raritate,
nam nonnisi paucis confertur, ut B. Virgini et quibusdam aliis excelsioribus
animabus (probabiliter S. loseph, loanni Baptistae, Apostolis; cf. supra,
n. 742), dum donum perseverantiae est commune omnibus praedestinatis;
tum sua efficacitate, nam producit impeccabilitatem (saltem a peccatis morta­
libus, vel etiam a venialibus deliberatis, vel etiam ab indeliberatis, iuxta mo­
dum et gradum quo confertur), quod non fit per donum perseverantiae; tum
sua natura, nam, dum donum perseverantiae pertinet ad gratias actuales, do­
num confirmationis concipiendum est potius ut aliquid habituale, quo po­
tentia impeditur a peccato, veluti per quandam ipsius fomitis alligationem.80
82
81
80 Influxum communionis eucharisticae in obtentionem gratiae finalis perseverantiae
peculiariter premit L. Lercher, «Die hl. Eucharistie ais notwendiges Mittel zur Bewahrung des Gnadenstandes», Zeitschrift fiir katholische Théologie LV (1931) 287-293. Cf.
eiusdem Institutiones theol. dogm. (ed. 4 retractata) IV-1, n. 208.
81 De huiusmodi dono confer J. Gummersbach, LJnsïindligkeit und Befestigung in
der Gnade, Frankfurt a. M. 1933.—J. Gummersbach et M. Viller, «Confirmation en
grâce», Dictionnaire de spiritualité II (1953) 1422-1441.—M. Fernandez, «<jFueron los
Âpôstoles confirmados en gracia?», Lumen VI (1957) 3-28.
82 Cf. Suarez, De gratia, 1. 10, c. 8; Sa lm anti censes, De gratia, disp. 3, dub. 11, §5.

DE ESSENTIA GRATIAE

CAPUT II.

749

DE ESSENTIA GRATIAE

756. In capite praecedenti statuimus hominem ad aliquos actus eli­
ciendos indigere gratia, sive auxilio excedente eius vires naturales. Quo qui­
dem probata manet eiusdem gratiae supernaturalitas, adeoque ipsa eius
essentia sub hac saltem generali supernaturalitatis ratione.83 Restat igitur ut
ulterius determinemus quid sit praecise huiusmodi supernaturale ens, quod
gratiam appellamus. Tria autem consideranda veniunt: primo scilicet, gratia in
communi, secundum suam naturam, prout est aliquid intrinsecum in anima,
et suam divisionem in gratiam habitualem et actualem (q. 1); secundo, gratia
habitualis secundum suam naturam (q. 2) et divisionem in gratiam sanctifi­
cantem et virtutes (q. 3), huius gratiae sanctificantis proprietates (q. 4) et
formales effectus (q. 5), ipsas virtutes et dona Spiritus S. in particulari (q. 6);
tertio, gratia actualis secundum suam essentiam (q. 7), divisionem (q. 8) et
efficacitatem (q. 9-10).
QUAESTIO I.

DE GRATIA IN COMMUNI84

I. SENSUS QUAESTIONIS.

De gratia in communi spectata, seu prout dicit supernaturale
Dei auxilium ad actus supernaturales necessarium, duplex eaque
53 Ipsa autem gratiae existentia nequit demonstrari, cum sit articulus fidei, ac ideo
nonnisi apologetice defenditur et suadetur, ad modum unius cum generali veritate de
nostra elevatione ad ordinem supernaturalem. Quod quidem sufficienter praestitum est
in superiori apologetico tractatu De Revelatione (in vol. 1, n. 104 sqq.). Ceterum, mox
afferenda fidei documenta de essentia gratiae, istius pariter existentiam ad modum unius
proponunt.
M Sequens bibliographie respicit etiam tres subséquentes quaestiones, quae sunt
immediatum complementum istius.
1-2, q. 110, a. 1 et 2; 2-2, q. 23, a. 1; In 2 Sent., dist. 26, a. 1; C. Gent. 3.
150; De verit., q. 27, a. 1 et 2. Cf. 1-2, q. 109, a. 7; q. 113, a. 1 et 2.
Ad rem facit bibliographia, infra afferenda, in n. 956, ubi de natura iustificationis.
Praeterea, sequentia opera generalioris indolis, et in praesenti utiliora:
Alszeghy, Z., Nova Creatura. La nozione della grazia nei commentari medievali di
S. Paolo, Romae 1956.
Auer, J., Entwicklung der Gnadenlehre in der Hochscbolastic, I: Das Wesen der
Gnade, Freibourg 1942.
Beraza, Bl., De gratia Christi (ed. 2, Bilbao 1929), n. 625-687. Cf. etiam quae dis­
serit in Tractatu de virtutibus infusis (Bilbao 1929), n. 1-209.
Billuart, De gratia, diss. 4 (de essentia gratiae).
Boyer, C., De gratia divina (ed. 2, Romae 1946) 146-165, 186-203.
Garrigou-Lagrange, R., De gratia (Torino 1946) 90-121.
Gleason, R. W., Qu’est-ce que la grâce?, Tournai 1965.
Gonet, De gratia, disp. 2 (de essentia gratiae).
• Illi
Gonzalez Rivas, S., De gratta («Sacrae theologiae summa»,
III, ed. 4, Matriti
1961) 574-655, ubi tamen inseruntur plures aliae quaestiones et praecipue tota quaestio
de iustificatione.
Hubert, L., De gratia sanctificante, Paris 1902.

750

DE GRATIA

dogmatica quaestio hic ponitur. Primo scilicet, utrum sit aliquid
intrinsecum, seu receptum in ipsa anima, nec aliquis merus extrin­
secus Dei favor vel auxilium, nihil reapse ponens in ipsa anima.
Secundo, utrum sit aliquid tam actuale quam habituale, accipiendo
has expressiones in generaliori sensu alicuius entitatis transeuntis et
permanentis, et abstrahendo ab ulteriori ac theologica utriusque
determinatione, quae continetur sub technicis ipsis vocibus gratiae
actualis et gratiae habitualis a theologis adhibitis quaeque conside­
rabitur in sequentibus quaestionibus.
II. HAERESES

ET

ERRORES.

Quoad primam quaestionem de interiori charactere gra­
tiae, iterum hic occurrunt duae praecipuae haereses in materia de
gratia, scilicet Pelagianismus et Protestantismus; quae quidem, dum
in quaestione de necessitate gratiae e diametro discrepant, altera
peccante per defectum et altera per excessum (cf. supra, n. 705),
hic ad eandem conclusionem ex oppositis ipsis suis principiis per­
veniunt, qua nempe negatur gratiam esse aliquid intrinsecum
animae.
Ut enim dictum est supra (n. 706), Pelagiani puri, ex suo
praeiudicio de intrinseca bonitate naturae humanae, non solum ne­
gant gratiae necessitatem sed praeterea ipsam gratiam, quam dicunt
datam esse solis christianis, intelligunt valde probabiliter ut mere
extrinsecum auxilium, consistens in sola praedicatione evangelii
(exteriori revelatione) et exemplo nobis dato a Christo.
Si quando autem loquantur de gratia intrinseca, hanc intelligunt
757.

Lennerz, H., De gratia Redemptoris (ed. 2, Romae 1940) 76-133. Cf. praeterea quae
disserit in De virtutibus theologicis (ed. 4, Romae 1938) 331-366.
Mulard, R., «La réalité de la grâce dans nos âmes», Revue des sciences philosophi­
ques et théologiques (1923) 154 sqq.
Neveut, E., «Etudes sur la grâce sanctifiante», Divus Thomas (Piacenza) III (1926)
394-423; IV (1927) 17-34, 264-297, 653-675; V (1928) 213-230, 362-385.
Ri το. H., Recentioris theologiae quaedam tendentiae ad conceptum ontologico-personalem gratiae, Romae 1963.
Riviere, J., «Justification», Dictionnaire de théologie catholique VIII-2 (Paris 1925)
2042-2227.
Sadet, G., La grâce sanctifiante, Paris 1921.
SalmANTICENSES, De gratia Dei, disp. 4 (de quidditate gratiae).
Stoeckle, B., «Gratia supponit naturam». Geschichte und Analyse eines theologischen Axioms, Roma 1962.
SUAREZ, De gratia, 1. 6 (de essentia gratiae); 1. 7 (de iustificatione).
Van den Meersch, J., «Grâce», Dictionnaire de théologie catholique VI-2 (Paris
1914) 1554-1687.

DE ESSENTIA GRATIAE

751

pro ipsa humana natura sive libero arbitrio, quatenus est quoddam
donum Dei (gratia late accepta, iuxta dicta superius, n. 701).85

758. Protestantes^ autem, ex contrario praeiundicio de intrin­
seca pravitate naturae humanae ob peccatum originale (cf. dicta in
praecedenti tractatu, n. 592, 610, 677, et in praesenti, n. 709), ad
eandem conclusionem negationis gratiae intrinsecae devenerunt, re­
ponentes ipsam gratiam iustificationis in mera extrinseca Dei bene­
volentia (gratia accepta causaliter efficienter, iuxta dicta superius,
n. 701), qua imputatur nobis extrinseca iustitia ipsius Christi, ratio­
ne cuius non imputantur nobis sive praefata intrinseca pravitas na­
turae sive peccata ab ea necessario procedentia, et consideramur a
Deo tanquam iusti, quamvis intrinsece maneamus iniusti ac pecca­
tores. Est igitur iustificatio, benevola Dei non imputatio peccatorum
per imputationem iustitiae Christi. Causa vero vel conditio huius­
modi iustificationis, seu ratio quare Deus sic agat, est ex parte nostra
sola fides, seu fiducia in merita Christi, qua nempe quis firmiter
tenet Deum sibi peccata non imputare et iustitiam Christi sibi im­
putare ob eius merita.
Quamvis autem Protestantes loquantur directe ac praecipue de
gratia iustificationis, quam dicimus habitualem, eorum doctrina im­
plicat necessario etiam negationem intrinseci characteris gratiae
83 Ut notatum est supra, n. 707 sq., posteriores Semipelagiani, emollientes doctrinam
suorum praedecessorum quoad utramque negationem, admiserunt gratiam ut auxilium in­
trinsecum intellectui et volntati, necnon necessitatem gratiae praeterquam ad ipsum
initium salutis.
Ad intelligentiam doctrinae tum pelagianae tum semipelagianae confer dicta superius
de eorundem systemate quoad iustitiam originalem, peccatum originale et necessitatem
gratiae (n. 590, 609, 658, 706-708).
86 Protestanticam doctrinam de gratia (quae praecipue vertit circa gratiam iustifi­
cationis) eiusque historicas vicissitudines exponunt:
Bellucci, D., Fede e giustificazione in Lutero, Roma 1963.
Denifle, H., Die abendldndiscben Schriftausleger bis Luther Uber Iustitia Dei
(Romains 1. 17) und lustificatie Mainz 1905.
Doctrine (The) of grace (ed. W. T. Whidey), London 1932. Diffusa expositio doc­
trinae a variis protestantibus auctoribus.
Hall, T., «An analysis of 'Simul iustus Ot peccator’», Theology today XX (1963)
174-182.
Herman, R., «Luthers Rech tier tigungsgedanke und seine Bedeutung für unsere
Zeit», Zeitschrift für systematische Théologie XXI (1950) 267-292.
Moeller, Ch.-Philips, G., Grâce et oecuménisme, Chevetogne 1957.
Rahner, K., «Fragen der Kontroverstheologie über die Rechtfertigung», Schriften
zur Théologie IV (ed. 2, Einsiedeln 1961) 237-271.
Riviere, J., «Justification», Dictionnaire de théologie catholique VIII-2 (Paris 1925)
2131-2164, 2192-2203.
. ,
Wolf, E., «Die Rechtfertigungs lehre ais Mitte und Grenze reformatonscher Théo­
logie», Evangelische Théologie IX (1950) 298-308.

DE GRATIA

actualis, ut patet ex eo quod doceant omnes actus hominis, etiam
iustificati, esse secundum se intrinsece peccaminosos, quamvis iusto
non imputentur.
Haec est fundamentalis ac classica doctrina Protestantium de
iustificatione, quam tamen aliqui inter recentiores emollierunt,
accedentes aliquatenus ad doctrinam catholicam de interiori gratiae
charactere,Ν alii vero, seu sic dicti Protestantes Liberales, peiorem
fecerunt, declinantes in placita rationalistarum, quibus, reiecto ipso
ordine supernaturali, ipsius exterioris gratiae sive revelationis exis­
tentia funditus evertitur.'9

I
P

i:
I»
II
*1
1
'b
»
H'
···
i:

759. Lutherus, Enarr. in psal. 51: «Ergo Christianus non est formaliter iustus, non est iustus secundum substantiam aut qualitatem (docendi
causa hisce vocabulis utor), sed est iustus secundum praedicamentum ad ali­
quid, nempe respectu divinae gratiae tantum et remissionis peccatorum gra­
tuitae, quae contingit agnoscentibus peccatum et credentibus, quod Deus
faveat et ignoscat propter Christum pro peccatis nostris traditum et a nobis
creditum».90
Enarr. in 1 lib. Mose: «Cum enim divina maiestas de me cogitet, me
esse iustum, mihi esse remissa peccata, me liberum esse a morte aeterna, et
ego cum gratiarum actione in fide hanc cogitationem Dei de me apprehendo,
vere sum iustus, non meis operibus, sed fide, qua apprehendo cogitationem
divinam. Nam Dei cogitatio est infallibilis veritas. Igitur cum apprehendo
firma cogitatione, non vaga opinione et dubia, iustus sum. Fides enim est
firma et certa seu cogitatio, seu fiducia de Deo, quod per Christum sit pro­
pitius, quod per Christum cogitet de nobis cogitationes pacis, non afflictionis

jiii
ll
ίΤ

1
j
I
I

87 In explicatione tamen huiusmodi communis doctrinae, non defuerunt, inter ipsos
priores reformatores, notabiles quaedam discrepantiae, quas exponit Riviere, ibid. 21482154. Ita, unus vel alter doctor, nominatim Murtinus Bucerus (t 1551), discipulus Lutheri,
proposuit mediam quandam theoriam de duplici iustificatione, altera extrinseca et altera
intrinseca, quae tamen ulteriorem fortunam non habuit cuique etiam accesserunt aliqui
coaevi doctores catholici (cf. infra, n. 762).
88 Cf. v. g. Krogh-Tonningh, Die Gnadenlehre und die Stille Reformation, Chris­
tiania 1894.—De gratia Christi et de libero arbitrio, Christiania 1898.
Quidam theologi catholici interpretantur fere in sensu catholico doctrinam K. Barth.
Cf. H. Kung, Rechtfertigung. Die Lehre Karl Barths und eine katholische Bessinnung,
Einsiedeln 1957.—J. M. Alonso, «<Karl Barth, un ’cripto-catôlico’?», Revista espanola de
teologia XVII (1957). 357-382.—J. Alfaro, «Justification barthiana y justification catôlica», Gregorianum XXXIX (1958) 757-769 (ubi habes ampliorem bibliographiam de
hac re).—K. Rahner, «Zur Théologie der Gnade», Theologische Quartalschrift (1958)
40-78.—A. Perego, «A colloquio con Karl Barth», Civiltà cattolica (1958) IV 182-187.
89 Cf. A. Harnack, Dogmengeschichte (ed. 3, Freiburg i. Br. 1897) III 75 sq., ubi
acriter impugnat doctrinam Augustini de realitate gratiae. De hodierno statu doctrinae
protestanticae agit E. Przywara, «Le mouvement théologique et religieux en Allemagne»,
Nouvelle revue théologique (1929) 565-575, 660-666.
90 Opera Omnia (ed. Weimar) XL-2, p.353 sq.

DE ESSENTIA GRATIAE

753

aut irae. Relativa enim haec sunt, cogitatio Dei, seu promissio et fides, qua
promissionem Dei apprehendo».91
Calvinus, Instit. christ, relig. (ed. a. 1559), 1. 3, c. 11, n. 2: «Explicemus
quid sibi velint istae locutiones, Hominem coram Deo iustificari, Fide justifi­
cari vel operibus. Iustificari coram Deo dicitur, qui iudicio Dei et censetur
iustus, et acceptus est ob suam iustitiam: siquidem ut Deo abominabilis est
iniquitas, ita nec peccator in eius oculis potest invenire gratiam, quatenus est
peccator et quandiu talis censetur... Iustificari ergo operibus ea ratione dicetur
in cuius vita reperitur ea puritas ac sanctitas, quae testimonium iustitiae apud
Dei thronum mereatur: seu qui operum suorum integritate, respondere et
satisfacere illius iudicio queat. Contra iustificabitur ille fide, qui operum
iustitiae exclusus, Christi iustitiam per fidem apprehendit, qua vestitus in Dei
conspectu non ut peccator, sed tanquam iustus apparet. Ita nos justificationem
simpliciter interpretamur acceptionem qua nos Deus in gratiam receptos pro
iustis habet. Eamque in peccatorum remissione ac iustitiae Christi imputatione
positam esse dicimus».92
Confessio Augustana (a. 1530; a Melanchthonio confecta), art. 4: «Item
docent, quod homines non possint iustificari coram Deo propriis viribus,
meritis aut operibus, sed gratis justificentur propter Christum per fidem,
quum credunt se in gratiam recipi et peccata remitti propter Christum, qui
sua morte pro nostris peccatis satisfecit. Hanc fidem imputat Deus pro
iustitia coram ipso, Rom. 3 et 4».93
Confessio Anglicana, art. 11 (inter 39 articulos ecclesiae anglicanae, anni
1563): «Tantum propter meritum Domini ac Salvatoris nostri lesu Christi,
per fidem non propter opera et merita nostra, iusti coram Deo reputamur.
Quare sola fide nos iustificari, doctrina est saluberrima, ac consolationis ple­
nissima, ut in homilia de Iustificatione hominis fusius explicatur».94

760. Quoad alteram quaestionem de transeunti vel permanen­
ti charactere interioris gratiae, occurrit ambigua quaedam Baii doc­
trina (partialiter connexa cum doctrina protestantica ac logice fluens
ex generali systemate Baii),95 quae, admissa quidem gratia transeunti,
sive actuali, videtur negare ipsam existentiam gratiae permanentis,
sive habitualis, vel saltem iustificationem consistere in hac ipsa gra­
tia habituali. Docet enim (in opere De iustitia, c. 5, Lovanii 1563)
91 ibid. XLII 563 sq.
92 loannes Calvini opera selecta (ed. P. Barth, et G. Niesel) IV (Monachii 1931)
182 sq.
93 Apud J. T. Müller, Die symbolischen Bûcher der evangelisch-lutheranischen
Kirche (Gütersloh 1912) 39. Cf. eiusdem Confessionis Augustanae Apologiam, a. 1531
editam ab eodem Malanchthonio, in qua idem art. 4 diffuse explicatur, ibid. 86-109.
94 Apud E. J. Bicknell(-H. Carpenter), A theological introduction to the Thirty—
Nine Articles of the Church of England (ed. 2, London 1925, with additional references
1953) 254. Cf. commentarium ibidem 254-264.
95 Confer dicta superius de doctrina baiana circa iustitiam originalem, peccatum,
originale et necessitatem gratiae (η. 593, 610, 677, 709).

754

H<·'’
ι:
P

DE GRATIA

iustitiam sive iustificationem essentialiter consistere in oboedientia·
mandatorum (seu in bona vita, in actibus bonis) et ex modo quo
tacet omnino de interiori animi renovatione per gratiam et aliunde
explicite etiam docet iustificationem fieri posse etiam sine remissio­
ne peccatorum, logice colligitur ipsa negatio gratiae habitualis, et
totam iustificationem a Baio reduci ad gratiam actualem, quam ceteroquin praepostero modo intelligit.
Unde merito Pius V, in Bulla «Ex omnibus afflictionibus» a.
1567, hanc praecipuam Baii propositionem damnavit (contra cuius
alteram partem, tanquam sibi calumniosam, i •Illi eri to Baius recla­
mavit): «42. Iustitia, qua iustificatur per fidem impius, consistit
formaliter in oboedientia mandatorum, quae est operum iustitia;
non autem in gratia aliqua animae infusa, qua adoptatur homo in
filium Dei et secundum interiorem hominem renovatur ac divinae
naturae consors efficitur, ut, sic per Spiritum Sanctum renovatus,
deinceps bene vivere et Dei mandatis oboedire possit» (Denz. 1942).
Ad intelligentiam eiusdem Baii doctrinae confer, inter alias damna­
tas propositiones, prop. 15, 31, 32, 33, 43, 44, 64, 69 (quae abbre­
viat prop. 42), 70. 71.
Quoad gratiam actualem notanda est peregrina quaedam sen­
tentia Vasquesii, cui favere videtur P'etavius, iuxta quam ea gratia
limitatur ad intellectum, ita ut consistat in sola illuminatione intel­
lectus non vero etiam in motione ipsius voluntatis, nisi mediate,
quatenus, illuminato supernaturaliter intellectu, sponte ac naturali­
ter oritur bonus motus in voluntate.96

ap

II»
il
fl

III. ASSERTIO. Gratia, sive supematurale Dei auxilium, quo
homo indiget ad actus salutares eliciendos, aut quomodolibet ad
iustificationem et salutem consequendam, est aliquid intrinsecu II
animae, atque sive transiens sive permanens.

761.

Nota theologica. Gratiam esse aliquid intrinsecum, est

de fide definita in can. 11 Conc. Trid. Gratiam iustificationis esse
96 Vazquez: «[Gratia actualis] est ipsa cogitatio, quae est ante consensum, atque
eodem modo motus voluntatis subitus sine nostra libertate ex pia illa cogitatione
ortus, quo deterremur a malo et ad bonum provocamur» (In 1-2, disp. 185, c. 6).
Petavius: «Ex his [i. e. ex Augustini verbis] evidens est eos, qui efficientiam
gratiae proxime in solam derivari intelligentiam, ac per ΛΐΙΙΙ in voluntatem traiici putant,
dum ita necessariam illam esse statuant, ut sine ’ea praeveniente homo credere, diligere,
aut poenitere non possit, sicut oportet, ut ei iustificationis gratia conferatur’, ut Tridentini Patres loquuntur, procul a Pelagiani, vel Semipelagiani contagione erroris abesse»
(De Pelagianorum et Semipelagianorum dogmatum historia, c. 10, n. 15).

DE ESSENTIA GRATIAE

755

aliquid permanens sive animae inhaerens, est pariter de fide definita
in eodem canone. Unde doctrina protestantica est formalis haeresis;
doctrina vero baiana, ut prostat, est erronea (probabiliter proxima
haeresi), utpote logice connexa cum praecedenti. Dari gratias tran­
seuntes sive actuales est de fide definita a Conc. Arausicano II et
Trid. (can. 3). Has tamen esse immediate non solum in intellectu
sed etiam in voluntate, non videtur theologicam notam mereri, ita
ut sententia Vasquesii videatur effugere omnem censuram, quamvis
sit aliena a communissima sententia theologorum, praecipue moder­
norum, et vix videatur congruere ipsi doctrinae Magisterii.
PROBATUR 1.

Ex Magisterio Ecclesiae.

Magisterii doctrina traditur praecipue a Conc. Arausi­
cano II a. 529, in suis canonibus contra Semipelagianos, et a Conc.
Trid. directe damnante suprarelatam doctrinam Protestandum de
iustificatione.
762.

Iam Conc. Cart h aginense a. 418 (supra, n. 723), damnans Pelagianos,
manifeste supponit gratiam esse aliquid interius animae, nam docet «gratiam
iustificationis dari... [ut] possimus implere per gratiam... divina mandata».
Conc. Arausicanum II (confer ibidem) instantius idem inculcat, do­
cens «ipsam gratiam facere, ut [Deus] invocetur a nobis»; «ut purgari veli­
mus, per Sancti Spiritus infusionem et operationem in nos fieri»; «gratiae
donum [esse]... inspirationem Spiritus Sancti corrigentem voluntatem nos­
tram»·, «ut credamus, velimus... [agere salutaria], per infusionem et inspira­
tionem Sancti Spiritus in nobis fieri», «qui dat omnibus suavitatem in con­
sentiendo et credendo veritati». In quibus omnibus gratia proponitur saltem
tanquam auxilium aliquod transiens, intrinsece in facultatibus animae recep­
tum, quod sit causa salutarium actuum.
Innocentius III a. 1201, agens de theologorum controversia circa ef­
fectum Baptismi in parvulis, supponit recte doceri saltem in adultis «gratiam
conferri» et «virtutes infundi... quoad habitum... [necnon] quoad usum»
(Denz. 780).
Conc. Viennense a. 1312, tangens iterum eandem controversiam, loqui­
tur pariter de «virtutibus ac informante gratia [quae saltem adultis] infun­
duntur quoad habitum... [necnon] quoad usum» (Denz. 904).

Conc. Tridentinum97 suam doctrinam profert praecipue in sess. 6 de
97 Ca valler a, F., «La session VI du Concile de Trente sur la justification (13 jan­
vier 1547)», Bulletin de littérature ecclésiastique (1943-1952), decem articuli.
Hefner, J., Die Enslehungsgeschichte des Trienter Rechtfertigungsdekretes, Pader­
born 1909.
Olazaran, J., Documentas inéditos tridentinos sobre la jtistificaciôn, Madrid 1957.

756

DE GRATIA

justificatione (13 ian. 1547), signantius in cap 7 et can. 11, directe excludens
ac damnans, tanquam haeresim, supradictam sententiam Protestandum.
Iam in sess. 5, ubi de peccato originali, can. 5, definierat: «Si quis per
lesu Christi Domini nostri gratiam, quae in Baptismate confertur, reatum
peccati originalis remitti negat, aut etiam asserit, non tolli totum id, quod
veram et propriam peccati rationem habet, sed illud dicit tantum radi aut
non imputari', an. s.» (Denz. 1515). Quod autem dicitur de remissione pec­
cati originalis per Baptismum, valet etiam de remissione peccati personalis
per poenitentiam, ob paritatem causae.
Sessio 6, cap. 7: «Unica formalis causa [iustificationis] est 'iustitia Dei,
non qua ipse iustus est, sed qua nos iustos facit’?* qua videlicet ab eo donati
renovamur spiritu mentis nostrae, et non modo reputamur, sed vere iusti
nominamur et sumus, iustitiam in nobis recipientes unusquisque suam, secun­
dum mensuram, quam ’Spiritus Sanctus partitur singulis prout vult’ [1 Cor.
12. 11] et secundum propriam cuiusque dispositionem et cooperationem... Per
Spiritum Sanctum caritas Dei diffunditur in cordibus [cf. Rom. 5.5] eorum,
qui iustificantur, atque ipsis inhaeret. Unde in ipsa iustificatione cum remis­
sione peccatorum haec omnia simul infusa accipit homo per lesum Christum,
cui inseritur: fidem, spem et caritatem (Denz. 1529 sq.).98
99
Can. 3: «Si quis dixerit, sine praeveniente Spiritus Sancti inspiratione
atque eius adiutorio hominem credere, sperare et diligere aut poenitere posse,
Pas, P., «La doctrine de la double justice au Concile de Trente», Ephemerides
theologicae Lovanienses L (1954) 5-53.
Prumbs, A., Die Stellung des Trienter Conzils zu der Frage nach dem Wesen der
heiligmachenden Gnade, Paderborn 1909.
Riviere, J., «Justification», Dictionnaire de théologie catholique VIII-2 (Paris 1925)
2164-2192.
Rückert, H., Die Rechtfertungslehre auf dem Tridentinischen Konzil, Bonn 1925.
Vega, A. de, Tridentini decreti de iustificatione expositio et definitio, Venetiis
1546 et 1548; Compluti 1564; Coloniae 1572.
98 Cf. Augustinum, De Trin. 14. 12. 15.
"Verbis «Unica formalis causa [iustificationis]—Iustitiam in nobis recipientes unus­
quisque suam» aliisque id genus (cf. etiam cap. 16), Concilium respuit doctrinale aliquod
compromissum cum sententia protestantica, propositum a quibusdam doctoribus catholicis,
praecipue e schola Coloniensi (A. Pighio, J. Gropper et C. Contarini, legato pontificio ad
comitia ratisbonensia in causa lutheranorum) necnon ab uno vel altero theologo in ipsis
discussionibus Conc. Trid. (nominarim Seripando; cf. Pas, loc. cit.), seu theoriam de du­
plici iustificatione, altera nobis intrinseca, quae esset secundaria et insufficiens, et altera
extrinscca, seu imputatione iustitiae Christi, quae esset «praecipua et summa iustificationis
nostrae causa, cui principaliter inniti et fidere debemus» (J. Gropper, Antididagma
[Coloniae 1544], fol. 13). Ut dictum est supra (n. 758), etiam aliqui Protestantes, ut Bu­
cerus, similem theoriam proposuerunt.
Formulam in Concilio discutiendam, a Seripando propositam, habes in Actis Conc.
Trid., ed. Goerresiana, V 523: prolixam illius impugnationem, factam a Lainez, invenies
ibidem 612-629.
De sententia Seripandi confer J. Henninger, S. Augustinus et doctrina de duplici
iustitia. Inquisitio historico-critica in opinionem Hieronymi Seripandi de iustificatione
eiusque habitudinem ad doctrinam S. Augustini, Môdhng 1935.
De tota ea quaestione confer Riviere, art. cit. (supra, in n. 762) 2159-2164, et
A. Briva, «EI problema de la justificaciôn en la escuela de Colonia», XVIII Semana espafiola de teologia 1958 (Madrid 1961) 19-44.

«fl ·

DE ESSENTIA GRATIAE

757

sicut oportet, ut ei justificationis gratia conferatur: an. s.» (Denz. 1553). Ibi
fit distinctio inter actus salutares et ipsam gratiam justificationis, quae proinde
ut aliquid permanens effertur.
Can. 11: Si quis dixerit, homines iustificari vel sola imputatione iustitiae
Christi, vel sola peccatorum remissione, exclusa gratia et caritate, quae in
cordibus eorum per Spiritum Sanctum diffundatur atque illis inhaereat, aut
etiam gratiam, qua iustificamur, esse tantum favorem Dei: an. s.» (Denz.
1561; cf. can. 10, 12, 14).
In his Concilium gratiam iustificationis exhibet non solum ut quid in­
trinsecum, sed etiam ut quid permanens sive inhaerens; quam theologi per
ulteriorem determinationem gratiam habitualem nominant. Ceterum, etiam
alteram ac transeuntem gratiam (gratiam actualem, iuxta theologos) non semel
in eadem sessione proponit tanquam motum intrinsecum ipsi animae, loquens,
sicut Conc. Arausicanum, de «tangente Deo cor hominis per Spiritus Sancti
illuminationem», de homine «inspirationem illam recipiente» atque inhabili
ad se disponendum ad iustificationem «sine praeveniente Spiritus Sancti inspi­
ratione atque eius adiutorio» (cf. supra, n. 723).
Mentem eiusdem Concilii, de ipsa permanenti indole gratiae iustificatio­
nis, declarant aliqua ex subsequentibus documentis Magisterii.
Pius V damnavit supradictam Baii propositionem (n. 760), qua negatur
iustificationem «consistere... in gratia aliqua animae infusa».
Catechismus Conc. Trid. docet: «Est autem gratia, quemadmodum
Tridentina Synodus ab omnibus credendum, poena anathematis proposita,
decrevit, non solum per quam peccatorum fit remissio, sed divina qualitas in
anima inhaerens, ac velut splendor quidam et lux, quae animarum nostrarum
maculas omnes delet, ipasque animas pulchriores reddit» (2 p., c. 2, n. 50).
Pius XI, Encycl. «Casti connubii» a. 1930, loquens de effectu sacramenti
Matrimonii, utramque habitualem et actualem gratiam aptissime distinguit
atque describit: «Hoc enim sacramentum, in iis, qui obicem, ut aiunt, non
opponunt, non solum permanens vitae supernaturalis principium, gratiam
scilicet sanctificantem, auget, sed etiam peculiaria addit dona, bonos animi
motus, gratiae germina, naturae vires augendo et perficiendo, ut coniuges...
perficere valeant, quidquid ad statum coniugalem... pertinet; ius denique iis
concedit ad actuale gratiae auxilium toties impetrandum, quotiescumque ad
munera huius status adimplenda eo indigent» (Denz. 3714).
763. PROBATUR 2. Ex Scriptura?

In Scriptura non solum dicitur peccata tegi, non imputari (raro)
1 Bonnetain, P., «Grâce», Dictionnaire de la Bible-Supplément III (Paris 1938)
1195-1214.
Descamps, A., Les Justes et la Justice dans Les Evangiles et le christianisme primitif
hormis la doctrine proprement paulinienne, Louvain 1950.
Frutsaert, R., «La 'justice de Dieu’ dans Saint Paul», Recherches de science reli­
gieuse II (1911) 167-181.
Lagrange, M. J., «La justification d’après saint Paul», Revue biblique II (1914)
321-343, 479-503.

758

I(
I·
P
i:
P

?!

u»!
%
I

|P11
|l

ih

L··

■
I

θΕ

gratia

vel remitti (saepius) et hominem Deo reconciliari,*2 quae quidem
absolute et attenta sola littera possent intelligi in sensu protestantico de mera extrinseca gratia sive simplici peccati non imputatione
(nisi aliunde obstaret ratio veracitatis Dei, cui repugnat ut iustum
habere eum qui iustus non est), sed praeterea explicite indicatur
positivus modus huiusmodi remissionis et reconciliationis, qui
quidem tot ac talibus insistentibus expressionibus determinatur, ut,
nisi accipiatur in proprio ac connatural! sensu interioris alicuius ac
permanentis iustitiae et renovationis ipsius animi, dicendum esset
Scripturam exaggerata ac periculosa emphasi nos illudere et in erro­
rem inducere, ac de facto catholicos doctores per tot saecula in
errorem induxisse.
Imprimis enim homo dicitur «iustificari», nec tantum iustum
declarari; Rom. 13. 24: «Justificati gratis per gratiam ipsius» (cf.
v. 27 sq.; 3. 1, 9); 1 Cor. 6. 11: «lustificati estis in nomine Domini
nostri lesu Christi»; Tit. 3.7: «lustificati gratia ipsius». Imo homo
dicitur «iustus constitui»·, Rom. 5. 19: «Sicut enim per inoboedien­
tiam unius hominis peccatores constituti sunt multi, ita et per unius
oboeditionem iusti constituentur multi», ubi ex proposito parallelismo inter peccatorem et iustum sequitur quod, sicut quis constituitur
peccator (etsi originali tantum peccato) vere et interius nec tantum
imputative et exterius, ita pariformiter constituitur iustus.
Lemonnyer, R., «Justification», Dictionnaire de théologie catholique VIII-2 (Paris
1925) 2043-2077.
Rademacher, A., Die übernatürliche Lebensordnung nach der paulinischen und
johanneischen Théologie, Freiburg 1903.
Rousselot, P., «La grâce d’après saint Jean et d’après saint Paul», Recherches de
science religieuse XVIII (1928) 87-104.
Tobac, E., «Grâce (Fondements scripturaires de la doctrine de la»), Dictionnaire
apologétique de la foi catholique II (éd. 4, Paris 1924) 324-344.—Le problème de la justification dans saint Paul et dans saint Jacques», Revue d’histoire ecclésiastique XXII
(1926) 797-805.
2 Psal. 31. 1 sq.: «Beati, quorum remissae sunt iniquitates et quorum tecta sunt
peccata. Beatus vir, cui non imputavit Dominus peccatum, nec est in spiritu eius dolus»;
ad quem textum provocat Apostolus, Rom. 4. 7 sq.; 2 Cor. 5. 19: «Quoniam quidem
Deus erat in Christo mundum reconcilians sibi, non reputans illis delicta ipsorum, et po­
suit in nobis verbum reconciliationis».
De postremo hoc textu scribit Calvinus: «Sed ad hanc rem locus ille est omnium
optimus ubi hanc esse summam [Apostolus] docet legationis Evangelicae, ut reconciliemur
Deo; quia ipse nos per Christum vult in gratiam recipere, non imputando nobis peccata.
Sedulo expendant lectores totum contextum; nam paulo post exegetice addens, Christum,
qui peccati expers erat, factum esse pro nobis peccatum: ut modum reconciliationis desig­
net, non aliud haud dubie reconciliandi verbo intelligit quam iustificari. Nec sane quod
alibi tradit staret, obedientia Christi nos constitui iustos [Rom. 5. 19], nisi in ipso et
extra nos iusti reputamur coram Deo» (op. cit. [supra, in n. 759] 185).

DE ESSENTIA GRATIAE

759

Praeterea per huiusmodi iustificationem peccata dicuntur aufer­
ri, deleri, lavari, elongari a peccatore, sanari, destrui.
2 Reg. 12. 13: «Dominus quoque transtulit peccatum tuum»; Psal. 50.
3-12: «Dele iniquitatem meam. Amplius lava me ab iniquitate mea et a pec­
cato meo munda me... Adsperges me hysopo, et mundabor; lavabis me, et
super nivem dealbabor:... Averte faciem tuam a peccatis meis et omnes ini­
quitates meas dele; cor mundum crea in me, Deus, et spiritum rectum innova
in visceribus meis»; Psal. 102. 12: «Quantum distat ortus ab occidente, longe
fecit a nobis iniquitates nostras»; Is. 1. 18: «Si fuerint peccata vestra ut
coccinum, quasi nix dealbabuntur»; 43. 25: «Deleo iniquitates tuas propter
me et peccatorum tuorum non recordabor»; Ezech. 18. 31: «Proicite a vobis
omnes praevaricationes vestras, in quibus praevaricati estis, et facite vobis
cor novum et spiritum novum» (ex quibus verbis intellige 33. 14-16: «Si
autem... egerit poenitentiam a peccato suo feceritque iudicium et iustitiam...,
omnia peccata eius, quae peccavit, non imputabuntur ei, iudicium et iustitiam
fecit»); Act. 3. 19: «Poenitemini igitur et convertimini, ut deleantur peccata
vestra».

Tandem ac praecipue, per huiusmodi iustificationem homo dici­
tur «renovari» et «regenerari» in novam vitam. Id emphatice pro­
ponunt Paulus et loannes, prior sub forma renovationis vitae, alter
sub forma regenerationis.
Iuxta Paulum, homo iustificatus «renovatur» (Ephes. 4. 23; Col. 3. 10);
non est amplius «vetus homo» sed «in novitate vitae ambulans», quia «mor­
tuus est [peccato] iustificatus est a peccato» et «vivit Deo in Christo lesu»
(Rom. 6. 2-11); ipse est «nova conspersio [expurgato ’veteri fermento’]» (1
Cor. 5. 7), «in Christo nova creatura» (2 Cor. 5. 17; Gal. 6. 15), «creatus
in Christo lesu in operibus bonis» (Ephes. 2. 10), «induens novum hominem,
qui secundum Deum creatus est in iustitia et sanctitate veritatis» (Ephes. 4.
24), «Christum induens» (Gal. 3. 27). Iuxta loannem, christiani «ex Deo nati
sunt» (1. 13; epist. 5. 1), per Baptismum «renati» sunt (3. 5), «filii Dei no­
minantur et sunt» (1 epist. 3. 1), et «semen ipsius in eo manet» (ibid. v. 9;
cf. 1 Petr. 1. 23). Utrumque conceptum in unum complectitur Petrus, inquiens per dona Dei sive gratiam nos «effici divinae naturae consortes» (2
Petr. 1. 4; de quorum verborum sensu confer infra, n. 814).
Ad tramitem clariorum horum ac frequentium textuum logice interpre­
tandae sunt generaliores quaedam expressiones de peccatorum tectione vel
non imputatione (cf. supra), quae ceteroquin nequeunt intelligi de mera exte­
riori non imputatione, obstante ipsa ratione veracitatis Dei cui repugnat pro
iusto habere iniustum.3 Ob easdem rationes, textus paulini, in quibus videtur
3 Ad rem autem probabiliter nullatenus facit 1 Petr. 4. 8: «Charitas operit multi­
tudinem peccatorum» (ex Prov. 10. 12; cf. lac. 5. 20), quia, iuxta plures exegetas (Estius,
Bisping, Crampon), ibi non agitur de peccatis propriis sed alienis quae charitas dissimulat.
Tamen iuxta alios (Camerlynk, Holzmeister, Sales) agitur de peccatis propriis, ad quae
S. Petrus accommodaret textum Prov. 10. 12, ubi tamen agitur de peccatis alienis.

DE GRATIA

760

nobis imputari iustitia Christi (1 Cor. 1. 30; 2 Cor. 5. 21; Phil. 9), nequeunt
habere sensum formalem, quasi ageretur de mera extrinseca imputatione sive
attributione, sed habent sensum mere causalem, quo significatur nos per
merita Christi interius ac proprie sanctificari.4

764. Praeter hanc iustificantem ac permanentem gratiam, saepe
in Scriptura sermo est de gratia transeunti seu de interioribus Dei
motibus, sub forma tum illuminationis in intellectu tum inspiratio­
nis in voluntate. Quamvis enim quaedam expressiones intelligi pos­
sint de gratia externa et mediata, puta revelationis (Psal. 12. 4; 17.
29; 118. 34), aliae non paucae interioris motionis characterem sat
manifeste produnt.
I.
I
I»

i:
I»

il

Quoad intellectum. Io. 6. 45: «Omnis, qui audivit a Patre et didicit,
venit ad me». 2 Cor. 3. 5: «Non quod sufficientes simus cogitare aliquid a
nobis quasi ex nobis, sed sufficientia nostra ex Deo est». Ibid. 4. 6: «Quo­
niam Deus, qui dixit de tenebris lucem splendescere, ipse illuxit in cordibus
nostris ad illuminationem scientiae claritatis Dei in facie Christi lesu». Ephes.
1. 17 sq.: «Ut Deus... det vobis spiritum sapientiae et revelationis in agnitio­
ne eius; illuminatos oculos cordis vestri, ut sciatis quae sit spes vocationis
eius et quae divitiae gloriae hereditatis eius in sanctis».
Quoad voluntatem. Psal. 118. 32: «Viam mandatorum tuorum cucurri,
cum dilatasti cor meum». Phil. 2. 13: «Deus est enim qui operatur in nobis
et velle et perficere pro bona voluntate». 2 Thess. 2. 16: «Exhortetur [Chris­
tus] corda vestra et confirmet in omni opere et sermone bono». Ibid. 3. 5:
«Dominus autem dirigat corda vestra in caritate Dei et patientia Christi».
Apoc. 3. 20: «Ecce sto ad ostium et pulso; si quis audierit vocem meam et
aperuerit mihi ianuam, intrabo ad illum».
Quoad intellectum simul et voluntatem. Io. 6. 44: «Nemo potest venire
ad me, nisi Pater, qui misit me, traxerit eum». Act. 16. 14: «Cuius [mulieris,
nomine Lydia] Dominus aperuit cor intendere his, quae dicebantur a Paulo».
1 Cor. 3. 6 sq.: «Ego plantavi, Apollo rigavit, sed Deus incrementum dedit.
Itaque neque qui plantat est aliquid, neque qui rigat, sed qui incrementum
dat Deus». Ephes. 5. 14: «Propter quod dicit: ’Surge, qui dormis, et exurge
a mortuis et illuminabit te Christus’».
765.

PROBATUR 3. Ex Patribus.5

Patres pariter gratiam iustijicationis exhibent ut aliquid interius
4 Ad rem autem non facit Rom. 4. 3, 9 sq.: «Credidit Abraham Deo, et reputatum
est illi ad iustitiam... Dicimus enim quia reputata est Abrahae fides ad iustitiam. Quo­
modo ergo reputata est? In circumcisione an in praeputio? Non in circumcisione sed in
praeputio». Nam ibi non agitur de aliqua iustitia exterius Abrahae imputata, sed de eius
fide quae imputata est ei in iustitiam, quatenus non ex suis operibus sed ex sua fide
judicatus est a Deo iustus.
5 Baur, L., «Untersuchungen Uber die Vergottlichungslehre in der Théologie der

DE ESSENTIA GRATIAE

761

ac permanens in anima, atque obvium sensum ipsorum textuum
Scripturae explicitius premunt. In peccatorum remissione, haec vere
ab anima auferuntur, nec mere a Deo «non imputantur» (lustinus)
«Spiritus intus animam perfundit [et] in animae interiora ingredi­
tur» (Cyrillus Hier.). Deus non solum «gratis donat», sed etiam
«gratos facit» (Chrysostomus); homo vere et in seipso fit iustus, non
autem per meram imputationem iustitiae Dei, seu fit iustus «iustitia
non qua iustus est Deus, sed quam dat homini Deus» (Augustinus,
cuius verba assumit Conc. Trid., supra, n. 762), ita ut alia sit «ius­
titia iustificans et [alia] iustitia quae iustificatione facta est» (Au­
gustinus), vel «iustitia iustificans et iustitia iustificata» (Gregorius
M.). In huiusmodi iustificatione, talis fit hominis renovatio ut ipse
accipiat «aliam formam» (Epistola Barnabae), «divinam quandam
formam» (Cyrillus Alex.) et «a deformi forma formosam transfera­
tur in formam» (Augustinus), gratiam in anima accipiendo «in mo­
dum sigilli [σφραγίς]» (Athanasius), quo «divinae naturae consors
redditur» (Athanasius, Leo M.),6 quasi per «nativitatem secundam»,
ratione cuius eum «iam Spiritus S. animat» (Cyprianus).
Naturam huiusmodi iustificationis conantur Patres determinare
sub methaporis formae (passim), sigilli (Athanasius, alii), potentiae
(Basilius) et habitus sive indumenti
; Basilius Origenes) vel
stolae (Ireneus: «Sanctitatis stola»).7 Vocatur etiam qualitas (ποιότης;
Cyrillus Alex.: «Sanctificationis qualitas»).
766.

Epistula Barnabae 6. 11: «Ubi igitur nos renovavit per remis-

griechischen Vater», Theologische Quartalschrift XCVIII (1916) 467-491; C (1919)
426-444; CI (1920) 155-186.
Faller, Ο., «Griechische Vergottung und christliche Vergbttlichung», Gregorianum
VI (1925) 405-435.
Galtier, P., Les Saint Esprit en nous d’après les Pères grecs, Roma 1946.
Gross, J., La divinisation du chrétien d’après les Pères grecs, Paris 1938.
Riviere, J., «Justification», Dictionnaire de théologie catholique VIII-2 (Paris
1925) 2077-2106.
Rondet, H., «La divinisation du chrétien», Nouvelle revue théologique LXXI
(1949) 449-476. 561-588.
Rostan, W., «Die Grundbegriffe der Gnade nach der Lehre der Apostolischen
Vâter», Theologische Quartalschrift (1938) 200 sqq., 275 sqq., 470 sqq.; editum seiunctim,
Rottenburg 1938.
Schumacher, H., Kraft der U rkirch e. Das «neue Leben» nach den dokumenten
der zweiersten fahrhunderte, Freiburg i. Br. 1934.
Struker, A., Die Gottebenbildlichkeit des Menschen in der christlichen Literatur der
ersten zwei fahrhunderte, Münster 1913.
6 De quo divinae naturae consortio confer infra, n. 815 sq.
7 De hac indumenti metaphora apud Patres, derivata ex ipso Apostolo (Gal. 3. 27:
«Christum induistis») confer A. Stolz, Anthropologia theologica (Friburgi Br. 1940) 63-65.

.

- .T

DE GRATIA

I

H’
··»
i:
|i‘

r'

sionem peccatorum effecit, ut aliam formam haberemus, animam nempe pue­
rorum instar, utpote qui nos reformavit» (Funk 1. 54).
Iustinus, Dial cum Tryph. 141: «Quapropter si poenitentiam agant, li­
cet omnibus, quicumque voluerint, misericordiam a Deo consequi, eosque bea­
tos Scriptura praedicat his verbis: 'Beatus cui non imputaverit Dominus pec­
catum’ [Psal. 31. 2]. Id autem hanc vim habet ut, peccatorum poenitentiam
agendo, peccatorum a Deo remissionem accipiant, nequaquam autem ut vosmetipsos decipitis, et alii quidam vobis hac in re similes, qui dicunt etiamsi
peccatores sint, Deum tamen, modo eum cognoscant, non imputaturum illis
peccatum» (MG 6. 798 sq.).
Irenaeus/ Adv. haer. 3. 23. 5, inducit Adamum confitentem: «Eam
quam habui a Spiritu sanctitatis stolam amisi per inoboedientiam, et nunc
cognosco quod sim dignus tali tegumento, quod delectationem quidem nullam
praestat, mordet autem et pungit corpus» (MG 7. 963).
Origenes,89 De principiis 2. 3. 2: «Nolo mireris si velut indumentum
corporis perfectam animam dicimus, quae propter Verbum Dei et sapientiam
eius nunc incorruptio nominatur, cum ipse utique qui est Dominus et creator
animae lesus Christus indumentum sanctis esse dicatur, sicut Apostolus dicit:
’Induite vos Dominum lesum Christum’ [Rom. 13. 14], Sicut ergo Christus
indumentum est animae, ita intelligibili quadam ratione etiam anima indu­
mentum dicitur esse corporis» (MG 11. 189).
Cyprianus, Epist. ad Donatum, n. 4: «Postquam, undae genitalis auxilio
superioris aevi labe detersa, in expiatum pectus serenum ac purum desuper
se lumen infudit, postquam, coelitus spiritu hausto, in novum me hominem
nativitas secunda reparavit, mirum in modum protinus confirmare se dubia,
patere clausa, lucere tenebrosa, facultatem dare quod prius difficile videbatur,
geri posse quod impossibile putabatur, ut esset agnoscere terrenum fuisse
quod carnaliter natum delictis obnoxium viveret, Dei esse coepisse quod iam
Spiritus sanctus animaret» (ML 3. 204).
Athanasius,10 Epist. 1 ad Serapionem, n. 23: «Hoc autem modo signati
[σψραγιζο'ίιενο’Ι, convenienter divinae naturae consortes reddimur, ut docet
Petrus [2 Petr. 1. 4]» (MG 26. 586).
Cyrillus Hier., Catech. 17, n. 14: «Aqua exterius corpori circumfun­
ditur; Spiritus vero etiam intus latentem animam sine ullo defectu perfundit
et baptizat. Et quid miraris? accipe corporeum exemplum, tenue quidem et
humile, simplicioribus tamen non inutile. Si ignis ferri crassitudinem intus
permeans, totum in eo efficit ignem, quodque metallum frigidum erat, fervi­
dum efficitur, et quod nigrum et obscurum, collucens evadit; si ignis cum
corpus sit, in ferri corpore se insinuans, ita absque impedimento operatur;
8Korber, J., S. Irenaeus de gratia sanctificante, Würzburg 1866.
Stoll, F., «Die Lehre des hl. Irenaeus von der Erlbsung und Heiligung», Der
Katholik LXXXV (1905) 46-71, 87-109, 181-201, 264-289, 349-353.
9Cf. C. Verfailue, La doctrine de la justification dans Origène d’après son Com­
mentaire de l’Epïtre aux Romains, Strasbourg 1926.
10Pell, G. A., Die Lehre des hl. Athanasius von der Silnde und Erlosung, Pas­
sau 1888.
Straeter, H., Die Erlôsungslehre des hl. Athanasius, Freiburg 1893.

DE ESSENTIA GRATIAE

763

quid miraris, si Spiritus sanctus in animae interiora ingreditur» (MG 33. 986).
Basilius,11 De Spiritu S. 26. 61, comparat praesentiam Spiritus S. in ani­
ma, seu gratiam, cum forma in materia, cum potentia in eo qui hanc possidet
et cum habitu (έξις) in eo qui hunc habet: «Quot enim modis dicitur ’in’,
totidem modis invenimus eam syllabam conceptibus de Spiritu subservire.
Nam forma dicitur esse in materia, et potentia in eo quod eius capax est,
et habitus in eo qui secundum illum affectus est, aliaque huius generis multa»
(MG 32. 179).
Chrysostomus,12 Catechesis (ad illuminandos) I, n. 3: «At cur, inquies,
si peccata nobis omnia lavacrum remittit, non lavacrum remissionis peccato­
rum, non lavacrum purgationis, sed lavacrum regenerationis vocatur? Quia
non solum nobis peccata remittit, neque solum delicta purgat, sed ita id
praestat ac si denuo generati essemus. Etenim nos denuo creat et format»
(MG 49. 227).
Idem, In epist. ad Ephes., hom. 1.3: «’Qua gratificavit nos’, inquit. Non
dixit, ής εχαρίσατο id est, quam gratis donavit, sed έχαρίτωσεν, id est, gratos
fecit·, hoc est, non solum liberavit a peccatis, sed etiam fecit amabiles. Que­
madmodum enim si quis scabiosum et peste ac morbo senioque et paupertate
et fame confectum et perditum, statim formosum fecerit iuyenem omnes ho­
mines pulchritudine vincentem, e genis quidem splendorem valde emittentem,
et micantium oculorum eiaculationibus solis fulgores occultantem; deinde
eum constituerit in ipso flore aetatis, et postea eum purpura induerit et dia­
dema imposuerit, et omni regio ornatu decorarit: ita nostram instruxit et
ornavit animam, pulchramque fecit, desiderabilem et amabilem» (MG 62. 14).
Cyrillus Alex.,13 In Is. 4, orat. 2: «Formatur autem in nobis Christus,
sancto Spiritu nobis divinam quandam formam, per sanctificationem et justi­
tiam indente. Sic enim, sic in animis nostris elucet, character substantiae Dei
et Patris, reformante, ut dixi, sancto Spiritu, nos per sanctificationem in
ipsum» (MG 70. 935).
Homilia paschalis 10. 2: «Damnatum est igitur peccatum, interemptum
quidem in Christo primum, interimendum vero in nobis quoque, cum ipsum
unicationem Spi­
Christum in animos nostros admiserimus per fidem et co
ritus, qui nos similes Christo reddit, per sanctificationis videlicet qualitatem.
Imago enim et facies veluti quaedam est Salvatoris nostri Christi Spiritus,
divinam in nobis figuram per ipsum quodammodo exprimens» (MG 77.
618 sq.).
Augustinus,14 De Trin. 15. 8. 14: «Natura [humana] in rebus creatis
lilii

11 Cf. E. Scholl, Die Lehre des hl. Basilius von der Gnade, Freiburg i. Br. 1881.
12 Cf. J. Solano, «La παλιγγενεσία segùn San Juan Crisôstomo», Miscelânea Camillas
II (1944) 91-138.
bKohlhofer, Sanctus Cyrillus Alexandrinus de iustificatione, Würzburg 1866.
Mahe, J., «La sanctification d’après Saint Cyrille d’Alexandrie», Revue d'histoire
ecclésiastique X (1909) 3040, 469-492.
Weigl, E., Die Heilslehre des hl. Cyrill von Alexandrien, Mainz 1905.
14 Boyer, Ch., «Le système de S. Augustin sur la grâce, paraphrase du De Correp­
tione et Gratia’», Recherches de science religieuse XX (1930) 481-505.
Chene, J., La théologie de saint Augustin. Grâce et prédestination (Le Puy-Lyon
1961) 53-72.

764

I

P
Η
I

DE GRATIA

excellentissima, cum a suo Creatore ab impietate iustificatur, a deformi forma
formosam transfertur in formam» (ML 42. 1068).
De spiritu et littera 9. 15: «’Iustitia’, inquit, ’Dei manifestata est’: non
dixit, Iustitia hominis, vel iustitia propriae voluntats; sed ’iustitia Dei', non
qua Deus iustus est, sed qua induit hominem, cum iustificat impium»'(ML
44. 209).
De Trin. 14. 12. 15: «Dicitur etiam iustitia Dei, non solum illa qua
ipse iustus est, sed quam dat homini cum iustificat impium» (ML 42. 1048).
In Io., tract. 26, η. 1: «Iustitiam vero nobis esse Christum Paulus apos­
tolus dicit... Quid est hoc, iustitia Dei et iustitia hominis? Iustitia Dei hic
[Rom. 10. 5] dicitur, non qua iustus est Deus, sed quam dat homini Deus,
ut iustus sit homo per Deum» (CCL 36. 259 sq.).
Confess. 12. 15. 20: «Quantum interest inter lumen quod illuminat et
quod illuminatur, tantum inter sapientiam quae creat et istam quae creata
est; sicut inter iustitiam iustificantem [et] iustitiam quae iustificatione
facta est» (ML 32. 833).
Leo M.,*15 Serm. 21.3: «Agnosce, o Christiane, dignitatem tuam, et divi­
nae consors factus naturae, noli in veterem vilitatem degeneri conversatione
redire» (ML 54. 192).
Gregorius M., Moral 18. 50. 81: «Omnes enim supernae patriae electi,
sancti quidem et iusti sunt; sed participatione sapientiae, non comparatione.
Quid enim sunt homines Deo comparati? Lumen autem sapientia, lumen et
servi sapientiae [i. e. homines] vocari solent. Sed illa lumen illuminans, isti
lumen illuminatum... Iustitia quidem sapientia, iustitia et servi sapientiae
nuncupantur; sed illa iustitia iustificans, isti autem iustitia iustificata» (ML
76. 86).

767. Quod attinet gratiam transeuntem, eamque interiorem et

ι)
I
t

immediatam, seu motum illuminationis in intellectu et inspirationis
in voluntate, Patres saepissime de ea loquuntur, commentantes
ipsos textus Scripturae (ut Io. 6. 44 et 1 Cor. 3. 6 sq., supra,
n. 764); in quo iterum excellit Augustinus, praecipue in suis operi­
bus antipelagianis, nam ex eius doctrina derivantur ipsi canones
Conc. Arausicani supra relati (n. 723, 762). Ceterum, etiam in liturgicis Ecclesiae orationibus nihil est frequentius et instantius
quam petitio huiusmodi auxiliorum.
Ignatius Antiochenus, Ad Rom. 3. 2: «Vires tantum mihi et internas
Henninger, J., 5. Augustinus et doctrina de duplici iustitia, Modling 1935.
Merlin, N., 5. Augustin et les dogmes du péché originel et de la grâce, Paris 1931.
Rondet H., «L’anthropologie religieuse de saint Augustin», Recherches de science
religieuse XXIX (1939) 163-194.
Salgueiro, Fr., La doctrine de S. Augustin sur la grâce d’après le traité à Simplicien, Coimbra 1925.
15 Cf. C. Fernandez, La gracia segtin San Leon el Grande, México 1951.

DE ESSENTIA GRATIAE

765

•et externas petite, ut non solum loquar, sed et velim, ut non solum dicar
christianus, sed et inveniar» (Funk 1. 262).
Clemens Alex., Strom. 6. 17: «A Deo autem est etiam [naturalis]
intelligentia... Quin etiam eorum cogitationes qui sunt virtute praediti, per
divinam fiunt inspirationem, cum anima quodammodo sit disposita, et divina
voluntas in humanas animas transmittatur, certis Dei ministris ad talia minis­
teria opem ferentibus» (MG 9. 390).
Augustinus, De divers, quaest. 1. 2. 12: «Si... Deus miseretur, etiam
volumus: ad eandem quippe misericordiam pertinet ut velimus. ’Deus enim
est qui operatur in nobis et velle et operari, pro bona voluntate’. Nam si quae­
ramus utrum Dei donum sit voluntas bona, mirum si negare quisquam
audeat» (ML 40. 118).
De gratia Christi 13. 14: «Haec gratia si doctrina dicenda est, certe sic
dicatur, ut altius et interius eam Deus cum ineffabili suavitate credatur infun­
dere, non solum per eos qui plantant et rigant extrinsecus, sed etiam per
seipsum qui incrementum suum ministrat occultus (1 Cor. 3. 7), ita ut non
ostendat tantummodo veritatem, verum etiam impertiat charitatem» (ML
44. 367).
De pecc. merit, et remiss. 2. 19: «Nos quantum concessum est sapiamus;
et intelligamus, si possumus, Dominum Deum bonum ideo etiam sanctis suis
alicuius operis iusti aliquando non tribuere vel certam scientiam, vel victricem
delectationem, ut cognoscant non a seipsis, sed ab illo sibi esse lucem, qua
illuminentur tenebrae eorum, et suavitatem qua det fructum suum terra
eorum. Cum autem ab illo illius adiutorium deprecamur ad faciendam perficiendamque iustitiam, quid aliud deprecamur, quam ut aperiat quod latebat,
et suave faciat quod non delectabat?» (ML 44. 170).
Prosper Aquitanus, Liber contra collatorem 7. 2: «Veritas dicit: ’Nemo
venit ad me, nisi Pater qui misit me, traxerit eum’ (Io. 6. 44)... Quis perspi­
cere aut enarrare possit, per quos affectus visitatio Dei animum ducat huma­
num, ut quae fugiebat, sequatur; quae oderat, diligat; quae fastidiebat,
esuriat; ac subito commutatione mirabili, quae clausa ei fuerant, fiant aperta;
quae onerosa, sint levia; quae amara, sint dulcia; quae obscura, sint lucida?
Haec omnia operatur unus atque idem Spiritus, dividens singulis prout vult’
(1 Cor. 12. 14)» (ML 51. 231).
Capitula pseudo-Caelestina, sive «Indiculus» (Caelestino I R. P.,
t 432, perperam attributa et probabiliter ab eodem Prospero Aquitano con­
cinnata circa a. 435/442), cap. 6: «Quod ita Deus in cordibus hominum atque
in ipso libero operetur arbitrio, ut sancta cogitatio, pium consilium omnisque
motus bonae voluntatis ex Deo sit, quia per illum aliquid boni possumus,
’sine quo nihil possumus’ [Io. 15. 5]» (Denz. 244).16
PROBATUR 4. Ex ratione theologica
768.

Quod gratia, in communi spectata et abstrahendo a per-

,6Plures alios textus collectos habes apud Rouet de Journel, Enchiridion palrisiicum; cf. ibidem indicem theologicum, ubi de natura gratiae actualis.

/00

Μ
ι:
Μ

‘I h
H'
tH
M
l>
j’
:*

DE GRATIA

manenti et transeunti eius charactere, sit aliquid intrinsecum ani­
mae, sequitur ex ipsa generica ratione gratiae (cf. supra, n. 701),
collata cum propria indole amoris divini (1-2, q. 110, a. 1).
Gratia scilicet, accepta formaliter sive obiective, intelligitur ab
omnibus (etiam a Protestantibus) ut aliquod donum Dei, proveniens
ex eius amore erga hominem. lamvero, amor Dei est non solum
affectivus, seu tendens in bonum sicut omnis amor, sed etiam effec­
tivus, seu producens ipsum bonum ratione cuius aliquem amat, cum
Deus sit causa omnis entis et omnis boni, dum amor humanus est
tantum affectivus, cum non producat sed inveniat bonitatem prae­
existentem in rebus; ex quo sequitur quod pro Deo amare est idem
ac bonum infundere et bonum infundere est idem ac amare (Deus
scilicet amat infundendo, infundit amando). Ergo gratia, sive effectus
divini amoris erga hominem, nequit esse nisi illud ipsum bonum,
ratione cuius Deus amat hominem, adeoque aliquid homini intrin­
secum, ita ut gratiam a Deo accipere sit idem ac esse Deo gratum
sive amabilem, et esse Deo gratum sit idem ac accipere a Deo ali­
quam subiectivam sive intrinsecam perfectionem ob quam quis
amatur a Deo.
Aliis verbis, gratia Dei est simul id quod ex amore datur et
id ob quod datur, vel melius, relate ad amorem et gratiam Dei,
nequit fieri distinctio inter id quod datur et id ob quod datur, ut
fit in gratia et amore creato, quia amor Dei est non tantum affecti­
vus sed etiam effectivus, seu non invenit sed producit obiectum
amoris sive bonitatem ob quam aliquis amatur. Unde accipere gra­
tiam a Deo significat habere aliquam intrinsecam ac subiectivam
bonitatem, ob quam quis amatur a Deo, ac ideo gratia est necessario
aliquid intrinsecum animae.
In sententia autem sive Pelagianorum, iuxta quos gratia est
mera extrinseca praedicatio evangelii, sive Protestantium, quibus
gratia iustificationis est mera extrinseca non imputatio peccatorum
(cf. supra, n. 757 sq.), non intelligitur ex quo Dei amore huiusmodi
extrinseca gratia procederet, seu quaenam creaturae bonitas posset
impellere Deum ad hanc gratiam illi conferendam. Non certe ipsa
naturalis bonitas creaturae, cum desit proportio; nec a fortiori ipse
status peccati, qui displicet Deo; nec tandem quaedam Dei liberalitas ac magnanimitas qua ipse, veluti contentus de iustitia Christi,
eligeret non curare de peccatis hominum atque iniustos pro iustis

DE ESSENTIA GRATIAE

767

reputare, nam huiusmodi liberalitas non haberet sufficientem ratio­
nem ac repugnaret tum iustitiae tum veracitati divinae.
769. Ex hoc quod gratia est aliquid animae intrinsecum, sequitur eam
esse saltem aliquid transiens, seu aliquam physicam Dei motionem in anima
acceptam, cum non possit aliquid minus concipi, inter intrinsecas realitates,
quam transiens aliqua realitas. Natura huiusmodi motionis, sub qua homo
transit in actus supernaturales, quamque theologi gratiam actualem appellant,
determinabitur infra (q. 7); interim satis erit animadvertere contra Vâzquez et
Petavium (cf. supra, n. 760) eam non solum in intellectu sed etiam ac prae­
cipue in voluntate agnoscendam esse, cum ab utraque facultate, et praecipue
a voluntate, salutares actus procedant.
Num autem gratia sit etiam aliquid permanens, seu potius num praeter
praefatum transiens auxilium detur etiam alia gratia, quae stabiliter permaneat
ac inhaereat animae, nequit quidem necessaria ratione probari, cum homo
possit absolute fieri gratus Deo, imo et iustificari a peccato, mere eliciendo
actus supernaturales sub sola Dei motione sive gratia actuali. Attamen, id
quoque convenientissima ratione suadetur ex analogia cum modo agendi divi­
nae Providentiae in creaturis et peculiariter in ipso homine secundum ordinem
naturalem. Nam, in hoc naturali ordine praeter motionem ad actus naturales
(puta intellectionis et volitionis) Deus largitur etiam permanentes formas et
virtutes, quae sint principia ipsorum actuum, ut per ea homo inclinetur et
disponatur ex seipso ad huiusmodi actus, et motiones divinae fiant ipsi connaturales et faciles. Non est autem conveniens ut Deus minus provideat his
quos diligit ad supernaturale bonum habendum, quam creaturis quas diligit
ad bonum naturale assequendum. Unde etiam et a fortiori in ordine superna­
tural! Deus infundit aliquas proportionatas formas vel virtutes, quae sint per­
manentia principia actuum supernaturalium et secundum quas homo connaturaliter ac facile a Deo moveatur ad bonum supernaturale (1-2, q. 110, a. 2;
cf. 2-2, q. 23, a. 2). Natura autem huiusmodi permanentis auxilii, quod theo­
logi gratiam habitualem appellant, determinabitur in quaestione sequenti.
QUAESTIO II.

DE ESSENTIA GRATIAE HABITUALIS17

I. SENSUS QUAESTIONIS.

Ex dictis in praecedenti quaestione constat dari in ho­
mine aliquam gratiam habitualem, saltem sub generica ratione entis
supernaturalis, intrinseci animae et in ipsa permanentis. Restat ut
haec generalis ratio ulterius determinetur. Ubi occurrunt tres dis­
tinctae quaestiones, de quibus disceptari posset et historice saltem
disceptatum est. Primo scilicet, utrum haec gratia sit aliquid crea­
tum, nec identificetur cum ipso Deo substantialiter praesente in ani770.

17 Valet eadem bibliographia allata pro quaestione praecedenti, n. 756.

1

DE GRATIA

ma et in ea operante. Secundo, utrum sit aliquid physicum, nec tan­
tum aliqua dignitas moralis vel extrinseca denominatio, qualis est
dignitas regia vel papalis. Tertio, utrum sit proprie habitus, sive
qualitas stabiliter dispositiva, in terminis saltem vigentis aristotelicae philosophiae, vel, si placet, ad quamnam ex variis entis creati
ac physici categoriis reducenda sit. Ut ex dicendis patebit, duae
priores quaestiones tempore saltem hodierno in sensu affirmativo
non solum theologice, verum etiam dogmatice, resolutae inveniun­
tur, utpote intime ac proxime connexae cum dogmate fidei de exis­
tentia gratiae inhaerentis sive permanentis; tertia vero, intellecta
saltem sub determinato philosophico sensu habitus, adhuc disputa­
tioni patet et mere theologica manet, quamvis a theologis in sensu
affirmativo communiter resolvi soleat.
II. ERRORES ET SENTENTIAE.
I»
i;
P

**·

•i.
I
il'

:>
P’

ii

Φ♦

771. Quoad primam quaestionem de creata indole gratiae
habitualis, videntur dissensisse plures theologi saec. 12, inter quos
ipse Petrus Lombardus™ quatenus ex una parte negarunt existen­
tiam virtutis charitatis, tanquam alicuius entis creati animae infusi,
docentes charitatem esse ipsum Spiritum S. inhabitantem et operan­
tem in anima, et ex alia parte videntur non distinxisse inter charitatem et gratiam, ita ut totum sanctificationis negotium reducerent
formaliter ad praesentiam Spiritus S. (vel Trinitatis; cf. supra, n.
312), sub cuius impulsu homo elicit supematurales actus virtuosos,
et materialiter, sive ex parte nostri, totum reducerent ad hos ipsos
actus: quo sensu sanctificatio et iustificatio reducitur ad gratiam
actualem, vel, si placet, gratia habitualis confunditur cum actuali
et sanctificatio permanens sive inhaerens nonnisi nomine retinetur,
vel ad sii ■ Illi um tanquam extrinseca quaedam denominatio desumpta
ex actibus bonis praeteritis consideratur.

.»

772. potandum est directam quaestionem inter illos primaevos doctores non fuisse de ipsa gratia, quam nunc dicimus sanctificantem et supponi­
mus distingui a virtutibus, sed de virtute charitatis, utrum scilicet haec sit ali­
quid creatum quod quidem, ut fatetur ipse Petrus Lombardus, «plerique»*
18 Schupp, J., Die Gnadenlehre des Petrus Lombardus, Freiburg 1932.
Stufler, I., «Petrus Lombardus und Thomas von Aquin über die Natur des
’Caritas’», Zeitschrift fur katholische Théologie LI (1927) 399-408.
Zigon, Fr.. «Der Begriff der ’Caritas’ beim Lombarden und der hl. Thomas», Divus
Thomas (Freiburg) IV (1926) 404424.

Bl* n

A

DE ESSENTIA GRATIAE

769

asserebant, an sit ipse solus Spiritus S., quod aliqui alii dicebant, quibus
manifeste consentit Lombardus,19 scribens: «Ipse idem Spiritus sanctus est
amor sive caritas, qua nos diligimus Deum et proximum... Sed ne forte aliquis
dicat, illud dictum esse per expressionem causae: ’Deus caritas est’, eo scilicet
quod caritas sit ex Deo et non sit ipse Deus, sicut dicitur: Deus nostra po­
tentia et spes, non ipse sit ista, sed quia ista ex eo sunt, occurrit Augustinus
ostendens, non hoc esse dictum per causam sicut illa, in XV libro De Trini­
tate [17. 27]... [Hoc tamen] a plerisque negatur» (Sent., 1. 1, dist. 17, c. 1,
3, 6, ed. Quaracchi, I 106, 108 sq., 113).
De aliqua autem gratia sanctificante, distincta a charitate, Petrus Lom­
bardus nihil dicit et ex toto contextu ostendit eam ignorare, seu potius cum
ipsa virtute charitatis adeoque cum ipso Spiritu S., identificate, ex quo docet
immediate procedere ipsum actum charitatis (ibid., c. 6, p. 116). Quod autem
attinet ceteras virtutes, ipse refert iterum duas theologorum opiniones, alte­
ram reponentem eas in ipsis ac solis actibus virtuosis, qui a solo Deo in nobis
producantur, et alteram reponentem eas in ipsa causa illorum actuum quae
esset tum Deus tum voluntas humana a Deo mota (Sent., 1. 2, dist. 27, c. 5-12,
ed. Quaracchi, I 446-452), ita ut quidam ulterius «non inerudite tradant virtu­
tem esse bonam mentis qualitatem sive formam, quae animam informat; et ip­
sam non esse motum vel affectum animi, sed ea liberum arbitrium iuvari, ut ad
bonum moveatur et erigatur» (ibid., c. 5, p. 447). Huic alteri sententiae
Lombardus manifeste subscribit, ut patet ex toto excursu, quamvis in fine
discussionis argumentorum utriusque sententiae, addat: «Praemissis aliisque
rationibus innituntur utrique. Horum autem indicium diligentis lectoris relinquo examini, ad alia properans» (ibid., c. 12, p. 452).
Unde integra Petri Lombardi sententia ad hanc reducitur. Gratia ipsa,
qua homo sanctificatur ac renovatur, non est in anima aliquid creatum, sed
ipse Spiritus S., qui identificatur cum ipsa hominis charitate, radice et forma
omnium virtutum. Ceterae virtutes consistunt non in ipsis actibus virtuosis,
sed in eorum causa quae est simul Spiritus S. et liberum arbitrium, imo, ex
19 Quinam essent illi pauciores theologi, quorum sententiam Lombardus sequitur,
minus determinate scitur, cum plures antiqui auctores ambigue loquantur. Aliqua nomina
indigitat Λ. M. Landgraf, «Die Erkenntnis der heiligmachenden Gnade in der Friischolastik», Scholastik III (1928) 51, nota 2; cf. ipsius Dogmengeschichte der Priischolastik
1-1 (Regensburg 1952) 220-237; inter quos praecipue Hugo a S. Victore (de cuius doctrina
confer H. Koster, Die Heilslehre des Hugo von Sankl Viktor, Emsdetten 1940).
Videtur autem exaggerare Ioannes Morinus (f 1659) scribens: «[Sententia] quae
tribuit [absolutioni] gratiae habitualis infusionem omnium est novissima: Vix enim ante
annum millesimum ducentesimum de habitibus gratiae coeptum est in Scholis disputari.
Ideo antiquissimorum Scholasticorum, nullus nec cum de effectu Contritionis, nec cum
de Sacramentorum virtute disputant, habituum infusorum diserte mentionem facit...
Scholastici disputando tantum assecuti sunt gratiam qua peccator iustificatur habitum
esse a Deo animae infusum. Multi doctores contra hos habitus reclamarunt, diuque aequo
Marte pugnatum; sed tandem circa annum 1240 deferbuit tota illa disputatio, omnesque
Doctores in habituum positionem consenserunt» (Commentarius historicus de disciplina in
administratione sacramenti Poenitentiae..., 1. 8, c. 2, n. 11 et 13 [Bruxellis 1685] 504 sq.).
Quoad evolutionem doctrinae de gratia apud theologos mediaevales, confer Landgraf, loc. cit., et L. Alszeghy, Nova Creatura. La nozione della grazia nei commentarii
medievali di S. Paolo, Romae 1956.

770

DE GRATIA

parte ipsius liberi arbitrii, consistunt probabiliter in quibusdam qualitatibus
illi infusis illudque informantibus. Quod attinet ipsos actus virtuosos, actus
charitatis procedit immediate ab ipsa charitate, seu a Spiritu S., ceteri vero
actus procedunt ab eadem charitate non immediate sed mediantibus aliis
virtutibus, probabiliter tanquam ex qualitatibus sive formis animae infusis.20
Quapropter, Magister non simpliciter negat existentiam gratiae habitua­
lis, tanquam alicuius entis creati, cum id salvet saltem in aliis virtutibus,
distinctis a charitate, sed directe negat ipsam fundamentalem ac primo sanc­
tificantem gratiam, quam confundit cum charitate, esse aliquid creatum, eam
identificans cum ipso Spiritu S.
Ceterum idem error, mature impugnatus a plerisque coaevis doctoribus
ac fere extinctus opera magnorum doctorum saeculi sequentis,21 non semel sub
alia forma iterum apparuit in posteriori aetate, ut ex mox dicendis patebit.

773. Quoad secundam quaestionem de physica indole gratiae
tI
H
ι:
Μ

I

ί ·’
ι:
41

|ί

•tl?

habitualis, ad eius negationem reduci potest modus dicendi aliquo­
rum theologorum postridentinorum, qui, appropinquantes ad sen­
tentiam Baii negantis ipsam existentiam huius gratiae (cf. supra,
n. 760), dicunt gratiam sanctificantem consistere in ipsis gratiis
actualibus, uno vel alio stabili modo consideratis, puta secundum
earum complexum et effectum continuatae bonae vitae christianae
(hoc pobabile puta loannes Morinus, t 1659),22 vel secundum
earum causam, quae est stabile ac benevolum decretum divinae
voluntatis conferendi homini omnia actualia auxilia necessaria ad
iustitiam conservandam (ita in Germania B. Stat tier, t 1797, vir
singularium opinionum; semirationalista G. Hermes, t 1831; et
I. E. Kuhn, j 1887, vir infensus theologiae scholasticae).23 Quae
sententia, si in benigniori sensu accipiatur et ne prorsus sapiat doc­
trinam baianam aut protestanticam, intelligi debet de quadam gratia
habituali moralis indolis, seu de extrinseca quadam dignitate vel de­
nominatione, proveniente ex actibus bonis praeteritis.

ίΡ

ro
',
i
j
j.

20 Sent., 1. 1, dist. 17, c. 6, p. 116: «Alios actus atque motus virtutum operatur
caritas, id est Spiritus Sanctus, mediantibus virtutibus, quarum actus sunt, utpote actum
fidei, id est credere fide media, actum spei, id est sperare media spe. Diligendi vero actum
per se tantum sine alicuius virtutis medio operatur, id est diligere».
21 Confer impugnationem S. Tho.mae, 2-2, q. 23, a. 2, et Bonaventurae In 1 Sent.,
dist. 17, p. 1, a. un., q. 1, qui alibi hanc Lombardi sententiam refert inter «octo positio­
nes [in quibus] doctores Parisienses non sequuntur Magistrum» (In 2 Sent., dist. 44,
dub. 3, circa litteram Magistri).
22 Loc. cit. (supra, in n. 772).
23 Circa Hermes cf. J. Kleutgen, Théologie der Vorzeit II (1871) 280 sq., et
A. Theuvenin, «Hermes», Dictionnaire de théologie catholique VI-2 (Paris 1914) 2229
sq. De eius connexa doctrina circa gratiam iustitiae originalis, confer quae diximus supra
(n. 595). Contra Kuhn scripsit C. Schazler, Neue Untersunchungen Uber das Dogma
der Gnade, Mainz 1865.

DE ESSENTIA GRATIAE

771

774. Quoad tertiam quaestionem, seu utrum gratia habitualis
sit proprie habitus, sive qualitas stabiliter dispositiva, non occurrit
peculiaris dissensus inter doctores qui admittunt gratiam esse quid
permanens et physicum. Refertur tamen a Suaresio24 singularis opi­
nio hispani dominicani loannis Vincentii Asturicensis (t 1595),2526
qui videtur docere gratiam esse (vel saltem esse posse) aliquam ani­
mae intrinsecam immutationem quae tamen non distinguatur reali­
ter ab ipsa essentia animae, adeoque non sit habitus neque accidens.
In similem sententiam (quam secutus est etiam recentior theologus
D. Palmieri)^ logice collimare debent quicumque, iuxta philoso­
phiam cartesianam, negarent distinctionem inter substantiam et
accidentia.
III. ASSERTIO. Gratia habitualis est aliquid creatum, physice
inhaerens animae, tanquam verus habitus sive qualitas dispositiva,
ab essentia animae distincta.
775.

Nota theologica.

Gratiam esse aliquid creatum nec identificati cum ipso Deo,
est saltem theologice certum ex toto contextu doctrinae Conc. Trid.
In hanc notam communiter conveniunt theologi moderni: sententia
certa (Diekamp), theologice certa (Dander), saltem theologice certa
(Van der Meersch, Hervé, Lercher, Gonzalez Rivas), imo doctrina
catholica (intellecta ut aliquid plusquam theologice certum; Beraza,
Gonzalez Rivas). Idem a fortiori docere censentur illi qui ulterius
affirmant ipsam physicam indolem gratiae esse theologice certam.
Gratiam esse aliquid physicum est pariter theologice certum,
imo fortasse de fide, ex eadem doctrina et definitione Conc. Trid.
In priorem notam theologi concordant, quoad alteram vero dissen­
tiunt. Plures enim dicunt id non esse de fide, ita D. Soto, Cano,
Medina, Bànez, Vazquez,27 Salmanticenses et inter modernos Perro24 De gratia, 1. 7. c. 15, n. 2.
25 De habituali Christi Salvatoris nostri sanctificante gratia relectio, q. 1, post conci.
6 (Romae 1590). De quo confer V. Beltran de Heredia, «EI Padre Juan Vicente Asturicense, Procurador y Vicario General de ia Orden», Archivum Fratrum Praedicatorum XI
(1941) 5-35.
26 In manuscripto inedito De gratia habituali. Illius verba citat Beraza, De gratia
Christi, n. 745.
27 In 1-2, c. 3, n. 19 explicite asserit «hactenus ab Ecclesia definitum non esse,
adultum extra sacramentum solo habitu justificari»; imo exinde peregrine ut probabile
putat iustificationem cxtrasacramentalem consistere in solo actu contritionis.

ne, Mazzella, Del Prado, quibus accensendi sunt alii mox referendi
qui assignant inferiorem notam; alii vero id habent ut de fide, ita
Bellarminus, Suarez?' Vega, Valentia, et inter modernos Boyer,
Mors et Gonzalez Rivas (qui dicunt id sibi videri esse de fide). Ob
quem dissensum, alii inferiorem notam assignant: sententia certa,
ita ut contrarium sit plane temerarium (haec est minima nota, a theo­
logis assignata; Pesch, Lercher, Diekamp, Ott), theologice certa
(Hervé), saltem theologice certa (Lennerz, Mors), fidei proxima
(Dander).
Gratiam esse qualitatem sive habitum, haec acipiendo in pro­
prio sed generali sensu alicuius entitatis non solum creatae ac phy­
sicae (ut dictum est), sed etiam stabiliter qualificantis ac disponentis
animam, absque ulteriori determinatione, videtur esse theologice
certum, vel saltem ita certum ut contrarium sit plane temerarium;
nam id immediate sequitur ex ipsa ratione creata ac physica. Si vero
id accipiatur in specifico ac philosophico sensu unius ex aristotelicis
categoriis, non videtur ullam theologicam notam mereri, quia Magis­
terium abstrahere solet a philosophicis doctrinis et Conc. Trid. de
industria ab illis vocibus «qualitas-habitus» abstinuit. Nec aliud, ni
fallimur, dicere volunt tum aliqui theologi moderni qui, simpliciter
tamen et absque distinctione, pronuntiant id quoque esse theologice
certum vel conclusionem theologicam certam (Hervé, Garrigou-Lagrange, Boyer, Dander), tum alii qui e converso significant id cer­
tum non esse (Lennerz, Mors).28
29
PROBATUR 1.

Quod gratia sit aliquid creatum.

documenta supra relata (n. 762) manifeste sup­
ponunt gratiam habitualem distingui a Deo sive a Spiritu S.
776. Magisterii

Innocentius III et Conc. Viennense loquuntur de informatione et in­
fusione gratiae, et quidem ad modum habitus; in traditional! autem loquendi
usu, Spiritus S. non dicitur infundi, et multo minus informare animam, sed
dari, mitti, advenire, inhabitare. Ceterum, duo illa documenta eos terminos
adhibent in sensu adhibito a theologis, de quorum disputatione circa modum
28 De gratia, 1. 6, c. 3, n. 5-18, ubi rem peculiariter discutit.
29 Lennerz·. «Non affirmatur eadem certitudine [ac pro physica indole gratiae] cons­
tare donum illud creatum physice permanens esse praecise ’qualitatem’ vel ’habivum’»
{De gratia, ed. 2, p. 95); «Illa dona reducenda esse praecise ad categoriam habitus a Con­
cilio non videtur declaratum» (De virtutibus theol., ed. 4, p. 357).
Mors: «Gratiam sanctificantem esse praecise ’qualitatem’ vel ’habitum’ non videtur
doceri a Concilio» (Theol. dogm. IV, n. 147).

DE ESSENTIA GRATIAE

773

iustificationis parvulorum occupantur et quorum tempore supradicta sententia
Petri Lombardi iam ab aevo communiter rciecta fuerat.
Conc. Trid. docet iustificationem formaliter consistere «non in iustitia
qua Deus iustus est, sed qua nos iustos facit»; id autem non simpliciter verum
esset, si gratia nostra esset formaliter ipse Spiritus S., secluso aliquo eius
dono; nec refert quod Concilium directe reiciat solam interpretationem Protestantium, qui, aliter ac Petrus Lombardus, loquebantur de Spiritu S. ut
mera extrinseca causa iustificationis, seu de benevola Dei voluntate. Praete­
rea, Concilium loquitur de «formali causa» iustificationis ac docet «caritatem
Dei diffundi in cordibus atque ipsis inhaerere», quae quidem valde improprie
et cum periculo confusionis dicerentur de Spiritu S. qui, utpote quid increatum, nequit infundi et inhaerere animae ad modum formae. Praeterea, Con­
cilium docet iustificationem esse diversam in singulis, qui eam «recipiunt
unusquisque suam, secundum mensuram et secundum propriam cuiusque
dispositionem et cooperationem»; id autem dici nequit de ipso Spiritu S.,
secundum se aequaliter praesente omnibus animabus; quod si id referatur
ad subsequentem eius influxum per gratias actuales, iam negaretur cum Baio
ipsa existentia gratiae habitualis sive permanentis. Tandem Concilium aperte
distinguit inter gratiam iustificationis et Spiritum S., tanquam inter datum et
datorem, loquens de iustitia «qua ab eo donati [sumus]», «quam Spiritus
S. partitur prout vult» quaeque «per Spiritum S. diffunditur in cordibus»;
velle autem haec intelligere de Spiritu S. non ut causa efficienti sed ut causa
formali iustificationis, esset attribuere Concilio locutionem impropriam, confusivam, necnon prorsus ineptam: praefatae enim expressiones significarent:
Spiritu S. a Spiritu S. donati sumus —Spiritus S. Spiritum S. partitur singulis
prout vult— Spiritus S. per Spiritum S. diffunditur in cordibus.
Cetera documenta, superius relata, tridentinam definitionem ulterius de­
terminant. Pius V enim contra Baium loquitur de «gratia aliqua animae in­
fusa»·, Catechismus Conc. Trid. eandem appellat «divinam qualitatem in
anima inhaerentem» et Pius XI affirmat eam esse «permanens vitae supernaturalis principium».

(supra relata, n. 763 pariter distinctionem gra­
tiae a Spiritu S. manifeste prodit, eam exhibens ut renovationem,
novitatem vitae, mortem a peccato, constitutionem novi hominis et
novae creaturae, nativitatem ex Deo, divinam filiationem, semen
ipsius Dei, consortium divinae naturae. Peculiarem praeterea vim
habent tum Rom. 5. 5, cit. ab ipso Conc. Trid.: «Caritas Dei diffusa
est in cordibus nostris per Spiritum S. qui datus est nobis», ubi fit
distinctio inter gratiam diffusam et Spiritum S. diffundentem, nec­
non inter diffusionem gratiae et dationem Spiritus S.; tum 2 Cor. 1.
22: «Qui et signavit nos et dedit pignus Spiritus in cordibus nos­
tris», ubi gratia assimilatur sigillo impresso in anima (cf. parallelos
textus 5. 5 et Ephes. 1. 13 sq.); tum Rom. 8. 16: «Ipse enim Spi­
ritus testimonium reddit spiritui nostro, quod sumus filii Dei», ubi
777. Scriptura

774

DE GRATIA

fit explicita distinctio inter Spiritum S. et spiritum nostrum qui
exurgit ex hoc quod sumus filii Dei.
(supra citati, n. 765 sq.) similiter eandem distinc­
tionem produnt ac premunt, praecipue exhibentes iustitiam nostram
tum ut novam formam communicatam animae, Epist. Barnabae:
«Aliam formam habemus, animam nempe puerorum instar», Cyril­
lus Alex.: «Nobis divinam quandam formam indit», «per iustificationis videlicet qualitatem», Chrysostomus: «Nos denuo creat et
format», Augustinus: «A deformi forma formosam transfertur in
formam»; tum ut participationem divinae naturae, Athanasius: «Di­
vinae naturae consortes reddimur» (cf. infra, n. 815 sq.); tum ut
aliquid a Spiritu S. operatum intus in anima, Chrysostomus: «Ornat
animam pulchramque facit», Cyrillus Hier.: «Spiritus S. in animae
interiora ingreditur» et «intus latentem animam sine ullo defectu
perfundit et baptizat». Augustinus (quem sequitur Gregorius M.)
signanter praefatam distinctionem premit sub pluries repetita dis­
tinctione iustitiae iustificantis et iustitiae iustificatae atque assimilai
iustitiam nostram lumini et sapientiae nostrae, quae profecto est
aliquid creatum, distincta a sapientia divina per quam creata est.
778. Patres

Ex quibus manifestum etiam fit, fortiores quasdam Patrum expressiones,
quae videntur Spiritum S. efferre ut formam nostrae iustificationis, non esse
accipiendas proprie et in formali sensu, sed tantum in sensu causali. Ita
Cyprianus ait quidem hominem iustum «Spiritu S. animari», sed in eodem
textu significat hanc animationem consistere in constitutione «novi hominis
[per] nativitatem secundam» (supra, n. 766). Pariter Cyrillus Alex, ait con­
figurationem Christi in nobis fieri per Spiritum S. qui est imago Filii, sed
simul in eodem textu ait id a Spiritu S. fieri «per sanctificationis qualitatem»
(supra, n. 766). Et idem dic de pluribus aliis textibus Patrum, praecipue
graecorum, quibus significatur sanctificationem fieri immediate per ipsum
Spiritum S. et quibus aliquis praefracte abuteretur si eos acciperet in sensu
exclusive aut proprie formali, ita nempe quod solus Spiritus S., et quidem
formaliter, animam sanctificet, secluso dono creato per quod immediate ac
formaliter id faciat.

eaque necessaria, idipsum ostendit. Nam,
si gratia habitualis esset ipse Spiritus S. praesens animae, sequeretur
vel quod gratia non sit vere ac proprie animae inhaerens, sed tan­
tum aliquid ei adiacens ac pro tanto extrinsecum, quod repugnat
fidei definitae a Conc. Trid.; vel quod Spiritus S. proprie informet
animam, tanquam actus receptus in ea, quod quidem repugnat ipsi
rationi, utpote contrarium infinitati et perfectioni divinae: omnis
779. Ratio theologica,

DE ESSENTIA GRATIAE

775

enim forma coarctatur ac limitatur a subiecto in quo recipitur. Ne­
quit enim Deus vel Spiritus S. esse praesens animae, etiam in ordine
supernatural!, nisi ut causa efficiens, sive potius ratione alicuius
effectus in anima producti, qui, in ordine supernatural!, est praecise
aliqua gratia a Deo distincta, in qua ultimo fundatur etiam ipsa spe­
cialis praesentia sic dictae inhabitationis SS. Trinitatis (cf. supra,
n. 323 sq.).
Praeterea, cum gratia operetur ac manifestetur praecipue et im­
mediate per actum charitatis, si gratia esset ipse Spiritus S. seque­
retur, ut concedit Petrus Lombardus, hunc actum procedere non ab
ipsa anima seu a voluntate sed a solo Spiritu S., ita ut voluntas se
haberet tantum ut mota et nullo modo ut movens (seu ut principium
motus), quemadmodum corpus movetur ab exteriori agente. lamve­
ro, ut observat S. Thomas (2-2, q. 23, a. 2), id implicat contradictio­
nem, cum sit contra ipsam rationem actus voluntarii (et consequen­
ter actus amoris), de cuius essentia est ut procedat a principio in­
trinseco et quidem agente propter finem cognitum (cf. 1-2, q. 6,
a. 1). Nec etiam dici potest ipsam voluntatem a Spiritu S. moveri
tanquam merum instrumentum ad eliciendum actum charitatis;
nam etiam hoc est contra rationem actus voluntarii, de cuius essentia
est ut non solum sit quomodolibet principium actus, sed etiam ut
sit principium actus tanquam a se et virtute propria, quod est contra
rationem instrumenti. Praeterea, utrumque repugnat ipsi actui amo­
ris Dei, prout in hac vita est non solum voluntarius sed eiam liber,
de cuius ratione est ut procedat a principio in cuius potestare sit age­
re vel non agere. Unde praefata Lombardi sententia aufert ab actu
charitatis propriam rationem actus tum voluntarii, tum liberi, ac
consequenter etiam meritorii, ac ideo, ut concludit S. Thomas, illa
sententia dum conatur extollere «excellentiam charitatis» reapse
«redundat in charitatis detrimentum».
PROBATUR 2. Quod gratia sit aliquid physicum.

780. Eadem documenta, invocata pro creata indole gratiae,
ostendunt etiam eius physicam indolem, seu ipsam non esse meram
permanentem dignitatem moralem, vel extrinsecam aliquam deno­
minationem, provenientem ex ipsis actibus bonis aut ex stabili ac
benevolo decreto divinae voluntatis, iuxta diversas quorumdam ex­
plicationes supra relatas (n. 773).

DE GRATIA

Quod attinet Magisterii doctrinam, Innocentius III et Conc.
Viennense loquuntur de gratiae infusione et informatione, et qui­
dem ad modum habitus; quod quidem ex connatural! vi verborum
et praecipue ex sensu qui a theologis illis terminis tribuebatur, sal­
tem aliquid physicum subaudit. Conc. Trid. in cap. 7 distinguit inter
remissionem peccatorum, quae quidem concipi potest ut permanens
quaedam moralis dignitas, et infusionem fidei, spei et charitatis;
unde in huiusmodi infusione aliquid plus quam moralis dignitas intelligit. Ibidem et in can 11 Concilium ait «caritatem diffundi in
cordibus atque ipsis inhaerere»·, mera autem moralis dignitas non
dicitur infundi, diffundi et inhaerere nisi per exaggeratam ac confusivam hyperbolem, quae non solum non convenit documentis Eccle­
siae sed etiam aliena est a proprio sensu quem conciliares Patres
illis expressionibus tribuebant. Praeterea, in can. 3 Concilium gra­
tiam iustificationis distinguit ab actibus fidei, spei, dilectionis et
poenitentiae; ex quo sequitur neque in his actibus neque in aliqua
denominatione ab illis derivata, eam gratiam consistere, sed in ali­
qua distincta ac pariter physica realitate, illis actibus superveniente.
Distinctius adhuc Catechismus Conc. Trid., tanquam doctrinam ut
de fide a Concilio definitam («quemadmodum Tridentina Synodus
ab omnibus credendum decrevit»), tradit «gratiam [esse] divinam
qualitatem in anima inhaerentem», et Tius XI docet eam esse «per­
manens vitae supernaturalis principium», adeoque aliquid physi­
cum, sicut est ipsa vita supernaturalis (seu ipsi actus boni ad hanc
vitam pertinentes), ut requirit necessaria proportio inter causam et
effectum.
Pariter supra relatae (n. 777) expressiones Scripturae praecipue
de nova vita, de nova nativitate, de semine Dei, de consortio divinae
naturae, de diffusione charitatis in corde, de sigillo impresso in ani­
ma et pignore ipsi collato, exaggeratam ac confusivam hyperbolem
continerent, nisi implicarent gratiam esse aliquid physicum ac phy­
sice in homine permanens. Propterea Catechismus Conc. Trid., ex­
plicata natura gratiae tanquam qualitate animae inhaerente, imme­
diate subiungit: «Atque id ex sacris litteris aperte colligitur, cum
gratiam effundi dicant [Rom. 5. 5], eamque Spiritus sancti pignus
soleant appellare [2 Cor. 1. 22; 5. 5]».
Idemque colligitur ex fortioribus Patrum expressionibus (cf. in
n. 778) de gratia ut nova forma animae indita, ut quadam qualitate
sanctificativa, ut consortio divinae naturae, ut effectu intus in anima

DE ESSENTIA GRATIAE

777

operato, ut iustitia quae nobis inest sicut inest naturale lumen et
naturalis sapientia.

est quia in praefatis fontibus gratia habitualis
sive permanens consideratur non tantum ut aliquid multipliciter
dignificans hominem, quod quidem posset absolute concipi ut quid
morale vel ut extrinseca denominatio, sed etiam ut principium vitae
supernaturalis quae in physicis actibus consistit. Unde et ipsa debet
esse aliquid physicum, ut vere dicatur illorum principium; id enim
requirit proportio inter causam et effectum. Ceterum, quamvis
absolute loquendo posset Deus immediate movere intellectum et
voluntatem ad eliciendos actus supernaturales quin has facultates
praedisponat per aliquam formam habitualem physicam (in quo
quidem casu gratia non esset principium illorum actuum, imo nihil
aliud esset nisi moralis quaedam dignitas), tamen (ut iam supra nota­
vimus cum S. Thoma, n. 769), attento modo agendi ipsius naturalis
Providentiae, quae non solum movet creaturas ad agendum sed in­
fundit eis principia operationum, ut possint facile et connaturaliter
agere, idem praesumendum est de modo agendi supernaturalis Pro­
videntiae, cum non sit credibile Deum minus providere his quos
movet ad bonum supernaturale quam his quos ordinat ad bonum
naturale.
Ratio theologica

PROBATUR 3. Quod gratia sit verus ac proprie dictus habitus, sive
qualitas dis •I·! sitiva, ab essentia animae distincta.

Id quidem cum minori certitudine deducitur ex fonti­
bus, cum longius distet ab immediato obiecto revelationis ac tale
requirat ratiocinium in quo implicantur conceptus philosophici sub­
stantiae et accidentis, qualitatis et habitus. Neque enim in Scriptura,
neque apud Patres neque etiam in documentis Magisterii, directe
indicatur quid praecisius sit illud ens permanens ac physicum, in
quo gratia habitualis consistit, nec in eis adhibentur termini acci­
dentis, qualitatis et habitus, saltem in sensu philosophico.
781.

Basilius quidem utitur voce «habitus» (έξις), sed in sensu materialis
habitus sive indumenti, ex quo etiam alii Patres sumunt metaphoram ad
illustrandam naturam gratiae prout distinguit et dignificat christianos, quique
omnino aliud est a specie qualitatis quam theologi habitum appellant (cf. infra
dicenda de utriusque habitus sensu). Pariter, cum Cyrillus Alex, gratiam di­
recte vocat «qualitatem» (ποιστης), hac voce non aliud prodit quam geneti­
cum ac vulgarem sensum alicuius entis permanentis ac physici, quo anima

DE GRATIA

afficitur et elevatur; qui generalis sensus aequaliter substernitur variis vocibus
a Patribus adhibitis, scilicet: forma, sigillum, potentia, qualitas, habitus (indu­
mentum, stola) (cf. supra, n. 765).
Innocentius III et Conc. Viennense loquuntur quidem de gratia tanquam
habitu, ut opposito actui, sed ideo huiusmodi scholasticos ac theologicos con­
ceptus assumunt, ut iudicent de quadam controversia ipsorum theologorum
circa effectum Baptismi parvulorum (cf. supra, n. 762), nec ideo id faciunt
intuitu dogmatico, ita ut dici possit in eorum mente eam vocem nonnisi prae­
fatum vulgarem sensum entis physici ac permanentis habere. Et idem proba­
bilius valet etiam de voce «qualitas» adhibita a Catechismo Conc. Trid. (supra,
n. 762); nam, quamvis eius auctores non raro terminos theologicos in sensu
technico assumant, vix tamen credibile est eos reputasse Concilium definisse
gratiam esse qualitatem in sensu stricto ac philosophico, eo vel magis quod
ex Actis ipsius sessionis sextae apparet Concilium consulto a voce «habitus»
abstinuisse.

Nihilominus, ex his ipsis datur intelligi mentem Magisterii
omnino quadrare cum philosophico habitus conceptu quem theologi
communiter attribuunt illi permanenti gratiae, eam «gratiam habi­
tualem» technice appallenates. Nam Conc. Viennense loquitur de
«informante gratia infusa» (qui formae conceptus saepe apud ipsos
Patres occurrit); quod autem infunditur tanquam forma, nequit esse
nisi qualitas. Conc. Trid. loquitur de «gratia inhaerente»; inhaerere
autem proprie dicitur de accidente, cuius proprium esse est inesse,
et peculiariter de qualitate et habitu qui, utpote dispositio difficile
mobilis, proprius dicitur inhaerere quam inesse; propterea, cum
quidam in Concilio peterent ut explicitius declararetur gratiam iustificationis esse habitum infusum, Commissio fidei respondit id suf­
ficienter declarari voce «inhaeret» quae implicat stabilitatem ac
convenit non actibus sed habitibus.30 Propterea Catechismus Conc.
Trid. non dubitavit uti ipsa voce «qualitas» et asserere Concilium
definisse gratiam esse qualitatem.
Ceterum, ex his quae fontes manifeste docent de gratia, ut ente
permanenti ac physico in anima, ratio theologica necessario conclu­
dit eam esse non posse nisi habitum, in proprio ac philosophico sen­
su qualitatis, sive dispositionis difficile mobilis.
30 Cf. Pallavicini, Concilii Tridentini historia, 1. 8, c. 14, n. 3, qui inde sibi per­
suadet mentem Concilii fuisse docere gratiam esse in proprio sensu habitum infusum. In
Actis Concilii legitur: «Praeter verbum inhaerendae desideratum est et aliud verbum sc.
tanquam habitus infusus. Quod videtur superfluum, cum verbo ’inhaeret’ intelligitur habi­
tus, et apud omnes constat, caritatem de qua sermo est, diffundi per Spiritum Sanmim,
non a nobis acquiri» (Conc. Trid., ed. Goerres., V 521).

DE ESSENTIA GRATIAE

779

782. Attentis enim decem praedicamentis sive categoriis entis realis,
dici nequit imprimis gratiam esse quandam substantiam. Non enim est nova
substantia, addita ac veluti adiacens substantiae animae, tum quia est aliquid
vere inhaerens et afficiens ipsam substantiam, tum quia secus esset quaedam
substantia creata supernaturalis, quae in se repugnat, cum substantia sit ens
ad se, supematurale autem sit aliquid essentialiter relatum ad Deum.3132
33
Neque
est aliquid pertinens ad ipsam substantiam animae, puta quaedam istius nova
substantialis forma, tum quia secus anima esset hybridum quoddam ac contra­
dictorium ens, simul naturale et supematurale, tum quia forma substantialis
duplicari nequit et quidquid supervenit alicui substantiae iam constitutae,
necessario accidentale est ei (praecipue si agitur de aliqua positiva perfectione
superaddita, qualis est gratia); «non enim invenitur aliqua forma in genere
substantiae quae alteri accidentaliter adveniat» {In 2 Sent., dist. 26,
q. 1, a. 2).Ώ
Unde gratia illa permanens est necessario aliquod accidens. Ex novem
autem generibus accidentium, quae in aristotelico catalogo numerantur, mani­
feste in hac quaestione excludenda sunt quinque quae essentialiter consistunt
in aliquo ente corporali, scilicet quantitas, ubi, situs, quando et habitus (intel­
lectus pro relatione distantiae, ut habetur in vestimento); nam gratia est ali­
quid spirituale sive incorporale, nec ideo nisi metaphorice gratia vocari solet
supematurale indumentum animae (cf. supra, n. 765).
Manent ergo consideranda reliqua quatuor genera accidentium, quae in­
corporalia esse possunt, scilicet qualitas, actio, passio et relatio. lamvero,
gratia permanens nequit esse aliqua relatio,23 tum quia gratia se habet ut quid
perfectivum animae, dum relatio essentialiter dicit tantum respicere aliud
(gratia enim, sive esse gratum, respondet quaestioni: quale sit aliquid, dum
relatio unice respondet quaestioni: ad quid sit aliquid), tum quia relatio sup­
ponit proportionatum fundamentum ex quo immediate oritur, nec potest
concipi fundamentum gratiae, neque scilicet in aliquo ente supernaturali, cum
gratia sit primum in hoc ordine, neque in ipsa essentia animae eiusque facul­
tatum, cum hae sint quid naturale ac ideo improportionatum; unde gratia
nequit esse relatio, sed aliquid immediate respiciens ipsam substantiam,
quamvis sit subsequenter fundamentum relationum, imo essentialiter referat
animam ad Deitatem. Nec illa gratia esse potest actio aut passio, praecise
quia est quid permanens, dum actio et passio identificantur cum motu, ac ideo
constituere possunt tantum ens supematurale fluens, seu sic dictam gratiam
actualem, ut explicatur infra, in q. 7 (n. 847-850).
31 Cf. dicta in tratatu De Deo Uno, in vol, 1, n. 656. Item Garrigou-Lagrange,
De gratia (Torino 1946) 98 sq.
32 Ex quibus reiecta manet supradicta (n. 774) sententia loannis Vincentii et Pal­
mieri, negantium realem distinctionem gratiae ab essentia animae. Cf. discussionem huius
quaestionis apud Pesch, Praei, dogrn. V, n. 314-317, et Beraza, De gratia Christi,
n. 745-749.
33 Contrariam sententiam videntur docuisse Berti (De discipl. theol., 1. 19, c. 1,
n. 4) et Amort (De gratia, disp. 3, q. 7), dicentes gratiam consistere in quadam habitu­
dine sive ad bene agendum sive ad inhabitantem Spiritum S. In quo mitigato sensu for­
tasse intelligi posset etiam sententia Morini, Stattler, Hermes et Kuhn, supra relata
(n. 773).

780

DE GRATIA

Manet ergo sola qualitas. Hoc autem generale praedicamentum dividitur
in quatuor species, quae sunt habitus (et dispositio), potentia (et impotentia),
patibilis qualitas (vel passio; ut sunt color sive lux, sonus, odor, sapor) et
figura (vel forma). lamvero, gratia nequit esse sive patibilis qualitas sive
figura, quia hae sunt qualitates corporales ac fundantur in ipsa quantitate;
unde nonnisi metaphorice dicitur gratia esse quoddam supernaturale lumen et
figura sive imago Dei. Nec etiam esse potest aliqua potentia, sive principium
operationum supernaturalium, tum quia potentiae animae fluunt necessario
ex ipsa eius substantia, quae est naturalis, ac ideo supernaturalis atque infusa
potentia repugnat, nisi ut aliquid instrumentale et incompletum (ut est cha­
racter sacramentalis), tum quia anima iam habet suas potentias intellectus et
voluntatis, per quas, si supernaturaliter elevantur, potest elicere quoslibet
actus supernaturales, tum tandem quia, iuxta fontes, gratia elevat ac dignificat
ipsam essentiam animae in seipsa, nec tantum ad hoc ut sit principium super­
naturalium actuum.

783. Manet ergo solus habitus, qui quidem a simplici disposi­
tione in eo differt quod sit dispositio difficile mobilis, ac ideo defi­
nitur: accidens difficile mobile, disponens sublectum ad bene vel
male se habendum in seipso. Si subiectum est ipsa substantia,
habitus dicitur entitativus (talis est, in ordine naturali ac corporali,
sanitas aut infirmitas, pulchritudo aut deformitas);54 si vero est
facultas operativa, habitus dicitur operativus (ut sunt scientia et
error, virtus et vitium). Praefata autem definitio apprime congruit
gratiae habituali sive permanenti. Nam ipsa est accidens, ut osten­
sum est; est etiam secundum se difficile mobilis, tum ex sua natura,
cum sit quid spirituale ac veluti semen vitae divinae, tum ex suo
principio, cum innitatur influxui divino, quamvis per accidens et ex
parte subiecti, quod regitur libero ac defectibili arbitrio, removeri
possit;55 disponit subiectum sive animam eiusque facultates ad bene
se habendum in seipso, illud elevans (habitus entitativus, in essentia
anima) et ordinans ad eliciendos actus supernaturales bonos (habitus
operativus in intellectu et voluntate).
Unde gratia permanens sive habitualis stricte ac proprie defini­
tur: Habitus supernaturalis. Quae definitio sic enucleatur: Superna-*
34 Cf. 1-2, q. 50, a. 1. Ibidem, a. 2, notat S. Thomas in ipsa essentia animae non
posse haberi habitum (scilicet entitativum) ordinis naturalis, quia ipsa est forma perfecte
completiva humanae naturae; posse vero haberi habitum entitativum supernaturalem,
scilicet gratiam, quia sic participat de aliquo superiori statu, secundum quem indiget
compleri ac disponi.
35 Notat tamen S. Thomas, De verit., q. 27, a. 1, ad 9: «Quamvis per unum actum
peccati mortalis gratia amittatur, non tamen facile gratia amittitur; quia habenti gratiam
non est facile illum actum exercere, propter inclinationem in contrarium; sicut Philoso­
phus dicit in V Ethic, [c. 6], quod iusto difficile est operari iniusta».

DE ESSENTIA GRATIAE

781

turale quoddani et accidentale ens, consistens in aliqua qualitate,
qua anima eiusque facultates permanenter ac stabiliter disponuntur
ad bene essendum et bene operandum in altiori ordine Deitatis.
Paucis ac metaphorice: Supernaturalis quaedam sanitas ac vigor*
784. Cum in huiusmodi gratiae essentia tres notae praecipue emer­
gant, scilicet ratio supernaturalitatis, ratio accidentis et ratio habitus, ad
ulteriorem trium horum determinationem iuverit sequentia adnotare.
1. Supernaturale hic intelligitur entitative, seu quoad substantiam, nec
tantum quoad modum (quas notiones explicavimus in tractatu De Revelatione,
in vol, 1, n. 106). Id patet tum ex dictis in hac et praecedenti quaestione, ex
modo scilicet quo ipsi fontes (et praecipue Conc. Trid.) describunt hanc gra­
tiam, tanquam novam creationem, novam generationem, semen Dei, renova­
tionem, tum ex infra dicendis de formalibus effectibus eiusdem gratiae, et
peculiariter de effectu participationis divinae naturae. Idque admittunt com­
muniter moderni theologi.36
3738
39
Non defuerunt tamen, praecipue ante Conc. Trid., aliqui theologi, qui,
ex quadam tendentia nominalistica vel contingentistica, putaverint gratiam
esse tantum supernaturalem quoad modum, seu veluti extrinsece. Scotus*
enim docuit gratiam esse supernaturalem tantummodo ex parte causae effi­
cientis, quatenus nempe a Deo producitur supra modum quo ex sua natura
exigit produci (eo fere modo quo visus miraculose productus in caeco nato
distinguitur a visu naturaliter generato); ex quo sequitur supernaturalitatem
esse accidentariam tantum conditionem entis creati. Ockam® vero aliique
Nominales docuerunt supernaturalitatem consistere in quodam morali valore,
qui in naturali qualitate provenit ex mera extrinseca acceptatione Dei: homo
scilicet fit gratus Deo (seu accipit gratiam) quatenus eius naturalis qualitas
acceptatur et valorizatur a Deo, eo fere modo quo charta monetaria vel me­
tallum monetarium accipit valorem monetae ex mera extrinseca impositione
regis, sine qua manet pura charta vel purum metallum.40
Huiusmodi minimismus et contingentismus subinde radicaliorem expres­
sionem invenit in ipsa haeresi protestantica de mera extrinseca justificatione
et in erronea doctrina baiana de iustificatione consistente in mera oboedientia
mandatorum, absque alicuius gratiae infusione (cf. supra, n. 760). Quorum
errorum reliquia deprehendi potest apud aliquos recentiores theologos, es­
sentiam gratiae habitualis refundentes in extrinsecam benevolentiam volun­
tatis divinae (cf. supra, n. 773).
36 De ipsa autem divisione gratiae in habitum entitativum et habitum operativum,
seu gratiam sanctificantem et virtutes, agetur in quaestione sequenti.
37 Hanc sententiam directe ac peculiariter discutiunt Gonet, De gratia, disp. 2. a. 3,
et Salmanticenses, De gratia Dei, disp. 4, dub. 2.
38 In Sententias, prologus, q. 1, a. 3; In 4 Sent., dist. 10, q. 8
39 In Sent., dist. 17, q. 1.
<0 Pro hac sententia Salmanticenses, Io. cit., referunt, praeter Ockam, Gregorium.
Biel, Aliacensem, loannem Medinam, et praesumptive etiam Scotum et Durandum. BieI
sententiam exponit C. Feckes, Die Rechtfertigungslehre des Gabriel Biel. Munster 1925.

Ab hac tamen quaestione sedulo discerne aliam, utrum scilicet gratia sit
entitative supernaturalis non tantum ex parte sui sed etiam ex parte obiecti
formalis ad quod refertur. In qua quaestione, quae tamen respicit proprie ac
directe non ipsam gratiam sed eius actum (num scilicet actus salutaris sit
supernaturalis non solum ex parte principii sed etiam ex parte obiecti), iterum
deprehenditur apud aliquos theologos, etiam modernos, aliquis moderatus
minimismus de re supernatural!, quatenus praecise negant actus, a gratia pro­
cedentes, esse essentialiter supernaturales ex parte obiecti; quod quidem in
ipsam gratiam necessario refundi debet (cf. infra, n. 843, in nota).

I

I

I*

i:
M
I
fl

!"

ipK
I
I
I

.1
*1'
ih
it

ΐ

785. 2. Ex hoc quod gratia est accidens sequitur ipsam non proprie
creari, cum infunditur, nec annihilari, cum amittitur;41 nam creari et annihilari
pertinet ad substantias, sicut ipsum esse, accidenti vero secundum se non
competit esse sed inesse. Imo, ob eandem rationem, accidens (ac ideo gratia)
non dicitur proprie fieri nec corrumpi, quia eius est fieri vel corrumpi cuius
est esse, scilicet substantiae; unde accidens dicitur fieri vel corrumpi hoc
tantum sensu quod eius subiectum incipit vel desinit esse secundum illud
accidens. Unde, cum loquimur de gratia ut aliquo creato, vel de iusto ut nova
creatura, vel de iustificatione ut nova creatione aut recreatione, utimur im­
propriis locutionibus, quae tamen ex eo justificantur quod gratia producitur
quasi ex nihilo, tam moraliter, seu ex nullis meritis, quam physice, seu ex
nulla potentia naturali, sed tantum ex potentia oboedientiali, quae accipitur
ex pura referentia ad agens infinitum, causam universalis entis: ex quo etiam
dicitur habitus infusus, veluti ab extrinseco adveniens.
Haec sententia, quae dici potest eductionistica (quatenus docet gratiam
educi, sicut omne accidens, e potentia substantiae, quamvis non e potentia
naturali sed oboedientiali), facta est communis inter theologos, praecipue post
Conc. Trid. In antiquiore vero aetate plures theologi sustinuerunt sententiam
creationisticam, seu putarunt gratiam non educi, sed produci ex nihilo per
verum actum creativum.42 Et haec quoque ratio fuit quare plures theologi
mediaevales, incluso S. Thoma iuniore, docuerint sacramenta non producere
ipsam gratiam sed solam dispositionem ad gratiam, cum in actione creativa
Deus non possit uti aliquo instrumento. Contra quam sententiam, reactionem

fl

it I

41 Cf. 1-2, q. 110, a. 2, ad 3: q. 113, a. 9; De veritate, q. 27, a. 3, ad 9; De virtuti­
bus in communi, q. 10, ad 2 et 13. Quaestionem hanc diffuse tractant Suarez, Gonet et
Salmanticenses. Confer etiam Caietanum, In 1-2, q. 110, a. 2, ad 3: q. 112, a. i; In 3 p.,
62, a. 1.
42 Ita communiter magistri parisienses tempore S. Thomae, item Alexander Halensis,
Bonaventura, Scotus, Durandus, Paludanus, Capreolus, Biel, Vega. Alii, ut Ferrariensis
(In C. Gent. 4. 57) et D. Soto (In 4 Sent., dist. 1, q. 3, a. 1), loquuntur de concreatione,
quae tamen admitti non potest, quia ea concreari dicuntur quae, veluti proprietates,
sequuntur ad actionem creativam ipsius subiecti, gratia vero producitur per distinctam
actionem. Alii tandem, ut Choquetius et Martinez de Prado, loquuntur de actione increativa, sive inductiva, sive infusiva, quae sit media inter creationem et eductionem; sed
negatur suppositum, quod scilicet possit cogitari medium inter duas illas actiones.
Cf. E. Fernandez, «El problema de Ia production de la gracia y sus diversas solutiones»,
Ciencia tomistica LXX (1946) 37-82.

DE ESSENTIA GRATIAE

783

instituit ipse S. Thomas senior, docens sacramenta instrumentaliter producere
ipsam gratiam, cum haec non sit proprie creationis effectus.43
Ex quibus patet gratiam esse accidens proprie quidem, non tamen uni­
voce cum accidentibus naturalibus, sed tantum analogice, ut mox dicetur de
ipso habitu.
Cum sit accidens, gratia est minus nobilis quam substantia animae, quan­
tum ad modum essendi, cum non habeat quod sit, sed tantum quod insit.
Aliunde tamen est nobilior anima, tum in esse tali, seu prout est actus sub­
stantiae sicut omne accidens, nam semper quod se habet per modum actus
est nobilius eo quod se habet per modum potentiae, tum ac praecipue in
proprio suo esse supernatural!, prout est participatio ipsius divinae naturae,
quae ceteroquin in Deo est ispa eius substantia (1-2, q. 110, a. 2, ad 2;
In 2 Sent., dist. 25, q. 1, a. 2, ad 3). Sub quo respectu S. Thomas ait «bonum
gratiae unius maius esse quam bonum naturae totius universi» (1-2, q. 113
a. 9, ad 2). Si autem quaeratur num exinde gratia, utut accidens, dicenda sit
simpliciter nobilior anima, respondetur affirmative, quoniam perfectio creatu­
rae simpliciter mensuranda est ex maiori accessu ad divinam perfectionem;
gratia autem magis quam omne aliud ens creatum accedit ad divinam perfectio­
nem, cum sit participatio eius quod est maxime perfectum in Deo, seu ipsius
naturae divinae qua talis. Nec refert quod substantia animae habeat perfectio­
rem modum essendi, seu in se, dum gratia, utpote accidens, habeat modum
essendi in alio; nam superioritas et perfectio alicuius rei simpliciter mensu­
randa est non ex modo essendi, sed ex ipso esse, quod quidem in gratia supe­
rat omne ens creatum naturale (cf. 2-2, q. 23, a. 3, ad 3, 1-2, q. 112, a. 1;
q. 113, a. 9).

— M.

786. 3. Gratia est habitus proprie quidem, non tamen univoce cum
habitibus naturalibus, sed tantum analogice, sicut nuper dictum est quoad
ipsam genericam rationem accidentis. Unde potius quam esse in praedica­
mento qualitatis et in specie habitus, proprius dicitur eam ad haec reduci (ut
sese exprimit ipse S. Thomas),4445
non tamen in eo diminuto sensu quo entia
incompleta (ut partes, entia vialia, formae in fieri, principia) dicuntur reduci
ad praedicamenta entium completorum, sed quatenus magnum adest discri­
men inter gratiam et habitus naturales, quos solos philosophi cognoverunt
adstruentes suam doctrinam de habitibus.4'
43 Quidam, ut Billuart et Garrigou-Lagrange, concedunt de potentia Dei absoluta
posse gratiam creari et ita manere sine ullo subiecto, idque fore miraculosum, sicut acci­
dentia aucharistica sunt sine subiecto. Salmanticenses tantum dicunt id «forsan non im­
plicare». Attamen, ita magna ex parte vis adimitur praefatae rationi quam adduximus
cum S. Thoma. Ceterum, invocatum exemplum accidentium eucharisticorum nihil probat,
quia aliud est manere et aliud est fieri sine subiecto. Deberet ergo probari aliquod acci­
dens, et praecipue qualitatem (qualis est gratia) posse sine subiecto seu ex nihilo fieri.
441-2, q. 110, a. 3, ad 3: «Gratia reducitur ad primam speciem qualitatis [i. e.
habitum]» (idem in De verit., q. 27, a. 2, ad 7; In 2 Sent., dist. 26, q. 1, a. 4, ad 1).
Cf. Cl.-M. Lachance, «La grâce est en nous par mode d’habitus entitatif, ou l’ontologie
de la grâce. Critique de la notion grâce-habitus chez saint Thomas», Revue de {'Université
d'Ottawa XXVI (1956) 23* —51*. 75* —89*.
45 De verit., q. 27, a. 2, ad 7: «Nihil tamen simile gratiae in accidentibus animae
quae philosophi sciverunt invenitur, quia philosophi non cognoverunt nisi illa animae

784

DE GRATIA

Hoc autem discrimen triplex est. Primo scilicet, gratia educitur non ex
potentia naturali animae sed ex eius potentia oboedientiali, quae prorsus alius
generis est. Secundo ac consequenter, gratia est habitus non innatus seu natu­
ralis (ut est v. gr. intellectus principiorum), nec acquisitus (scilicet per actus!,
sed mere infusus, seu peculiari actione et immediate a Deo eductus ex poten­
tia oboedientiali animae.40 Tertio, gratia, prout est habitus entitativus, non
solum disponit animam in seipsa sed etiam eam elevat, conferendo positivam
ac novam perfectionem, et prout est habitus operativus (seu virtus supernatu­
ralis), non solum disponit facultatem ad bene agendum sed etiam dat ei ipsum
posse agere (non quidem posse remotum ac radicale, secus esset potentia, sed
proximum et immediatum), et hoc sensu vocari potest habitus habens modum
potentiae, ut dictum est etiam de lumine gloriae in tractatu De Deo Uno (in
vol. 1, n. 677), sicut e converso character sacramentalis, quamvis sit vera
potentia supernaturalis, habet tamen modum habitus, quatenus infunditur in
alia potentia naturali, scilicet intellectu, tanquam potentia incompleta sive
instrument alis.

QUAESTIO III. DE DIVISIONE GRATIAE HABITUALIS IN GRA­
TIAM SANCTIFICANTEM ET VIRTUTES*46
47
1. SENSUS

QUAESTIONIS.

In quaestione praecedenti vidimus gratiam, qua homo
permanenter sanctificatur, esse vere ac proprie dictum habitum, quo
anima eiusque facultates elevantur ac disponuntur in ordine ad
finem et actus supernaturales. Cum autem in ordine naturali distin­
guatur iuxta philosophos duplex habitus, alter nempe entitativus
quo disponitur immediate ipsa substantia, et alter operativus, quo
disponuntur eius facultates (cf. supra, n. 783), quaeritur hic num
eadem distinctio obtineat etiam in ordine supernatural!, seu utrum
praefata permanens et habitualis gratia sit distinguenda in habitum
entitativum, sub nomine gratiae sanctificantis, et habitum operativum, sub nomine virtutum infusarum. Quod autem gratia importet
aliquos habitus operatives, nullum dubium esse potest cum sit
doctrina catholica, saltem theologice certa, dari in anima tres saltem
787.

accidentia, quae ordinantur ad actus naturae humanae proportionates». In 2 Sent., dist.
26, q. 2, a. 4, ad 1: «Unde [gratia habitualis] non computatur nec inter scientias nec
inter virtutes nec inter alias qualitates, quas pholosophi numeraverunt, quorum non fuit
tractare nisi habitus naturales et acquisitos».
46 Hoc sensu ille habitus dici potest innatus ac naturalis, in oppositione nempe ad
habitum acquisitum (In 2 Sent., dist. 23, q. 3, a. 2, ad 1).
47 1-2, q. 110, a. 3 et 4; In 2 Sent., dist. 26, a. 3 et 4; De veritate, q. 27, a. 2, 5
et 6. Confer bibliographiam relatam supra (n. 756). Inter magnos commentatores confer
peculiariter Suarez, De gratia, I. 6. c. 11-13, et Sal M ANTICENSES, De gratia Dei, disp.
4, dub. 5.

DE ESSENTIA GRATIAE

785

ac distinctas virtutes infusas, fidem scilicet, spem et charitatem, ut
constat vel ex ipsis documentis Magisterii supra relatis (n. 762) et
peculiariter ex verbis Conc. Trid.: «In ipsa iustificatione cum re­
missione peccatorum haec omnia simul infusa accipit homo..., fidem,
spem, et caritatem».
Unde sola manet quaestio de existentia alicuius habitus entitativi, ab his virtutibus distincti, seu num gratia sanctificans ab his
virtutibus distinguatur. Cum autem non minus certum sit hanc gra­
tiam distingui a fide et spe, quippe quae subsistere possint in pec­
catore amittente sanctificationem, dum charitas et gratia sive sancti­
ficatio sunt inseparabiles (cf. Conc. Trid., sess. 6, cap. 7 et 15,
Denz. 1530, 1544), tota praesens quaestio, quae disputari potest ac
de facto disputatur inter theologos inde a medio aevo, vertit circa
realem distinctionem inter gratiam sanctificantem et charitatem,
utrum nempe gratia sanctificans nihil aliud sit quam ipsa virtus
charitatis, an ab ea realiter distinguatur.
II. SENTENTIAE THEOLOGORUM.

Realem distinctionem gratiae sanctificantis a charitate
negarunt plures magni nominis theologi, tam ante quam post Conc.
Trid., quorum communis sensus est quod gratia et charitas sunt
idem habitus, vel eadem realitas diverso modo considerata, ita ut,
prout facit hominem gratum Deo dicatur gratia, et, prout perficit
hominem ad operandum seu est principium amoris divini, dicatur
charitas. Est quidem apud varios doctores diversus modus id expli­
candi, ut mox ostendetur, sed in omni explicatione excluditur exis­
tentia gratiae tanquam habitus entitativi et totus supernaturalis
organismus reducitur ad solos habitus operatives seu ad virtutes
infusas, radicatas in fundamento charitatis.
788.

789. Historice cosiderata, huiusmodi sententia quae, etsi hodie fere
derelicta appareat vel saltem longe communiter a theologis deserta, specioso
fundamento non caret, plures gradus ostendit, qui considerari possunt tanquam
gressus versus ipsam communem nunc ac solidam sententiam de reali distinc­
tione inter gratiam et charitatem.
Primo enim aliqui theologi saec 12, quos innominatim memorat Petrus
Lombardus, gratiam sanctificantem non solum identificabant cum charitate
sed etiam cum ipso Spiritu S., imo et ceteras etiam virtutes cum Spiritu S. in
anima operante identificabant, ita ut totam gratiam, tanquam aliquid creatum
ac distinctum a Spiritu S., reducerent ad gratiam actualem seu ad actus quos
Spiritus S. producit in anima; quo quidem ipsa existentia cuiuslibet habitus

786

'I.
I
H»
.»·
I

II

fl
h1

I

DE GRATIA

infusi corruebat, ut notatum est in quaestione praecedenti (η. 771 sq.). Subin­
de, ipse Petrus Lombardus huiusmodi identificationem cum Spiritu S. limita­
vit ad solam charitatem, ita ut salvaverit (tanquam aliquid saltem probabile)
existentiam habitus infusi in aliis virtutibus, sed eam negaverit tum quoad
virtutem charitatis tum quoad gratiam sanctificantem (cf. ibidem).
Saec. 13, statuta ac recepta a magnis theologis distinctione charitatis a
Spiritu S., tanquam alicuius habitus creati, coepit disceptari directe de dis­
tinctione inter gratiam et charitatem, tanquam inter habitum et habitum. Ut
testantur S. Thomas et Bonaventura, triplex prolata est sententia. Quidam,
ut ipse S. Thomas, tum iunior {In 2 Sent., dist. 26, a. 4) tum senior (1-2,
q. 110, a. 3), realem distinctionem affirmarunt. Alii hanc negarunt, docentes
solam distinctionem rationis et retinentes quoad hoc praefatam opinionem
Lombardi (eadem scilicet realitas dicitur gratia prout gratum facit et dicitur
charitas prout est principium amoris). Alii vero mediam quandam distinctio­
nem invexerunt, quae dici potest realis modalis vel formalis, docentes gratiam
esse veluti generalem formam omnium virtutum, qua nempe virtutes fiunt
gratae, ita ut ex gratia et qualibet virtute resultet unica essentia, tanquam
ex forma et eo cuius est forma, sicut ex lumine et colore illuminato fit unum
quid; quae sententia, exposita et impugnata a S. Thoma iuniore (ubi supra),
est peculiaris ipsi Bonaventurae, ut patet ex eius littera {In 2 Sent., dist. 27,
a. 1, q. 2; cf. dist. 26, a. un. q. 5; In 3 Sent., dist. 27, a. 1, q. 3).
Posteriori tempore, illi theologi qui renuerunt primae S. Thomae sen­
tentiae adhaerere, alteram sententiam de sola distinctione rationis sub una vel
alia forma, secundum aliquam gradationem redintegrarunt. Et quidem Duran­
dus {In 2 Sent., dist. 26, q. 1, n. 7) proposuit minimam rationis distinctionem,
pure nominalem, seu inter vocem et vocem (nam, ait, esse gratum, seu habere
gratiam, et esse charum, seu habere charitatem, idem sunt, nec nisi nomine
differunt). Scotus vero {In 2 ent., dist. 27), quem sequuntur communiter
Scotistae ad hodiernum diem (Biel, Maior, Mastrius, Minges), proposuit con­
suetam distinctionem formalem quae reapse non excedit distinctionem ratio­
nis.4' Tandem plures doctores saec. 16-17, nominatim Catharinus, Lainez, Sal­
meron, Vega, Molina {Concordia, In q. 14, a. 13, disp. 38, n. 20), Bellarminus {De gratia et libero arbitrio, 1. 1, c. 6; qui quaestionem satis diffuse dis­
cutit), Lessius {De div. perfect., 1. 12, c. 11, n. 76), Sardagna {De gratia,48
48 Cf. dicta in tractatu De Deo Uno, in vol. 1, n. 585, et De Deo Trino, hic, supra,
n. 154.
In 1 Sent., dist. 17, q. 3, Scotus scribit: «Idem habitus est realiter charitas et gra­
tia... Charitas non videtur alius habitus realiter ab isto, per quem Spiritus Sanctus inhabi­
tat animam, et ita non sic Spiritus Sanctus per habitum medium alium ab isto, quo inha­
bitat, movet ad diligere, sicut movet ad credere et sperare».
In 2 Sent., dist. 27: «Gratia formaliter est virtus quae est charitas... Et secundum
hoc potest teneri opinio Magistri [i. e. Petri Lombardi]... [Ea tamen duo] sunt distincta
ab invicem formaliter... Charitas dicitur qua habens eam habet Deum charum, ita quod
respicit Deum non in ratione diligentis, sed in ratione diligibilis. Gratia est qua Deus
habet aliquem gratum, ita quod ipsa respicit Deum acceptantem sive diligentem, non
autem dilectum... Dicunt igitur eandem rem, aliter et aliter acceptam».
Cf. P. Minges, O. F. M., loannis Duns Soti doctrina philosophica et theologica
(Ad Claras Aquas 1930) II 411-414.

DE ESSENTIA GRATIAE

787

η. 76), Estius, Tournely, proposuerunt quandam distinctionem virtualem, seu
rationis cum fundamento in re; quae quidem idem importat, etsi sub propriori expressione, scilicet diversitatem aspectuum vel effectuum eiusdem realitatis sive eiusdem habitus.

Nihilominus praefata sententia S. Thomae, iugiter com­
munis inter thomistas (Capreolus, Ferrariensis, Caietanus, D. Soto.
Joannes a S. Thoma, Salmanticenses, Gonet, Billuart, etc.) et iam
tempore Suaresii satis communis inter alios graviores theologos
(Medina, Valentia, Suarez, Ripalda), subinde pedetemptim com­
munissima evasit extra scholam scotisticam estque nunc simpliciter
ac longe communior. Solet tamen a theologis, etiam modernis,
proponi tantum ut probabilior et conformior fontibus ac ideo
nondum meretur ullam notam theologicam, ita ut etiam contraria
sententia adhuc libere sustineatur, si excipiatur tamen ipsa praefata
opinio Petri Lombardi aliorumque mediaevalium, identificantium
gratiam et charitatem cum Spiritu S., quae, ut notavimus supra
(n. 775), est erronea post Conc. Tridentinum.
790.

III. ASSERTIO. Gratia sanctificans distinguitur realiter, non
solum a fide et spe, sed etiam a charitate, tanquam habitus ab habi­
tu, ac ideo gratia qua homo permanenter elevatur dividitur in habi­
tum entitativum (gratiam sanctificantem) et habitum operativum
(virtutes).
PROBATUR.

Realis distinctio gratiae sanctificantis a spe et fide sequi­
tur necessario ex earum separabilitate, ut dictum est supra (n. 787).
Distinctio vero gratiae a charitate, quae sunt absolute inseparabiles,
nequit nisi probabili ratione, tam extrinseca quam intrinseca, pro­
bari, quatenus nempe est conformior tum fontibus (argumentum ex
auctoritate) tum naturae rerum, seu ipsi propriae naturae virtutis
(ratio theologica).
Attentis fontibus, ipsa Scriptura videtur eam distinctionem in­
culcare, connumerando ac distinguendo gratiam et charitatem, tum
nomine (gratia = ΖάΡ'-ζ ; charitas = άγάπη ), tum conceptu et effectu,
quatenus gratiam praeponit charitati, 2. Cor. 13. 13; «Gratia Domi­
ni nostri lesu Christi et caritas Dei... sit cum omnibus vobis»;
aequaliter eam distinguit tum a charitate tum a fide, 1 Tim. 1. 14:
«Superabundavit gratia Domini nostri cum fide et dilectione»; eam
791.

788

ΠΕ GRATIA

exhibet ut causam charitatis, Rom. 5. 5: «Caritas Dei diffusa est in
cordibus nostris per Spiritum Sanctum qui datus est nobis», quae
quidem Spiritus datio consistit vel fit per ipsam gratiam sanctifican­
tem (S. Thomas, De vent., q. 27, a. 2), et Petr. 1. 4-7, ubi, asserto
«divinae consortio naturae» (quod fit formaliter per ipsam gratiam
sanctificantem), S. Petrus prosequitur enumerando effectus huius­
modi consortii, scilicet «fidem, virtutem, scientiam, abstinentiam,
patientiam, amorem fraternitatis, charitatem». Attamen, conceden­
dum est ea omnia absolute intelligi etiam posse in largiori sensu
eiusdem realitatis, exhibitae sub diversis nominibus et aspectibus.

‘h
I
>1'

•M

Inepte tamen ab adversariis obicitur (et hoc quidem est ipsum praeci­
puum argumentum eorum sententiae de identitate gratiae et charitatis) ex eo
quod in Scriptura iidem iustificationis et sanctificationis effectus, qui sunt
proprii gratiae sanctificantis, tribuuntur ipsi charitati, scilicet remissio pecca­
torum per dilectionem Dei (1 Io. 3. 14 sq.; 4. 7), renovatio per diffusionem
charitatis (Rom. 5. 5), permanentia in Deo (1 Io. 4. 12), filiatio adoptiva
(Mat. 5. 44 sq.; 1 Io. 3. 1), fons et valor omnium virtutum (1 Cor. 13);
quae expressiones occurrunt etiam apud Patres et in documentis Magisterii.
Nam id totum explicatur ex intima, immediata et inseparabili unione
inter gratiam sanctificantem et virtutem charitatis, ratione cuius effectus
unius indiscriminatim attribuuntur et alteri, eo vel magis quod per charitatem
proxime manifestantur formales effectus et propria vitalitas gratiae et per
charitatem gratia informat ac vitalizat ceteras omnes virtutes; unde quae sunt
propria gratiae dicuntur de charitate, ut immediata eius proprietate, et vicis­
sim quae sunt propria charitatis dici possunt de gratia, ut immediata eius
radice et causa. Ceterum, quandoque in illis expressionibus agitur non de
ipsa virtute charitatis sed de actu charitatis qui praecedit iustificationem.
Praeterea, iustificatio et regeneratio in Scriptura tribuitur etiam fidei (Rom.
3. 28; 1 Io. 5. 1, 5), ex quo tamen nemo deducet fidem cum gratia identificari.

792. Nec magis quam maior nostrae Assertionis conformitas
cum mente Patrum (praecipue graecorum) colligi potest ex istorum
dictis et doctrina de gratia ut participatione divinae naturae et ut
fonte sive causa unde omnes actus nostri supernaturales procedunt.
Augustinus autem cum loquitur de dono charitatis tanquam effectu
Spiritus S. (qui habitat in nobis per gratiam) non praetergreditur
sensum ipsius textus Apostoli Rom. 5. 5 ad quem sese refert (Epist.
194. 3. 11, ML 33. 878); eius autem verba «Gratia praevenit cha­
ritatem» (De dono persev. 16. 41, ML 44. 1018), ad quae plures
cum S. Thoma (1-2, q. 110, a. 3, sed contra) provocare solent, non
videntur esse ad rem, quoniam ibi agitur contra Pelagianos de gratia
actuali, «quae praevenit fidem..., praevenit omnem oboedientiam.

DE ESSENTIA GRATIAE

789

praevenit etiam charitatem»; ceterum Augustinus, praeoccupatus a
sua diuturna controversia cum Pelagianis, loquitur praesertim de
gratia actuali ac ideo charitatem intelligere solet actum ipsum potiusquam habitum charitatis.
Ad rem nostram propinquius faciunt sequentia verba graeci scriptoris
Psettdo-Dionysii Areopagitae, in quibus spiritualis regeneratio describitur tan­
quam quidam «status», quo veluti ponimur in supernatural! esse sive «exis­
tentia» ut exinde possimus supernaturaliter operari: «Cum enim divinus hic
status sit quaedam nativitas divina, numquam sane intellexerit, nedum fecerit,
quidquam rerum divinitus traditarum, cui ne ipse quidem status hic divinitus
afflatus sit. An non et nobis (humano modo loquimur) existentia primum
opus est, ut deinde quae nostri fori sunt tractemus, cum quod nullo modo
est, neque motionem neque substantiam omnino habeat, quod autem quoquo
pacto est, ea tantum et agat et patiatur quae naturae statusque sunt sui?» (De
eccl. hier. c. 2, circa initium, MG, 3. 391 ).49

793. Fortius argumentum desumi videtur ex conformitate
nostrae Assertionis cum Magisterii documentis relatis supra (n. 762).
Conc. Viennense bis distinguit inter «informantem gratiam et
virtutes» («In baptismo [parvulorum] virtutes et informans gratia
infunduntur quoad habitum, etsi non pro illo tempore quoad
usum»; «Tam parvulis quam adultis conferri in baptismo informan­
tem gratiam et virtutes»); porro inter virtutes intelligitur etiam
charitas, cum sit praecipua virtus ac veluti forma ceterarum. Nec
valet opponere quod antea Innocentius III, loquens de eadem
theologorum controversia circa baptismum parvulorum videtur pro
eodem habere «gratiam conferri» et «virtutes infundi»; nam ipse
gratiam accipit in latiori sensu doni habitualis supernaturalis prout
convenit etiam virtutibus, ut patet ex ipsa implicita assimilatione
cum virtutibus fidei et spei quae manifeste a gratia sanctificante dis­
tinguuntur, et ceteroquin Innocentius (t 1216) praecessit praefatas
ulteriores disputationes theologorum de distinctione inter gratiam
sanctificantem creatam et virtutem charitatis.
Conc. Trid. eandem distinctionem suggerit, loquens de nostra
sanctificatione ut de «susceptione gratiae et donorum» (sess. 6,
cap. 7, Denz. 1528), de «gratia et caritate» quas in iustificatione
suscipimus (can. 11, Denz. 1561), et quidem de «caritate quae in
cordibus diffunditur... [et] gratia qua iustificamur» (ibid.).
49 Vim huius textus indigitant peculiariter 5. Thomas, De verit . q. 27 a. 2, et Sua­
rez, De gratia, 1. 6, c. 12, n. 12.

790

DE GRATIA

Vim tamen huius testimonii minuitur tum ex eo quod ea verba convenientem sensum permittunt etiam si chantas et gratia sanctificans sunt idem,
cum in priori expressione dona accipi possint pro aliis virtutibus et in altera
ac tertia expressione intelligi possit eadem realitas secundum duos eius aspec­
tus vel effectus; tum ex eo quod Concilium iustificationem etiam describit
ut infusionem virtutum charitatis, spei et fidei, tacita mentione gratiae (cap.
7), quod quidem videtur favere sententiae scotisticae. Unde videtur Conci­
lium voluisse abstrahere a controversia theologorum de hac re ac de industria
elegisse expressiones ambiguas vel potius comprehensivas, quae dum videren­
tur utrique sententiae favere, nulli eo ipso faverent; idque suadetur etiam ex
eo quod, ut apparet ex Actis, multi inter Patres favebant ipsi sententiae sco­
tisticae.50

I
I
I'

I'

!"

il»

<»·
ih
uF

»·*

Catechismus Conc. Trid. explicans mentem ipsius Concilii, post
verba supra relata (n. 762) de gratia iustificationis ut qualitate ani­
mae inhaerente, immediate addit: «Huic autem [gratiae] additur
nobilissimus omnium virtutum comitatus, quae in animam cum gra­
tia divinitus infunduntur» (p. 2, c. 2, n. 51). Inter virtutes autem,
quae a gratia manifeste ibi distinguuntur, vix convenienter dici po­
test non significari etiam ipsam charitatem, quae est praecipua virtus
ac veluti forma ceterarum. Ceterum, ex quatuor praecipuis huius
Catechismi auctoribus (Mutio Calino, Leonardo de Marinis, Aegidio
Fuscarario et Francisco Forerio) tres postremi erant thomistae ex
O. P., ac ideo nihil mirum si ea verba iuxta sensum thomisticae
sententiae concinnarim.

eaque non parum cogens, deducitur cum
S. Thoma (1-2, q. 110, a. 3) ex ipsa natura virtutis, quae competit
charitati. Nam de ratione proprie dictae virtutis est disponere ali­
quam naturam, sibi correspondentem et eiusdem ordinis, per respec­
tum ad illius activitatem et operationem (est enim essentialiter
habitus operativus). Ergo virtus charitatis praesupponit in homine
aliquam naturam altioris ordinis sive supernaturalem, secundum
quam hominem disponit ad operandum in eodem ordine, sicut
virtutes naturales praesupponunt ac disponunt ipsam naturam ho­
minis ut homo est. lamvero, huiusmodi natura supernaturalis ordi­
nis nequit esse nisi aliqua gratia, qua homo accidentaliter participat
ipsam naturam divinam, ad modum alicuius habitus entitativi. Ergo
virtus charitatis praesupponit ac distinguitur realiter a gratia
sanctificante.
794. Ratio theologica,

50 Cf. Prumbs, loc. cit. (supra, in n. 762).

14

1

f
Λ

1

DE ESSENTIA GRATIAE

791

Paucis verbis, virtus charitatis, praecise quia est vera virtus, nequit
existere nec concipi nisi sit aliquid subsequens gratiam sanctificantem et ab
ea realiter distinctum; unde S. Thomas non cunctatur peremptorie asserere:
«Sed si quis recte consideret rationem virtutis, hoc stare non potest [ut scili­
cet gratia sanctificans et charitas sint realiter idem]». Fortasse quidem non
repugnat ut Deus infundat aliquam qualitatem sive formam operativam ad
eliciendum actum charitatis, non prius infuso habitu entitativo gratiae sancti­
ficantis (quemadmodum non repugnat ut sub sola gratia actuali et absque
infusione ullius gratiae habitualis homo eliciat eundem actum, ut dictum est
supra, n. 769), sed tunc ea forma non esset virtus sive habitus, sed ad sum­
mum aliqua qualitas de genere potentiae instrumentalis, qualis est character
sacramentalis ut instrumentum gratiae ex opere operato.
Praeterea, aliqui auctores addunt sequentem nec despiciendam rationem,
desumptam ex reali distinctione ipsius virtutis fidei a gratia sanctificante,
quae exigit distinctionem etiam charitatis ab eadem gratia. Fides scilicet,
utpote principium cognitionis, est natura prior quam charitas (nam nihil volitum, nisi praecognitum); iamvero, gratia sanctificans est natura prior quam
fides et ab ea realiter distinguitur (nam prius est esse in ordine supernatural!
quam intelligere); ergo gratia sanctificans est prior virtute charitatis et ab ea
realiter distinguitur. Ceterum, haec ratio reducitur ad priorem, sub hac gene­
rali forma: aliud est esse et aliud operari, et prius est esse quam operari, etiam
in ordine supernatural!; ergo aliud est, ac prius est, principium essendi in
ordine supernatural!, seu gratia sanctificans, quam principium operandi, seu
tum charitas tum quaelibet alia virtus.
795. Contra utramque autem rationem, primo obici potest ex discri­
mine quod adest inter ordinem naturalem et ordinem supernaturalem in hac
re. Nam in ordine naturali principium essendi est quaedam substantia et prin­
cipium operandi (seu virtus) est quoddam accidens (cum substantia non sit
per se et immediate operati va), ac ideo bene intelligitur quod debeant realiter
distingui; in ordine vero supernatural! utrumque illud principium, sive essendi
(gratia sanctificans) sive operandi (virtus), est accidens, ac ideo non repugnat
ut conveniant in eadem realitate quae det simul esse et operari, ita ut gratia
sit realiter idem ac charitas.
Resp. Non obstante ratione accidentis quae competit utrique, nequeunt
illa duo principia in unum convenire, quia obstat ratio virtutis, quae supponit
distinctam naturam (utut accidentalem) secundum quam disponit subiectum,
ut dictum est. Obstat praeterea ipsa ratio subiecti, in quo illa duo accidentia
(gratia et virtus) immediate recipiuntur; nam gratia, cum det esse in ordine
supernatural!, petit sublectari in ipsa substantia animae, ut quod habet esse
naturale elevetur ad esse supernaturale, dum virtus, cum sit principium ope­
rationis, petit subiectari in facultate operativa; nequit autem unum et idem
accidens in duplici distincto subiecto subiectari. Unde, si charitas non distin­
gueretur a gratia sanctificante, non esset vera virtus, cum non supponeret
naturam iuxta quam disponeret hominem, nec sanctificaret animam, sed ad
summum solam voluntatem. Idque totum ex eo confirmatur quod, si una er
eadem accidentalis realitas, ob suam eminentiam, posset praestare tum esse

-

DE GRATIA

tum operari in ordine supernatural!, posset pariter praestare quodlibet operari,
seu tum actum charitatis tum actus aliarum virtutum, et ita omnes virtutes
supprimerentur ac totus supernaturalis organismus reduceretur ad unam vir­
tutem charitatis, vel potius ad unam generalem entitatem quae nec esset
proprie virtus charitatis, sed generale quoddam principium tum sanctificativum tum universaliter opera t i vu m; ipsa igitur distinctio ceterarum virtutum
a charitate et a gratia sanctificante ostendit istarum etiam ab invicem dis­
tinctionem.

796. Secundo, instanter obicitur a Scot istis (cf. ipsum Scotum, In

'b
I
•M

Ii
.1'
i"

2 Sent., dist. 27, circa initium) quod si virtus ex sua ratione supponeret
distinctam gratiam sanctificantem, sequeretur quod nulla virtus possit adesse
aut manere sine hac gratia (quemadmodum nulla naturalis facultas subsistere
potest sine propria substantia); iamvero id patet esse falsum quoad fidem et
spem informes, quae manent in peccatoribus.
Resp. Virtus, quae ex sua ratione supponit in subiecto gratiam sanctifi­
cantem, est virtus proprie ac simpliciter dicta, seu habitus operativus stabiliter
ac perfecte disponens subiectum in sua operatione in ordine ad finem; quod
quidem omnis virtus obtinet a voluntate cuius proprium obiectum est finis,
et in ordine supernatural! id obtinet a charitate quae disponit voluntatem ad
finem supernaturalem, ita ut inde charitas dicatur forma virtutum (2-2, q. 4,
a. 3 et 4), sicut vicissim ipsa gratia sanctificans, utpote radix charitatis, dicitur
forma ipsius charitatis (De verit., q. 27, a. 2, ad 6: «Gratia, qua ipsa charitas
formatur»), lamvero, fides informis (et idem dic de spe), utpote expoliata
forma charitatis et gratiae sanctificantis, quamvis retineat specificam suam
rationem habitus intellectualis ac pro tanto suam specificam rationem in esse
physico, amittit tamen suam perfectionem in esse morali, seu in proprio esse
virtutis, ac ideo non est amplius virtus proprie ac simpliciter dicta (2-2, q. 6,
a. 2, ad 1: «Fides informis... non est perfecta simpliciter, perfectione virtu­
tis»), sed manet ad modum instabilis dispositionis (est nempe verus habitus,
sed habens imperfectum statum simplicis ac instabilis dispositionis), idque ra­
tione subiecti quod, ob amissam gratiam et charitatem, non est amplius pro
fide subiectum connaturale sed violentum quemadmodum calor, qui est in
igne stabiliter tanquam in subiecto connaturali, transiens in aquam, est in ipsa
instabiliter tanquam in subiecto violento, cum non sit proprietas aquae quae
naturaliter est frigida, ac ideo facile deperditur. Charitas vero, ex sua intes­
tina ac inalterabili ratione, est virtus proprie ac simpliciter dicta, ac ideo ita
petit distingui a gratia sanctificante ut pariter ab ea numquam separari queat.
Itaque, sive fides sive charitas, sub ratione proprie ac simpliciter dictae
virtutis, petit distingui ac veluti emanare a gratia, sed fides eaque sola potest
decidere a tali virtutis ratione, ac ideo a gratia sanctificante separari.

797. Tertio, quidam subtiliter obiciunt quod, si gratia realiter distin­
gueretur a charitate, hae duae realitates possent ab invicem separari, ita ut
una infundatur sine altera; et tunc sequerentur plura impossibilia et contra­
dictoria, ut nempe ille qui haberet gratiam sine charitate, esset simul Deo
gratus, quia haberet gratiam, et non gratus, quia Deum non diligeret, item

DE ESSENTIA GRATIAE

793

ille salvaretur, ratione gratiae quae est semen gloriae, et non salvaretur quia
careret charitate, sine qua nemo salvatur; et pari modo res se haberent in eo
qui vicissim haberet charitatem sine gratia.
Resp. Ex reali duorum distinctione non necessario sequitur eorum separabilitas, ut patet ex reali distinctione et inseparabilitate materiae et formae
non rationalis in petra, planta et bruto, necnon probabilius ex inseparabilitate
proprietatum intellectus et voluntatis ab essentia animae. Ceterum, data nec
simpliciter concessa, separabilitate charitatis a gratia (sicut quidam concedunt
separabilitatem intellectus et voluntatis ab anima, de potentia Dei absoluta),
praefata inconvenientia nequaquam sequerentur, quia idem effectus sive a
gratia sive a charitate procedit sub diverso titulo ac respectu. Qui enim habe­
ret gratiam sine charitate, esset Deo gratus titulo participationis divinae natu­
rae et filiationis adoptivae, etsi non titulo actualis dilectionis (quae ceteroquin
josset a Deo causari per influxum solius gratiae actualis) et salvaretur titulo
laereditatis, etsi non iure meriti quod in charitate fundatur; et inverso modo
res se haberent in eo qui haberet charitatem sine gratia sanctificante.

Ex dictis de distinctione gratiae sanctificantis a charitate
aliisque virtutibus sequitur ipsam esse tum verum ac distinctum
habitum, non vero quandam generalem et intrinsecam formam
virtutum; iuxta Bonaventuram (supra, n. 789), secus non distin­
gueretur adaequate a virtutibus nec ipsae virtutes distinguerentur
specifice inter se cum communicarent in eadem forma (cf. In 2 Sent.,
dist. 26, q. 2, a. 4; De verit., q. 27, a. 5); tum habitum entitativum
nec operativum, nam ipsa praesupponitur habitibus operativis tan­
quam quaedam natura conferens ipsum esse in ordine supernaturali,
nec ceteroquin ullus actus cogitari potest quem ipsa operetur quique
ab aliis virtutibus non eliciatur, ut diligere, sperare et credere, sed
omnia quae ipsi attribui possunt, sunt staticae quaedam proprietates
vel effectus, ut quod sit participatio divinae naturae, ratio filiationis
adoptivae et fundamentum habitationis SS. Trinitatis. Unde cum
S. Thomas ait «gratiam non proprie posse dici habitum, quia non
immediate ordinatur ad actum, sed ad quoddam esse spirituale quod
in anima facit» (De verit., q. 27, a. 2, ad 7), loquitur de habitu
prout in strictiori sensu solet accipi a philosophis, seu de habitu
operative, quem solum philosophi cognoverunt quique solus reapse
datur in anima secundum ordinem naturalem; unde S. Doctor alibi
addit quod, quamvis in anima nequeat esse habitus entitativus natu­
ralis, tamen «si loquamur de aliqua superiori natura, cuius homo
potest esse particeps, secundum illud 2 Petr. 1.4: ’Ut simus con­
sortes naturae divinae’, sic nihil prohibet in anima secundum essen­
tiam esse aliquem habitum, scilicet gratiam» (1-2, q. 50, a. 2).
798.

794

I

I’
i:
M
11

I

.t»
iH

J»·

», »

DE GRATIA

Ex hoc autem quod gratia est habitus entitativus, distinctus a
virtutibus, sequitur gratiam residere in ipsa ac sola essentia animae,
virtutes vero in animae facultatibus, tanquam in immediato ac pro­
prio subiecto (1-2, q. 110, a. 4; In 2 Sent., disp. 26, a. 3; De verit.,
q. 27, a. 6).SI Unde reicienda est sententia supradictorum theologo­
rum, et peculiariter Scotistarum, qui, cum identificaverint gratiam
cum charitate, consequenter docuerunt gratiam sanctificantem resi­
»111
dere immediate
in voluntate.
Ratio quare gratia sanctificans non possit esse nisi in essentia
animae est, primo, quia ipsa dat esse supernaturale quod praesupponitur ad posse supernaturale, esse autem competit essentiae animae
sicut posse suis facultatibus; secundo, quia si gratia resideret in
facultate, esset necessario virtus sive habitus operativus, cum omnis
perfectio facultatis sive potentiae animi habeat rationem virtutis, eo
quod facultas nihil aliud sit quam aliquid essentialiter operativum;
tertio, quia si gratia non resideret in essentia animae, non esset ratio
quare resideret in hac potius quam in alia facultate, cum aequaliter
se habeat ad integram activitatem supernaturalem, ac ideo esset in
pluribus subiectis, nec esset una et simplex entitas aut mere confun­
deretur cum omnibus virtutibus; quarto, quia, si per impossibile
gratia non resideret in essentia animae, haec careret secundum
seipsam supernaturali elevatione et ita non totus homo nec praeci­
pua eius pars elevaretur, non scilicet secundum esse sed tantum
secundum operari supernaturaliter perficeretur.
Et idem dicendum est de subiecto peccati quod opponitur gra­
tiae et virtutibus. Prout enim peccatum mortale est privatio gratiae
sanctificantis et est habitus entitativus (macula peccati), residet in
essentia animae (idemque valet de peccato originali, prout est pri­
vatio iustitiae originalis); prout vero est privatio virtutis et habitus
operativus vitiosus, residet in facultatibus, ex quibus procedit ipse
actus peccati, quo ille habitus generatur et ad quem ipse habitus
vicissim inclinat.
51 Ad rem facere potest opus Th. Graf, De subiecto psychico gratiae et virtutum,
2 voll. («Studia Anselmiana» II-IV), Romae 1934-1935, quamvis in eo agatur directe de
subiecto solarum virtutum cardinalium.

DE ESSENTIA GRATIAE
QUAESTIO IV.
CANTIS52

DE

PROPRIETATIBUS

795
GRATIAE

SANCTIFI­

I. SENSUS QUAESTIONIS.

Ex praecedenti quaestione sequitur gratiam sanctifican­
tem esse, secundum suam naturam, habitum entitativum supernaturalem, residentem in essentia animae. Ex hac autem natura resultant
immediate quidam aspectus vel formalitates, quae possunt ab invi­
cem secerni ac classificati in duplici categoria, sub strictiori conceptu
proprietatum et effectuum formalium. Postposita altera ac principa­
liori quaestione de effectibus formalibus, hic breviter agemus de
proprietatibus gratiae, quarum praecipuae sunt specifica unitas, es­
sentialis principalitas et eminentialis dignitas (de eius autem supernaturalitate actum est supra, n. 784, quippe quae involvitur in ipsa
eius natura).53 Si qui autem occurrat particularis dissensus inter theo­
logos, indicabitur in decursu explicationis.
799.

II. ASSERTIO. Gratia sanctificans triplici gaudet proprietate,
specifica nempe unitate, essentiali principalitate et eminentiali dig­
nitate; est scilicet unum ens, pri um ens ordine naturae et supre­
mum ens ordine dignitatis.
EXPLICATUR ET PROBATUR.

800.

1. De specifica unitate gratiae sanctificantis.54

Gratia sanctificans est una specifice, sive in eodem individuo
sive in diversis, nec dari potest duplex gratia sanctificans specifice
diversa (idemque pariformiter valet etiam de virtutibus), sed totum
discrimen inter gratiam et gratiam provenit vel ex quantitate, tam
extensiva quam intensiva, vel etiam ex modalitate. Unde gratia
52 Confer generalem bibliographiam relatam in n. 756.
53 Quidam auctores sub nomine proprietatum huc introducunt gratiae incognoscibilitatem (sive incertitudinem), inaequalitatem et amissibilitatem, quae tamen respiciunt potius
existentiam sive statum gratiae ex parte subiecti et de quibus congruentius agemus infra,
ubi de iustificatione (cf. in n. 971, in nota).
54 S. Thomas, De veritate, q. 25, a. 5, loquitur directe de sola unitate gratiae in
eodem individuo, sed simul plura innuit de gratiae unitate etiam absolute et in diversis
individuis.
Praeter commentatores, et peculiariter Salmanticenses (De gratia, disp. 4, dub. 8,
ubi haec quaestio fuse discutitur), confer duos sequentes modernos auctores, de hac re in
oppositum sensum disputantes: A. Ceccato, «La specie della grazia abituale di Cristo
secondo San Tommaso», Divus Thomas (Piacenza) XVII (1940) 193-214, 289-309.—
A. Michel, «La grâce sanctifiante chez les justes spécifiquement la même», Doctor Com­
munis VIII 1955 (1955) 114-148.

796

communis et gratia sacramentalis in eodem individuo sunt specifice
eadem et differunt sola modalitate, ita ut gratia sacramentalis addat
ad gratiam communem aliquem modum, ut explicatur in tractatu
De Sacramentis in genere. Pariter eiusdem speciei sunt gratia nostra
viatrix, gratia gloriae, originalis iustitia in Adamo, gratia angeli in
via, gratia plena B. Virginis et amplissima gratia creata ipsius Christi
(de qua est potissima difficultas), nec nisi amplitudine, gradu aut
modo, inter se differunt, ut adnotatur in respectivis tractatibus.55
Haec sententia, prout asserit generaliter impossibilitatem duarum gratia­
rum specifice distinctarum, est longe communior inter theologos ex omni
schola post S. Thomam (1-2, q. 112, a. 4); eam peculiariter defendunt Caieta­
nus (In 3 p., q. 7, a. 11, n. 4 sq.), Suarez (De gratia, 1. 8, c. 3, n. 10), loannes
a S. Thoma (De gratia, disp. 24, a. 1), Gonet (De gratia, disp. 2, a. 4, 3,
n. 85-90), Salmanticenses (De gratia, disp. 4, dub. 8), quos sequuntur com­
muniter moderni.56 Contradicunt autem pauci, quos Salmanticenses vocant
iuniores, praecipue autem Granados (In 3 p., controv. 8, tr. 4, disp. 4) et Ripalda (De ente stipernaturali, 1. 1, disp. 23, sect. 14); inter modernos vero
G. Mattiussi et L. Billot, quibus non ambigue favent G. Philips et
A. Michel.57
55 Cf. tractatum De Deo Creante et Elevante, hic supra, n. 491, 606; tractatus De
B. Virgine et De Verbo Incarnato, in vol. 3.
■
’
56 Confer varios auctores in eorum tractatu De Verbo Incarnato, ubi de gratia
Christi.
57 Mattiussi, De Verbo Incarnato (Romae 1925) 199, n. 52.—«Infinita della grazia
in N. S. G. C.», Gregorianum I (1920) 513-537.
Billot, De Verbo Incarnato, thes. 17, § 2.
Philips, «La grâce des justes de l’Ancien Testament», Ephemerides theologicae
Lovanienses XXIII (1947) 521-556: XXIV (1948) 23-58, peculiariter 54 sq.; qui conatur
probare gratiam in A. T. fuisse aliam ac in N. T., quatenus saltem caruit filiatione adopti­
va et inhabitatione SS. Trinitatis.
Michel, loc. cit., et in articulo «Jésus-Christ», Dictionnaire de théologie catholique
VIII-1 (Paris 1923) 1282 sq.
Praeterea, C. Boyer, relata utraque sententia cum propriis rationibus, etiam alteri
aliquod suffragium affert, quatenus concludit: «Quibus sic stantibus et salvo meliori
iudicio, quamvis pauci sint diversitatem essentialem affirmantes, eorum rationes non vi­
dentur spernendae» (De Verbo Incarnato [Romae 1948] 170 sq.).
Mattiussi in priori loco scribit: «Minime debemus in ea opinione sistere, quod
gratiae sanctificantis ratio formalis sit ima specifice; melius tenebimus, conceptum, quem
supernaturalis elevationis theologi habemus, unum esse unitate tantum generica, quae
essentialibus notis ulterius ad diversas species et ordines gratiae determinari postulat».
Billot (sese referens ad Mattiussi) ait incertum esse lumen gloriae esse specifice
idem in omnibus beatis, imo contrarium posse cuiquam videri valde verosimile. Dein
prosequitur: «Ex quo ulterius sequeretur possibilis quoque diversificatio modorum specie
differentium in genere gratiae sanctifi tis, quae ad visionem comparatur sicut principium
V&^/AkAAAA ad
UC1 principiatum
w
etw natura
***·%.«_*.·* ad operationem...
[Consequenter]J, IT1S1 tOtUS £<111θΓ,
1oporteret dicere gratiam illam tam singulari unionis hypostaticae titulo
[Christo] collatam,
praeeminere gratiis aliis datis, non iam solo gradu intensitatis, verum etiam perfectione
•4specifica».
In confirmationem autem adducit duos textus S. Thomae, i. e. 3 p., q. 7,
a. 11, ad 3; De veritate, q. 29, a. 3, ad 5, qui tamen ad rem non faciunt.
t' ’“*· “

Praefata specifica gratiae unitas ostenditur ex specifica unitate
tum immediati ac formalis eius effectus, tum finis ad quem ipsa
ordinatur, tum operationum, quarum ipsa est radicale principium.
Primo enim immediatus ac formalis effectus gratiae est (ut in seq.
q. explicabitur et omnes admittunt) participatio divinae naturae,
prout est natura et prout est in se, seu secundum intima Deitatis;
huiusmodi autem participatio est necessario specifice una, sicut est
una et simplex ipsa intima Dei natura; nec aliunde diversitas speci­
fica peti potest ex parte modi illam participandi, nam modus quo
per gratiam natura divina participatur est perfectissimus qui excogi­
tari possit, cum participetur immediate, formaliter et prout est in
se. Secundo, finis ad quem gratia ordinatur est beatifica visio, seu
immediata apprehensio ipsius essentiae divinae; huiusmodi autem
visio nequit specifice diversificari, ut patet ex simplicitate ipsius
obiecti, nec valet cum Billot huiusmodi diversitatem repetere ex
parte solius hominis et non ex parte obiecti, nam ita solveretur
requisita proportio inter facultatem et obiectum. Tertio, supernatu­
ralis operatio, ad quam gratia mediantibus virtutibus sive suis facul­
tatibus ordinatur, nequit esse nisi specifice una in unaquaque linea
operativa (una scilicet fides, una spes, una charitas, una beatifica
visio), ut patet ex ipsa simplicitate et indivisibilitate formalis ac im­
mediati obiecti in unaquaque linea (scilicet Dei in seipso sub intima
ratione Deitatis, prout est prima veritas, summum bonum nobis
appetendum et in se amandum, primum ens immediate apprehen­
dendum); unde etiam radix, ex qua huiusmodi operatio fluit, scilicet
gratia sanctificans, non secus ac unaquaeque virtus per quam ipsa
immediate operatur, debet esse specifice una.
Ex quibus etiam patet eandem specificam unitatem praedicandam esse
non solum de gratia sanctificante, sed pariter de ceteris entibus supernaturalibus, scilicet de singulis virtutibus infusis, tam theologicis quam moralibus,
necnon de donis Spiritus S. Nam, ex una parte haec omnia in uno fundamento
eiusdem gratiae radicantur et ab eo profluunt, ut mox explicabitur, et ex alia
parte unumquodque illorum exhaurit proprium obiectum ad quod refertur
quodque est qua tale simplex et indivisibile, nullum relinquens locum aliae
virtuti eiusdem generis a qua attingi possit. Etenim, sicut gratia sanctificans
refertur ad Deum prout est natura quaedam, seu sub conceptu naturae, quae
est simplex nec diversimode participabilis, ita virtutes referuntur ad Deum
sub conceptu operationis, qui quamvis multiplicabilis sit, tamen, in unaquaque
linea referibilitatis, iterum simplex est, ita ut nequeat eadem virtus specifice
multiplicari, ut patet de fide quae attingit Deum sub simplici ratione testifi•cantis et testificati, de lumine gloriae quod eum attingit sub indivisibili

ratione obiecti clare visi, et de charitate qui eum atingit sub indivisibili ra­
tione boni in se amabilis.

801. 2. De essentiali principalitate gratiae.

I
I

Huiusmodi principalitas gratiae relate ad ceteras entitates supernaturales (nominarim virtutes, quibus adde dona Spiritus S. et
ipsum lumen gloriae) in tribus consistit.
Primo nempe in eo quod, cum gratia sit habitus entitativus
dans ipsum esse in ordine supernaturali, aliae vero entitates sint
habitus operativi dantes solum posse sive operari, gratia cetera prae­
cedit ordine naturae.
Secundo ac consequenter, ipsa se habet ut causa sive radix, ex
qua cetera dimanant, non quidem per modum efficientiae sed per
modum simplicis resultantiae, ducta comparatione ex modo quo
naturales facultates fluunt ab essentia animae.

M

i:

H'
.·*
|l
L
.1'
Î'
.1'
|h

In explicanda tamen huiusmodi connexione sive dimanatione, discrepant
theologi. Nam aliqui eam intelligere videntur mere extrinsece, quatenus nem­
pe virtutes simul cum gratia infunduntur, quae tamen, utpote habitus entita­
tivus, est natura prior. Alii, ut Aureolus (apud Capreolum), Curiel, Aversa,
et Suarez (De gratia, 1. 6, c. 13, n. 20 sq.), eam intelligunt intrinsece quidem
sed mere moraliter, quatenus nempe infusio gratiae exigit etiam infusionem
proportionatarum virtutum, quae fit per distinctam Dei actionem. Alii tan­
dem, ut Capreolus (inclinat, agens contra Aureolum), Salmanticenses (De gra­
• •11« ­
tia, disp. 4, dub. 6, ubi res diffuse discutitur) aliique thomistae sat commu
niter, praeterea Granados (De gratia, controv. 8, tract. 4, disp. 8) et Ripalda
(De ente stipem., disp. 121, sect. 3), eam intelligunt physice, ita scilicet ut
virtutes emanent physice ex habitu gratiae, eo analogico modo, quo facultates
fluunt ab essentia animae, et ita proinde ut Deus per unicam actionem infun­
dat et gratiam et virtutes, sive potius gratiam a qua necessario fluunt virtutes.
Quae postrema sententia, nihil impossibile in se continet, imo probabi­
lior est, tum quia ita gratia non frustra dicitur nova natura, sed plenius imi­
tatur ipsam naturam (quamvis sit aliunde aliquod accidens); tum quia secus
gratia non posset vere dici principium actuum supernaturalium qui imme­
diate procedunt ex virtutibus, nisi ipsae virtutes prius fluxerint ex ipsa gratia,
nec dici posset principium meriti, nisi virtus charitatis, in qua proxime meri­
tum fundatur, procederet ab ipsa gratia; tum quia hanc sententiam manifeste
inculcat S. Thomas.58
58 1-2, q. 110, a. 3, ad 3: «Gratia... praesupponitur virtutibus infusis, sicut earum
principium et radix».
Ibid., a. 4, ad 1 et 2: «Gratia comparatur ad voluntatem, ut movens ad motum,
quae est comparatio sessoris ad equum, non autem sicut accidens ad subiectum... Est
gratia principium meritorii operis mediantibus virtutibus, sicut essentia animae est prinpicium operum vitae mediantibus potentiis».
3 p., q. 62, a. 2: «Gratia secundum se considerata perficit essentiam animae, in

DE NECESSITATE GRATIAE

799

Nec obstat quod fides et spes informes remanent, recedente gratia, quod
esset impossibile, si illae virtutes fluerent physice ab ipsa gratia; nam ipsae
fluunt ac dependent a gratia non quomodolibet et secundum suam specificam
rationem, sed secundum rationem virtutis proprie ac simpliciter dictae, ut
explicatum est supra (n. 796), quam quidem rationem amittunt, recedente
gratia. Pariter frustra obicitur quod saltem lumen gloriae non fluit physice
a gratia, ut patet ex gratia viae quae hoc lumine caret; nam a gratia viae,
utpote imperfecta ac carente modo illo plenitudinis quem habebit in patria,
fluit imperfectum lumen fidei, quod interim stat pro lumine gloriae in eadem
linea cognitionis Dei; postquam autem haec gratia, eadem essentialiter ma­
nens, acquiret in patria praefatum perfectionis modum, ab ea necessario
fluet lumen gloriae, nec per aliam Dei actionem quam per eam qua Deus
illum ipsum modum producet in gratia.

Tertio ac consequenter, gratia dicitur et est forma virtutum,
non quidem intrinsece, ut patet, sed per intimum, utut extrinsecum,
influxum; non tamen per influxum effectivum, quemadmodum cha­
ritas dicitur forma ceterarum virtutum, utpote praebens illarum
actibus forman moralitatis (2-2. q. 4, a. 3 et 4; q. 23, a. 8), sed per
influxum dependentiae, seu per modum originis, «quia scilicet ex
ipsa gratia quodammodo formaliter oriuntur habitus virtutum, per
diversas potentias diffusi; illud autem quod ab alio oritur, formam
et speciem ab eo trahit, et in suo vigore consistit quandiu origini
continuatur» (Iw 2 Sent., dist. 26, q. 1, a. 4, ad 5). Quo sensu «per
gratiam ipsa charitas formatur» (De verit. q. 27, a. 2, ad 6), quae
est forma ceterarum virtutum.
802.

3. De eminentiali dignitate gratiae.

Ex eo quod gratia est formalis participatio naturae divinae, se­
quitur ipsam esse simpliciter perfectiorem ac nobiliorem quam omne
ens creatum naturale, tum accidentale, ut intellectus et voluntas,
tum etiam substantiale, ut ipsa essentia animae (cf. supra, n. 785),
essentia angelica necnon humanitas Christi eiusque nobilissima aniquantum participat quandam similitudinem divini esse. Et sicut ab essentia animae fluunt
eius potentiae [scilicet physice; cf. 1 p., q. 77, a. 6], ita a gratia fluunt quaedam perfec­
tiones ad potentias animae, quae dicuntur virtutes et dona, quibus potentiae perficiuntur
ad suos actus».
In 2 Sent., dist. 2, q. 1, a. 4: «Gratia essentialiter a virtute differt. Oportet enim
perfectiones perfectibilibus proportionatas esse. Unde sicut ab essentia animae fluunt
potentiae ab ipsa essentialiter differentes, sicut accidens a subiecto, et tamen omnes
uniuntur in essentia animae ut in radice, ita etiam a gratia est perfectio essentiae, ut
dictum est, et ab ea fluunt virtutes quae sunt perfectiones potentiarum, ab ipsa gratia
essentialiter differentes, in gratia tamen coniunctae sicut in sua origine, per modum quo
diversi radii ab eodem corpore lucente procedunt» (cf. ad 5).

800

s
I

’i
|P!

i:

iit
?

tI

i

t

DE GRATIA

ma naturaliter considerata (De verit., q. 27, a. 1, ad 6). Idque con­
venit non solum gratiae sanctificanti sed pariformiter omni enti
supernaturali, ut virtutibus et donis.
Ex eo autem quod gratia est participatio naturae divinae, ut
natura est, seu sub ipso conceptu naturae nec sub alio ac particulari
conceptu operationis, seu intellectionis aut volitionis (ut sunt fides,
aut lumen gloriae, et cbaritas), sequitur gratiam esse simpliciter
perfectiorem ac nobiliorem ceteris entitatibus supernaturalibus crea­
tis, seu virtutibus, ipso lumine gloriae et visione beatifica. Praeterea,
haec omnia fluunt ex ipsa gratia, veluti ex eorum causa et radice, et
sub hac ratione sunt iterum minus digna quam ipsa gratia, sicut
effectus sua causa; ceterum, haec altera ratio refunditur in priorem,
nam ideo illa fluunt ex gratia, quia in hac participatur ipsa Dei
natura ut natura est, seu ut forma esendi et radix operandi. Secun­
dum quid tamen illa entia, et peculiariter charitas et lumen gloriae,
sunt perfectiora gratia sanctificante, quatenus nempe se habent ad
eam ut actus secundus, sicut fructus se habet ad arborem, et quate­
nus per operationem attingunt Deum immediate.
803. Ex his et ex nuper dictis de principalitate gratiae intelligitur mu­
tua relatio et excellentia gratiae et charitatis quae est potissima inter virtutes.
Gratia nempe dat ipsum esse in ordine supernaturali; charitas vero dat tan­
tum potissimum operari, quod ceteroquin refunditur in ipsam gratiam, ut in
radicem charitatis. Gratia est forma virtutum, et ipsius charitatis, per modum
originis; charitas vero per modum efficientis, conferens illis ipsam formam
in ratione virtutis. Gratia est radix meriti; charitas vero est eiusdem proxi­
mum principum. Per gratiam et charitatem homo fit iustus et charus Deo,
sed diversimode, seu per gratiam formaliter et entitative, per charitatem vero
consequenter et operative. Sive per gratiam sive per charitatem homo salutem
consequitur, sed per illam titulo haereditatis, per hanc vero iure meriti.
Quaecumque autem conveniunt charitati, conveniunt etiam gratiae causative
seu radicaliter, quae ideo est simpliciter dignior charitate (cf. Caietanum, In
1-2, q. 110, a. 3, n. 4).
Si autem gratia comparatur cum substantiali sanctificatione humanitatis
Christi et cum sanctificatione quae provenit B. Virgini ex ipsa divina Maternitate (non loquimur de gratia creata Christi et B. Virginis, quae, ut diximus
supra, est eadem specifice ac nostra gratia), sic est minus perfecta et minus
nobilis, quoniam gratia quae huiusmodi sanctificationem sive dignitatem pro­
ducit, non est amplius quaedam gratia creata, sed ipsa gratia increata sive
divina essentia, per Verbum hypostatice unita cum humanitate Christi et per
hanc humanitatem attacta a generativa actione B. Virginis.

DE NECESSITATE GRATIAE

801

QUAESTIO V. DE FORMALIBUS EFFECTIBUS GRATIAE SANC­
TIFICANTIS.5’
I. SENSUS

QUAESTIONIS.

Cum gratia sanctificans sit habitus mere entitativus, quo
anima informatur, eius effectus nequeunt esse nisi formales, qui
nempe producuntur non per aliquam actionem sed per ipsam formae
positionem, tanquam istius resultantiae in subiecto. Plures quidem
istiusmodi effectus assignari solent, ut sanctificatio (dignitas resul­
tans ex unione cum Deo), renovatio, regeneratio, iustitia, gratifica­
tio, amicitia divina,59
60 deiformitas, imago Divinitatis, pulchritudo
804.

59 De participatione divinae naturae: 1-2, q. 110, a. 3 et 4; q. 112, a. 1; praeterea:
1 p., q. 13, a. 9; q. 93, a. 4; 3 p., q. 2, a. 10, ad 1; In 2 Sent., dist. 26, q. 1,
a. 3. De filiatione adoptiva: 3 p., q. 23; praeterea, 1 p., q. 33, a. 3; 2-2, q. 45, a. 6;
3 p., q. 3, a. 8; In 3 Sent., dist. 10, q. 2.
Huc faciunt opera relata in tractatu De Deo Trino (supra, n. 299), ubi de missione
et inhabitatione divinarum personarum. Praeterea ac directius:
Bittremieux, J., «Utrum unio cum Spiritu Sancto sit causa formalis filiationis
adoptivae iusti», Ephemerides theologicae Lovanienses X (1933) 427-440.
Bourassa, F., «Adoptive Sonship: Our union with the divine persons», Theological
studies XIII (1952) 309-335.
Catherinet, A., «La Sainte Trinité et notre filiation adoptive», Vie spirituelle
XXXIX (1934) 113-128; item in Ami du clergé (1932) 294-300; (1939) 101-104.
Dockx, S. L, Fils de Dieu par grâce, Paris 1948.
Garrigou-Lagrange, R., De gratia (Torino 1946) 102-112, 317-326, ubi reproducitur
art. «La grâce est-elle une participation de la Déité telle qu’elle est en soi?», Revue tho­
miste (1936) 470-485.
Gonet, De gratia, disp. 2, a. 4 et 5.
Holtum, G. von, «Die heiligmachende Gnade in ihrer Beziehung zu der Einwohnung des HI. Geistes in der Seele», Divus Thomas (Freiburg) IV (1917) 435-463.
Kuhaupt, H., Die Formalursache der Gotteskindschaft, Münster 1940.
La Taille, M. de, «Actuation créée par acte incréé», Recherches de science reli­
gieuse XVIII (1928) 253-268.
Martinez Gomez, J. C., «Relation entre la inhabitation del Espiritu Santo y los
dones creados de la justification», Estudios eclesiâsticos (1935) 20-50.
Mersch, E., «Filii in Filio», Nouvelle revue théologique LXV (1938) 551-582,
681-702, 809-830.
Philippe de la Trinité, «Réflexions de théologie dogmatique. III: Filiation adopti­
ve», Ephemerides Carmeliticae XVI (1965) 71-117.
Piolanti, A., «La grazia come pertecipazione della natura divina», Euntes docete
X (1957) 43-50.
Rondet, H., «La divinisation du chrétien», Nouvelle revue théologique (1949) 449476, 561-588.
Salmanticenses, De gratia Dei, disp. 4, dub. 4.
Suarez, De gratia, 1. 7, c. 1-4.
Zedda, F., L’adozione a figli di Dio e lo Spirito Santo, Roma 1952.
60 Distinguas inter gratificationem (i. e. facere gratum, carum, amabilem) et amici­
tiam (habere ut dilectum). Primus enim effectus pendet immediate a gratia, nam homo fit
Deo gratus et amabilis titulo ipsius participationes divinae naturae (nam simile simili
gaudet); alter vero effectus pendet immediate a charitate, nam homo fit Deo amicus titulo

26

802

DE GRATIA

animi,61 participatio divinae naturae, filiatio adoptiva, inhabitatio
SS. Trinitatis, iustificatio, meritum, sed haec quinque postrema, ad
quae cetera etiam reduci possunt tanquam varii aspectus eiusdem
generalis redundantiae gratiae,62 magis determinatam faciem prae se
ferunt atque peculiarem theologicam tractationem sibi vindicant.
Attenta autem maiori vel minori eorum propinquitate et connexione cum
ipsa forma gratiae, sequenti modo disponi possunt:

Effectus formalis
immediatus (proximus)

primarius (inseparabilis) Participatio divinae naturae
secundarius (separabilis)
Filiatio adoptiva
I ustificatio

mediatus (remotus)
Inhabitatio SS. Trinitatis
Meritum

Participatio divinae naturae dicitur immediatus ac primarius effectus
gratiae, ac pro tanto inseparabilis ab ea, quia fere coincidit cum ea seu inadaequate distinguitur ab ea, estque ipsa forma gratiae ut recepta in subiecto
(quemadmodum effectus primarius ac inseparabilis quantitatis est facere
subiectum quantum, seu habens in seipso partes extra partes, dum effectus
secundarius ac separabilis est facere subiectum situatum et ubicatum, seu
actualis dilectionis ex utraque parte, in qua proprie amicitia consistit. Cf. supra, n. 797,
et 2-2, q. 23, a. 1.
De effectu divinae amicitiae peculiariter tractat Lercher, Instit. theol., ed. 4, IV-1,
n. 90 sq. Recenter A. Teixidor, «De ratione formali amicitiae Dei...», Analecta sacra
Tarraconensia (1929) V 3-30, conatus est defendere «rationem formalem amicitiae Dei in
homine iusto non ad solum habitum caritatis reducendam [esse], sed per gratiam sancti­
ficantem maxime expli>111 dam».
61 Quoad imaginem Divinitatis (sub qua intelligi potest etiam deiformitas) confer
1 p., q. 93 a. 5-8; dicta in tractatu De Deo Trino (supra, n. 245); A. Stolz, Anthropolo­
gie theologica (Friburgi Br. 1940) 69 sq.; R. Franco, «Teologia de la imagen de Dios y
teologia de la gracia habituai», XVIII Semana espaüola de teologia 1958 (Madrid 1961)
45-68; J. Cordero, «La imagen de la Trinidad en el justo segùn Santo Tomés», Ciencia
lomista XCIII (1966) 3-86.
De pulchritudine, per gratiam animae collata, saepius loquuntur Patres ut Basilius,
De Spiritu S. 9. 22; Ambrosius, Hexaemeron 6. 8. 46; Chrysostomus, Catech. ad ilium.
I. 3; In Ephes., horn. 1. 3 (cit. supra, n. 766); Augustinus, De Trin. 15. 8. 14 (cit.
ibidem); item, Catechismus Conc. Trid. (2 p., c. 2, n. 50, cit. supra, n. 762). Cf.
J. Bittremieux, «De pulchritudine effectu gratiae sanctificantis», Ephemerides theologi­
cae Lovanienses V (1928) 426-436, et J. Aumann, De pulchritudine inquisitio philosophico-theologica (Valencia 1951) 138-182: «De pulchritudine divina in animabus iustis».
62 Quod diversam rationem sub qua antiquiores scholastici solent considerare huius­
modi formales effectus, confer Lercher, op. cit., n. 97.

DE ESSENTIA GRATIAE

gQ3

habens eas partes dispositas in loco). Filiatio adoptiva et Justificatio dicuntur
effectus secundarius ac separabilis, quia non necessario fluunt a forma gratiae,
si nempe subiectum sit incapax illorum, ut patet de humanitate Christi. Inha­
bitatio SS. Trinitatis et meritum dicuntur effectus mediatus sive remotus,
quia inter ipsos et gratiam mediat aliquod aliud elementum, puta, in priori
effectu, praesentia Dei per immensitatem vel influxus actuum virtutum, et in
altero, virtus charitatis ab ipsa gratia dimanans, ita ut gratia sit tantum fun­
damentum, non vero immediata ac totalis causa illorum.63*

Porro de inhabitatione SS. Trinitatis iam egimus in tractatu De
Deo Trino (supra, n. 309-326), tanquam in propriori loco. De iustificatione autem et merito, distincte agemus infra sub titulo de ef­
fectibus gratiae, tum quia non dependent a sola gratia santificante
sed involvunt etiam influxum alius causae, nam iustificatio, quamvis
fiat formaliter per hanc gratiam, tamen implicat praevium influxum
gratiae actualis qua homo disponitur ad iustificationem, meritum
vero fundatur immediate in virtute charitatis nec nisi radicaliter
procedit ab ipsa gratia sanctificante, tum quia expostulant fusiorem
tractationem, ob varia elementa quae in eis implicantur. Unde ma­
nent hic breviter considerandi duo priores ac immediati effectus,
scilicet participatio divinae naturae et filiatio adoptiva, de quorum
existentia nullum est dubium aut controversia inter doctores, quam­
vis non modice ipsi disputent de essentia sive modo quo uterque sit
intelligendus.
805. Participatio divinae naturae^ significat partialem quandam com­
municationem in divinam naturam, seu in his quae sunt Dei propria quaeque
a Deo plene ac per essentiam possidentur.65 Multiplex autem genus participa63 Propterea meritum, qua parte residet proprie et immediate in charitate, excedit
rationem formalis effectus gratiae, estque veluti effectus proprie dictus et distipctus;
ac pro tanto vocari potest fructus gratiae, procedens a ramo charitatis.
^Stricte distinguenda ab unione cum Divinitate, qualiter habetur tum in Incar­
natione (unio substantialis) tum in Eucharistia (unio accidentalis secundum «ubi» seu
secundum praesentiam, immediate cum solo Corpore Christi).
65 Talis est ipse vulgaris conceptus participationis (ab habendo partem in aliqua re
vel perfectione), quem sequenti modo scientifice determinat S. Thomas: «Individuum
autem est homo per participationem, inquantum natura speciei in hac materia designata
participatur. Quod enim totaliter est aliquid, non participat illud, sed est per essentiam
idem illi. Quod vero non totaliter est aliquid, habens aliquid aliud adiunctum, proprie
participare dicitur. Sicut si calor esset calor per se existentens, non diceretur participare
calorem, quia nihil esset in eo nisi calor. Ignis vero quia est aliquid aliud quam calor,
dicitur participare calorem» {In Metaph., 1. 1, lect. 10, ed. M.-R. Cathala, n. 154; cf.
1 p., q. 13, a. 9).
De conceptu participationis secundum S. Thomam disserunt:
Fabro, C., La nozione rnetafisica di partecipazione secondo S. Tommaso d'Aquino,
Milano 1939; ed. 2, 1950.

'

DE GRATIA

804

tionis generaliter cogitari potest, ut patet ex sequenti conspectu, qui ulteriori
explicatione non indiget et iuxta quem classificati queunt variae opiniones,
infra referendae, de ipsa participatione divinae naturae:
Participatio

impropria (metaphorica) sive moralis. Mera communicatio, sive conformitas, in moribus
propria sive physica

t

c
I»'·
I
H'
|H

i:
r
!in

i

virtualis. Sic semen participat perfectionem generantis, ut virtus
ab eo derivata ad producendum ei simile, quin habeat eandem
formam sive naturam. Sic, sub alia ratione, creaturae dici
possunt virtualiter participare naturam divinam, quatenus
participant id quod virtualiter et eminenter est in Deo
formalis
univoca
numerica. Sic tres personae divinae participant ean­
dem naturam
specifica. Sic duo homines participant in communi
natura
analogica
naturalis. Sic creaturae in suo esse naturali partici­
pant perfectiones divinas
supernaturalis. Sic dicimus gratiam esse participatio­
nem ipsius intimae naturae Deitatis.

Filiatio adoptiva relate ad Deum intelligitur analogice ad ipsum concep­
tum filiationis adoptivae inter homines. Adoptio enim definitur: gratuita
assumptio personae extraneae in filium cum iure ad haereditatem aliaque
bona propria filii naturalis (cf. 3 p., q. 23, a. 1). Duo igitur elementa adoptio
complectitur, quibus imitatur ipsam filiationem naturalem, scilicet electionem
in filium sive constitutionem filiationis, quae in humanis nequit esse nisi
fictitia sive iuridica, et eius effectum, sive ius ad haereditatem aliaque bona
naturali filio competentia. Primum autem ac praecipuum elementum supponit
ex una parte personam adoptatam non esse filium naturalem (imo esse pror­
sus extraneam iuribus familiaribus, ita ut nequeat proprie adoptari uxor, frater
aut soror, mater aut pater) et ex alia parte adesse tamen in adoptato aliquam
similitudinem cum natura specifica adoptantis (propterea nequit homo adop­
tare brutum aut angelum).
Cum autem in homine non adsit naturalis similitudo cum propria ac
intima natura divina, oportet ut, si Deus velit eum in filium adoptare, prius
ei communicet requisitam similitudinem, per quandam participationem suae
Geiger, L.-B., La participation dans la philosophie de S. Thomas d’Aquin («Biblio­
thèque thomiste», XXIII), Paris 1942; ed. 2, 1953.
Parente, P., «Rapporto tra partecipazione e causalità in San Tommaso», Acta Pon­
tificiae Academiae Romanae S. Thomae Aquinatis (1940-1941) 157-172.

DE ESSENTIA GRATIAE

805

naturae (3 p., q. 23, a. 1). Unde divina filiatio adoptiva necessario supponit
participationem divinae naturae et in ea fundatur; non tamen necessario
sequitur ab ea, cum possit contingere ut eiusmodi participatio divinae naturae
conferatur alicui naturae quae pertineat ad ipsum filium Dei naturalem, ut
fit in humanitate Christi, in quo casu ipsa naturalis filiatio eiusdem personae
reddit impossibilem effectum filiationis adoptivae.66

Sensus igitur nostrae quaestionis est: Primo, utrum for­
malis, immediatus ac primarius effectus gratiae sanctificantis sit
physica, formalis et analogica participatio divinae naturae. Secundo,
utrum filiatio adoptiva sit formalis, immediatus ac secundarius ef­
fectus eiusdem gratiae, in illo priori fundatus.
806.

II. ERRORES ET OPINIONES.

807.

Quoad participationem divinae naturae.

Primo occurrit quaedam mystico-pantheistica conceptio participationis
divinae naturae, a Magisterio damnata, iuxta quam anima veluti transforma­
tur in ipsam divinam essentiam. Quod quidem, si intelligatur physice (ut ver­
ba sonant), solvit omne vinculum inter gratiam creatam et participationem
divinae naturae, imo ipsi gratiae existentiae vix locum relinquit; ageretur
nempe de physica, formali et univoca participatione divinae naturae, in ter­
minis superius adhibitis (n. 805). Id sonant plures propositiones tum mystici
Echardi (t 1327), damnatas a loanne XXII a. 1329, tum quietistae Michaelis
Molinos (t 1696), damnatas ab Innocentio XI a. 1687.67

66 Id contingeret etiam in hypothesi Incarnationis Patris aut Spiritus S., quia,
quamvis non sint filii, tamen non sunt personae extraneae et in humanitate assumpta ius
haberent ad haereditatem, imo eorum essentia divina est ipsa haereditas seu beatifica
visio. Etiam in humanis moribus, non solum filii naturales, sed etiam parentes et fratres
nequeunt adoptari, ob defectum extraneitatis.
67 Echardus: «Nos transformamur totaliter in Deum et convertimur in eum; simili
modo sicut in sacramento panis convertitur in corpus Christi, sic ego convertor in eum,
quod ipse operatur me suum esse unum, non simile. Per viventem Deum verum est, quod
ibi nulla est distinctio...—Quidquid proprium est divinae naturae, hoc totum proprium
est homini iusto et divino; propter hoc iste homo operatur, quidquid Deus operatur, et
creavit una cum Deo caelum et terram, et est generator Verbi aeterni, et Deus sine tali
homine nesciret quidquam facere» (Denz. 960, 963; cf. alias duas propositiones, ibid.
961 sq.).
Molinos: «Nihil operando anima se anihilat et ad suum principium redit et ad
suam originem, quae est essentia Dei, in qua transformata remanet ac divinizata, et Deus
tunc in se ipso remanet; quia tunc non sunt amplius duae res unitae, sed una tantum,
et hac ratione Deus vivit et regnat in nobis, et anima seipsam anihilat in esse operativo»
(Denz. 2205; cf. alias propositiones ibidem 2201-2204).
Haec, si stricte ac physice intelligantur, sonant verum pantheismum, et participatio­
nem divinae naturae exhibent ut physicam, formalem et univocam, ut dictum est. Atta­
men, verisimilius intelligenda sunt in solo sensu morali sive mystico, seu de completa
unitate hominis iusti cum Deo non in substantia sed in operatione. Propterea similes
expressiones occurrunt etiam apud multos autores mysticos bonae notae, praecipue and-

806

DE GRATIA

Secundo occurrit peregrina quaedam opinio Leonardi Lessii (t 1623),6*
qui negat participationem divinae naturae esse formalem effectum ipsius gra­
tiae sanctificantis, imo negat ipsam existentiam participationis divinae naturae
tanquam alicuius effectus creati in anima, eam confundens cum altero effectu
inhabitationis SS. Trinitatis. Docet nempe proprium effectum gratiae sanctifi­
cantis, physice er in se consideratae, esse per se solam iustificationem, sive
sanctificationem, nec in ea gratia contineri ullam participationem divinae na­
turae (et consequenter filiationem adoptivam); hanc autem consistere formaliter in ipsa inhabitatione Spiritus S., non quidem informantis animam sed
uniti animae per vinculum ipsius gratiae sanctificantis; quam unionem gratia
efficit non propria vi et intrinseca exigentia (nam sic absolute potest consis­
tere cum peccato mortali) sed ex mera ordinatione Dei qui vult ut uterque
effectus iustificationis et inhabitationis Spiritus S. simul conveniant et prior
sit vinculum et conditio alterius. Ob hanc intimam utriusque unionem, extrinsece a Deo impositam, dici etiam potest gratiam sanctificantem esse causam
formalem sive iustificationis sive participationis divinae naturae per inhabi­
tantem Spiritum S., sed prioris effectus est propria, physica ac necessaria
causa, alterius vero est veluti conditionalis, moralis nec mecessaria causa.
Eidem sententiae suffragium dederunt Petavius? Thomassinus™ et recentius
Scheeben,71 Hurter72 et Waffelaert,73 ut patet ex dictis in tractatu De Deo
Trino (supra, n. 311), ubi de inhabitatione SS. Trinitatis.

808. Duae praefatae sententiae separant a gratia sanctificante
creata effectum participationis divinae naturae, quem tribuunt ipsi
gratiae increatae sive Spiritui S., prior quidem sententia supprimen­
do ipsam gratiam creatam, altera vero ei attribuendo tantummodo
alium effectum, scilicet iustificationem. Contra quas, communis ac
firma doctrina theologorum tenet in ipsa gratia sanctificante inveni­
ri et in ea consistere divinae naturae participationem. Sed in expli­
cando modo, quo gratia continet huiusmodi participationem, tres
quiores, quorum plures fuerunt immediati discipuli (Tauler et Suso) vel sequaces Magistri
Echardi. Cf. A. Stolz, Théologie der Mystik (1936) 94 sq.
De doctrina Echardi (Eckart, Eckhart) et Molinos confer Dictionnaire de théologie
catholique et Dictionnaire de spiritualité ad eas voces.
68 De summo bono, 1. 2, c. 1, n. 4.—De perfectionibus moribusque divinis, 1. 12,
c. 11 cum appendice. Lessii verba diffuse refert et explicat H. Lennerz, De gratta Re­
demptoris (ed. 2, Romae 1940) 121-125.
\
69 De Trinitate, 1. 8, c. 4-6.
70 De Incarnatione 8. 9 sqq.
71 Dogmatik I, n. 1065-1074: II. n. 832-743. Confer eius controversiam cum T. Granderath in Zeitschrift für katholische Théologie a. 1881, 1883, 1884 (Granderath) et
Katholik a. 1883 et 1884 (Scheeben). Scheeben doctrinam fuse exponit et sub luce pro­
testant icae doctrinae crisi subicit E. H. Palmer (protestans), Scheeben's doctrine of di­
vine adoption, Kampen 1953.
72 Theol. dogrn. comp. II, n. 190.
73 In Collationes Brugenses a. 1910-1916 et Ephemerides theologicae Lovanienses
a. 1925.

proferuntur sententiae, scilicet de participatione morali, vel virtuali,
vel formali (non univoca, sed analogica), iuxta divisionem superius
traditam (n. 805).
Moralem tantum participationem, consistentem in ipsa sanctitate qua
homo imitatur et assimilatur sanctitati Dei, docuit praecipue Martinus Ripalda (t 1648; De ente supernatural! VI, disp. 132, sect. 9, n. 105), cui suffra­
gium dederunt Coninch, Esparza, Oviedo, Struggl, Kilber (in suis tractatibus
de iustificatione et de gratia). Quorum mens sequenti modo exponi potest:
gratia est quidem aliqua qualitas physica, sed in hac praecise ratione non
exhibet nec continet participationem divinae naturae; cum autem vi gratiae
homo moraliter ac sancte operatur, fit similis sanctitati divinae, ac pro tanto
in gratia fundatur moralis participatio naturae sive vitae divinae, eo fere
modo quo qui imitatur fidem Abrahae, filius Abrahae dicitur, et qui imitatur
malitiam diaboli, filius diaboli vocatur, non scilicet secundum esse sed secun­
dum operari, et ad modum imitationis.74 Ceterum ad hanc sententiam benigne
reduci potest tum opinio Morini et aliorum, qui videntur evacuare physicam
indolem ipsius gratiae habitualis, hanc concipientes ut aliquid morale, tum
opinio Ockam aliorumque Nominalium qui supernaturalitatem gratiae redu­
cunt ad quendam extrinsecum ac moralem valorem (cf. supra, n. 773, 784).
Physicam sed virtualem participationem divinae naturae videntur admi­
sisse aliqui theologi, quos reticito nomine commemorat Gonet, gratiam conci­
pientes ut quoddam semen (est enim reapse semen gloriae), participans virtu­
tem, etsi non ipsam essentiam, Divinitatis, sicut semen humanum participat
virtutem hominis generantis. Cum tamen huiusmodi comparatio claudicet, eo
quod gratia non habet, sicut semen humanum, virtutem ad producendam in
anima ipsam physicam naturam generantis sive Dei, sed tantum ad operandum
moraliter et sancte, et hoc sensu ad producendam in anima veluti moralem
naturam Dei, haec sententia necessario reincidit in praecedentem. Nec aliunde
dici potest eos doctores cogitasse gratiam esse virtualem naturae divinae par­
ticipationem, in eo sensu quod participat tantum id quod in Deo est virtua­
liter eminenter; nam sic gratia non differret a rebus naturalibus (cf. supra,
n. 805).
Physicam ac formalem, utut analogicam, participationem divinae naturae
per gratiam, docet communis sententia theologorum. Sicut scilicet homo per
substantiam suam naturalem physice ac formaliter, utut analogice, participat
divinam naturam secundum quaedam eius attributa (esse, vivere, intelligere),
ita per accidens gratiae participat divinam naturam secundum altiora intimaque eius attributa. Attamen, in determinando sub quo praecise attributo vel
aspectu divina natura per gratiam participatur, iterum dividuntur theologi in
duas sententias.
74 Ripalda: «Gratia participat Deitatem bonitate morali habituali et universali, natu­
rae propria, cui debita est virtus ad omnes et solas operationes moraliter bonas, et repug­
nat operatio moraliter mala, qua scilicet iustus absolute, et simpliciter bonus, et sanctus
moraliter constituitur».

808

DE GRATIA

809. Quidam, ut I. Æ Curiel (doctor salmanticensis; t 1609; In 1-2,.
q. 110, a. 3, dub. 1, § 5; opus posthumum in quo primo impugnatur sententia
thomistarum) et Suarez (t 1617; De gratia, 1. 7, c. 1, n. 24-31, qui sequitur
et determinat sententiam Curiel), quos sequuntur plures moderni non thomistae, ut Lennerz et Gonzalez Rivas, docent gratiam esse participationem divinae
naturae, non simpliciter et sub omni aspectu, sed sub solo aspectu gradus in­
tellectualitatis, prout nempe est radicale principium intellectionis et volitionis
propriae Deo, ita ut homo per gratiam fiat radicaliter capax visionis beatificae
et charitatis divinae, prout Deus intelligit et amat seipsum. Ratio est quia
attributa entis subsistentis, actus puri et infinitatis, nequeunt sine contradic­
tione communicari per gratiam quae est necessario ens accidentale, non pure
actuale et de se finitum.75
Alii vero, et quidem thomistae turmatim, ut Caietanus (In 1-2, q. 110,
a. 2), loannes Vincendus Asturicensis (t 1595; op. cit. [supra, in n. 774] 18;
quem peculiariter impugnat Suarez), Petrus de Ledesma, Cabrera, Nazarius,
Arauxo, Gr. Martinez, loannes a S. Thoma (In 1-2, disp. 22, a. 1, n. 5-13),76
Gonet (De gratia, disp. 2, a. 4), Salmanticenses (De gratia, disp. 4, dub. 4),
Billuart, et inter modernos, Gardeil, Hugon, Garrigou-Lagrange (loc. cit.
[supra, in n. 803], M. Garcia Fernandez, T. Urdanoz, M. G. Bueno,77 docent
gratiam esse participationem naturae divinae simpliciter et sub omni aspectu,
seu ipsius ac totius Deitatis, prout est realiter in seipsa, sub simplici unitate
complectens omnia intima Dei attributa.
Quod autem attinet modum explicandi participationem praefatorum
attributorum entis subsistentis, actus puri et infinitatis, quae videntur secun­
dum se imparticipabilia, dividuntur hi doctores in duos opiniones, quae for­
tasse nonnisi verbaliter differunt vel meram subtilem distinctionem involvunt.
Nam quidam, ut Caietanus, loannes Vincentius, Ledesma, Martinez et Gonet,
simpliciter asserunt gratiam participare naturam divinam etiam secundum illa
attributa, imo «etiam formaliter et reduplicative ut infinita est, et actus purus,
habetque totam essendi plenitudinem» (Gonet). Alii vero introducunt aliquam
distinctionem; et quidem loannes a S. Thoma ait gratiam illa attribua parti­
cipare non subiective sed «obiective», seu participare quidem infinitatem na­
turae divinae, non tamen modo infinito, seu ita ut infinitatem habeat in se
et ex parte subiecti; Salmanticenses autem dicunt gratiam participare quidem
illa attributa, participatione tamen imitationis, non vero participatione per­
fectae convenientiae, ac ideo illa attributa, quamvis vere ac formaliter parti75 Suarez: «Vera... excellentia gratiae habitualis, propter quam dicitur esse singula­
ris participatio divinae naturae est... quia, cum natura divina sit quaedam intellectualis
natura altioris ordinis, quam sit vel esse possit ulla substantia intellectualis creata, ille
gradus intellectualitatis, qui est in divina natura, divino quodam et supernatural! modo
participatur per habitualem gratiam, quo quidem modo a nulla substantia creata per se
ipsam, vel per potentiam sibi naturalem participari potest».
76 Cf. M. Garcia Fernandez, «La gracia como participation de la divina naturaleza en Juan de Santo Tomas y lugar que a este corresponde en la tradiciôn tomista»,
Ciencia tomista LXX (1946) 209-250; LXXIII (1947) 5-62.
77 «Sobre el constitutivo formal de Dios estrictamente sobrenatural», Ciencia tomista
LXXXV (1958) 199-222.

DE ESSENTIA GRATIAE

809

cipentur, tamen nequeunt formaliter praedicari de gratia, praecise quia par­
ticipantur tantum per modum imitationis, cuius proprium est deficere ab
exemplari.

10. Quoad filiationem adoptivam.
Variae sententiae ad tres reduci possunt.
Prima sententia docet filiationem adoptivam non esse effectum
gratiae, sed alius causae, saltem immediate. Et quidem supradicti
mystici (n. 807), Echardus et Molinos, sentiunt eam consequi ex
ipsa physica transformatione animae in Oeum™ Lessius™ vero aliique
ei consentientes (supra, n. 807) eam attribuunt immediate ipsi Spi­
ritui S. inhabitanti animae, eodem modo ac ipsam participationem
divinae naturae in qua adoptio fundatur. Tandem Aureolus90 eam
attribuit immediate ipsi virtuti charitatis.
Secunda sententia docet filiationem adoptivam esse quidem
effectum ipsius gratiae, non tamen formalem, sive ex propria intrin­
seca vi et exigentia, sed ex mero superaddito et extrinseco favore
Dei, sine quo gratia hunc effectum non haberet. Pro cuius rei ratio­
ne et ampliori explicatione, Scotus9' et Scotistae dicunt filiationem
adoptivam supponere remissionem peccatorum, quam non necessa­
rio secum trahit gratia, de se mere sanctificans seu dignificans, ac
ideo praeter gratiam requiri novum Dei favorem, quo gratia fit
etiam remissiva ac ideo adoptiva. Ripalda vero*79
82 ait gratiam sanctifi­
81
80
cantem mere dignificare hominem eumque capacem reddere acci­
piendi haereditatem, non tamen proprie dictum ius conferre, nisi
accedat novus Dei favor quo confertur filialis adoptio.83
Tertia et communis sententia docet filiationem adoptivam esse
formalem, seu proprium et intrinsecum, gratiae effectum, fluens ex
gratia prout est participatio divinae naturae, quamvis secundarium
seu impedibilem ob subiecti incapacitatem, ut contingit in humani73 Unde Echardus docet: «Quidquid Deus Pater dedit Filio suo unigenito in hu­
mana natura, hoc totum dedit mihi. Hic nihil excipio, nec unionem nec sanctitatem, sed
totum dedit mihi sicut sibi. Quidquid dicit sacra Scriptura de Christo, hoc etiam totum
verificatur de omni bono et divino homine» (Denz. 961 sq.). Ex quibus verbis sequeretur
non adoptivam sed naturalem ipsam Dei filiationem homini conferri.
79 De perfect, morib. div., 1. 10, c. 11, n. 75.
80 Jn 4 Sent., dist. 17, q. 1, a. 2.
81 In 4 Sent., dist. 16, q. 2.
32 De ente supernaturali, 1. 6, disp. ultima, sect. 10, n. 131-147.
° Ad han vel praecedentem sententiam reducitur opinio G. Philips (loc. cit. [supra,
in n. 800]), qui docet gratiam in A. T. caruisse filiatione adoptiva et inhabitatione
SS. Trinitatis.

tate Christi. Dividuntur tamen theologi in hoc quod thomistae
communiter docent filiationem adoptivam esse formalem effectum
solius gratiae santificantis, ita ut nequeat de potentia Dei absoluta
nisi per gratiam conferri et ab ea resultare;84 suaresiani vero id ne­
gant,85 dicentes filiationem adoptivam esse effectum gratiae con­
gruenter tantum et de potentia Dei ordinata, ita ut non repugnet
quominus ea filiatio conferatur immediate et sine gratia, titulo meri
beneficii, si nempe Deus vellet alicui conferre ius ad haereditatem
gloriae, ita ut tunc filiatio adoptiva consisteret in mera relatione
rationis sive extrinseca denominatione, essetque mere iuridica, sicut
adoptio inter homines.
III. ASSERTIO 1. Formalis, immediatus ac primarius effectus
gratiae sanctificantis est physica, formalis et analogica participatio
divinae naturae secundum omnia quae sunt Dei propria.

Conferri homini veram quandam par­
ticipationem divinae naturae, est de fide definita, saltem a Magiste­
rio ordinario. Eam de facto ac necessario alligari gratiae sanctifican­
ti, ita ut simul ac dependenter ab ea conferatur, et in hoc saltem
generali sensu sit eius effectus, est theologice certum, ex his quae
docet Magisterium ipsum extraordinarium. Cetera vero quae asse­
runtur, tum de natura nexus inter gratiam et participationem natu­
rae divinae tum de modo istius, libere disputantur.
811.

Nota theologica.

PROBATUR 1.

Ex auctoritate.

812. Magisterium Ecclesiae, Scriptura et Traditio triplici mo­
do factum ipsum participationis divinae naturae in animabus iustis
proponunt:
Primo nempe implicite in ipsa fiilatione adoptiva, quam expli­
cite asserunt (cf. infra, n. 821-824). Nam omnis filiatio est quaedam
relatio fundata in generatione per quam natura communicatur; unde
ipsa filiatio adoptiva supponit diminutum quendam modum genera­
tionis, imitans naturalem generationem, qui adoptio dicitur quique
supponit in adoptado physicam similitudinem cum natura specifica
adoptantis. Huiusmodi autem modus generationis in humanis nequit
esse nisi mere extrinsecus et iuridicus, quia ille qui adoptatur iam
habet physicam similitudinem cum natura specifica adoptantis; in
MCf. Gonet, De gratia, disp. 2, a. 5.
F5Cf. Suarez, De gratia, 1. 7, c. 3, n. 16.

DE ESSENTIA GRATIAE

811

divina vero adoptione oportet ut, antequam Deus hominem adoptet,
ei communicet aliquam physicam similitudinem cum propria ac inti­
ma sua natura, qua homo naturaliter caret (nam homo naturaliter
est similis Deo eiusque imago secundum aliqua attributa, ut esse,
vivere, intelligere, non vero secundum ipsam intimam Dei naturam)
(3 p., q. 21, a. 1). Huiusmodi autem communicatio physicae simili­
tudinis cum intima natura Dei merito dicitur ac vere est quaedam
participatio divinae naturae. Unde filiatio adoptiva in divinis neces­
sario supponit et implicite continet participationem divinae naturae.

813. Secundo, participatio divinae naturae proponitur explici­
te aequivalenter in ipsa spirituali generatione, quae formaliter et
emphatice exhibetur in fontibus, peculiariter in scriptis loannis
(cf. supra, n. 763): «generatio» vel «regeneratio» (Tit. 3. 5; lac. 1.
18; 1 Petr. 1. 3); «semen Dei» (1 Petr. 1. 23; 1 Io. 3. 9); «natus»
vel «renatus» (1 Petr. 1. 23; Io. 1. 13; 3. 5; 1 Io. 2. 29; 3. 9; 4.
7; 5. 1, 18); «filius Dei» (Io. 1. 12; 1 Io. 3. 1 sq.; 5. 2; Rom. 8.
16, 17, 21; 9. 8; Ephes. 5. 1). Generatio enim in suo formali con­
ceptu importat communicationem naturae, cum essentialiter defi­
niatur: origo viventis a vivente principio coniuncto in similitudinem
naturae.

814. Tertio, participatio divinae naturae proponitur etiam ex­
plicite formaliter in celebri effatu S. Petri «Divinae consortes natu­
rae» necnon in similibus expressionibus non semel occurrentibus
apud Patres et in ipso Magisterio, quae ceteroquin ad ea Apostoli
verba explicite vel implicite sese referunt, quamvis, independenter
ab illis et ab eorum praeciso sensu, suum probativum valorem
habeant.
2 Petr. 1. 3 sq.·. «Quomodo omnia nobis divinae virtutis suae,
quae ad vitam et pietatem donata sunt per cognitionem eius; qui
vocavit nos propria gloria et virtute, per quem maxima et pretiosa
nobis promissa donavit ut per haec efficiamini divinae consortes
naturae [fréfaç κοινωνοι φύαεως | fugientes eius, quae in mundo est, con­
cupiscentiae corruptionem»86 In hoc textu communiter ac merito
86 Chaîne, J., Les épitres catholiques (éd. 2, Paris 1939) 41-43.
De Ambroggi, P., Le épistôle cattoliche di Giacomo, Pietro, Giovanni et Giuda
(ed. 2, Torino 1949) 171 sq.
Iacono, V., «La παλιγγενεσία in San Paolo e nell’ambiente pagano», Biblica XV
<1934) 380-383.

g] 9

DE gratia

theologi legunt in gratia sanctificante, iam nunc in terris infusa et
ante participationem essentiae divinae per beatificam visionem, ha­
beri veram ac physicam participationem divinae naturae.
Id suadet tum ipse textus (ίνα γενησθε== ut iam effecti sitis, non «ut
efficiamini» ut vertit Vulgata; item άποφυγόντες=postquam fugistis, non vero
postquam fugieritis vel fugientes in futuro, ut intelligi potest textus Vulga­
tae);*7 tum generalis contextus Scripturae, seu doctrinae paulinae de nova
creatura et ioanninae de spirituali regeneratione;87
88 tum interpretatio Ecclesiae
in suo Magisterio et Liturgia, necnon Patrum, theologorum et ipsorum exegetarum, si excipiatur unus vel alter modernus (ut E. Tobac, cui partialiter
consentit Van der Meersch), qui, obscuritatem textus fingens vel exaggerans,
consortium illud divinae naturae intelligit de beatitudine caelesti, tanquam
termino attingendo per bonam vitam, seu per fugam concupiscentiae.89 Unde
nec agitur immediate de vita futura (quae est finis praesentis gratiae) nec de
mera morali participatione naturae divinae per fugam concupiscentiae (quae
est effectus gratiae, vel conditio permanentiae in gratia, vel conditio assecu­
tionis gratiae).

divinae naturae participationem indicant, adhibi­
ta frequenter ipsa Petri expressione «consortes divinae naturae»
(quidam, ut Augustinus, adhibent minus emphaticam expressionem,
815.

Patres90

il»
il

h

87 Propterea A. Harnack redactionem huius epistolae postponit ad a. 150, quo tem­
pore coneotus participationis Deitatis per hominem peculiariter premebatur in philosophia
stoica et neoplatonica.
68 A. Charue scribit: «La formule lapidaire de S. Pierre, divinae consortes naturae,
est d’une clarté et d’une audace qui en firent le succès: alors même que les plus beaux
textes de S. Paul, voire ceux de S. Jean sur le Corps mystique, sur notre inclusion dans
le Christ et dans l'Esprit demeuraient longtemps comme en veilleuse dans la théologie, le
texte de la II Petri ne cessa de briller de tout son éclat et d’inspirer les développements
du traité de la grâce sanctifiante. D’ailleurs... la doctrine paulinienne et johannique,
aujourd’hui mieux connue, interprète justement la pensée du chef des apôtres. Pour
celui-ci aussi, la puissance divine nous atteint, en fait, par l’intermédiaire de Jésus et
c’est l’intime connaissance que nous avons de Jésus qui est le principe de la vraie foi»
(La Sainte Bible [éd. Pirot-Clamer, XII, Paris 1946] 484 sq.). Idem fere ait P. Bonnetain, art. cil. (supra, in n. 763), 11-03, adnotans contra Tobac, nullam adesse rationem
minuendi vim illius textus.
89 Tobac: «Le texte... est obscur et le sens n’en est pas définitivement fixé... Dans
ce texte, on nous rappelle les dons déjà reçus [’Omnia nobis quae ad vitam et pietatem’]
et les dons plus précieux et plux grands dont les premiers sont les gages [’Efficiamini
divinae consones naturae’]... La participation de la nature divine est un terme qu’il faut
atteindre en fuyant la corruption de la convoitise mondaine. Mais l’auteur nous propose-t-il
II1II
cette communion
de vie comme une fin déjà en cette vie, ou comme un but à poursui­
vre pour l’autre vie? Le ’consortium divinae naturae’ serait alors une formule équivalente
au ’règne éternel de notre Seigneur et Sauveur Jésus-Christ’ proposé au v. 11 comme
terme et récompense de notre vie morale. La même idée se rencontre II, 20, et semble
corroborer cette dernière interprétation» (art. cit. [supra, in n. 763] «Grâce» 339 sq.).
Van der Meersch idem
fere
’’
'
repetit, ceteroquin remittens ad Tobac (ar. cit.
[supra, in n. 756] 1563).
90 Confer bibliographiam supra, n. 765.

DE ESSENTJA GRATIAE

813

apud posteriores theologos frequentissimam, «participes divinae na­
turae»), ac inde implicite (nonnumquam etiam explicite) alludentes
ad textum apostoli (Athanasius: «Ut docet Petrus»; Ambrosius:
«Quemadmodum Petrus dixit»).
Eundem prorsus conceptum Patres exhibent, sub sequenti triplici aequivalenti expressione: «Assimilatio cum Deo» (Clemens Alex., Basilius, Am­
brosius, Pseudo-Dionysius Areop.); ad quam refer etiam quae dicunt de ima­
gine Dei (cf. supra, n. 804). «Habere formam Dei» (Clemens Alex.); ad quam
refer etiam quae frequenter dicunt de nova forma (cf. supra, n. 765). «Deificatio» ( θείωσις vel «fieri deum», «esse deum»; Clemens Alex., Basilius, Au­
gustinus, Cyrillus Alex., Pseudo-Dionysius Areop.).91 Huiusmodi deificationem apprime distinguunt ab obiectiva illa ac universali deificatione qua hu­
manitas elevata est per Incarnationem Verbi (Augustinus, Epist. 140. 4. 10 et
De Gen. ad litt. 6. 24, 35; Ambrosius, Hexaem. 6. 8. 47; Cyrillus Alex.,
Torn, pasch. 10). Ex hoc autem quod Clemens Alex, inducit auctoritatem
pagani Heracliti de hominis deificatione, non sequitur eum cogitare de mera
naturali deificatione, seu imagine Creatoris in creatura, nam ipse vicissim
solet ex fine apologetico praestare philosophis paganis conceptus ipsos Chris­
tianos.92

Huiusmodi naturae divinae participationem Patres intime connectunt cum ipsa gratia creata iustificante, ut patet ex ipso imme­
diato contextu variorum locorum, ita ut iuxta eorum mentem ea sit
formalis effectus ipsius gratiae, non vero Spiritus S., quamquam
saepe a Patribus graecis effectus deificationis tribuatur inhabitatio­
ni Spiritus S., translata attributione ab ipso effectu gratiae ad eius
causam; unde Augustinus mentem aliorum exprimit, cum ait homi­
nes «ex gratia deificari» et Deum «iustificando, filios Dei facere».93
Praeterea, Patres huiusmodi participationem divinae naturae
nequaquam intelligunt in solo sensu morali imitationis vitae sanc­
tae, sed in sensu physico alicuius realitatis sive formae inhaerentis
ipsi animae, quae sit causa vitae sanctae. Id implicant tot expressio­
nes de consortio divinae naturae, assimilatione cum Deo, forma Dei,
91 De discrimine inter Patres et theologos scholasticos in eorum consideratione huius
participationis divinae naturae, disserit Stolz, op. cit. (supra, in n. 804) 68-73. Huiusmodi
tamen discrimen non est exaggerandum nec indebite premendum; nam ex ipsa compa­
ratione inter utrumque modum considerandi, apparet alterum esse prioris legitimam ac
linearem continuationem et determinationem.
92 Confer dicta in tractatu De Deo Trino, supra, n. 26, ubi etiam discutitur testi­
monium Heracliti de Logo sive Verbo Divino, quod lustinus pariter intelligit in sensu
christiano.
93 Cf. V. Capanaga, «La deificaciôn en la soteriologia agustiniana», Augustinus Ma
gister-Communications (Paris 1955) II 745-754.

814

DE GRATIA

deificatione, quae magnam ac continuatam exaggerationem redole­
rent, si nonnisi metaphorice sive moraliter intelligerentur. Ceterum
nonnisi physice Patres intelligunt ipsam gratiam sanctificantem,
cuius praefata participatio divinae naturae est formalis effectus (cf.
supra, n. 780), quaeque proinde physice quoque intelligitur, cum
formalis effectus non aliud sit quam ipsa forma ut recepta in sublec­
to (cf. supra, n. 804). Augustinus de physica participatione divinae
naturae manifesto loquitur cum ex una parte eam assimilât Incarna­
tioni per quam vicissim Deus factus est homo, sicut homo per gra­
tiam factus est deus, et ex alia parte eam opponit participationi per
naturalem generationem, dicens nos esse «ex gratia sua deificatos,
non de substantia sua natos».
816. Clemens Alex., Paedag. 3. 1: «Homo autem ille, cui Logos
cohabitat, non variatur, non fingitur, formam habet Logi, Deo assimilatur...;
est enim deus·, deus autem ille fit homo, quoniam Deus vult.** Recte ergo
dixit Heraclitus: ’Homines dii, dii homines’» (MG 8. 555 sq.).
Athanasius, Epist. 1 ad Serapionem, n. 23: «Hoc autem modo signati
[scilicet per gratiam], convenienter divinae naturae consortes reddimur, ut
docet Petrus [1 Petr. 1. 4]» (MG 26. 586).
Basilius, De Spiritu S. 9. 22: «Hinc [i. e. ex gratia qua anima Spiritum
S. fert ab eoque illustratur, provenit] similitudo cum Deo et quo nihil subli­
mius expeti potest, hinc est ut deus fias» (MG 32. 110).
Ambrosius, De Spiritu S. 1.6. 80: «Per ipsum [Spiritum S.] ad imagi­
nem et similitudinem Dei esse meremur, et per ipsum fit, quemadmodum
Petrus apostolus dixit, ut divinae simus consortes naturae» (ML 16. 723).
Augustinus, Epist. 140. 4. 10, agens de «gratia Novi Testamenti» quae
est «spiritualis nativitas», scribit: «Haec autem adoptio vocatur. Eramus enim
aliquid antequam essemus filii Dei, et accepimus beneficium, ut fieremus quod
non eramus; sicut qui adoptatur, antequam adoptaretur nondum erat filius
eius a quo adoptatur, iam tamen erat qui adoptaretur... Descendit ergo ille
[i. e. Verbum Dei] ut nos ascenderemus, et manens in natura sua factus est
particeps naturae nostrae, ut nos manentes in natura nostra efficeremur parti­
cipes naturae ipsius» (ML 33. 542).
Enarr. in psal. 49. 2: «Manifestum est ergo, quia homines dixit deos
[Psal. 49. 1; 81. 1, 6], ex gratia sua deificatos, non de substantia sua natos.
Ille enim iustificat, qui per semetipsum non ex alio iustus est; et ille deificat,
qui per semetipsum non alterius participatione Deus est. Qui autem iustificat,
ipse deificat, quia iustificando, filios Dei facit. ’Dedit enim eis potestatem
filios Dei fieri’. Si filii Dei facti sumus, et dii facti sumus; sed hoc gratiae
est adoptantis, non naturae generantis» (CCL 38. 575 sq.).
Cyrillus Alex., In Io evang. 1. 13: «[Spiritus S.] Deus est, et ex Deo
94 Corpus Berolinense vertit: «quia vult idem ac Deus».

c®

DE ESSENTIA GRATIAE
secundum naturam Spiritus; cuius participatione per fidem in Christum dona­
ti, et naturae divinae participes efficimur, et ex Deo nati esse dicimur, et
eam ob rem dii nuncupamur, non gratia solum ad supernaturalem gloriam
evecti, sed quo iam Deum in nobis habitantem atque diversantem habeamus»
(MG 73. 158).
Leo M., Serm. 21.3: «Agnosce, o Christiane, dignitatem tuam, et divinae
consors factus naturae, noli in veterem vilitatem degeneri conversatione redi­
re» (ML 54. 192).
Pseudo-Dionysius Areopagita, De eccles. hier. 1. 3: «Haec salus iis
qui salvantur nonnisi iam deificatis potest obtingere. Est autem haec deificatio [θείωσις], Dei quaedam, quoad fieri potest, assimilatio unioque·» (MG
3. 375).95

quoque in suis documentis eundem effectum
participationis divinae naturae occasionaliter indicat, adhibita ipsa
S. Petri expressione. Conc. quidem Trid. de ea silet, utpote quae
necessario includatur in ipsa filiatione adoptiva quam explicite pro­
ponit (cf. infra, n. 822). Pius V vero in sua condemnatione doctri­
nae Bail bis refert «consortium divinae naturae» (Denz. 1921,
1942), indicans id fieri per «gratiam aliquam animae infusam, qua
adoptatur homo in filium Dei et secundum interiorem hominem
renovatur ac divinae naturae consors efficitur, ut, sic per Spiritum
Sanctum renovatus, deinceps bene vivere et Dei mandata oboedire
possit». Eundem effectum indicant Leo XIII, Encycl. «Divinum
illud» 9 maii 1897 (ASS XXIX [1896-971 652), et Pius XII, En­
cycl. «Mystici Corporis» 29 iun. 1943, aiens: «At si, Verbum ’semetipsum exinanivit, formam servi accipiens’ [Phil. 2. 71, hoc ea
quoque de causa egit, ut suos secundum carnem fratres consortes
faceret divinae naturae [cf. 2 Petr. 1.4], cum in terrestri exilio per
sanctitatis effectricem gratiam, tum in caelesti patria per sempiter­
nam assequendam beatitatem» (AAS XXXV [1943] 214).
In his documentis participatio divinae naturae exhibetur ut im­
mediatus effectus ipsius gratiae, non vero Spiritus S., qui effertur ut
causa ipsius gratiae, et ut quid physicum, non mere morale sive con­
sistens in bona vita, quae effertur ut aliquid consequens ad consor­
tium divinae naturae. Unde supradicta sententia sive Lessii sive Ripalda non videtur sufficienter congruere cum doctrina Magisterii.
817.

Magisterium

95 Alios etiam textus collectos habes apud Rouet de Journel, Enchiridion patristicum, in indice theologico, n. 358 (ubi de gratia habituali) et M. J. Scheeben-L. Atzberger, Handbuch der katholischen Dogmatik IV (1903) 46 sqq.

816

DE GRATIA

Liturgia eundem effectum non semel exprimit, illum coniungens cum
mysterio Incarnationis, quo Deus factus est homo, ut homo fieret deus. Ordo
Missae: «Da nobis per huius aquae et vini mysterium eius divinitatis esse con­
sortes, qui humanitatis nostrae fieri dignatus est particeps». Secreta Dom. 4
post Pascha: «Deus, qui nos, per huius sacrificii veneranda commercia, unius
summae divinitatis participes effecisti». Praefatio Ascensionis: «Ut nos divi­
nitatis suae tribueret esse participes». Officium SS. Sacramenti: «Unigenitus
siquidem Dei Filius, suae divinitatis volens nos esse participes, naturam nos­
tram sumpsit, ut homines deos faceret, factus homo».
PROBATUR 2.

I»
II
I»

Ex ratione theologica.

818. Participatio divinae naturae nequit consistere in praesentia Deita­
tis transformantis animam, ut docetur in mysticismo Echardi et Molinos, nam
ob simplicitatem et immutabilitatem suae essentiae, Deus .non potest esse
intrinseca forma animae nec cum ea quomodolibet commisceri, unde praefatus
mysticismus logice ruit in pantheismum. Nec potest consistere in praesentia
Deitatis, mere adhaerentis seu inhabitantis in anima, ut docetur a Lessio, nam,
ex una parte Deus non aliter esse potest praesens animae quam ratione alicuius
effectus in ea producti, adeoque, in hoc casu, ratione effectus gratiae (cf. sup­
ra, n. 323, ubi de inhabitatione SS. Trinitatis), quae quidem iam in se conti­
net participationem Deitatis, ut mox explicabitur, et ex alia parte, admissa
quomodolibet praesentia Deitatis, sive sine gratia, sive per contingens vincu­
lum gratiae, ut ponit Lessius, haec ipsa praesentia nequit habere rationem
participationis naturae divinae, quia per eam Divinitas mere adiacet animae
nec eam informat intrinsece, ut requirit ipsa ratio participationis, informatio­
nis, assimilationis, deificationis, sub qua fontes fidei describunt consortium
divinae naturae.

E converso in ipsa gratia sanctificante nihil desideratur quomi­
nus ipsa dicatur et sit vera participatio divinae naturae, et quidem
physica et formalis, quamvis analogica. Nam, ut ex ipsis fontibus
fidei probatum est supra (n. 762-766, 780 sq.), gratia sanctificans
est aliquis effectus intrinsecus, permanens et physicus, a Deo pro­
ductus in anima (imo probabilius est verus habitus entitativus, affi­
ciens ac disponens essentiam animae). lamvero, omnis effectus im­
portat aliquam participationem naturae causae, ut patet de ipsa
naturali essentia animae quae est participatio naturae Dei secundum
aliqua attributa (ut esse, vivere et intelligere), ratione cuius dicitur
facta ad imaginem et similitudinem Dei. Ergo gratia importat neces­
sario aliquam intrinsecam ac physicam participationem naturae Dei.
Attamen, gratia non est quomodolibet effectus Dei, sed talis qui
essentialiter superet omnes res naturales; unde ipsa importat pecu­
liarem participationem naturae Dei, prout Deus est et prout nihil
habet commune cum rebus creatis naturalibus, secus ipsa gratia non

DE ESSENTIA GRATIAE

817

differret essentialiter ab aliis rebus creatis nec esset essentialiter
supernaturalis.
Unde frustra aliquis cum Ripalda recurreret ad moralem quandam ac metaphoricam participationem naturae divinae, consistentem in sanctitate vitae,
tum quia divina participatio iam invenitur physice in ipsa gratia, ex qua ceteroquin procedit sanctitas vitae mediantibus virtutibus, tum quia in huius­
modi sanctitate non participatur nisi unus aspectus naturae Dei, quae amplius
patet, et quidem aspectus tantum operativus, qui supponit ipsum aspectum
entitativum, in quo natura consistit et ex quo fluit ipsa sanctitas divinarum
operationum.

Huiusmodi autem physica participatio naturae divinae in gratia,
est necessario formalis, nec potest fingi in ea aliquod genus partici­
pationis virtualis. Nam, ut notavimus supra (n. 805), duplici modo
cogitari potest aliquid participare virtualiter id quod est formaliter
in alio, vel scilicet eo modo quo semen participat perfectionem gene­
rantis, quatenus habet a generante virtutem (non formam) ad pro­
ducendum aliquid simile illi, seu habens eandem formam; vel eo
modo quo creaturae dici possunt participare virtualiter naturam vel
attributa divina, quatenus in suis ipsis perfectionibus, quas formaliter habent, continetur aliquid quod virtualiter et eminenter est in
Deo. lamvero, gratia nequit dici virtualis participatio naturae divi­
nae primo modo, seu ad modum seminis, quia nequit in homine
producere naturam divinam quae est improducibilis, quamvis recte
dicatur semen gloriae, saltem moraliter. Nec etiam gratia dici potest
virtualis participatio altero modo, secus non differret ab aliis entibus
creatis nec esset participatio naturae divinae ut in se est et in sua
eminentia et intimitate.
Relinquitur ergo ut gratia sit physica ac formalis participatio
divinae naturae, non tamen univoca sed mere anaogica, ut patet tum
ex eo quod nihil potest univoce convenire cum Deo (nequidem
substantia naturalis in sua propria ratione) ob divinam simplicitatem,
tum ex eo quod gratia est accidens dum natura divina est substantia,
tum ex ipsa ratione participationis, seu partialis communicationis,
quae implicat imperfectum modum habendi eandem perfectionem.
819. Quod autem attinet modum quo gratia analogice participat divi­
nam naturam, seu sub quo attributo vel aspectu divina natura in gratia parti­
cipetur, quamvis id determinate intelligi et explicari non possit, cum agatur
de mysterio non minus obscuro quam ipsa Dei intima natura cuius participatio
confertur per gratiam, tamen eligenda omnino videtur altera supradicta sen-

818

DE GRATIA

tentia thomistarum, iuxta quam gratta est participatio divinae naturae sim­
pliciter et sub omni aspectu. Id enim videtur necessaria sequela eius quod ah
omnibus theologis admittitur, quod scilicet gratia est participatio ipsius inti­
mae naturae divinae vel, si placet, naturae divinae quatenus divina est.
Haec enim ratio est una et simplex, nec scindi potest in plura attributa
vel aspectus (puta entitatis, intellectualitatis, purae actualitatis, infinitatis),
quorum unum sine altero participetur, secus non ipsa participatur secundum
quod est ipsa. Ratio autem quare divinae perfectiones (ut ens, vivere, intelligere) distincte ac separatim in rebus naturalibus participentur, est praecise
quia huiusmodi perfectiones qua tales non sunt ipsa intima ac propria natura
Dei: non enim haec est esse, vivere, intelligere, unum sive absolutum, trinum
sive relativum, aut haec omnia simul et acervatim, etiam prout sunt entitates
infinitae ac purae actualitatis, sed intima ac propria Dei natura est aliquid
quod omnibus illis substernitur omniaque transcendit ac formaliter identificat
id unam simplicem ac puram rationem, quae nequit ullo determinato con­
ceptu a nobis exprimi quamque mero Deitatis nomine circumloquimur. Et
haec est ipsa divina et infinita ratio quae in gratia sanctificante participatur,,
quamvis modo tantum analogico ac finito, qui est de ipsa ratione tum parti­
cipationis tum accidentis, qualis est illa gratia.
Cum autem obicitur naturam divinam non posse participari in gratia
accidentali ac finita secundum attributa entis subsistentis, actus puri et infini­
tatis, et oppositum involvere contradictionem, committitur quidam illogismus.
quia nequaquam praedicatur finitum et infinitum de eodem secundum idem,
sed infinitas se habet ex parte obiecti quod participatur, finitas vero ex parte
subiecti participantis. Et ita non repugnat infinitum finito modo participari;
sic magna fabrica, integre quidem et secundum totam suam magnitudinem er
in quantum magna, ab oculo videtur, modo tamen parvo et ut reducta ad
parvas oculi proportiones, et pariter species intelligibilis, sub limitato modo
accidentis, repraesentat ipsam substantiam alicuius rei intellectae, in quantum
substantia est, ita ut substantia ad modum accidentis participetur, et iterum
ipsum attributum intellectualitatis divinae, quod est ipsa Dei substantia eaque
infinita, nec aliter quam ut substantia infinita considerari ac participari potest
(cum secus non sit ipsum), tamen in homine participatur in quadam finita
realitate, tum substantiali (rationali natura hominis) tum etiam accidentali
(intellectu et intellectione, distinctis a substantia hominis).

ASSERTIO 2. Filiatio adoptiva est formalis, immediatus ac se­
cundarius effectus eiusdem gratiae sanctificantis, resultans ad mo­
dum unius cum ipso priori effectu participationis divinae naturae.
%

Conferri homini veram Dei filiationem,
adoptivam, est de fide definita a Conc. Trid. Eam de facto ac ne­
cessario connecti cum ipsa gratia et in hoc saltem generali sensu esse
eius formalem effectum, est theologice certum ex Conc. Trid. aliis­
que Magisterii documentis. Eam esse proprie ac immediate forma­
lem effectus ipsius gratiae, est disputabile.
820.

Nota theologica.

DE ESSENTIA GRATIAE
PROBATUR 1.

819

Ex auctoritate.

821. Magisterium Ecclesiae, Scriptura et Traditio triplici mo­

!
i
■

do factum ipsum filiationis adoptivae in animabus iustis proponunt,
non secus ac dictum est de participatione divinae naturae.
Primo scilicet implicite in ipsa hac divinae naturae participatio­
ne, de qua supra. Quamvis enim conformitas in natura non necessa­
rio importet filiationem, ut patet de Patre et Spiritu S. in divinis
et de uxore in humanis, tamen modus quo ea divinae naturae parti­
cipatio describitur, praecipue tanquam participatio assimilativa
(supra, n. 815 sq.), suggerit processum generationis ac ideo filiatio­
nis, cum generatio sit processio formaliter assimilativa. Propterea,
nonnumquam in fontibus uterque effectus ad modum unius proponitur (cf. Augustinum, Cyrillum Alex., Pium V, supra relatos in
n. 816 sq. et alia testimonia hic infra).
Secundo, filiatio adoptiva proponitur explicite aequivalenter in
ipsa spirituali generatione, quae explicite et emphatice asseritur
(cf. supra, n. 813); nam generatio est fundamentum ex quo necessa­
rio oritur relatio filiationis. Propterea uterque effectus ad modum
unius in fontibus exhibetur (cf. textus cit. infra).
Tertio, filiatio adoptiva proponitur etiam explicite formaliter
sub expressionibus «heres Dei», («heres vitae aeternae», «coheres
Christi»), «filius Dei», imo «filius adoptivus» («adoptio filiorum»),
quae sunt tot paulinae voces a Patribus et Magisterio repetitae.
Huiusmodi adoptiva filiatio exhibetur tanquam imago et imitatio
naturalis filiationis Verbi, non secus ac ipsa participatio divinae
naturae: Verbum scilicet factus est homo ut nos fieremus filii Dei
adoptivi (Patres passim post ipsum Apostolum, Rom. 8. 29). Eadem
adoptiva filiatio exhibetur ut intime colligata cum gratia sanctifican­
te, tanquam eius fundamento; inde dicitur fieri «per gratiam»
(Conc. Trid., Pius V, Athanasius, Cyrillus Alex., Augustinus: «Fi­
lius per gratiam», «lustificando, filios Dei facit»; «Spiritualis nati­
vitas adoptio vocatur») ac ideo vocatur «adoptionis gratia» (Catech.
Conc. Trid., Liturgia in Sabbato Sancto) et «gratia filiorum» (Am­
brosius).

doctrinam exhibet praecipue Conc. Trid. In
sess. 5, can. 5, ait «per lesu Christi Domini nostri gratiam, quae in
baptismate confertur... [nos] Deo dilectos filios effectos esse, ’here­
des quidem Dei, coheredes autem Christi’ [Rom. 8. 17]» (Denz.
822.

Magisterii

820

de gratia

1515); sess. 6, cap. 4, ait «iustificationem impii... esse translationem
ab eo statu, in quo homo nascitur filius primi Adae, in statum gra­
tiae et ’adoptionis filiorum’ [Rom. 8. 15] Dei, per secundum Adam
lesum Christum» (Denz. 1524); ibid., cap. 7, ait «iustificationem
[esse]... renovationem interioris hominis per voluntariam suscep­
tionem gratiae et donorum, unde homo ex iniusto fit iustus et ex
inimico amicus, ut sit ’heres secundum spem vitae aeternae’ [Tit.
3. 7]» (Denz. 1528). Pariter, Catecbismus Conc. Trid. loquitur de
«adoptionis gratia» (p. 1, c. 4, n. 5). Pius V ait quod per «gratiam
aliquam animae infusam... adoptatur homo in filium Dei» (supra,
n. 817). Pius XII ait Spiritum S. «nos adoptivos Dei filios effecis­
se» (Encycl. «Mystici Corporis», n. 54).
Etiam in Liturgia emphatica mentio occurrit eiusdem gratiae adoptionis.
In Sabbato Sancto, oratio post tertiam prophetiam: «Deus, fidelium Pater
summe, qui in toto orbe terrarum promissionis tuae filios diffusa adoptionis
gratia multiplicas»; oratio in benedictione fontis: «Ad recreandos novos popu­
los, quos tibi fons baptismatis parturit, Spiritum adoptionis emitte». Praefatio
Pentecostes·. «Promissum Spiritum S. in filios adoptionis effudit».

In Scriptura expressio «filius Dei» occurrit frequenter
tum apud Paulum tum apud loannem (cf. supra, n. 813), altera vero
ac plenior expressio «filius adoptivus» vel «adoptio filiorum» (necnon «heres, coheres») est eminenter paulina.96
823.

Rom. 8. 14-17, 29: «Quicumque enim Spiritu Dei aguntur ii sunt filii
Dei. Non enim accepistis spiritum servitutis iterum in timore, sed accepistis
spiritum adoptionis filiorum in quo clamamus: Abba, Pater. Ipse enim Spi­
ritus testimonium reddit spiritui nostro, quod sumus filii Dei. Si autem filii,
et heredes: heredes quidem Dei, coheredes autem Christi... Quos praes­
civit, et praedestinavit conformes fieri imaginis Filii sui» (cf. 8. 23;
9. 4); Gal. 4. 4-7. idem fere repetitur;97 Ephes. 1. 5: «Praedestinavit nos
96 Nomen «filius Dei» per se solum non necessario ostendit filiationem adoptivam
per gratiam, cum in antiquo saltem testamento dicatur de toto populo hebraico (Exod. 4.
22 sq.; Deut. 26. 19; 28. 1; 32. 6), de omni rege Israel (2 Reg. 7. 14) et de Davide (Psal.
88. 28), in sensu mere iuridico sive theocratico; quo sensu etiam a S. Paulo accipitur
probabiliter «adoptio filiorum» dicta de populo hebraico (Rom. 9. 4). Attamen, nomen
illud accipit determinatum sensum interioris ac proprie dictae adoptionis ex toto contextu
ct peculiariter ex eo quod christianus dicitur heres vitae aeternae et coheres Christi, seu
habens idem ius ac Filius naturalis.
97 De praeciso sensu utriusque textus Rom. et Gal. diffuse disserit Zedda, loc. cit.
(supra, in n. 803), breviter vero A. Duprez, «Note sur le rôle de l’Esprit Saint dans la
filiation du chrétien», Recherches de science religieuse LU (1964) 421-431. Confer etiam
A. Roosen, «Testimonium Spiritus (Rom. 8. 16)», Verbum Domini XXVIII (1950)
214-226.

DE ESSENTIA GRATIAE

821

in adoptionem filiorum per lesum Christum»; Tit. 3. 7: «Ut iustificati gratia
ipsius heredes simus secundum spem vitae aeternae». Ceterum, ipse Christus
id totum compendio tradidit cum nos docuit orare: «Pater noster, qui es in
caelis» (Mat. 6. 9).

frequenter hunc adoptionis effectum indicant, et
quidem una simul cum effectibus generationis et participationis divi­
nae naturae, illum, non minus quam istos, intime connectentes cum
gratia sanctificante, ut immediata causa et fundamento.
824.

Patres98

Athanasius, Adv. Arian., orat. 2. 59: «Haec est autem Dei benignitas,
quod quorum effector est, horum etiam pater gratia postea fiat... Quod ut
fieret, Verbum caro factum est, ut hominem ad divinitatem recipiendam
idoneum redderet» (MG 26. 271 sq.).
Cyrillus Hier., Catech. 5. 14: «Non per naturam habes, sed per adop­
tionem, filii appellationem consequeris» (MG 33. 446).
Ambrosius, De fide 5. 7. 90: «Deus [homines]... per Filium adsciscit in
gratiam filiorum, ut quemadmodum per imaginem ad imaginem sumus, sic
per generationem Filii in adoptionem vocemur» (ML 16. 694).
Chrysostomus, In Mat., hom. 2. 2: «Filius Dei sine principio existentis
se filium Davidis audire passus est, ut te faceret Dei filium: passus est se pa­
trem habere servum, ut tibi servo patrem faceret Dominum» (MG 57. 25).
Augustinus, De civ. Dei 21. 15: «Unicus enim natura Dei filius propter
nos misericordia factus est hominis filius, ut nos, natura filii hominis, filii
Dei per illum gratia fieremus... Sicut enim per unum hominem peccantem in
hoc tam grave malum devenimus, ita per unum hominem eundemque Deum
iustificantem ad illud bonum tam sublime veniemus» (CCL 48. 781).
Epist. 140. 4. 10, et Enarr. in psal. 49. 2, cit. supra, in n. 816.
Cyrillus Alex., In Io. 1. 12: «Igitur ad dignitatem supernaturalem
ascendimus propter Christum, verumtamen non sicut ille, nullo plane discri­
mine nos quoque futuri sumus Dei filii, sed ad eius similitudinem, per gra­
tiam nimirum, qua illum imitando repraesentamus. Est enim verus ille Filius,
existens a Patre, sed nos eius benignitate adoptivi, gratiae loco id accipientes»
(MG 73. 154)."
825.

PROBATUR 2.

Ex ratione theologica.

Ut constat ex dictis supra (n. 805), ad rationem propriae dictae
filiationis adoptivae divinae requiritur ac sufficit ut homo assimiletur Deo, seu participet naturam divinam, participatione quam antecedenter ac naturaliter non habet quaeque confertur per gratiam
sanctificantem. Nam, quamvis in humanis ipsa assimilatio in natura
98 Confer bibliographiam supra, n. 765.
"Alios etiam textus collectos habes apud Rouet de Journel, Enchiridion patristicum, in indice theologico, n. 359 (ubi de gratia habituali).

DE GRATIA

S22

non sufficiat ad constituendam adoptionem, sed insuper requiratur
electio adoptantis qua constituitur iuridica adoptio, eo quod prae­
fata assimilatio non confertur ab adoptante sed praesupponitur in
natura, in divina adoptione assimilatio cum natura divina confertur
ab ipso Deo, per participationem divinae naturae ope gratiae sancti­
ficantis, ac ideo implicat in se ipsum actum electionis adoptivae:
non enim intelligeretur quare Deus communicet homini participatio­
nem divinae naturae in similitudinem generationis naturalis ex qua
necessario fluit naturalis filiatio, nisi eo ipso velit eidem communi­
care filiationem adoptivam in similitudinem ipsius naturalis filiatio­
nis. Sicut igitur ex generatione naturali necessario fluit naturalis
filiatio, ita ex generatione spirituali, per quam ope gratiae communi­
catur participatio divinae naturae, necessario fluit aliqua filiatio,
quae nonnisi adoptiva esse potest, cum fundetur non in ipsa subs­
tantia divina, sed in aliquo accidente, seu gratia participativa subs­
tantiae divinae.
Quapropter ex gratia sanctificante, ut explicante in anima pri­
marium suum ac inseparabilem formalem effectum participationis
divinae naturae, immediate fluit filiatio adoptiva, tanquam formalis
pariter ac immediatus eius effectus, quamvis secundarius, utpote
subsequens ex illo priori, et separabilis, ratione inhabilitatis subiecti,
ut contingit in humanitate Christi.

I

Ex his sequitur, contra supradictam sententiam aliquorum theologorum,
filiationem adoptivam non esse formalem effectum Spiritus S. (contra Lessium), nam praesentia Spiritus S. non communicat participationem divinae
naturae nisi per effectum gratiae receptum in anima; neque effectum ipsius
virtutis charitatis (contra Aureolum), nam antecedenter ad hanc virtutem, qua
fit participatio divini amoris, iam intelligitur facta participatio divinae natu­
rae, ut natura est, in cuius quidem generatione filiatio fundatur; neque effec­
tum extrinseci ac superadditi favoris Dei (contra Scotum et Ripalda), nam
ipsa gratia ex sua intrinseca exigentia, prout est participatio divinae naturae,
petit divinam adoptionem. Pariter sequitur (contra Suarez) adoptionem esse
intrinsecum ac proprium effectum solius gratiae sanctificantis, ita ut repugnet
Deum hominem adoptare per meram electionem, seu quin prius infundat
gratiam tanquam participationem divinae naturae, nam adoptio necessario
supponit assimilationem adoptati in natura adoptantis, quae quidem assimila­
tio consistit in ipsa gratia ut est participatio divinae naturae; nec valet obicere
quod Deus posset de potentia absoluta denegare gloriam habenti gratiam, in
quo casu iste non esset filius adoptivus cum careret hereditate gloriae, nam,
dato nec concesso quod id fieri posset (saltem enim repugnaret iustitiae divi­
nae, ac ideo potentiae ordinatae, denegare hereditatem habenti ius ad illam),

»

DE ESSENTIA GRATIAE

823-

ille haberet ius ad hereditatem, seu hereditatem in iure, quod sufficit ad ratio­
nem filiationis adoptivae, etsi ex aliqua causa careret hereditate in re.

826. Ex dictis duo corollaria sequuntu:
Primo, ex parte suae essentiae considerata, omnis filiatio adoptiva, tam
humana quam divina, comparatur ad filiationem naturalem, ut aliquid diminutum et similitudinarium, seu ut aliquid accidentale ac superveniens naturae,
quod imitatur, quantum fieri potest, filiationem naturalem ac simpliciter
dictam, fundatam in vera generatione sive processione substantiae. In huius­
modi autem imitatione, magnum est discrimen inter humanam et divinam
adoptionem. Nam, cum humana adoptio praesupponat in adoptato naturalem
similitudinem cum adoptante, ipsa consistit in mero actu voluntatis sive
electionis quo iura hereditaria conferuntur, ac ideo est ens non physicum sed
morale ac iuridicum, consistens formaliter in relatione rationis, sive extrin­
seca denominatione, fundata in illo actu voluntatis. E contra, adoptio divina
non praesupponit sed ponit similitudinem cum adoptante, per infusionem
gratiae ut participationis divinae naturae (3. p., q. 23, a. 1), ac ideo est ali­
quid intrinsecum et physicum, seu est formaliter aliqua realis relatio, fundata
in illa divinae naturae veluti communicatione, ac propterea physice imitatur
tum naturalem filiationem tum generationem in qua illa fundatur: unde in
humana adoptione adoptatus dici consuevit filius, non vero natus, dum in
divina adoptione iustus dicitur tum filius Dei tum natus ex Deo.1
Secundo, ex parte extrinsecae causae considerata, et quidem ex parte
causae exemplaris, filiatio nostra adoptiva est physice ac formaliter participata
similitudo naturalis filiationis Verbi Dei (2-2, q. 45, a. 6; 3 p., q. 3, a. 8;
q. 23, a. 1-4), sub qua ratione ipsa extendit ac determinat generalem partici­
pationem divinae naturae quae habetur immediate per gratiam sanctificantem;
iaec naturalis filiationis participatio confertur nobis ab ipso Filio Dei incar­
nato, sed pariformiter praestaretur per Patrem aut Spiritum S., in hypothesi
quod una ex his personis incarnaretur.
Attenta autem sola causa efficienti, adoptio nobis confertur, non minus
quam ipsa gratia in qua fundatur, aequaliter a tota Trinitate, cuius opera ad
extra sunt communia et indivisa, ita ut iustus sit proprie filius adoptivus Dei
vel communiter SS. Trinitatis, non vero Patris qua talis1
2 cui tamen huiusmodi
filiatio potest peculiariter appropiari,3 eo quod sit directa similitudo ipsius
naturalis filiationis quae ad solum Patrem refertur, sub qua ratione ipse

1 Praeterea, ut notat S. Thomas (3 p., q. 23, a. 1, ob. 2-3 et ad 2-3), humana
adoptio fit ob indigentiam sive defectum naturalis filii, adoptio vero divina procedit ex
mera Dei liberalitate et diffusiva bonitate; item, humana adoptio id facit ut adoptatus
succedat adoptanti in hereditate, nec aliter hanc accipiat quam succedendo decedenti,
dum in divina adoptione hereditas quandocumque et a multis simul obtinetur «sine
detrimento Patris semper viventis».
2 3 p., q. 23, a. 2, sed contra: «Cum Deo dicimus ’Pater noster’, hoc pertinet ad
totam Trinitatem»; ibid., ad 2 S. Doctor ait quod iustus «est filius totius Trinitatis».
3 Confer dicta superius de trinitaria appropriatione (n. 331-334; item n. 215.
299, 322).

DE GRATIA

824

Christus nos docuit Patrem orare (Mat. 6. 9: «Pater noster qui es in caelis»)/
Solet etiam appropriari Spiritui S., tum quia est effectus amoris divini tum
quia filiatio peculiariter manifestatur per amorem filii erga patrem; quo sensu
Apostolus ait nos «accepisse Spiritum adoptionis filiorum in quo clamamus:
Abba, Pater» (Rom. 8. 15; Gal. 4. 6). Unde concludit S. Thomas: «Et ideo
adoptio, licet sit communis toti Trinitati, appropriatur tamen Patri ut actori,
Filio ut exemplari, Spiritui S. ut imprimenti in nobis huius similitudinem
exemplaris» (3 p., q. 23, a. 2, ad 3).

QUAESTIO VI.

DE VIRTUTIBUS ET DONIS SPIRITUS S.

827. Cum supra, in q. 3 (n. 787), gratiam habitualem distin­
xerimus in entitativam, seu gratiam sanctificantem, et operativam,
seu virttues, et in q. 4-5 disseruerimus de priori, logice hic seque­
retur peculiaris tractatio de altera, quae quidem non solum virtutes
sed etiam sic dicta dona Spiritus S. complectitur. Nihilominus, deplorabile quoddam divortium inter theologiam dogmaticam et mo­
ralem, pedetemptim post Conc. Trid. usque ad nostra tempora con­
summatum (cf. supra, n. 700), id effecit ut tractatus de gratia, qui
per se pertinet ad theologiam moralem, a dogmaticis theologis usur­
paretur et ita a tractatu de virtutibus et donis divelleretur, qui vel
totus ad moralistas remissus est vel partialiter a quibusdam dogma­
ticis retinetur, divulsus quidem a tractatu de gratia et tanquam pe­
regrina soboles huc vel illuc locum suum emendicans. Hinc secuta
est quaedam confusa ac fragmentaria ratio pertractandi totam hanc
materiam de virtutibus et de gratia, semel divulsam a connatural!
suo loco in morali parte theologiae, quem illi assignant S. Thomas
eiusque commentatores/
Huiusmodi modernorum methodo morem gerentes necnon sco­
pi nostri didactici angustis limitibus constricti, peculiarem de virtu­
tibus ac donis tractationem omittendam duximus, summatim tamen
referentes communem theologorum doctrinam, quippe quae non
4 Quidam moderni conantur inire novas vias (seposita quidem via causalitatis effi­
cientis, quae vix sine periculo initetur) ad instaurandam peculiarem ac directam con­
nexionem filiationis adoptivae cum persona Patris, ultra meram rationem appropriationis.
Confer v. g. A. Garcia Suarez, «La primera persona trinitaria y la filiaciôn adoptiva»,
XVIII Semana espanola de teologia 1958 (Madrid 1961) 69-114, et H. P. C. Lyons, «The
grace of sonship», Ephemerides theologicae Lovanienses XXVII (1951) 438-466.
5 S. Thomas sequenti modo totam materiam disponit in secunda parte suae Summ
Ulli ae
Theologicae, qua scientiam moralem comprehendit: 1-2, q. 55-67 de virtutibus in gene­
rali; q. 68 de donis Spiritus S. in generali; q. 69-70 de beatitudinibus et de fructibus qui
sunt veluti appendices donorum; q. 109-114 de gratia; 2-2, q. 1-170 de virtutibus et
donis in particulari.

DE ESSENTIA GRATIAE

825

parum conferat ad complementum dictorum de gratia ipsa sanctifi­
cante, cui virtutes et dona intime conseruntur, necnon ad syntheticum conspectum totius supernaturalis organismi qui in illa gratia
radicatur.

I.

De

virtutibus infusis?

828. 1. De harum virtutum existentia, natura et numero.
Natura sive indoles virtutis infusae ac supernaturalis intelligitur per
comparationem ad virtutem acquisitam sive naturalem, cum qua ipsa analogice
convenit, ut dictum est supra de habitu in genere (n. 786). Habitus, sive
qualitas difficile mobilis, dividitur in habitum entitativum et habitum operativum (cf. supra, n. 783). In ordine naturali, non datur habitus entitativus in
ipsa anima, quia anima in hoc ordine est quid completum nec ideo indiget
compleri aut disponi (cf. 1-2, q. 50, a. 1 et 2). Habitus autem operativus, si
est bonus seu bene disponens, dicitur virtus, atque dividitur in intellectua­
lem, quae perficit intellectum (scientia, ars, prudentia) estque virtus secun­
dum quid tantum, et non intellectualem, quae perficit appetitum (rationalem,
sive voluntatem, et sensitivum) estque virtus simpliciter. Relate autem ad
ipsum ultimum finem naturalem, neque intellectus neque voluntas indiget
disponi per aliquem habitum sive virtutem, sed utraque facultas naturaliter
ac necessario ad illum inclinatur; unde non dantur virtutes theologicae (vel si
placet teleologicae) naturales, sed tantum virtutes morales, quae disponunt
appetitum relate ad fines particulares sive media ad finem ultimum. Hae au­
tem dividuntur in quatuor, quae dicuntur cardinales, utpote fundamentum ad
quod ceterae plurimaeque virtutes reducuntur (tanquam partes subiectivae,
vel intégrales, vel potentiates), scilicet prudentiam, quae residet in intellectu
eumque inclinat ad recte indicandum secundum regulam morum;67 iustitiam.
6 1-2, q. 65-67 (de virtutibus in generali); In 3 Sent., dist. 33, q. 1, a. 1, 2 et
4; Qu. disp. De virtutibus in communi et De virtutibus cardinalibus.
Beraza, B., Tractatus de virtutibus infusis, Bilbao 1929.
Bernard, R., «La vertu acquise et la vertu infuse», Vie spirituelle-Suppl. XLII
(1935) [25]-[53].
Garrigou-Lagrange, R., De virtutibus theologicis, Torino 1949.—«Les vertus mo­
rales dans la vie intérieure», Vie spirituelle XLI (1934) 225-236.
Lanfranco, A., La necessità delle virtù morali infuse seconda S. Tommaso, Casale
Monf. 1942.
Lennerz, H., De virtutibus theologicis, ed. 4, Romae 1938.
Lottin, O., Principes de morale (Louvain 1947) Il 201-225.—Psychologie et mo­
rale aux XII et XIII siècles ΠΙ-2-1 (Louvain 1949) 97-252.
Lumbreras, P., De habitibus et virtutibus in communi, Romae 1950. Praeterea con­
fer eiusdem distincta opera de singulis virtutibus.
Michel, Λ., «Vertu», Dictionnaire de théologie catholique XV-2 (Paris 1950)
2739-2799.
Neveut, E., «Les vertus surnaturelles», Revue apologétique LIX (1934) 395-406.
Vignon, H., De virtutibus infusis, Romae 1943.
7 Unde secundum suam essentiam prudentia est virtus intellectualis, ut dictum est,

826

DE GRATIA

quae residet in ipsa voluntate eamque disponit ad ius suum unicuique tri­
buendum; fortitudinem, quae residet in appetitu sensitivo irascibili eumque
disponit contra timorem ne propter eum homo retrahatur a fine debito;
temperantiam, quae residet in appetitu sensitivo concupiscibili eumque dis­
ponit in ordine ad temperandam concupiscentiam sive corporalem delecta­
tionem.

829. In ordine autem supernaturali, homo indiget imprimis
habitu ipso entitativo, qui est gratia sanctificans, residens in essen­
tia animae eique conferens veluti ipsum esse supernaturale, quod de
se non habet et secundum quod proinde indiget compleri ac disponi.
Praeterea, homo indiget compleri ac disponi etiam in faculta­
tibus intellectus et voluntatis relate ad ipsum ultimum finem super­
naturalem, seu Deum secundum suam vitam intimam; nam ad huius­
modi finem homo non est inclinatus, neque naturaliter, ut patet,
neque supernaturaliter per ipsam gratiam sanctificantem, quippe
quae est habitus mere entitativus, qui non refertur ad operationem
sed ad esse. Propterea ei conferuntur virtutes supernaturales atque
a Deo directe infusae, cum per actus acquiri non possint (secus ac
virtutes naturales), virtutes scilicet theologicae, fides, spes et chari­
tas, quae ab invicem distinguuntur ex obiecto formali, seu ex diver­
so modo respiciendi ipsum Deum: nam fides respicit Deum ut cog­
noscendum, spes Deum ut in futuro possidendum tanquam bonum
creaturae, charitas Deum ut simpliciter amandum, seu ut bonum
sibi ipsi et in seipso amabile. In statu supernaturali perfecto, qui
habetur in caelo, virtuti fidei succedit lumen gloriae, quod tamen
non est virtus neque habitus, sed potentia, habens modum habitus
(cf. supra, n. 786); virtus spei evanescit in ipsam charitatem, defi­
ciente ipso obiecto non amplius possidendo sed iam possesso; virtus
charitatis, indeficienter manens, completur per quendam modum
perfectionis, concorditer cum modo perfectionis qui acquiritur ab
ipsa gratia sanctificante ex qua ipsa dimanat (cf. supra, n. 801).
Quod attinet harum virtutum existentiam atque distinctionem tum inter
se tum ab ipsa gratia sanctificante, haec constant ex disputatis in praeceden­
tibus quaestionibus. Existentia gratiae sanctificantis, tanquam realitatis in­
trinsecae ac permanentis in anima est de fide (supra, n. 761); tanquam reali­
tatis physicae, est saltem theologice certa (n. 775); tanquam veri ac proprie
sed simul est virtus moralis ac simpliciter tum secundum suam materiam sive obiectum,
quod est ipse actus appetitus rectus, tum secundum suum principium, quia nempe sup­
ponit rectitudinem voluntatis (1-2, q. 56, a. 2, ad 3; a. 3; q. 57, a. 4).

DE ESSENTIA GRATIAE

827

dicti habitus, in sensu philosophico aristotelico, est tantum valde probabilis
et a theologis longe communius admissa (n. 775). Existentia virtutis charitatis,
tanquam realitatis in anima permanentis, est de fide definita a Conc. Trid.
(n. 762); quoad fidem vero ac spem, id est saltem theologice certum; quod
autem tres istae virtutes sint habitus in stricto ac philosophico sensu, est
sententia longe communior et valde probabilis. Realis distinctio inter tres vir­
tutes fidei, spei et charitatis, est theologice certa (n. 787); realis distinctio
fidei et spei a gratia sanctificante est pariter theologice certa (n. 787); realis
vero distinctio ipsius charitatis ab eadem gratia, est tantum valde probabilis
et longe communius a theologis admissa (n. 791-793).

830. Praeter virtutes theologicas, in hoc eodem supernaturali
ordine requiruntur etiam virtutes morales infusae, circa easdem ma­
terias circa quas versantur ipsae virtutes morales naturales et acqui­
sitae, etsi non sub eodem aspectu consideratas. Id contra Henricum
Gandavensem, Scotum (In 3 Sent., dist. 36, n. 28), Durandum,
Scotistas et Nominales, necnon unum vel alterum theologum moder­
num (nominatim P. de Vooght8 et P. Lottin),9 tenet longe commu­
nior ac probabilior sententia theologorum cum S. Thoma (1-2,
q. 63, a. 3).
Quae quidem sententia aliquod suffragium obtinet tum a Patribus, no­
minatim Augustino qui ait «quatuor... istas virtutes... per gratiam Dei dari
nobis» (Enarr. in psal. 83. 11) et Gregorio M. qui virtutes morales assimilât
theologicis in ratione fundamenti totius spiritualis aedificii (In Ezech., hom.
10. 17 sq.: «Mensuretur ergo perfectiorum fidelium vita per quadrum [i. e.
per quatuor virtutes cardinales]»), tum a documentis Magisterii, nam Inno­
centius III, agens de controversia theologorum circa effectum Baptismi in
parvulis, loquitur de «fide aut caritate aliisque virtutibus» (Denz. 780), Conc.
Viennense, dirimens eandem controversiam, loquitur generaliter de «gratia et
virtutibus» (quas quidem theologi intelligebant tam theologicas quam mora­
les), Catechismus Conc. Trid. ait gratiae «addi nobilissimum omnium virtu­
tum comitatum» (supra, n. 793), Conc. ipsum Trid., quamvis non referat
nominatim nisi tres virtutes theologicas, tamen loquitur generaliter de «sus­
ceptione gratiae et donorum» (supra, n. 793).
Ratio autem theologica, quam assignat ipse S. Thomas (1-2, q. 63, a. 3),
est quia, sicut per virtutes theologicas homo perficitur supernaturaliter in
ordine ad finem, ita oportet ut per virtutes morales infusas perficiatur supernaturaliter in ordine ad media, ut sit proportio inter ordinationem ad finem
et ordinationem ad media. Nec dici potest cum praefatis theologis alteram
ordinationem sufficienter fieri per virtutes theologicas, nominatim per
charitatem, quae actus virtutum, moralium naturalium dirigit ad suum
8 «Y a-t-il des vertus morales infuses?», Ephemerides theologicae Lovanienses X
(1933) 232-242.
9 Principes de morale (Louvain 1947) II 219-225.

828

DE GRATIA

finem supernaturalem; nam huiusmodi ordinatio est tantum inchoativa, quan­
tum scilicet ad ipsum Deum immediate (ibid., ad 2), necnon extrinseca, qua­
tenus inducit, in actum aliarum virtutum tam moralium quam etiam theolo­
gicarum, rationem meriti, non vero immediata et intrinseca, qualis requiritur
ut homo in qualibet materia modo immediato et intrinseco supernaturaliter
agat. Unde omnes et singulae virtutes morales duplicantur nomine et distin­
guuntur obiecto, ita ut habeatur duplex prudentia, duplex iustitia, duplex for­
titudo, duplex temperantia (et idem dic de aliis virtutibus non cardinalibus),
altera naturalis et acquisita, cuius formale obiectum est supradicta materia
sub lumine rationis et ex motivo rationali assumpta, et altera supernaturalis
atque infusa, cuius formale obiectum est eadem materia sub lumine revela­
tionis et ex motivo supernaturali assumpta; ita non ex eodem motivo nec ex
eodem principio procedunt paganus et christianus in suis actibus prudentiae,
iustitiae, fortitudinis et temperantiae, nec eiusdem generis intrinsecae moralitatis sunt virtutes paganae et virtutes christianae.

831. 2. De influxu virtutum infusarum.
Virtutes infusae, quamvis sint veri ac proprie dicti habitus sicut
virtutes naturales, tamen non solum disponunt, sicut istae, sed
utpote supernaturales, etiam elevant potentias eisque conferunt
ipsum posse quod non habebant: quo pacto vocari queunt
habitus habentes modum potentiae (cf. supra, n. 786). Cedunt ta­
men virtutibus naturalibus in hoc quod non dant facilitatem ad
agendum, praecise quia non sunt per actus acquisitae; facilitas au­
tem, quam de facto experimur ex repetitis actibus supernaturalibus,
attribui debet concomitantibus habitibus naturalibus qui ex illis
actibus, prout sunt vitales, simul acquiruntur.10

832. 3. De connexione harum virtutum cum gratia et inter se.
Omnes virtutes, tam theologicae quam morales, quoad suam
originem intime connectuntur cum gratia sanctificante, connexione
saltem morali, quatenus cum ea et ratione ipsius infunduntur, quo
sensu gratia dicitur forma virtutum; imo probabilius ea connexio
est etiam physica, ita ut virtutes dicantur vere ac physice fluere ex
ipsa gratia, tanquam ex habitu entitativo, eo analogico modo quo
physicae potentiae animi ab eius essentia fluere dicuntur (cf. supra,
n. 801, 802). Inter se autem omnes virtutes connectuntur vinculo
charitatis, quae confert ceteris statum virtutis simpliciter dictae, ac
ideo vocatur forma virtutum; unde, amissa charitate cum gratia
sanctificante, amittuntur simpliciter omnes virtutes morales infusae,
10 Cf. Beraza, op. cit. (supra, in n. 827) 96-108.

DE ESSENTIA GRATIAE

829

fides vero et spes manere possunt in sola ratione virtutis secundum
quid, ac pro tanto dicuntur virtutes informes, seu carentes forma
gratiae et charitatis (cf. supra, n. 796, 801, 803)."

33. 4. De subiecto virtutum infusarum)2
Ex ipsa sua ratione habitus non entitativi sed operativi sequitur
quod, dum gratia sanctificans residet in ipsa essentia animae (cf.
supra, n. 798), virtutes infusae resident immediate in animae facul­
tatibus, in illis nempe quarum actus sunt subiectum moralitatis. Et
quidem fides et prudentia sunt in intellectu secundum suam specifi­
cam rationem, quamvis in ratione virtutis simpliciter dictae depen­
deant ab influxu sive informatione charitatis; et hoc sensu dici
possunt esse etiam in voluntate, vel potius in intellectu ut moto a
voluntate (1-2, q. 56, a. 2 et 3; q. 57, a. 4); spes, charitas et iustitia
(cum virtutibus quae ad hanc ut cardinalem reducuntur) sunt in vo­
luntate; fortitudo vero et temperantia (et ceterae sibi adnexae vir­
tutes) sunt in ipso appetitu sensitivo, prior in irascibili et altera in
concupiscibili. Nec est inconveniens ut in parte hominis sensitiva
sint quaedam virtutes, eaeque supernaturales et infusae; nam pars
sensitiva, in homine, secus ac in bruto, regitur dictamine et motione
rationis, et sub hoc aspectu potest esse subiectum virtutis tam natu­
ralis quam supernaturalis, ita ut «virtus quae est in irascibili et
concupiscibili nihil aliud sit quam quaedam habitualis conformitas
istarum potentiarum ad rationem» (1-2, q. 56, a. 4).

834. 5. De momento infusionis virtutum .B
Charitas et virtutes morales infunduntur simul et eodem modo
cum gratia sanctificante, a qua fluunt saltem moraliter et probabi­
lius etiam physice, ut dictum est. Charitas quidem posset absolute
separari tum a gratia tum a virtutibus moralibus, cum ab eis non11
13
12
11 Falanga, A.-J., Charity the form of the virtues according to Saint Thomas,
Washington 1948.
Lottin, O., Principes de morale (Louvain 1947) 201-211.
Roey, E. van, «De caritate forma virtutum», Ephemerides theologicae Lovanienses
I (1924) 43-65.
Schultes, R. M., «De caritate ut forma virtutum. Summa theologica II» II*·,
q. 23, a. 6-8», Divus Thomas (Piacenza) XXXI (1928) 5-28.
Urmanowicz, V., De formatione virtutum a caritate seu de caritate qua forma
virtutum secundum doctrinam S. Thomae Aquitanis, Vilnae 1931.
12 1-2, q. 56; q. 110, a. 4. Cf. Graf, loc. cit. (supra, in n. 798).
13 1-2, q. 65; q. 62, a. 4; 2-2, q. 6, a. 2, ad 3; 3 p., q. 85, a. 6; In 3 Sent.,
dist. 23, q. 2, a. 5.

830

DE GRATIA

necessario dependeat, quamvis de potentia Dei ordinata sit ab illis
inseparabilis; sed virtutes morales nequeunt infundi (nec permane­
re) sine charitate, cum ab ea accipiant formam in ratione virtutis.
Charitas nequit infundi sine fide et spe, quia istarum actus neces­
sario praesupponuntur actui charitatis.
Num autem vicissim fides et spes non solum remanere queant, amissa
charitate (quod quidem ab omnibus conceditur, loquendo de fide et spe in­
formibus seu carentibus perfectione virtutis), sed etiam primo infundi, non­
dum infusa gratia et charitate (ut in praeparatione ad primam iustificationem
in qua debent elici actus fidei et spei, vel in sacramento Baptismi, cum quis
illud recipit cum obice ad infusionem gratiae), controvertitur inter theologos,14
quibusdam affirmantibus (ut Suarez, Vazquez, Valentia, Coninck, et inter
modernos Schiffini et Diekamp qui conantur ad se trahere S. Tomam, appel­
lantes 2-2, q. 6, a. 2, ad 3); aliis vero negantibus (ut Alberto M., Bonaventu­
ra, Scoto, Lugo, Ripalda, Wirceburgensibus, et inter modernos Mazzella,
Pesch, Billot, Beraza, Lennerz, De Aldama).15 Cui alteri sententiae videtur
magis favere tum littera S. Thomae,15 E” tum ac praecipue doctrina Conc.
Trid., iuxta quam in iustificatione infunduntur fides, spes et charitas (sess.
6, cap. 7, supra, n. 762), quod verum non esset si actus fidei et spei, praepa­
ratorii ad iustificationem, procederent ab habitibus fidei et spei iam infusis.
Minus autem probabiliter diceretur S. Thomam et Conc. Trid. loqui tan­
tum de fide et spe formata;16 nam aliud est infundi et aliud mere formari,
illae autem auctoritates loquuntur simpliciter de infusione, adeoque intelligunt in iustificatione fidem et spem simpliciter infundi nec tantum mere in­
formari (nisi, ut patet, ipsae iam infusae fuerint in prima hominis iustificatio­
ne et relictae fuerint informes, ita ut in secunda peccatoris iustificatio­
ne non indigeant nisi informari). S. Thomas absolute asserit: «In virtutibus
non attenditur ordo temporis quantum ad habitus, quia cum virtutes sint
connexae, ut in secunda parte habitum est, omnes simul incipiunt esse in ani­
ma. Sed dicitur una earum esse prior altera ordine naturae, qui consideratur
ex ordine actuum, secundum scilicet quod actus unius virtutis praesupponit
actum alterius virtutis» (3 p., q. 85, a. 6; et idem dicit in 1-2, q. 62, a. 4;
In 3 Sent., dist. 23, q. 2, a. 5).

14 Controversiam fuse exponit Lennerz, op. cit. (supra, in n. 827) 359-366.
15 Quidam, ut Caietanus (In 1-2, q. 62, a. 4), D. Soto (De natura et gratia, 1. 2r
c. 8) et inter modernos Garrigou-Lagrange (De virt. theol., p. 19), mediam quandam
viam ineunt, docentes in solo casu Baptismi, cum obice suscepti, infundi habitum fidei,
non infusa gratia et charitate. Quae quidem distinctio et exceptio non videtur qua pecu­
liari ratione legi rimari possit.
15 1-2, q. 62, a. 4: 3 p., q. 85, a. 6: In 3 Sent., dist. 23, q. 2, a. 5.
16 Ita inter alios interpretatur Fr. Diekamp, Theol. dogm. manuale III (ed.
1935) 154.

DE ESSENTIA GRATIAE

835.

831

6. De harum virtutum augmento, diminutione et amis­

sione}1
Virtutes infusae intrinsece augentur, non quidem secundum
suam formam (ut volunt plures scotistae et suaresiani), cum forma
in indivisibili consistat et virtus sit qualitas, non quantitas nec a
quantitate dependens, sed ex parte subiecti, seu secundum maiorem
intensionem et radicationem habitus in subiecto (ita thomistae),
vel strictius, ut ait ipse S. Thomas, «in quantum subiectum reduci­
tur magis in actum ipsarum» vel «prout subiectum plus et minus
eas participat» (De virt. in comm., a. 11, corp, et ad 2). Causa
autem huiusmodi augmenti non est exercitium actuum, sicut in vir­
tutibus naturalibus quae per tale exercitium ipsam etiam existentiam
obtinent, sed influxus divinus a quo primitus infunduntur, quique
exercetur vel per viam operis operati, seu sacramentorum, vel per
viam operis operantis, seu meriti. De modo autem et tempore quo
virtutes augentur ex opere operantis disputant auctores; nam qui­
dam (cum Suarez et Vazquez), attendentes ad solum moralem influ­
xum meriti dicunt per omnes actus meritorios, etiam remissos, vir­
tutes et gratiam statim augeri; alii vero (ut thomistae communiter),
attendentes ulterius ad rationem dispositionis, dicunt per solos actus
intensiores statim augeri virtutes et gratiam, per actus vero remissos,
utut meritorios, utpote dispositiones improportionatas ad maiorem
gratiam, non fieri augmentum, nisi forte quando succedet alius actus
intensior ac proportionatus cum quo coalescunt.17
18
Virtutes infusae, secus ac acquisitate, nequeunt intrinsece mi­
nui, cum non pendeant quoad suum esse ab actuum exercitio sed ab
intrinseca causa infundente.
Possunt autem simpliciter amitti. Idque dupliciter: vel scilicet
ex defectu subiecti, ratione contrariae formae peccati mortalis cuius­
libet, quae, expellens gratiam et charitatem, extinguit pariter ceteras
virtutes, praeter fidem et spem; vel ex defectu obiecti, et quidem
aut ex defectu obiecti formalis, quo simpliciter virtus extinguitur,
17 De virtutibus in communi, a. 11; 1-2, q. 52, a. 1-2; q. 66, a. 1-2; q. 67; De vir­
tutibus cardinalibus, a. 4: In 3 Sent., dist. 33, q. 1, a. 4.
18 Confer nostrum opus De Poenitentia IV (Milwaukee 1953) 162-243. Praeterea:
Deman, Th., «Accroissement des vertus - Dans Saint Thomas et dans l’école tho­
miste», Dictionnaire de spiritualité I (Paris 1937) 138-156.
Garrigou-Lagrange, R., «L’augmentation de la charité et les actes imparfaits».
Vie spirituelle XI (1925) 321-334.
Lanversin, F. de, «Accroissement des vertus - D’après Suarez», Dictionnaire de
spiritualité I (Paris 1937) 156-166.

832

DE GRATIA

ut patet de fide et spe in beatifica Dei visione et possessione, aut
ex defectu solius obiecti materialis, sive materiae circa quam virtus
exercetur, in quo casu virtus nonnisi quoad suum materiale dici
potest extingui aut ligari, manente suo formali seu appetitus rectificatione et conformitate cum ratione, ut continget quoad virtutes
morales in patria. Quo sensu sola charitas, in gratia iugiter radicata,
manebit in caelo.

II. De donis Spiritus S.19

836. 1. De existentia donorum Spiritus S.
Existentia donorum, tanquam quarumdam peculiarium gratia­
rum, aliquo saltem modo (puta ratione cum fundamento in re) a
virtutibus distinctarum, est doctrina catholica saltem theologice cer­
ta, ut patet ex Liturgia (in administratione Confirmationis; in Of­
ficio et Missa Pentecostes: «Veni Creator Spiritus», «Veni Sancte
Spiritus»), in qua sermo est de septiformi Spiritu fidelibus collate,
Catech. Conc. Trid. (p. 1., c. 9, η. 8)20 aliisque vulgatis Catechismis,
19 1-2, q. 68-70; 2-2, q. 8, a. 6; In 3 Sent., dist. 34, q. 1; dist. 36, q. 1, a. 3.
Bernard, R., «La vertu infuse et le don du Saint-Esprit», Vie spirituelle-Supplement XLII (1935) [65]-[90].
Biard, J., Les dons du Saint-Esprit - Dons, charismes, fruits, béatitudes - d'après
Saint Thomas d’Aquin et les epïtres de Saint Paul, Avignon 1930.
Boeckl, K., Die sieben Gaben des Hl. Geistes, Freiburg i. B. 1931.
«Dons du Saint-Esprit», Dictionnaire de spiritualité III (Paris 1957) 1579-1641
(Bardy, Vandenbroucke, Rayez, Labourdette, Bernard).
Gardeil, A., «Dons du Saint-Esprit», Dictionnaire de théologie catholique IV-2
(Paris 1910) 1728-1781. Praeterea de singulis donis in particulari disserit in Vie spiri­
tuelle a. 1932 sqq., voll. 33-41.
Garrigou-Lagrange, R., Perfection chrétienne et contemplation (éd. 7, Paris 1923)
I 338-385; II [52]-[64]. Cf. infra, n. 837.
Grabar, R., Die Gaben des Hl. Geistes, Regensburg 1936.
Guibert, J. de, «Dons du Saint-Esprit», Revue d’Ascétique et Mystique (1922)
394 sqq.; (1923) 321 sqq.; (1933) 5 sqq.—Etudes de théologie mystique, Toulouse 1930.
Lottin, O., Psychologie et morale aut XII et XIII siècles III-2-1 (Louvain
1949) 27-456.—Principes de morale (Louvain 1947) 227-240.—«La théorie des dons du
Saint-Esprit au début du XIVe siècle», Mélanges Joseph De Ghellinck (Gembloux 1951)
II 849-875.—«La formule authentiquement thomiste des Dons du Saint-Esprit», Epheme­
rides theologicae Lovanienses XL (1964) 413-419.
Lumbreras, P., De habitibus et virtutibus in communi (Romae 1950) 229-272.
Paris, G. M., Ad mentem S. Thomae Aquinatis dissertatio de donis Spiritus S. in
genere, Torino 1930.
Philipon, M. M., Les Dons du Saint-Esprit, Bruges-Paris 1964.
Ude, J., «De organismo septem donorum Spiritus Sancti secundum mentem S. Tho­
mae Aquinatis», Ciencia tomista XXXVIII (1928) 289-299.
20 Conc. ipsum Trid., sess. 6, cap. 7 (supra, p. 1929) loquitur quidem de «suscep­
tione gratiae et donorum», sed hac voce intelligit generaliter omnes gratuitas gratias.
Cf. J. A. de Aldama, «<>Hablô el Concilio Tridentino de los dones del Espiritu Santo?»,
Estudios eclesiâsticos XX (1946) 241-244.

DE ESSENTIA GRATIAE

833

et peculiariter ex Leonis XIII Encycl. «Divinum illud munus», 9
maii 1897, docente:21 «Homini iusto, vitam scilicet viventi divinae
gratiae et per congruas virtutes tanquam facultates agenti, opus
plane est septenis illis quae proprie dicuntur Spiritus Sancti donis.
Horum enim beneficio instruitur animus et munitur ut eius vocibus
atque impulsioni facilius promptiusque obsequatur; haec propterea
dona tantae sunt efficacitatis ut eum ad fastigium sanctimoniae
adducant, tantaeque excellentiae ut in caelesti regno eadem, quam­
quam perfectius, perseverent» (Cavallera, n. 547; ASS XXIX 654).
Scripturisticum fundamentum petitur ex Is. 11. 2 sq. de septiformi spi­
ritu in Messia: «Et requiescet super eum spiritus Domini: spiritus sapientiae
et intellectus, spiritus consilii et fortitudinis, spiritus scientiae et pietatis et
replebit eum spiritus timoris Domini». Fundamentum hoc, quod non est
leviter detrudendum ad meram theologorum accommodationem,22 roboratur
ex quadam connexione cum doctrina paulina de variis donis spiritualibus quae
«operatur unus atque idem Spiritus dividens singulis prout vult» (1 Cor. 12.
1-11) et quorum praecipuum est charitas (ibid., c. 13), quamvis theologi
huiusmodi paulina dona interpretari soleant in restricto ac diminuto sensu sic
dictarum gratiarum gratis datarum, quae quidem exulant a conceptu sanctifi­
cationis sive gratiae gratum facientis.23 Latres frequenter loquuntur de sacro
septenario, Isaiae vaticinium interpretantes de donis collatis Christo24 et ab
eo ad suos fideles extensis,25*27quibusdam (ut Ambrosio, De myst. 7. 42, et
Augustino) huismodi communicationem referentibus peculiariter ad sacramen-

21 Etsi ea Encyclica non sit definitio ex cathedra, continet tamen doctrinam catho­
licam a supremo Magisterio per viam ordinariam propositam. Cf. De Guibert, art. cit. 14.
22 Blic, J. de, «Pour l’histoire des dons du Saint-Esprit avant Saint Thomas», Revue
d’Ascétique et Mystique XXII (1946) 117-180.
Ceuppens, F., «De donis Spiritus Sancti apud Isaiam», Angelicum V (1928) 525 sqq.
Knabenbauer, J.-Zorell, F., Commentarius in Isaiam prophetam I (ed. 2, 1923)
298-304.
Schluetz, K., Isaias 11. 2 in der ersten vier christlichen fahrhunderten, Miinster 1932.
Touzard, J., «Isaïe XI, 2-3* et les sept dons du Saint-Esprit», Revue biblique VIII
(1899) 249-252.
Vaccari, A., «Spiritus septiformis ex Isaia 11. 2», Verbum Domini XI (1931)
131-133.
23 Paulinam doctrinam in connexione cum materia de donis exponit per varias Apos­
toli epistolas Biard, op. cit. (supra, in n. 835) 77-194.
24 Cf. «Decretum Damasi» (Denz. 178), ubi pro «dono pietatis» ponitur «donum
veritatis».
25 Cf. peculiariter Gregorium M., Moral., 1. 2, c. 49, cuius textum exponit S. Tho­
mas, 1-2, q. 68, a. 6, ad 1 et 2.
27

r

DE GRATIA

834

tum Confirmationis.36 Nihil tamen ostendit eos dona a virtutibus distinxisse.
837.

2. De natura donor uni.

De indole donorum, tum in se tum in relatione ad virtutes in­
fusas, minus certa et minus determinata est doctrina theologorum.
Quod enim ipsa sint aliquid habituale sive permanens in anima
sicut ipsae virtutes, certum est et ab omnibus admissum; si enim
quis ea reduceret ad quosdam transeuntes motus Spiritus S. sive
gratias actuales, vix servare posset connaturalem sensum supradictorum testimoniorum Magisterii. Quod vero sint proprie dicti habitus
in sensu philosophico, probabilius est ac communiter docetur.
Unica vera controversia theologorum est de reali distinctione donorum a
virtutibus infusis.71 Eam negant inter antiquiores Petrus Lombardus, eius dis­
cipulus Petrus Pictaviensis, Praepositinus, Guilelmus Alverniensis sive Parisiensis, Scotus, Durandus (favet), subinde plures nominales et scotistae, recentiori tempore unus vel alter, ut Ch. Pesch^ et O. Lottin.26
*29 Eam vero affirmat
27
longe maior numerus theologorum, tam antiquorum, ut Pseudo-Halensis, Al­
bertus M., Bonaventura, S. Thomas, Henricus Gandavensis, quorum tempore
haec sententia iam praevaluerat, tum recentiorum, apud quos evasit fere
communis doctrina.

Iuxta expositionem igitur ipsius S. Thomae, quam alii sequun­
tur et ad quam ipse Leo XIII supra citatus sua verba attemperavit,
dona sunt supernaturales habitus operativi, specifice distincti ab
ipsis virtutibus. Dorum autem specificum munus est disponere po­
tentias animae ad directam motionem Spiritus S., ut nempe sint faci­
le ac prompte mobiles a Spiritu S. Nam virtutes disponunt hominem
26 Praeter relatos Schluetz et Touzard, confer:
Lierde, C. van, Doctrina S. Augustini circa dona Spiritus Sancti ex textu Isaiae
11. 2-3, Würzburg 1935.
Mitterer, A., «Die sieben Gaben des HI. Geistes nach der Vâterlehre», Zeitschrift
für katholische Théologie XLIX (1925) 528-566.
Wetshoff, F. F., Die Lehre Gregors des Grossen iiber die Gaben des HI. Geistes,
Munster 1940.
27 Cf. Lottin, locis cit. (supra, in n. 835) et J. A. de Aldama, «La distinciôn entre
las virtudes y los dones del Espiritu Santo en los siglos XVI v XVII», Gregorianum XVI
(1935) 562-576.
23 Praei, dogm. VIII, n. 114, qui docet «non adesse distinctionem realem adaequa­
tam», «sed inadaequatam, quatenus ad hoc ut [idem specifice] habitus dicatur donum,
requiritur specialis motio Spiritus S.».
29 Principes de morale (Louvain 1947) 236-240: «Nous· ne songeons pas à nier les
réalités qui servent de base aux raisonnements des théologiens. Mais nous estimons que
ces réalités ne sont que les effets permanents des vertus théologales en nos âmes». Idem
repetit in art. cit. (supra, in n. 835) «La formule...», p. 413 et 419.

DE ESSENTIA GRATIAE

835

ad hoc ut moveatur per dictamen rationis, utut per revelationem et
fidem elevatae; sed praeter et supra huiusmodi supernaturalis ratio­
nis motionem, quae est mediate divina, potest Deus sive Spiritus
S. movere animam immediate per interiorem inspirationem, et pro­
inde ad hoc ut homo sit dispositus ac facile prompteque mobilis ad
huiusmodi motionem, infundit novos et altiores habitus, cum ipsae
virtutes infusae ad eam proportionatae non sint.30
3. De numero et distinctione donorum.
Numerus ipse septenarius, qui fertur in versione graeca LXX,
a qua pendet Vulgata, pertinet probabiliter ad ipsum originalem
textum Isaiae, quamvis textus hebraicus masoreticus referat sex
tantum distincta nomina, bis idem nomen hebraicum ferens pro
pietate et timore; etiam enim in versione syriaca, quae est independens a praefata graeca versione, septem numerantur dona; unde
textus ipse masoreticus vel corrigendus vel explicandus videtur.
Quidquid sit, septenarius numerus fundatur saltem in traditione
patristica. Ordine tamen perfectionis, septem dona sequenti modo
disponuntur, aliter quam in enumeratione Isaiae: donum sapientiae,
donum intellectus, donum scientiae, donum consilii, donum pietatis,
donum fortitudinis et donum timoris.
Mutua autem ac specifica distinctio donorum et uniuscuiusque
proprium obiectum ac munus, difficilius assignatur, et ipse S. Tho­
mas duplici diverso modo huiusmodi distinctionem exponit in du­
plici loco (1-2, q. 68, a. 4; 2-2, q. 8, a. 6), ut notat Caietanus in suo
commentario ad utrumque.
838.

Generaliter autem ac sobrie dici potest cum ipso S. Doctore: «Sicut vires
30 Ad rem S. Thomas, 1-2, q. 68, a. 1: «Quanto movens est altior, tanto necesse est
quod mobile perfectiori dispositione proportionetur... Manifestum est aut «m quod virtutes
humanae perficiunt hominem secundum quod homo natus est moveri per rationem in his
quae interius vel exterius agit. Oportet igitur inesse homini altiores perfectiones, secun­
dum quas sit dispositus ad hoc quod divinitus moveatur. Et istae perfectiones vocantur
dona, non solum quia infunduntur a Deo, sed quia secundum ea homo disponitur ut
efficiatur prompte mobilis ab inspiratione divina».
Praecisam indolem huiusmodi i • IUI ediatae motionis divinae iuxta mentem S. Tho­
mae diverso modo exponunt R. Garrigou-Lagrange, «Le mode suprahumain des dons
du Saint-Esprit», Vie spirituelle VIII (1922) 124-136 (idem articulus refertur in opere
Perfection chrétienne et contemplation [éd. 7, Paris 1923] II, appendice 2).—«Les dons
ont-ils un mode humain?», ibid. XXXIII (1932), Suppl. 65-83; cf. ibid. XXXVII (1933),
Suppl. 33-49; et J. de Guibert, «Dons du Saint-Esprit et mode d’agir ’ultra humain’
d’après Saint Thomas», Revue d’Ascétique et Mystique III (1922) 394-411.
31 Cf. Ceuppens, Touzard et Vaccari supra relatos (in n. 836).

DE GRATIA

appetitivae natae sunt moveri per imperium rationis, ita omnes vires humanae
natae sunt moveri per instinctum Dei, sicut a quadam superiori potentia. Et
ideo in omnibus viribus hominis quae possunt esse principia humanorum
actuum, sicut sunt virtutes, ita etiam sunt dona, scilicet in ratione et in vi
appetitiva... Et sic patet quod haec dona extendunt se ad omnia ad quae se
extendunt virtutes tam intellectuales quam morales» (1-2, q. 68, a. 4).3233
Ulterius dici potest quod, cum sint septem dona et septem virtutes,
unumquodque donum corresponde! uni vel alteri virtuti, tanquam eius apex
et perfectio in linea operandi, non tamen ita ut unumquodque donum corres­
pondent necessario imi tantum determinatae virtuti et habeatur perfectus
parallelismus inter septem virtutes et septem dona. De facto ipse S. Thomas
ad virtutem fidei refert duo dona intellectus et scientiae (2-2, q. 8-9), ad
spem refert donum timoris (q. 19), ad charitatem donum sapientiae (q. 45),
ad prudentiam donum consilii (q. 52), ad iustitiam donum pietatis (q. 121),
ad fortitudinem donum fortitudinis (q. 139), ad temperantiam idem donum
timoris, quod correspondet spei, sed sub alio aspectu consideratum (q. 141,
a. 1, ad 3). Unde duplex donum assignat uni virtuti (scilicet fidei) et vicissim
duplex virtus uni dono (scilicet timori).3-'

839. 4. De proprietatibus donorum.
Cum dona correspondeant virtutibus, perficiendo eundem supematuralem organismum in linea operationis, eis eaedem fere
proprietates conveniunt, quas supra enumeravimus quoad virtutes
(n. 831-835) et quarum plures explicat S. Thomas (1-2, q. 68,
a. 5-8).
Primo scilicet, dona sunt habitus mere infusi et conferunt po­
tentiis animae ipsum posse, non vero proprie facilitatem ad
agendum.
Secundo, dona sunt necessario connexa inter se et cum gratia et
charitate, ita ut omnia simul cum charitate stent vel cum ea conci­
dant, nec fides et spes informes retineant correspondentia do­
na (a. 5).
Tertio, dona habent ut immediatum subiectum non essentiam
animae sed eius quatuor facultates, et quidem unumquodque eam
facultatem in qua residet correspondens virtus.
32 Obiectum et munus uniuscuiusque doni in particulari exponunt S. Thomas, in
2-2, ubi de unaquaque correspondent! virtute, Gardeil, art. cit. (supra, in n. 835) 17431747, Lercher, Instit. theol. dogrn. IV-1, n. 179.
33 Garrigou-Lagrange, op. cit. (supra, in n. 835) 369 sq., conatur perfectum parallelismum inter septem virtutes et septem dona conficere, attribuendo donum scientiae
virtuti spei et donum timoris virtuti temperantiae, servatis reliquis ut in praefata S. Tho­
mae distributione.

DE ESSENTIA GRATIAE

837

Quarto dona simul omnia infunduntur in momento in quo in­
funditur gratia et charitas (a. 5).
Quinto, dona augentur sola infusione, vi operis operati et ope­
rantis. Nequeunt intrinsece minui, sed tantum amitti, idque omnia
simul per quodlibet peccatum mortale quo aufertur charitas, ita ut
cum fide est spe informi nullum donum maneat; in caelo autem
manebunt dona formaliter et quoad suam essentiam, imo secundum
modum quendam perfectissimum, sicut ipsa gratia et charitas a qua
dependent, non tamen manebunt omnia secundum suum materiale,
seu materiam circa quam nunc versantur, ut dictum est supra de
ipsis virtutibus moralibus (a. 6).
Sexto, excellentia sive perfectio donorum attendi potest tum
secundum comparationem ad invicem, et sic eorum gradatio sequi­
tur ordinem enumerationis supra assignatae (n. 838); tum secundum
comparationem ad virtutes, et sic dona dicenda sunt perfectiora
virtutibus moralibus, quia hae disponunt animam ad motionem ra­
tionis, illa vero ad altiorem motionem Spiritus S., inferiora vero
virtutibus theologicis, quia istae immediate uniunt animam ipsi
Spiritui S. moventi, ex qua unione ipsa motio subinde sequitur, ac
ideo se habent veluti ex parte ipsius causae motricis (a. 7-8).

840. 5. De effectibus donorum, sive fructibus Spiritus S. et
beatitudinibus.
Inter actus, qui a donis sub motione Spiritus S. procedunt,
sunt aliqui excellentiores qui fructus Spiritus S. et beatitudines
dicuntur, quos indicat ipse Leo XIII in sua Encycl. «Divinum illud
munus» (immediate post verba supra relata, in n. 836) atque diffuse
explicat S. Thomas per duas integras quaestiones (1-2, q. 69-70).
Fructus Spiritus S. sunt illi actus vel opera, in quibus homo spiritualem
ac peculiarem quandam delectationem experitur, ac duodecim cum Apostolo
numerari solent: «Fructus autem Spiritus est caritas, gaudium, pax, patientia,
benignitas, bonitas, longanimitas, mansuetudo, fides, modestia, continentia,
castitas» (Gal. 5. 22 sq.). Beatitudines vero sunt quidam actus vel opera ita
perfecta ut in eis homo experiatur non solum delectationem sed etiam quan­
dam quietem et pacem, quae est veluti pignus ac praeludium beatitudinis
caelestis; octo autem anumerantur, iuxta verba Christi in sermone montano
(Mat. 5. 3-10): «Beati pauperes spiritu... Beati mites... Beati qui lugent...
Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam... Beati misericordes... Beati mundo

838

DE GRATIA

corde... Beati pacifici... Beati qui persecutionem patiuntur propter iusti­
tiam...». Beatitudo addit ad fructum, ita ut omnis beatitudo sit fructus sed
non e converso; ratione perfectionis, fructus tribuitur indistincte tum virtu­
tibus tum donis, beatitudines vero magis donis quam virtutibus conveniunt.

841. 6. De necessitate influxus donorum.
Ex superius dictis de natura donorum sequitur quod, si Deus
velit movere hominem per perfectiorem et immediatam motionem,,
necesse est de potentia ordinata ut infundat homini habitus, illi
motioni correspondentes, et ita omnes doctores admittunt donorum
necessitatem. Quaestio autem a quibusdam recentioribus mota est
(primitus autem a Perriot et Froget), num in omni actu supernatu­
ral!, qui procedit a virtutibus infusis, exerceri vel comitari de­
beat etiam activitas donorum, ita ut haec sint non solum apex Chris­
tianae vitae sed communis ac necessaria illius conditio. Quaestio
mota est occasione alicuius textus S. Thomae (1-2, q. 68, a. 2), in
quo videtur hoc alterum affirmari; atque hoc modo S. Doctorem
unus vel alter (ut Perriot) interpretatur, aliis (ut Froget et Gardeil)
merito refragantibus.34
Quidquid autem sit, certum est dona Spiritus S. eorumque acti­
vitatem constituere apicem vitae christianae, quae in vita mystica
consistit, et hunc superioris vitae modum pertinere ad ipsum connaturale co II plementum omnis vitae christianae atque procedere ex
ipso communi organismo, quem opus sanctificationis in omni anima
iusti stabiliter constituit.35
842. Qui quidem organismus, ut patet ex hucusque disputatis, sequen­
tibus constat elementis:

34 De qua re et controversia confer Gardeil, art. cit. (supra, in n. 835) 1779-1781.—
I. Menendez-Reigada, «Necesidad de los dones del Espiritu Santo», Ciencia tomista LIX
(1940) 257-284, 505-529: LX (1941) 5-34.—A. Gazzana, «Sulla nécessité dei doni dello
Spirito Santo per tutti gli atti soprannaturali del giusto», Gregorianum XXII (1941>
215-230.
35 Garrigou-Lagrange, ioc. it. (supra, in n. 835), et V. Lithard, «Les dons du
Saint-Esprit et les grâces de la vie mystique. Simples réflexions», Revue d‘Ascétique et
Mystique XVII (1936) 169-180.—«Les dons du Saint-Esprit. Nature et mode spécial
d’opérer. Leur place dans la vie chrétienne», Revue apologétique LXV (1937) 5-22,
146-166.

839

DE ESSENTIA GRATIAE

theologicae (circa
finem)

charitas (in vo­
luntate)
spes (in volun­
tate)
fides (in intel­
lectu)

morales (cardina­
les; circa media)

prudentia (in in­
tellectu)
iustitia (in volun­
tate)
fortitudo (in appet. irasc.)
temperantia
(in
appet. conc.)

Virtutes (septem;
habitus operativi
in facultatibus)

Gratia sanctifi­
cans (habitus en­
titativus in essen­
tia animae), ex
qua flluunt

Dona Spiritus S.
(septem; habitus
operativi
perfi­
cientes ipsas vir' tutes)

QUAESTIO VII.

donum sapientiae (correspondons charitati)
donum timoris (correspondons spei et
temperantiae)
donum intellectus
ndentia
donum scientiae
fidei)
donum consilii (correspondons pru­
dentiae)
donum pietatis (correspondons iustitiae)
donum fortitudinis (correspondens for­
titudini)

DE ESSENTIA GRATIAE ACTUALIS36

I. SENSUS QUAESTIONIS.

843. In q. 1, agentes de gratia in communi, ostendimus gra­
tiam dividi in habitualem sive permanentem et actualem sive tran36 1-2, q. 110, a. 2; C. Gent. 3. 150; De potentia, q. 3, a. 7, ad 7.
Feckes, K., «Die Stellung der nominalistischen Schule zur aktuellen Gnade», Romische Quartalschrift XXXII (1924) 157-165.
Heynk, V., «Die aktuelle Gnade bei Richard von Mediavilla», Franziskanische Studien XXII (1935) 297-325.
Hünermann, Fr., Wesen und 'Notwendigkeit der aktuellen Gnade nach dem Konzil
von Trient, Paderborn 1926.
Konings, Μ., De gratia actuali, Lovanii 1907.
Landgraf, A., «Die Erkenntnis der herlfenden Gnade in der Früscholastik», Zetishrift für katholische Théologie LV (1931) 177-238, 403-437, 562-591.
Mitzka, F., «Die Lehre des hl. Bonaventura von der Vorbereitung auf die heiligmachende Gnade», Zeitschrift für katholische Théologie L (1926) 27-72, 220-252.
Mckugo, Th. J., De relatione inter caritatem augustinianam et gratiam actualem,
Mundelein 1936.

seuntem. In q. 2-6 prioris gratiae essentiam, divisionem et effectus
determinavimus; restat ut de alterius essentia, divisione et efficacia
inquiramus. Porro quod attinet istius essentiam, de qua quaeritur in
praesenti, ex dictis tum in toto capite praecedenti de necessitate
gratiae tum in prima quaestione huius capitis de essentia gratiae in
communi, sequitur gratiam actualem esse aliquid essentialiter supernaturale, intrinsecum animae, non tamen permanens sed transiens.
Reliquum est ut ulterius determinemus quid sit haec intrinseca nec
permanens realitas, quid ipsa physice ponat in anima,37 tum antecedenter ad gratiam habitualem, nam sub auxilio gratiae actualis
praeparatur ipsa iustificatio quae in gratia consistit, tum etiam sub­
sequenter, nam, quidquid sit de ulterioribus theologorum sententiis
circa sufficientiam gratiae habitualis ad ordinariam eius activitatem
(quam superius, n. 745-749, negavimus), certum est eam non suf­
ficere saltem ad aliquos actus vel effectus, ut ad vitanda omnia
peccata venialia et ad finali ter perseverandum, ac ideo requirere ul­
terius Dei auxilium quod nonnisi in aliqua gratia actuali consis­
tere potest (cf. supra, n. 737-742, 750-754).
Unde haec quaestio immerito a quibusdam ponitur de sola gra11)11

Neveut, E., «De la nature de la grâce actuelle», Divus Thomas (Piacenza) (1927)
123-126; (1928) 213-230, 362-386; (1929) 15-42, 357-382, 459463, 537-562.
Palmieri, D., De gratia divina actuali, Galopiae 1885.
Stufler, J., «Die entfemte Vorbereitung auf die Rechfertigung nach dem hl. Tho­
mas», Zeitschrift für katholische Théologie XLVII (1923) 1-23, 161-183.
Towers, E., Actual grace, New York 1928.
Van den Meersch, J., «De notione entis supernaturalis. IV. De gratia actuali»,
Ephemerides theologicae Lovanienses VII (1930) 251-263.
Vooght, P. de, «A propos de la grâce actuelle dans la théologie de S. Thomas»,
Divus Thomas (Piacenza) (1928) 386416.
^Aliqui auctores (ut Boyer et Gonzalez Rivas) introducunt in hunc tractatum de
gratia ulteriorem quaestionem de essentiali supernaturalitate actuum salutarium, utrum
nempe haec proveniat ex parte solius principii (seu ipsius gratiae) an etiam ex parte
obiecti. Sed haec quaestio non pertinet directe ad ipsam gratiam, tam actualem quam
habitualem, sed ad eius effectum, quamvis redundet indirecte in ipsam gratiam, quatenus,
admissa cum thomistis (quibus consentit etiam Suarez) supernaturalitate illorum actuum
ex parte ipsius obiecti ob universale principium specificationis actus per obiectum,
huiusmodi supernaturalitas refluit in ipsam gratiam quae vicissim ab ipsis actibus spedficatur. Quidquid sit, vera aliqua supernaturalitas tum gratiae (sive actualis sive habitua• hi
lis) tum actuum ab ea procedentium, ab omnibus theologis admittitur.
Quoad praefatam autem quaestionem, quam transeunter tetigimus in tractatu De
Revelatione (in vol. 1, n. 147, 163), confer C. Boyer, De gratia (ed. 2), p. 84-92.—
S. Gonzalez Rivas, De gratia, n. 115.—A. Stolz, Manuale theol. dogm. I (1941) 3848.—
R. Garrigou-Lagrange, De gratia (1946) 376-387.—H. Lennerz, «De vero sensu prin­
cipii ’actus specificantur ab obiecto formali’», Gregorianum XVII (1936) 143-146.—J. Al­
faro, «Supernaturalitas fidei iuxta S. Thomam», Gregorianum XLIV (1963) 501-542,
731-787.

DE ESSENTIA GRATIAE

841

tia actuali ante iustificationem, ac si post iustificationem non am­
plius esse possit sermo de gratia actuali et sufficiat ipsa gratia habi­
tualis ad eliciendos proprios actus, sed reapse ponenda est tum
quoad hominem ante iustificationem tum quoad ipsum iustum
(necnon quoad iniustum habentem solos habitus fidei et spei), et
quidem tam quoad primos actus indeliberatos (ac proinde nondum
immediate salutares) quam quoad actus deliberatos (ac ideo salu­
tares).
844. Quod attinet historicam evolutionem doctrinae de gratia actuali,
notandum est conceptus huius gratiae eiusque distinctionem a gratia habituali
minus perspicue exhiberi apud priores theologos mediaevales.33 Usque enim
ad finem saec. 12, gratia praecipue consideratur ut aliquod donum habituale
quod excitaretur ad eliciendos speciales actus supernaturales. Circa a. 1200,
cum coepit peculiariter considerari ipse effectus iustificationis, connatural!ter
facta est distinctio inter gratiam antecedentem iustificationem et gratiam con­
sequentem eam, ac ideo clarius apparuit conceptus gratiae actualis quae sola
haberi potest ante iustificationem.
Inde quoque enata est distinctio inter gratiam actualem et gratiam habi­
tualem, non tamen sub his ipsis nominibus, quae desiderantur in ipso S. Tho­
ma et coaevis doctoribus, sed sub variis aliis expressionibus, ut «gratia non
in Spiritu S.» et «gratia in Spiritu S,» (in schola porretana), vel «gratia gratis
data» (quae expressio subinde sensum mutavit) et «gratia gratum faciens»
(ita apud Philippum Cancellarium). Post Conc. Trid. vero, ea distinctio et
ipse conceptus ac indoles gratiae actualis praecipuum momentum obtinuit
apud theologos, tum ob doctrinam Baii eam distinctionem despicientis (cf.
prop. 63 sq., Denz. 1963 sq.) tum ac praecipue ob ipsorum theologorum do­
mesticas controversias de efficacitate gratiae, quae immerito non parvum
momentum ac spatium usurparunt in tractatibus theologicis, prae gratia ipsa
habituali ac sanctificante.
Ipsum nomen gratiae actualis (ut oppositum et correlativum nomini
gratiae habitualis), antiquis ignotum, nec nisi occasionaliter ab uno vel altero
posterius adhibitum (adhibetur a Capreolo, f 1444, et semel occurrit, non
tamen sub praeciso suo sensu, in Actis Conc. Trid.)38
39, in praefatis controver­
siis postridentinis ius civitatis obtinuit et technicum tandem evasit.

II. CONTROVERSIA THEOLOGORUM.

845. Praetermissa peregrina sententia iansenistae Antonii
Arnauld, docentis gratiam actualem esse ipsum «actum salutare l»
deliberatum hominis» (nam ex una parte gratia est effectus Dei ali­
quo modo praeveniens usum liberi arbitrii et ex altera parte gratia
38 Cf. Landgraf, loc. cit. (supra, in n. 842).
39 Cf. Hünermann, op. cil. (supra, in η. 842) 72.

842

DE GRATIA

influit etiam in actus indeliberatos, quos non semper sequitur actus
deliberatus, cum nempe voluntas gratiae resistit), controversia redu­
citur ad diversum modum concipiendi gratiam actualem apud mo~
linistas et tbomistas, qui ceteroquin connectitur cum diverso modo
concipiendi ipsum generalem concursum divinum in actiones creatas
et acutiorem dissensus expressionem assumit in quaestione de effi­
cacitate gratiae, inferius discutienda (n. 893 sqq.).
Molinistae docent quod ante iustitficationem et quoad actus
indeliberatos (ac proinde nondum salutares) gratia actualis non est
aliquid distinctum ab ipso actu facultatis (illustratione intellectus et
inspiratione voluntatis)40 et multo minus illi praevium, sed est for­
maliter hic idem actus indeliberatus, non tamen prout est quid vitale
procedens a facultate, sed prout est quid supernaturale procedens a
divino influxu, extrinsece in eundem actum concurrente.
Actus scilicet supernaturalis indeliberatus, manens unus ac simplex actus,
procedit a duplici principio, nempe a facultate prout est vitalis et a Deo prout
est supernaturalis, quatenus, actui naturaliter ac vitaliter elicito a facultate,
Deus addit velut ab extrinseco rationem supernaturalitatis, per concursum
proinde non praevium, seu in ipsam facultatem, sed mere simultaneum, seu
directe in ipsum actum. Quod quidem Deus facere potest ratione potentiae
oboedientialis activae: si enim Deus potest huiusmodi actus supematuralitatem producere mediante ente creato, seu gratia habituali eliciente proprios
suos actus, potest eam pariter producere immediate, agendo in ipsum actum
per praefatum concursum simultaneum, eo fere modo quo magister influit in
motum manus pueri scribere nescientis, ita ut hic motus ut vitalis sit a puero
et ut scriptio sit a magistro.
Unde gratia actualis nihil aliud est quam ipse actus indeliberatus, prout
sub sola ratione supernaturalitatis procedit ad influxu divino. In eodem quip­
pe uno ac simplici actu Deus supplet in ratione causae efficientis id quod illi
deest dignitatis supernaturalis, et ita gratia et facultas sunt partiales causae
eiusdem actus, non partialitate effectus, qui unus et simplex est, sed partialitate causae sive influxus, quatenus neutra ex se sola sufficit ad praefatum
actum efficiendum.
Ita Molina,41 Suarez*' l’"eorumque discipuli vel sequaces, ut Vazquez, Bel40 Vox «illustratio vel illuminatio» proprius convenit intellectui, vox vero «inspi­
ratio» potest convenire tum intellectui tum voluntati, ut patet ex charismate inspirationis.
In fontibus illae duae voces promiscue adhibentur pro actu utriusque facultatis; pariter
Conc. Trid. (sess. 6, cap. 5) promiscue loquitur de «Spiritus S. illuminatione» et «inspi­
ratione». Theologi tamen moderni, ad vitandas confusiones, illas vices distinguunt ita ut
prior tribuatur actui intellectus et altera actui voluntatis.
41 Concordia, q. 14, a. 13, disp. 26, 29 et 37 (ed. critica Rabeneck), p. 164 sqq.;
cf. peculiariter disp. 26, n. 15, p. 170.
4> I» Opusculum de concursu, motione et auxilio Dei, 1. 3, c. 3 et 4, Opera omnia,
ed. Vivès XI 162-172.

DE ESSENTIA GRATIAE
lanninus, Lessius, Valentia, Ripalda, Kilber, et inter modernos Perrone, Mazzella, Palmieri, Schiffini, Mendive, Pesch, Beraza, Lennerz, Lercher, Gonza­
lez Rivas.

Quod autem attinet subséquentes actus deliberatos (adeoque salutares),
pariter ante iustificationem elicitos, dividuntur hi doctores. Nam Molina
(quem sequuntur Vazquez, Valentia, Ripalda, Palmieri, Pesch, Beraza, Len­
nerz, Gonzalez Rivas) docet gratiam actualem, ad hos actus requisitam, non
esse aliquid novum sive novum Dei concursum priori superadditum, sed esse
ipsum praecedentem actum indeliberatum, quatenus est sufficiens physica
causa ponendi actum deliberatum, qui procedit physice ac connaturaliter a
facultate, iam per priorem actum elevata. Suarez vero (quem sequuntur
pauciores, ut Kilber, Mendive et Schiffini) docet gratiam actualem esse no­
vum concursum divinum, pariter mere simultaneum et extrinsecum, in ipsum
actum deliberatum, eo quod prior actus indeliberatus (sive facultas sub ipso)
non sit sufficiens physica causa ponendi novum actum deliberatum.
Quod tandem attinet hominem post iustificationem, seu iam instructum
habitibus gratiae et virtutum (necnon peccatorem adhuc retinentem habitus
fidei et spei), quidam, ut Molina, et inter modernos Lercher, negant ipsam
necessitatem gratiae actualis, quoniam per gratiam habitualem homo est suf­
ficienter adiutus et elevatus ut possit actus salutares per eam elicere cum solo
Dei generali concursu (nisi quis hunc concursum, prout adiacet actibus supernaturalibus, velit gratiam actualem appellare).42 Alii vero, ut Perrone, Mazzella, Pesch, Beraza, Lennerz, admissa necessitate gratiae actualis, hanc, tam
quoad actus indeliberatos quam quoad deliberatos, explicant eodem modo ac
quoad eosdem actus qui praecedunt iustificationem.

846. Thomistae vero sententiam multo minus implicatam ma­
gisque cohaerentem proferunt, eamque uniformen quoad actus tam
indeliberatos quam deliberatos, sive ante sive post iustificationem.43
Docent nempe gratiam actualem esse in omni casu quandam Dei
physicam motionem, praeviam ac distinctam ah ipsis actibus, tam
indeliberatis quam deliberatis (praemotionem physicam), exercitam
in ipsam facultatem, tam virtutibus carentem ante iustificationem,
quam quomodolibet iam virtutibus instructam. Huiusmodi autem
motio consistit in physica entitate, suscepta in facultate, non tamen
permanenter (sicut est habitus virtutum) sed mere transeunter ac
fluenter, ita ut tandiu duret quandiu ipse actus supernaturalis, ab
ipsa facultate procedens.
42 Id docent etiam alii theologi qui tamen non consentiunt Molinae et Suaresio in
priori puncto de identitate gratiae actualis cum ipsis actibus supernaturalibus, ut Pignataro, Billot, Terrien et Van der Meersch (infra referendi), quorum sententiam iam expo­
suimus ac refutavimus supra (n. 745-749).
43 Eam exponunt peculiariter Ioannes a S. Thoma, In 1-2, q. 111, disp. 23, a. 1-2.
er Salmanticenses, De gratia, disp. 5, dub. 1-6.

1

·

'

ΠΕ GRATIA

Ante iustificationem, et quoad actus indeliberatos, huiusmodi gratia fa­
cultatem intrinsece immutat, elevat et applicat ad actum, qui tam vitaliter
quam supernaturaliter procedit ab ipsa facultate; et ita gratia dicitur operans.
Ad actus pariter deliberatos iterum gratia actualis, eaque nova (cum agatur
de novo actu et effectu), triplex praefatum munus explet, ita tamen ut iam
sit cooperans, cum ipsa voluntas libere quoque se determinet ad agendum.
Post iustificationem vero (necnon in peccatore retinente habitus fidei et spei)
gratia actualis non proprie elevat, cum iam adsit elevatio, sed tamen iterum
immutat et applicat facultatem ad actus tam indeliberatos quam deliberatos,
ob idem generale principium iuxta .quod nihil a creatura producitur nisi sub
actuali motione primi agentis, cuius motio in ordine supernatural! actualis
gratia vocatur.
Ita sentiunt omnes de schola thornistica stricte dicta. Eis consentiunt,
quoad principale saltem punctum alicuius motionis physicae, praeviae ac dis­
tinctae ab ipsis actibus, plures extranei ipsi scholae qua tali, ut Scheeben,
Gutberlet, Pecci, Satolli, Pignataro, Billot, Lépicier, lanssens, Terrien, Van
der Meersch, Diekamp, Stolz, Boyer. Quorum tamen plures (excipe Diekamp
et Stolz), admissa physica praemotione (saltem ad actus indeliberatos ante
iustificationem, nam Billot et Van der Meersch negant requiri novam motio­
nem ad actus deliberatos necnon ad actus indeliberatos subséquentes iustifi­
cationem), negant physicam praedeterminationem, proponentes quandam praemotionem physicam indiferentem ad actus deliberatos (quae distinctio influ­
xum habet in quaestione de efficacia gratiae, inferius pertractanda).
III. ASSERTIO. Gratia actualis est aliquis effectus divinus,
praevius ipsis actibus supernaturalibus, intrinsece ac physice re­
ceptus in facultatibus intellectus et voluntatis, ad modum tran­
seuntis passionis, qua ipsa facultas immutatur, elevatur et applica­
tur ad quoslibet actus supernaturales, tam indeliberatos quam deli­
beratos, sive ante sive post iustificationem.
PROBATUR.

847. Hic etiam afferri et accommodari possunt ea quae ex Ma­
gisterio, Scriptura et Patribus attulimus supra (n. 746-748) ad pro­
bandum quod ipse homo iustus nequit sine Dei motione quidquam
supernaturaliter operari; nam omnia fundantur in eodem generali
principio de universalitate divini influxus. Ad rem peculiariter fa­
ciunt Conc. Arausicanum: «Quoties bona agimus, Deus in nobis
atque nobiscum, ut operemur, operatur»', Conc. Trid.: «Deus ope­
ratur velle et perficere»; Phil. 2. 12: «Deus est qui operatur in vo­
bis et velle et perficere»; Augustinus: «Ipse ut velimus operatur
incipiens, qui volentibus cooperatur perficiens... Ut ergo velimus
sine nobis operatur, cum autem volumus, ut faciamus nobiscu

DE ESSENTIA GRATIAE

845

cooperatur» (De gratia et lib. arb. 17. 33). In quibus testimoniis
gratia Dei non exhibetur ut ipse actus noster, sed ut eius causa et
ut aliquid praevium ad actum (Deus operatur ut operemur, operatur
ut velimus, adeoque actio Dei non est ipse actus sed est ratio et
causa cur actus eliciatur).
Praeterea, gratia actualis describitur in fontibus tanquam illus­
tratio, inspiratio, vocatio, excitatio, pulsatio, tractio; iamvero, quam­
vis duae priores voces possint intelligi sive in sensu activo, sive in
sensu passivo pro ipsis actibus facultatum intellectus et voluntatis,
ceterae voces nequeunt nisi in sensu activo intelligi; non enim ipsa
facultas vocat, excitat, pulsat et trahit, sed ipsa (sive homo in ipsa)
a Deo vocatur, excitatur, pulsatur, trahitur. Unde actio Dei praece­
dit actum facultatis nec in eo consistit. Arbitrarie autem quidam
adversarii haec omnia intelligunt de ipsis actibus indeliberatis, qua­
tenus se habent ut vocatio, excitatio, pulsatio et tractio relate ad
actus deliberatos, ita ut Deus dicatur per actum indeliberatum voca­
re et trahere ad actum deliberatum; nam eae voces universaliter et
indistincte dicuntur de toto opere salutis et de omni gratia Dei,
adeoque referuntur etiam ad actus bonos indeliberatos, ad quos
eliciendos Deus nos vocat et trahit.

848. Ceterum, ipsa ratio theologica, imo et philosophica, quae
substernitur ipsis praefatis fontium testimoniis, rem necessario evin­
cere videtur. Per gratiam enim actualem facultas fit capax novi
effectus sive novi actus supernaturalis, quo sine gratia incapax est.
lamvero, nisi intrinsece immutetur et elevetur, facultas manet inca­
pax sicut prius, cum nemo det quod non habet. Ergo per gratiam
actualem facultas intrinsece immutatur et elevatur ut possit produ­
cere actum supernaturalem, ac ideo gratia actualis non consistit in
hoc ipso actu sed in praecedenti facultatis immutatione et elevatio­
ne. Idque valet uniformiter tum quoad actus indeliberatos, tum
quoad actus deliberatos, et sive ante sive post iustificationem. In
omni enim casu facultas fit proxime capax eliciendi novum aliquem
actum, ac ideo indiget moveri, seu intrinsece immutari, ab exteriori
agente, secus sibi daret quod non habet; etiam post iustificationem,
quamvis facultas habeat habitus operativos sive virtutes et sub hac
ratione non indigeat elevari, tamen non habet ipsum actum ac ideo
indiget intrinsece excitari ut eliciat actum connaturalem illis habiti­
bus, secus minus produceret maius et aliquid sibi daret quod non
habet.

846

DE GRATIA

Unde frustranea est evasio molinis tarum, iuxta quam idem actus proce­
deret a sola facultate sub ratione vitalitatis et a solo Deo sub ratione supernaturalitatis; nam ita subtrahitur a facultate actus supernaturalis qua talis et
revera negatur id quod, iuxta ipsos fontes, est praesupponendum, scilicet
ipsum hominem sub influxu gratiae agere supernaturaliter. Ceterum, huius­
modi biceps actus, qui ex una parte esset unus et simplex et ex alia parte ha­
beret aliquid quod producitur a sola facultate et aliquid quod producitur a
solo Deo, vix concipi potest et contradictoria implicare videtur; nam si est
unus et simplex, producitur totaliter ab unaquaque causa, si autem producitur
ab una causa quoad suam vitalitatem et ab alia causa quoad suam supernaturalitatem, non est amplius aliquid unum et simplex, sed est actus vitalis cui
accedit extrinsecum accidens supematuralitatis. Unde ea altera expressio, quae
est ipsius Molinae, scilicet facultatem et Deum esse causas partiales non partialitate effectus, qui est unus et simplex, sed tantum partialitate causae, est
vacua expressio quae sensum non habet, cum oporteat ut causa et effectus sint
ad invicem proportionali.44 Pariter vacua est alia expressio, iuxta quam ipsa
facultas dicitur vere et realiter elevata, quamvis non intrinsece sed tantum
externe, quia nempe ipse actus ab ea vitaliter procedens elevatur et afficitur
intrinsece; nam, cum aliud sit ipsa facultas et aliud eius actus, abusive dicitur
unum elevari eo quod alterum elevetur.

849.

Restat ut respondeamus praecipue obiectioni molinistarum,
iuxta quam videtur vix concipi posse quomodo Deus possit intrinsece immu­
tare ipsam facultatem et quid sit physica illa ac vitalis entitas, in qua thomis­
tae dicunt consistere gratiam actualem.45
Et imprimis, ipsa natura gratiae habitualis, quae in intrinseca mutatione
facultatis consistit, suadet possibilitatem gratiae actualis ut intrinsecae muta­
tionis eiusdem facultatis; si enim facultas potest mutari stabiliter ac permanenter, quare non poterit etiam transeunter mutari: numquid ens viale ac
transiens involvit contradictionem? nonne virtus in semine et virtus omnis
instrumenti est aliquid viale et incompletum?
Praeterea, praefata obiectio non est theologica sed mere philosophica ac
respicit non tantum gratiam actualem sive motionem Dei supernaturalem, sed
omnem Dei actionem quae movet creaturas, imo respicit essentiam cuiuslibet
actionis transeuntis, etiam creaturae in creaturam. In omni enim actione
transeunti, tria concurrunt quae, quamvis materialiter sint idem, formaliter
44 Molina, ad suadendum huiusmodi genus coordinationis duarum causarum ad
eandem operationem producendam, affert exemplum duorum navem trahentium (Concor­
dia, q. 14, a. 13, disp. 26, n. 15). Sed huiusmodi exemplum saltem in eo claudicat quod
in navis tractione unusquisque trahens exercet distinctam operationem, nec unus dici
potest causa operationis alterius, quamvis ipse effectus dici possit materialiter idem.
45 Hanc obiectionem urget inter alios Lennerz, scribens «Fatendum est, non esse
facile accurate concipere quale sit illud ens fluens. Si dicitur esse motio recepta in facul­
tate, videtur iam esse ipse actus facultatis et non aliquid ipsum antecedens et causans;
nam secundum principium: actus moventis in mobili est ipse motus mobilis, ipsa motio
recepta est motus, motus autem facultatis vitalis est ipse actus vitalis. Si autem dicitur
non esse motus, videtur concipiendum ad modum alicuius habitus; sed habitus fluens
esset iterum res valde difficilis» (De gratia Redemptoris [ed. 2, Romae 1940] 309 sq.).

DE ESSENTIA GRATIAE

847

tamen distinguuntur, scilicet actio, passio et motus qui est medius inter actio­
nem et passionem, nec constituit speciale praedicamentum, cum sit ens incom­
pletum, sed reducitur tum ad praedicamentum actionis, tum ad praedicamen­
tum passionis, tum ad praedicamentum ad quod pertinet ipse effectus qui per
passionem inducitur in subiecto.*
In actione Dei iustificativa, effectus qui per passionem inducitur in
subiecto est quaedam forma completa, adeoque est suo iure in aliquo praedi­
camento, seu in praedicamento qualitatis et in specie habitus, ut diximus
supra. In actione vero Dei mere motiva, effectus qui per passionem inducitur
in subiecto, non est quaedam forma completa, sed aliquid incompletum, quod
proinde non est iure suo in aliquo praedicamento sed tamen ad aliquod prae­
dicamentum reducendum est, sicut omne ens incompletum; quod quidem
nequit esse nisi praedicamentum qualitatis. Unde gratia actualis, quamvis non
sit simpliciter qualitas, reducitur ad praedicamentum qualitatis, veluti quali­
tas incompleta, se habens ad modum entis transeuntis.

850. Conceptus huiusmodi entis incompleti ac transeuntis nihil con­
tinet contradictorium ac difficile captu. De eo loquitur 5. Thomas in pluribus
locis, ad explicandam actionem Dei in creaturas, tam naturalem quam super­
naturalem. Ita, ad explicandum quomodo Deus possit communicare alicui
visionem beatificam per modum actus, ait in eo casu lumen gloriae communi­
cari non «per modum formae immanentis... [sed] per modum cuiusdam pas­
sionis transeuntis» (2-2, q. 175, a, 3, ad 2). Item, lumen propheticum com­
municatur non «per modum formae permanentis... [sed] per modum cuius­
dam passionis sive impressionis transeuntis, sicut lumen est in aëre» (ibid.,
q. 171, a. 2; idem dicitur in De veritate, q. 12, a. 1). Gratiae gratis datae (ut
facere miracula et praenuntiare futura) dantur per modum impressionis tran­
seuntis: «Ad hos effectus non dantur habituales perfectiones, sed impressio­
nes quaedam fiunt a Deo quae cessant actu cessante» (C. Gent. 3. 154, in
fine). Generaliter Deus movet creaturam, tam naturaliter quam supernaturaliter, conferendo illi ens quoddam incompletum: «Virtus naturalis quae est
rebus naturalibus in sua institutione collata, inest eis ut quaedam forma
habens esse ratum et firmum in natura [ita in ordine supernaturali infundun­
tur stabiles habitus virtutum]. Sed id quod a Deo fit in re naturali, quo
actualiter agat [ac ideo id quod fit in anima ut actualiter agat supernaturaliter,
i. e. gratia actualis], est ut intentio sola [i. e. ut ens intentionale sive viale],
habens esse quoddam incompletum, per modum quo colores sunt in aëre, et
virtus artis in instrumento artificis» (De potentia, q. 3, a. 7, ad 7; cf. 3 p.,
q. 62, a. 3, ubi S. Doctor eundem conceptum applicat instrumentait virtuti
quae est in sacramentis). Tandem, quod attinet directe ipsam gratiam, S. Doc­
tor, loquens de necessitate alicuius gratiae habitualis praeter actualem, sequen­
ti modo utriusque indolem describit: «Oportet quod continuo homo isto
auxilio [gratiae] potiatur, quousque ad finem perveniat. Hoc autem non
esset si praedictum auxilium participaret homo [tantum] secundum aliquem
motum aut passionem et non [etiam] secundum aliquam formam manentem*
46 Cf. supra, n. 357.

DE GRATIA

<848

et quasi quiescentem in ipso: motus enim et passio talis non esset in homine
nisi quando actu converteretur in finem; quod non continuo ab homine agitur,
ut praecipue patet in dormientibus» (C. Gent. 3. 150).
Ex iris intelligitur quo sensu S. Thomas, loquens directe de natura gra­
tiae actualis in 1-2, q. 110, a. 2, dicit eam non esse qualitatem, sed motum:
«Ex gratuita Dei voluntate homo adiuvatur... in quantum anima hominis
movetur a Deo ad aliquid cognoscendum, vel volendum, vel agendum. Et hoc
modo ipse gratuitus effectus in homine [i. e. gratia actualis] non est qualitas,
sed motus quidam animae; ’actus enim moventis in moto est motus', ut dici­
tur in 3 Phys [3. 1]» (cf. In 3 Phys., lect. 4, n. 10 sq.; In 2 Metaph., lect. 9).
Negat nempe gratiam actualem esse qualitatem simpliciter dictam sive perma­
nentem, quo modo philosophi de ea loquuntur, tanquam de praedicamento,
sed non negat eam dici posse qualitatem in sensu diminuto alicuius entis
incompleti quod nonnisi ad praedicamentum qualitatis reduci possit, imo hoc
necessario sequitur ex textibus nuper citatis et praesertim ex duobus ultimis;
et hoc etiam ipse implicat in statuta oppositione inter qualitatem et motum,
significans gratiam actualem non esse aliquid stabile sive qualitatem perma­
nentem sed aliquid per modum motus sive motionis transeuntis animae im­
pressum. Unde in eo inciso «Est motus quidam animae» non indicatur ipse
motus sive actus elicitus ab anima, sed praevius motus Dei quo «anima homi­
nis movetur a Deo ad aliquid cognoscendum vel volendum vel agendum».
Rationem quare S. Doctor dicit gratiam actualem esse motum, est tum quia
motus ex parte subiecti identificatur cum passione, quae quidem consistit in
ipsa receptione effectus sive formae (cf. supra, n. 357 et 1 p., q. 45, a. 3,
ad 2), tum quia haec ipsa forma, quae per divinam motionem causatur, non
est aliquid stabile sed aliquid viale ac veluti transitorie et ad modum motus
impressum. Propterea S. Doctor in ultimo loco citato (C. Gent. 3. 150) gra­
tiam actualem indifferenter appellat «motum aut passionem».
QUAESTIO VIII.
I.

SENSUS

DE DIVISIONE GRATIAE ACTUALIS47

QUAESTIONIS.

Plures apud theologos gratiae divisiones circumferuntur,
sufficienter fundatae in ipsis fontibus atque desumptae ex variis
effectibus vel aspectibus eiusdem supernaturalis realitatis, quae qui­
dem respiciunt gratiam tum actualem tum etiam habitualem sed
solent a modernis considerari praecipue per respectum ad gratiam
actualem, quae ceteroquin habitualem ipsam gratiam praecedit,
comitatur et subsequitur. Praecipuae ac notiores sunt quinque se­
quentes divisiones·, gratia gratis data et gratum faciens, gratia ope­
rans et cooperans, gratia praeveniens et subsequens, gratia excitans
et adiuvans, gratia sufficiens et efficax.
851.

47 Confer bibliographiam supra relatam (n. 842) et alias infra, ad singulas divisiones.

DE ESSENTIA GRATIAE

Doctores mediaevales nonnisi tres priores distinctiones produnt
cum instituunt quaestionem de divisione gratiae. Concilium Tridentinum, agens contra Protestantes, adhibuit et inculcavit quartam
illam distinctionem gratiae excitantis et adiuvantis, quae uno vel
alio modo ad secundam et tertiam divisionem reduci potest. Tandem
theologi postridentini, tum in impugnatione haeresis baianae et iansenianae tum in domesticis controversiis de efficacitate gratiae, inve­
xerunt quintam divisionem gratiae sufficientis et efficacis, quae
tantum momentum assumpsit ut ceteras omnes in secundarium lo­
cum detruderit et in illarum ipsum sensum aliquam confusionem
induxerit, dependenter ab ipso diverso ac fluctuanti modo quo gra­
tia sufficiens et gratia efficax a variis doctoribus intelligitur.
II. ASSERTIO. Gratia (praecipue actualis) convenienter dividi­
tur in gratis datam et gratum facientem, operantem et cooperantem,
praevenientem et subsequentem, excitantem et adiuvantem, suffi­
cientem et efficacem.
PROBATUR.

852. 1. Gratia gratis data et gratia gratum faciens*
Haec distinctio sumitur directe ex parte finis, quamvis, exinde
redundet in ipsam essentiam. Cum scilicet finis omnis gratiae sit
sanctificatio vel coniunctio cum Deo, dicitur gratia gratum faciens
ea quae primo et per se datur in utilitatem ipsius subiecti, ut nempe
illud sanctificet ac Deo uniat; dicitur vero gratia gratis data (paulino
nomine (χάρισμα) ea quae primo et per se datur in utilitatem alio­
rum, ut nempe alii adiuventur et inducantur ad obtinendam praefa­
tam sanctificationem et unionem cum Deo. Per accidens autem
prior gratia potest redundare etiam in utilitatem aliorum, puta per
modum boni exempli, et altera in utilitatem ipsius subiecti, ut patet
de gratia apostolatus et charactere sacramentali.43
*49 Ratio autem pri43 1-2, q. III, a. 1, 4 et 5; 2-2, q. 171-178; 3 p., q. 7, a. 7; In 2 Sent., dist. 28,
q. 1, a. 4; C. Gent. 3. 154; Comp, theol. 2. 4; In Rom., lect. 3; In 1 Cor. 12, lect. 1 et 2.
Biard, J., Les dons du Saint-Esprit. Dons, charismes, fruits, béatitudes (Avignon
1930) 127-142.
Lemonnyer, A., «Charismes», Dictionnaire de la Bible-Supplément I (Paris 1928)
1233-1243.
Prat, F., La théologie de Saint Paul I (éd. 33, Paris 1942) 150-157, 498-503.
49 Imo S. Thomas docet gratiam gratis datam (ut prophetiam) quandoque dari etiam
ac peculiariter propter utilitatem subiecti: «Donum prophetiae aliquando datur homini
et propter utilitatem aliorum, et propter propriae mentis illustrationem. Et hi sunt in
quorum animas Sapientia divina per gratiam gratum facientem ’se transferens amicos Dei
et prophetas eos constituit’ [Sap. 7. 27]» (2-2, q. 172, a. 4, ad 1).

850

DE GRATIA

mi nominis est, quia qui sanctificatur, fit Deo gratus sive amabilis,
ratio vero alterius nominis est, quia, cum illud donum non faciat
Deo gratum, retinet tantum commune nomen doni indebiti, ita ut
aequivaleat dono indebito quod gratum non facit, sicut brutum reti­
net commune nomen animalis in sensu animalis ignobilioris sive non
rationalis (1-2, q. Ill, a. 1, ad 3; 2-2, q. 9, a. 2).
Scripturisticum fundamentum huius divisionis invenitur tum in Mat. 10.
8, ubi sermo est de gratia miraculorum gratis accepta et gratis exhibenda
(«Infirmos curate, mortuos suscitate, leprosos mundate, daemones eicite: gra­
tis accepistis, gratis date»), tum ac praecipue in Apostolo loquente de «divi­
sionibus gratiarum, ministrationum et operationum» quae dantur unicuique
tanquam «manifestatio Spiritus ad utilitatem [scilicet aliorum]» et illis
opponens «excellentiorem viam» quae est charitas sive interna sanctificatio
(1 Cor. 12. 4-7; 13. 1), de qua alibi dicit: «Justificati gratis per gratiam
ipsius» (Rom. 3. 24).
Hinc doctores mediaevales confecerunt huiusmodi divisionem,® cuius
theologica ratio sic assignari potest cum S. Thoma: Cum finis gratiae sit redu­
cere hominem in Deum, huiusmodi autem reductio possit dupliciter fieri, seu
immediate vel mediate per alios, convenit ordinato modo agendi divinae pro­
videntiae ut uterque modus observetur, ut scilicet alii etiam per alios ad
Deum reducantur, ope supernaturalium auxiliorum in utilitatem aliorum colla­
torum, quae non necessario connectuntur cum ipsa sanctitate recipientis.
Ceterum, ipsa existentia et natura donorum miraculi et prophetiae, prout dis­
tinguuntur a sanctitate et virtutibus, praefatam distinctionem necessario
expostulat.

Quod attinet naturam et mutuam relationem utriusque gratiae,
notandum est imprimis omnem gratiam gratum facientem esse essen­
tialiter supernaturalem, non vero omnem gratiam gratis datam (ut
patet de frequentibus miraculis circa res naturales et de prophetiis
circa ea quae non sunt stricte dicta mysteria). Praeterea, gratia gra­
tis data (etiam ea quae esset supernaturalis quoad substantiam), sub
ipsa ratione gratiae gratis datae, est minus digna quam gratia gra­
tum faciens, quia haec directe coniungit cum ipso fine, illa vero
50 Attamen, non omnes eam divisionem eodem modo intelligebant; quidam gratiam
gratis datam accipiebant pro dono Dei non iustifiante, et gratiam gratum facientem prt>
gratia iustificationis, ac ideo aliqui sub gratia gratis data includebant omnia dona etiam
naturalia vel saltem praetematuralia, alii vero solas et omnes gratias quae praecedunt et
praeparant justificationem (ut fidem, spem, attritionem). Ita Albertus M., Bonaventura
(In 2 Sent., dist. 28, a. 2, q. 1) et ipse S. Thomas iunior, scribens: «Quidquid illud fuerit
quod hominem excitaverit ad convertendum se, ut gratiam gratum facientem accipiat,
gratia gratis data dici potest» (In 2 Seni., sist. 28,8 q. 1, a. 4). Cf. F. Mitzka, «Die Lehre
des hl. Bonaventura von der Vorbcreitung auf die heiligmachende Gnade», Zeitschrift
fur katholische Théologie L (1926) 29-50.

DE ESSENTIA GRATIAE

851

versatur circa ea quae praeparant ad finem, finis autem semper
potior est his quae sunt ad finem (1-2, q. 111, a. 5). Tandem, duae
illae gratiae, ratione suae naturae et finalitatis, sunt separabiles, ita
ut non omnes, qui habent gratiam gratum facientem, habeant gra­
tiam gratis datam (ut patet ex communiter nunc contingentibus,
quamvis in primitiva ecclesia extraordinaria charismata frequentius
communibus fidelibus conferrentur, ut patet ex 1 Cor. 12 et 14),
nec vicissim omnes, qui gratia gratum faciente carent, careant ne­
cessario gratia gratis data (ut patet ex Io. 11. 50 de Caipha et Num.
22. 22 de Baalam, prophetantibus; cf. Mat. 7. 22), nam potest Deus
etiam per peccatores inducere alios ad poenitentiam vel quomodolibet ad cognitionem veritatis, ac propterea ipse Apostolus, enume­
ratis variis charismatibus, contestatur ea sine charitate nihil prodes­
se subiecto (1 Cor. 13. 1-3) et de seipso subiungit: «Castigo corpus
meum et in servitutem redigo, ne forte, cum aliis praedicaverim,
ipse reprobus efficiar» (1 Cor. 9. 27; cf. S. Thomam, In 1 Cor. 13,
lect. 1; 2-2, q. 172, a. 4).
853. Huiusmodi divisiso non respicit solam gratiam actualem, sed
etiam gratiam habitualem, et quidem quoad utrumque membrum. Gratia enim
gratum faciens praecipue et in strictiori sensu consistit in gratia habituali
(gratia sanctificante, virtutibus, gratia sacramentali), non tamen unice, quin
etiam gratia actualis dici possit vere sanctificans, quamvis in sensu quodam
diminuto, quatenus nempe ducit ad justificationem, eamque comitatur ac
sequitur, cum sub ipso impulsu actualis gratiae ipsa habitualis gratia existât
et operetur. E converso gratia gratis data praecipue consistit in quadam gratia
actuali, seu dono transeunter tantum communicato (ut patet de miraculo et
prophetia), et in hoc strictiori sensu huiusmodi gratia considerari ac dividi
solet. Nihilominus ad gratias gratis datas revocari possunt etiam quaedam
dona permanenter collata ad eundem finem salutaris utilitatis aliorum, qualia
sunt charismata institutionalia sive constitutiva in Ecclesia, scilicet charisma
auctoritatis (in Papatu et Episcopatu), charisma infallibilitatis (in Magisterio)
et charisma sacramentalitatis (character sacramentalis); quod quidem incul­
care videtur ipse Apostolus, loquens de «donationibus secundum gratiam, quae
data est nobis, differentibus..., sive ministerio in ministrando, sive qui docet
in doctrina... [sive] qui praeest in sollicitudine» (Rom. 12. 6-8).51
51 Quidam, ut Gonet et Garrigou-Lagrange, renuunt ea charismata numerare inter
• III»
gratias gratis datas, tum quia sunst permanentia, tum quia non ordinantur immediate
ad
congruentem instructionem aliorum in rebus divinis, iuxta quam desumitur divisio Apos­
toli, de qua infra, iuxta interpretationem S. Thomae, tum quia ea pertinent ad «divisiones
mimstrationum» quas Apostolus distinguit a «divisione gratiarum» (1 Cor. 12. 4 sq.), tum
quia S. Thomas ea non includit in sua divisione gratiarum gratis datarum, mox referenda.
Sed, ut patet, quaestio est potius de verbis. Nam, si revera gratia gratis data definitur ea
quae datur in utilitatem aliorum, nihil obstat quominus etiam ea charismata includantur

852

i

I
I

I

F

DE GRATIA

854, Quod attinet divisionem sive enumerationem praefatarum gratiarum transeuntium, quae sub nomine gratiae gratis datae strictius acceptae
considerari solent, vix quidquam determinate ac certe dici potest, cum huius­
modi auxilia multipliciter a Deo concinnari ac distribui queant, qui, ut ait
Apostolus, «dividit singulis prout vult» (1 Cor. 12. 11). Nihilominus ipse
Apostolus in 1 Cor. 12. 7-11 profert quandam novenariam enumerationem
quae, etsi fortasse non sit adaequata (nam ibidem v. 28 et Rom. 12. 6-8 paulo
diverso modo huiusmodi gratiae enumerantur), praecipua saltem capita gra­
tiarum exhibet: «Unicuique autem datur manifestatio Spiritus ad utilitatem.
Alii autem per Spiritum datur sermo sapientiae, alii autem sermo scientiae
secundum eundem Spiritum, alteri fides in eodem Spiritu, alii gratia sanitatum
in uno Spiritu, alii operatio virtutum, alii prophetia, alii discretio spirituum,
alii genera linguarum, alii interpretatio sermonum. Haec autem omnia ope­
ratur unus atque idem Spiritus dividens singulis prout vult».
Quam divisionem in sequentem theologicam synthesim redigit S. Thomas
(1-2, q. 111, a. 4; In 1 Cor. 12, lect. 2; C. Gent. 3. 154; de praecipuis autem
ex his gratiis agit in 2-2,a.l71-178).
Gratia gratis data confertur ad hoc ut quis possit congruenter alios ins­
truere in rebus divinis, adeoque:

Primo, ut habeat plenitudinem scientiae in divinis. Ad quod ordinantur:
Fides, seu firma ac peculiaris certitudo de principiis revelatis
Sermo sapientiae, seu recta cognitio principalium conclusionum
Sermo scientiae, seu abundans cognitio et usus exemplorum et effec­
tuum, per quos manifestantur veritates et causae
Secundo, ut ad efficaciam suae doctrinae possit confirmare vel probare
ea quae dicit. Ad quod ordinantur:
Facta supernaturalia, quae solus Deus facere potest, scilicet:
Gratia sanitatum, ad salutem corporis, qua ostenditur Dei benig­
nitas
Operatio virtutum (cetera miracula), qua manifestatur Dei omni­
potentia
Cognitio supernaturalis, seu manifestatio eorum quae solus Deus scire
potest
Prophetia, sive praedictio futurorum
Discretio spirituum, sive manifestatio secretorum cordium
Tertio, ut ea quae concipit, possit convenienter auditoribus proferre.
Ad quod ordinantur:
Genera linguarum; quod pertinet ad cognitionem idiomatis
Interpretatio sermonum; quod respicit sensum eorum quae sunt
proferenda
855.

Diximus supra huiusmodi gratias esse actuales, sive auxilia trans-

in genere gratiae gratis datae, quod potest ulterius subdividi. Confer dicenda de ipso
charactere sacramentali, tanquam de quadam gratia gratis data, in tractatu De sacramentii
in genere (in vol. 4).

DE ESSENTIA GRATIAE

853

cunter data. Cuius rationem reddit S. Thomas, quia isti gratiae «effectus sunt
necessarii, non per totam vitam [sicut actus virtutum, pro quibus proinde
conferuntur formae habituales], sed certis temporibus et locis: sicut facere
miracula, praenuntiare futura, et huiusmodi. Et [proinde] ad hos non dantur
habituales perfectiones, sed impressiones quaedam fiunt a Deo quae cessant
actu cessante, et eas oportet iterari cum actus iterari fuerit opportunum: sicut
prophetae mens in qualibet revelatione novo lumine illustratur, et in qualibet
miraculorum operatione oportet adesse novam efficaciam divinae virtutis»
(C. Gent. 5. 154, in fine). Ceterum, non repugnat nec inconvenit quominus
alicui homini una vel altera harum gratiarum detur permanenter et ad modum
habitus, imo de humanitate Christi id asserendum est quoad omnes praefatas
gratias, tum ratione unionis hypostaticae, qua illa humanitas erat instrumen­
tum permanenter coniunctum Divinitati (ae ideo convenit ut gratiae gratis
datae, quae permanentem hanc unionem consequebantur, essent pariter in eo
permanenter et ad modum habitus), tum ratione universalis dominii et potes­
tatis qua ei ad nutum subiciebantur omnes creaturae, tum ratione dignitatis
capitis, qua Christo competebat plenitudo utriusque gratiae gratum facientis
et gratis datae, tanquam universali cuidam principio ex quo in ceteros homi­
nes omnis supernaturalis effectus difflueret (cf. 3 p., q. 7, a. 7, corp, et ad 3).

856. 2. Gratia operans et gratia cooperans.sz
Haec distinctio sumitur ex parte voluntatis a Deo motae per
gratiam et ab omnibus theologis cum S. Thoma ita generaliter intelli­
gitur ut gratia dicatur operans relate ad illum voluntatis actum in
quo voluntas se habet non tantum ut mota a Deo sed etiam ut
movens.
Existentia et convenientia huiusmodi distinctionis fundamentum habet
tum in verbis Apostoli, Phil. 1.6: «Qui coepit in vobis opus bonum perficiet
usque in diem Christi lesu» et ibid. 2. 13: «Deus est enim qui operatur in
vobis et velle et perficere pro bona voluntate» (agitur ergo de gratia inci­
piente, sive operante ipsum velle, et de gratia perficiente, sive coopérante cum
voluntate ut perficiatur bonum volitum), tum ac immediate in celebri textu
Augustini, in quo quater in ipsis terminis ea distinctio profertur: «Putabat
enim [Petrus antequam Christum negaret, cum dixit: Animam meam pro te
ponam] se posse, quod se velle sentiebat. Et quis istam etsi parvam dare
coeperat charitatem, nisi ille qui praeparat voluntatem, et cooperando perficit.
521-2, q. 111, a. 2; 3 p., q. 86, a. 4, ad 2; a. 6, ad 1; q. 88, a. 1, ad 4:
In 2 Cor. 6, lect. 1.
Lonergan, B., «Saint Thomas’ thought on gratia operans», Theological studies II
(1941) 282-324; III (1942) 69-88, 375-402, 533-578.
Neveut, E., «De la nature de la grâce actuelle. De diverses sortes de grâce actuelle».
Divus Thomas (Piacenza) XXXII (1929) 15-42.—Les multiples grâces de Dieu. Etudes
sur les diverses sortes de grâces divines, Aurillac 1940.
Zigon, Fr., «Gratia operans et gratia coopérons iuxta S. Thcmam», Ephemerides
theologicae Lovanienses V (1928) 614-629.

354

DE GRATIA

quod operando incipit? Quoniam ipse ut velimus operatur incipiens, qui
volentibus cooperatur perficiens... Ut ergo velimus, sine nobis operatur, cum
autem volumus, et sic volumus ut faciamus, nobiscum cooperatur; tamen sine
illo vel operante ut velimus, vel coopérante cum volumus, ad bona pietatis
opera nihil valemus» (De gratia et lib. arb. 17. 33, ML 44. 901; cf. Gregorium
M., Moral. 16. 25).

Quod attinet naturam huiusmodi distinctionis, quae quidem
valet tum de gratia habituali tum de gratia actuali, quoad gratiam ha­
bitualem facile intelligitur et ab omnibus theologis sic cum S. Thoma
explicatur ut idem prorsus habitus gratiae consideretur secundum
duplicem suum effectum iustificationis et meriti, et prout inducit
primum effectum (seu prout in genere causa formalis dat voluntati
ipsum esse supernaturale) dicatur gratia operans, quia solus Deus
justificat et voluntas in iustificatione est mere mota nec movens;
prout vero inducit secundum effectum (seu prout in genere causae
efficientis dat voluntati operari supernaturaliter ac meritorie) dica­
tur gratia cooperans, quia Deus movet ad hunc effectum una cum
ipsa voluntate, quae proinde non est tantum mota sed etiam
movens.53

857. Quoad gratiam vero actualem, praefata distinctio eiusque
sensus non ita facile intelligitur ac ideo provocat varias theologorum
explicationes,5455
quarum quaedam connectuntur cum controversia de
natura efficacitatis gratiae, quae agitatur praesertim inter thomistas
et molinistas et de qua sermo erit in q. 10. Cum autem non vacet
nec iuvet praefatam controversiam hic praeoccuppare, satis erit in­
dolem utriusque operantis et cooperantis gratiae indicare iuxta lit­
teram et principia ipsius S. Thomae, a quibus ceteroquin ipse Mo­
lina fatetur se recedere, dicens S. Thomam illam Augustini distinc­
tionem non recte intellexisse.’"
858. Quaestio ad hanc redit: quinam sint actus voluntatis (eliciti
-quidem ab ipsa voluntate necnon liberi), in quibus voluntas se habet ut mere
mota a Deo nec movens, ac ideo gratia Dei est operans, et quinam e converso
3 Quidam distinguunt etiam gratiam in elevantem et sanantem, quae sunt duo as­
pectus vel effectus gratiae operantis, sive iustificationis, prout mere facit iustum seu
sanum (ut in Christo et B. Virgine) et prout facit iustum ex iniusto seu peccatore, pec­
cato saltem originali.
54 Cf. apud Ioannem A S. Thoma, In 1-2, q. 111, disp. 23, a. 1-2, et Salmanticenses,
De gratia, disp. 5, dub. 7, § 1-2.
55 Cf. infra, n. 860.

DE ESSENTIA GRATIAE

855,

sint actus voluntatis, in quibus voluntas se habet non tantum ut mota a Deo
sed etiam ut movens, ac ideo gratia Dei est mere cooperans.
Ad quam quaestionem resolvendam, recolere oportet varios actus volun­
tatis, in triplici ordine tum intentionis seu circa finem (scilicet inefficacem
volitionem sive desiderium finis et efficacem finis intentionem), tum electio­
nis seu circa media (scilicet consensum in varia media, globatim ab intellectu
proposita, per actum consilii, quo incipit deliberatio, et electionem huius de­
terminati medii, per iudicium practico-practicum ab intellectu propositi, quo
absolvitur deliberatio), tum executionis (scilicet usum activum, sive motio­
nem qua voluntas movet alias potentias ad executionem illius medii et ad
obtentionem finis quamque praecedit imperium intellectus, et fruitionem
voluntatis in consecuto fine).56
lamvero, in primo ordine intentionis, seu quoad duos actus desiderii
finis et intentionis finis, voluntas est mere mota nec movens, adeoque agitur
de gratia operante; nam, cum agatur de prima intentione finis, nullus est actusprior, vi cuius voluntas moveat, sive transeat ad alium actum, etiam sub di­
vina motione. E contra, in tertio ordine executionis, seu quoad actum usus
activi motionis aliarum facultatum elicitum sub imperio intellectum, voluntas,
a Deo mota, se habet etiam ut movens, adeoque ea divina motio est gratia
mere cooperans. In secundo vero electionis ordine, distinguere oportet. Si
nempe voluntas ad actum electionis procedit sub sua propria ac connaturali
deliberatione, vi scilicet praecedentis intentionis finis supernaturalis, ut con­
tingit communiter post iustificationem in electione cuiuslibet operis boni sive
exercitio cuiuslibet actus virtutum, id fit manifesto sub motione gratiae cooperantis, quoniam voluntas se movet ex praeconcepto fine ad eligendum
medium.57 Si vero voluntas procedit ad actum electionis absque propria deli­
beratione, seu sub immediata Dei motione supplente ipsam deliberationem,
haec Dei motio est gratia operans, quoniam tunc voluntas se habet tantum ut
mota nec movens (1-2, q. 9, a. 6, ad 3).
Hoc autem in duplici casu contingit. Primo scilicet in ipso instanti iusti­
ficationis, ita ut justificatio sit effectus gratiae operantis (1-2, q. 111, a. 2,
ad 2; q. 113, prologus); nam in iustificatione voluntas ex aversa a Deo eligit
Deum, tanquam particulare bonum in ordine supernatural!, ad quod nequit
seipsam determinare ex praeconcepta naturali intentione finis ultimi sive
beatitudinis in communi, cum non sit proportio inter utrumque; ceterum, si
quis huiusmodi conversionem ad Deum velit considerare formaliter, non ut
actum electionis medii, sed ut actum intentionis finis in novo ordine super­
natural!, necessitas eiusdem gratiae operantis petitur ex ipso ordine intentio56 Confer conspectum horum actuum, exhibitum in tractatu De Deo Uno (in vol.
1, n. 784.
57 Ut notant Caietanus, loannes a S. Thoma et Salmanticenses, hunc electionis
actum S. Thomas (1-2, q. 111, a. 2) vocat actum exteriorem et imperatum, in oppositione
ad actum intentionis finis quem appellat interiorem, eo quod hic alter est intimior ac
immediatus necnon origo illius. Non ergo sub nomine actus exterioris S. Thomas intelligit
tantum actum aliarum facultatum, proprius a voluntate imperatum, sed ipsum actum
electionis, ut patet ex 1-2, q. 9, a. 4, ad quem ipse explicite remittit (editio autem leonina
non recte provocat ad 1-2, q. 17, a. 9).

856

DE GRATIA

nis, ut supra. Secundo, id contingit post iustificationem, quando in exercitio
donorum Spiritus S., Deus immediato instinctu movet voluntatem ad eligen­
dum aliquod medium absque praevia deliberatione, supplens proprium defec­
tum ipsarum virtutum infusarum quae, hic et nunc et ad particularem aliquem
actum, non sufficiunt ad deliberandum (cf. 1-2, q. 68, a. 2).
859. Quapropter actus voluntatis et influxus gratiae tam operantis
quam cooperantis in illos, sequenti modo ordinari et explicari possunt.
Primo, praecedit in ipso ordine naturali intentio finis beatitudinis in com­
muni, quae elicitur non libere sed vitaliter tantum ac necessario a voluntate,
et ut patet sine ulla gratia sed tantum sub naturali motione Dei operante; ex
hoc autem ordine nequit voluntas quomodocumque transire in ullam volitionem sive medii sive finis supernaturalis; unde tunc incipit influxus gratiae.
Secundo igitur, in ordine intentionis supernatural!, Deus producit in
intellectu supernaturalem illustrationem, per gratiam operantem, ut patet;
haec autem illustratio connatural!ter proponitur voluntati, tanquam obiectum,
atque eam attrahit seu morali ter movet (gratia excitans ac veluti pulsans ab
extrinseco ad portam voluntatis), quin tamen voluntas ullum actum adhuc
eliciat.
Tertio, Deus movet ipsam voluntatem per inspirationem, ut respondeat
illi attractioni sive exteriori excitationi intellectus; haec inspiratio consistit in
inefficaci volitione sive desiderio finis supernaturalis, elicito vitaliter ac libere
non. tamen deliberate,53 adeoque sub motione gratiae operantis; et ad huius­
modi inspirationes reduci possunt omnes actus boni qui praecedunt ac dispo­
nunt ad iustificationem (cf. 1-2, q. 112, a. 3).
Quarto, Deus movet voluntatem ad efficacem volitionem boni superna­
turalis, qua fit iustificatio, quaeque consistit pariter in actu vitali ac libero
sed non deliberato, elicito sub motione gratiae operantis; haec effi­
cax volitio supernaturalis boni dupliciter considerari potest et ab auctori­
bus consideratur, scilicet vel ut efficax intentio finis supernaturalis, vel ut
electio particularis boni, seu Dei ut boni supernaturalis, quod citra beatificam
visionem nobis non apparet esse reapse idem cum generali fine beatitudinis in
communi quem necessario appetimus; et in utraque explicatione patet agi de
gratia operante, quoniam voluntas est mota nec movens; sub eadem gratia
operante in momento iustificationis, non solum fit infusio gratiae habitualis
58 Distinguas in actu, esse vitale, esse liberum et esse deliberatum, nam non sunt
idem. Ad vitalitatem enim sufficit ut actus eliciatur ab ipsa voluntate, et ita actus circa
finem ultimum adaequate propositum, ut intentio beatitudinis in communi in ordine natu­
rali et volitio Dei cogniti per visionem beatificam, est actus vitalis ac voluntarius, sed nec
deliberatus nec liber, sed necessarius. Ad libertatem vero requiritur ac sufficit ut actus
eliciatur a voluntatate sub indifferentia iudicii, adeoque cum subiectiva ac dominativa
indifferentia super iudicium practicum a quo ipsa voluntas movetur (cf. infra, n. 911
sq.); quod quidem contingit quotiescumque voluntas non movetur a proprio obiecto adae­
quate proposito (ut accidit in nostro casu, seu in praedicta inspiratione). Ut vero actus
sit etiam deliberatus, requiritur insuper ut procedat ex alio actu praesupposito, ex quo
voluntas sese moveat ad hunc novum actum, per processum qui dicitur deliberatio quique
incipit ab intentione finis, procedit per consensum in varia media apta ad finem conse­
quendum et absolvitur in ipsa electione determinati medii, quae proprie ac simpliciter
actus deliberatus vocatur.

DE ESSENTIA GRATIAE

857

sed etiam ex parte voluntatis eliciuntur actus fidei formatae et perfectae poe­
nitentiae, qui sunt vitales ac liberi sed non deliberati.
Quinto, semel accepta iustificatione, in unaquaque serie actuum, in qua
voluntas intendit particulare aliquod bonum seu finem et ex hac intentione
transit ad deliberationem et electionem mediorum, ipsa efficax intentio finis,
cum sit primus actus in illa serie nec fiat vi praecedentis actus, elicitur sub
motione gratiae operantis, cum voluntas sit mota nec movens; electio vero
mediorum fit sub motione gratiae cooperantis, quia tunc voluntas est mota
et movens (cf. 1-2, q. 9, a. 4; item Caietanum, In 1-2, q. 111, a. 2, n. 2).
Sexto, quandoque contingit ut ad ipsam deliberationem et electionem
mediorum, supposita praefata intentione particularis finis, non sufficiant vires
intellectus fide illustrati et voluntatis habitibus virtutum instructae, et tunc
Deus ope donorum Spiritus S. immediate movet voluntatem ad ipsum actum
electionis, supplens connaturalem deliberationem: in quo casu ea Dei motio
non est gratia cooperans sed operans.
860. Unde in omni casu gratia operans est ea quae movet voluntatem
ad actum indeliberatum (utut vitalem ac liberum); actus autem voluntatis
semper indeliberatus est, quando consistit in volitione ipsius finis (tam inef­
ficaci quam efficaci, et tam finis universalis quam particularis), et quandoque
etiam indeliberatus est, quando consistit in volitione sive electionis mediorum,
ubi nempe deliberatio, quae electionem praecedere deberet, suppletur ab ipso
Deo. Et consequenter gratia cooperans est ea quae movet voluntatem ad
actum deliberatum, seu ad illum actum electionis qui connaturaliter subsequi­
tur deliberationem.59
Ex dictis patet quod, quamvis distinctio gratiae operantis et gratiae
cooperantis sumatur ex parte diversorum effectuum, non sequitur necessario
eas esse eandem specifice gratiam. Id quidem verum est si agitur de gratia
habituali, quae per eundem habitum valet iustificare et esse principium actus
meritorii (1-2, q. 111, a. 2, corp, et ad 4; cf. a. 3, ad 2), non vero si agitur
59 Notandum est aliam esse conceptionem gratiae operantis et cooperantis in senten­
tia molinistarum, etsi ipsi utantur ipsis verbis et exordiantur ex eodem principio S. Tho­
mae, iuxta quod gratia ita dividitur prout voluntas sub motione Dei est tantum mota
vel etiam movens. Nam ipsam Dei motionem concipiunt ut aliquid indeterminatum quod
determinatur per consensum voluntatis in actu deliberato. Unde totum negotium ad hoc
reducitur: Deus movet determinate voluntatem ad actum indeliberatum (gratia operans),
subinde voluntas, sine nova Dei motione vel cum motione indeterminata, transit in actum
bonum deliberatum, ex quo fit ut eadem praecedens motio, quae antea erat operans,
evadit cooperans.
Praeterea, addunt alium sensum illius divisionis, a Molina prolatum tanquam veram
interpretationem supradicti textus Augustini, quam S. Thomas assecutus non fuerit: scili­
cet, attento toto opere salutis, gratiam operantem esse quidquid praecedit iustificationem
et gratiam cooperantem quidquid sequitur. Quo asserto, Molina concludit: «Aqtue hic
plane est sensus et mens Augustini eo loco in tradenda distinctione gratiae operantis ac
cooperantis, ut expendenti illud caput luce clarius erit manifestum, tametsi aliter Augus­
tinum intellexerint D. Thomas..., Sotus... et quidam alii» {Concordia, In 1 p., q. 14, a. 13,
disp. 42, n. 2).
Quam expositionem, a Billot repetitam, fusius explicant ac refutant Del Prado, De
gratia et libero arbitrio (Friburgi, Helv. 1907) I 228-234: Neveut, loc. cit. (supra, in
n. 856); Garrigou-Lagrange, De gratia (Torino 1946) 132-144.

858

DE GRATIA

de gratia actuali, nam haec ex sua natura transit et cessat cum ipso actu quem
producit, et actus indeliberatus et deliberatus ad quem respective movent
gratiae operans et cooperans sunt distincti et separabiles, ita ut post elicitum
actum indeliberatum voluntas adhuc se habeat in potentia ad actum delibe­
ratum ac ideo indigeat nova gratiae motione ut reducatur de potentia ad
actum.

861. 3. Gratia praeveniens et gratia subsequens.M
Haec distinctio sumitur, sicut praecedens, ex parte variorum
effectuum gratiae, sed tamen ut ad invicem comparatorum, ita ut
qui alterum praecedit dicatur esse ex gratia praevenienti et qui se­
quitur ex gratia subsequent!, et idem effectus sit simul praecedens
et subsequens relate ad alios, excepto, ut patet, primo omnium, qui
est tantum praecedens, et ultimo, qui est tantum subsequens.
Haec autem divisio fundamentum habet in Scriptura, Psal. 58. 11: «Mi­
sericordia eius praeveniet me»; Psal. 22. 6: «Misericordia tua subsequetur
me». Profertur autem in ipsis terminis ab Augustino contra Pelagianos, qui
negabant necessitatem gratiae praevenientis (excepta evangelii praedicatione)
et gratiam subsequentem perverse intelligebant per respectum non ad aliam
gratiam sed ad ipsum liberum arbitrium, ita nempe ut initium salutis sit ab
homine nec a Deo, qui mere expostulat et expectat consensum liberi arbitrii,
iuxta illud: «Ego sto ad ostium et pulso; si quis audierit vocem meam et
aperuerit mihi ianuam, intrabo ad illum et coenabo cum illo et ille mecum»
(Apoc. 3. 20). Scribit ergo S. Doctor: «Ubi quidem [i. e. in iustificatione]
operamur et nos, sed illo operante cooperamur, quia misericordia eius praeve­
nit nos. Praevenit autem ut sanemur, quia et subsequetur ut etiam sanati
vegetemus; praevenit ut vocemur, subsequetur ut glorificemur, praevenit ut
pie vivamus, subsequetur ut cum illo semper vivamus, quia sine illo nihil
possumus facere (Io. 15. 5). Utrumque enim scriptum est, et, ’Deus meus,
misecordia eius praeveniet me’ (Psal. 58. 11), et ’Misericordia tua subseque­
tur me per omnes dies vitae meae’» (De natura et gratia 31. 35, ML 44. 264;
cf. C. duas epist. pelag. 2. 9. 20; Enchir. 32; item Gregorium M., Moral. 16.
25). An eandem distinctionem fortasse alludit Concil. Trid.: «Quae virtus
bona eorum opera semper antecedit, comitatur et subsequitur» (sess. 6, cap.
16, Denz. 1546; ubi tamen tertium membrum additur gratiae concomitantis,
ex quo suadetur de nostra distinctione non directe agi) eamque non semel
assumit Liturgia in suis orationibus: «Tua nos, quaesumus, Domine, gratia
semper et praeveniat et sequatur» (Dom. 16 post. Pent.); «Vota nostra, quae
praeveniendo adspiras, etiam adiuvando prosequere» (Dom. resurrectionis).
Haec etiam divisio valet de gratia turn habituali tum actuali, «qualiter­
cumque gratia accipiatur», ut fatetur S. Thomas (1-2, q. 111, a. 3), quamvis
prima fronte S. Doctor videatur loqui praecipue de gratia habituali. Habentur
60 1-2, q. 111, a. 3; In 2 Sent., dist. 26, a. 5; a. 6, ad 2: De veritate, q. 27, a. 5,
ad 6; In 2 Cor. 6, lect. 1.

DE ESSENTIA GRATIAE

859

scilicet quinque praecipui ac necessarii gratiae effectus, nempe sanatio (sive
iustificatio), volitio boni, executio boni voliti, perseverantia in bono, assecutio
finis gloriae. Sicut igitur unus effectuus est prior vel posterior altero, ita
gratia quae illum producit dicitur praeveniens vel subsequens relate ad aliam,
ita ut prima omnium gratia sit tantum praeveniens, ultima sit tantum subse­
quens et intermediae sint simul praevenientes et subséquentes. Si attenditur
sola gratia habitualis, patet gratiam praevenientem et subsequentem esse eun­
dem realiter habitum, consideratum secundum varios eius aspectus et effectus
(nec ipsa gratia termini differt a gratia viae nisi modaliter; ibid., ad 2); si
vero attenditur gratia actualis, duae illae gratiae realiter distinguuntur, ob
eandem rationem supra assignatam quoad divisionem gratiae operantis et
cooperantis. Comparando autem utramque divisionem apparet gratiam ope­
rantem esse praevenientem relate ad cooperantem, ac ideo speciali modo prae­
venientem dici posse, quamvis, ut patet, utraque divisio non coïncidât, cum
accipiatur sub diverso respectu.

862. 4. Gratia excitans et gratia adiuvans.
Gratia excitans non intelligitur quodcumque auxilium etiam
externum, nos impellens ad conversionem (ut externa praedicatio et
bona exempla), sed auxilium internum; item gratia adiuvans non
intelligitur quodcumque auxilium quo homo adiuvatur ad conver­
sionem, nam talis est etiam gratia excitans. Illi duo termini accipi­
untur comparative ac designant duos gradus vel phases quibus Deus
nos ducit ad conversionem sive iustificationem, ita ut initium sive
primus gradus vocetur excitatio, veluti a somno peccati (ac ideo
etiam pulsatio ad portam animae et vocatio nescientis vel non au­
dientis) et prosecutio sive secundus gradus vocetur adiutorium ho­
minis iam excitati, pulsati ac vocati.
Haec divisio fundamentum habet in Scriptura, Apoc. 3. 20: «Ecce sto
ad ostium et pulso»; Ephes. 5. 14: «Surge, qui dormis, et exurge a mortuis,
et illuminabit te Christus»; Psal. 69. 2: «Domine, ad adiuvandum me festina».
Profertur in terminis ab Augustino: «Quod ad Deum nos convertimur, nisi
ipso excitante atque adiuvante non possumus» {De pecc. mer. et rem. 2. 18.
31, ML 44. 169; cf. Enchir. 32; item Bernardum, De gratia et libero arbitrio
13. 42; 14. 47). Explicite proponitur a Conc. Trid.: «Declarat praeterea,
ipsius iustificationis exordium in adultis a Dei per Christum lesum praeve­
niente gratia sumendum esse, hoc est ab eius vocatione... ut qui per peccata
a Deo aversi erant, per eius excitantem atque adiuvantem gratiam ad conver­
tendum se ad suam ipsorum iustificationem... disponantur» (sess. 6, cap. 5,
Denz. 1525; cf. cap. 6: «Excitati divina gratia et adiuti»); cui concinit Conc.
Vaticanum I: «Errantes gratia sua excitat atque adiuvat ut ad agnitionem
veritatis venire possint» (sess. 3, cap. 3, Denz. 3014). Assumitur in Liturgia:
«Excita, Domine, corda nostra ad praeparandas Unigeniti tui vias» (Dom.

860

;
•
!
;
(
h
i
!
I
!

DE GRATIA

2 adventus); «Excita, Domine, tuorum fidelium voluntates» (Dom. 24 post
Pent.).
Ut patet, haec divisio non respicit gratiam habitualem sed tantum actua­
lem. Auctores autem qui de ea loquuntur (nam quidam vix eam tangunt),
non uno modo eam explicant, aliis (ut loanne a S. Thoma et Salmanticensibus) eam identificantibus cum divisione gratiae operantis et cooperantis, aliis
(ut Billot) eam accipientibus ut utriusque istius gratae subdivisionem. lamvero,
si saltem attendamus mentem Conc. Trid., ea divisio respicit tantum gratiam
qua praeparatur iustificatio (ut patet tum ex citato cap. 5, tum ex sequenti
cap 6, in quo Concilium loquitur de modo quo homo se praeparat ad iustifi­
cationem); ut autem ostensum est supra (n. 859), ante iustificationem et
usque ad ipsam iustificationem inclusive, gratia est tantum operans, seu pro­
ductiva actus indeliberati, cum nondum adsit in voluntate principium ex quo
ipsa possit procedere ad deliberationem et electionem mediorum (scilicet con­
versio ad finem eiusque efficax intentio); ex quo sequitur divisionem gratiae
excitantis et adiuvantis esse meram ac materialem subdivisionem gratiae ope­
rantis, praecedentis iustificationem. Iustificationem autem praecedunt illus­
tratio intellectus, quae est quaedam obiectiva pulsatio ipsius voluntatis, generalis inspiratio voluntatis et aliae subséquentes inspirationes sub quibus eliciuntur actus praeparatorii ad iustificationem, de quibus loquitur Conc. Trid.
in cap 6 (fides, spes, timor, amor initialis, attritio). Unde praefata intellectus
illustratio est quaedam gratia ab extrinseco excitans voluntatem, generalis
inspiratio voluntatis est gratia adiuvans relate ad praecedentem illustrationem
intellectus, quam complet, et simul intrinsece excitans relate ad posteriores
praefatos actus, et hi sunt gratia adiuvans ac possunt etiam dici excitantes
relate ad subsequentem iustificationem in quam gratia operans plene operatur.
Ut patet, eiusmodi divisio est minoris theologici momenti, cum respiciat
partialem gratiae activitatem, scilicet quae praecedit iustificationem, et referatur ad unam tantum gratiam operantem; ex quo fortasse explicari potest
quare theologi mediaevales, et nominarim S. Thomas, eam in verbis Augustini non detexerint aut explicare non curaverint.

863. 5. Gratia sufficiens et gratia efficax.
Haec divisio, quae respicit praecipue non tamen unice gratiam actualem,
in terminis explicitis ac determinatis primo invecta est a theologis postridentinis, occasione disputationis contra haeresim protestanticam et baianam, et
subinde facta est celebrior in domestica controversia inter theologos, prae­
sertim thomistas et molinistas, ita ut ceteras divisiones obscuraverit vel in
secundarium locum relegaverit.61 In Conc. Tridentini tum decisionibus tum
61 Num ea fuerit felix inventio, quantumvis fortasse practica, difficile dixeris. Nam
ipse conceptus gratiae mere sufficientis sive inefficacis prima fronte videri potest Deo
iniuriosus et homini onerosus, attenta Dei omnipotentia et hominis indigentia. Nihilomi­
nus theologi in suis explicationibus conantur huiusmodi conceptum ab utraque labe pur­
gare, ut infra ostendetur. Potest etiam dubitari num ea divisio fuerit vere practica, attentis
ipsis diuturnis ac infructuosis controversiis, quas ipsa suscitavit vel quae circa eius deter­
minationem praecipue vertunt. Fortasse utilius fuisset, seposita ea distinctione, quaestio-

DR ESSENTIA GRATIAE

<861

«tiam praeviis discussionibus (ut observat Pallavicini in sua historia Concilii,
I. 7, c. 13), nullum huiusmodi divisionis vestigium vel allusio invenitur. Apud
theologos tamen praetridentinos, termini ipsi auxilii sufficientis et auxilii
efficacis aequivalenter occurrunt, quin tamen ad modum cuiusdam divisionis
gratiae explicite copulentur ac discutiantur. Ita S. Thomas loquitur de «dupli­
ci auxilio», quorum unum dat «facultatem exequendi» et aliud «ipsam opera­
tionem sive actualitatem» (I« Ephes. 3, lect.2); item de passione Christi quae
est propitiatio «pro aliquibus efficaciter, sed pro omnibus sufficienter» (In
1 Tini. 2, lect. 1; item In 3 Sent., dist. 13, q. 2, a. 2, q* 2, ad 5; De veritate,
q. 29, a. 7, ad 4); item de nova lege quae «quantum est de se, sufficiens
auxilium dat ad non peccandum» (1-2, q. 106, a. 2, ad 2) et de «vocatione
quae est efficax in praedestinatis» (In Rom. 8, lect. 6; idem In Ephes. 3, lect.
2). Propius autem ad rem accedunt aliqui theologorum textus inde ab initio
saec. 15.62

Abstrahendo ab ulteriori ac discrepanti explicatione huiusmodi
divisionis, utrumque membrum ita generaliter ab omnibus theologis
describitur ut gratia sufficiens dicatur ea quae dat voluntati veram
potentiam sive vires ad eliciendum actum salutarem (hinc vocatur
vere sufficiens) quaeque tamen de facto intentum actum salutarem
non consequitur, vel cum eo non coniungitur, ob liberi arbitrii re­
sistentiam (hinc dicitur mere sufficiens)·, dividi autem solet in pro­
xime vel remote sufficientem, quatenus sit actu vel virtute suffi­
ciens, ut si dicatur gratiam proxime sufficientem ad actum orationis
esse remote sufficientem ad actum contritionis, virtute ipsius im­
petrationis.6’ Gratia vero efficax dicitur ea quae, in actu primo seu
antecedenter ad considerationem consensus voluntatis, talem vim
habet ut de facto infallibiliter consequatur intentum actum saluta­
rem, vel cum eo coniungatur, ita ut liberum arbitrium ei non resis­
tat, undecumque huiusmodi eventus infallibilitas proveniat et unde­
cumque, sive ab extrinseco sive ab intrinseco, huiusmodi efficacitas
procedat.
Cum autem agitur de determinanda istius efficacitatis indole,
utrum scilicet sit ipsi gratiae sive motioni Dei intrinseca an tantum
nem de concordia ipsius iugiter efficacis ac omnipotentis gratiae Dei cum libero arbitrio
directe aggredi, vel ei sub alio angulo appropinquare, qui non longe distaret a simpliciori
ac synthetico modo quo ipse S. Thomas fundamentalem illam quaestionem, inde a tempore
Augustini acute positam, aggressus est.
62 Saltem Henricus Gorcumiensis (f 1431; ex belgico oppido Gorrichen; procancellarius universitatis coloniensis) testatur huiusmodi gratiae divisionem in scholis iam
obtinuisse. Cf. G. Scheemann, Controversiarum de divinae gratiae liberique arbitrii con­
cordia initia ct progressus (Friburgi i. Br. 1881) 103.
63 Cf. tractatum De Deo Uno, in vol. 1, n. 770, 782 sq.

862

DE GRATIA

extrinseca, discedunt theologi in acrem ac diuturnam controversiam,
quae respicit directe concordiam liberi arbitrii cum efficacitate gra­
tiae et ex qua dependet propria definitio tum gratiae efficacis
tum ipsius gratiae sufficientis. Ceterum, cum haec quaestio involvat
duplicem aspectum, alterum dogmaticum, seu de ipsa existentia
utriusque gratiae, et alterum mere theologicum ac controversialem,
seu de utriusque intima natura, eam in duplicem distinctam quaes­
tionem mox separabimus ac discutiemus, praemissa generali gratiae
divisione, quae iam ex hucusque disputatis colligi et exhiberi queit864.
Gratia increata. Est ipse Deus, in sensu tum causali, quia dat gratiam; tum
formali extensivo, seu obiectivo, quatenus se communicat in inhabitatione
Trinitatis et visione beatifica (cf. supra, n. 701); tum formali proprio,
quatenus se communicat humanitati Christi
Gratia creata. Donum Dei ad homines (Gratia Dei, sive Creatoris, pro angelis
et Adamo ante lapsum; gratia Christi, sive Redemptoris, pro nobis)
Gratia termini. Modaliter tantum a nostra distincta: gratia sanctificans,,
lumen gloriae, charitas, ceterae etiam virtutes (praeter fidem et
spem) sed quoad formale tantum (cf. n. 800, 835)
Gratia viae
Gratia externa (et improprie dicta, quam solam priores Pelagiani
admittebant). Quidquid movet ad bonum salutare per modum
obiecti extrinseci: Incarnatio, revelatio mediata, Ecclesia, sa­
cramenta, praedicatio evangelii, lex, lectio sacra, doctrina, mi­
racula, bona exempla, bonae occasiones
Gratia interna (ac proprie dicta)
Gratia gratis data (in utilitatem aliorum), novenaria: fides,
sermo sapientiae, sermo scientiae, gratia sanitatum, ope­
ratio virtutum, prophetia, discretio spirituum, genera
linguarum, interpretatio sermonum (cf. n. 854)
Gratia gratum faciens (ad propriam sanctificationem)
Gratia habitualis (cf. n. 842)
Gratia communis (sive intra sive extra sacra­
menta collata)
Gratia entitativa: Gratia sanctificans
Gratia operativa
Virtutes (3 theologicae, 4 cardi­
nales)
Dona Spiritus S., septenaria: donum
sapientiae, timoris, intellectus,
scientiae, consilii, pietatis, forti­
tudinis. Quorum effectus sunt
fructus Spiritus S. et 8 beatitudines (cf. n. 840)

DE ESSENTIA GRATIAE

863

Gratia sacramentalis (modalitas gratiae commu­
nis; cf. n. 800)
Gratia actualis (reductive gratum faciens; cf. n. 853)
gratia operans vel cooperans
gratia praeveniens vel subsequens
gratia excitans vel adiuvans
gratia sufficiens vel efficax
QUAESTIO IX. DE EFFICACIA GRATIAE ACTUALIS EIUSQUE
CONCORDIA CUM LIBERO ARBITRIO —QUAESTIO DOGMA­
TICA.64

I. SENSUS QUAESTIONIS.

Agitur de influxu ipsius gratiae actualis; nam gratia ha­
bitualis, quamvis numerari possit inter gratias influentes ac suffi­
cientes, suum momentum in hac quaestione amittit in comparatione
cum gratia actuali, quae ceteroquin eam antecedit, comitatur et se­
quitur. Influxus autem gratiae actualis consideratur hic in relatione
ad solos actus voluntatis et quidem deliberatos; nam influxus gra­
tiae quoad actus indeliberatos, tam intellectus quam voluntatis, ut
constat ex dictis in q. 7, nullam difficultatem facessit quantum ad
eius efficacitatem, quoniam huiusmodi actus necessario sequuntur
sub influxu gratiae actualis (necessitate quidem non coactionis, sed
spontaneitatis quae est propria actus utriusque facultatis), imo qui­
dam theologi sustinent gratiam actualem cum illis ipsis actibus
identificari.
Porro ad elicientiam actus deliberati ac salutaris duae causae
concurrunt, scilicet gratia actualis, sive motio Dei, et ipsa libera
voluntas, vel, si placet, libera voluntas ut mota a gratia actuali. Inde
quaestio exurgit quid in eo actu debeatur gratiae actuali et quid
ipsi voluntati, vel, si placet, utrum et quomodo gratia actualis mo­
veat ipsam liberam voluntatem; propterea haec quaestio vocari solet
de concordia gratiae cum libero arbitrio. Cumque gratia actualis
possit dupliciter concurrere cum libera voluntate, ita nempe effica­
citer, ut infallibiliter obtineat effectum quem intendit, vel ita ut,
865.

64 De gratia sufficienti, 1 p., q. 62, a. 3, ad 2; 1-2, q. 106, a. 2, ad 2. De gratia
efficaci, 1 p., q. 106, a. 2; 1-2, q 112, a. 3. Ceteri loci S. Thomae dabuntur in quaestione
sequenti, ubi de controversia thomistarum cum molinistis.
Eandem pariter quaestionem directe respicit copiosa bibliographia a modernis pro­
ducta (cf. infra, in n. 892), si excipiantur opera de doctrina Augustini quae mox referen­
tur, in n. 874.

864

DE GRATIA

quamvis praebeat voluntati sufficientem impulsum ac vires ad agen­
dum, possit tamen a libero arbitrio frustrari quoad suum effectum,
ideo eadem quaestio frequentius poni solet sub titulo de gratia effi­
caci et sufficienti. Totum autem negotium redit ad quaestionem de
efficacia gratiae in liberum arbitrium, adeoque de concordia gratiae
cum libero arbitrio.
Huiusmodi quaestio, sub hac explicita ratione et sub his explicitis termi­
nis, nonnisi post Conc. Trid. a theologis posita est, quamvis ipsum essentiale
ac fundamentale problema sit necessario perantiquum et ab ipsis Patribus et
mediaevalibus theologis propositum ac resolutum. Patres enim utrique causae
actuum salutarium, scilicet gratiae et liberae voluntati, sua iura suumque in­
fluxum tribuerunt, ita tamen ut doctores graeci, necnon latini ante Augusti­
num, magis attenderent influxum liberae voluntatis sub motione gratiae,
Augustinus vero et posteriores latini, ob exortam haeresim pelagianam quae
negabat vel extenuabat vires gratiae eiusque necessitatem, in istius influxum
et efficacitatem magnopere insisterent. Mediaevales pariter theologi, innixi
auctoritate Augustini, hanc alteram viam inierunt. Theologi vero postridentini,
occasione ortus Protestantismi, Baianismi et lansenismi, qui, pervertentes
ipsam Augustini doctrinam, videbantur ita influxum gratiae exaggerare ut
vires liberi arbitrii fere ad nihilum reducerent, problema illud sub strictio­
ribus terminis et sub clariori luce proposuerunt, ita tamen ut in ulteriori
illius explicatione in insolubiles difficultates impingerent et, remissa paulis­
per impugnatione praefatorum haereticorum, in se invicem tela converterent
atque in interminabilem domesticam controversiam declinarent.
Hinc facta est distinctio inter quaestionem stricte dogmaticam contra
haereticos, seu de ipso facto concordiae gratiae cum libero arbitrio, vel de
existentia gratiae sufficientis et efficacis, et quaestionem mere theologicam
ac controversialem, seu de modo illius concordiae vel de natura gratiae suffi­
cientis et efficacis.

Prior illa quaestio, quae sola in praesenti consideratur, in tria
quaesita dispesci potest, quorum primum videtur fundamentale:
1. Utrum sub qualibet gratiae motione plenum ac integrum maneat
liberum arbitrium, ita ut gratia voluntatem hominis neque physice
neque moraliter necessitet. 2. Utrum detur gratia vere ac mere suf­
ficiens, quae nempe confert voluntati verum posse in ordine ad
actum deliberatum ac salutarem (quo sensu dicitur vere sufficiens),
cuius tamen influxus redditur frustraneus per dissensum liberi ar­
bitrii (quo sensu dicitur mere sufficiens). 3. Utrum detur quoque
gratia vere ac plene efficax, quae nempe infallibiliter pervenit ad
intentum suum effectum, seu ad obtinendum deliberatum ac saluta­
rem actum liberi arbitrii.
Harum quaestionum sensus, quibus omnes doctores catholici

DE ESSENTIA GRATIAE

865

contra haereticos affirmative respondent, sufficienter patet ex dictis
de notione libertatis in tractatu De Deo Uno (in vol. 1, n. 749) et
de notione gratiae sufficientis et efficacis hic supra in quaestione
praecedenti (n. 863), nec iuvat ulteriores determinationes nunc ad­
dere absque periculo praeiudicandi ipsam controversiam de intima
natura tum libertatis tum gratiae sufficientis et efficacis, seu de mo­
do quo gratia sit vere sufficiens ac vere efficax, non obstante verti­
bili concursu humanae libertatis.
II. HAERESES.

866. Hic iterum occurrit duplex praecipua haeresis, cui ob­
viam venimus inde ab initio huius tractatus, agentes fundamentalem
ipsam quaestionem de gratiae necessitate (n. 705-709), scilicet Pro­
testantismes (quem praeivit Praedestinatianismus et secutus est
Baianismus cum lansenismo) et Pelagianismus. Prior haeresis negat
obiectum duorum priorum ex supradictis quaesitis, scilicet sub in­
fluxu gratiae plenum ac integrum manere in homine liberum arbi­
trium et dari gratiam vere ac mere sufficientem, docens unice dari
gratiam efficacem eamque liberum arbitrium perimentem. Altera
haeresis negat obiectum tertii quaesiti, scilicet dari gratiam vere ac
plene efficacem. Utraque ad huiusmodi conclusiones logice descen­
dit ex suis generalibus principiis de elevatione, lapsu et reparatione
hominis.
Protestantismes ex triplici principio procedit in sua negatione
liberi arbitrii in homine, praecipue sub motione sive gratia Dei.
Primum principium est universalior doctrina de infallibili et efficaci
motione Dei, cui nihil resistere potest; ex quo infert, sub motione
Dei voluntatem non posse servare libertatem aliud agendi sive dis­
sentiendi, sed mere passive se habere; unde Letheres ait: «Deus
nihil praescit contingenter, sed... omnia incommutabili et aeterna
infallibilique voluntate et praevidet et proponit et facit; hoc ful­
mine sternitur et conteritur penitus liberum arbitrium»;65 Calvinus
autem docet liberum arbitrium in homine intelligendum esse non ut
libertatem a necessitate sed tantum a coactione, ita ut actio volun­
tatis sit quidem vitalis, seu non coacta, non tamen libera sed neces­
saria.66 Secundum principium est totalis corruptio naturae per pecca65 De servo arbitrio, Opera, ed. Weimar XVIII 615; cf. Conc. Trid., sess. 6, can.
4, infra cit. (n. 871).
66 Instil., 1. 1, c. 15, n. 8.

tum originale et consequens extinctio liberi arbitrii, ita ut malum et
peccatum naturaliter ac necessario ab homine procedat (cf. supra,
n. 677; Conc. Trid., can. 5, in n. 871). Tertium principium, pecu­
liare ipsi Calvino, est doctrina quam ipse ex antiquis Praedestinatio­
nis haereditavit et iuxta quam ex hominibus alii praedestinantur ad
vitam, quos proinde Deus adiuvat per gratiam absolute efficacem
atque nullum liberum arbitrium relinquentem, alii vero praedesti­
nantur ad mortem, in quibus proinde omnes actiones sunt necessa­
rio peccata, ex eo procedentia quod Deus illos sua gratia non adiuvat
(cf. in vol. 1, n. 772 et hic supra, n. 709).
Ex huiusmodi negatione liberi arbitrii sequitur non dari gra­
tiam vere ac mere sufficientem, sed solam gratiam efficacem, ita ut
homo cui gratia confertur, necessario bonum agat ex sola vi ipsius
gratiae, nullatenus libero arbitrio concurrente, et e converso homo
cui gratia denegatur, necessario malum agat ex propria vi corruptae
naturae et vitiatae voluntatis.
867. Baiani et lansenistae ex eodem protestantico principio de corrup­
tione naturae, quamvis aliquatenus mitigato, ad eandem conclusionem nega­
tionis gratiae vere ac mere sufficientis perveniunt.
Iuxta Baium (f 1589), peccatum originale, cum sit amissio donorum na­
turae debitorum, consistit in concupiscentia habituali (distincta quidem a na­
tura, aliter ac docent Protestantes; cf. supra, n. 677), quae, quamvis non
auferat liberum arbitrium (secus ac docent Protestantes), tamen ita illud
vitiat, ut sibi relictum nequeat nisi peccare. Gratia autem non liberat liberum
arbitrium a tali vitio, sed tantum facit ut concupiscentia in eo non amplius
dominetur, ac tam necessario illud impellit ad bonum, ut eius actus sit qui­
dem voluntarius (seu vitalis nec coactus), non tamen liber.67 Proinde, iuxta
Baium non datur gratia vere ac mere sufficiens, sed tantum gratia efficax,
impellens voluntatem ad actum non liberum sed necessarium.
Pariter iuxta lansenium (t 1638), qui ipsius Baii systema excoluit ac de­
terminavit, concupiscentia, in qua peccatum originale consistit, liberum arbi­
trium captivatum et aegrotum reddit, ita ut sine gratia non possit nisi illi
oboedire ac necessario peccare (cf. supra, n. 677). Haec gratia, quae non
omnibus sed solis praedestinatis conceditur (cf. in vol. 1, n. 772), consistit in
quadam caelesti ac dominanti delectatione, quae vincit necessario terrenam
delectationem provenientem ex praefata concupiscentia, ita ut actus salutaris
in voluntate non sit liber, sed tantum non coactus sive vitalis. Id sonant se01 Huiusmodi Baii sententia continetur praecipue in his propositionibus a Pio V
a. 1567 damnatis: «Liberum arbitrium, sine gratiae Dei adiutorio, nonnisi ad peccatum
valet...—Quod voluntarie fit, etiam si necessario fiat, libere tamen fit.—In omnibus suis
actibus peccator servit dominanti cupiditati» (Denz. 1927, 1939, 1940; cf. 1928, 1941,
1965-1967).

DE ESSENTIA GRATIAE

867

quentes duae lansenii propositiones, ab Innoccntio X a. 1644 damnatae:
«Interiori gratiae in statu naturae lapsae numquam resistitur.—Ad merendum
et demerendum in statu naturae lapsae non requiritur in homine libertas a
necessitate, sed sufficit libertas a coactione» (Denz. 2002 sq.; cf. 2004 sq.).
His qui non sunt praedestinati Deus nec praefatam efficacem gratiam concedit
nec aliam quae sit sufficiens ad servanda mandata: «Aliqua Dei praecepta
hominibus iustis volentibus et conantibus, secundum praesentes quas habent
vires, sunt impossibilia; deest quoque illis gratia, qua possibilia fiant» (Denz.
2001). Inde lansenius negat pro statu naturae lapsae68 gratiam sufficientem
et admittit solam gratiam efficacem, quae nullam supponit veram libertatem
in voluntate, sed solam immunitatem a coactione.

868. Eandem essentialiter sententiam servarunt posteriores lansenistae,
quamvis eam quibusdam expressionibus accidentaliter emollierint. Inter gene­
rales errores lansenistarum, sequens propositio refertur ac damnatur ab Ale­
xandro VIII a. 1690: «Gratia sufficiens, statui nostro non tam utilis, quam
perniciosa est, ut proinde merito possimus petere: A gratia sufficienti libera
nos, Domine» (Denz. 2306; ea propositio est Christiani Lupi, sive De Wulf
O. E. S. A.). Antonius Arnauld, dux lansenistarum, peculiariter inculcavit
distinctionem, iam suggestam ab ipso lansenio, inter gratiam magnam (seu
praefatam gratiam efficacem), quae datur solis praedestinatis, et gratiam
parvam, provenientem ex quadam Dei voluntate insincera de salute reprobo­
rum et consistentem in quadam caelesti delectatione minori quam delectatio
terrena; et addidit quod, quamvis dici possit huiusmodi gratiam esse suffi­
cientem secundum se, tamen est insufficiens in concreto, seu relate ad tale
individuum vel ad tale praeceptum adimplendum aut talem tentationem vin­
cendam.69 Paschasius Quesnel gratiam illam efficacem, quae excludit liberum
arbitrium, concipit non ut dominantem caelestem delectationem sed ut ipsam
voluntatem Dei omnipotentem; inter plures eius propositiones de hac re, a
Clemente XI damnatas a. 1713, hae duae leguntur: «Gratia Christi est gratia
suprema, sine qua confiteri Christum numquam possumus, et cum qua num­
quam illum abnegamus... Dei gratia nihil aliud est quam eius omnipotens
voluntas: haec est idea, quam Deus ipse nobis tradit in omnibus suis scriptu68 Quoad statum innocentiae lansenius concedit Adamum habuisse gratiam mere
sufficientem {auxilium sine quo non, iuxta expressionem desumptam ex Augustino), seu
dantem solam potentiam bene agendi, nec habuisse gratiam efficacem {auxilium quo),
quia, cum haberet liberum arbitrium integrum ac sanum, poterat cum priori gratia salu­
tariter agere. E converso, in statu naturae lapsae, cum liberum arbitrium sit aegrotum
ac captivum, prior illa gratia non est ei sufficiens sed indiget fortiori gratia, quae vincat
malam concupiscentiam, ac ideo efficax sit. Alia vero quaelibet motio vel gratia quae a
Deo homini conferatur, quaeque vocari potest parva gratia, cum non vincat concupiscen­
tiam, est tum inefficax tum insufficiens.
69 Eandem distinctionem adduxerunt etiam alii iansenistae ut fucum facerent et
Ecclesiae condemnationem, latam in lansenium, subterfugerent; ita peculiariter Paulus
Irenaeus (alias Pierre Nicole), qui non cunctatur praefatam gratiam parvam vocare suffi­
cientem, sufficientissimam, completam, plenam, expeditam. Cf. H. Guillermin, «La grâce
suffisante», Revue thomiste X (1092) 47-76, et M. M. Gorce, «Nicolai et les jansénistes
ou la grâce suffisante», Revue thomiste (1931) 761 sqq.; (1932) 452 sqq.

PE GRATIA

ris» (Denz. 2409-2419). Conc. Pistoriense a. 1786 iterum proposuit doctri­
nam de gratia tanquam de «sancta delectatione contraria amori in nobis do­
minanti», quae, quatenus negat existentiam gratiae vere ac mere sufficientis
seu «verae interioris gratiae Christi cui resistitur», damnata est a Pio VI
a. 1794, tanquam renovans ipsius lansenii haeresim (Denz. 2621),

869. Pelagianismus vero e regione docet non dari gratiam vere
ac plene efficacem, sed tantum gratiam sufficientem quam homo per
liberum arbitrium efficacem reddit, iuxta fundamentaliorem eius
doctrinam negantem ipsam praedestinationem et reprobationem
(cf. in vol. 1, n. 771, 792). Ceterum, eam ipsam sufficientem gra­
tiam concipere videtur ut aliquid mere extrinsecum, seu ut meram
evangelii praedicationem, ita ut unica interna gratia sit ipsum libe­
rum arbitrium, in cuius vires totum salutis negotium refunditur
(cf. supra, n. 706).
Quapropter utraque opposita haeresis problema de concordia
gratiae cum libero arbitrio resolvit supprimendo unum terminorum,
scilicet vel ipsam gratiam (Pelagianismus) vel liberum arbitrium
(Protestantismus).
Sub qualibet gratiae motione, plenum ac in­
tegrum manet liberum arbitrium, ita ut gratia voluntatem hominis
neque physice neque moraliter necessitet.
III. ASSERTIO 1.

Sub gratiae motione veram libertatem
(seu non tantum a coactione sed etiam a necessitate) servari, ita ut
possit gratiae ab homine resisti, est de fide definita tum a Conc.
Trid. tum ab Innocentio X contra lansenium.
870.

Nota theologica.

PROBATUR.

doctrina continetur praecipue in praefatis docu­
mentis quibus damnatur contraria sententia Protestantium, Baianorum et lansenistarum (supra, n. 866-868).
871.

Magisterii

Iam Conc. Arausicanum II a. 529, quamvis contra Semipelagianos
extollentes vires liberi arbitrii insistat praecipue in efficacitate gratiae quae
operatur in nobis ipsum velle, explicite declarat sub huiusmodi gratiae influxu
liberum arbitrium manere et operari: «Quando autem [homines] id faciunt,
quod volunt, ut divinae serviant voluntati, quamvis volentes agant quod
agunt, illius tamen voluntas est, a quo et praeparatur et iubetur, quod volunt...
Hoc etiam secundum fidem catholicam credimus, quod... omnes baptizati...

- -------

---- —‘- 3

DE ESSENTIA GRATIAE

869

■quae ad salutem animae pertinent, possint et debeant, si fideliter laborare vo­
luerint, adimplere» (Denz. 393, 397).
Conc. Trid. docet hominem ad iustificationem «gratiae libere assentiendo et cooperando disponi... [et gratiae] inspirationem... abicere posse... neque
tamen sine gratia Dei movere se ad iustitiam coram illo libera sua voluntate
posse» (sess. 6, cap. 5, Denz. 1525) atque contra praecipuum caput doctrinae
protestanticae definit: «Si quis dixerit, liberum hominis arbitrium a Deo mo­
tum et excitatum nihil cooperari assentiendo Deo excitanti atque vocanti,
quo ad obtinendam iustificationis gratiam se disponat ac praeparet, neque
posse dissentire, si velit, sed veluti inanime quoddam nihil omnino agere
mereque passive se habere: an. s.—Si quis liberum hominis arbitrium post
Adae peccatum amissum et extinctum esse dixerit, aut rem esse de solo titulo,
imo titulum sine re, figmentum denique a satana invectum in Ecclesia: an. s.»
(can. 4 et 5, Denz. 1554 sq.; cf. prop. 36 Lutheri damnatam a Leone X,
Denz. 1486).
Innocentius X directe damnat ut haereticam tum senstentiam lansenii
(subinde repetitam a Quesnel et Conc. Pistoriensi), iuxta quam «interiori
gratiae numquam resistitur», tum eiusdem distinctionem (iam a Baio invec­
tam) iuxta quam homo lapsus retinet libertatem a coactione sed non liberta­
tem a necessitate (supra, n. 867).
Conc. Vaticanum I docet «fidei assensum nequaquam esse motum ani­
mi caecum... [sed] opus ad salutem pertinens, quo homo liberam praestat ipsi
Deo oboedientiam gratiae eius, cui resistere posset, consentiendo et coope­
rando» (sess. 3, cap. 3, Denz. 3010).

eandem veritatem tripliciter exhibet. Primo, sci­
licet implicite, frequentissime proponendo praecepta, exhortationes,
consilia et suasiones ad operandum salutariter, quae quidem sensum
non haberent nisi supponerent libertatem consentiendi et dissentien­
di. Secundo, aequivalenter, quatenus hominis consensum vel dissen­
sum proponit ut conditionem eventus vel efficacitatis divinae mo­
tionis; Deut. 30. 19 sq.: «Elige ergo vitam ut et tu vivas et semen
tuum et diligas Dominum Deum tuum atque oboedias voci eius et
illi adaereas»; Mat. 19. 17: «Si autem vis ad vitam ingredi, serva
mandata»; 23. 37: «lerusalem, Jerusalem... quoties volui congre­
gare filios tuos, quemadmodum gallina congregat pullos suos sub
alas, et noluisti»; Apoc. 3. 20; «Ecce sto ad ostium et pulso; si quis
audierit vocem meam et aperuerit mihi ianuam, intrabo ad illum».
Tertio, formaliter; Eccli. 15. 14-18: «Deus ab initio constituit
hominem et reliquit hominem in manu consilii sui, adiecit mandata
et praecepta sua; si volueris mandata servare, conservabunt te, et
in perpetuum fidem placitam facere. Apposuit tibi aquam et ignem:
ad quod volueris porrige manum tuam; ante hominem vita et mors,
872. Scriptura

870

DE GRATIA

bonum et malum: quod placuerit ei dabitur illi» (ubi manifestum
est non agi de solo primo homine, sive Adamo, ut interpretatur Cal­
vinus, sed de omni homine); 31. 8-10: «Beatus dives, qui inventus
est sine macula..., qui potuit transgredi et non est transgressus, face­
re mala et non fecit».
Augustino anteriores tam manifeste libertatem ho­
minis sub motione gratiae vindicant, ut de hoc nec Protestantes, nec
ipse lansenius qui ad solum Augustinum recurrit, ullatenus diffi­
teantur. Ita iam priores Patres, agentes contra manichaeisticum fatalismum Gnosticorum, ut Irenaeus scribens: «Si igitur non in nobis
esset facere haec, aut non facere, quam causam habebat Apostolus,
et multo prius ipse Dominus, consilium dare, quaedam quidem fa­
cere, a quibusdam vero abstinere?» {Adv. haer. 4. 37, 4, MG 7.
1102), necnon posteriores, inter quos excellit Chrysostomus in ex­
tollendo influxum liberi arbitrii in opere salutis,70 scribens: «In Dei
quidem potestate sunt omnia, sed non ita ut nostrum liberum lae­
datur arbitrium. Si ergo, inquit, est in Dei potestate, cur in nos
confert culpam? Propterea dixi: ita ut non laedatur nostrum libe­
rum arbitrium. Est ergo in nostra et in eius potestate: oportet enim
nos primum bona eligere, et cum elegerimus, tunc affert quae sua
sunt. Non praevenit nostras voluntates, ne perdat nostrum liberum
arbitrium: quando autem nos elegerimus, tunc nobis multum affert
auxilium» {In Hebr. 7, hom. 12, n. 3, MG 63. 99).71
873. Patres

874. Ipse etiam Augustinus (t 430)72 integritatem liberi arbi­
trii sub motione divinae gratiae explicite fassus est, tum in prioribus
suis operibus contra Manichaeos, et signanter in opere De libero ar70 Cf. L. Meyer, «Liberte et moralisme chrétien dans Ia doctrine spirituelle de
S. Jean Chrysostome», Recherches de science religieuse XXIII (1933) 283-305.
n Confer alios textus tum eiusdem Chrysostomi tum ceterorum Patrum apud Rouet
de Journel, Enchiridion patristicum, index theologicus, n. 334.
72 Quoad Augustini doctrinam de concordia liberi arbitrii cum gratia et de gratia
tam efficaci quam sufficienti, confer:
Ball, J., «Libre arbitre et liberté dans S. Augustin», Année théologique (1945)386382.—«Les développements de la doctrine de la liberté chez S. Augustin», ibid. (1946)
400-430.
Booy, L., Grâce et liberté chez S. Augustin, Montréal 1938.
Chene, T-, La théologie de Saint Augustin. Grâce et prédestination (Le Puy-Lyon
1961) 35-45.
Garrigou-Lagrange, R., «L'équilibre supérieur de la pensée de saint Augustin
dans les questions de la grâce», Augustinus Magister (Paris 1955) II 763-771.
Kolb, K., Menshliche Freiheit und gottlisches Vorherrvissen nach Augustinus, Frei­
burg 1908.

DE ESSENTIA GRATIAE

871

bitrio (a. 388/395), cuius doctrinam iterum explicite approbavit
circa finem suae vitae in opere Retractationes (a. 426/427) 1. 9. 3,
4, 6 (cf. infra, n. 875), tum etiam in posterioribus operibus antipelagianis, in quibus contra hos haereticos coactus est praecipue extol­
lere efficaciam divinae gratiae in ipsum liberum arbitrium, ut patet
peculiariter ex opere De gratia et libero arbitrio (a. 426/427), in
quo non retractat sed complet ea quae in priori illo opere dixerat.
Ceterum ex hoc ipso quod Augustinus sibi explicite proposuerit
difficultatem conciliandi influxum gratiae cum existentia Uberi arbi­
trii et in ea difficultate solvenda contra Pelagianos non modice
insudaverit, manifestum est eum utrumque caput catholicae doctri­
nae admisisse. Iam circa initium pelagianae controversiae a. 412
5. Doctor acutum illud problema sibi proposuerat, scribens: «Ipsa
ratio... quemlibet nostrum quaerentem vehementer angustat, ne
■sic defendamus gratiam, ut liberum arbitrium auferre videamur;
rursus, ne liberum sic asseramus arbitrium, ut superba impietate
ingrati Dei gratiae indicemur» (De pecc. mer. et remiss. 2. 18. 28,
ML 44. 168). Iterum subinde a. 418, in aestu controversiae cum
Pelagio scribit: «Ista quaestio, ubi de arbitrio voluntatis et Dei gra­
tia disputatur, ita est ad discernendum difficilis, ut quando defen­
ditur liberum arbitrium, negari Dei gratia videatur; quando autem
asseritur Dei gratia, liberum arbitrium putetur auferri» (De gratia
Christi et de pecc. origin, [a. 418] 1. 47. 52, ML 44. 383).
875. De spiritu et littera (a. 412) 34. 60: «Agit Deus ut velimus et ut
credamus, sive extrinsecus, ubi nemo habet in potestate quid ei veniat in
mentem, sed consentire et dissentire propriae voluntatis est. His ergo modis
Leon-Dufour, X., «Grâce et libre arbitre chez St. Augustin. A propos de ’Consen­
tire vocationi Dei... propriae voluntatis est’», Recherches de science religieuse XXXIII
(1946) 129-163.
Montanari, P., «Il problema della liberté in S. Agostino», Rivista di filosofia neoscolaslica (1937) 359-387.
Munoz Alonso A., «La libertad en San Agustin», Revista Calasancia I (1955)
125-136.
Pelluza, F., «La causalità della grazia efficace nel pensiero di S. Agostino», Rivista
di filosofia neo-scolastica (1931) 167-181.
Plinval, G. de, «Aspects du déterminisme et de la liberté dans la doctrine de saint
Augustin», Revue des études augustiniennes (1955) 345-378.
Rondet, H., Saint Augustin parmi nous (Paris 1954) 201-222.
Rottmanner, O., Der Augustinismus, München 1892.
Salgueiro, T., La doctrine de S. Augustin sur la grâce d’après le traité à Simplicien.
Porto 1925.
Vranken, G., Der gottliche Konkurs zum freien Willensakt des Menschen beim hl.
Augustinus, Roma 1943.

872

de gratia

quando Deus agit cum anima rationali, ut ei credat, neque enim credere potest
quodlibet libero arbitrio, si nulla sit suasio vel vocatio cui credat, profecto et
ipsum velle credere Deus operatur in homine et in omnibus misericordia eius
praevenit nos; consentire autem vocationi Dei, vel ab ea dissentire, sicut dixi,
propriae voluntatis est* (ML 44. 240).
Epist. 157 (a. 414) 2. 10: «Neque enim voluntatis arbitrium ideo tollitur,
quia iuvatur; sed ideo iuvatur, quia non tollitur. Qui enim Deo dicit, ’Adiutor
meus esto’ (Psal. 26. 9), confitetur se velle implere quod iussit, sed ab eo qui
iussit, adiutorium poscere ut possit» (ML 33. 677).
In Ιο. (λ. 416/417), tr. 26. 7: «Videte quomodo trahit Pater [per gra­
tiam]: docendo delectat, non necessitatem imponendo. Ecce quomodo trahit»
(CCL 36. 263).
Contra duas epistolas Pelagianorum (a. 420; durante controversia cum
luliano Aeclanensi)'3 1. 19. 37: «’Nemo potest venire ad me, nisi Pater, qui
misit me, traxerit eum’ (Io. 6. 44). Non... ait, Duxerit, ut illic aliquo modo
intelligamus praecedere voluntatem. Quis trahitur, si iam volebat? Et tamen
nemo venit, nisi velit. Trahitur ergo miris modis ut velit, ab illo qui novit
intus in ipsis hominum cordibus operari, non ut homines, quod fieri non po­
test, nolentes credant, sed ut volentes ex nolentibus fiant» (ML 44. 568).
De correptione et gratia (a. 426/427) 11. 32: «Fit... in nobis per hanc
Dei gratiam in bono recipiendo et perseveranter tenendo, non solum posse
quod volumus, verum etiam velle quod possumus» (ML 44. 936).
De gratia et libero arbitrio (a. 426/427; contra incipientem Semipelagianismum)73
74 16. 32: «Magnum aliquid Pelagiani se scire putant, quando dicunt:
’Non iuberet Deus, quod sciret non posse ab homine fieri’. Quis hoc nesciat?
Sed ideo iubet quae non possumus, ut noverimus quid ab illo petere debea­
mus... Certum est enim nos mandata servare, si volumus, sed quia praeparatur
voluntas a Domino, ab illo petendum est ut tantum velimus, quantum sufficit
ut volendo faciamus. Certum est nos velle, cum volumus, sed ille facit ut
velimus bonum... Certum est nos facere, cum facimus, sed ille facit ut facia­
mus, praebendo vires efficacissimas voluntati» (ML 44. 900 sq.).
Ibid. 18. 37: «Haec ergo praecepta charitatis inaniter darentur homini­
bus, non habentibus liberum voluntatis arbitrium; sed... unde est in homini­
bus charitas Dei et proximi, nisi ex ipso Deo? Nam si non ex Deo, sed ex
hominibus, vicerunt Pelagiani; si autem ex Deo, vicimus Pelagianos»(ibid. 903).
Retractationes (a. 426/427) 1. 9. 6: «Et quia omnia bona..., et magna,
et media, et minima ex Deo sunt, sequitur ut ex Deo sit etiam bonus usus
liberae voluntatis, quae virtus est, et in magnis numeratur bonis» (ML 32.
598). 1. 23. 2: «Utrumque ergo [i. e. credere et bonum operari] nostrum est
propter arbitrium voluntatis, et utrumque tamen datum est per Spiritum fidei
et charitatis» (ibid. 621).
De praedestinatione sanctorum (a. 428/429) 18. 36: «In hoc mysterio
voluntatis suae posuit [Deus] divitias gratiae suae, secundum bonam volun­
73 Cf. supra, n. 706.
74 Cf. supra, n. 707.

DE ESSENTIA GRATIAE

873

tatem suam, non secundum nostram; quae bona esse non posset, nisi ipse
secundum bonam voluntatem suam, ut bona fieret, subveniret» (ML 44. 987).

876. Ex his aliisque locis75 patet valde diminute de Augustini sententia
judicare aliquos modernos doctores, ut Lercher qui scribit: «Quae [Augusti­
nus iunior] dixit, numquam retractavit, ita ut iure dicatur semper voluisse
servare libertatem indifferentiae [nec solius coactionis], licet ad definitivam
sententiam de modo, quo efficacia gratiae et libertas conciliandae sint, numquam pervenerit.
«Licet etiam Augustinus senior omnino servare voluerit libertatem arbi­
trii sub motione gratiae praevenientis, inde fere ab anno 418 et deinceps
hinc inde ex variis rationibus proponit conceptum libertatis, qui nostro iudicio
necessitatem internam non satis excludit. Sentit de sequelis peccati originalis
durius quam par est. Hinc putat multis iuste gratias omnino denegari. Ita
vero exigentiam gratiae vere, sed pure sufficientis nimis neglegit. Quo fit, ut
gratiam, quae de facto datur, semper victricem habeat eamque in oppositione
ad ’adiutorium sine quo non’ Adae habet tanquam ’adiutorium quo’, quin
clare doceat praeter tale esse etiam in ordine post lapsum considerato adiutorium sine quo non (gratiam pure sufficientem). Et ita tandem, cum fere unice
explicite gratiam efficacem respiceret, ad conceptum libertatis pervenit, in
quo quasi contra propriam intentionem recessisse videtur a genuino conceptu
libertatis indifferentiae; nam confundit voluntareitatem, quae objective stare
lotest cum necessitate interna, cum vera libertate indifferentiae. Et tali li­
bertatis conceptu insufficienti fere exclusive utitur in controversia cum luliano Aeclanensi» (Instit. theol. dogm. IV-1, n. 319).
Diminutum, inquimus, imo durum, videtur huiusmodi indicium. Quod
enim attinet definitivam Augustini sententiam de concordia gratiae cum
libero arbitrio, constanter S. Doctor hanc in eo reponit quod gratia ope­
ratur ipsum velle voluntatis seu ipsum bonum usum liberi arbitrii («Trahitur
ut velit, — Ut volentes ex nolentibus fiant — Ille facit ut velimus bonum —
Ille facit ut faciamus — Ex Deo est etiam bonus usus liberae voluntatis —
Voluntas nostra bona esse non potest nisi ipse, ut bona fiat, subveniat»).
Inepte quoque diceretur tantum Doctorem intendisse quidem veram liberta­
tem sub motione gratiae servare, sed contra hanc suam intentionem de facto
verum conceptum libertatis nos servasse sed inadvertenter conceptum solius
immunitatis a coactione proposuisse (ut interpretatur ipse lansenius in favo­
rem suae haereticae doctrinae) et hunc tantum inaniter Pelagianis obiecisse.
Vix enim rationabiliter huiusmodi hallucinatio tanto Doctori attribui potest,
qui tam diffuse ac signanter de ipso libero arbitrio scribere coactus est, eo
vel magis quod non semel S. Doctor manifeste significat liberum arbitrium
sub motione gratiae dissentire posse (cf. infra, n. 882).
Praefati auctoris iudicium provenire videtur ex quadam controversiali
thomisticae de efficacitate gratiae, seu de motione Dei praedeterminante.
75 Quamplures textus collectos invenies apud Fr. Moriones, Enchiridion theologicum
Sancti Augustini (Matriti 1961) 503-523, et J. Chene, La théologie de Saint Augustin
Grâce et prédestination (Le Puy-Lyon 1961) 178-455.

874

DE GRATIA

praeoccupatione, quia scilicet Augustinus videtur manifeste favere sententiae
Quod quamvis verum sit, immerito exinde infertur S. Doctorem non servasse
verum conceptum libertatis, sed potius quaerendum est quomodo explicari
possit id quod ipse docet, verum nempe actum liberi arbitrii causari a gratia
efficaci, utrum scilicet huiusmodi efficacia sit ipsi gratiae intrinseca, an pro­
veniat ab extrinseca et adiacenti causa, puta ex infallibili Dei cognitione, seu
ex sic dicta scientia media. De quo praecise disputant inter se thomistae et
molinistae. Unde Boyer, et ipse molinista, recitatis textibus Augustini, deci­
sive ac merito reicit simile iudicium alius auctoris, concludens: «Unde vides
quantum a vero aberret O. Rottmanner, O. S. B., cum negat veram libertatem
cum doctrina Augustini de gratia conciliari posse: Geistesfrüchte, 1908, p.
48» (De gratia divina, [ed. 2, Romae 1946] 225, in nota).
Et idem dicendum est quoad sententiam eorum qui dicunt S. Doctorem
tempore controversiae pelagianae paulatim mutasse sententiam et in fine suae
vitae veram gratiam mere sufficientem non admississe aut vix non negasse.7**
Nam haec quaestio ab illa priori de mente Augustini circa veram libertatem
sub motione gratiae pendula est, cum gratia mere sufficiens sit ea cui resistit
liberum arbitrium. Ad quod observat Lennerz: «In hac quaestione liberum
est omnino inquirere, quaenam fuerit mens s. Augustini, neque talis inquisitio
impeditur ex eo, quod s. Augustinus est speciali modo doctor gratiae».*
77 Atta­
men, praetermissis aliis antiquisque Magisterii commendationibus doctrinae
Augustini in materia de gratia (cf. in vol. 1, n. 423, in nota), satis sit referre
recentem hanc Pii XI declarationem, quae non videtur huiusmodi libertatem
permittere in illius doctrinae interpretatione: «Vestigavit [Augustinus] adeo
subtiliter feliciterque, ut, Doctor gratiae nuncupatus deinceps atque habitus,
ceteros catholicos posteriorum aetatum scriptores, praeeundo, adiuverit atque
una simul prohibuerit, quominus in difficillimis eiusmodi quaestionibus alte­
rutrum peccarent; quominus scilicet docerent aut in homine de pristina inte­
gritate deiecto liberum arbitrium esse nomen sine re, ut prioribus novatoribus
et iansenistis placuit, aut divinam gratiam nec gratuito impertiri nec omnia
posse, quemadmodum Pelagiani fabulabantur» (Encvcl. «Ad salutem», 20
apr. 1930, AAS XXII [1930] 223).

877. Latinorum Patrum post Augustinum sententia apte ex­
primitur in suprarelatis verbis (n. 871) Conc. Arausicam II, agentis
contra ipsos Semipelagianos (ultima verba leguntur in conclusione
redacta a Caesario Arelatensi). Graecorum vero doctorum sententia
sequenti modo exprimitur a Damasceno, ad terminum patristicae
aetatis: «Illud... sciendum [est], virtutem naturae nostrae divinitus
inditam esse; ut citra ipsius opem et auxilium, bonum velle nec face­
re possimus; caeterum nobis liberum esse in virtute perstare, Deum­
que ad eam vocantem sequi, vel a virtute abscedere, hoc est, in
'6 Confer apud Lange, De gratia, n. 547 sqq.
77 De gratia Redemptoris (ed. Romae 1940) 334.

DE ESSENTIA GRATIAE

875

vitio haerere, ac diabolum, qui nulla vi iniecta ad illud nos vocat,
ducem sequi» (MG 94. 971 sq.).
suffragatur. Nam, nisi liberum arbitria II
integrum maneret sub motione gratiae, supernaturales actus a volun­
tate eliciti sub motione gratiae essent omnes actus voluntarii indeliberati, ac ideo non salutares et meritorii, cum tamen sive Scriptura
sive Patres testentur hominem salutariter ac meritorie operari. Prae­
terea, datur gratia mere sufficiens, ut mox probabitur; ergo manet
liberum arbitrium sub motione gratiae; nam nonnisi ob renisum
liberi arbitrii concipi potest motionem gratiae divinae impediri in
suo effectu seu evadere mere sufficientem.
878. Ratio theologica

ASSERTIO 2. Datur gratia vere ac mere sufficiens, quae ne pe
confert voluntati verum posse in ordine ad actum deliberatum salu­
tarem, sed cuius influxus redditur frustraneus per dissensum liberi
arbitrii.

Existentia huiusmodi gratiae est de
fide, aequivalenter definita in condemnatione suprarelatae doctrinae
lansenii (n. 867), iuxta quam ad aliqua Dei praecepta observanda
deest quibusdam hominibus «gratia qua possibilia fiant» (gratia ve­
re sufficiens) et «interiori gratiae numquam resistitur» (gratia mere
sufficiens). Ipsi Innocentius X et Pius VI sententiam lansenii hae­
reticam declararunt.
879.

Nota theologica.

PROBATUR.

doctrina exhibetur in iisdem documentis allatis
pro priori Assertione (n. 871), praecipue contra Protestantes et
lansenistas. Nam in illis non solum defenditur existentia liberi ar­
bitrii, sed etiam duo asseruntur, quibus coalescit conceptus gratiae
vere ac mere sufficientis, scilicet ex una parte hominem cum gratia
Dei posse operari salutariter (gratia vere sufficiens) et ex alia parte
liberum arbitrium posse resistere gratiae Dei (gratia mere suffi­
ciens).
880. Magisterii

existentiam gratiae vere ac mere sufficientis implicite
proponit in frequentibus increpationibus et reprehensionibus homi­
num peccatorum; nam hae essent iniustae, si homo non haberet suf­
ficientes vires gratiae ad non peccandum, et essent frustraneae si
homo non posset motioni gratiae resistere. Ceterum, existentia graScriptura

876

DE GRATIA

riae mere sufficentis proponitur aequivalenter in illis locis (supra
relatis, n. 872) in quibus significatur liberum arbitrium resistere
motioni divinae ac ideo eam frustraneam reddere; existentia pariter
gratiae vere sufficientis aequivalenter proponitur in quibusdam locis
in quibus significatur Deum omnia ex parte sua fecisse ut hominem
induceret ad opera salutis, quin tamen intentum scopum obtineret
ob malam hominis voluntatem.
Ad rem peculiariter faciunt sequentes textus, quorum aliqui, etsi abso­
lute intelligi possint de sola gratia externa, tamen, in pleniori sensu et suppo­
sita tota oeconomia salutis, etiam ad gratiam internam referuntur.
Is. 5. 1-7, Deus sub forma parabolae de vinea sollicite extructa quae expectatum fructum non dedit, conqueritur de populo Israel, qui, non obstante
omni cura ex parte Dei, produxit fructum iniquitatis: «Indicate inter me et
vineam meam. Quid est quod debui ultra facere vineae meae et non feci? An
quod expectavi ut faceret uvas et fecit labruscas?... Vinea enim Domini exer­
cituum domus Israel est..., et expectavi ut faceret iudicium, et ecce iniquitas;
et iustitiam, et ecce clamor». Fructus iudicii et iustitiae, ut oppositus fructui
iniquitatis, innuit etiam collationem gratiae internae.
Mat. 11. 20 sq.: «Tunc coepit exprobrare civitatibus, in quibus factae
sunt plurimae virtutes eius quia non egissent poenitentiam. Vae tibi, Corazaim, vae tibi Betsaida, quia, si in Tyro et Sidone factae essent virtutes quae
factae sunt in vobis, olim in cilicio et cinere poenitentiam egissent». Quamvis
explicite agatur de gratia externa miraculorum, fructus poenitentiae qui ex
illa expectatur supponit concomitantem gratiam internam.
Mat. 23. 37: «lerusalem, lerusalem, quae occidis prophetas, et lapidas
eos, qui ad te missi sunt, quoties volui congregare filios tuos quemadmodum
gallina congregat pullos suos sub alas, et noluisti?». Hic pariter gratia interna
innuitur, cum conatus ille divinus opponatur malae voluntati divinos legatos
respuenti, idque confirmatur ex parallelismo cum sequenti textu.
Act. 7. 51 sq.: «Dura cervice et incircumcisis cordibus et auribus vos
semper Spiritui Sancto resistitis: sicut patres vestri, ita et vos. Quem prophe­
tarum non sunt persecuti patres vestri? Et occiderunt eos, qui praenuntiabant
de adventu Iusti, cuius vos nunc proditores et homicidae fuistis».
2 Cor. 6. 1: «Exhortamur, ne in vacuum gratiam Dei recipiatis».
1 Thes. 5. 19 sq.: «Spiritum nolite extinguere; prophetas nolite sperne­
re»; ubi utraque, interna et externa, gratia exhibetur.

non solum docent liberum arbitrium resistere mo­
tioni gratiae, ut ostensum est supra (n. 873-877), quod quidem
probat in eo casu gratiam non esse plus quam mere sufficientem,
cum intentum effectum non obtineat, sed etiam explicite significant
gratiam Dei, etiam in eo casu, conferre homini vires sufficientes ad
agendum bonum, adeoque esse vere sufficientem. Ceterum, Patres
881. Patres

DE ESSENTIA GRATIAE

877

hoc alterum supponunt cum inculcant primum, seu cum insistenter
dicunt liberum arbitrium resistere motioni gratiae, nam nihil mirum
in huiusmodi resistentia haberetur, si gratia sufficientes vires ad
operandum bonum non conferret.
Irenaeus, Adv. baer. 4. 37. 1: «Consilium quidem bonum [Deus] dat
omnibus. Posuit autem in homine potestatem electionis... Dedit ergo Deus bo­
num..., et qui operantur quidem illud, gloriam et honorem percipient, quo­
niam operati sunt bonum, cum possint non operari illud; hi autem qui illud
non operantur, iudicium iustum excipient Dei, quoniam non sunt operati
bonum, cum possint operari illud» (MG 7. 1099 sq.).
Arnobius, Adv. gentes 2. 64, ait Deum omnibus hominibus «potestatem
veniendi ad se facere», sed tamen «sub [humani] iuris arbitrio fructum suae
benignitatis exponit» (ML 5. 910).
CH rysostomus, In Io., hom. 8. 1: «Si illuminat omnem hominem ve­
nientem in hunc mundum, quomodo tot homines non illuminati manent?
Non enim omnes Christi cultum agnoscunt. Quomodo ergo illuminat omnem
hominem? Quantum in ipso est. Si qui vero sponte sua mentis oculos clau­
dentes, huius lucis radios percipere nolint, non ex natura lucis evenit quod in
tenebris maneant, sed ex nequitia eorum qui sponte se hoc privant munere.
Gratia quippe in omnes effusa est» (MG 59. 65. Cf. ibid. 10. 1; In Rom. 18.
5; In Hebr. 16. 4. Ut totatum est supra (n. 873), Chrysostomus peculiariter
insistit in influxu liberi arbitrii in opere salutis.

882. Etiam Augustinus, quidquid in contrarium dicant tum
lansenistae tum aliqui moderni theologi (cf. supra, n. 876), gratiam
vere ac mere sufficientem proponit, nec tantum in prioribus operi­
bus ante controversiam pelagianam aut in eius initio, sed etiam in
istius controversiae acutiori periodo, seu inde ab a. 418. Id mani­
festant imprimis loci superius allati (n. 874-876) ad ostendendum
S. Doctorem iugiter docuisse liberum arbitrium vere permanere sub
motione gratiae et huic resistere posse: nam ex ipsa resistentia liberi
arbitrii arguitur gratiam, cui resistitur, non esse nisi mere sufficien­
tem. Praeterea, non desunt loci in quibus S. Doctor positive indigitat adiutorium gratiae quae dat posse salutariter quaeque tamen
frustranea redditur ob liberi arbitrii resistentiam; nec obstat quod
praefata pelagiana controversia coegerit S. Doctorem ad longe fre­
quentius ac clarius loquendum de gratia efficaci.
Enarr. in psal. (post. a. 391) 40. 5: «Ne dicas: Non possum tenere et
portare et frenare carnem meam: adiuvaris ut possis. Dominus opem ferat tibi
super lectum doloris tui» (CCL 38. 452).
De div. quaest. ad Simplicianum (a. 396/397), 1. 1, q. 2, n. 10: «Noluit
ergo Esau et non cucurrit, sed et si voluisset et cucurrisset. Dei adiutorio

<878

OB GRATIA

pervenisset, qui ei etiam velle et currere vocando praestaret, nisi vocatione
contempta reprobus fieret. Aliter enim Deus praestat ut velimus, aliter praes­
tat quod voluerimus. Ut velimus enim et suum esse voluit et nostrum; suum
vocando, nostrum sequendo. Quod autem voluerimus solus praestat, id est,
posse bene agere, et semper beate vivere» (ML 40. 117).
De pecc. merit, et remiss, (a. 412) 2. 17. 26: «Ut autem innotescat quod
latebat et suave fiat quod non delectabat, gratiae Dei est, quae hominum
adiuvat voluntates; qua ut non adiuventur, in ipsis itidem causa est, non in
Deo» (ML 44. 167). Gratia sufficiens saltem in hoc consistit quod Deus est
paratus ad dandam gratiam adiuvantem, quae ideo non datur, quia ab homine
respuitur; unde saltem ea bona Dei voluntas et dispositio se habet in hoc
casu ut gratia vere ac mere sufficiens.
De spiritu et littera (a. 412) 34. 60, cit. supra (n. 875), S. Doctor loqui­
tur de gratia vocationis quae ab homine frustranea redditur per suum dis­
sensum.
De natura et gratia (a. 415) 43. 50: «Non igitur Deus impossibilia iubet,
sed iubendo admonet, et facere quod possis, et petere quod non possis. Iam
nunc videamus unde possit, unde non possit. Iste dicit: Voluntate non est,
quod natura potest. Ego dico: Voluntate quidem non est homo iustus, si
natura potest, sed medicina poterit, quod vitio non potest» (ML 44. 271). In
huiusmodi possibilitate adimplendi mandata, cuius effectus frustraneus reddi­
tur per liberum arbitrium (ut alibi docet S. Doctor), necessario continetur
concentus gratiae vere ac mere sufficientis. Priora verba sua facit Conc. Trid.,
sess. 6, cap. 11 (Denz. 1536).
In Io. (a. 416/417), tract. 53. 8: «Ne audeat quisquam liberum arbitrium
sic defendere, ut nobis orationem qua dicimus: ’ne nos inferas in tentationem’, conetur auferre; rursus, ne quisquam neget voluntatis arbitrium, et
audeat excusare peccatum... Audiamus et evangelistam dicentem: ’Dedit eis
potestatem filios Dei fieri’, ne omnino existimemus in nostra potestate non
esse quod credimus; verumtamen in utroque illius beneficia cognoscamus.
Nam et agendae sunt gratiae, quia data est potestas, et orandum, ne suc­
cumbat infirmitas» (CCL 36. 455 sq.).

a quibusdam duplex distinctio allata ab Augustino,
quam subinde ex ipso assumpsit ac celebren fecit lansenius et ex qua vide­
tur sequi negatio gratiae vere sufficientis. Prima distinctio est inter «adiuto­
rium sine quo non» (i. e. sine quo aliquid non fit), quod nempe dat solum
posse et in terminis modernis esset gratia mere sufficiens, et «adiutorium
quo» (i. e. quo aliquid fit), quod nempe dat ipsum fieri et in terminis moder­
nis esset gratia efficax; inde S. Doctor docet Admo innocenti collatum fuisse
tantum primum adiutorium, ac ideo, quamvis posset perseverare in bono,
non perseveravit, nobis vero dari etiam secundum adiutorium;73 unde videtur
883. Obicitur

78 Eam distinctionem S. Doctor iam attulerat a. 417 in opere De gestis Pelagii 1. 3
(ML 44. 321), discutiens sententiam Pelagii de necessitate scientiae legis ad non peccan­
dum, eamque paulo aliter exposuit; subinde vero a. 426/427 in opere De correptione et

DE ESSENTIA GRATIAE

879

negare existentiam gratiae mere sufficientis pro statu naturae lapsae, ut interpertatur lansenius. Secunda distinctio est inter «voluntatem sive charitatem
magnam», qualem habent v. g. martyres, et «voluntatem sive charitatem par­
vam», quam habuit v. g. Petrus quando dixit Domino: «Animam meam pro
te pono» et tamen paulo post ex timore Christum negavit*79*(quam distinctio­
nem lansenius assumpsit sub vocibus «magna gratia» et «parva gratia»); inde
S. Doctor videtur docere gratiam illam vel charitatem parvam non esse suffi­
cientem ad opera salutaria, ac proinde nonnisi gratiam efficacem esse veram
gratiam, nec dari gratiam vere ac mere sufficientem.
Respondetur S. Doctorem priorem illam distinctionem adhibuisse tantum
ad explicandam differentiam inter Adamum innocentem et nos lapsos relate
ad effectum perseverantiae, ita scilicet quod Ada non indiguerit, sicut nos,
speciali gratia ad perseverandum, praeter communem gratiam tam habitualem
quam actualem et tam sufficientem quam efficacem; unde non negat Adamum
habuisse gratiam efficacem ad operandum, praeter gratiam illam sufficientem
ad perseverandum, nec vicissim negat nos habere gratias sufficientes ad ope­
randum praeter praefatam particularem gratiam efficacem ad perseverandum.®
In altera distinctione non agitur praecise de gratia efficaci et sufficienti, sed
de magna et parva gratia, quarum una est sufficiens ad unum actum ad quem
altera non sufficit (quod quidem valet tum de gratia sufficienti tum de effi­
caci, relate ad eundem actum).

pro existentia gratiae vere ac mere suffi­
cientis est eadem triplex ratio, quam in tractatu De Deo Uno (in vol.
1, n. 779-781) invocavimus ad probandam veram et universalem
voluntatem salvificam in Deo. Primo scilicet, Deus vera et actuosa
voluntate vult omnium hominum salutem; ergo confert omnibus
sufficientes vires supernaturales sine quibus salus attingi non potest
(gratiam vere sufficientem), secus vellet finem sine necessariis me­
diis seu aliquid impossibile; simul tamen Deus, sese accommodans
propriis iuribus ac indoli liberi arbitrii, permittit aliquos sua culpa
non uti praefatis viribus, seu impedimentum illarum influxui appo­
nere, cum aliunde absolute posset id impedire (inde ea gratia fit
mere sufficiens). Secundo, Christus mortuus est pro omnium salute,
adeoque ex eius meritis confertur omnibus medium salutis (gratia
vere sufficiens) et tamen plures sua culpa permittuntur frustraneum
884. Ratio theologica

gratia, c. 11, n. 31 sq.; c. 12, n. 33 et 38 (ibid. 935-938) eandem iterum assumpsit ac
clarius exposuit, modo praedicto, ut ostenderet discrimen inter gratiam Adami et gratiam
nostram per respectum ad effectum perseverandi in bcno.
79 De gratia et libero arbitrio (a. 426/427) 17. 33: «Qui ergo vult facere Dei man­
datum et non potest, iam quidem habet voluntatem bonam, sed adhuc parvam et invali­
dam; poterit autem cum magnam habuerit et robustam» (ML 40. 901).
^De varia tamen interpretatione mentis Augustini in illa distinctione confer J. Lebourlier, «Grâce et liberte chez saint Augustin», Augustinus Magister (Paris 1955) II

880

de gratia

reddere huiusmodi medium salutis (inde ea gratia fit mere suffi­
ciens). Tertio, Deus impossibilia non iuhet, adeoque omnibus con­
fert vires sufficientes ad servanda mandata (gratia vere sufficiens);
simul tamen Deus permittit ut aliqui sua culpa illis viribus non
utantur, cum absolute id posset impedire (inde ea gratia evadit mere
sufficiens).
Paucis: ex salvifica Dei voluntate et actione sequitur dari gra­
tiam vere sufficientem et ex defectu liberi arbitrii sequitur eam
gratiam esse mere sufficientem. Unde inepte obiceretur gratiam me­
re sufficientem esse tum repugnantem, quia esset causa sine effectu,
tum homini inutilem, ob eandem rationem, imo nocivam, quia face­
ret ut homini peccatum imputetur,81 tum Deo iniuriosam, cum ar­
gueret frustrationem omnipotentis eius influxus. Nam gratia, quan­
tum est de se, est vere actuosa, imo semper producit vel involvit ali­
quem effectum (puta excitationem ad salutarem actum), etsi non
illum qui principaliter intenditur, ac ideo est utilis homini nec noci­
va (cum det uno vel alio modo potentiam ad agendum) et honora­
bilis Deo, cuius influxum et causalitatem ostendit. Defectus autem
sive privatio principalis eventus contingit ex parte liberi arbitrii,
cuius deleterius influxus non vincit efficacitatem influxus divini,
quia ab ipso Deo permittitur. Simili modo ignis est de se actuosus,
etiam quando ob ligni humiditatem, a comburente fortasse permis­
sam, effectus combustionis non consequitur: in quo casu dici potest
vere ac mere sufficiens ad comburendum.
885. Quaenam autem sint huiusmodi gratiae sufficientes, nequit deter­
minate ac uniformiter stabiliri, cum contingat aliquid diversimode dici ad ali­
quid sufficiens, scilicet physice vel moraliter, proxime vel remote, directe vel
indirecte. Uno autem vel alio ex his modis gratiae sufficientes sunt: gratia
externa (moraliter tantum influens), scilicet lex, praedicatio evangelii, gratiae
gratis datae (ut miracula), bona consilia et exempla, aptae circumstantiae a
providentia ordinatae, in quibus omnibus continetur ostensio boni et commi­
natio mali; gratia interna habitualis, seu gratia sanctificans et virtutes, quibus
confertur vera potentia ad eliciendos actus salutares; gratia interna actualis,
ut producens actus supernaturales indeliberatos seu illustrationes intellectus

81 Inde ea lansenistarum propositio, supra relata (n. 868): «A gratia sufficienti li­
bera nos, Domine». Ipse Iansenius scribit: «Illud a recentioribus prolatum gratiae suffi­
cientis genus, quo adiuvante nullum umquam opus factum est aut fiet umquam, si est
verum distinctumque a gratia efficaci membrum, videtur monstrum quoddam singulare
gratiae, solummodo peccatis faciendis maiorique damnationi accersendae serviens, ideoque
lapsis hominibus citra Dei invidiam damnandis excogitatum» (De gratia Christi, 1. 3, c. 3).

DE ESSENTIA GRATIAE

881

et inspirationes voluntatis nondum deliberatas, de quibus supra (n. 846,
857-860).°
ASSERTIO 3. Datur gratia vere et plene efficax, quae nempe
infallibiliter pervenit ad intentum suum effectum, seu ad obtinen­
dum deliberatum ac salutarem actum liberi arbitrii.83

886.

Nota theologica.

Dari, saltem in nostro statu naturae lapsae, aliquas saltem gra­
tias efficaces in sensu praedicto, ut doctrina certa ab omnibus theo­
logis iudicatur, utpote quae intime connectitur cum dogmate de
praedestinatione. Quidam, ut Hugon, Garrigou-Lagrange et Diekamp, id dicunt de fide, quam ex contextu intelligunt definitam;
alii, ut Van Noort et Parente, de fide non expresse definita (quate­
nus doctrina expresse continetur in fontibus); alii, ut Lercher, Her­
vé, Mors, Boyer, saltem theologice certum; alii, ut Lermerz, Dander,
Baisi, theologice certum; alii, ut Gonzalez Rivas, certum (qui tamen
auctor notat id fortasse contineri in ipsa damnatione haeresis semipelagianae vel ex ea evidenter deduci). Videtur autem dicendum id
esse de fide definita, tum formaliter implicite, nempe tanquam par­
ticulare in universali, in ipso dogmate fidei de efficaci et universali
causalitate divina, vel si placet de universali providentia, tum aequivalenter in condemnatione haeresis semipelagianae prout fertur in
canonibus Conc. Arausicâni II (nihil enim apertius in his docetur
quam efficacitas gratiae, et quidem ad mentem et verba ipsius Au­
gustini, de cuius doctrina nemo ambigere potest et nemo ambigit).
PROBATUR.

887. Magisterii doctrina de existentia gratiae efficacis traditur
ad modum unius cum eius doctrina de existentia praedestinationis,
tum quia cum ista logice colligatur (nam, sicut Deus determinat in
intentione per praedestinationem, ita agit in exeeutione per motio­
nem gratiae), tum quia historice ipsa haeresis pelagiana, in qua in­
volvitur negatio gratiae efficacis, directius negavit ipsam fundamen­
taliorem doctrinam de praedestinatione, imo ipsam existentiam sive
necessitatem gratiae, ut notatum est supra (n. 869). Unde doctrina
æCf. Ioannem a S. Thoma, In 1-2, disp. 24, a. 1, n. 5.
ω Ad idem redit quod alii dicunt, scilicet dari gratiam efficacem seu quae in actu
primo connectitur infallibiliter cum consensu voluntatis, sive cum actu salutari.

882

DE GRATIA

Magisterii quaerenda est praecipue in documentis antipelagianis, et
peculiariter in canonibus Conc. Arausicani II, qui quidem interpre­
tandi sunt iuxta doctrinam ipsius Augustini eiusque discipuli Pros­
peri Aquitani, ad quorum verba illi canones attemperantur et de
quorum mente nullum est dubium aut controversia inter doctores.
Summa autem doctrinae ad hoc reducitur ut gratia Dei non tan­
tum det nobis potentiam volendi et operandi salutariter, sed etiam
det ipsum velle et ipsum operari, ita ut velimus et faciamus id quod
ipse vult nos velle et facere, salvo tamen ipso libero arbitrio. Quod
quidem iam ante Conc. Arausicanum II a. 529 apte exprimebatur
in Indiculo, probabiliter ab ipso Prospero Aquitano confecto inter
435 et 442, his verbis: «Quo utique auxilio et munere Dei non au­
fertur liberum arbitrium, sed liberatur... Agit quippe in nobis, ut,
quod vult, et velimus et agamus». Idque Conc. Arausicanum expri­
mit ac determinat sequentibus expressionibus: Deus facit «ut veli­
mus»; «ut operemur operatur», homo «nihil boni potest sine Deo»r
«nihil habet de suo nisi peccatum et mendacium».
888. Capitula pseudo-Caelestina, seu «Indiculus» (Capitula ancipelagiana, Caelestino I perperam attributa et probabiliter a Prospero Aqui­
tano inter 435 et 442 concinnata), cap. 4: «Nemo nisi per Christum, libero
bene utitur arbitrio». Cap. 9: «His ergo ecclesiasticis regulis et ex divina
sumptis auctoritate, ita adiuvante Domino confirmati sumus, ut omnium bo­
norum affectuum atque operum et omnium studiorum omniumque virtutumr
quibus ab initio fidei ad Deum tenditur, Deum profiteamur auctorem, et non
dubitemus, ab ipsius gratia omnia hominis merita praeveniri, per quem fit,
ut aliquid boni et velle incipiamus et facere [Phil. 2. 13]. Quo utique auxilio
et munere Dei non aufertur liberum arbitrium, sed liberatur, ut de tenebroso
lucidum, de pravo rectum, de languido sanum, de imprudente sit providum.
Tanta enim est erga omnes homines bonitas Dei, ut nostra velit esse merita,
quae sunt ipsius dona, et pro his, quae largitus est, aeterna praemia sit dona­
turus. Agit quippe in nobis, ut, quod vult, et velimus et agamus, nec otiosa
in nobis esse patitur, quae exercenda, non negligenda, donavit, ut et nos
cooperatores simus gratiae Dei» (Denz. 242, 248).
Conc. Arausicanum II a. 529 (contra Semipelagianos) definit «ipsam
gratiam facere, ut [Deus] invocetur a nobis» (can. 3); «ut a peccato purge­
mur, voluntatem nostram Deum non expectare... [sed] ut etiam purgari
velimus, per Sancti Spiritus infusionem et operationem in nos fieri» (can. 4);
«ut credamus, velimus [et similia]..., sicut oportet, agere valeamus, per infu­
sionem et inspirationem Sancti Spiritus in nobis fieri» (can. 6); «quoties bona
agimus, Deum in nobis atque nobiscum, ut operemur, operari» (can. 9);
«nihil boni hominem posse sine Deo, multa Deum facere in homine bona,
quae non facit homo, nulla vero facere hominem bona, quae non Deus praes-

DE ESSENTIA GRATIAE

883

cat, ut faciat homo» (can. 20); «neminem habere de suo nisi peccatum et
mendacium, si quid autem habet homo veritatis atque iustitiae, ab illo [divi­
no] fonte esse» (can. 22); «quando [homines] id faciunt, quod volunt, ut
divinae serviant voluntati, quamvis volentes agant quod agunt, illius tamen
voluntatem esse, a quo et praeparatur et iubetur, quod volunt» (can. 23;
Denz. 373 sqq.).
Hadrianus I, Epist. «Institutio universalis», inter 785-791, ad episcopos
Hispaniae, agens de praedestinatione contra Pelagianos, sua facit verba Ful­
gendi Ruspensis: «Praeparavit Deus... iustificandis hominibus merita; praepa­
ravit iisdem glorificandis et praemia» (Denz. 596).
Conc. Valentinum a. 855, agens de praedestinatione, ait «in electione
salvandorum misericordiam Dei praecedere meritum» (Denz. 628).
Leo IX in sua professione fidei a. 1053 habet: «Gratiam Dei praevenire
et subsequi hominem credo et profiteor, ita tamen, ut liberum arbitrium
rationali creaturae non denegem» (Denz. 685).
Conc. Trid., sess. 6, cap. 13: «Deus enim, nisi ipsi [homines] illius
gratiae defuerint, sicut coepit opus bonum, ita perficiet, operans velle et per­
ficere [Phil. 2. 13]» (Denz. 1541).
Catechismus Conc. Trid.: «Non solum autem Deus universa, quae
sunt, providentia sua tuetur atque administrat; verum etiam, quae moventur
et agunt aliquid, intima virtute ad motum atque actionem ita impellit, ut,
quamvis secundarum causarum efficientiam non impediat, praeveniat tamen;
cum eius occultissima vis ad singula pertineat, et, quemadmodum Sapiens
testatur, ’attingat a fine usque ad finem fortiter, et disponat omnia suaviter’
[Sap. 8. 1]. Quare ab Apostolo dictum est, cum apud Athenienses enunciaret
Deum, quem ignorantes colebant: 'Non longe est ab unoquoque nostrum; in
ipso enim vivimus et movemur et sumus’ [Act. 17. 27 sq.]» (1 p., c. 2, n. 22).
In Congregationibus de auxiliis, in quibus sub Clemente VIII et Pau­
lo V a. 1589-1607 de controversia thomistarum cum molinistis agebatur, ab
utraque parte supponebatur doctrina catholica de gratiae efficacitate et quaes­
tio tantum erat de modo quo huiusmodi efficacitas explicanda sit, ut declara­
vit ipse Paulus V in quadam responsione ad regem Hispaniae, reddens ratio­
nem quare ipse finem imposuerat praefatae controversiae: «Rem dilatam
esse... quod utraque pars congruat cum veritatis catholicae capitibus, doceatque Deum gratiae suae efficacia nos ad agendum excitare et facere de nolen­
tibus volentes et flectere et immutare hominum voluntates, de qua in hac
causa agitur; discrepent autem explicandi modo, cum Praedicatores dicant
eum praedeterminare voluntatem nostram physice, hoc est realiter et efficien­
ter, contra lesuitae teneant eum id facere congrue et moraliter; harum autem
opinionum et unam et alteram posse defendi».84
In sua Liturgia eandem veritatem Ecclesia frequenter exprimit sub for­
ma orationis ut Deus corda nostra et voluntates ad bonum moveat, dirigat et
immutet. Dominica 5 post Pascha, Oratio: «Largire supplicibus tuis, ut cogi­
temus te inspirante quae recta sunt, et te gubernante eadem faciamus». Domi44 Apud Pesch, Praei, dogni V, n. 583.

884

DE GRATIA

nica 4 post Pentecostem. Secreta: «Ad te nostras etiam rebelles compelle
propitius voluntates»,'1’

889. Scriptura eandem veritatem saltem aequivalenter proponit
sub sequenti quadruplici conceptu'.
Voluntas et actio Dei, in ordine tam naturali quam supernatu­
ral!, est ita omnipotens ac praevalens, ut a nulla causa creata impe­
diri possit.
Esther 13. 9: «Domine rex omnipotens, in dicione enim tua cuncta sunt
posita et non est qui possit tuae resistere voluntati, si decreveris salvare Is­
rael». Sap. 8. 1: «Attingit ergo a fine usque ad finem fortiter et disponit
omnia suaviter». Eccli. 33. 13: «Quasi lutum figuli in manu ipsius, plasmare
illud et disponere, et omnes viae eius secundum dispositionem eius, sic homo
in manu illius, qui se fecit et reddet illi secundum indicium suum». Io. 10.
28: «Ego vitam aeternam do eis, et non peribunt in aeternum, et non rapiet
eas quisquam de manu mea»; 15: 5; «Sine me nihil potestis facere». Rom.
9. 19-21: «Dicis itaque mihi: Quid adhuc quaeritur? voluntati enim eius quis
resistit? O homo, tu quis es, qui respondeas Deo? Numquid dicit figmentum
ei qui se finxit: Quid me fecisti sic? An non habet potestatem figulus luti ex
eadem massa facere aliud quidem vas in honorem, aliud vero in contu­
meliam?».

Deus ipsis hominum cordibus (sive voluntatibus) ita dominatur,
ut ea dirigat, inclinet, imo immutet.
3 Reg. 8. 58: «Inclinet [Deus] corda nostra ad se, ut ambulemus in uni­
versis viis eius et custodiamus mandata eius et caeremonias eius et indicia,,
quaecumque mandavit patribus nostris». Esther 14. 13: «Transfer cor illius
[i. e. regis] in odium hostis nostri»; 15. 11: «Convertitque Deus spiritum
regis in mansuetudinem». Psal. 36. 23: «Ad Dominum gressus hominis diri­
gentur, et viam eius volet [i. e. ad placitum disponit]». Psal. 118. 36: «In­
clina cor meum in testimonia tua et non in avaritiam» (cf. v. 33. 47). Prov.
21. 1: «Sicut divisiones aquarum [in manu hortulani] ita cor regis in manu
Domini: quocumque voluerit inclinabit illud». Baruch 2. 31-33: «Et scient
quia ego sum Dominus Deus eorum, et dabo eis cor, et intelligent; aures et
audient, et laudabunt me... et avertent se a dorso suo duro et a malignita­
tibus suis». Ezech. 11. 19 sq.: «Et dabo eis cor unum et spiritum novum
tribuam in visceribus eorum et auferam cor lapideum de carne eorum et dabo
eis cor carneum, ut in praeceptis meis ambulent et indicia mea custodiant
faciantque ea, et sint mihi in populum, et sim eis in Deum» (idem fere
repetitur in 36. 26 sq.). Huiusmodi Dei actio in cor hominis practice ac vivide
describitur in conversione Lydiae, «cuius Dominus aperuit cor intendere his
*-s Quamplurcs locos ex S. Liturgia colligit Fr. Muniz, Suma Teolôgica de Santa
Tomas de Aquino I (Madrid 1947) 997-1

DE ESSENTIA GRATIAE

885

quae dicebantur a Paulo» (Act. 16. 14) et in subitanea conversione ipsius
Pauli (Act. 9. 1 sqq.).

A voluntate et praedestinatione Dei pendet quod quidam prae
aliis salventur.
Ephes. 1. 4-6: «Qui praedestinavit nos... secundum propositum volunta­
tis suae». Rom. 8. 28-30: «Quos praedestinavit, hos et vocavit, et quos voca­
vit, hos iustificavit, quos autem iustificavit, illos et glorificavit»; 9. 16, 18:
«Igitur non volentis neque currentis, sed miserentis est Dei... Ergo cuius vult
miseretur, et quem vult indurat». De tribus his textibus confer dicta in trac­
tatu De Deo Uno (in vol. 1, n. 803); tertius ille textus suum valorem habet,
etiam si dicatur cum quibusdam generalem pericopam 9. 11-23 referri imme­
diate non ad praedestinationem individuorum sed ad vocationem gentium ad
salutem messianicam et exclusionem populi iudaici ab eadem.86

Deus operatur in nobis ipsum velle et ipsum agere.
Io. 15. 16: «Non vos me elegistis, sed ego elegi vos, ut eatis et fructum
adieratis, et fructus vester maneat». 1 Cor. 4. 7: «Quis enim te discernit?
Quid autem habes quod non accepisti? si autem accepisti, quid gloriaris quasi
non acceperis?»; 15. 10: «Gratia autem Dei sum id quod sum, et gratia eius
in me vacua non fuit, sed abundantius illis omnibus laboravi; non ego autem,
sed gratia Dei mecum». 2 Cor. 3. 5: «Non quod sufficientes simus cogitare
aliquid a nobis quasi ex nobis, sed sufficientia nostra ex Deo est». Phil. 1. 6:
«Confidens hoc ipsum, quia qui coepit in vobis opus bonum perficiet usque in
diem Christi lesu»; 2. 13: «Deus est enim qui operatur in vobis et velle et
perficere [i. e. facere, iuxta graecum ένεργεΐν ] pro bona voluntate [nostra,
iuxta aliquos; sua, iuxta alios plures et probabilius]».

Augustino anteriores, praesertim graeci, modo po­
tius practico ac paraenetico hanc veritatem proponunt, quatenus
Deo attribuunt bonam nostram voluntatem et bona nostra opera, et
aliunde, ob eundem practicum scopum necnon ad refutandum manichaeisticum ac gnosticum fatalismum, magis insistunt in viribus li­
beri arbitrii a Deo adiuti et potius sufficientiam gratiae quam eius
praevalentem efficacitatem peculiariter extollunt, ut constat ex dic­
tis superius (n. 873, 881). Non desunt tamen, praecipue apud lati­
nos, praeclari loci in quibus huiusmodi gratiae efficacitas non minus
explicite quam apud Augustinum exhibetur.
890. Patres

86 Hanc pericopam, ut relatam ad praedestinationem et gratiam efficacem, apte ac
diffuse exponit Lercher, Instil, theol. dogm. IV-1, n. 338.

886

DE GRATIA

Ita Tertullianus, De anima 21. 6: «Haec erit vis divinae gratiae, potentior utique natura, habens in nobis subiacentem sibi liberam arbitrii potes­
tatem quod αύτεςούσιον dicitur, quae cum sit et ipsa naturalis atque mutabi­
lis, quoquo vertitur, natura convertitur» (CCL 2. 814). Cyprianus, De ora­
tione dominica 14: «Dicimus: ’Fiat voluntas tua sicut in coelo et in terra’;
non ut Deus faciat quod vult, sed ut nos facere possimus quod Deus vult.
Nam Deo quis obsistit quominus quod velit faciat? Sed quia nobis a diabolo
obsistitur quominus per omnia noster animus atque actus Deo obsequatur,
oramus et petimus ut fiat in nobis voluntas Dei, quae ut fiat, in nobis opus
est Dei voluntate, id est ope eius et protectione» (ML 4. 545). Ambrosius,
Expos, in ev. Lucae, 1, 3, n. 27: «Simul disce quia [Christus] recipi noluit
ab his [i. e. a Samaritanis], quos sciebat non simplici mente conversos; nam
si voluisset, ex indevotis devotos fecisset... Deus [enim] quos dignatur vocat,
et quem vult religiosum facit» (ML 15. 1793 sq.).

891. Augustinus autem, a pelagiana controversia coactus, tan­
topere ac tam emphatice in efficacitate gratiae insistit, ut non solum
lansenio qui in ipso suae haeresis patrocinium reclamavit, verum
etiam quibusdam modernis theologis, visus sit exaggerare ac vix li­
berum ipsum arbitrium et existentiam gratiae sufficientis retinere,
ut notavimus supra (n. 876, 882). Praeter textus superius relatos
(n. 874 sq., 882 sq.), in quibus utraque gratia, et sufficiens et effi­
cax, simul proponitur, necnon nuper relatos canones Indiculi et
Conc. Arausicani, qui praecipue ex sententiis ipsius Augustini con­
cinnati sunt, ad rem faciunt sequentes fortiores ac signantiores loci:
De div. quaest. ad Simplicianum (a. 396/397) 1. 2. 12: «At illud mani­
festum est, frustra nos velle, nisi Deus misereatur; illud autem nescio quo­
modo dicatur, frustra Deum misereri, nisi nos velimus. Si enim Deus misere­
tur, etiam volumus; ad eandem quippe misericordiam pertinet ut velimus.
’Deus enim est qui operatur in nobis et velle et operari, pro bona voluntate’.
Nam si quaeramus utrum Dei donum sit voluntas bona, mirum est si negare
quisquam audeat» (ML 40. 118).
Confessiones (a. 400) 10. 31. 45: «Conforta me, ut possim. Da quod
tubes, et iube quod vis» (ML 32. 798).
De gratia Christi et de peccato originali (a. 418), 1. 1, c. 24, n. 25: «Le­
gant ergo et intelligant [Pelagiani], intueantur atque fateantur, non lege atque
doctrina insonante forinsecus, sed interna et occulta, mirabili ac infallibili
potestate operari Deum in cordibus hominum, non solum veras revelationes,
sed bonas etiam voluntates» (ML 40. 373).
Contra duas epistolas Pelagianorum (a. 420) 1. 19. 37: «Trahitur ergo
[homo a Deo] miris modis ut velit, ab illo qui novit intus in ipsis hominum

DE ESSENTIA GRATIAE

887

cordibus operari, non ut homines, quod fieri non potest, nolentes credant,
sed ut volentes ex nolentibus fiant» (ML 44. 568).
Enchiridion (a. 421) 98. 25: «Quis porro tam impie desipiat, ut dicat
Deum malas hominum voluntates quas voluerit, quando voluerit, ubi volue­
rit, in bonum non posse convertere?» (ML 40. 277).
De gratia et libero arbitrio (a. 426/427) 16. 32: «Certum est nos velle,
cum volumus, sed ille facit ut velimus bonum... Certum est nos facere, cum
facimus, sed ille facit ut faciamus, praebendo vires efficacissimas voluntati»
(ML 44. 901).
De correptione et gratia (a. 426/427) 8. 17: «Secundum gratiam Dei,
non contra eam, libertas defenditur voluntatis. Voluntas quippe humana non
libertate consequitur gratiam, sed gratia potius libertatem, et, ut perseveret,
delectabilem perpetuitatem et insuperabilem fortitudinem». 12. 38: «Ac per
hoc nec de ipsa perseverantia boni voluit Deus sanctos suos in viribus suis,
sed in ipso gloriari: qui eis non solum dat adiutorium quale primo homini
dedit, sine quo non possint perseverare si velint, sed in eis etiam operatur et
velle, ut quomodo non perseverabunt, nisi et possint et velint, perseverandi
eis et possibilitas et voluntas divinae gratiae largitate donetur... Subventum
est igitur infirmitati voluntatis humanae, ut divina gratia indeclinabiliter et
inseparabiliter [aliter: insuperabiliter\ ageretur; et ideo, quamvis infirma,
non tamen deficeret, neque adversitate aliqua vinceretur» (ML 44. 939 sq.);
14. 43 sq.: «Non est itaque dubitandum, voluntati Dei... humanas voluntates
non posse resistere, quominus faciat ipse quod vult, quandoquidem de ipsis
hominum voluntatibus, quod vult, cum vult, facit... Deus [enim'} habet hu­
manorum cordium quo placet inclinandorum omnipotentissimam potestatem...
[Dewr] magis habet in potestate voluntates hominum quam ipsi suas» (ibid.
943 sq.).
Retractationes (a. 426/427) 1. 9. 6: «Et quia omnia bona..., et magna, et
media, et minima ex Deo sunt, sequitur ut ex Deo sit etiam bonus usus libe­
rae voluntatis, quae virtus est, et in magnis numeratur bonis» (ML 32. 598).
De praedestinatione sanctorum (a. 428/429) 8. 13: «Haec itaque gratia,
quae occulte humanis cordibus divina largitate tribuitur, a nullo duro corde
respuitur. Ideo quippe tribuitur, ut cordis duritia primitus auferatur» (ML
44. 971).

ex duplici veritate deducitur. Primo scili­
cet ex infallibili et efficaci praedestinatione. Nam gratia est effectus
praedestinationis in his qui praedestinantur, seu medium quo Deus
obtinet finem beatitudinis, quem sibi praefigit aliquos homines prae­
destinando. Unde, sicut praedestinatio est infallibilis et efficax (nam
Deus nequit in suo fine, absolute volito, frustrari), ita pariter et gra­
tia, in eis nempe qui salvantur. Propterea Augustinus refert mentio­
nem gratiae efficacis in ipsa vulgata definitione quam tradit de prae­
destinatione: «Praescientia et praeparatio beneficiorum Dei quibus
certissime liberantur, quicumque liberantur» (De dono persev. 14).
892. Ratio theologica

DE GRATIA

888

Secunda ratio, eaque universalior, seu quae valet etiam de gratiis
collatis his qui non sunt praedestinati, deducitur ex universali causalitate divina. Nam dantur de facto actus deliberati salutares; iam­
vero huiusmodi actus, in sua propria ratione actus deliberati, ne­
queunt effugere causalitatem Dei, secus Deus non esset causa uni­
versalis; causalitas autem Dei exercetur per gratiam; ergo datur
gratia quae causât actus deliberatos qua tales, nec aliud est gratia
efficax. Quod si quis dicat hanc rationem non concludere, quia for­
tasse praefati actus eveniunt tantum de facto ac contingenter, ita ut
eorum causa sit fortasse ipsa voluntas adiuta per solam gratiam suf­
ficientem, respondetur id esse non posse, quoniam oportet ut ipse
actus, qua actus et qua deliberatus, refundatur in divinam causali­
tatem, quae ideo, ab ipso hoc secuto effectu, efficax esse demons­
tratur.
Obiectio
contra existentiam gratiae efficacis deducitur ex existentia
liberi arbitrii, quod videtur illi repugnare. Cui respondetur: Deus, utpote
provisor universalis, potest res ita disponere ut voluntas libere inclinetur ad
faciendum non aliud quam illud praecise quod Deus vult (ita omnes doctores catholici, tam thomistae quam molinistae); imo, utpote causa ipsius volun­
tatis eiusque liberae inclinationis, potest voluntatem ipsam intrinsece movere
ad libere eligendum quod ipse vult (ita ulterius thomistae cum S. Thoma, 1
p., q. 106, a. 2; 1-2, q. 112, a. 3). Ceterum, haec obiectio praeterquam exis­
tentiam gratiae efficacis, tangit ulteriorem quaestionem de eius essentia, seu
de modo quo Deus obtinet infallibiliter effectum salutarem seu consensum
voluntatis. Quae quidem quaestio, valde implicata et inter theologos contro­
versa, iam restat examinanda.
QUAESTIO X. DE EFFICACIA GRATIAE ACTUALIS EIUSQUE
CONCORDIA CUM LIBERO ARBITRIO—QUAESTIO SCHO
LASTICA*7
I. SENSUS

QUAESTIONIS.

893. In quaestione praecedenti statuimus, tanquam doctrinam
catholicam in qua omnes theologi necessario conveniunt, ipsum87
87 1 p., q. 19, a. 8; q. 22, a. 4; q. 23, a. 6; q. 105, a. 5; 1-2, q. 10, a. 4;
q. 109, a. 1; q. 111, a. 2; C. Gent. 3. 89-90; De veritate, q. 6, a. 3: q. 23, a. 5; De pa­
tentia, q. 3, a. 7; De malo, q. 6, a. un. Cf. alios locos infra, n. 907 sq.
Cum haec quaestio disputetur praecipue inter thomistas et molinistas, dabimus
seiunctim bibliographiam utriusque partis; quaedam autem opera, pertinentia ad syste­
mata intermedia vel mitigata, dabimus infra, n. 900 sq
Ex parte thomistarum:
Alvarez, D., De auxiliis divinae gratiae (a. 1610), 1. 8-10, praesertim disp. 83.

DE ESSENTIA GRATIAE

889

factum sive existentiam concordiae inter gratiam et liberum arbi­
trium, vel si placet, existentiam gratiae tam mere sufficientis quam
plene efficacis. Nunc ulterior quaestio est de essentia sive modo
illius concordiae et utriusque gratiae, quae tota tandem reducitur ad
explicandam naturam ipsius efficacitatis gratiae per respectum ad
liberum arbitrium, utrum nempe proveniat ab intrinseca vi ipsius
gratiae an ab extrinseca aliquo elemento, puta ex scientia Dei sive
ex praevisione concursus liberi arbitrii; ex hoc enim pendet quid sit
ipsa gratia sufficiens et quomodo efficacitas gratiae concordet cum
libero arbitrio.
Banez, D., Scholastica commentaria in primam partem Summae Theologicae a. 15841588.—Tractatus de vera et legitima concordia liberi arbitrii creati cum auxiliis gratiae
Dei efficaciter moventis humanam voluntatem (a. 1600; primo editus a Beltran de Heredia
a. 1948).
Billuart, C. R., De gratia (a. 1746), diss. 5. Scripsit etiam opuscula Le thomisme
vengé et Le thomisme triomphant.
Carro, V., «El molinismo impugnado por Vitoria antes de nacer Molina», Angeli­
cum (1932) 477 sqq.—«Posiciôn de Cayetano en la controversia sobre la gracia y el libre
albedrio», ibid. (1934) 425 sqq.—«La critica historica ante las controversias sobre la gra­
cia en el siglo XVI», Cienda tomista LXXXVII (1960) 71-76.
Dum Mermuth, A. M., 5. Thomas et doctrina praemotionis physicae, seu responsio
ad R. P. Schneemann, S. J., aliosque doctrinae scholae thomisticae impugnatores, ParisiisLovanii 1886.—Defensio doctrinae E. Thomae Aquinatis de praemotione physica, seu res­
ponsio ad R. P. V. Frins, S. J., Lovanii 1895.
Garrigou-Lagrange, R., Dieu. Son existance, sa nature (éd. 4, Paris 1923) 473489, 626-712, 791-847 (ubi denuo edit opusculum S. Thomas et le Néomolinisme, exara­
tum contra A. D’Ales).—La prédestination des saints et la grâce (Paris 1936) 257-419.—
De gratta (Torino 1946) 148-242, 244-374.—«Le fondement suprême de la distinction des
deux grâces, suffisante et efficace», Revue thomiste XLIII (1937) 1-17.—«De comoedia
banneziana et recenti syncretismo», Angelicum XIII (1946) 3-25 (denuo editum in De
gratta 359 sqq.).—Praeterea scripsit tres articulos in Diet, théol. cathol., scilicet «Prédes­
tination, Prémotion, Thomisme», et plures polemicos articulos, praecipue contra D’Alès,
S. J.: Revue de philosophie (1926) 379-398, 423-433, 659-670; (1927) 303-324; Revue tho­
miste (1924) 495-518; (1928) 193-210, et contra Marin-Sola, O. P.: Revue thomiste (1925)
558-566; (1926) 160-173; Angelicum (1926) 121-175 (cf. hic infra, n. 900).
Gayraud, H., Le thomisme et le molinisme, Toulouse 1889.—Providence et libre
arbitre, Toulouse 1892.—Saint Thomas et le prédeterminisme, Paris 1895.
Gonet, I. B., Manuale, tr. 7, c. 10.
Gredt, L, Elementa philosophiae aristotelico-thomisticae II, n. 835-848, ubi doctrina
thomistica aptissime exponitur et defenditur.
Guillermin, H., «Saint Thomas et le prédéterminisme», Revue thomiste III (1895)
162-187, 437-476, 549-576; IV (1896) 642-658,—«La grâce suffisante», ibid. IX (1901)
505-519; X (1902) 47-76, 377-404, 654-675; XI (1903) 20-31. Conatur ex parte mitigare
rigidum thomismum.
Journet, Ch., Entretiens sur la grâce (Paris 1957) 39-55.
Lemos, Th., Panoplia gratiae (opus posthumum, ed. 1676), tom. 4, tr. 3, c. 6.
Scripsit etiam Acta... de auxiliis (ed. 1702).
Maquart, F. X., Elementa philosophiae III-2 (Parisiis 1938) 438-449.
Maritain, J., Court traité de l'existence et de l’existant (Paris 1947) 141-169.—
Dieu et la permission du mal, Bruges 1963.
Martin, R. M., «Pour S. Thomas et les thomistes contre le R. P. Stufler», Revue
thomiste VII (1924) 579-595; VIII (1925) 167-186, 567-578; IX (1926) 73-85.

890

DE GRATIA

Haec quaestio, quae est mera determinatio generalioris quaestionis, tam
theologicae quam philosophicae, de modo agendi divinae causalitatis in libe­
rum arbitrium in quolibet ordine tam naturali quam supernaturali (in quo
quidem motio divina est ipsa gratia actualis), vel, si placet, de modo compo­
nendi duplicem veritatem, tam fidei quam rationis, de universali et efficaci
causalitate Dei et de existentia et exercitio liberi arbitrii, nequit clare ac dis­
tincte resolvi, cum impingat in ipsum naturale mysterium divinae actionis in
creaturam, quae nequit in seipsa cognosci nisi Dei essentia in seipsa cognos­
catur, sicut in beatifca visione.
Difficultatem problematis non semel indicavit ipse Augustinus, cum gra­
tiae efficacitatem strenue vindicaret contra Pelagianismum, declarans quod
ubi premitur efficacia gratiae, videtur deprimi liberum arbitrium, ac vicissim
(supra, n. 874). Eandem indigitat Caietanus paulo antequam haec quaestio in
crudioribus ac controversialibus terminis poneretur a theologis postridentinis,
loquens de «dubitatione valde ardua et forte ab humano intellectu insolu­
bili» (Iw 1 p., q. 22, a. 4, ad 1) atque declarans: «Cum mihi obicis: coniunge
haec verba, simul scilicet efficacitatem gratiae et libertatem humanam, res-

Nf.veut, E., «Controverses récentes sur le concours divin et la prémotion divine»,
Divus Thomas (Piacenza) (1927) 123-126.—«De la nature de la grâce actuelle. De diverses
sortes de grâce actuelle», ibid. (1929) 15-42.
Nicolas. J. H., «La permission du péché», Revue thomiste LX (1960) 5-37, 185206, 509-546.
Nicolas, M.-J., «La liberté humaine et le problème du mal», Revue thomiste
XLVIII (1948) 191-217.—«Simples réflexions sur la doctrine thomiste de la grâce», ibid.
LVIII (1958) 645-653.
Prado, N. del. De gratia et libero arbitrio. 3 voll., Friburgi Helv. 1907. Opus
magni ponderis.
Salm anticenses, De gratia, disp. 7.
Sertillanges, A. D., «La providence, la contingence et la liberté selon S. Thomas
d’Aquin», Revue des sciences philosophiques et théologiques III (1909) 5-16.—La philo­
sophie de S. Thomas I (éd. 2, Paris 1940) 238-240.—L’idée de création et ses retentisse­
ments en philosophie, Paris 1945.—Le Christianisme et les philosophies, Paris 1941. Cona­
tur substituere actionem creatricem pro praemotione physica (cf. Boyer, infra cit.).
Ex parte molinistarum:
Ales, A. de, Providence et libre arbitre, éd. 2, Paris 1927. In quo opere colligit
varios articulos a se editos in Revue des sciences reliegieuses, Revue de philosophie, Revue
thomiste (cf. infra, n. 908). Scripsit etiam duos articulos «Prédestination» et «Providence»
in noto suo Dictionnaire Apologétique.
Bellarminus, R., De gratia et libero arbitrio, 1. 1, c. 2; 1. 4, c. 14 et 16.
Boyer, Ch., De gratia divina (ed. 2, Roma 1946) 245-283.—«Providence et liberté
dans un texte de Saint Thomas», Gregorianum XIX (1938) 194-209.—Grâce actuelle et
motion divine», Dictionnaire de théologie catholique—Tables générales, «Grâce», col.
1862-1868.
Descoqs, P., Thomisme et Suarezisme, Paris 1927.
Dumont, P., Liberté humaine et concours divin d'après Suarez, Paris 1936.
Elorduy. E., «Suarez en las controversias sobre la gracia», Archivo teolôgico granadino XI (1948) 131-192.
Frins. V., S. Thomae Aquinatis O. P. doctrina de cooperatione Dei cum omni natu­
ra creata praesertim libera, seu S. Thomas praedeterminationis physicae ad omnem actio­
nem creatam adversarius. Responsio ad R. P. A. Af. Dummermuth Ο. P., Parisiis 1893._
«Concours divin», Dictionnaire de théologie catholique III-l (Paris 1907) 781-796.

DE ESSENTIA GRATIAE

891

pondeo me scire quod verum vero non est contrarium, sed nescire haec iungere, sicut nescio mysterium Trinitatis» (In epist. ad Rom., c. 5).
Huiusmodi problematis nonnisi duplex solutio dari potest, altera nempe
qua dicatur gratiae efficaciam provenire ex intrinseca vi ipsius gratiae sive
motionis divinae et altera qua gratiae efficacia repetatur ab extrinseco aliquo
elemento, puta ex scientia divina.
Primam solutionem non ambigue indicavit ipse Augustinus, quamvis ul­
teriorem eius explicationem non attentaverit, docens Deum movere volunta­
tem ad libere eligendum quod ipse vult, «intus in ipsis hominum cordibus
operans, ut volentes ex nolentibus fiant» et «ut ex Deo sit etiam bonus usus
liberae voluntatis» (supra, n. 891), eamque manifeste proposuit S. Thomas,
docens, «Deum movere voluntatem immutabiliter propter efficaciam virtutis
moventis quae deficere non potest» (De malo, q. 6, a. 1, ad 3) et «Deum esse
causam nobis non solum voluntatis sed etiam volendi» (C. Gent. 3. 89) seu
«esse causam actus liberi arbitrii» (De malo, q. 3, a. 2, ad 4), eo quod ipse
est «causa profundens totum ens et omnes eius differentias [ita ut] ex ipsa
voluntate divina originentur necessitas et contingentia [ut libertas] in rebus»
(In 1 Periherm., lect. 15; de sententia S. Thomae confer infra, n. 906-908).
Alteram solutionem primi proposuerunt in altera parte saec. 16 aliqui theo­
logi S. J., praecipue Molina, ex quo originem habuit molinismus cum suis deGonzalez Rivas, S., «Un tratado inedito de Suarez sobre la ciencia media», Aizrcelànea Camillas IX (1948) 59-132.
Le Bachelet, X. M., Prédestination et grâce efficace. Controverses dans la Com­
pagnie de Jésus au temps d’Aquaviva (1610-1613), 2 voll., Louvain 1931.
Ledrus, M., «La science divine des actes libres», Nouvelle revue théologique LVI
(1929) 128-151.
Lessius, L., De gratia efficaci, decretis divinis, libertate arbitrii et praescientia Dei
conditionata disputatio apologetica, Antwerpiae 1610.
Michel, A., «Grâce suffisante et grâce efficace», Doctor Communis VI (1953) 34-58.
Molina, L., Concordia..., Olyssipone 1588 (vide integrum titulum infra, n. 894).
—Commentaria in primam partem D. Thomae a. 1592.
Quilliet, H., «Congruisme», Dictionnaire de théologie catholique III-l (Paris 1907)
1120-1138.
Rasolo, L., Le dileme du concours divin. Primat de l’essence ou primat de l’exis­
tence?, Romae 1956.
Regnon, Th., Banes et Molina, Paris 1883.—Bannésianisme et Molinisme, Pa­
ris 1890.
Saudreau, A., «Prédétermination et liberté», Revue des sciences religieuses (1936)
484-495; (1937) 455-470.
Schnnemann, G., Controversiarum de divinae gratiae liberique arbitrii concordia
initia et progressus (versio G. Gietmann ex originali germanico, edito in «Stimmen aus
Maria-Laach»), Freiburg i. Br. 1881.
Stufler, J., Divi Thomae Aquinatis doctrina de Deo operante in omni operatione
naturae creatae praesertim, Oeniponte (Tyrolia) 1923.—Gott, der erste Beweger aller Dinge, Innsbruck 1936. Praeterea scripsit quamplures articulos in Zeitschrift für katholische
Théologie inter a. 1918 et 1938.. Sibi concitavit oppositionem tum thomistarum tum ipso­
rum molinistarum, eo quod defenderit S. Thomam nullum docuisse divinum concursum.
Suarez, Fr. Opusculum De concursu, motione et auxilio Dei (1599).—De gratia,
I. 3-5. Haec secunda pars magni tractatus de gratia edita est a. 1615 (et quidem invita
Societate) ob generalem S. Officii prohibitionem, de qua infra.
Vansteenberghe, E., «Molinisme» Dictiionnaire de théologie catholique X-2 (Paris
1929) 2094-2187.

DE GRATIA

892

rivationibus, necnon celebris controversia coaevorum thomistarum, qui, duce
Bâtiez et ex eo banesiani vocati, praefatam doctrinam S. Thomae ulterius de­
terminarunt vel explicarunt.
Ceterum, cum utrumque systema ex rigidioribus positionibus praecipuo­
rum patronorum videretur inaniter pulsare ad portam ipsius inscrutabilis
mysterii, subsequentibus saec. 17 et 18 excogitatae sunt intermediae quaedam
sententiae, scilicet augustinismus et syncretismus sorbonico-alphonsianus, et
tandem in moderniori aetate introductae sunt quaedam emollitae formae in
ipsa duo rigida systemata, ut utriusque intestina difficultas attenuaretur et
externa oppositio reduceretur. Quae omnes opiniones ad sequentem synopsim
reduci possunt:
Gratia efficax
•ab extrinseco (ex consensu voluntatis)
ex mero consensu voluntatis (sub
concursu Dei simultanée)
ex consensu voluntatis et congruitate circumstantiarum
sub concursu praevio sed
sub concursu simultaneo
indifferente
ab intrinseco (ex propria vi)
physice
determinans
ad omnes actus
ad actus tantum dif­
ficiliores

non determinans

moraliter
ad omnes actus
ad actus tantum difficilio­
res

Moiinis mus
Molinismus purus (Molina)

Congruismus
Congruismus purus (Suarez)

Congruismus mitigatus, sive
neomolinismus (Billot)

Thomismus
Thomismus purus
Thomismus mitigatus (Marin
Sola)
Thomismus mitigatus, sive
neothomismus (Pecci)

Augustinismus
Syncretismus Sorhonico - Alphonsianus

894. Molinismus.
Inter raros praecursores molinismi numerari possunt duo dominicam,
scilicet Ourandu^ (f 1334) et Catharinus, theologus tridentinus (t 1553),
Aln 2 Sent., dist. 1, q. 5, ubi docet concursum divinum non respicere ipsas ope­
rationes hominum nisi mediate et indeterminate, seu consistere tantum in ipsa creatione
et conservatione facultatum per quas homo ipse agit. Quam quidem sententiam, utpote
negantem omnem verum Dei concursum, etiam simultaneum, ad ipsam voluntatis opera­
tionem, refutat ipse Molina {Concordia, disp. 25; cf. disp. 26).

....

DE ESSENTIA GRATIAE

893

viri singularium opinionum.89 Post Conc. Trid., aliqui theologi iesuitae magni
nominis, ut Molina (1535-1600) in academia eborensi in Lusitania, Lessius
(t 1623) et Bellarminus (t 1621) Lovanii,90 ad funditus evertendos recentes
damnatos errores Protestantium et Baianorum de extinctione liberi arbitrii
per peccatum originale, novam inierunt viam qua eiusdem arbitrii vires in
opere salutis non modice extollerentur. Hinc coepit in Hispania acris contro­
versia inter iesuitas et dominicanos, ducibus praecipue hinc inde Ludovico
Molina S. J. et Dominico Banez O. P. (t 1604), qui fere eodem tempore sua
commentaria in Summam theologicam S. Thomae ediderunt.91
Post decem annos ab editione celebris libri Molinae Concordia (a. 1588),
lis ad ipsam S. Sedem delata ac revocata est a. 1598. Commissio, ad illum
praecipue librum examinandum instituta, ter illum damnandum iudicavit
(a. 1598-1601). Cum tamen Clemens VIII, etsi molinismo non ambigue in­
fensus, huiusmodi iudicio non acquiesceret, celebratae sunt coram ipso ac
subinde coram eius successore Paulo V, usque ad a. 1607, celebres «Congre­
gationes de auxiliis», quarum consultores (uno excepto) iterum a. 1606 li­
brum damnandum censuerunt (et quidem quoad 42 propositiones, vel, iuxta
unum consultorem, quoad 30 propositiones). Iterum tamen Paulus V, nolens
ferre sententiam (de consilio S. Francisci Salesii),92 Commissionem ipsam di­
misit totamque causam pro tempore clausam declaravit, prohibens ne altera
pars alteram censura notaret (cf. decretum in Denz. 1997; item epistolam ad
regem Hispaniae, supra cit., n. 888). Praterea S. Officium a. 1611 prohibuit

59 Suarez {De gratia, 1. 5, c. 45-47) conatur ad molinismum trahere plures theolo­
gos tam antetridentinos, ut S. Thomam, Halensem, Bonaventuram, Scotum, Marsilium,
Soncinam, Aegidium, Hadrianum, quam postridentinos, ut D. Soto, Vega, Castro, Palacios,
Tapper, Driedo, Stapleton, loannem a Bononia, Corduba, Pighium, Clichtovaeum,
Medinam.
90 Facultas Universitatis Lovaniensis, instigante ipso Baio cancellario, a. 1587, damna­
vit 31 propositiones Lessii, tanquam pelagianas; quam condemnationem non approbavit
Commissio romana a. 1588. Cf. Vansteenberghe, art. cit. (supra, n. 892) 2199 sq.; item
Ephemerides theologicae Lovanienses (1965) 54&-560.
91 Molina, discipulus Petri Fonseca S. J. lusitani philosophi (f 1599), a quo haereditavit conceptum «scientiae mediae», docuit per viginti annos in academia eborensi in
Lusitania. Primus e Societate Jesu S. Thomae commentator, sua Commentaria in primam
partem D. Thomae edidit a. 1592; praecipuam autem illius partem, quae agit de gratia
et libero arbitrio, iam separatim ediderat Olyssipone 1588 sub titulo Concordia liberi ar­
bitrii cum gratiae donis, divina praescientia, praedestinatione, et reprobatione, ad nonnul­
los primae partis D Thomae articulos (2 editio, ipsius auctoris, Antwerpiae 1593; ultima
ac critica editio I. Rabeneck, Oniae-Matriti 1953). In appendice addita a. 1589 ad primam
editionem, Molina conqueritur «doctores hispanos qui a vigintis annis scripserunt... tales
[Dei] praedefinitiones praedeterminationesve ad singulos actus voluntatis humanae exercerdos invexisse ut libertatem nostram de medio tollere ac rem de solo titulo facere
videantur» (ed. Rabeneck, p. 651).
Banez, professor in universitate salmanticensi per viginti annos (1579-1599), edidit
Commentarium in primam partem Summae Theologicae a. 1584-1588 et Tractatum de
concordia liberi arbitrii creati cum auxiliis gratiae a. 1600. Praefatum Molinae librum de
Concordia detulit ad hispanum tribunal S. Officii, ut continentem pelagianas propositiones.
92 Confer Breve Pii IX a. 1877, quo huic sancto confertur titulus Doctoris Ecclesiae.
Notum est S. Franciscum Salesium favisse sententiae Molinae et Lessii, quam «ut Dei
misericordiae ac gratiae magis consentaneam, veriorem ac amabiliorem existimavi» {Epist.
ad Lessium a. 1618, cit. a Le Bachelet, op. cit. [supra, in η. 892] 329 sq.).

894

DE GRATIA

ne de controversa illa quaestione quidquam ederetur antequam ipsi S. Officio
propositum fuisset; quod decretum iterum inculcatum est a. 1625 et 1641.
Paulo tamen post editi sunt ex utraque parte notabiles commentarii Suaresii,
S. J. (a. 1651) et Thomae de Lemos, O. P. (a. 1676).
Clausa praefata causa, praepositus generalis S. J. Claudius Aquaviva,
seposito puro systemate Molinae, quod vix ex praefatis Congregationibus
illaesum evaserat, a. 1613 imposuit iesuitis doctoribus ut sequerentur mitiga­
tum systema Suaresii, quod Congruismus vocari solet; idemque confirmavit,
sub quadam forma mitigata quae locum relinqueret puro molinismo, capitu­
lum generale a. 1616 et 1651. Ceterum, cum utriusque systematis nulla sit
essentialis differentia in quaestione de efficacitate gratiae (secus ac in quaes­
tione de gratuita praedestinatione), decretum illud paulatim in desuetudinem
abiit, ita ut unum vel alterum systema libere assumeretur.95

895. Molinismus, iugiter retenta sic dicta scientia media, tan­
quam extrinseco elemento quo efficacitas gratiae explicetur, tripli­
cem varietatem vel gressum assumpsit, quod attinet ipsum gratiae
influxum in actum liberi arbitrii, scilicet concursum mere simultaneum (Molinismus purus, ipsius Molinae), concursum simultaneum
quidem sed congruum seu oblatum in congruis circumstantiis (Con­
gruismus, sive mitigatus molinismus Suaresii) et concursum non si­
multaneum sed praevium, seu praemotionem, non tamen determi­
natam sed indifferentem (Congruismus mitigatus sive neomolinismus Billot et aliorum recentiorum).
Primo scilicet, in ordine intentionis, Deus per scientiam me­
diam praescit infallibiliter quid Petrus ageret in his vel illis cir­
cumstantiis, idque praescit vel ex supercomprehensione causarum
(Molina), vel ex formali aut obiectiva rerum futurarum veritate
(Suarez; de qua scientia media actum est in tractatu De Deo Uno, in
vol. 1, n. 737); sicque decrevit Petrum movere in circumstantiis,
quae de facto contingunt in generali ordine mundi a Deo electi
(Molina), vel in congruis ipsis circumstantiis in quibus Deus ipse
elegit ex speciali beneficio ponere Petrum (Suarez, qui inde salvat
contra Molinam praedestinationem ante praevisa merita; cf. in vol.
1, n. 801). Secundo, in ordine executionis, Deus movet liberum
arbitrium, seu concurrit cum eo in suo actu salutari sive deliberato.
Huiusmodi autem concursus (in quo gratia consistit) tripliciter
explicatur.
93 Confer textum decreti Aquavivae a. 1613 et eius successoris Vitelleschi a. 1616
apud Le Bachelet, ibid., 237-239, 289 sq. De decreti subsequent! desuetudine confer
ibidem, p. 382-385.

DP. ESSENTIA GRATIAE

895

896. Molina (Concordia, per totum; Comm, in 1 p. D. Thomae; quern
sequitur Lessius, De gratia eficacï) docet concursum mere simultaneum atque
tndifferentem. Deus scilicet agit non in ipsam potentiam sive voluntatem, sed
tantum in eius effectum sive actum, huic praebens rationem non ipsius vitali­
tatis sed solius supernaturalitatis; sicque concursus non est praevius sed mere
simultaneus (cf. supra, n. 845). Praeterea, huiusmodi concursus consistit in
ipso actu indeliberato (illustratione intellectus et inspiratione voluntatis), quo
adiutum, liberum arbitrium subinde transit, absque ulteriori Dei concursu, in
actum deliberatum ac salutarem (cf. ibidem).9495
Tandem, huiusmodi concursus
est indifferens quod attinet specificationem actus, seu vitalitatem actus deter­
minatam ad hoc vel illud, scilicet ad bonum potius quam malum; nam haec
determinatio fit ab ipsa voluntate. Exinde sequitur gratiae efficacitatem in
ultima analyst provenire non ex intrinseca vi ipsius gratiae sed ab extrinseco
elemento scientiae mediae, seu motionem divinam (gratiam actualem) ideo
infallibiliter pervenire ad suum intentum, quia Deus praescit Petrum, utut in­
differenter motum, libere se determinaturum ad bonum. Causalitas autem
ipsius boni salutaris qua talis, vel, si placet, id in quo homo qui bene agit
discernitur ab alio qui male agit, sub Dei auxilio aequaliter utrique oblato,
totaliter subtrahitur a motione Dei, ac refunditur in solum liberum arbitrium.
Inde etiam sequitur quod antecedenter ad consensum voluntatis nullum est
discrimen, neque physicum neque morale, inter gratiam sufficientem et gra­
tiam efficacem.9:1
897. Suarez vero (De gratia, 1. 3-5; Opusculum De concursu, motione
et auxilio Dei; quem sequuntur Bellarminus, De gratia et libero arbitrio, 1. 1,
c. 12, Vazquez, disp. 189, et communius moderniores, etsi aliqui inter hos
negent adesse discrimen inter sententias Molinae et Suaresii), retento et
94 Imo, ut notatum est supra (n. 845), quoad actus subséquentes iustificationem,
Molina negat ipsam necessitatem alicuius supernaturalis concursus ad ipsos actus indeliberatos, docens ad hos sufficere ipsam gratiam habitualem.
95 Molina: «Divisio sufficientis auxilii in efficax et inefficax nostra sententia ab
effectu qui simul ab arbitrii libertate pendet sumitur illudque auxilium sufficiens, sive
maius sive minus in se sit, efficax dictur cum quo arbitrium pro sua libertate conver­
titur, cum tamen nihil eo auxilio impediente potuerit non converti, illud vero inefficax
dicatur cum quo arbitrium pro eadem sua libertate non convertitur, cum tamen potuerit
converti, alioquin tale auxilium sufficiens non esset ad conversionem» (Concordia, pars
3, disp. 40, n. 11, ed. Rabeneck, p. 248).
«Quod auxilium gratiae praevenientis efficax sit, hoc est, effectum illum habeat ad
quem arbitrium invitat, ab ipso arbitrio libere consentiente et coopérante secum pendet
tanquam a parte causae quae secum producere debet talem effectum, comparatione cuius,
si producatur, dicitur auxilium efficax, si vero non producatur, quia arbitrium non vult
consentire et cooperari, dicitur inefficax» {ibid,, pars 7, disp. 1, memb. 6, n. 17, p. 493 sq.).
«Quare fieri potest ut duorum qui aequali auxilio interius a Deo vocantur unus
pro libertate sui arbitrii convertatur et alter in infidelitate permaneat. Saepe etiam accidit
ut cum quo auxilio unus non convertitur alius convertatur... Immo fieri potest ut aliquis
praeventus et vocatus longe maiori auxilio pro sua libertate non convertatur et alius cum
longe minori convertatur» {ibid., pars. 1, disp. 12, n. 1, p. 56).
Lessius: «Quod ex duobus similiter vocatis alter oblatam gratiam acceptet, alter
respuat, recte dici potest ex sola libertate provenire: non quod is qui acceptat sola
libertate sua acceptet, sed quia ex sola libertate illud discrimen oritur, ita ut non ex di­
versitate auxilii praevenientis» {De gratia efficaci, c. 18, n. 7).

896

DE GRATIA

eodem modo explicato concursu simultaneo (cum ea tamen exceptione quod
ad actum deliberatum requirit novum concursum eiusdem generis, docens ad
id non sufficere ipsum actum indeliberatum, ut notatum est supra, n. 845),
addit illum concursum esse non indifferentem sed congruum, quatenus a Deo
ex speciali privilegio datur in talibus favorabilibus circumstantiis, in quibus
per scientiam mediam praeviderat Petrum consensurum, seu concursu, intrin­
sece indifferenti et aequaliter omnibus oblato, bene usurum. In qua quoque
sententia, efficacitas gratiae repetitur in ultima analyst ab eodem extrinseco
elemento scientiae mediae et ipsa causalitas boni salutaris refunditur iterum
proprie et effective in solum liberum arbitrium; nam praefata gratuitas divini
concursus non influit ad modum verae causae sed ut mera conditio. Inter
gratiam autem sufficientem et gratiam efficacem nullum est physicum discri­
men, sed tantum morale, seu in ratione exterioris beneficii, quatenus gratia
ideo evadit efficax per vim ipsius liberi arbitrii, quia datur in congruis circunmstantiis.96

898. Plures tandem moderni, ut De Regnon (Bàüez et Molina [Paris
1883] 169-190), Billot (De gratia Christi, proleg., thes. 8 et 11), Van der
Meersch (De divina gratia, n. 326), Mattiussi, D’Alès, Boyer (De gratia divi­
na, a. 9, § 2, et thes. 23), Michel et Rasolo (locis cit. [supra, in n. 892]),
96 Suarez: «Superest explicandum quid illud sit, quod vocatio efficax addit ultra
sufficientem: nam cum vocatio sufficiens sit vera vocatio et de se effectrix consensus, et
nihilominus vocatio efficax ab illa distinguatur, necesse est ut ratio efficacis aliquid addat
tali vocationi; quid ergo illud sit inquirimus... Primum ergo asserimus vocationem effica­
cem non addere sufficienti novum auxilium praeveniens, nec aliquam entitatem vel pro­
prietatem realem absolutam, quae ad constituendum auxilium efficax, et distinguendum
illud a sufficienti, necessaria sit... Dico secundo: vocatio efficax illa est quae de facto
habitura est infallibiliter effectum a vocante intentum, et ideo, licet in se sit gratia prae­
veniens a solo Deo facta, nihilominus includit habitudinem ad cooperationem futuram
liberi arbitrii, cum auxilio gratiae simultaneo, et consequenter includit quandam congruitatem respectu personae cui datur, ut sit illi ita proportionata et accommodata, sicut opor­
tet, ut in tali persona, in tali tempore et occasione infallibiliter effectum habeat, et per
hoc habet illa vocatio quod congrua et efficax sit. Haec doctrina communiter approbatur
a Theologis nostrae Societatis et ab aliis Doctoribus qui negant praedeterminationem phy­
Wll
sicam»
(De gratia, 1. 5, c. 21, n. 1-4, Opera omnia, ed. Vivès, VIII 497 sq.).
Huiusmodi gratiae congruae conceptum Suarez (ibid.) et alii post ipsum derivant
ex sequentibus verbis Augustini: «Verum est ergo, ’Multi vocati, pauci electi’. Illi enim
electi, qui congruenter vocati; illi autem qui non congruebant neque contemperabantur
vocationi, non electi, quia non secuti, quamvis vocati. Item verum est, ’Non volentis,
neque currentis, sed miserentis est Dei’ quia etiam si multos vocet, eorum tamen mise­
retur, quos ita vocat, quomodo eis vocari aptum est, ut sequantur» (De div. quaest. ad
Simplicium 1. 2. 13, ML 40. 118 sq.).
Aliqui moderni molinistae, ut Schneemann, Pesch et Lercher, sustinent nullum
adesse discrimen inter sententiam Molinae, quae dici solet purus molinismus, et senten­
tiam Suaresii, sive congruismum, eo quod etiam in illa involvatur gratia congrua. Attamen,
ut constat ex dictis in tractatu De Deo Uno (in vol. 1, n. 801), ex diverso modo conci­
piendi praedestinationem in utraque sententia, ipsa gratiae congruitas diversimode conci­
pitur et vix in priori sermo esse potest de vera gratia congrua. De qua re confer ipsum
purum molinistam Th. de Regnon, Banes et Molina (Paris 1883) 122-133. Ceterum, idipsum patet ex dissensu et reclamatione, quam supradictum decretum Aquavivae (n. 895),
praescribens congruismum, suscitavit apud aliquos Societatis theologos, et peculiariter
apud Lessium, fautorem puri molinismi. Confer Le Bachelet, op. cit. (supra, in
η. 892) 241 sqq.

Dii ESSENTIA GRATIAE

897

reiccto praefato concursu simultaneo, ut insufficienti ad salvandam universa­
litatem causalitatis divinae quae omnia attingit, sive esse sive operari creatu­
rarum, introducunt concursum praevium, non tamen determinantem, quippe
qui aufert libertatem, sed indifferentem, qui nempe determinatur ad actum
salutarem per liberum arbitrium.97 Pro Billot autem huiusmodi concursus con­
sistit in gratia producente solum actum indeliberatum, quo posito, absque
ulteriori motione liberum arbitrium est capax sese determinandi ad ipsum
actum deliberatum ac salutarem (cf. supra, n. 845). In hac iterum sententia,
efficacitas gratiae in actum deliberatum ac salutarem repetitur non ab intrin­
seco, seu ex ipsa gratia, sed mere ab extrinseco, seu ex eadem scientia media,
in qua Deus praescit Petrum praevium ac indifferentem concursum divinum
esse per liberum arbitrium ad bonum determinaturum. Et ita causalitas boni
salutaris refunditur in solum liberum arbitrium; nec iterum refert invocare et
insistere in ipsa congruitate huiusmodi indeterminati concursus, nam congruitas non influit ad modum causae, sed ut mera conditio.93
47 Billot: «Concludendum igitur est quod sicut ad actum voluntarium deliberatum
Γ·Γιι litti per modum praedeterminationis, ita nec per modum
operatio Dei nequit omnino ad
concursus simultanei... Sed agnoscenda erit, primo quidem subordinatio causae secundae
ad primam, quam simultaneus concursus negat; deinde vero, subordinatio eiusmodi quae
plane diversa sit, ab ea quam ponit praedeterminismus: Quatenus voluntas per motionem
instrumentalem a Deo acceptam eliciat actum sub ratione entis, per virtutem autem pro­
priam, seu mere naturalem, seu etiam gratuito dono auctam, eamque in actu primo pro­
ximo constitutam, eliciat illum sub ratione talis vel talis determinati entis·, ut totus actus
a Deo movente sit, totus etiam a voluntate, sed secundum aliam et aliam formalitatem: a
Deo quidem secundum quod est absolute ens, a voluntate seipsam determinante secundum
quod tale particulare ens» (De gratia Christi [ed. 4, Romae 1928] 15). Integram senten­
tiam Billot apte exponit Michel, loc. cit. (supra, in n. 892).
98 Unde inaniter Boyer insistit in efficacitate ipsius gratiae eiusque distinctione a
gratia sufficienti, scribens: «Deus potest, si velit, efficere ut voluntas libere eligat quod
ipse vult, illam vocando ea suasione cui scit voluntatem non esse dissensuram: haec voca­
tio est gratia efficax et haec scientia Dei, cum sit scientia ipsius electionis liberae, non per
causas eius, sed in eius existentia (vel reali vel futuribili) cognitae, est scientia media.
«Nunc vero animadverte diligenter, in systemate moliniano efficaciam gratiae non
constitui in consensu voluntatis, tah modo ut gratia a voluntate humana efficaciam suam
accipiat; in hac enim opinione gratia efficax nullo modo differret in actu primo a gratia
sufficienti... Contra, dicimus 1. non per consensum nostrum vim accidere gratiae, sed
voluntatem a gratia vim consentiendi accipere, quamquam potentia dissentiendi non
tollitur; — 2. efficaciam gratiae a voluntate Dei pendere, quatenus Deus volenti non
quoduemque auxilium etiam prorsus sufficiens dare elegerit, sed illud quod sciebat non
reiectum iri; — 3. gratiam efficacem, si in concreto consideretur, semper maiorem esse
in ratione beneficii quam gratiam sufficientem, quia per ipsam datur actus salutaris, et
etiam, per se et in hoc momento, maiorem esse in ratione suasionis quam gratiam suffi­
cientem quia resistentiae cuicumque voluntatis remedium affert: ideoque dicitur congrua.
Attamen non dicimus gratiam esse efficacem ab intrinseco, sed ab extrinseco» (De gratiadivina [ed. 2, Roma 1946] 274 sq.).
Idem auctor conatur huiusmodi extrinsecam gratiae efficaciam aliquatenus impin­
guare, invocans plura elementa mutuata ex discrepantibus aliorum theologorum systema­
tibus, atque concludit: «Vides igitur quomodo in nostra explicatione optimum quoddam
ex unoquoque catholico systemate retineamus: ex thomismo rigido, praedefinitionem divi­
nam bonorum actuum nostrorum; ex mitiore thomismo, notionem praemotionis physicae
non determinantis ad unum; ex augustinismo recentiore, conceptum gratiae ad modum
moralis suasionis et dotes medicinales gratiae in statu naturae lapsae; ex systemate alphonsino efficaciam orationis ad gratias efficaces obtinendas» (p. 280).

29

B98

DE GRATIA

899. Tbomismus (quem moderni molinistae banesianismum
vocare solent).”
Hoc systema, quod sustinet communiter schola thomistica
strictius dicta sive dominicana, necnon plures extranei (ut Salmanti­
censes, et inter modernos Diekamp, Journet, Neveut, C. M. Zubizarreta, O. Carm. Disc., Stolz, O. S. B. philosophi Gredt, O. S. B.,
Maritain et Maquart}} procedit ex duplici principio, scilicet de Deo
ut prima et immediata causa omnium entium omniumque differen­
tiarum entis, in ordine tam naturali quam supernaturali, et de reali
distinctione inter potentiam et actum in utroque ordine. Ex priori
principio deducit naturam gratiae efficacis et ex altero naturam
gratiae sufficientis necnon essentialem ac physicam distinctionem
inter utramque.
Gratia efficax, qua nempe Deus infallibiliter obtinet suum in­
tentum seu salutarem consensum voluntatis, est efficax ab intrinseco
ac physice, eo quod Deus directe et immediate movet ipsam liberam
voluntatem, non minus quam quodlibet aliud ens. Nec huiusmodi
efficacitati officit ipsa ratio libertatis, quoniam haec ipsa, utpote
ens, illudque omnium perfectissimum, a Deo producitur. Huiusmo99 Ratio nominis est vel quia a Bâôez hoc systema peculiariter excultum aut saltem
defensum fuit, et ita nomen non est depretiativum sed mere historicum, vel quia inde
a Banez thomistae ab ipsa doctrina S. Thomae deflexerint aut illi aliquid indebite addi­
derint, et ita est depretiativum nec, ut putamus, ullatenus veritati conforme. Propterea,
thomistae recentiores contra huiusmodi nomen reclamarunt; ita peculiariter Del Prado,
op. cit. (supra, in n. 892) III 427-467, qui respuit «bannezianismum [tanquam] veram
comoediam a molinistis inventam» (cf. etiam Garrigou-Lagrange, De gratia [Torino
1946] 359-363). Irenice aut observat Ianssens: «Miror quosdam rigidiores Thomistas ab
hac appellatione ’Bannesiani’ tantopere abhorrere. Si Bannez veram Magistri doctrinam
in omnibus exposuit, Bannesianus erit simul Thomista. Qui autem putat Bannesium in
aliquibus doctrinam Magistri ultra modum urgere —quae quaestio liberae sane discussio­
nis est— iure optimo distinguit inter Thomistas simpliciter et Bannesianos» (De gratia,
p. 3; cf. De Deo homine II 726, in nota). Recenter etiam Marin-Sola O. P., ad suum
emollitum thomismum defendendum (cf. infra, n. 900), dixit rigidum thomismum primitus
a Banez invectum esse.
1 Etiam Van Noort-Verhaar favet, quamvis nulli sententiae simpliciter adhaereat.
Exposita connexa quaestione de medio scientiae divinae concludit: «Utrumque [systema]
quanta potui concinnitate exposui, praeferentiam solutionis thomisticae non dissimulans,
t-ateor thomismum gravibus premi difficultatibus...; nihilominus fundamenta eius mihi
videntur solida ac vera, fundamentum molinismi, sientia media, non ita» (De Deo Uno
et Trino, n. 98).
In ipsa quaestione de efficacitate gratiae, sic exponit defectus molinismi: «In con­
trarium miilatnt: quod illa effata Scripturae et Traditionis, quibus Deus dicitur operari
in nobis velle et perficere, etc., in molinismo saltem non ita facile explicantur...; quod
systema nititur suppositione aut incerta aut etiam falsa. Facile intelligitur, molinismum
totum, quantus est, fundari in scientia media... Atqui possibilitas huius scientiae saltem
non probatur, et iudicio multorum theologorum, quibus assentiendum puto, admitti ne­
quit» (De gratia Christi, n. 71)

DE ESSENTIA GRATIAE

S99

di divina motio in voluntatem, quae in supernatural! ordine dicitur
gratia efficax, describitur ut praemotio physica determinans (vel
praedeterminatio physica). Est quidem praemotio, quia Deus movet
ipsam voluntatem ad agendum, nec influit tantum in eius actum per
concursum simultaneum, ut communiter docent molinistae; est
praeterea physica, quia influit non mere moraliter, aut obiective, sed
ex propria intrinseca vi qua tangit ipsam naturam voluntatis; est
tandem determinans, quia attingit liberum ipsum actum voluntatis
in sua determinata ac totali entitate.
Gratia sufficiens est ea quae secundum se dat tantum ac plenum
posse in ordine ad operandum salutariter, non tamen ipsum operari,
nisi accedat nova motio quae deducat posse ad esse, potentiam ad
actum, quaeque est ipsa supradicta gratia efficax, a sufficienti reali­
ter et entitative distincta. Haec gratia sufficiens consistit peculiariter
in motione ad actus supernaturales indeliberatos, seu inspirationes
voluntatis sive ante iustificationem, sive post iustificationem cum
coalescit cum ipsis habitibus supernaturalibus quos impellit ad actus
supernaturales deliberatos, sub ulteriori tamen motione gratiae
efficacis producendos. Nec huius gratiae verae sufficientiae obstat
quod de se non transeat ad actum, quoniam est sufficiens, seu plena
et expedita tantum in suo genere potentiae, quamvis in alio genere,
scilicet operationis, indigeat compleri per gratiam efficacem; et ceteroquin, quod sit mere sufficiens atque avulsa a gratia efficaci com­
petit ei non ex sua natura, quae imo petit complementum alterius
gratiae, sed ex defectu liberi arbitrii quod alteri gratiae impedimen­
tum opponit.
900. Nihilominus, ob hanc ipsam difficultatem concipiendi quo modo
vere dici possit sufficiens, aliqua gratia cum qua homo de facto non possit in
actum transire nisi alia accedat, aliqui thomistae commune ac rigidum illud
systema emollire conati sunt.
Et primo quidem, aliqui antiquiores dominicarii, ex saec. 17, nominatim
loannes Gonzalez de Albelda, regens collegii S. Thomae ad Minervam
(t 1622; In 1 p., disp. 58, sect. 2),2 Nicolaï, Bancel, Massoulié et Reginaldus, quibus recenter accessit H. Guillermin O. P.,3 docuerunt gratiam suf­
ficientem consistere non solum in collatione potentiae agendi (habituum supernaturalium) et in motione ad actus indeliberatos, sed etiam in actuali
motione ad actus ipsos deliberatos, sed tamen fallibili sive impedibili (praede2Cf. apud Salmanticenses, De gratia, disp. 7, dub. 5, n. 312 et 318.
3 Loc. cit. (supra, in n. 892), ubi illorum antiquiorum sententia et testimonia re­
feruntur.

<)00

DE GRATIA

terminatio physica impedibilis) per indispositionem subiecti sive dissensum
voluntatis, quatenus non aufert ex parte subiecti omnia impedimenta ad agen­
dum, secus ac gratia efficax, ita ut actus de facto non sequatur et in sensu
composito sequi non possit. Id fundant in eo quod gratia sufficiens pertineat
ad genus gratiae actualis (iuxta 1-2, q. 110, a. 2; In 4 Sent., dist. 17, q. 1,
a. 1; In 1 Thess. 5. 19, lect. 3), quae proinde non dat tantum potentiam ad
agendum sed etiam hanc impellit ad actum; et exinde dicunt facilius intelligi
sive sufficientiam gratiae, sive possibilitatem resistendi motioni divinae, sive
imputabilitatem denegationis gratiae efficacis.
Recenter autem F. Marin-Sola O. P/ eandem sententiam ulterius exten­
dit nec leviter modificavit, addens praefatam motionem impedibilem produ­
cere de facto actus salutares faciliores (puta attritionem vel imperfectam ora­
tionem), vel saltem eorum continuationem, ita ut ad hos actus non requiratur
gratia efficax, sed voluntas possit sub praefata impedibili gratia ad eos actus
transire. Et ad quaestionem: in quo medio Deus possit eos actus cognoscere
qui a suo decreto et motione non infallibiliter dependent, respondet Deum eos
cognoscere in aeternitate. Eidem sententiae accessit Fr. Muniz O. P.4
567ac ma­
nifesto favent J. Valbuencf et G. Bavaud1
Recenter etiam, extra scholam thomisticam stricte dictam, inter eos tamen
qui generalibus principiis thomisticis adhaerere solent, introducta est quaedam
ulterior thomismi mitigatio, quae attingit directe ipsam gratiam efficacem
quaeque vocari potest systema praemotionis physicae indifferentis. Reiectis
scilicet ex una parte molinistarum concursu simultaneo atque scientia media,
et ex alia parte thomistarum motione praedeterminante, efficacitas gratiae
explicatur per praemotionem physicam indifferentem (puta ad solam entitatem actus), quae libere determinatur a creatura (ad taleitatem actus boni),8
et per aeternitatem tanquam medium in quo Deus cognoscit talem successum
suae motionis indifferentis (hinc reicitur tum scientia media molinistarum
4 «El sistema tomista sobre la mociôn divina». Cientia tomista XXXII (1925) 5-54;
XXIII (1926) 5-74, 321-397. Quem vehementer impugnavit Garrigou-Lagrange, «La
grâce efficace est-elle nécessaire pour les actes salutaires faciles?», Revue thomiste VIII
(1925) 559-566.—«La grâce infailliblement efficace et les actes salutaires faciles», ibid. IX
(1926) 160-173.—«Thomismi renovatio an eversio?», Angelicum III (1926) 121-175, denuo seiunctim editum: Principia thomismi cum novissimo congruismo comparata, seu tho­
mismi renovatio an eversio?, Romae 1926.—La prédestination des saints et la grâce (Paris
1936) 381-393.—De gratia (Torino 1946) 212-214.
5 Stima Teolôgica de Santo Fomas de Aquino («Biblioteca de autores cristianos»),
I (Madrid 1947) 1008 sq., 1015-1017. Ea utriusque thomistae sententiae non levem admi­
rationem suscitavit in campo molinistico; confer S. Gonzalez Rivas et J. Sagues in Estu­
dios eclesiasticos (1948 ) 375-398, 699-749.
6 In tom. 3 eiusdem hispanicae Suma teolôgica, p. 1164-1183.
7 «La doctrine du P. Marin-Sola sur la grâce est-elle une concession au molinisme?»,
Revue thomiste LVIII (1958) 473-483.
Quidam putant etiam Maritain favere opinioni Marin-Sola, eo quod et ipse loqua­
tur de motione divina impedibili («motion brisable»; cf. loc. cit., supra, in n. 892), sed
M.-J. Nicolas ostendit subtile discrimen quod adest, sub fere eadem expressione, inter
Marin-Sola et Maritain (loc. cit., supra, in n. 892).
8 Eadem explicatio affertur a De Regnon, Billot et Boyer (supra relatis, in n. 898),
qui tamen, cum ulterius confugiant ad scientiam mediam, manent simpliciter in campo
molinistico, ac ideo neomolinistae vocari possunt.

DE ESSENTIA GRATIAE

901

tum decretum determinans thomistarum, tanquam medium illius cognitionis).
Ita praecipue Card. I. Pecci? Card. Salolli, Paquet, Wagner, L. Janssens (qui
accedit etiam ad Augustinismum, de quo infra), Th. Papagni O. P.,9
1011
Van der
Meersch, F. Zigonu ct alii sic dicti moderni syncretistae, qui quatenus inter
molinismum et thomismum incerte navigant, firmiter adhaerentes praemotioni physicae indifferenti tanquam ultimae tabulae salutis, promiscue neomolinistae vel neothomistae vocari solent.12
901. Systemata media·. Augustinismus et Syncretismus Sorbonico-Alphonsianus.
Praeter praefatas utriusque molinistici et thomistici systematis mitigatas
formas, adest duplex aliud systema, quod floruit extra illas scholas saec. 18
quodque fere emortuum dici potest, etsi reliquerit aliquas sparsas exuvias
apud modernos speculatores syncretistas. Commune utrique systemati est ut
reiciatur ex una parte concursus simultaneus et scientia media molinistarum,
et ex alia parte praemotio physica thomistarum, adstruatur vero praemotio
moralis.
Augustinismus, qui floruit in schola Ordinis S. Augustini, nominatim
apud Card. H. Noris (f 1704),13 F. Bellelli (t 1742)1415
et J. L. Berti (f 1766),13
quibus inter modernos accesserunt H. Del Val O. S. A.16 et L. Janssens
9 Sentenza di S. Tommaso circa 1’influsso divino e la scienza media, Roma 1885.
10 La mente di San Tommaso in torno alia mozione divina nelle creature e le ques­
tioni che vi hanno rapporto, Benevento 1902.
11 Divus Thomas arbiter controversiae de concursu divino, Goritiae 1923. Confer
eiusdem articulos editos in Divus Thomas (Piacenza) (1925) 779-797, et in Ephemerides
Lovanienses (1931) 1741, 225-237; (1933) 597-617; (1935) 51-72.
12 Ad idem systema reduci possunt, utpote eadem syncretistica mentalitate ac desi­
derio affecta, quaedam alia particularia et obscuriora tentamina. Ita J. Winandy O. S. B.
(«La prédétermination restreinte», Ephemerides theologicae Lovanienses XIII [1936]
443456) loquitur de «praedeterminatione restricta» ut opposita praemotioni, quatenus
nempe Deus infallibiliter praedeterminat voluntatem, obtinendo per eam quidquid vult,
non tamen id facit modo positivo, seu directe ac physice (unde hic auctor videtur negare
tantum physicam indolem praedeterminationis relate ad actum liberum voluntatis; cf. infra,
n. 920). P. Parente {Anthropologia supernaturalis [Roma-Torino 1943] 203 sq.) loquitur
de «gratia efficaci secundum quandam congruentiam intrinsecam [quae] a sufficienti dis­
tinguitur sicut inimpedibilis ab impedibili». I. B. Manya {Theologumena I [Barcelona
1946] 157 sqq.; item in Revista espanola de teologia IV [1944] 345-365), docet gratiam
efficacem esse «praemotionem determinantem quidem sed actualiter indifferentem», qua­
tenus non est aliquid a Deo distinctum et in voluntate creata receptum, sed est ipsa es­
lllll
sentia divina quae voluntatem creatam sic determinat ut possit, prorsus immutata
ma­
nente, voluntatem in contrarium sensum movere {Theologumena, p. 177 sq.).
Nec desunt recentiora adhuc tentamina inveniendi ambiguam aliquam viam inter
thomismum et molinismum; ita I. Bonetti, «II concorso divino praedeterminante», Divus
Thomas (Piacenza) LUI (1950) 3145; G. Most, De gratia et praedestinatione, Ostia
(Roma) 1963; Th. Simonin, «Prédestination, préscience et liberté» Nouvelle revue théo­
logique LXXXV (1963) 711-730; M. J. Farelly, Predestination, grace and free will,
Westminster, Md. 1964.
13 Dissertatio: lanseniani erroris calumnia sublata, Romae 1695.
14 Àlewr Augustini de modo reparationis humanae naturae, Romae 1737.
15 De theologicis disciplinis (Romae 1739-1745), 1. 14, c. 8.—S. Augustini quaestio­
num de scientia, de voluntate et de providentia Dei... dilucidatio, Pisis 1756.
16 Sacra theologia dogmatica II 518, 524 sqq.

902

θΕ GRATIA

O. S. Β.,17 docet gratiae efficacitatem esse quidem intrinsecam, seu sibi pro­
priam et antecedentem considerationem liberi arbitrii, non tamen physicam
sed moralem, seu influentem non ad modum causae efficientis sed finalis (ac
pro tanto praecipue ex parte obiecti propositi voluntati). Huiusmodi moralis
influxus consistit in «delectatione victrici» (in sensu augustiniano, non vero
in sensu ianseniano quo aufertur liberum arbitrium), seu in inspiratione cha­
ritatis quae superat contrariam terrenam cupiditatem, et exercetur per modum
obiecti allicientis, quatenus Deus facit ut obiectum salutare ita ab intellectu
proponatur voluntati ut, stantibus bonis dispositionibus, voluntas irresistibiliter attrahatur. Hinc una et eadem gratia, quae uni homini est efficax, potest
alteri duriori ac indisposito cordi esse mere sufficiens.18
Syncretismus Sorbonico-Alphonsianus, sic dictus a sorbonicis theologis,
ut Isamberto (f 1642), Habert (f 1668) et praecipue H. Tournely (t 1729),19
quibus accesserunt S. Alphonsus (f 1787)20 eiusque discipuli, ut I. Hermann,21
distinguit inter actus faciliores, quibus assignat gratiam efficacem ab extrinseco (non tamen concursum simultaneum et scientiam mediam molinistarum),.
et actus difficiliores, in quibus requirit gratiam efficacem ab intrinseco, non
tamen physice sed moraliter (in praefato sensu augustinensium).22
III. ASSERTIO.
Gratia actualis est efficax ab intrinseco, seu
consistit in quadam praemotione physica, determinante voluntatem
17 De gratia Dei et Christi (Friburgi Br. 1921) 657-662.
18 W. Bocxe, O. E. S. A., Introduction to the teaching of the Italian Augustinians
of the 18th century on the nature of actual grace, Louvain 1958, ostendit praefatos Noris,
Bellelli et Beni docuisse gratiam actualem esse motionem non moralem sed physicam, etsi
non determinantem, quatenus determinatio, qua gratia efficax differt a gratia sufficienti,
provenit ex delectatione victrici. Sed, ut patet, nihil inde mutatur de essentia systematis,
quoniam ipsa gratiae efficacitas reducitur ad causalitatem non physicam sed moralem.
19 Praei, theol., De gratia Christi, q. 7, a. 4. Quem peculiariter impugnat Billuart,
De Deo, disp. 8, a. 4, § 2.
xDel gran mezzo della preghiera.—Opera dogmatica, Del modo come opera la
grazia; cf. disp. 4, § 7, ubi fatetur: «Statuitur nostra sententia, seu sententia Tournely,
quod systema ego sequor». Cf. J. L. Jansen, S. Alphonsi doctrina de influxu Dei in deli­
beratam voluntatis creatae activitatem, Wittem 1920, et J. B. Raus, La doctrine de S. Al­
phonse sur la vocation et sur la grâce, Lyon 1926. Obiectiones S. Doctoris contra systema
thomisticum exponit ac refutat Garrigou-Lagrange, De gratta (Torino 1946) 186-189.
21 Instit. theol. dogm. II, n. 1215-1229.
22 Viget etiam apud recentiores scotistas aliqua species syncretism!, difficilioris cap­
tus (cf. apud Beraza, De gratia Christi [ed. 2, Bilbao 1929] 536-540, et Lercher, Instit.
theol. dogm. IV-1, n. 346), qui originem habet ab ipso Scoto. Hic enim loquitur de qua­
dam Dei extrinseca assitentia, veluti sympathia inter causam primam et causam secundam.
Subinde B. Mastrius O. F. M. Conv. (J 1763) locutus est de actione Dei condeterminante,
seu veluti concursu simultaneo determinante, quem alii intelligunt physice, alii moraliter.
Aliquid simile docuit, paulo post Mastrium, thomista benedictinus A. Reding (f 1692),
loquens de assistentia Dei mere extrinseca.
De doctrina Scoti et Mastrii scribit H. Schwamm, Das gottliche Vorherwissen bei
Duns Scottis und seinen ersten Anhangern, Innsbruck 1934, qui tamen mire contendit
doctrinam de physica praedeterminatione apud thomistas postridentinos derivatam esse ex
ipso Scoto. Confer Garrigou-Lagrange, La prédestination des saints et la grâce (Paris
1936) 413-419.

DE ESSENTIA GRATIAE

903

ad omnes et singulos actus deliberatos salutares qui ab ea elici­
untur.
PROBATUR.

902. Quamvis haec assertio nequeat cum certitudine probari
ex fontibus, ut patet ex ipso dissensu plurium theologorum inde
saltem a saec. 16 et multiplicitate ac fluctuatione sententiarum, ta­
men duo certa videntur: primo scilicet hanc thomisticam assertio­
nem esse longe conformiorem ipsis fontibus quam quaelibet alia a
variis theologicis systematibus prolata,23 et nominatim a molinismo,
qui gratiae efficaciam pendulam facit a consensu voluntatis et ad
quem, ut ex dicendis patebit, necessario ac essentialiter reducitur
quodlibet aliud systema; secundo, eam assertionem esse solam conformen fontibus, si ea quae fontes dicunt de gratiae efficacitate
accipiuntur in proprio ac obvio sensu, nec detruduntur ad quandam
exaggeratam ac continuatam emphasim, aut inconsuetis contorsionibus et restrictionibus voluntarie subiciuntur. Idque patet ex docu­
mentis allatis in quaestione praecedenti (n. 887-891).
enim doctrina de gratiae efficacia directe nobis
proponitur in Indiculo pseudo-Caelestini et in canonibus Conc.
Arausicani II contra Pelagianos er Semipelagianos; prioris autem
documenti doctrina ad hanc reducitur: «Auxilio et munere Dei non
aufertur liberum arbitrium, sed liberatur... Agit quippe in nobis,
ut, quod vult, et velimus et agamus»; alterius vero doctrina ad hanc
reducitur: in opere salutis «voluntatem nostram Deus non expectat», Deus ipse «facit ut velimus» et «ut operemur operatur», ita
ut homo «nihil habeat de suo nisi peccatum et mendacium». Ipsum
Conc. Trid., quamvis insistere debuerit in exercitium liberi arbitrii
contra haeresim Protestantismi, Pelagianismo e diametro oppositam,
eandem veritatem proponit, nihil aliud tanquam proprium tribuens
libero arbitrio nisi peccatum, sive resistentiam motioni gratiae, et
ipsam bonam voluntatem refundens in directam Dei causalitatem:
«Deus enim, nisi ipsi illius gratiae defuerint, sicut coepit opus bo­
num, ita perficiet, operans velle et perficere»; vix autem convenien903. Magisterii

73 Id ceteroquin sincere agnoscit unus vel alter ex dissentientibus, ut P. Parente qui
scribit: «Thomismus iura et influxum Dei in hominem sanctius et arctius tuetur et magis
cum revelationis fontibus concinere videtur» (op. cit. [supra, in n. 900] 198). Cf. etiam
Van Noort-Verhaar (supra, in n. 899), qui mere favet nec simpliciter consentit senten­
tiae thomisticae.

904

DE GRATIA

ter intelligitur quomodo Deus operatur in nobis ipsum velle nec
expectet nostram voluntatem, si gratiae exitus pendet a consensu
nostrae voluntatis, explorato a Deo per scientiam mediam. Ceterum,
Catecbismus Conc. Trid., aperiens mentem ipsius Concilii, docet
motionem divinam, in ordine tam naturali quam supernatural!,
«esse praevenientem ac determinantem, quatenus intima virtute
[omnia agentia] ad motum atque actionem ita impellit, ut
[ea] praeveniat..., cum eius occultissima vis ad singula pertineat».

904. Pariter non apparet quomodo id congruat cum his quae
Scriptura emphatice ac insistenter inculcat de omnipotenti et effi­
caci voluntate et actione divina, cui nulla creata causa resistere pos­
sit (Rom. 9. 19: «Voluntati enim eius quis resistit?»), quae valeat
hominis corda sive voluntates mutare et inclinare sicut voluerit
(Prov. 21. 1: «Quocumque voluerit inclinabit illud»), quae in nobis
operetur ipsum velle et ipsum facere (Phil. 2. 13: «Deus est enim
qui operatur in nobis et velle et perficere»).

905. Tandem, si vera ac sincera doctrina Patrum de efficacita­
te gratiae haurienda sit ex ipsa doctrina Augustini, qui ut doctor
gratiae ex iudicio ipsius Magisterii iugiter agnitus est et ex quo
haustae sunt ipsae supradictae declarationes Indiculi et Conc. Arau­
sicam, vix sincere quisquam dubitaverit nostram assertionem esse
unicam quae plene traditionalis dici possit, cum sola sit quae menti
S. Doctoris conformetur. Id tam evidens est, ut ipse Molina novita­
tem suae sententiae patrocinio tanti Doctoris protegere non attenta­
verit, sincere agnoscens doctrinam Augustini de conciliatione liberi
arbitrii cum praedestinatione et gratia a sua sententia discrepare
eamque discrete incusans quod fuerit ratio angustiae et periculi
salutis pro fidelibus.24 Propterea etiam plures moderni doctores Au­
gustinum incusarunt quod ita efficaciam gratiae exaggeravit ut vix
liberum arbitrium et gratiam sufficientem servaret (cf. supra,
n. 876, 882 sq., 891).
24 Molina, Concordia, In q. 23, a. 4-5, disp. 1, membr. ult., n. 3: «Quae doctrina
plurimos e fidelibus, praesertim ex iis qui in Gallia morabantur, non solum indoctos, sed
etiam doctos, mirum in modum turbavit, ne dicam illius occasione salutem fuisse peri­
clitatam» (ed. Rabeneck, p. 582; cf. n. 6, ibid. 584).
Bibliographiam de sententia Augustini dedimus supra (n. 874). Variam interpreta­
tionem doctrinae Augustini in notis disputationibus «de auxiliis» exponit C. Crevola, «La
interpretaciôn dada a San Agustin en las disputas ’de auxiliis’», Archivo teolôgico Granadino XIII (1950) 5-171.—«Concurso divino y predeterminaciôn fisica segùn San Agus­
tin en las disputas 'de auxiliis'», ibid. XIV (1951) 41-127.

DE ESSENTIA GRATIAE

905

Profecto, S. Doctor efficaciam gratiae repetit ab intrinseca vi ipsius ac
solius motionis divinae.
Primo enim, haec motio est interna et directa in voluntate: «Interna et
occulta, mirabili et ineffabili potestate operatur» (De gratia Christi 1. 24.
25); «Trahitur ergo [homo] a Deo miris modis ut velit, ab illo qui novit
intus in ipsis hominum cordibus operari» (C. duas ep. pel. 1. 19. 37). Non
ergo agitur de mero concursu simultaneo, seu in solo actu et non ipsa facul­
tate, sed de intrinseca, praevia ac physica motione.
Secundo, ea motio influit «praebendo vires efficacissimas voluntati» (De
gratia et lib. arb. 16. 32), quia Deus «magis habet in potestate voluntates
hominum quam ipsi suas» (De correp. et gr. 14. 44). Ergo pariter agitur de
intrinseca, praevia ac physica motione in ipsa voluntate.
Tertio, illius motionis efficacitas provenit ex omnipotentia Dei «habentis
humanorum cordium quo placet inclinandorum omnipotentissimam potesta­
tem» (ibid.). Provenit ergo ab intrinseco, non vero ex consensu voluntatis
aut ex istius divina praevisione per scientiam mediam.
Quarto, ea motio est irresistibilis et indeclinabilis, ut patet tum ex prae­
fata omnipotentia qua Deus movet et possidet humanam voluntatem tum ex
eo quod potest «corda quo placet inclinare» (ibid.) et «malas hominum volun­
tates quas voluerit, quando voluerit, ubi voluerit in bonum convertere»
(Enchir. 98. 25), ita ut «a nullo duro corde respuatur» (De praedest. 8. 13).
Ergo agitur de intrinseca vi, antecedente consensum voluntatis.
Quinto, ea motio attingit non solum voluntatem, sed etiam eius vitalem
actum volendi, faciens «ut volentes ex nolentibus fiant» (C. duas ep. pel. 1.
19. 27), necnon ipsum bonum et salutarem modum istius actus, nam «opera­
tur bonas voluntates» (De gratia Christi 1. 24. 25), ita ut «Dei donum sit
voluntas bona» (De div. quaest. ad Simpl. 1. 2 12), «facit ut velimus bonum»
(De gratia et lib. arb. 16. 32), ita «ut ex Deo sit etiam bonus usus liberae
voluntatis, quae virtus est, et in magnis numeratur bonis» (Retract. 1. 9. 6).
Unde agitur de praemotione physica determinante.
Quid ergo in verbis ipsis S. Doctoris deest de praemotione physica de­
terminante, nisi ipsum nomen sive mera scientifica formulatio? Ceterum, ex
hoc ipso quod S. Doctor magnam deprehenderit difficultatem in conciliatione
gratiae cum libero arbitrio (cf. supra, n. 874, 893) et in ea solvenda contra
Pelagianos non modice insudaverit, ostenditur ipsum nullatenus cogitasse de
mera aliqua extrinseca efficacitate proveniente ex praevisione consensus vo­
luntatis: nemo enim est qui non statim et absque ulla difficultate intelligat
manere libertatem sub gratiae efficacitate, si haec ab ipso libero arbitrio
dependet.
906. Huiusmodi Traditionis argumento vim confert ipsa doctrina et
interpretatio S. Ύhornae, qui in multis locis nostram quaestionem tangit. Mi­
rum autem est plures moderniores theologos, aliorum systematum defensores,
S. Doctorem ad se trahere conari, eius textus, non minus quam Augustini
locos, cavillose exagitantes ac contorquentes, ne tanti doctoris patrocinio

defraudentur.25 Sincerius vero ipse Molina, illorum systematis primus initia­
tor, agnovit sententiam S. Thomae a sua discrepare, aiens: «Ingenue fateor
mihi valde difficilem esse ad intelligendum motionem et applicationem hanc
quam Divus Thomas in causis secundis exigit [1 p., q. 105, a. 5]», quamvis
paulo post addat: «Quicquid autem sit de loco illo..., forte neque Divus Tho­
mas dissentit».26
907. Generalia principia S. Thomae de motione divina, tam in ordine
naturali quam supernatural!, ex quibus immediate deducitur gratiam efficacem
esse praemotionem physicam determinantem, haec sunt:
Deus est causa attingens omne ens et omnes entis differentias·. «Voluntas
divina est intelligenda ut extra ordinem entium existens, velut causa quaedam
profundens totum ens et omnes eius differentias. Sunt autem differentiae
entis possibile et necessarium; et ideo ex ipsa voluntate divina originantur
necessitas ct contingentia [adeoque et libertas] in rebus et distinctio utriusque secundum rationem proximarum causarum: ad effectus enim, quos voluit
necessarios esse, disposuit causas necessarias; ad effectus autem, quos voluit
esse contingentes, ordinavit causas contingenter agentes, idest potentes defi­
cere. Et secundum harum conditionem causarum, effectus dicuntur vel neces­
sarii vel contingentes, quamvis omnes dependeant a voluntate divina, sicut a
prima causa, quae transcendit ordinem necessitatis et contingentiae». (In Periherm., 1. 1, lect. 14; cf. In Met., 1. 5, lect. 3).
Deus, utpote prima causa, est causa omnium actionum inferiorum agen­
tium·. «Si sunt multa agentia ordinata, semper secundum agens agit virtute
primi; nam primum agens movet secundum ad agendum. Et secundum hoc,
omnia agunt in virtute ipsius Dei; et ita ipse est causa omnium actionum
agentium» (1 p., q. 105, a. 5).
25 Suarez ipse coepit varios textus S. Thomae interpretari in sensu molinistico, quam­
vis non tam firmiter. Examinatis praecipuis textibus, qui pro sententia thomistica adduci
solent, concludit: «Existimo... D. Thomam nec agnovisse, neque fortasse cogitasse de ali­
quo auxilio gratiae physice praedeterminante» (De gratia, 1. 5, c. 45, n. 14; cf. n. 17).
Quoad clariorem autem textum De potentia, q. 3, a. 7, ad 7, prius illius vim agnovit, di­
cens tamen S. Doctorem id quod ibi docet retractasse in Summa Theologica (Disp. met.,
disp. 22, sect. 2, n. 52; Opusc. De concursu, 1. 1, c. 11, n. 6), sed subinde, re attentius
examinata, ait S. Thomam non se retractasse sed potius in eo loco aliud intellexisse quam
physicam pradeterminationem (De gratia, 1. 3, c. 38, n 20-22).
Pesch ait: «Banesianorum doctrina pugnat cum doctrina S. Thomae, quamvis ipsi
nihil nisi puram doctrinam doctoris angelici se tradere glorientur» (Praei, dogm. N, n. 263)Subinde explicat varios textus in sensu molinistico, sequens Suaresium.
Lange scribit: «Per sua principia [S. Thomas] potius logice perducitur ad solutio­
nem molinisticam, licet hanc nondum perfecte absolverit» (De gratia [Friburgi Br.
1929] 475.
Boyer: «Nec S. Augustinus nec S. Thomas concipiunt gratiam efficacem ad modum
praedeterminationis physicae» (De gratia, p. 256).
Wïnandy (loc. cit. [supra, in n. 900]), examinatis praecipuis S. Thomae locis, nullam
Dei motionem determinantem in eis invenit, sed tantum initialem et restrictam.
Stufler (locis cit. [supra, in n. 892], eousque procedit ut dicat S. Thomam, non
secus ac Durandum, nullum prorsus Dei concursum docuisse; quod quidem displicet
ipsis molinistis.
26 Concordia, In q. 14, a. 13, disp. 26, n. 2 et 5, ed Rabeneck, p. 165.

DE ESSENTIA GRATIAE

907

Nequit ulla creatura transire in actum nisi a Deo ad hoc actualiter mo­
veatur'. «Quantumcumque natura aliqua corporalis vel spiritualis ponatur per­
fecta, non potest in suum actum procedere, nisi moveatur a Deo» (1-2, q. 109,
a. 1; cf. De potentia, q. 3, a. 7, ad 7).
Deus est causa non solum eius quod jit, sed etiam modi quo fit, adeoque
ipsius rerum necessitatis et contingentiae (ac ideo libertatis): «Ad efficaciam
divinae voluntatis pertinet non solum ut fiat, quod Deus vult, sed ut hoc
modo fiat, quo illud fieri vult. Vult autem quaedam fieri necessario et quae­
dam contingenter, quia utrumque requiritur ad complementum esse universi.
Ut igitur utroque modo res provenirent, quibusdam necessarias causas, qui­
busdam vero adaptat contingentes» {Comp. theol. 140; cf. In Periherm., 1. 1,
lect. 14, nuper cit.; 1 p., q. 19, a. 8; q. 22, a. 4; q. 23, a. 6; q. 83, a. 1,
ad 5; 1-2, q. 10, a. 4, ad. 1).
908. Applicationes ad voluntatem·.
Efficacitas divinae motionis in voluntatem est ab intrinseco·. «Deus mo­
vet quidem voluntatem immutabiliter propter efficaciam virtutis moventis,
quae deficere non potest; sed propter naturam voluntatis nostrae, quae indiffe­
renter se habet ad diversa, non inducitur necessitas, sed manet libertas» {De
malo, q. 6, a. un., ad 3).
Voluntas nequit transire in actum volendi nisi a Deo moveatur, qui
proinde est causa ipsius actus volitionis: «Homo non potest virtute volun­
tatis sibi data uti nisi in quantum agit in virtute Dei. Illud autem in cuius
virtute agens agit, est causa non solum virtutis sed etiam actus. Quod in
artifice apparet, in cuius virtute agit instrumentum, etiam quod ab hoc arti­
fice propriam formam non accipit, sed solum ab ipso applicatur ad actum.
Deus igitur est causa nobis non solum voluntatis, sed etiam volendi» (C. Gent.
3. 89). «Cum aliquid movet seipsum, non excluditur quin ab alio moveatur,
a quo habet hoc ipsum quod seipsum movet; et sic non repugnat libertati
quod Deus est causa actus liberi arbitrii» {De malo, q. 3, a. 2, ad 4; cf. De
potentia, q. 3, a. 7, ad 7; C. Gent. 3. 91 et 92).
Deus movet voluntatem ad ipsum actum salutaris volitionis, seu «ad
bene volendum... et quantum ad istum actum, voluntas se habet ut mota,
Deus autem ut movens, et praesertim cum voluntas incipit bonum velle, quae
prius malum volebat» (1-2, q. 111, a. 2).
Eum decretum divinum, quo Deus vult effectus creatos, tum actio divina
quo isti producuntur, sunt aliquid determinatum ac determinans, ita tamen ut
relate ad actionem liberam, non agatur de determinatione nécessitante: «Ef­
fectus determinati ab infinita ipsius [Dei] perfectione procedunt, secundum
determinationem voluntatis et intellectus ipsius» (1 p., q. 19, a. 4). «Omnia
quae Deus agit, ex ordine providentiae suae agit. Cum igitur ipse sit causa
electionis et voluntatis nostrae, electiones et voluntates nostrae divinae pro­
videntiae subduntur... [Unde verba Damasceni, De fide orth. 2. 30] ’ea quae
sunt in nobis Deus praenoscit, sed non praedeterminat’, exponenda sunt ut
intelligantur ea quae sunt in nobis divinae providentiae determinationi non

908

DE GRATIA

esse subiecta quasi ab ea necessitatem accipientia» (C. Geni. 3. 90; cf. com­
ment. Ferrariensis ).Z7
Intrinseca gratiae efficacitas non excludit libertatem arbitrii, quia, quam­
vis attenta virtute agentis divini contrarium evenire non possit, tamen ex par­
te voluntatis nostrae id potest: «Si Deus movet voluntatem ad aliquid, im­
possibile est poni quod voluntas ad illud non moveatur. Non tamen est im­
possibile simpliciter. Unde non sequitur quod voluntas a Deo ex necessitate
moveatur» (1-2, q. 10, a. 4, ad 3). «Haec conditionalis est vera, ’Si Deus
providit hoc futurum, hoc erit’... Sed sic erit sicut Deus providit illud esse
futurum. Providit autem illud esse futurum contingenter. Sequitur ergo infallibiliter quod erit contingenter et non necessario» (C. Gent. 3. 94). «Quam­
vis non esse effectus divinae voluntatis non possit simul stare cum divina
voluntate, tamen potentia deficiendi effectum simul stat cum divina volun­
tate. Non enim sunt ista incompossibilia: Deus vult, istum salvari et: iste
damnatur» {De veritate, q. 23, a. 5, ad 3). «Praeter certitudinem praescientiae
ipse ordo praedestinationis habet infallibilem certitudinem; nec tamen causa
proxima salutis ordinatur ad eam necessario, sed contingenter, scilicet libe­
rum arbitrium» {De veritate, q. 6, a. 3; cf. De malo, q. 6, a. un., ad 3, nuper
cit.). «Ex parte Spiritus sancti moventis animam ad dilectionem Dei et pro­
ximi... necesse est dicere, quod motio Spiritus sancti semper est efficax se­
cundum suam intentionem... Et ideo quibus Spiritus sanctus pro suo arbitrio
vult dare perseverantem divinae dilectionis motum, in his peccatum caritatem
excludens esse non potest. Dico non posse ex parte virtutis motivae, quamvis
possit ex parte vertibilitatis liberi arbitrii» {De caritate, a. 12).
Concordia efficacitatis gratiae cum libero arbitrio petenda est ex mysteriosa altitudine potentiae et voluntatis divinae, «quae [ob suam simplicissimam
27 Hic S. Doctor aequivalenter distinguit, relate ad actum liberum voluntatis, inter de­
terminationem sive praedeterminationem necessitantem, quam negat, et non necessitantem.
quam admittit quaeque proinde légitimât currentem thomistarum expressionem motionis
praedeterminantis, etsi ipse S. Thomas eam in terminis non adhibeat, ad vitandam con­
fusionem inter utramque praefatam praedeterminationem. Unde immerito a quibusdam
molinistis obicitur quod apud S. Thomam non invenitur nomen praedeterminationis phy­
sicae; nam agitur de re, non de nomine, quod aliunde legitimum est et ab ipsa contro­
versia thomistis impositum, ad maiorem determinationem et claritatem ipsius conceptus
divinae motionis de cuius indole disputatur.
De controversia circa illud nomen (praecipue inter D’Alès et Garrigou-Lagrange)
per respectum ad doctrinam S. Thomae, confer:
Ales A. de, Providence et libre arbitre (éd. 2, Paris 1927) 185-215. In quo opere
colligit sequentes articulos: «Prédétermination nécessitante. Note sur le sens du mot ’deter­
minare’ chez S. Thomas», Revue de philosophie XXVI (1926) 399-422.—«Questions de
mots et question de principes», ibid. XXVI (1927) 203-233.—«S. Thomas et la prédéter­
mination non nécessitante», Revue thomiste X (1927) 231-239.
Congar, M. J., «Praedeterminare et Praedeterminatio chez S. Thomas», Revue de
sciences philosophiques et théologiques XXII (1934) 363-371.
Garrigou-Lagrange, R., «Prédétermination non nécessitante», Revue de philosophie
XXVI (1926) 379-398.—La prédestination des saints et la grâce (Paris 1935) 312-323, ubi
in fine refertur amplior bibliographia de hac re.
Maquart, F. X., Elementa philosophiae III-2 (Parisiis 1938) 448 sq.
Synave, P., «Prédétermination non nécessitante et prédétermination nécessitante».
Revue thomiste X (1927) 72-79.—«S. Thomas et la prédétermination non nécessitante»,
ibid. 240-249.

DE ESSENTIA GRATIAE

909

actualitatem] transcendit ordinem necessitatis et contingendae» (In Periherm., I. 1, lect. 14, cit. supra, n. 907).

deducitur ex ipsa fidei veritate de effica­
citate et universalitate voluntatis et actionis divinae, in ordine tam
naturali quam supernaturali.
Ex hoc enim principio sequitur in ordine intentionis tum effi­
cax praedefinitio omnium rerum agendarum (seu decreta praedeterminantia), sive in ordine naturali, quod quidem pertinet ad genera­
lem providentiam, sive in ordine supernaturali, quod pertinet ad altiorem providentiam, cuius suprema pars dicitur praedestinatio
(quippe quae respicit ipsum finem attingendum, ob quem eliguntur
ac praeparantur media), tum infallibilis scientia de futuris, quae ra­
dicatur in ea ipsa voluntatis praedefinitione. Quae omnia statuta et
explicata sunt in tractatu De Deo Uno (in vol. 1, n. 730-733, 734741, 784-790, 791-799), ubi de scientia Dei, providentia et prae­
destinatione.
Cum autem ordo exeeutionis correspondeat ordini intentionis,
eo modo se habet motio divina, quo se habet Dei scientia et volun­
tas, seu sub eadem infallibili efficacia et eadem absoluta universali­
tate procedit, tam in ordine naturali quam in ordine supernaturali
(in quo divina motio gratia vocatur), ita nempe ut infallibiliter et
efficaciter attingat omne ens et totum ens secundum omnes differen­
tias entis, et omnia causet, sive necessaria sive contingentia ac libera,
et omnia moveat iuxta modum uniuscuiusque, causas nempe neces­
sarias necessario et causas contingentes ac liberas contingenter ac
libere, attingens in utrisque proprium eorum effectum et actum, ne­
cessarium nempe in causis necessariis, contingens et liberum in con­
tingentibus et liberis.
Unde motio divina in ordine supernaturali, seu gratia, nequit
esse efficax, seu infallibiliter connexa cum eo quod Deus intendit
(cum actu nempe libero ac salutari), nisi ab intrinseco, quatenus sci­
licet valet vi suae motionis infallibiliter producere, tanquam causa
prima et universalis, ipsum actum bonum liberae voluntatis: secus
Deus non esset causa prima et universalis, nec ideo esset Deus.
909. Ratio theologica

quae quidem est pro­
pria non tantum systematis thomistici sed ipsius praefatae veri­
tatis fidei de efficaci et universali voluntate et actione divina, scilicet
quomodo cum hac salventur duae aliae pariter fidei veritates de
910.

Hic tamen duplex occurrit difficultas,

910

DE GRATIA

existentia tum liberae voluntatis, cui videtur opponi efficax motio
exterioris agentis, tum consequenter gratiae vere ac mere sufficien
tis, cui nempe de facto voluntas resistit, quaeque proinde nequit
dari si ponatur gratiam Dei esse efficacem ab intrinseco.2’

911. Priori difficultati respondetur, sub Dei efficaci motione
libertatem non laedi, imo per eam produci, quia, cum voluntas sit
indeterminata (et quidem magis quam ceterae potentiae), oportet ut
determinetur ad unum, ut agat, et sicut potest determinare seipsam
ad agendum, ita potest et debet determinari a causa prima, a qua
babet ut determinet seipsam (cf. 1 p., q. 83, a. 1, ad 3): secus enim
ipsa voluntas esset causa prima sui actus et praeterea sibi daret quod
non habet, transiens de non actu ad actum; unde «non repugnat
libertati, quod Deus est causa actus liberi arbitrii» (De malo, q. 3,
a. 2, ad 4). Nec inde sequitur sub divina efficaci motione actum vo­
luntatis amittere ipsam rationem actus liberi, cum sit determinatus
ad unum, sicut id non sequitur ex hoc quod ipsa voluntas sese de­
terminat ad unum cum libere agit.
912. Unde tota obiectio, contra intrinsecam gratiae efficacitatem petita
ex libero arbitrio, fundatur in praepostera intellectione notionis libertatis.™
23 Quidam (ut Boyer) huc referunt ac urgent tertiam difficultatem, quia scilicet mo­
tio divina ab intrinseco efficax faceret Deum auctorem peccati, cum necessario concurreret
ad actum peccatoris. Attamen, haec obiectio non respicit directe gratiam, ut patet, sed
generalem motionem Dei, nec urget tantum (quamvis gravius) contra thomismum sive
efficaciam motionis divinae, sed solvenda est in omni sententia quae admittit verum ali
quem Dei concursum, sive praevium et indifferentem sive etiam simultancum, ad actiones
creaturarum. Unde eam iam resolvimus in proprio loco, seu in tractatu De Deo Uno (in
vol. 1, n. 769).
■"’Confer huius difficultatis expositionem apud Suarez (Opusc. De concursu, 1. 1,
c. 9 sq.), qui absolute praemittit «talem determinationem voluntati humanae repugnare,
seu, quod perinde est, usum libertatis impedire» et, expositis rationibus, concludit: «Nul­
lus ergo apparet modus quo haec determinatio cum libertate arbitrii in ipso usu, et cum
doctrina Concilii Tridentini in concordiam redigatur». Vide etiam quomodo alii theologi,
praesertim molinistac (ut Beraza, Pcsch, Lercher, Boyer), impugnant solutionem huius
difficultatis a thomistis allatam. Inter hos Pesch absolute pronuntiat: «[In sententia
thomistarum] nobis proponitur non mysterium sed contradictio, quia docent hominem
esse liberum ad agendum id, quod actu fieri metaphysicc repugnat» (Praei dogm
V, n. 248).
■“Communis omnium theologorum ac philosophorum definitio libertatis est: «Fa­
cultas seu potentia, quae, positis omnibus requisitis ad agendum, potest agere vel non
agere». Molinistac autem et thomistae ita hanc definitionem explicant ac determinant, ut
rnolinistae inter requisita ad agendum ponant motionem Dei simultancam vel indifferen­
tem, thomistae vero motionem praeviam ac determinantem De huiusmodi discrimine in
connexione cum praesenti controversia disserunt:
Bonet, A., Im filosofia de la libertad en las controversias tcolôgicas del siglo XVI
y primera mitad del XVII, Barcelona 1932.

fl*?:.

Tivs&itw

DE ESSENTIA GRATIAE

91 1

Non enim haec in co consistit quod, antccedcntcr ad suum actum, voluntas
habeat quidquid requiritur ut agat vel non agat, scu non indigeat extrinseca
motione (sic enim esset causa prima sui actus); neque consistit in eo quod,
accepta indifferenti aliqua motione primae causae, voluntas valeat ex se sola
eam determinare ad hoc vel illud (sic enim esset iterum sola ac prima causa
huiusmodi determinationis). Sed ratio libertatis consistit in hoc quod volun­
tas, propter amplitudinem sui obiecti quod est bonum universale et a quo
solo necessario trahitur, se habet indifferenter ad bona particularia, ac ideo,,
cum de facto movetur, a seipsa quidem sub motione primae causae, ad aliquod
determinatum particulare bonum, adhuc retinet praefatam amplitudinem et
indifferentiam, atque veluti dominative et indifferenter movetur.31
Radix autem huiusmodi indifferentiae in voluntate est ipsa indifferentia
iudicii practici a quo voluntas movetur, et super quod ipsa voluntas domi­
nium habet: voluntas scilicet ideo libere eligit, quia objective ac ultimo mo­
vetur ab aliquo iudicio practico indifferenti, ad quod eliciendum ipsa effica­
citer movet intellectum, ac ideo mediante intellectu seipsam movet ac deter­
minat, sibique dat ipsam formam sui actus, eligendo illud iudicium tanquam
ultimum.32 Consitit ergo libertas in huiusmodi activa et dominativa indifferen­
tia, quam voluntas habet non tantum super suum actum, ad quem movet, sed
etiam super formam sive actum iudicii a quo movetur et determinatur, et sic
vere dicitur movere et determinare semetipsam.
Quapropter, cum Deus moveat voluntatem iuxta suam naturam, seu non
tollendo sed servando praefatam activam ac dominativam eius indifferentiam,
intrinseca efficacitas motionis divinae non solum non tollit libertatem, sed
eam producit, reducendo voluntatem in proprium ac connaturale exercitium
sui actus liberi. In quo quidem actu, utpote libero seu indifferenti, actualiter
et in actu secundo exercetur ipsum posse non velle et posse aliud velle, quod
voluntas ante motionem divinam non habebat nisi in actu primo.33
Lottin, O., «Liberté humaine et motion divine», Recherches de théologie ancienne
et médiévale VII (1935) 52-69, 156-173.
Dumont. P., Liberté humaine et concours divin d’après Suarez, Paris 1936.
Teixidor, L., «El concepto de la libertad», Estudios eclesiâsticos XII (1933)
473-502.

Waroniecki, H., «Pour une bonne définition de la liberté humaine», Angelicum
XIV (1937) 146 sqq.
11 Hoc modo ipse S. Thomas (De malo, q. 6, a. un., ad 3, supra cit., n. 908) expli­
cat quomodo sub «immutabili» et «efficaci» motione Dei maneat liberum arbitrium, quia
scilicet sub ea motione voluntas manet higher «indifferens ad diversa», iuxta suam pro­
priam naturam.
32 Unde non agitur de mera indifferentia obiectiva, seu tantum ex parte iudicii
intellectus, ut quidam interpretantur, nec de indifferentia passiva in voluntate relate ad
tale iudicium, sed de indifferentia suhiectiva activa, qua ipsa voluntas est domina sui
actus, eo quod ipsa voluntas determinat iudicium practicum, a quo movetur et quo
mediante seipsam movet ac determinat.
33 De analyst huiusmodi notionis libertatis confer M. Browne, «De modo intrinseco
libertatis manente in voluntate humana physice praemota», Angelicum IX (1932) 482490, et I. Gredt, Elementa philosophiae aristotelico-thomisticae, n. 591, 846 sq.
Gredt ibidem aptissime observat existentiam humanae libertatis sub efficaci Dei
motione ex ipsa ratione divinae libertatis illustrari: «Divinae motionis mira efficacia, quac
mfallibiliter producit volitioncrn liberam ex voluntate creata egredientem, illustrari potest

912

DE GRATIA

913. Contra huiusmodi libertatis explicationem urgent adversarii eam
esse insufficientem, quia praefata indifferentia quam voluntas retinet sub
efficaci Dei motione est aliquid sterile et infructuosum, quod nequit transire
ad actum, ac ideo non servat libertatem saltem in ipso actu, qui, stante Dei
motione, non libere sed necessario evenit; nec valet dicere, absque contra­
dictione, actum liberum necessario evenire, cum sit idem ac dicere actum esse
simul liberum et necessarium, seu simul non necessarium et necessarium.*5455
Respondetur in hac obiectione fieri confusionem inter necessitatem con­
sequentiae (sive eventus, futuritionis, existentiae) et necessitatem consequen­
tis (sive rei quae evenit, rei futurae, essentiae) et utrumque de eodem obiecto
indebite affirmari ut inde eruatur contradictio. Dicimus ergo quod, si motio
divina est ab intrinseco efficax, necessarium est quod eveniat actus voluntatis,
sed non est necessarium id quod evenit, seu ipse actus voluntatis. Unde con­
tradictoria est ista propositio: Actus liber est necessarius (actus liber in sua
essentia est necessarius in sua essentia), non vero haec altera: actus liber
evenit necessario (actus, liber secundum suam essentiam, est necessarius se­
cundum suum fieri sive existentiam), quia in hoc casu necessitas et non ne­
cessitas non praedicantur de eodem secundum idem: necessitas quippe prae­
dicatur de existentia actus (dependenter a determinatione causae primae),
non necessitas vero praedicatur de essentia actus (dependenter ab indifferen­
tia causae secundae). Nec totum hoc est merus lusus verborum aut chimaerica
exercitatio rationis, ut intelligenti ac distinguenti patet; idque iteratis vicibus
asserit ipse S. Thomas, qui huiusmodi lusui indulgere non solet: confer varios
textus supra citatos (n. 908), et peculiariter C. Gent. 3. 94. ubi ait: «Sequitur
ergo infallibiliter [seu necessario, necessitate consequentiae et infallibilitatis]
quod erit contingenter et non necessario [scilicet necessario erit non neces­
sarium]».35
» »ï » I
ex actu libero divino, cuius est participatio. Sicut actus liber divinus in se immobilis,
libere
ita infert infallibiliter esse huic mundo, ut idem actus, in se non mutatus, posset etiam
inferre esse alteri mundo, ita praemotio physica, quae est quaedam participatio transiens
causalitatis et libertatis divinae, participat voluntati creatae, ut infallibiliter velit, cum
modo libertatis, i. e. eadem entitas praemotionis, cum infallibiliter infert effectum a Deo
\'olitum, simul etiam participat vim actualem resistendi et volendi oppositum. Hoc autem
convenit praemotioni, non in quantum est entitas limitata, sed in quantum est virtus
instrumentaria actus puri seu omnipotentiae Dei, qui eius ope sibi subicit voluntatem
eamque movet».
De difficili autem conceptu ipsius libertatis divinae dictum est in tractatu De Deo
Uno (in vol. 1, n. 751, 757 sq.)
54 Huiusmodi obiectionem sic crude proponit Lange: «Actus physice praedeterminatus et simul liber continet notas contradictorias [sicut circulus quadratus]. Actus physice
praedeterminatus dicit: Antccedenter ad ipsum fieri actus iam posita est causa efficiens,
quae hunc determinatum actum absoluta necessitate producat. Actus liber dicit: Antequam
actus propria determinatione voluntatis revera fit, potest fieri et non fieri, sive nulla iam
est posita causa, quae unam partem necessario determinet. Est igitur propositio chimaerica:
Voluntas ab alio physice praedeterminata seipsam libere determinat; nam libere se deter­
minare excludit ab alio iam determinatum esse, quicumque est ille alius» (De gratia [Fri­
burgi Br. 1929] 469).
55 Eadem responsio solet etiam dari sub distinctione sensus compositi et sensus di­
visi, sequenti modo: si motio Dei est ab intrinseco efficax, sequitur quod actus voluntatis
est necessarius seu voluntas non potest dissentire, in sensu composito, conceditur; in

DE ESSENTIA GRATIAE

913

914. Alteri vero ac magis pungenti difficultati, scilicet de im­
possibilitate concipiendi existentiam gratiae vere ac mere sufficien­
tis, si admittatur motionem Dei esse efficacem ab intrinseco (quae
quidem difficultas aliquibus etiam thomistis occasio fuit inepte
emolliendi rigidum thomismum), respondetur imprimis non posse
gratiam sufficientem concipi ut actualem et immediatam motionem
divinam ad ipsum concretum actum salutarem, cui voluntas actua­
liter resistat, secus inde motio divina argueretur imperfectionis et
vinceretur a creatura.
Ergo gratia sufficiens reponenda est in aliquo praecedenti auxi­
lio, quo voluntas reddatur vere capax eliciendi actum salutarem ac
deliberatum. Non sufficit autem eam reponere tantum in ipsis habi­
tibus gratiae sive virtutibus, quibus voluntas redditur capax elicien­
di illum actum, tum quia gratia sufficiens pertinet ad genus gratiae
actualis, tum quia gratia sufficiens datur etiam homini ante iustifi­
cationem vel infusionem gratiae habitualis, tum quia haec ipsa habisensu diviso, negatur. Sed quoniam huiusmodi distinctio, utut legitima (adhibetur enim
ab ipso S. Thomas, tanquam communis suo tempore, De veritate, q. 6, a. 4, ad 8; 1 p.
Illi·
q. 23, a. 6, ad 3; et a Caietano, In 1 p., q. 22, a. 4, tanquam pariter communis
antequam
huiusmodi controversia excitaretur), a nonnullis male proponitur et qua talis adversario­
rum irrisioni vel despectui facile exponitur, consultius fortasse seponeretur, nisi sequenti
modo explicetur, qui ceteroquin necessario reincidit in praecedentem distinctionem neces­
sitatis consequentiae et consequentis.
In ea nempe distinctione non agitur proprie de componendo voluntatem cum motio­
ne Dei et de dividendo voluntatem a motione Dei, ita ut sensus sit quod voluntas non
potest dissentire si copulatur cum motione Dei et potest si ab ea dissociatur (sic eam
distinctionem male intelligit Suarez, Opusc. De concursu, 1. 1, c. 10, n. 12, eamque lusum
verborum merito appellat), quoniam ita habetur mera et frustranea applicatio principii
contradictionis (esset enim fere idem ac dicere: si voluntas a Deo movetur impossibile
est quod a Deo non moveatur, sicut si Petrus sedet, impossibile est quod non sedeat, seu
nequit non sedere in sensu composito cum sessione, potest vero in sensu diviso). Sed
agitur de componendo vel dividendo duplicem effectum eiusdem motionis divinae, seu
modum libertatis et infallibilitatem eventus, stante ipsa motione: dividendo scilicet haec
duo et considerando tantummodo primum (seu modum libertatis et indifferentiae volun­
tatis), dicimus, in hoc sensu diviso, voluntatem posse dissentire sub motione Dei et eius
actum non esse necessarium, considerando vero utrumque simul (seu tum modum liber­
tatis tum infallibilitatem eventus), dicimus, in hoc sensu composito, voluntatem non posse
dissentire et eius actum necessarium esse, quoniam repugnat simul adesse praemotionem
ad actum et non positionem actus, secus voluntas esset simul mota et non mota, agens
et non agens.
Quod sic apte exprimit Zubizarreta: «In ipso etiam momento, in quo homo prae­
motionem seu gratiam efficacem recipit, et in ipso momento, in quo agit, potest non
agere, quia libere agit, sed, quia praemotio seu gratia efficax dat ipsum agere, et agere
cum non agere coniungi non potest, ideo impossibile est hominem ad agendum vel con­
sentiendum praemotum in sensu composito non agere vel dissentire» (Theol. dogm.-schol
III, n. 172).
Idque totum, sub qualibet distinctione, ad hoc redit quod, sub efficaci motione
divina, qua infallibiliter obtinetur consensus voluntatis, haec suum consensum praebet
sub dominativa indifferentia sub qua illum eligit ac elicit, vi ipsius motionis divinae.

tualis gratia, quamvis det homini potentiam agendi in actu priinor
nequit dici simpliciter sufficiens ad agendum, cum indigeat excitari
ad actum. Unde restat ut gratia sufficiens reponatur in ipsa Dei mo­
tione ad actus indeliberatos (illustratione intellectus et inspiratione
voluntatis) de quibus dictum est supra (n. 846, 857-860, 885), qua­
tenus in se continet exigentiam ulterioris motionis ad actum delibe­
ratum ac salutaren (hinc est vere sufficiens), quae tamen exigentia
suum moralem effectum non consequitur ac sterilis evadit, ratione
obicis sive resistentiae appositae ab ipsa voluntate, Deo non impe­
diente sed permittente (hinc fit mere sufficiens).
Quapropter gratia sufficiens, prout distinguitur ab efficari, sequenti acti­
vo ac dynamico modo concipienda est. Deus, ex sua salutari intentione, seu
ut voluntatem hominis adducat ad actum salutarem, incipit eam movere ad
praefatos actus indeliberatos, qui, quamvis sint liberi, non sunt tamen deli­
berati seu ab electione voluntatis procedentes.3637
Haec autem motio, quamvis
non sit tantum sufficiens, sed efficax, per respectum scilicet ad solos actus
indeliberatos (numquam enim motio Dei est mere sufficiens, sed semper
attingit immediatum suum intentum), tamen est vere sufficiens per respec­
tum ad subséquentes actus deliberatos, quatenus, semel elicitis actibus indeliberatis seu instructa supernaturali illustratione et inspiratione, voluntas connaturaliter transit in subsequentem actum deliberatum, quamvis non sine
nova gratiae motione, vel, si placet, non sine continuata divina motione, quae
ex parte Dei destinative ac moraliter unica est, quamvis physice et ex parte
hominis duplicetur iuxta duplicem effectum. Quod si ad huiusmodi delibe­
ratum ac salutarem actum voluntas non transit, et, denegato a Deo ulteriori
auxilio, prior gratia mere sufficiens nec amplius efficax evadat, id tribuendum
est defectui voluntatis, quae impedit ulteriorem gratiae progressum, quatenus,
ob malam eius dispositionem, ortam ex sollicitatione pravi obiecti et excita­
tione motus concupiscentiae, voluntas declinat in malam deliberationem, quae
ponit impedimentum priori gratiae, in qua altera destinative continebatur.
Unde in ipsa motione ad actus indeliberatos continetur gratia vere suffi­
ciens ad actus deliberatos ac salutares, quatenus haec continet exigitive ac des­
tinative ulteriorem motionem, in qua ipsa gratia efficax consistit;71 quod'
36 In actibus naturalibus libertas incipit in ipso processu deliberationis voluntatis et
consummatur in actu electionis, in quo volunta» movetur a iudicio practico, super quod
ipsa voluntas dominium habet, ut dictum est supra (n. 912). Si ergo Deus supplet deli­
berationis processum çer instinctum supernaturalem, excitando in intellectu iudicium in­
differens, quod est radix liberae electionis voluntatis, immediatus actus qui sequitur in
voluntate (seu eius inspiratio) erit quidem liber, utpote motus a praefato iudicio indiffe­
renti, sed nondum erit deliberatus seu electivus. Confer dicta superius, n. 858 sq., ubi de
gratia operante et coopérante.
37 In 4 Sent., dist. 17, q. 1, a. 1, q* 2: «Vocatio est duplex: quaedam exterior, quae
fit per praedicatorem..., quaedam vero interior: et haec quandoque quidem non pertingit
ad finem suum ex vocati defectu; et haec vocatio nihil aliud est quam aliquis instinctus,
vel motus ad bonum, a Deo immissus».

DE ESSENTIA GRATIAE

915

.autem ea gratia evadat mere sufficiens, non provenit ex sua natura sed ei
accidit, contra eius indolem et exigentiam, ex defectu liberi arbitrii quem
Deus permittit nec impedire tenetur.*
38
915. Ut notavimus supra (n. 885), gratiae sufficientes sunt gratia ex­
terna, gratia interna habitualis et gratia interna actualis quae continetur in
actibus indeliberatis modo nuper explicato. Nam dantur gradus in huiusmodi
sufficientia; duae igitur priores gratiae sunt remote sufficientes, tertia vero
proxime sufficiens. Praeterea, in quodam extensivo sensu dici etiam potest,
inter ipsas gratias efficaces, sub quibus subinde eliciuntur actus salutares deli­
berati, talem esse ordinem finalitatis ut una quae est efficax ad actum aliquem
imperfectum, puta ad orationem vel ad attritionem, sit insufficiens ad actum
perfectiorem, puta ad fugiendam peccati occasionem vel ad contritionem. Sed
tamen, proprie loquendo, gratia proxime sufficiens in unoquoque ordine
actuum salutarium est gratia illa actualis quae producit praefatos actus inde­
liberatos, quibus voluntas proxime disponitur ad salutarem deliberationem et
electionem.39
C. Gent. 3. 159: «Deus..., quantum in se est, paratus est omnibus gratiam [effica­
cem] dare; omnes enim homines vult salvos fieri et ad agnitionem veritatis venire, ut
dicitur in 1 Tim. 2. 4. Sed illi soli gratia privantur, qui in seipsis gratiae impedimentum
praestant, sicut sole mundum illuminante in culpam imputatur ei, qui oculos claudit, si
ex hoc aliquod malum sequatur, licet videre non possit, nisi lumine solis praeveniatur».
38 Cf. Maritain, op. cit. (supra, in n. 892) 153-165.
Unde causae thomisticae non iuvat insistere in sufficientia gratiae habitualis, prout
est vera potentia ad eliciendos actus supernaturales, nam huiusmodi potentia, per se
solam, veluti mortua et iners atque actu insufficiens apparere potest; nec iuvat insistere
in ipsa sufficientia gratiae actualis, qua producuntur actus indeliberati, quatenus conside­
ratur mere physice ac solitarie et ex parte hominis, nam ita et ista apparere potest ut
per se solam insufficiens, cum ex ipsa sola de facto procedere non possit ipse actus deli­
beratus. Sed haec actualis gratia consideranda est potius ex parte Det et in sua finalitate
ac destinatione, quatenus efficit veluti unicam motionem divinam, quae, tendens ad pro­
ducendum actum ipsum deliberatum, incipit ab indeliberato, ut ex eo connaturaliter pro­
cedat ad deliberatum, quaeque in sua initiali phasi invenit obstaculum malae voluntatis,
a Deo permissum, ac propterea non procedit ulterius, et suo intento ac connaturali com­
plemento defraudatur.
Hinc intelligitur quare plures molinistae facile abutantur et in risum vertant quae­
dam exempla, incaute et absque ulteriori explicatione a quibusdam thomistis allata. Ita
Mors scribit: «Ipsa exempla, quibus adversarii sententiam suam illustrant, ostendunt
insufficientiam talis gratiae. Dicunt: Oculus sanus virtus sufficiens est ad videndum, licet
actu numquam videat sine lumine; sacerdos rite ordinatus potestatem habet consecrandi,
licet actu consecrare non possit ex defectu panis et vini; bonus architectus sufficiens est
ad aedificandum in genere causae efficientis, licet ad aedificandum actu indigeat tanquam
causa materiali lapidibus, etc. Ita dicunt gratiam sufficientem vere sufficere in suo genere,
nempe ut det posse, licet ad operandum actu alia insuper gratia sit necessaria. At illum
architectum stultissime iuberes aedificare et omissionem aedificationis iniustissime ei vitio
verteres, si in illis adiunctis sine sua culpa non haberet lapides. Similiter ab eo, qui habet
gratiam sufficientem sensu adversariorum, bona operatio non potest exigi neque omissio
actus ei in culpam imputari» (Theoi. dogm. IV, n. 340).
39 Praeter duas praefatas speculativas difficultates contra thomismum, quidam mo­
linistae urgent etiam argumentum quoddam practicum, deductum ex rigore illius senten­
tiae, dicentes etiam thomistas, in praxi tum ministerii tum vitae privatae, sese gerere ut
molinistas.
Ad quod apte respondet A. Stolz: «Vix negari potest systema thomisticum in se,

916

DE GRATIA

916. Alia autem systemata et opiniones supra enumerata (n. 893 sqq.)
non videntur sufficienter congruere cum praefata fidei veritate de efficacitate
et universalitate voluntatis et actionis divinae. Omissis enim particularibus
uniuscuiusque defectibus (qui infra indicabuntur), illae sententiae ad tria ca­
pita revocari possunt, quibus negantur tria elementa unde gratiam efficacem
resultare diximus, scilicet motionem sive concursum simultaneum (quo nega­
tur praemotio), praemotionem moralem (qua negatur physica praemotio) et
praemotionem physicam indeterminatam (qua negatur determinata prae­
motio).
Concursus simultaneus, prout docetur in pura forma molinismi et congruismi, non sufficienter explicat totalem dependentiam liberi arbitrii a Deo
et aliquid subtrahit universali Dei causalitati.
Nam sub hoc concursu non ipsa potentia a Deo movetur, sed Deus influit
tantum in actum naturaliter a potentia elicitum (cf. supra, n. 845, 895-897);
ergo transitus potentiae ad actum subtrahitur causalitati divinae. Praeterea,
ipse primus actus supernaturalis indeliberatus, qui elicitur a potentia, tribuitur
soli potentiae sub ratione vitalitatis et soli Deo sub ratione supernaturalitatis;
ergo vitalitas actus subtrahitur causalitati divinae. Praeterea, subsequens actus
deliberatus, vel dicitur produci a sola potentia ut affecta priori actu indeliberato, quin novus Dei simultaneus concursus requiratur (ita Molina), et tunc
huiusmodi actus totaliter subtrahitur causalitati divinae, sive ut liber sive ut
supernaturalis; vel dicitur produci a potentia sub novo simultanée Dei con­
cursu, ita ut potentia conferat liberam vitalitatem et Deus supernaturalitatem
(ita Suarez), et tunc iterum subtrahitur divinae causalitati ipsa libertas sive
modus liber actionis humanae. Praeterea, cum bona voluntatis deliberatio et
electio, sive actus salutaris qua talis eiusque discretio ab actu malo, sit qui­
dam modus sive perfectio afficiens ipsum actum liberum, in utraque praedicta
explicatione, sicut causalitati divinae subtrahitur libertas, ita etiam subtrahi­
tur ratio actus salutaris. Et ita a causa productiva omnium entium et omnium
differentiarum entis subtrahuntur duo entia et duae perfectiones, eaeque in­
ter omnes nobilissimae, scilicet libertas et salutaris ratio, ita ut homo evadat
solus dominus suae libertatis et solus auctor suae salutis. Quae omnia quo­
modo stent cum dictis fontium de omnipotenti Dei dominio in corda homiut doctrinam, populo difficulter explicari posse, quia rudis vix rttendit ad differentiam
inter modum agendi Dei et creaturarum. Eadem tamen difficultas habetur in explicatione
aliarum veritatum fidei, v. g. mysterii SS. Trinitatis et spirituali tatis animae. Pro talibus
veritatibus possunt populo tantum imagines afferri illustrantes unam vel aliam partem
(operationem liberi arbitrii aut opus gratiae), non autem totam veritatem simul. Etiam
molinismus unam tantum partem veritatis illustrat, et quidem eam, quae facilius a populo
intelligitur ut cadens sub experientia. Thomista in praxi (ut confessarius, in tribunali)
non deserit theoriam suam, quia etiam in theoria nullo medo negat libertatem, responsabilitatem hominis pro omissione boni operis et co Ulli issione mali, plenam sufficientiam
gratiae, quam habuit peccator ad bonum faciendum et malum omittendum. Magis tamen
insistet in munere gratiae, quae totius operis boni est radix, et semper inculcabit inscru­
tabiles esse vias Dei, unum potius eligentis prae alio» (Anthropologia theologica [Friburgi
Br. 1940] 146 sq.).
Ceterum, Garrigou-Lagrange (De gratia [Torino 1946] 199, 203, 215-222) pecu­
liariter ostendit uberrimos fructus qui ex sententia thomistica colligi possunt pro vita
spirituali, praecipue in altioribus suis gradibus qui pertinent ad vitam mysticam.

DE ESSENTIA GRATIAE

917

num, operante ac mutante ipsum eorum velle, et de Deo a quo sit omnis
nostra sufficientia in opere salutis, revera non apparet.40
Et haec sint dicta sub ipso ac principali aspectu theologico. Ceterum, sub
aspectu philosophico, qui illi substernitur, concursus mere simultaneus in
humanam voluntatem, naturaliter etiam consideratam, impingit in ipsum pri­
mum causalitatis principium, iuxta quod «quidquid movetur, ab alio move­
tur», in quo etiam fundatur omnis efficax ac certa probatio ipsius existentiae
Dei: nam, ut ex dictis patet, voluntas iuxta sententiam molinisticam transit
a seipsa de potentia in vitalitatem sui actus, sibique dat tum actum, tum
istius vitalitatem et libertatem. Inde praecluditur via ad probandam Dei exis­
tentiam ex principio causalitatis; qua via praeclusa, non apparet qua alia via
secure incedi possit. Nihil inde mirum si tum Molina tum Suarez dubitaverint
de universali veritate illius principii41

917. Harum rationum vim triplici modo molinistae effugere conantur.
Primo nempe dicunt quod, ratione ipsius concursus simultanei, Deus est
de facto causa totius actus voluntatis, quia Deus et voluntas sunt causae par­
tiales eiusdem actus, sola partialitate causae, non vero partialitate effectus qui
est unus et simplex actus, quemadmodum ex duobus hominibus trahentibus
navim unusquisque producit totum effectum. Attamen, ut notavimus supra
(n. 848), ea distinctio vacua est, cum duplici causae correspondere debeat du­
plex effectus sive actio. Ceterum, saltem ipse transitus facultatis in actum
fieret sine concursu Dei, siquidem dicitur Deus agere non in ipsam facultatem
sed directe in solum actum elicitum a facultate (cf. supra, n. 845). Praeterea,
ad ipsum ac praecipuum actum deliberatum ac salutarem, Molina (non tamen
Suarez) non requirit novum concursum divinum, adeoque illum facit, imme­
diate saltem, totaliter pendulum a libero arbitrio.
Secundo, dicunt Deum esse causam ipsius actus liberi ac salutaris, quia
ponit hominem in illis congruis circumstantiis, in quibus per scientiam me­
diam scit illum et libere et salutariter acturum, sese determinando per liberum
arbitrium. Attamen, ita Deus nonnisi ab extrinseco agit nec dici potest vera
causa actus liberi ac salutaris. Quatenus enim ponit hominem in congruis
circumstantiis, agit ad modum conditionis non vero ad modum causae, sicut
homo qui ignem stuppae appropinquat non est vera causa combustionis; unde

40Ad rem Parente (non thomista sed syncretista): «Hoc modo [i. e. in Molinae
explicatione] voluntas libera, in gravissimo momento consensus, influxui divino subtra­
hitur atque veluti per se agens exhibetur. Metaphysica sana e contra postulat ut agens
creatum, quo perfectius et altius, eo magis sentiat Causae Primae influxum; ceteroquin
valet principium ’nihil transit de potentia in actum nisi per aliquod ens actu’ tum pro
actibus indeliberatis tum a fortiori pro actibus deliberatis. Quod quidem gravius apparet
si consideretur opus salutis actibus deliberatis potissime absolvi, gratiam tamen molinis­
ticam huiusmodi actus proprie non determinare, quippe qui a libero arbitrio ponantur
non sub impulsu gratiae, sed occasione actus indeliberati gratia excitante producti. Itaque
homo potius quam Deus esset auctor salutis. Haec autem conclusio quomodo cum reve­
lationis divinae testimoniis, praesertim S. Pauli, conciliari possint videant molinistae! »
(op. cit. [supra, in n. 900] 197 sq.).
41 Cf. tractatum De Deo Uno (in vol. 1, n. 547, 552); item Garrigou-Lagrancf ,
Dieu (éd. 4, Paris 1923) 794-799.

918

de gratia

ita dici potest Deum obtinere id quod intendit, sed non illud efficere. Pariter,
influxus infallibilis cognitionis futurae actionis hominis, si ponatur in congruis
circumstantiis, influit per modum merae conditionis, nec Deum facit provi­
sorem sed mere praevisorem, ita ut Deus quomodocumque infallibiliter obti­
neat intentum suum, non quia potens, sed quia intelligens est.42
Tertio, dicunt quidam Deum esse causam ipsius actus deliberati ac salu­
taris, quia hic non est aliquid omnino novum ac distinctum a priori actu inde­
liberate qui a Deo producitur, sed merus eius modus sive determinatio, quae
ideo a libero arbitrio addi potest, quin iterum ac determinate ad hoc a Deo
moveatur. Attamen, vix concipitur quomodo serio dici possit actum delibera­
tum non esse quid omnino distinctum ab actu indeliberate, cum in eo praecise
contineatur ipsa electio voluntatis, ac propterea ipse Suarez contra Molinam
ad hunc actum requirit novum Dei concursum simultaneum (cf. supra,
n. 845). Nec dici potest actum deliberatum nihil aliud esse quam ipsum actum
indeliberatum prout ei accidit advertentia rationis; nam haec advertentia, cum
sit merus actus intellectus, nihil addit ex parte voluntatis, nisi haec, sub ad­
vertentia rationis, alio modo incipiat se habere, seu eliciat novum actum, in
quo electio consistit. Nec etiam dici potest totam novitatem in eo consistere
quod voluntas tunc actum indeliberatum non respuit sed continuari permittit;
nam iterum quaeritur, in quo huiusmodi permissio consistere possit nisi in
aliquo positivo actu electionis, cum voluntas nihil aliud sit quam facultas
operativa.
Ceterum, abstrahendo ab huiusmodi subtilibus contorsionibus, certum est
in actu deliberato aliquid novi haberi, nova perfectio eaque maxima, scilicet
tum libertas quae tunc plene exercetur, tum discretio bonum eligentis a non
eligente. Quae quidem omnia effugerent Dei causalitatem, si a sola voluntate
procederent, et a Deo, ut a causa prima et universali, in sua propria ac distinc­
ta ratione non determinarentur. Ad quod faciunt verba Augustini: «Et quia
omnia bona..., et magna, et media et minima a Deo sunt, sequitur ut ex Deo
sit etiam bonus usus liberae voluntatis, quae virtus est, et in magnis numera­
tur bonis» (Retract. 1. 9. 6, ML 32. 598).

918. De scientia autem media, cuius ope molinistae conantur salvare
externam efficacitatem gratiae, non obstante sterili concursu simultaneo aut
indifferenti, quaeque pro tanto est ultimum refugium ac fundamentum totius
systematis, nihil hic dicimus, tum quia eam sufficienter refutavimus in tracta­
tu De Deo Uno (in vol. 1, n. 740), tum quia eius refutatio hic non est neces­
saria, cum sufficiat, ex sola ratione concursus simultanei aut indifferentis,
ostendere illud systema non salvare universalem Dei causalitatem, etsi utcum­
que et extrinsece salvet eiusdem causalitatis efficacitatem, seponens Dei omni­
potentiam et confugiens ad solam eius omniscientiam.

42 Unde ad huiusmodi effugium, repetitum a Lange, merito observat Parente: «Non
est decisive influere in libertatis exercitium, ponere liberum arbitrium in talibus adiunctis,
in quibus sese determinat ad actum, quem Deus praedefinit dependenter ab illa autodeterminatione per scientiam mediam praevisa. Verborum lusus!» (op. cit. [supra, in
n. 9001 198).

ί·ί

DE ESSENTIA GRATIAE

919

919. Praemotio autem moralis, qualis proponitur in duplici medio sys­
temate augustinismi et syncretismi sorbonico-alphonsiani, nonnisi apparenter
explicat totalem dependentiam liberi arbitrii a Deo, et reapse aliquid subtra­
hit universali Dei causalitati. Nam huiusmodi praemotio, quomodolibet voce­
tur vel explicetur (puta sub conceptu delectationis victricis) non est intrinseca
et physica motio causae efficientis, se habens ex parte ipsius facultatis, sed
extrinseca et moralis motio causae finalis, se habens ex parte solius obiecti,
quod allicit ac specificat actum a voluntate physice procedentem. lamvero,
voluntas indiget moveri non solum extrinsece ac finaliter ab obiecto sed
etiam intrinsece ac physice, cum debeat ab intrinseco elicere physicum actum
(secus sibi daret quod non habet). Unde, si divina praemotio esset tantum
moralis, subtraheretur divinae causalitati ipse ac integer physicus actus volun­
tatis, ac tribueretur soli voluntati, magis adhuc exclusive quam in ipso molinismo.
Ceterum, supposito per impossibile quod Deus moveret tantum moraliter
et quod aliunde ipsa voluntas non indigeret physice moveri ab ulla causa,
motio illa divina ad actus salutares non esset efficax et infallibilis, ac ita
periret ipsa gratiae efficacitas. Nam, attento solo obiecto, voluntas non move­
tur efficaciter et infallibiliter nisi ab obiecto suo proprio adaequate proposito,
quod est bonum universale et infinitum, dum ad elicientiam actus salutaris
voluntas de facto movetur ab obiecto particulari vel saltem finito modo pro­
posito, ac ideo ex sola obiectiva ac morali motione non redditur ratio quare
voluntas trahatur ad consentiendum et quare determinetur ab hoc potius
quam ab alio obiecto. Unde moralis illa praemotio detrahit tum universali Dei
causalitati, tum philosophico principio rationis sufficientis, tum ipsi gratiae
infallibili efficacitati.
Inepte autem fautores illius systematis recurrunt ad Augustini senten­
tiam de delectatione victrici. Nam S. Doctori, placitis platonicis aliunde im­
buto, licuit huiusmodi conceptui libenter indulgere,43 non ita tamen quin simul
agnosceret intrinsecam ac physicam gratiae efficacitatem, ut patet ex locis
superius allatis (n. 891), et nonnumquam fateretur voluntatem sub praefato
43 In Io., tr. 26. 4: «Quomodo voluntate credo, si trahor? Ego dico: parum est
voluntate, etiam voluptate traheris... Porro si poetae dicere licuit: Trahit sua quemque
voluptas, non necessitas, sed voluptas, non obligatio, sed delectatio, quanto fortius nos
dicere debemus trahi hominem ad Christum, qui delectatur veritate, delectatur beatitudine,
delectatur iustitia, delectatur sempiterna vita, quod totum Christus est? An vero habent
corporis sensus voluptates suas, et animus deseritur a voluptatibus suis? (CCL 36. 261).
Ibid. tr. 26. 7: «Videte quomodo trahit Pater: docendo delectat, non necessitatem impo­
nendo» (ibid. 263). Epist. Ι5Ί. 2. 9: «Animus quippe velut pondere, amore fertur quo­
cumque fertur. lubemur itaque detrahere de pondere cupiditatis quod accedat ad pondus
charitatis, donec illud consumatur, hoc perficiatur: plenitudo enim legis est charitas»
(ML 33. 677. Ex hoc similibusque locis subinde confectum est effatum Augustino attri­
butum: «Amor meus, pondus meum»).
De mente Augustini in hac re confer: G. Mancini, La psicologia di S. Agostino e i
suoi elementi neoplatonici (Napoli 1938) 181-200.—N. Merlin, Saint Augustin et les
dogmes du péché originel et de la grâce (Paris 1931) 386-401.—G. de Plinval, «Aspects
du déterminisme et de la liberté dans la doctrine de saint Augustin», Revue des études
augustiniennes (1955) 345-378.—«Mouvement spontané ou mouvement imposé? Le 'feror'
augustinien», tbid. (1959) 13-19. Cf. alia opera supra, n. 874.

920

DE GRATIA

delectationis vel attractionis pondere non necessario moveri (Confess. 8. 8 20:
«Et non faciebam quod et incomparabili affectu amplius placebat», ML 32.
758). Ceterum, S. Doctor saepe loquitur de ea delectatione quae sequitur
ipsam voluntatis electionem, vel cum hac ipsa electione identificatur, quatenus
id quod tandem aliquando simpliciter eligitur a voluntate, vere dici potest ei
magis placere et tanquam pondus voluptatis illam trahere.
Quod autem fautores tum syncretismi sorbonico-alphonsiani tum mitigati
neothomismi (Marfn-Sola et Muniz) dicunt de non necessitate gratiae ab in­
trinseco ac physice efficacis ad eliciendos actus faciliores (n. 900, 901), logice
non tenet, quoniam facilitas nihil mutat in praesenti et etiam actus facilis
importat transitum de potentia in actum et novam atque salutarem entitatem,
quae neque per meram moralem et obiectivam motionem, neque per physicam
atque indifferentem aut impedibilem gratiae motionem, explicari queit.44
920. Praemotio physica indeterminata, qualiter proponitur in mitigato
tum neomolinismo tum neothomismo (supra, n. 898, 900), frustranee
conatur salvare totalem dependentiam liberi arbitrii a Deo et reapse aliquid
subtrahit universali Dei causalitati, non secus ac ipsum systema puri molinismi. Nam huiusmodi praemotio attingit quidem ipsam facultatem eamque facit
transire de potentia in actum, sed non attingit ipsum actum, saltem liberum
qua talem et in sua determinata electione operis boni,45 qui proinde, tam ut
liber quam ut salutaris, subtrahitur divinae causalitati. Unde integra manet
difficultas, quam supra (n. 916 sq.) opposuimus puro molinismo ac congruismo.
Billot quidem aliique communius dicunt praefatam Dei motionem pro­
ducere solam entitatem actus (actum sub ratione entis), non vero taleitatem
actus (actum sub ratione talis entis) (cf. supra, n. 898). Sed quid est ista
taleitas?, nonne et ipsa est quaedam entitas?, nonne in concreto est ipsa li­
bertas et ipsa ratio actus salutaris, magna nempe realitas ac perfectio, qua
liberum a non libero et bonum a non bono discernitur, quaeque proinde in­
debite subtrahitur universali Dei causalitati? Respondet autem Billot recur­
rendo ad exemplum instrumenti, quod aliquid addit ad effectum causae prin­
cipalis cum concurrit ad eandem prorsus actionem.46 Sed imprimis voluntas ad
44 Cf. R. Garrigou-Lagrange, «La grâce efficace est-elle nécessaire pour les actes
salutaires faciles?» Revue thomiste VIII (1925) 558-566.—«La grâce infailliblement efficace
et les actes salutaires faciles», ibid. IX (1926) 160-173.—De gratia (Torino 1946)212-214.
45 Ut patet ex dictis superius (η. 845), aliqui auctores ita rem concipiunt ut Deus
moveat tantum ad actum indeliberatum, quo stante, voluntas ex seipsa se determinat ad
actum deliberatum. Alii vero dicunt Deum iterum movere etiam ad subsequentem actum
deliberatum, motione tamen indifferenti quam voluntas determinat hoc vel illo modo,
ut scilicet eliciat actum salutarem vel non salutarem.
46 «Sicut in exemplo superius allato, scriptura tota a calamo est, tota quoque ab
intellectu movente: a calamo quidem, si in scriptura consideres simpliciter lineas in charta
ductas; ab intellectu movente vero, si consideres lineas ut certo ordinato modo, signifi­
cationis gratia descriptas. Et sic est proportionaliter in praesenti, quod attinet ad totalitatem effectus in aliam atque aliam causam [scilicet Deum et voluntatem] refundendi,
secundum quod sub alia et alia ratione sumitur.
«Neque hoc dicendo divinamur, quia eadem distinctio inter rationem generalem entis
et rationem particularem talis entis... necessario occurrit quoad omnes causas secundas

DE ESSENTIA GRATIAE

921

eliciendum actum deliberatum non movetur a Deo ut verum instrumentum,
sed ut causa secunda; praeterea, quomodolibet voluntas a Deo moveri conci­
piatur, actus qui ab ea procedit est aliquid determinatum, et haec ipsa deter­
minatio, sive taleitas, est quoddam ens, nec ideo in seipsa potest subterfugere
universalem Dei causalitatem. Et si obiciatur, inde nihil manere quod sit pro­
prium voluntatis, respondetur: imo totum manere (tum entitatem tum taleitatem) et totum a voluntate ipsa produci, sed tantum ut a causa secunda,
cuius ipsum operari est effectus primae causae. Unde in ea explicatione non
attingitur verus conceptus causae primae et causae secundae et istius essen­
tialis subordinationis.47
921. Supradicta autem quorumdam thomistarum (ut Gonzalez de Albelda et Guillermin) distinctio praedeterminationis infallibilis et fallibilis,
quamvis non offendat directe universalitatem causalitatis divinae, quoniam
illi auctores admittunt actum salutarem sequi tantum sub praedeterminatione
infallibili, offendit tamen in illius efficacitatem, quoniam non intelligitur
quomodo determinata et efficax motio divina possit deficere, seu Deus deter­
minate et efficaciter moveat voluntatem ad actum deliberatum et in hoc suo
intento per malas subiecti dispositiones frustretur.

Ceterum, quae hucusque ad ostendendam veritatem sententiae thomisticae sincere asseruimus, non intendunt aliis sententiis, quae libere in scholis
proferuntur, ullum dogmaticum afferre praeiudicium. Agitur quippe de ins­
crutabili quodam mysterio ad cuius ostium mens humana inaniter, utut legi­
sub prima operantes. Si enim vere activa est causa secunda, oportet assignare rationem
effectus ad quam ex sua virtute pertingat; alioquin, ut Caietanus annotat in lam, q. 45,
a. 5, esset activa nihili. Et si semper indiget a Deo moveri, oportet assignare rationem
aliam quam sola divina virtus respiciat ut proprium effectum, et ad quam creatura ope­
rans pertingere non possit nisi instrumentait ter mota» (De gratia Christi [ed. 4, Romae
1928] 15 sq.).
47Winandy autem (supra, n. 900) suam indeterminatam motionem, sive, ut ait,
«restrictam praedeterminationem» sequenti modo concipit: Deus physice praemovet volun­
tatem ad volitionem finis; cum autem voluntas subinde transit ad volitionem mediorum,
non indiget nova physica Dei motione, tum quia in volitione finis iam implicite contine­
tur volitio ipsorum mediorum tum quia actus quo voluntas vult media est unus et idem
cum actu quo vult finem. Deus igitur in actu deliberato voluntatis non se habet amplius
ut physice praemovens, ad ipsum illum actum, sed tantum ut adiacenter ac vario modo
voluntatem determinans, sive indirecte et ab extrinseco alliciendo per obiecta, sive agendo
physice et adiacenter in ipsam voluntatem, sive infundendo formas supernaturales (seu
gratiam sanctificantem et virtutes).
ludicet autem prudens lector num omnia consonent in huiusmodi implicata explica­
tione, cuius obscuritas reflectitur in ipso conceptu «praedeterminationis restrictae» qua­
liter intelligitur ab auctore, scilicet ut praedeterminatio non praemovens. Ceterum,
tota explicatio ad hoc tandem pervenit ut agatur de praemotione quidem sed non praedeterminante ad ipsum actum electionis, vel de praedeterminatione quidem ad ipsum actum
electionis sed non praemovente ad eundem. Renuit ergo auctor coniungere duo verba
«praemotio et praedeterminatio» relate ad ipsum actum electionis. Ceterum, praecipuum
punctum difficultatis manet, quod scilicet ipse actus deliberatus qua talis subtrahitur divi­
nae causalitati, quoniam in ipso actu volitionis finis, qui dicitur a Deo physice causari,
certe non continetur actualiter ipse actus electionis boni medii, ut vel ex eo patet quod,
ex eodem actu volitionis finis unus homo transit et alius non transit in electionem bo­
ni medii.

922

DE GRATIA

time, pulsat. Omni enim theologo, qui ad hanc quaestionem dc concordia
gratiae efficacis cum libero arbitrio prudenter accedit, gladius ex utraque parte
acutus offertur; nam, si ad eam ex parte liberi arbitrii appropinquat, pericu­
lum est ne, istius vires premendo, efficacissimam rationem divinae motionis
offendat; si vero, altius ascendendo, ex parte ipsius divinae causali tatis res
contemplatur, periculum incurrit ne, illius suprema iura et independentiam
urgendo, ipsius liberi arbitrii vires imminuat (cf. Augustinum, supra, n. 874).
Nihilominus, hoc saltem satis clare nobis apparet, quod, etsi obscuritas
et difficultas in utroque thomistico ac molinistico systemate iugiter subsistat,
in priori tamen ea provenit immediate ac unice ex ipsa inscrutabilitate mys­
terii divinae cuiuslibet operationis in creaturas, in altero vero provenit ex
ipsa philosophica impossibilitate componendi propriam universalemque Dei
causalitatem cum simultaneo vel indifferenti eius concursu ad liberam electio­
nem voluntatis, quo nempe aliquid necessario subtrahitur intestino influxui
primae causae. Vera ceteroquin solutio praefati problematis non in alio inve­
niri potest nisi in ipsa altitudine divinae essentiae, quae, etiam in sua opera­
tione per quam liberum arbitrium infallibiliter simul ac contingenter ducit,
altiori quodam ac simplicissimo modo utrumque «ordinem necessitatis et con­
tingendae transcendit».*’*
Syncretismus autem P. Parente (supra, n. 900) refutatur a Garrigou-Lagrange,
De gratia (Torino 1946) 363-374.
M. Daffara contra omnem modernum syncretismum (sive neomolinisticum sive
neothomisticum) apte scribit: «In huiusmodi quaestionibus viam mediam inveniri non
posse, nisi plenam contradictionibus. Tendentia hodierna in theologia est ’caute ingredi
novas vias per syncretismum apertas’ (Parente...). Caute, id est evitando illius contradictio­
nes et minuendo difficultates. Nam laudabilis ac nobilis spes homines semper allicit,
quidquid boni alii adinvenermv in suam synthesim adstruendam adhibere...
«Circa quod notandum est, id quod optimum et potius est, scii, verum, in uno­
quoque systemate, intactum servari oportet in quocumque systemate; alioquin eo ipso
systema fit falsum et est reieciendum. Sed haec conservatio non potest esse syncretistice
effecta, i. e. extra et contra principia, ex quibus illud quod dicitur optimum in unoquoque
logice derivat. Conclusiones et principia cohaereant oportet. Alioquin in proprio syste­
mate contradictoria congeruntur, et destruitur theologia uti scientia...
«Via media, quam [in praesenti quaestione] ingredi vult quicumque syncretismus,
veterum et modernorum, videtur impossibilis. Nam quaestio sic reduci potest ad elementa
simplicissima: aut a) totum, quod est positivum et perfectivum in operibus salutaribus,
datur Deo, sicut fonti primo et universalissimo, a quo est quidquid est, et simul totum
datur homini, sicut causae secundae dependenti quoad esse et quoad agere a causa prima;
aut b) aliquid positivi et perfectivi datur homini, quod non est a Deo, sed ab ipso ho­
mine, quodque a Deo quidem cognoscitur, sed non efficitur. Non videtur medium esse
possibile. Quodcumque systema in hac quaestione, si servat primum, concordat substantia­
liter cum thomismo; si non servat primum et approbat secundum, non concordat tum
thomismo et in se meritoque vocari potest molinismus» (De gratia Christi [Torino 1950]
127 sq.).
48 In Periherm., 1. 1, lect. 14, supra cit., in n. 907. Confer Caietanum, In 1 p.,
q. 22, a. 4, n. 8.

DE CAUSA GRATJAE

CAPUT III.

923

DE CAUSA GRATIAE

922. Agitur tantum de causa efficienti, et quidem physica ac principali,
tam ex parte Dei (causa propria et effectiva) quam ex parte hominis (causa im­
propria et dispositiva). Ceterae autem causae, vel sunt iam tactae in praece­
dentibus capitibus vel sunt directum obiectum aliorum tractatuum.
Causa nempe materialis proprie non datur, cum gratia sit ens simplex
seu non compositum ex materia et forma; attamen, quatenus, in sensu largiori
et extrinseco, ita vocari potest subiectum gratiae, talis est essentia animae
pro gratia sanctificante et eius facultates pro virtutibus ac donis et pro gratia
actuali (cf. supra, n. 798, 833, 839, 847 sq.),49
Causa formalis ob eandem rationem proprie non datur. Attamen, quate­
nus in largiori sensu ita vocari potest ipsa simplex essentia gratiae, dictum
est in capite praecedenti eam consistere in vero habitu sive qualitate dispositiva quod attinet gratiam habitualem, et in quadam incompleta ac transeunti
qualitate, recepta in anima ad modum transeuntis passionis, quoad gratiam
actualem (cf. supra, n. 781-783, 847-850).
Causa finalis proxima est vita et salus aeterna, sive gloria, ut resultat ex
dictis in toto cap. 1 de necessitate gratiae ad actus salutares, sive conducentes
ad vitam aeternam; finis vero ulterior est Christus, sive Corpus eius Mysti­
cum cui per gratiam incorporamur, et finis ultimus est Deus seu gloria Dei,
iuxta illud 1 Cor. 3. 22 sq.: «Omnia vestra sunt, vos autem Christi, Christus
autem Dei». Quae omnia breviter ac synthetice proponit ipsum Conc. Trid.,
aiens: «Causa finalis [est] gloria Dei et Christi ac vita aeterna» (sess. 6, cap.
7, Denz. 1529).50
Causa efficiens moralis sive meritoria, principalis quidem ac prima, est
ipse Christus per merita suae vitae et passionis, ut ostenditur in tractatu De
Verbo Incarnato; instrumentalis autem B. Virgo per sua merita et compassio­
nem, ut ostenditur in proprio tractatu; principalis tandem sed secunda et im­
mediata, est ipse homo iustus per suos actus meritorios profluentes ab ipsa
gratia, ut explicabitur in capite sequenti, q. 3-6, ubi de merito. Causa effi­
ciens physica ac principalis, in proprio et effectivo sensu, est ipse ac solus
Deus, ut mox ostendetur; causa physica instrumentalis est tum humanitas
Christi, tum fortasse B. Virgo, tum sacramenta Christi, ut ostenditur in pro­
priis tribus tractatibus; causa efficiens physica improprie dicta sive dispositiva
(quae proprius reducitur ad causam materialem) est ipse homo per actus
quibus se disponit ad iustificationem sub impulsu ipsius gratiae actualis, ut
mox explicabitur.
Unde in praesenti capite quaestio est tantum de causa efficienti physica
49 Ab huiusmodi causa materiali (seu subiectiva) essentiae gratiae distingue quaestio­
nem de causa materiali existentiae sive productionis gratiae, num scilicet gratia sit educta
ex potentia oboedientiali animae tanquam ex subiecto, nec simpliciter creata (de qua
dictum est supra, n. 785). Haec enim quaestio pertinet ad modum quo Deus gratiam in
subiecto producit.
50 De hac causa directe ac fuse disserit Suarez, De gratia, 1. 8, c. 1.

924

DE GRATIA

principali, tum ex parte Dei, seu proprie dicta et effectiva (q. 1), tum ex
parte hominis, seu improprie dicta et dispositiva (q. 2). Quae quaestiones,
quamvis respiciant directius gratiam habitualem, referuntur etiam ad gratiam
actualem, quae pariter est supernaturalis quoad substantiam et gratiam ipsam
habitualem praecedit ac sequitur.

QUAESTIO I. DE CAUSA GRATIAE EX PARTE DEI, SEU DE
CAUSA EFFICIENTI, PHYSICA ET PRINCIPALI”
I. SENSUS

QUAESTIONIS.

923. Causa efficiens duplex est, moralis nempe et physica; et
haec, impropria sive dispositiva vel propria sive perfecti va; et haec
instrumentalis (seu agens virtute alterius) vel principalis (seu agens
virtute propria, tam ut causa prima quam ut causa secunda). Quae­
ritur num solus Deus sit ac esse possit causa efficiens gratiae, phy­
sica, propria et principalis. Et quidem de ipso facto nullum est aut
esse potest dubium inter theologos; de possibilitate quoque, seu
solum Deum esse posse praedicto modo causam gratiae, ita ut nulli
creaturae possit a Deo communicari ut sit physica ac principalis
causa gratiae, convenit communiter inter theologos, quamvis unus
vel alter inter antiquiores, ut Medina et Cabrera {In 3 p., q. 13), id
negaverit, huiusmodi causalitatem tribuens humanitati Christi,
saltem de possibili.
Solus Deus est et esse potest causa efficiens gra­
tiae, physica, propria ac principalis.
ASSERTIO.

Quod attinet ipsum factum, scilicet
solum Deum esse modo praedicto causam gratiae, saltem iustificantis, id ab omnibus ut certum et a quibusdam ut de fide iudicatur, ac
dici potest theologice certum, ob doctrinam Conc. Trid. Quod attinet
meram possibilitatem, seu solum Deum esse posse huiusmodi cau­
sam, non videtur nota theologica dignum, quamvis vix prudenter
quisquam nunc recederet a communissima doctorum sententia.
924.

Nota theologica.

PROBATUR.

doctrina exprimitur a Conc. Trid., quod consul­
to ac directe assignans varias causas gratiae iustificantis (scilicet fi925. Magisterii

51 1-2, q. 12, a. 1; 3 p., q. 62, a. 1; q. 64, a. 1; In 1 Sent., dist. 14, q. 3; dist.
40, q. 4, a. 2, ad 3; In 2 Sent., dist. 26, a. 2; In 4 Sent., dist. 5, q. 1, a. 3, q*
1; De veritate, q. 27, a. 3.

DE CAUSA GRATIAE

925

nalem, efficientem, meritoriam, instrumentalem et formalem), ait:
«Huiusmodi iustificationis causae sunt: finalis quidem gloria Dei et
Christi ac vita aeterna; efficiens vero misericors Deus...; meritoria
autem... lesus Christus, qui... sua sanctissima passione... nobis iusti­
ficationem meruit...» (sess. 6, cap. 7, Denz. 1529).
Scriptura et Patres soli Deo gratiam tribuunt, et quandoque
etiam emphatice tanquam proprium eius effectum.
lob. 14. 4: «Quis potest facere mundum de immundo concep­
tum semine? Nonne tu qui solus es?»; Is. 43. 25: «Ego sum, ego
sum ipse qui deleo iniquitates tuas». Huiusmodi persuasio tam certa
erat apud ipsos iudaeos tempore Christi, ut dicente Christo ad para­
lyticum: «Fili, dimittuntur tibi peccata tua», connatural!ter docto­
res legis reclamaverint, «cogitantes in cordibus suis: Quid hic sic
loquitur? blasphemat. Quis potest dimittere peccata, nisi solus
Deus?» (Mare. 2. 5-7; cf. Luc. 5. 21).
Patres Spiritus Sancti divinitatem exinde probant contra Macedonianos quod ipse sit causa gratiae, imo antonomastice sanctifica­
tor, iuxta doctrinam ipsius S. Pauli (Rom. 5. 5), et propterea in
symbolo constantinopolitano, ad divinitatem tertiae personae con­
firmandam, addita est vox «vivificans» («Credo... in Spiritum Sanc­
tum Dominum et vivificantem»); Athanasius: «Quod si [Spiritus
S.] deos efficit, dubium non est quin eius natura sit» {Epist. 1, ad
Serap., 24, MG 26. 586 sq.); Basilius: «Ut enim quod cremantibus
causa est cur crement [i. e. ignis], id cremans esse necesse est...,
ita et eum qui diis causa sit ut dii sint, Deum esse necesse est»
{Adv. Eunom. 5, MG 29. 771). Praeterea, Augustinus ait eum
qui valet iustificare, posse etiam petere fidem in seipsum et opus
iustificationis esse maius quam opus creationis, quorum utrumque
(seu esse obiectum fidei et esse causa creationis) est proprium
Dei: «Quisquis ergo ausus fuerit dicere, lustifico te, consequens est
ut dicat etiam, Crede in me» {De pecc. mer. et remiss. 14, 18, ML
44. 119); «Prorsus maius hoc esse dixerim [i. e. salutem hominis
operari], quam est [creare] coelum et terram» {In Io., tract. 72.
3, CCL 36. 508).
ostendit ipsam impossibilitatem ut aliqua
creatura sit quomodolibet causa principalis gratiae, etiam secunda,
seu per virtutem ei divinitus superadditam.
Si nempe aliqua creatura esset principalis causa gratiae, id esset
vel per virtutem naturalem, et hoc est impossibile, cum gratia sit
926. Ratio theologica

926

DE GRATIA

supra naturam nec possit minus producere maius, ita ut sicut solus
ignis potest ignire, ita solus Deus potest deificare; vel per virtutem
supernaturalem superadditam, et hoc est pariter impossibile. Nam
huiusmodi virtus esset vel aliquid superius gratia, vel ipsa gratia,
quatenus, data uni subiecto, communicaretur alteri.
lamvero, primo non datur aliqua forma superior gratia, quia
haec est prima et immediata participatio divinae naturae ut natura
est, nec cogitari potest superior natura participabilis aut superior
modus illam participandi, cum participetur primo et immediate ut
natura est.
Nec valet recurrere ad unionem hypostaticam, ut inde inferatur saltem
humanitatem Christi esse principalem causam gratiae. Nam unio hypostatica
non est mera participatio Divinitatis, sed ipsa Divinitas naturae humanae
substantialiter unita. Unde, si consideratur ex parte Verbi, ea unio nihil aliud
est quam ipsa Divinitas, quae praecise est sola causa gratiae, tum extra tum
intra humanitatem Christi; si vero consideratur ex parte humanitatis, ea unio
nihil aliud est quam realis relatio unionis humanitatis ad divinitatem, quae
pertinet non ad operationem sed ad esse, seu ad constitutionem ipsius suppo­
siti illius humanae naturae, et ceteroquin, utpote relatio, nequit esse operativa, cum relatio nihil aliud faciat nisi respicere. Unde unio hypostatica in ipsa
humanitate Christi non fuit sanctificativa efficienter, sed tantum exigitive, et
ipsa humanitas, ita sanctificata, nequit in aliis hominibus physice causare gra­
tiam nisi ut causa instrumentalis (1-2, q. 12, a. 1, ad 1).

Secundo, ipsa gratia nequit esse productiva alterius gratiae.
Nam, imprimis gratia non est substantia supernaturalis, sed accidens; vix
autem intelligi potest quomodo spirituale accidens unius subiecti possit cau­
sare simile accidens in alio subiecto, sicut intellectus unius hominis nequit
causare intellectum alterius. Praeterea, giatia sanctificans non est immediate·
operativa, sed accidens entitativum, operans per virtutes quae ceteroquin, ut
patet ex natura virtutis, ordinantur ad proprios actus producendos, non vero
ad eosdem habitus reproducendos, et multo minus in alio subiecto; ceterum,
si gratia sanctificans vel virtus esset suipsius reproductiva, non intelligeretur
quare de facto non se reproducat. Praeterea, gratia producitur per immedia­
tum tactum ipsius essentiae animae et educitur ex eius potentia oboedientiali;
iamvero essentia animae est quid universale nec ideo nisi ab agente universali
tangi potest (De veritate, q. 27, a. 3), potentia pariter oboedientialis definitur
tota per respectum ad idem agens universale, quod suum ius, non secus ac
suam essentiam, abdicare non potest.52
52 Nec valet obicere quod si haec ratio valeret, ipsa excluderet etiam creaturam
posse esse causam instrumentaient gratiae, quod falsum est, ut patet de humanitate
Christi et de sacramentis. Nam ad rationem instrumenti non requiritur ut tangat sive
disponat ipsum subiectum, sed sufficit ut disponat sive modificet actionem causae princi-

DE CAUSA GRATIAE

927

Tandem, ad hoc ut aliquis possit alii communicare quod habet, non suf­
ficit ut illud habeat qualitercumque (seu non valet principium: Omnis dat
quod habet, sicut valet: Nemo dat quod non habet), ut patet ex mille instan­
tiis (sic infans nequit hominem generare, homo nequit suum intellectum
alteri communicare, angelus nequit alium angelum etiam inferiorem generare,
Spiritus S. nequit naturam divinam alii personae communicare), sed requiri­
tur ut illud habeat eminentiori quodam ac causativo modo (nam causa qua
talis est maior effectu) et insuper ut possit suum influxum, si illum habeat, ad
subiectum applicare; iamvero, gratia est veluti natura divina imperfecto ac
finito modo participata, nec ideo causativam eminentiam et influxum habere
potest, nec, si per impossibile huiusmodi influxum haberet, illum applicare
posset subiecto ob defectum universalitatis, quam, ut diximus supra, requirit
tum universalis essentia animae tum propria ratio potentiae oboedientialis.
Et haec omnia absque ulteriori explicatione intuitus est ipse S. Thomas,
cum, considerata formalissime ipsa improportione quae adest inter naturam
creatam et gratiam prout est formalis ac immediata participatio divinae natu­
rae, sic breviter arguit: «Nulla res potest agere ultra suam speciem... [Unde]
necesse est quod solus Deus deificet, communicando consortium divinae natu­
rae per quandam similitudinis participationem, sicut impossibile est quod ali­
quid igniat nisi solus ignis» (1-2, q. 112, a. I).53

De modo autem quo gratia producitur a Deo, seu non per crea­
tionem sed per eductionem ex potentia oboedientiali animae, dictum
est supra (n. 785).
QUAESTIO II. DE CAUSA GRATIAE EX PARTE HOMINIS, SEU
DE CAUSA DISPOSITIVA54

I. SENSUS QUAESTIONIS.
927. Ex parte hominis nequit proprie agi de causa efficienti gratiae;
palis. Propterea, dum in creatione creatura nequit ullo modo esse causa, sive principalis
sive instrumentalis, in productione gratiae potest esse causa tantum instrumentalis (cf.
supra, n. 372 sq.).
53 Leviter autem quis ineptitudinis argueret huiusmodi exemplum ignis, a S. Thoma
adductum, eo quod ex uno igne possit alius ignis produci, ut patet de ferro aliisque cor­
poribus candentibus (et a fortiori comburentibus et calefacientibus). Nam huiusmodi simi­
litudo in hoc tantum currit quod solus Deus potest deificare sicut solus ignis potest ignire,
quod absolute ac semper verumt est. Discrimen autem in eo est, quod, cum Deus deificat
per gratiam, non producit alium Deum, seu non communicat suam ipsam naturam, sed
tantum eius participationem, quae propterea nequit seipsam ulterius communicare, ut os­
tensum est; e converso, cum ignis ignit, producit alium ignem, seu communicat alii corpori
propriam suam specificam naturam, nec tantum meram eius participationem (ut contingit
v. g. in mera aquae calefactione), ac propterea productus ignis potest iterum producere
tertium ignem, et ita porro; tamen in omni casu semper verum est quod nonnisi ignis
ignit, sicut pariter verum est quod nonnisi Deus deificat, quamvis ignis igniat producendo
idem ignem secundum specificam essentiam, Deus vero deificet non producendo eandem
Deitatem, sed tantum eius participationem.
54 Cf. locos S. Thomae, infra afferendos ad singulas Assertiones, necnon generaliorem
bibliographiam de iustificatione, infra, n. 956.

928

DE GRATIA

nam, cum ipse sit subiectum gratiae, tam actualis quam habitualis, a Deo
causatae, ipse se habet tantum ad modum causae materialis nec potest con­
currere nisi praebendo congruas dispositiones ad Dei actionem, quae proinde
ab ipsis philosophis causa materialis dispositiva nuncupari solent. Nihilomi­
nus, cum dispositiones suum extrinsecum influxum habeant in efficaciam
sive terminum actionis causae efficientis, quae nequit formam introducere
nisi in subiectum ad illam dispositum, possunt in latiori ac improprio sensu
ad causam efficientem dispositivam revocari, vel saltem ad modum unius cum
propria causa efficienti considerari.
In naturalibus actionibus, sive corruptione et generatione, philosophi
distinguunt duplex genus dispositionum, scilicet dispositiones praevias sive
remotas, consistentes in quibusdam accidentibus, quae producuntur per ipsam
actionem alterativam in substantia corrumpenda, eamque praeparant ad amit­
tendam veterem formam et suscipiendam novam; et dispositiones proximas,
consistentes in accidentibus propriis, productis in ipsa substantia generanda,
quibus proxime disponitur subiectum ad suscipiendam novam formam, quae­
que nequeunt esse propria accidentia (seu eiusdem ordinis ac forma) nisi pro­
ducantur ab ipsa forma, cum haec sit principium omnis esse (tam essentialis
quam accidentalis) in subiecto, ac ideo, dum praecedunt formam in linea cau­
sae materialis, eam subsequuntur in linea causae formalis; aliis verbis, agens
introducit in subiectum, ad modum unius, sive proximas dispositiones sive
formam, simultanée in invicem influentes tanquam causa et effectus in diver­
so genere causae materialis et causae formalis.53

Quaeritur ergo de necessitate et influxu dispositionum supernaturalium relate ad actionem Dei, tum mere moventis (gratiam actua­
lem, quae ex parte hominis consistit in quadam qualitate sive pas­
sione transeunti), tum ac praecipue infundentis gratiam habitualem,
sive primam, seu iustificantem, sive secundam, seu mere augentem.
Distincte autem quatuor quaeruntur·, primo, utrum requirantur ali­
quae dispositiones (necessitas et existentia; ceterum haec quaestio
amplius determinabitur infra, in n. 964-970, ubi de qualitate dispo­
sitionum ad iustificationem requisitarum); secundo, utrum huiusmo­
di dispositiones necessario secum trahant gratiam (influxus in exis­
tentiam gratiae); tertio, utrum effectus gratiae detur inaequaliter
iuxta inaequalitatem dispositionum (influxus in gradus gratiae);
quarto (et haec quaestio hic aggregatur ob connexionem cum eodem
subiecto et aliqualem connexionem etiam cum ipsis dispositionibus),
utrum, consequenter ad actionem Dei et influxum dispositionum,
homo possit esse certus de consecuta iustificatione, seu se esse in
statu gratiae.55
55 Cf. Gredt, Elementa philosophiae aristotelico-thomisticae I, n. 384.

DE CAUSA GRATIAE

929

II. ERRORES ET OPINIONES.

928. Generaliter in has quaestiones influxum habent iidem
duo praecipui errores, quibus occurrimus inde ab initio tractatus
(cf. supra, n. 705-709), scilicet Pelagianismus et Protestantismus,
qui ex diversis quidem principiis fere ad nihilum reducunt necessi­
tatem et influxum dispositionum. Nam iuxta primum, nulla requi­
ritur supernaturalis dispositio (saltem ordinarie); iuxta alterum
vero, nulla alia dispositio quam fides requiritur, abiectis ceteris
actibus praeparatoriis qui in doctrina catholica requiri dicuntur.
Praeterea, in determinatione harum quaestionum iterum apparet
domesticum dissidium thomistarum et molinistarum, dependenter a
diverso modo quo concipiunt ipsam gratiae efficaciam.
Quoad primam igitur quaestionem de necessitate dispositionum, hanc
negant pelagiani et ad minimum reducunt protestantes, ut dictum est; cete­
rum doctrina protestantium iterum in proprio loco occurret infra (n. 957 sq.),
ubi determinantur dispositiones requisitae ad iustificationem. Aliunde autem
iidem pelagiani et semipelagiani exaggerant vim ipsius praeparationis natura­
lis, negantes necessitatem gratiae ad salutem vel saltem ad eius initium, quod
ad naturale meritum ipsius liberi arbitrii revocant (cf. supra, n. 706-708, 721).
Praeterea, inter theologos catholicos disputatur de natura causalitatis sive
influxus dispositionum, utrum scilicet influant moraliter tantum, seu ex mera
Dei institutione et acceptatione, ut docent Suarez (De gratia, 1. 8, c. 5, n. 7),
Vazquez (In 1 p., disp. 43, c. 1) et quidam alii, an etiam physice, ut docent
Medina, Alvarez, Arauxo, loannes a S. Thoma (In 2-2, q. 24, disp. 5, a. 2),
Gonet (De gratia, disp. 4, dub. 3), Salmanticenses (De iustificatione, disp. 3,
dub. 5), Billuart (De gratia, diss. 6, a. 3), aliique thomistae communiter.
Quoad secundam quaestionem de necessario dispositionum influxu, dis­
putant iterum inter se thomistae et molinistae circa proprium sensum com­
munis axiomatis «Facienti quod in se est, Deus non denegat gratiam», priori­
bus id strictius intelligentibus de eo qui facit quod in se est ex viribus ipsius
ac solius gratiae, aliis vero id latius intelligentibus ita ut plus tribuant viribus
liberi arbitrii, ut infra explicabitur (n. 842-945).
Quoad tertiam quaestionem de influxu dispositionum in gradus gratiae,
erravit olim lovinianus (saec. 4), saltem ratione suae fundamentalioris doctri­
nae iuxta quam tum gloria, ad quam praedestinamur, tum gratia et charitas,
quae nunc donatur tanquam illius semen, non suscipit magis et minus sed
aequaliter omnibus confertur.56*
Idem docuerunt priores protestantes, procedentes ex alio principio de
56 Eum exponit et impugnat Hieronymus, Adv. loviniantim, 1. 2, n. 18 sqq. Doce­
bat: «Exceptis duobus gradibus bonorum malorumque, nulla diversitas invenitur... Si
autem... mihi opponis quare iustus laboret in pace aut persecutionibus, si nullus profectus
est nec maiora proemia, scias hoc eum facere, non ut quid plus mereatur, sed ne perdat
quod accepit» (n. 18, ML 23. 327).

30

930

DE GRATIA

extrinseca justificatione per meram imputationem iustitiae Christi, quae, cum
sit una et indivisibilis, aequaliter et indivisibiliter confertur, ita ut, nec in
eodem subiecto nec in diversis, gradus suscipere queat; unde Lutherus ait:
«Omnes christiani aeque magni sumus sicut Mater Dei et aeque sancti sicut
ipsa».57
Quoad quartam quaestionem de certitudine status gratiae in subiecto,
iidem protestantes ex ulteriori eorum principio de fide, sola causa praefatae
extrinsecae iustificationis, logice deduxerunt hominem habere absolutam cer­
titudinem de statu gratiae, eo modo quo est absolute certus de ipsa sua fide,
ac proinde absque huiusmodi absoluta certitudine nec iustificari nec salvari
posse; quam sententiam explicite damnavit Conc. Trid.

929. Etiam inter theologos catholicos non defuerunt aliquae exaggera­
tiones in hac re. Controversia enim de hac re coepit in discussionibus ipsius
Conc. Trid., in quibus plures theologi et Patres, sibi reclamantes auctoritatem
Scoti, admiserunt iustum posse sine speciali revelatione habere quandam par­
ticularem ac veluti acquisitam certitudinem fidei de statu gratiae. Subinde,
exclusa per tridentinam definitionem ipsa certitudine fidei, aliqui, ut Ambro­
sius Catharinur* (quem peculiariter impugnavit Dominicus Soto, De natura
gratiae, 1. 3, c. 10) et recenter P. Gaucher,*
59 locuti sunt de quadam firmissima
ac veluti metaphysica certitudine, de genere sic dictae certitudinis theologicae,
quae nempe habetur mediante theologico discursu ex principiis fidei;60 alii de
certitudine physica, qualis est certitudo de his quae immediate exterius vide­
mus; alii, ut Andreas de Vega,6i de certitudine morali stricte dicta, qualis ha­
betur de factis historicis aut praesentibus per testimonium aliorum (puta quod
apostoli extiterunt, vel quod Urbs Roma existit, pro eo qui Romam non vi­
derit), cui sententiae recenter adhaesit M. Oltra.62 Contra quos moderni con­
veniunt in neganda omni proprie dicta certitudine, etiam morali. Ceterum,
cum ipse conceptus certitudinis non uno modo ab omnibus exponatur, de
praecisa sententia praefatorum theologorum vix certo aliquid dici potest, nisi
quod ipsi contendant asserere aliquam veram ac proprie dictam certitudinem,
quae nempe omnem formidinem errandi excludat.63
Sermo de Nativitate Virginis, ed. Weimar X-3, p. 316.
^Interpretatio noni capituli synodalis dereti de iustificatione, a. 1547.—Defensio
catholicarum qui pro possibili certitudine praesentis gratiae disseruerunt [contra Soto],
Venetiis 1547. Confer subsequentia eius scripta et totam eius controversiam cum Soto,
apud Olazaran, mox citandum
59 Le signe infaillible de l’état de grâce, Paris 1907.
60 Ita v. g. ex veritate fidei de efficacitate sacramenti et ex certo facto de rite admi­
nistrato Baptismo alicui infanti, certo concludo hunc esse in statu gratiae.
61 In Conc. Trid., 1. 9, c 46 (Compluti 1564): De iustificatione doctrina, c. 47
(Coloniae 1572).
62 «Efecto intencional de la gracia actual en orden al conocimiento del propio estado
de gracia», XVIII Semana espaüola de teologia (Madrid 1961) 153-166, praecipue 165.
63 Quoad illorum theologorum sententiam et connexas disputationes habitas in Conc.
Trid., confer:
Beltran de Heredia, V., «Controversia 'de certitudine gratiae’ entre Domingo de
Soto y Ambrosio Catarino», Cienda tomista LXI (1941) 133-162.
Gaucher, P., «La certitude théologique de l’état de grâce et le Concile de Trente»
Etudes franciscaines XXIII (1910) 333-367, 600-613.

DE CAUSA GRATIAE

931

ASSERTIO 1. Ad gratiam actualem, sive motionem Dei subeun­
dam, nulla requiritur nec dari potest actualis hominis dispositio.
Ad gratiam vero habitualem suscipiendam requiruntur in adulto
quaedam supernaturales dispositiones, seu boni motus liberi arbi­
trii, quos ipsa Dei gratia producit?4

Prima pars est de fide definita contra
pelagianos et semipelagianos a Conc. Arausicano II. Secunda pars
est de fide definita a Conc. Trid. tum contra eosdem antiquos haere­
ticos tum contra protestantes.
930.

Nota theologica.

PROBATUR.

931. Prima pars de gratia actuali iam sufficienter probata est
in cap. 1, ubi de necessitate gratiae ad ipsum initium salutis contra
pelagianos (n. 722-728), et tota probatio ad hoc tandem redit quod
nulla sit proportio inter quamlibet naturalem dispositionem et su­
pernaturalem entitatem, in qua gratia actualis consistit. Unde
S. Thomas in praesenti loco (1-2, q. 112, a. 2) simpliciter concludit:
«Si loquamur de gratia secundum quod significat auxilium Dei mo­
ventis ad bonum, sic nulla praeparatio requiritur ex parte hominis
quasi praeveniens divinum auxilium; sed potius quaecumque prae­
paratio in homine esse potest, est ex auxilio Dei moventis animam
ad bonum. Et secundum hoc ipse bonus motus liberi arbitrii quo
quis praeparatur ad donum gratiae [habitualis] suscipiendum, est
actus liberi arbitrii moti a Deo; et quantum ad hoc dicitur homo se
praeparare..., et est principaliter a Deo movente liberum arbitrium,
et secundum hoc dicitur a Deo voluntas hominis praeparari» (1-2,
q. 112, a. 2).
Heynck, V., «A controversy at the Council of Trent concerning the doctrine of
Duns Scotus», Franciscan studies IX (1949) 181-258.
Huthmacher, H., «La certitude de l’état de grâce au Concile de Trente», Nouvelle
revue théologique LX (1933) 214-226.
Nevedt, E., «Peut-on avoir la certitude d’être en état de grâce?», Divus Thomas
(Piacenza) (1934) 321-349.
Olazaran, J., «La controversia Soto-Catarino-Vega sobre la certeza de la gracia»,
Estudios eclesiâsticos XVI (1942) 145-183; XXXIX (1964) 93-131.—Documentas inéditos
tridentinos sobre la justificaciôn, Madrid 1957 (documenta respicientia quaestionem de
certitudine status gratiae).
Oltra, M., Die Gewissheit des Gnadenstandes bei Andreas de Vega, Düsseldorf
1941.—«La certeza del estado de gracia segun Andrés de Vega», Verdad y Vida III (1945)
46-98, 325-356, 502-543.
Stakemeier, A., Das Konzil von Trient Uber Heilsgewissheit, Heidelberg 1947.
64 1-2, q. 112, a. 2; q. 113, a. 3; In 4 Sent., dist. 17, q. 1, a. 2, q* 1 et 2.

932

DF. GRATIA

Ceterum, si loquimur de dispositionibus supernaturalibus, sic dici potest
unam gratiam actualem eiusque effectum esse quodammodo dispositionem
ad subsequentem gratiam actualem, ut actum indeliberatum ad deliberatum et
actum imperfectiorem ad perfectiorem, iuxta superius dicta (n. 856-861 ) de
modo quo Deus successive movet voluntatem ad actus tum intentionis tum
electionis in via salutis, ope gratiae operantis et cooperantis, praevenientis et
subsequentis. Attamen, huiusmodi dispositio ex una parte non est proprie
dicta dispositio, quia unus actus est independens ab alio et fit sub nova
motione quae cessat cum ipso actu, dispositiones vero proprie dicuntur relate
ad aliquam stabilem formam, et ex alia parte non est necessaria, quia potest
Deus convenienter movere voluntatem ad actum perfectiorem quin eam praemoveat ad actum imperfectiorem.

932. Secunda pars de necessitate dispositionum ad suscipien­
dam gratiam habitualem proponitur a Magisterio in Conc. Trid.,
quod non solum docet existentiam et necessitatem praeparationis ad
iustificationem (sess. 6, cap. 5, supra cit., n. 723); cap. 6, infra cit.,
n. 965; can. 4 et 9) sed etiam singillatim enumerat varias requisitas
dispositiones (cap. 6), directe excludens doctrinam protestanticam
de sola fide requisita ad iustificationem: «Si quis dixerit, sola fide
impium iustificari, ita ut intelligat, nihil aliud requiri, quo ad iusti­
ficationis gratiam consequendam cooperatur, et nulla ex parte necesse esse, eum suae voluntatis motu praeparari atque disponi: an.
s.» (can. 9, Denz. 1559; cf. can. 12-15). Praeterea, Concilium etiam
significat hanc eandem praeparationem esse effectum ipsius gratiae
(saltem actualis), nec tantum quoad suum initium, seu «iustificatio­
nis exordium [quod] in adultis a Dei per Christum lesum praeve­
niente gratia sumendum est» (cap. 5), sed etiam quoad totum integrumque eius processum, saltem quatenus «gratis iustificari ideo
dicamur, quia nihil eorum, quae iustificationem praecedunt, sive
fides sive opera, ipsam iustificationis gratiam promerentur» (cap. 8,
Denz. 1532).
Scriptura pariter dispositionum necessitatem inculcat, peccato­
res exhortans ad opera bona, ad fidem, poenitentiam et cordium
praeparationem; Hebr. 11. 6: «Accedentem ad Deum oportet cre­
dere»; Act. 2. 38: «Poenitentiam agite... et accipietis donum Spiri­
tus Sancti»; 1 Reg. 7. 3: «Praeparate corda vestra Domino»; quos
textus assumit ipsum Conc. Trid. (cap. 6). Eademque est Patrum
doctrina tum de necessitate praeparationis tum de istius absoluta
dependentia ab ipsa gratia. Quaedam testimonia dedimus supra
(n. 725 sq.), alia referuntur a Rouët de Journel, Enchiridion patristicum, in indice theologico, ad n. 362 sq. Ceterorum doctrinam resu-

DF. CAUSA GRATIAE

933

mit Augustinus, tum brevi illo effato quo necessitatem humanae
cooperationis indigitat: «Qui ergo fecit te sine te, non te iustificat
sine te» (Serm. 169. 11. 13, ML 38. 923), tum sequenti assertione
de dependentia illius cooperationis ab ipsa gratia, qua S. Doctor
circa finem suae vitae colligit sensum totius sui certaminis contra
pelagianos: «Satis docuisse me existimo, vel potius plus quam satis,
dona Dei esse, et incipere in Dominum credere, et usque in finem
in Domino permanere» (De dono persev. 24. 66, ML 45. 1033).

Thomas his paucis verbis assig­
nat, absque ulteriori explicatione: «Primo igitur modo accipiendo
gratiam [seu pro gratia habituali], praeexigitur ad gratiam aliqua
gratiae praeparatio, quia nulla forma potest esse nisi in materia dis­
posita» (1-2, q. 112, a. 2). Scilicet: Sicut in ordine naturali forma
aliqua perfecta et completa, quae nempe dat subiecto esse aliquod
stabile ac permanens, non introducitur in subiectum nisi dispositum,
ut sic absque violento saltu fiat transitus a privatione formae ad
ipsam formam per entitatem quandam dispositivam, veluti pontem
ac medium inter extrema, ita ordinario et consueto modo agendi
divinae providentiae convenit ut etiam in ordine supernatural! for­
ma gratiae habitualis non introducatur in animam nisi prius super­
naturaliter dispositam.
Haec autem dispositio nequit consistere nisi in motu liberi ar­
bitrii, seu in liberis actibus supernaturalibus, saltem in adulto sui
compote, cum Deus moveat unumquodque secundum propriam na­
turam et proprium sit homini esse liberi arbitrii. Ex quo praeterea
sequitur huiusmodi dispositionem produci non a libero arbitrio sed
ab ipsa gratia in libero arbitrio, cum agatur de actibus supernatura­
libus, qui proinde nonnisi a gratia saltem actuali produci possunt, ut
patet ex dictis in priori parte.
Inter huiusmodi dispositiones, aliae sunt remotae, quae nempe
versantur in linea inferiori quam forma gratiae sanctificantis nec
ideo hanc necessario inducunt (scilicet actus informes fidei, spei, ti­
moris, amoris initialis et attritionis, de quibus sermo erit in capite
sequenti, n. 965-967), et hae producuntur a gratia actuali; aliae
vero sunt proximae, quae versantur in eadem linea ac illa forma,
veluti propria eius accidentia (cf. supra, n. 927), ac ideo eam neces­
sario inducunt (actus fidei formatae et peculiariter actus contritio­
nis et charitatis; cf. infra, n. 968 sq.), et hae producuntur vel a gra933. Rationem theologicam

S.

DE GRATIA

tia actuali vel ac probabilius ab ipsa gratia habituali, iuxta duplicem'
theologorum sententiam, mox exponendam.
934. Ad huius communis conclusionis ulteriorem determinationem, dis­
putant ac discrepant theologi de quatuor particularibus quaestionibus. Dictum
est enim veras dispositiones requiri, et quidem in adulto sui compote, idque
saltem ex lege ordinariae divinae providentiae sive ordinatae potentiae, easque
produci ab ipsa gratia. Inde ulterius quaeritur: primo, utrum dispositiones in­
fluant physice an moraliter tantum; secundo, utrum etiam in carente usu ra­
tionis (infante et amente) requirantur dispositiones, aliae, ut patet, a motu
liberi arbitrii; tertio, utrum etiam in adulto de potentia Dei absoluta possit
gratia infundi absque praefata dispositione sive motu liberi arbitrii; quarto,
utrum dispositiones in adulto producantur omnes a gratia actuali, scilicet non
tantum remotae dispositiones (seu informes actus fidei, spei, timoris, amoris
initialis et attritionis) sed etiam proximae (actus fidei formatae et perfectae·
contritionis ac charitatis), an istae producantur ab ipsa gratia habituali.65
935. Ad primam quaestionem respondetur praefatas dispositiones in­
fluere physice (nec tantum moraliter), ut docent communiter thomistae con­
tra alios (cf. supra, n. 928), etsi huiusmodi dissidium videri possit de vocibus
aut in aequi voca done fundari. Ratio est, tum quia vera moralis dispositio in
ordine supernaturali non aliter concipi potest quam ad modum meriti, quod
tamen ante iustificationem non datur, tum quia actus praecedentes iustifi­
cationem seu gratiam habitualem sunt ex natura rei ordinati ad illam, utpote
entitates imperfectae relate ad perfectam in eadem linea entitatis supernatu­
ralis: quod autem ex natura rei ad aliud ordinatur, recte dicitur proprie ac
physice ad illud disponere, nec tantum improprie sive moraliter, ex mera
extrinseca agentis divini ordinatione.
Huiusmodi tamen physicae dispositiones, sunt merae dispositiones, seu
nonnisi dispositive influunt, nec habent ulteriorem vim effectivam, quemad­
modum actus naturales qui valent non tantum disponere ad habitum sed etiam
hunc producere. Ratio est, tum quia habitus supernaturalis est infusus nec
potest acquiri per actus, tum quia non est purus habitus supponens potentiam
in eodem ordine, sed habet etiam modum potentiae, nullus vero actus potest
producere potentiam a qua procedit, secus effectus produceret causam suam
(quod quidem intelligendum est etiam de gratia sanctificante quae, quamvis
non sit habitus operativus, est istius radix et principium). Ut patet, idem
valet de posteriori augmento gratiae et virtutum, cum sit eiusdem rationis ac
prima illarum productio (cf. 2-2, q. 24, a. 4-6).

936. Ad secundam quaestionem de subiecto carente usu rationis, suffi­
cienter respondetur dispositionem in eo non requiri ob ipsius incapacitatem,
cum Deus moveat unumquodque secundum propriam naturam et conditionem
(In 4 Sent., dist. 17, q. 1, a. 2, q’ 1), eo vel magis quod, cum agitur de infan65 De his quaestionibus peculiariter ac diffuse agunt Sal.manti censes, De iustifi-catione, dub. 2-5.

μ

DF. CAUSA GRATIAE

Σ.*·

935

tibus et perpetuo amentibus, peccatum originale removendum «non consistit
in actuali deordinatione voluntatis, sed in quadam habituali deordinatione
naturae...; et ideo remittitur eius peccatum cum habituali immutatione per
infusionem gratiae et virtutum, non autem cum actuali [sicut in adulto sui
compote]» (3 p., q. 86, a. 2).
Quidam tamen, ut salvent in toto rigore praecitatum principium S. Tho­
mae, iuxta quod «nulla forma potest esse nisi in materia disposita», conantur
etiam in tali subiecto assignare aliquam dispositionem, aliam quidem a motu
liberi arbitrii, scilicet vel merita Christi (ita Caietanus, In 1-2, q. 112, a. 2),
sed in hoc casu ageretur de mera extrinseca ac morali dispositione; vel passi­
vam receptionem sacramenti, sed haec nihil in subiecto ponit nisi effertum
sacramenti; vel primum sacramenti effectum sive characterem (ita Capreolus),
sed character non est proprie ac simpliciter dispositio ad gratiam, cum non
sit in eodem ordine sed in inferiori gradu supernaturalitatis, et aliunde in cir­
cumcisione parvulis iustificatis non dabatur; vel ipsas virtutes quae ex ipsa
gratia profluunt quaeque intelliguntur praecedere gratiam in ordine causae
materialis sive dispositivae (ita Salmanticenses et Billuart), quae sententia
probabilitate non caret, attentis infra dicendis de ipsis actibus illarum virtu­
tum ut dispositionibus ad habitum gratiae.
937. Ad tertiam quaestionem de absoluta possibilitate infundendi adul­
to sui compoti gratiam habitualem absque dispositivo motu liberi arbitrii,
communiter theologi (contra paucos, inter quos praecipue D. Soto, In 4 Sent.,
disp. 15, q. 1, a. 2, provocans ad S. Thomam, 3 p., q. 86, a. 2) respondent
affirmative, tum quia forma non dependet essentialiter a dispositione, quae
est aliquid sibi extrinsecum, sed tantum a subiecto in genere causae materialis
(quod in casu est anima ut habens potentiam oboedientialem), et ab agente in
genere causae efficientis, tum quia actus perfectae contritionis ac charitatis,
qui est proxima et optima dispositio ad gratiam habitualem iustificantem, est
absolute separabilis ab ista, cum sit posterior ipsa, utpote effective procedens
ab ipsa (ut infra ostendetur), et de facto separatur in casu quo iustificatur
dormiens vel sensibus destitutus (in quo tamen iuxta actualem providentiam
praerequiruntur saltem imperfectae et remotae dispositiones).
Obicienti autem quod ipsa ratio voluntarii in peccato requirit motum
liberi arbitrii in peccatore, ut voluntarie auferatur quod voluntarie admissum
est, respondetur peccatum habituale consistere in ipsa privatione gratiae, ex
libero actu peccaminoso relicta, quae non est voluntaria actu sed habitu et ad
modum termini relicti, ac ideo auferri potest per meram positionem gratiae,
quae ceteroquin, utpote inclinans ad actum quo voluntarie convertimur ad
Deum, est pariter voluntaria habitualiter.

938. Ad quartam ac difficiliorem quaestionem,66 utrum scilicet proxima
dispositio ad gratiam habitualem, seu actus perfectae contritionis et charitatis,
% Fatetur Ioannes a S. Thoma: «Mirum est quot quantaque ingenia haec torserit
difficultas, tum in seipsa, tum in explicanda mente D. Thomae in articulo octavo huius
quaestionis [1-2, q. 113, a. 8]» (In 1-2, disp. 28, a. 2). Billuart, expositis variis senten­
tiis, a solutione quaestionis abstinet eamque ipsi lectori relinquit.

936

DE GRATIA

producatur ab ipsa gratia habituali cum infunditur (non vero a distincta ac
praecedenti gratia actuali, sicut producuntur remotae dispositiones, seu infor­
mes actus fidei, spei, timoris, amoris initialis et attritionis), dividuntur theolo­
gi tam thomistae quam extranei.
Plures enim, ut Suarez (De gratia, 1. 8, c. 12; De auxiliis, 1. 3, c. 4), Lugo
(De poenit., disp. 8, sect. 7), Granados, Ripalda, et inter thomistas loannes a
S. Thoma (In 1-2, disp. 28, a. 2), Silvius, Contenson et Philippus a S. Trini­
tate, id negant quoniam impossibile videtur quod actus effective procedens ab
ipsa gratia, ac ideo in linea efficientiae et existentiae posterior, eandem prae­
cedat ut dispositio. Si enim ab illa efficitur, supponit eam iam existentem in
subiecto (cum nulla causa efficiens causet nisi prius existât) adeoque nequit
disponere subiectum ad illius receptionem, cum iam sit recepta. Nec valet,
inquiunt, invocare principium iuxta quod causae sunt invicem causae in di­
verso genere, quia hoc obtinet tantum in causis parallelis (ut materia et forma,
efficiente et finali), hic vero agitur de ipso eodem ordine efficientiae, in quo
actus contritionis causatur a gratia, qui ordo supponit existentiam causae seu
gratiae iam receptae in subiecto, quae proinde nequit dispositive causari ab
ipso suo effectu. Quibus videtur favere S. Thomas, 1 p., q. 62, a. 2, ad 3;
1-2, q. 109, a. 6, ad 3; q. 112, a. 2; 3 p., q. 89, a. 1, ad 2; De veritate,
q. 28, a. 8.
Communius vero thomistae, signanter Ferrariensis (In C. Gent. 3. 153),
Caietanus (In 1-2, q. 113, a. 8), uterque Soto, Cano, Baiiez, Alvarez, Ledes­
ma, Serra, Gonet (De iustificatione, disp. 1, a. 8), Salmanticenses (De iustificatione, disp. 3, dub. 3 et 4), quibus inter extraneos consentiunt praesertim
Valentia (In 1-2, disp. 8, q. 5) et Vazquez (In 1-2, disp. 211), id affirmant
(quamvis non necessario negent praefatam dispositionem posse absolute pro­
cedere a praecedenti gratia actuali).67 Idque ob duplicem rationem, tum theo­
logicam tum philosophicam.
939. Primo nempe, actus contritionis et charitatis qui est ultima dis­
positio ad gratiam, est actus vitalis, plena vitalitate supernatural!; ergo debet
procedere a gratia sanctificante (mediantibus virtutibus poenitentiae et cha­
ritatis), quae est principium vitae supernaturalis; item, ille actus est merito­
rius vitae aeternae, ergo procedit a gratia quae est principium omnis meriti
(1-2, q. 112, a. 2, ad. 1; q. 113, a. 7, obi. 4); item, cum ille actus sit meri­
torius, nisi procederet a gratia sed simpliciter eam antecederet, esset merito­
rius ipsius gratiae, cui obstant verba Conc. Trid.: «Nihil eorum, quae Justi­
ficationem praecedunt, sive fides, sive opera, ipsam iustificationis gratiam pro­
meretur» (sess. 6, cap. 8, Denz. 1532).
Secundo, iuxta principium in philosophia receptum, causae sunt sibi in­
vicem causae in diverso genere, id utique intelligendo tantum de causis paral­
lelis, seu de causis materiali et formali et de causis efficienti et finali ad in­
vicem comparatis, non vero de causa efficienti comparata ad materialem vel
67 Salmanticenses tamen (De iustificatione, disp. 2, dub. 6, § 5) docent actum
contritionis et charitatis absolute elici non posse sub sola gratia actuali, sed necessario
elici ab ipsa gratia habituali sanctificante, mediantibus virtutibus. Confer infra, n. 963.

DE CAUSA GRATIAE

937

formalem. lamvero actus contritionis, quamvis sit effectus gratiae in linea
causae efficientis et ita eam simpliciter subsequatur, tamen potest se habere
ad eam ut causa materialis dispositiva, si nempe gratia consideratur non ut
causa efficiens sed ut causa formalis, seu ut forma permanenter afficiens ani­
mam, ita ut contritio praecedat gratiam in ratione causae materialis dispositivae et vicissim gratia praecedat contritionem in ratione causae formalis,
illam informantis ac dignificantis. Idque contingit etiam in naturalibus muta­
tionibus, in quibus nempe ultima dispositio ad formam causatur et dependet
in esse ab ipsa forma in genere causae formalis, seu producitur ab agente in
subiectum ope ipsius formae in suo genere causae formalis (cf. supra, n. 927).
Ex quo quidem integratur argumentum sequenti modo: ultima dispositio ad
formam producitur ab ipsa forma, ergo ultima dispositio ad gratiam produ­
citur ab ipsa gratia, in ratione causae formalis.
Ad gravem autem illam adversariorum difficultatem, petitam ex eo quod
gratia est non solum causa formalis, sed etiam efficiens, actus contritionis et
charitatis, quae quidem causa petit prius existere in subiecto, respondent generatim gratiam habitualem considerari posse dupliciter, primo scilicet in fieri
et prout infunditur ac se habet ex parte agentis divini, secundo in facto esse
et ut infusa tanquam forma subiecti, et primo modo est productiva actus con­
tritionis ac praecedit seipsam tanquam formam, ad quam proinde ille actus
potest se habere ut dispositio; et afferunt exemplum venti aperientis fenes­
tram et intrantis aulam, nam inter ingressum venti ut est in fieri et eundem
in facto esse, mediat aperitio fenestrae, quae effective procedit ab ingressu
venti ut est in fieri et simul disponit ad ingressum venti in facto esse. Sal­
manticenses vero (De iustificatione, disp. 3, dub. 4, n. 71-74, 96-98), seposita
ut minus congrua ea distinctione et responsione, melius respondent quod,
quamvis actus contritionis utpote effectus gratiae sit simpliciter posterior illa,
potest tamen esse anterior illa secundum quid seu in ratione causae dispositivae, cui competit minimum quid in genere causalitatis, cum non sit proprie
causa, nequidem materialis, et gratia possit absolute existere extra omnes suas
causas absque illa dispositione; unde in illo instanti considerationis, in quo
gratia concipitur ut causa efficiens contritionis, ipsa explicat attributum exis­
tentiae et efficientiae, nec ideo potest praecedi a suo effectu, in illo vero ins­
tanti in quo concipitur actus contritionis disponere ad gratiam, gratia non
explicat attributum existentiae et efficientiae, sed tantum abstractive attribu­
tum formae susceptae in subiecto, ac ideo potest praecedi ab ipso suo effectu
sub ratione causae materialis dispositivae. Ceterum, utraque explicatio ad hoc
tandem redit quod, quamvis gratia sit causa efficiens contritionis, et sub hac
ratione eam praecedat, est tamen etiam causa formalis ipsius, et sub hac ra­
tione, dum eam praecedit ut forma, ab ea praeceditur tanquam a causa mate­
riali dispositiva ad formam.

940. Haec altera sententia est probabilior et conformior menti S. Tho­
mae (praecipue In 4 Sent., dist. 17, q. 1, a. 4, q* 1 et 2 et 1-2, q. 113, a. 8,
corp., ad 1 et 2; confer alios textus apud Salmanticenses qui de mente S. Tho­
mae diffuse disserunt). Potest igitur gratia iustificationis considerari veluti ad
modum unius cum contritione, seu tanquam quaedam forma vitalis, vitaliter

938

DE GRATIA

animam ingrediens ac suam ipsius dispositionem vitaliter et effective produ­
cens, ita ut, si aspiciatur ex una parte, seu in linea causae efficientis, actus
contritionis eam subsequatur, si vero aspiciatur ex altera sui parte, seu in
linea causae formalis, ille idem actus contritionis eam praecedat et ad eam
disponat subiectum, quemadmodum ventus aulam ingrediens, dum efficienter
aperit fenestram, sui ipsius ingressus dispositionem producit, vel sicut vacca,
stabulum aliter ingredi non valens, per caulam a se procedentem ac sibi pos­
teriorem stabuli portam pedetemptim aperit, ac ita, ad totius corporis ingres­
sum disponens, retrocendo ingreditur: sic gratia per suam ipsius contritionem,
a se productam, animam per viam dispositionis ingreditur, quam aliter ingredi
non potest.

ASSERTIO 2. Supernaturales ac remotae dispositiones ad gra­
tiam habitualem, quae fiunt sub auxilio gratiae actualis, non neces­
sario hanc gratiam inducunt si considerantur prout sunt a libero
arbitrio, necessario vero si considerantur prout sunt a motione
divina.68
PROBATUR.

941. Praefatae remotae dispositiones, scilicet informes actus
fidei, spei, timoris, amoris initialis et attritionis (uno verbo praepa­
ratio ad iustificationem sive infusionem gratiae habitualis), eliciun­
tur a libero arbitrio, ut a Deo moto nec se movente (cf. supra,
n. 858 sq.). Si ergo considerantur ut eliciti a libero arbitrio, utut
moto a Deo, ipsi non necessario inducunt gratiam habitualem, quia,
cum possint ab ipso frustrari in sua finalitate ac destinatione, eo ipso
inducunt rationem remotae ac imperfectae dispositionis, quae est
inferioris ordinis ac ipsa forma gratiae inducenda, ac ideo hanc non
necessario inducunt, ob defectum proportionis. Si vero consideran­
tur abstractive et ex parte solius motionis divinae, illi actus neces­
sario inducunt gratiam habitualem, quia ad hanc ipsi ordinantur ab
ea motione, quae, quantum est de se et abstrahendo ab impedimento
liberi arbitrii a Deo ipso permisso, deficere non potest.
Totum ergo ad hoc redit quod illi actus, de facto et qua tales
seu prout sunt tantum remotae dispositiones ad iustificationem,
hanc non inducunt, ob defectum proportionis; sed quod tales sint,
seu quod evadant merae remotae dispositiones nec continuentur
cum proxima dispositione quae necessario iustificationem inducit,
provenit ex solo defectu liberi arbitrii, nullatenus vero ex ipsa mo68 1-2, q. 112, a. 3; In 4 Sent., dist. 17, q. 1, a. 2, q· 3.

DE CAUSA GRATIAE

j

939

tione divina ad hos actus movente liberum arbitrium, nam haec
motio non dirigitur ad eos quasi solitarie ac praecisive spectatos, sed
tanquam viam ad ultimam dispositionem et infusionem formae,
quam quidem de facto obtinet vi propriae ac infallibilis efficacitatis,
nisi liberum arbitrium, permittente ipso Deo, apponat impedimen­
tum, vel, quod idem est, nisi ipse Deus permittat liberum arbi­
trium apponere impedimentum. Quo sensu concludit S. Thomas:
«Unde, si ex intentione Dei moventis est quod homo cuius cor movet, gratiam consequatur, infallibiliter ipsam consequitur».
942. Et ex his rimandus est verus ac proprius sensus celebris axiomatis
«Facienti quod in se est, Deus non denegat gratiam».
Huiusmodi axioma aequivalenter invenitur apud Patres,69 praecisius apud
Isidorum Pelusiotam (t c. 449; discipulum Chrysostomi; Epist., L 5, epist.
459: «Qui omnia, quoad eius fieri potest, implet, benigne ei Deus annuit»,
MG 78. 1594), in terminis prolatum et explicatum est a theologis mediaevalibus, signanter a S. Thoma,70*celebrius evasit apud theologos postridentinos
ob controversiam thomistico-molinisticam et ob diversum sensum qui ex utraque parte illi attributus est. Triplex autem sensus illi dari potest ac datus est.

I
|

>
I

|
|.

!

943. Sensus pelagianus atque haereticus: Facienti quod in se est ex viribus naturalibus, Deus dat gratiam, saltem actualem primam, secundum de­
bitum iustitiae. Hoc modo opus mere naturale est immediata, positiva ac me­
ritoria dispositio ad salutem (pelagiani), vel saltem ad initium salutis, seu ad
primam gratiam actualem (semipelagiani; cf. supra, n. 721, 728). Id tanquam
haeresis damnatum est a Conc. Arausicano II.
944. Sensus molinisticus-T Facienti quod in se est ex viribus naturalibus, Deus dat gratiam actualem (vi cuius subinde praeparatur gratia habitualis) non secundum debitum iustitiae, sed secundum ordinationem voluntatis
Dei salvificae (pactum Dei Patris cum Christo, ait Molina). Quidam molinistae in eo inciso «Facienti quod in se est» distinguunt inter actus faciliores,
qui fiunt solis viribus naturae, et actus difficiliores, qui fiunt cum adiutorio
gratiae pure medicinalis sive sanantis (seu auxilii non entitative supernaturaBucceroni, I., Commentarius de axiomate·. «Facienti quod in se est...», Ro­
mae 1890.
Riviere, J., «Quelques antécédents patristiques de la formule ’Facienti quod in se
est...’», Revue des sciences religieuses VII (1927) 93-97.
70 1-2, q. 109, obi. 2 et ad 2 (cf. q. 112, a. 3, obi. 1 et ad 1); C. Gent., 3. 160;
In Hebr. 12, lect. 3; In Rom. 10, lect. 3 (ed. Cai., n. 849); De veritate, q. 24, a. 1, ad
2; a. 15: «Praeparare se ad gratiam, alio modo dicitur facere quod in se est, sicut est con­
suetum dici, quod si homo facit quod in se est, Deus dat ei gratiam».
’* Cf. Molinam et Suarez, cit. supra, in n. 721. Confer etiam modernos molinistas,
ut Pesch, Praei, dogm. V, n. 210-216, Lange, De gratia (Friburgi Br. 1929) 237-246,
Lercher, Instil, theol. dogm. IV-, n. 301-310, Boyer, De gratia divina (ed. 2, Roma
1946) 296 sq.
f9

I
!

,

i
;
’

940

de gratia

lis);72 in utroque autem casu, homini eos actus facienti confertur a Deo gratia
actualis elevans sive entitative supernaturalis. Haec dispositio, sive praepa­
ratio ad gratiam, dicitur esse mere negativa, quatenus nempe homo per exercititum praefatorum actuum non ponit impedimentum gratiae.
Huiusmodi explicatio non videtur admitti posse.73 Nam imprimis, praefa­
ti pacti vel ordinationis divinae, conferendi gratiam supernaturalern bene na­
turaliter agenti, qua ea explicatio sese separat ab errore pelagiano, nullum
est vestigium in fontibus revelationis. Praeterea, existentia huiusmodi pacti
excluditur ex ipso facto quod multis hominibus naturaliter bene operantibus
gratia non datur, quae e converso datur male operantibus sive peccatoribus
(cf. Augustinum, De pecc. merit, et remiss. 1. 22. 31). Praeterea, ut iam nota­
vimus supra (n. 728), existentia illius pacti non sufficit ad salvandam gratuitatem gratiae; nam, supposito quidem pacto, Deus gratiam daret intuitu boni
operis naturalis, saltem tanquam conditionis super quam fundatur ipsum pac­
tum, ac ita unus homo ex seipso ab alio se discerneret in opere salutis et salus
initium caperet ab ipso naturali opere.'4 Tandem, non intelligitur qui sit ille
actus bonus naturalis qui se habet tanquam negativa dispositio ad gratiam;
vel enim est vitatio unius aut alterius peccati (quae quidem possibilis est ho­
mini existenti sine statu gratiae), sed haec nihil explicat, tum quia constat
saepe maiores peccatores facilius ad viam salutis adduci, tum quia non sufficit
vitare unum peccatum, si aliud committitur quod est positiva indispositio ad
gratiam; vel est vitatio omnium peccatorum sive observatio totius legis natu­
ralis, sed haec est impossibilis sine gratia, imo sine statu gratiae habitualis
(cf. supra, n. 718). Ceterum, non ponere impedimentum gratiae nequit intelligi nisi in quodam sensu positivo, seu pro remotione impedimenti, quae qui­
dem nequit esse nisi ab ipsa gratia, cum sit iam actus quidam supernaturalis;
quo sensu ait S. Thomas: «Hoc ipsum quod aliquis non ponit obstaculum, ex
gratia procedit» (In Hebr. 12, lect. 3).
72 Distinctionem inter gratiam entitative naturalem et gratiam entitative supematuralem in hanc quaestionem primo invexit Vazquez (In 1 p., disp. 91, c. 12; In 1-2, disp.
190), quem diffuse exponunt et impugnant tum Salmanticenses (De gratia disp. 3, dub.
9) tum ipse Suarez (De gratia, 1. 1, c. 11). Ceterum, idem Suarez (ibid., 1. 4, c. 15, n. 12,
19-22) non aliam quam entitative naturalem gratiam docet, cum loquitur de gratia super­
natural! tantum quoad modum, sive auxilio non elevante sed mere sanante naturam vulne­
ratam, seu restituente aliquid pertinens ad naturam integram qua talem.
73 Cf. Ioannem a S. Thoma, In 1-2, disp. 25, a. 2.—Salmanticenses, De gratia,
disp. 3, dub. 7-9.—Del Prado, De gratia et libero arbitrio (Friburgi Helv. 1907) I 308
sqq.—Hugon, Tractatus dogmatici (ed. 10, Parisiis 1935) III 120-124.—Garrigou-Lagrange, De gratia (Torino 1946) 67-71.
"4 Quod sequenti exemplo illustrant Salmanticenses: «Sicut si rex promitteret civi­
tatem facienti tale vel tale opus, ille utique se discerneret, qui praedictum opus efficeret,
et merito alterius desidiam damnaret, qui conscius regiae promissionis nihil operaretur ad
consecutionem praemii; quamobrem tota ratio, quare, supposita gratiosa promissione regis,
imus assequeretur praemium, non vero alius, revocanda esset in laborem unius et negligentiam alterius. Ita ergo, si Deus generaliter promisit suam gratiam facienti quod potest
ex viribus naturae, ille homo se discerneret, qui faceret quod naturaliter posset; et inqui­
renti, cur tibi Deus contulit gratiam suam? merito responderet: quia ego laboravi, ego
vigilavi, ego petivi, ego conatus sum per vires proprias consequi gratiam promissam: alii
vero, utpote desides, négligentes et ignorantes, a participatione tanti praemii et gratiae
excluduntur» (De gratia, disp. 3, dub. 7, § 1, n. 162).

.

DE CLAUSA GRATIAE

941

945. Sensus thomisticus·. Facienti quod in se est ex viribus ipsius gratiae
actualis, Deus non denegat gratiam habitualem iuslijicantem. Quod quidem in­
dicat tum necessitatem gratiae actualis ad omne opus salutare, incluso ipso
primo actu salutari, tum necessariam connexionem dispositionis sive praepa­
rationis ad iustificationem cum ipsa iustificatione, consideratae quidem ex
parte ipsius motionis divinae de se infallibilis, de qua actum est in nostra
Assertione. Et in hoc sensu S. Thomas illud axioma intelligit, tum in prae­
senti quaestione tum in aliis locis supra relatis (n. 942). Ceterum, idem axio­
ma potest etiam in largiori sensu extendi ad quamlibet gratiam etiam actua­
lem, hoc modo: Facienti quod in se est ex viribus ipsius gratiae actualis, Deus
non denegat ulteriorem gratiam actualem, donec ipse perveniat ad ipsam ha­
bitualem gratiam iustificationis. In uno ergo tantum casu axioma non valet,
scilicet relate ad primam gratiam actualem, quae ideo non datur facienti quod
in se est, quia quidquid homo facit ante ipsam, est actus mere naturalis, qui
nullam habet proportionem dispositionis ad gratiam supernaturalern. Quo
sensu S. Thomas absolute docet: «Si loquamur de gratia secundum quod sig­
nificat auxilium Dei moventis ad bonum [seu gratiam actualem], sic nulla
praeparatio requiritur ex parte hominis quasi praeveniens divinum auxilium;
sed potius quaecumque praeparatio in homine esse potest, est ex auxilio Dei
moventis animam ad bonum» (1-2, q. 112, a. 2; cf. supra, n. 931).
ASSERTIO 3. Proximae dispositiones ad gratiam habitualem
iustificantem eiusque augmentum ita influunt ut, iuxta earum inae­
qualitatem et gradum, inaequaliter et in diverso gradu gratia con­
feratur. Gratia autem actualis, cum non dependeat a proprie dictis
dispositionibus, distribuitur iuxta merum beneplacitum divinae vo­
luntatis, ita tamen ut omnibus hominibus conferatur aliqua gratia
sufficiens ad salutem.75

Utraque pars est de fide definita a
Conc. Trid., scilicet inaequalitas gratiae in iusto, dependenter a dis­
positionibus, et collatio omnibus alicuius gratiae sufficientis qua
observatio divinorum praeceptorum sit possibilis.
946.

Nota theologica.

PROBATUR.

947. Quoad primam partem, doctrina Magisterii profertur prae­
cipue a Conc. Trid., sess. 6, cap. 7: «lustitiam in nobis recipimus
unusquisque suam, secundum mensuram, quam ’Spiritus Sanctus
partitur singulis prout vult’ [ 1 Cor. 12. 11 ], et secundum propriam
cuiusque dispositionem et cooperationem»; cap. 10: «In ipsa iusti­
tia per Christi gratiam accepta, ’coopérante fide et bonis operibus’
75 1-2, q. 112, a. 4.

942

DE GRATiA

[cf. lac. 2. 22], crescunt atque magis iustificantur»; can 24: «Si
quis dixerit, iustitiam acceptam non conservari atque etiam non
augeri coram Deo per bona opera, sed opera ipsa fructus
solummodo et signa esse iustiticationis adeptae, non etiam ipsius
augendae causam, an. s.» (Denz. 1529, 1535, 1574).
Scriptura inaequalitatem gratiae non uno modo significat, scilicet tum
in praedicata plenitudine gratiae de Christo et B. Virgine: «Plenum gratiae et
veritatis» (Io. 1. 14); «Ave, gratia plena» (Luc. 1. 28); tum in inaequalitate
charitatis, quae quidem ipsi gratiae commensuratur: «Cui autem minus dimit­
titur, minus diligit» (Luc. 7. 47); «Diligis me plus his?» (Io. 21. 16); tum in
inaequalitate gloriae, quae meritis gratiae commensuratur: «In domo Patris
mei mansiones multae sunt» (Io. 14. 2); «Stella enim a stella differt in cla­
ritate»; tum directe in sequentibus locis quibus significatur etiam inaequali­
tatis gratiae dependentia ab inaequalitate dispositionum: «Unicuique autem
nostrum data est gratia secundum mensuram donationis Christi» (Ephes. 4. 7;
ubi, quamvis directe agatur de gratia gratis data, tamen indirecte etiam gratia
gratum faciens implicatur, ut suadet totus contextus de corpore Christi mys­
tico); «Et uni dedit quinque talenta, alii autem duo, alii vero unum, unicuique
secundum propriam virtutem» (Mat. 25. 15: parabola talentorum); «Crescite
vero in gratia et in cognitione Domini nostri Salvatoris lesu Christi» (2 Petr.
3. 18); «Qui iustus est iustificetur adhuc, et sanctus sanctificetur adhuc»
(Apoc. 22. 11; quo textu utitur Conc. Trid. in cap. 10).
Patrum doctrina profertur ad modum unius cum doctrina tum de ne­
cessitate dispositionum (cf. supra, n. 932), tum de inaequalitate meritorum
horumque effectuum (cf. infra, n. 1015 sq.).

deducitur ex ipsa ratione dispositionis,
quae, ut dictum est supra (n. 933), necessaria est ad introductionem
formae gratiae. Nam dispositio non solum influit in existentiam sive
introductionem formae, sed etiam in modum quo forma suscipitur
in subiecto, praecipue cum agitur de forma accidentali consistente in
qualitate dispositiva sive habitu, qui gradus suscipit secundum maio­
rem radicationem in subiecto, seu prout «subiectum magis vel mi­
nus participat habitum inhaerentem» (1-2, q. 112, a. 4; cf. supra,
n. 835). Unde qui magis se praeparat ac disponit ad gratiam iustificantem eiusque augmentum, pleniorem gratiam accipit; si sgitur de
ipsa gratia primae iustificationis, huiusmodi ultima dispositio est
actus contritionis et charitatis, iuxta cuius proinde gradum homo
sanctificatur.
948. Ratio theologica

Ceterum, ut notat S. Thomas, bona hominis dispositio non est nisi pro­
xima causa inaequalitatis gratiae; nam, cum ipsa dispositio causetur a Deo
movente liberum arbitrium, «prima causa huius diversitatis accipienda est ex
parte ipsius Dei, qui diversimode suae gratiae dona dispensat, ad hoc quod ex

‘

ZX* *M-·'

DE CAUSA GRATIAE

943

diversis gradibus pulchritudo et perfectio Ecclesiae consurgat, sicut etiam di­
versos gradus rerum instituit ut esset universum perfectum» (ibid.).
Praeterea, observat S. Thomas quod, si gratia consideratur non ex parte
subiecti sed obiecti (nam ex utraque parte accipitur magnitudo in habitibus),
sic gratia non admittit inaequalitatem et gradus, sed est omnino eadem in
omnibus hominibus «quia gratia secundum sui rationem coniungit hominem
summo bono, quod est Deus» (cf. dicta superius, n. 800, de specifica unitate
cuiuslibet gratiae, etiam Adami innocentis et Christi).

Quod attinet secundam partem nostrae Assertionis, scilicet de
universali collatione gratiae sufficientis ad salutem, quae est pariter
de fide definita a Conc. Carisiaco, Conc. Trid. et Innocentio X con­
tra praedestinatianos, protestantes et iansenistas, eam sufficienter
exposuimus ac probavimus in tractatu De Deo Uno (in vol. 1,
n. 770-783), in generaliori quaestione de salvifica Dei voluntate.
ASSERTIO 4.
Seclusa speciali ac privata Dei revelatione, nemo
certus esse potest se esse in statu gratiae, qualibet proprie dicta
certitudine, etiam morali, quae nempe excludat omnem formidinem
errandi.76

Certitudinem fidei de statu gratiae
non esse necessariam, est de fide definita in canone tridentino. Eam
non esse possibilem, est theologice certum, imo proximum fidei, ex
capite tridentino. Non esse pariter possibilem aliam proprie dictam
certitudinem (seclusa fidei certitudine), etiam moralem, est doctrina
hodie tam communis ac firma inter theologos, ut dici possit contra­
riam sententiam non carere omni prorsus temeritate.
949.

Nota theologica.

PROBATUR.

doctrina exprimitur praecipue a Conc. Trid.77 in
ipsa refutatione supradictae sententiae protestantium. Sess. 6, cap.
9: «Sicut nemo pius de Dei misericordia, de Christi merito deque
sacramentorum virtute et efficacia dubitare debet: sic quilibet, dum
seipsum suamque propriam infirmitatem et indispositionem respicit,
de sua gratia formidare et timere potest, cum nullus scire valeat cer­
titudine fidei, cui non potest subesse falsum, se gratiam Dei esse
950. Magisterii

’6 1-2, q. 112, a. 5; In 1 Sent., dist. 17, a. 4; In Sent., dist. 9, q. 1, a. 3. q* 2; dist.
21, q. 2, a. 2, ad 2; De veritate, q. 6, a. 5, ad 3; q. 10, a. 10; In 1 Cor., cap. 12, lect.
1; cap. 13, lect. 2.
77 De discussionibus habitis in Concilio circa hanc doctrinam confer bibliographiam
supra relatam, in n. 929.

consecutum» (Denz. 1534). Can. 13: «Si quis dixerit, omni homini
ad remissionem peccatorum assequendam necessarium esse, ut cre­
dat certo et absque ulla haesitatione propriae infirmitatis et indispositionis, peccata sibi esse remissa: an. s.» (Denz. 1563). Can. 14: «Si
quis dixerit, hominem a peccatis absolvi ac iustificari ex eo, quod
se absolvi ac iustificari certo credat, aut neminem vere esse iustificatum, nisi qui credit se esse iustificatum, et hac sola fide absolu­
tionem et iustisficationem perfici: an. s.» (Denz. 1564; cf. can.
12 et 15).
In his canonibus directe et ut de fide definitur tantum certitudinem fidei
de propria justificatione non esse necessariam (nec a fortiori pertinere ad es­
sentiam iustificationis). In capite vero explicite ac directe dicitur etiam eam
certitudinem non esse possibilem; num autem etiam hoc sit de fide, pendet a
quaestione num non solum canones sed etiam capita proponant doctrinam ut
de fide (quod a non paucis theologis negatur); unde id est saltem theologice
certum ac dici potest proximum fidei.
Quod autem attinet sensum huius doctrinae, expressae praecipue in illis
verbis «Nullus scire valet certitudine fidei, cui non potest subesse falsum, se
gratiam Dei esse consecutum», notandum est per haec verba excludi certitu­
dinem fidei de statu gratiae, tum qualiter intelligitur a protestantibus, tum
qualiter intelligeretur in doctrina catholica de fide, ita scilicet ut quis eo modo
sit certus quo modo est certus de articulis fidei, puta de existentia ipsius gra­
tiae, de iustificatione hominis per opus operantis contritionis vel per opus
operatum sacramenti.
Praeterea, quamvis Concilium directe excludat tantum «certitudinem fi­
dei», tamen in verbis quibus immediate hanc certitudinem describit: «Cui non
potest subesse falsum», videretur implicite excludere etiam omnem aliam cer­
titudinem (etiam non fidei), cui haec descriptio convenit, adeoque omnem
stricte dictam certitudinem, ita ut verba Concilii sic glossari possint,
mere transferendo mentionem fidei: «Nullus scire valet certitudine, cui non
potest subesse falsum, qualis est praecipue certitudo fidei, se gratiam Dei esse
consecutum». Sed hanc esse ipsam mentem Concilii probari non potest, imo
contrarium suadet ipsa controversia subinde exorta inter tridentinos ipsos
theologos Sotum, Catharinum et Vegam, et duorum postremorum sententia
de certitudine theologica vel saltem morali quam homo habere potest de statu
gratiae (cf. supra, n. 929).

utriusque testamenti plures continet locos ab
ipsis Patribus passim invocatos, in quibus indicatur vel innuitur incertitudo de interiori hominis bonitate et sanctitate (quorum prae­
cipuus est 1 Cor. 4. 2-5).
951.

Scriptura

Psal. 18. 13: «Delicta quis intelligit? Ab occultis meis munda me et ab

DE CAUSA GRATIAE

945

alienis parce servo tuo. Si mei non fuerint dominati, tunc immaculatus ero et
emundabor a delicto maximo».78
Eccle. 9. 1: «Sunt iusti atque sapientes, et opera eorum in manu Dei;
et tamen nescit homo utrum amore an odio dignus sit».79
Eccli. 5. 5: «De propitiato peccato noli esse sine metu».
Phil. 2. 12: «Cum metu et tremore vestram salutem operamini».
1 Cor. 9. 27: «Castigo corpus meum et in servitutem redigo, ne forte,
cum aliis praedicaverim, ipse reprobus efficiar». In hoc et duobus praecedantibus textibus directe agitur de incertitudine perseverandi in accepta gratia,
non vero de incertitudine ipsius acceptae gratiae, quamvis et haec indirecte
involvi videatur, ut suadet sequens ac praecipuus textus.
1 Cor. 4. 2-5: «Hic iam quaeritur inter dispensatores, ut fidelis quis
inveniatur. Mihi autem pro minimo est ut a vobis iudicer aut ab humano die;
sed neque meipsum iudico: nihil enim mihi conscius sum, sed non in hoc
justificatus sum; qui autem iudicat me Dominus est. Itaque nolite ante tem­
pus indicate, quoadusque veniat Dominus, qui et illuminabit abscondita tene­
brarum et manifestabit consilia cordium; et tunc laus erit unicuique a Deo».
Quamvis in toto contextu agatur de non iudicandis exterioribus hominum ope­
ribus, tamen illud incisum «Nihil enim...» manifeste significat incertitudinem
hominis de sua vera et interiori iustitia; ex quo etiam illustratur vel completur
sensus duorum praecedentium textuum 1 Cor. 9. 27 et Phil. 2. 12. Ipsum
cap. 16 (cf. cap. 9) Conc. Trid. videtur esse implicita paraphrasis huius paulinae doctrinae.80
78 J. Cales, Les psaumes (éd. 6, Paris 1936) I 236, concorditer cum originali hebraico vertit: «Qui se rend compte des fautes de surprise? Pardonne-moi mes fautes
cachées! Préserve aussi ton serviteur des péchés délibérés: Qu’ils ne dominent pas sur
moi; alors je serai pur et innocent de faute grave» (cf. ibidem, p. 239, 241, 243). In quo
sensu, si verus est, fere nihil manet quod ad rem nostram faciat, cum agatur de sola
distinctione inter peccata levia et gravia.
'9 Hic locus nimis festinanter a pluribus modernis exegeris seponitur, eo quod textus
hebraicus ferat: «Homo nescit sive amorem sive odium». Attamen sensus Vulgatae, quem
assumit ipse Hieronymus (cf. infra, n. 952), congruit contextui. Nam, quamvis sensus
immediatus sit hominem non posse scire num ametur vel odio habeatur a Deo ex modo
agendi divinae providentiae quae bona et mala indifferenter distribuit tam bonis quam
malis, tamen hoc ipsum inculcat impossibilitatem cognoscendi alio modo qui sunt boni
et qui sunt mali, adeoque incertitudinem status gratiae. Praefatorum exegetarum senten­
tiam sic exponit et approbat D. Buzy: «Il fallait s’attendre à voir ce texte versé au débat
de la grâce sanctifiante... Les exégètes modernes sont unanimes à protester contre une
interprétation qui ne respecte pas suffisement le sens exacte du texte et du contexte.
Les plus indulgents, tel Gietmann [in Cursu Scripturae], s’ils n’osent parler de contre­
sens, parlent cependant d’accommodation et d’interprétation non nécessaire... Le plus sage
et le plus vrai sera donc de ne plus utiliser le texte de l’amour et de la haine aux fins
théologiques pour lesquelles il n’a pas été rédigé» (La Sainte bible, ed. Pirot-Clamer
VI 255 sq.). Idem fere dicit J.-J. Weber, Le livre de Job — L'Ecclésiaste (Paris
1947) 296.
*°Ad rem Prat: «[S. Paul] nie que le témoignage de la conscience soit un motif
suffisant pour se croire justifié... Le cas est particulier, mais la raison est générale. Le
concile de Trente (sess. 6, cap. 16) paraphrase ce texte, qui est mis en lumière par le
rapprochement d’autres passages, 1 Cor. 9. 27, Phil. 2. 13, etc.» (La théologie de Saint
Paul [éd. 33, Paris 1942] 114, in nota).

DE GRATIA

946

Ad rem etiam indirecte faciunt aliqui loci in quibus significatur
ipsa naturalis inscrutabilitas cordis humani, ex qua veluti a fortiori
intelligitur eiusdem inscrutabilitas in ordine supernaturali, ubi in­
tervenit etiam elementum gratiae quod sub intima ipsa hominis
experientia cadere non potest. lob. 9. 21: «Etiam si simplex fuero,
hoc ipsum ignorabit anima mea».81 1er. 17. 9 sq.: «Pravum est cor
omnium et inscrutabile, quis cognoscet illud? Ego Dominus scru­
tans cor et probans renes» (quod quidem tam absolute affirmatur
ut valeat non solum de aliis hominibus sed etiam de ipso subiecto
quoad cognitionem suipsius).

952. Magis explicita est doctrina Patrum, qui ceteroquin prae­
fatos textus Scripturae passim invocant.
Basilius: «Itaque ne te ipse prae altero iustificaveris, nequando Dei
sententia, etsi tua iustificatus, condemnere» (Hom. de humil. 4, MG 31. 534).
Hieronymus, commentans praefatum textum Eccle. 9. 1, ait: «Porro
hic sensus est: Etiam in hoc dedi cor meum et scire volui quos Deus dili­
geret, quos odisset. Et inveni iustorum quidem opera in manu Dei esse, et
tamen utrum amentur a Deo, an non, nunc eos scire non posse» (In Eccle. 9,
ML 23. 1135); et alibi addit providentialem rationem huiusmodi incertitudinis: «Ideo ambiguum ponitur et incertum, ut dum homines dubii sint de
salute, fortius agant poenitentiam et magis ad misericordiam provocent Deum»
(In Ion. 3. 9, ML 25. 1144).
Augustinus: «Quantalibet enim iustitia sit praeditus homo, cogitare de­
bet, ne aliquid in illo, quod ipse non videt, inveniatur esse culpandum, cum
rex iustus sederit in throno, cuius cognitionem fugere delicta non possunt,,
nec illa de quibus dictum est, ’Delicta quis intelligit’ (Psal. 18. 13)?» (De
perj. iust. 15. 33, ML 44. 309).
Gregorius M., ad piam feminam Gregoriam scribit: «Ego indignus sum
cui revelatio fieri debeat [num peccata tua fuerint a Deo remissa]... Secura
de peccatis tuis fieri non debes, nisi cum iam in die vitae tuae ultimo plangere
eadem peccata minime valebis... Perpende, dulcissima filia, quia mater negligentiae solet esse securitas. Habere ergo in hac vita non debes securitatem,
per quam negligens reddaris» (Epist., 1. 7, epist. 25, ML 77. 878).

deducta ex ipsa supernaturalitate gratiae,
idipsum evidenter ostendit. Nam, ut dictum est in tractatu De Re­
velatione (in vol. 1, n. 155), certitudo formalis ac obiectiva, sive
proprie dicta (qua nempe intellectus adhaeret obiecto absque ulla
953.

Ratio theologica,

M La Sainte Bible (éd. Pirot-Clamer) vertit: «Suis-je parfait? je m’ignore moi-même».
Et commentatur: «Et en fait, dans la pleine conscience de son âme, il en arrive à constater
qu’il ne se connaît pas lui-même. Sa vie est une enigme».

DE CAUSA GRATIAE

947

errandi formidine), fundatur in ipsa evidentia obiecti, quae potest
esse vel intrinseca (certitudo evidentiae simpliciter dicta), seu pro­
veniens ex ipso obiecto immediate aut mediate cognito (et haec sub­
dividitur in metaphysicam, physicam et moralem, iuxta modum quo
cognoscitur obiectum et leges in quibus evidentia fundatur), vel
extrinseca, seu proveniens ex evidentia testimonii (certitudo fidei),
lamvero, de statu gratiae neutra certitudo, sive evidentiae sive fidei,
citra specialem revelationem a quolibet homine adulto haberi potest.
Non scilicet certitudo evidentiae. Nam haec vel est immediata,
seu fundata in cognitione experimental!; iamvero gratia eiusque
activitas, utpote supernaturalis nec pertinens per essentiam suam ad
animam, non cadit sub experientia, eo scilicet modo quo «homo
experitur per actus principia intrinseca, sicut voluntatem percipimus
volendo et vitam in operibus vitae» (1-2, q. 112, a. 5, ad 1), et
aliunde «actus virtutum gratuitarum [in eo quod habent materiale
et cadit sub experientia] maximam similitudinem habent cum acti­
bus virtutum acquisitarum» (T)e veritate, q. 6, a. 5, ad 3; cf. a. 10,
ad 1 et 2) ac proinde nequeunt sui certitudinem gignere. Vel est
mediata, seu fundata in aliquo principio, ex quo deducitur per ne­
cessariam conclusionem; iamvero, principium gratiae est ipse Deus
nobis notus per solam revelationem; ex hac autem nequit per ratio­
cinium seu per theologicam conclusionem deduci existentia gratiae
in aliquo particulari subiecto adulto, cum sit generalis ac communis
revelatio, ex qua proinde tantummodo deducitur generale princi­
pium, iuxta quod cuilibet homini vere poenitenti et vere disposito
gratia confertur ex opere operantis vel per sacramentum, sed cui
nequit submitti requisita propositio de existentia huiusmodi dispo­
sitionis in hoc adulto (quae sub experientia non cadit) ad hoc ut
inferatur conclusio de existentia gratiae in hoc homine, quemadmo­
dum id concludi potest quoad infantem baptizatum, de cuius baptis­
mate rite collato certo constare potest.
Ex qua ratione etiam sequitur non posse haberi certitudinem
fidei, quae nempe respicit publicam revelationem, cum haec prae­
beat tantum communia principia de existentia gratiae eiusque colla­
tione omni subiecto quod affert congruas dispositiones, de quarum
tamen existentia in particulari subiecto nec per experientiam nec
aliter constare potest.
954. Contra adductam rationem duae afferri possunt satis speciosae
obiectiones.

ΠΕ GRATIA

948

Primo scilicet, Ecclesia certitudinem habet de sanctitate eius quem cano­
nizat; ergo et iste potest certus esse de sua ipsius sanctitate.
Respondetur. Ecclesia huiusmodi certitudinem acquirit sub charismate
assistendae Spiritu S. necnon sub signo miraculi; quae quidem, etsi non sint
revelatio, tamen aequivalent speciali revelationi quantum ad hunc effectum,
quatenus nempe important divinum interventum. Ceterum, huiusmodi Eccle­
siae iudicium fertur post mortem sancti, qui et ipse tunc de sua praeterita
sanctitate certus est.
Secundo, potest homo esse certus se habere fidem, ergo etiam se habere
charitatem seu gratiam, nec ideo ratio supernaturalitatis obstat huiusmodi
cognitioni, cum fides non sit minus supernaturalis quam charitas et gratia.
Respondet Suarez (De gratia, 1. 9, c. 12, n. 12 sq.) simpliciter negando
quod quis possit certo cognoscere se habere fidem, ita ut nullum aut fere
nullus sit discrimen quoad hoc inter fidem et statum gratiae. Attamen,
S. Thomas (1-2, q. 112, a. 5, ad 2), respondens ad hanc obiectionem, concedit
aliquam certam cognitionem de fide et negat paritatem cum gratia et charitate,
eo quod fides est in intellectu, ad cuius perfectionem pertinet certitudo de
his quae in eo inveniuntur; quod non valet de vi appetitiva ad quam pertinent
alia dona supernaturalia. Sed quia sensus huius responsionis non est ita clarus
ex ipsa littera, dividuntur thomistae in ulteriori eius explicatione. Quidam, ut
Gonet et Billuart, dicunt quod fides, cum sit de se habitus certus, informando
intellectum communicat illi suum effectum formalem, seu certitudinem infalli­
bilem de suo obiecto, et subsequenter, seu per reflexionem, infallibilem etiam
certitudinem de seipsa (nam intellectus est potentia reflexiva super seipsam).
Caietanus vero (in praefatum locum S. Thomae) distinguens ait hominem
habere de sua fide certitudinem non scientiae sed fidei (quo quidem videtur
negare praefatam aliorum certitudinem per reflexionem). Tandem Salman li­
censes, media via accedentes etiam ad responsionem Suaresii, melius respon­
dent hominem esse quidem certum se habere fidem, sed non esse certum
hanc suam fidem esse supernaturalem et non procedere ex motivo naturali.
Aliis verbis: Certitudo respicit obiectum et actum, non vero actus quali­
tatem seu supernaturalitatem; seu homo est certus de fidei obiecto et certitudinaliter experitur se certo assentire tali obiecto, sed nequit esse certus, seu
certitudinaliter experiri, hunc suum assensum esse supernaturalem. Et in hoc
quidem est paritas cum gratia. Ceterum, salvatur etiam cum S. Thoma disparitas in eo quod de gratia aut charitate homo nihil prorsus experitur, quoniam
illa nequit abstrahere a sua supernaturalitate sed hanc determinate importat,
«fides autem abstrahit a naturali et supernaturali, et in abstractione parit
effectum credendi, quia in eadem abstractione sumptus inducit evidentem
notitiam fidei, licet non manifestet eius qualitatem. Unde homo potest certo
cognoscere se habere fidem [abstrahendo ab hoc quod sit supernaturalis],
quamvis non possit certo cognoscere se habere gratiam» (Salmanticenses, De
gratia, disp. 9, dub. 1, § 3, n. 17).

Ex dictis sequitur nonnisi duo media homini superesse
ad cognoscendum proprium statum gratiae.
Primo scilicet, potest alicui concedi specialis Dei revelatio, qua
955.

DF. CAUSA GRATIAE

949

gignitur certa cognitio fidei particularis, ut facta est B. Virgini (Luc.
1. 28: «Ave, gratia plena»), probabiliter S. Paulo (2 Cor. 12. 9:
«Sufficit tibi gratia mea»), paralytico et mulieri peccatrici quibus
Christus declaravit remissa esse peccata (Mat. 9; 2; Luc. 7. 48), et
probabiliter contingit etiam quibusdam mysticis in ultimo statu
unionis transformantis.
Secundo, adsunt plura gravia signa et indicia, quae, etsi nullam
parere possint proprie dictam certitudinem, etiam moralem, qua
nempe excludatur omnis errandi formido, tamen sufficiunt ad quan­
dam magnam probabilitatem sive coniecturalem cognitionem, quae
dici potest imperfecta certitudo moralis et a doctoribus moralibus ut
practica certitudo haberi solet, cum excludat omne dubium prudentiale, quaeque sufficit ad agendum moraliter et sine qua non posset
homo suscipere vel ministrare quaedam sacramenta.Ω Haec certitudo
fundatur in morali quadam lege sive consuetudine, qua divina pro­
videntia regit Ecclesiam et qua homines solent regere proprias
actiones.
Auctores plura huiusmodi signa proponunt, quae reduci possunt ad tria
generalia a S. Thoma assignata. Primo scilicet, delectatio de Deo et de rebus
divinis; nam trahit sua quemque voluptas. Ad quod signum reducuntur filialis
sensus erga Deum, quem indicat ipse Apostolus, Rom. 8. 16: «Ipse enim
Spiritus testimonium reddit spiritui nostro quod sumus filii Dei» (cf. 1 Io. 4.
13); fraterna charitas, iuxta 1 Io. 3. 14: «Nos scimus quoniam translati sumus
de morte ad vitam, quoniam diligimus fratres»; specialis devotio erga-huma­
nitatem Christi in suis mysteriis (ut SS. Cordis) et erga B. Virginem, quam
quidam sancti habent etiam ut peculiare signum praedestinationis. Secundo,
contemptus rerum mundanarum; nam status peccati ad has inclinat, utpote
habitualis conversio ad creaturas. Ad quod signum reducuntur pax animi,
quam mundus dare non potest, et spiritus paupertatis, castitatis et oboedien­
tiae, qui adversatur tribus praecipuis mundi concupiscentiis. Tertio, conscien­
tia nullius gravis peccati; nam peccatum solet conscientiam onerare et angus­
tiare, veluti pondus violenter ab extrinseco adveniens. Ad quod signum redu­
cuntur tum diuturna mandatorum observatio, nam homo in statu peccati
solet iterum peccare nec potest totam legem observare, tum spirituales conso­
lationes et divini favores, nam Deus non solet haec concedere peccatoribus.
Ut patet, huiusmodi signa non debent accipi disiunctive, quasi unum vel
alterum sufficiat, nam tum ex consuetudine praecedentis status gratiae tum
ex permanentibus habitibus fidei et spei, unus vel alter, imo plures ex prae­
fatis actibus, possunt ac solent remanere in peccatoribus, tanquam reliquiae
amissae gratiae et germina restaurationis. Neque ex alia parte necessario acci82 De differentia inter huiusmodi dubium practicum et dubium speculativum, confer
Gonet, De gratia, disp. 5, a. 2, § 2, n. 27.

950

DE GRATIA

pi debent cumulative, et multo minus in peculiari aliquo perfectionis vel in­
tensionis gradu, secus nonnisi sanctiores viri huiusmodi moralem certitudinem
habere possent: sunt enim gradus in vita gratiae, ac ideo etiam gradus in
coniecturali certitudine de statu gratiae.83
83 Modo quodam magis piactico ac generali, sic cum Ioanne a S. Thoma describi
possunt illi qui possunt de suo statu gratiae confidere: «Tertium genus est eorum, qui
diligentiam adhibent in peccatis vitandis et emundanda conscientia, raro cadunt, statim
confitentur et conantur surgere, diu perseverant sine evidenti peccato mortali, frequentant
sacramenta sine notitia indignae susceptionis, saepe concipiunt propositum firmum non
offendendi Deum, laetitiam quandam et promptitudinem in divinis rebus et bonis operi­
bus sentiunt, non torporem aut pigritiam, interiorem pacem et serenitatem habent, casti­
tatem amant et humilitatem et patientiam, a temporalibus non multum retrahuntur vel
moti non multum formidant: tales habent signa valde probabilia de sua gratia, vel omnia
ista vel aliqua illorum plus vel minus, et moraliter sunt certi de sua gratia et salute»
(In 1-2, q. 112, disp. 25, a. 3, n. 8).
Confer ibidem de aliis duobus hominum generibus, scilicet de his qui frequenter
cadunt et frequenter resurgunt, de quibus timendum est, quamvis eis non desit aliqua
probabilitas de statu gratiae: item de his qui frequenter cadunt et raro resurgunt, de
quorum salute valde timendum est, etsi non desperandum.

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

95F

CAPUT IV. DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO
956. Agentes superius de formalibus effectibus gratiae sanctificantis
(n. 804), diximus iustificationem esse secundarium, utut immediatum, illius
effectum, quia involvit influxum alius causae, seu dispositionis subiecti, meri­
tum vero esse effectum mediatum, quia inter ipsum et gratiam mediat actus
charitatis. Sub quo aspectu, uterque peculiari modo sibi vindicat rationem
effectus gratiae sanctificantis, utpote aliquid magis distinctum a sua causa, et
sub hoc titulo seiunctim nunc consideratur. Praeterea, si attenditur divinus
ipse influxus, a quo uterque effectus dependet, iustificatio est effectus gratiae
operantis, quia per eam, tanquam causam formalem, inducitur ipsum esse in
ordine supernaturali, quod quidem solus Deus producit, cum voluntas se ha­
beat ut mota nec movens; meritum vero est effectus gratiae cooperantis,84
quia respicit operari in ordine supernaturali, adeoque procedit efficienter ab
ipsa voluntate ut informata gratia sanctificante, ita ut Deus moveat ad hunc
meriti effectum una cum ipsa voluntate, quae proinde non est tantum mota
sed etiam movens.85
Praesens caput in sex quaestiones dividimus, scilicet de iustificationis
natura (q. 1) et proprietatibus (q. 2), de meriti existentia (q. 3), conditionibus
(q. 4), principio (q. 5) et obiecto (q. 6).
QUAESTIO I.

DE NATURA IUSTIFICATIONIS86

I. SENSUS QUAESTIONIS.
957. Iustificatio dicitur a iustitia et significat transitum de non iustitia
in iustitiam. Iustitia autem, quae audit quandam rectitudinem sive rectam
M Excepto tamen casu actus liberi nec deliberati, qui, una cum suo merito, procedit
a gratia ipsa operante. Confer infra, n. 995.
85 Confer dicta superius, n. 856, et S. Thomam, 1-2, q. 113, prologus; De veritate,
q. 27, a. 5, ad 17. Sedulo attendas modum divini influxus in utrumque effectum. Cum
fit iustificatio, gratia infunditur a solo Deo (gratia habitualis) et concomitans dispositio
sive motus liberi arbitrii (puta actus contritionis et charitatis) elicitur quidem libere ab
ipsa voluntate, non tamen deliberate, ita ut voluntas se habeat ut mota nec movens, ac
ideo ille actus est effectus gratiae actualis operantis. Cum vero subinde producitur meri­
tum sive actus meritorius, hic procedit deliberate ab ipsa voluntate, informata per gratiam
quae agit per charitatem, adeoque a voluntate non mere mota a Deo per gratiam actualem
sed etiam movente seipsam; unde haec actualis motio divina se habet ut gratia coopérons,
concursu tamen non mere simultaneo, sed iugiter praevio, quo nempe praemovet volun­
tatem ad eliciendum suum actum deliberatum ac meritorium.
86 1-2, q. 113, a. 1-6; 3 p., q. 85, a. 5; q. 86, a. 2; In 4 Sent., dist. 14, q. 1.
a. 2, q* 1 et 2; dist. 17, q. 1, a. 1, q1 1; a. 3 et 4; C. Gent. 3. 158; De Veritate,
q. 28 per totam. Confer commentatores In 1-2, q 113, praecipue Caietanum, Suarez, loannem a S. Thoma, Gonet, Salmanticenses, Billuart.
Huc referri potest etiam generalior bibliographia, allata in cap. 2, q. 1 (de essentia
gratiae in communi), sive de ipsa doctrina (n. 756), sive de Conc. Trid. (n. 762), sive dc
Scriptura (n. 763) et Patribus (n. 765) ac peculiariter Augustino (n. 766).

DE GRATIA
hominis dispositionem, in sensu quodam restricto accipitur pro virtute iusti­
tiae, sive ea voluntatis rectitudine quae inclinat ad reddendum unicuique
suum; et haec iustitia respicit actum hominis. In sensu autem ampliori signicat rectitudinem sive regulationem totius appetitus, tam sensitivi quam ratio­
nalis, in linea moralitatis, quatenus ratio subditur Deo et inferiores vires
rationi (quo sensu loquimur de iustitia originali in qua primus homo creatus
est); et haec iustitia residet in ipsa interiori dispositione hominis. Haec autem
duplex esse potest, vel supernaturalis tantum quoad modum (donum integri­
tatis, Adae in iustitia originali collatum) vel quoad substantiam (gratia sancti­
ficans tum Adae in iustitia originali collata, tum nobis); et in utroque sensu
loqui possemus de iustificatione, seu de transitu ex non iustitia in iustitiam,
quamvis iustificatio accipiatur in altero sensu seu de transitu ex non gratia
in gratiam sanctificantem, eo quod de facto utraque iustitia ad modum unius
collata fuerit primo homini, nobis autem nonnisi altera conferatur.
Ad rem nostram, seu attenta synthetica tantum ratione qua quaestionem de iusti­
ficatione hic tractamus, propinquius faciunt:
Alfaro, J., «Persona y gracia», Gregorianum XLI (1960) 5-29.
Bernard, C. A., «Psychologie de la grâce», Gregorianum XLVII (1966) 763-769.
Bouillard, H., Conversion et grâce chez saint Thomas d’Aquin. Etude historique,
Paris 1944.
Dantine, W., «Krise der Lehre von der Rechtfertigung in der Gegenwart», Theologische Zeitschrift XXII (1966) 184-195; «Verheissung der Lehre von der Rechtfertigung
in der Gegenwart», ibid. 279-291.
Del Mollno, A., «El don santificante y la personalidad del sujeto», Claretianum VI
(1966) 377-400.
Dittes, J. E., «Justification par la foi et psychologie expérimentale», Vie SpirituelleSupplément LXXIX (1966) 610-621.
Fernandez, D., «Necesidad de la fe para la justificaciôn segùn los Concilios Tridentino y Vaticano», XIX semana espaûola de teologia (Madrid 1962) 43-78.
Flick, M., L’attimo della giustificazione seconda S. Tommaso, Roma 1947; (et
Alszeghy, Z.), «L’opzione fondamentale della vita morale e la grazia», Gregorianum XLI
(1960) 593-619.
Franco, R., «Naturaleza y persona en la justificaciôn del pecador», Estudios ecle­
siâsticos XL (1965) 61-84.
Fransen, P., «Pour une psychologie de la grâce divine», Lumen vitae XII (1957)
209-240.
Glorieux, P., «Fieri est factum esse», Divus Thomas (Piacenza) XV (1938)
254-278.
Landgraf, A., «Die Erkenntnis der heiligmachenden Gnade in der Frühscholastik»,
Scholatlik III (1928) 28-64.—«Die Vorbereitung auf die Rechtfertigung und die Eingiessung der heiligmachenden Gnade in der Frühscholastik», ibid. VI (1931) 42-62, 222-247,
254-380, 481-504.
Mitzka, F., «Die Lehre des hl. Bonaventura von der Vorbereitung auf die heiligmachende Gnade», Zeitschirft für katholische Théologie L (1926) 27-72, 220-252.
Moeller, Ch., «La grâce et la justification», Lumen vitae XIX (1964 ) 532-544.
Nicolas, J. H., «Le don de l’Esprit», Revue thomiste LXVI (1966) 529-574.
Perego, A., Giustificazione e merito, Roma 1963.
Problemas en torno a la justificaciôn (XVIII Semana espanola de teologia, 1958),
Madrid 1961.
Riviere, J., «Justification», Dictionnaire de théologie catholique VIII-2 (Paris 1925)
2042-2227.
Schultes, R., «Circa doctrinam S. Thomae de iustificatione», Angelicum III (1926)
166-175, 345-354.
nflj
Volk, H., «Gnade und Person», Festschrift Schmaus (München 1957) 219-236.

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

953

Tandem hacc proprie dicta justificatio, sive transitus de non gratia in
gratiam, dupliciter fieri potest: scilicet, vel per modum simplicis generationis,
quae est ex mera formae absentia ad formam, ubi nempe non adfuerit con­
traria forma peccati (et ita iustificati dicuntur angeli, Ada et Eva, humanitas
Christi et B. Virgo), vel per veram transformationem, sive motum de forma
contraria in contrariam, de statu peccati in statum gratiae sanctificantis. Et
haec est propriissime dicta iustificatio (iustificatio impii communiter appella­
ta), de cuius natura hic quaeritur, quaeque, cum sit motus, necessario implicat
tria elementa, scilicet terminum a quo (veterem formam), terminum ad quem
(novam ac contrariam formam) et transitum sive motum ab uno ad alterum.

Tria autem quaeruntur, scilicet utrum iustificatio importet tum
veram atque intrinsecam remissionem sive ablationem peccatorum
(terminum a quo), tum gratiae infusionem (terminum ad quem),
tum motum sive dispositionem liberi arbitrii relate ad utrumque
terminum, qui mediet in ipso transitu ab uno ad alium. Porro in
huiusmodi quaestione, ita generaliter formulata, non occurrunt inter
theologos nisi peculiares quaedam discrepantiae, quae in decursu
tractationis indicabuntur. Occurrit vero fundamentalis error Protes­
tantisme de extrinseca iustificatione per solam fidem, quem supra in
variis locis iam indicavimus (in n. 758 sq., 928) quemque iuverit
iterum ad modum unius hic exhibere, iuxta totalem negationem
triplicis supradicti quaesiti.
958. Primo scilicet, iustificatio prout est remissio peccatorum, non im­
portat veram sive intrinsecam ablationem peccatorum, sed tantum extrinse­
cam eorum non imputationem; quod quidem est idem ac remissionem peccati
reducere ad ablationem non ipsius culpae sed solius poenae (scilicet poenae
damni sive privationis visionis beatificae). Secundo, positive spectata, iustifi­
catio non consistit in intrinseca gratiae infusione, sed in extrinseca imputatio­
ne iustitiae Christi per quam iusti nominamur ac reputamur. Tertio, causa vel
conditio huiusmodi iustificationis, seu ratio quare Deus non imputet nobis
peccata sed imputet iustitiam Christi, est sola fides in merita Christi, seu
firma et absolute certa fiducia qua quis tenet Deum sibi peccata non impu­
tare et iustitiam Christi sibi imputare ob eius merita; ad quam quidem solam
fidem sive fiduciam reducitur omnis hominis dispositio ad iustificationem
(reiectis quibuslibet aliis dispositionibus, de genere illarum quae assignantur
a Conc. Trid., scilicet fide speculativa, spe, timore, amore initiali et attritione),
et ad eam reducitur tota causa iustificationis, sin minus ipsa iustificatio,
quatenus ille iustificatur qui certitudinaliter credit sibi ob merita Christi non
imputari peccata et in hoc consistit ipsum esse iustum, quod id certitudina­
liter credat (cf. Conc. Trid., can. 9, 12-15, supra cit., in n. 932).87
87 Huiusmodi protestantica fides fiduciatis, cum sit practicus quidam sensus, non
est ipsa theologica sive speculativa fides, de qua catholici loquuntur quamque Conc. Trid.
enumerat inter dispositiones ad iustificationem requisitas (cf. infra, n. 966), sed est quae-

baiana, ut notavimus supra (n. 760).
ASSERTIO. lustificatio impii seu transitus a statu peccati ad
statum gratiae, consistit in remissione peccatorum sive physica
eorum deletione, tanquam termino a quo, in physica infusione gra­
tiae sanctificantis, tanquam termino ad quem, et (in casu adulti sui
co IV potis) in motu sive dispositione liberi arbitrii, quae mediat in­
ter utrumque terminum et comitatur transitum ab uno ad alterum.
PROBATUR.

959. Tria haec iustificationis elementa iam seiunctim probata

I
I
.1·
P.
|i
.<
I

r

ll

M

et exposita sunt superius, agendo contra protestantes de interiori
indole gratiae, praecipue habitualis ac iustificantis (n. 761-769), et
de necessitate dispositionis ad illius susceptionem (n. 930-940). Hic
igitur nihil aliud manet nisi theologice expolire ipsum complexum
conceptum iustificationis, prout ad modum unius resultat ex tribus
illis elementis, atque ulterius determinare tum mutuam relationem
et ordinem inter tria illa, sive in praesenti ordine providentiae sive
absolute (ubi occurrunt aliquae discrepantiae inter theologos), tum
qualitatem requisitarum dispositionum, iuxta doctrinam ipsius
Conc. Trid.

960. Trimum iustificationis elementum est remissio peccati.
Cum enim iustificatio sit transitus a statu peccati ad statum
gratiae, necessario importat remissionem peccati, et quidem intrin­
secam ac physicam (saltem in praesenti ordine providentiae), cum
dam voluntaria ac caeca affirmatio et certitudo, pertinens ad En
voluntatis, quae
neque spes proprie dici potest, cum vera spes necessario fundetur in actu intellectus, seu
in fide speculativa.
Ad cuius fidei indolem, iuxta protestanticum conceptum, intelligendam, observes
Novatores triplicem fidem distinxisse, scilicet fidem historicam (de qua Hebr. 11. 3),
qua credimus omnia quae in Scriptura referuntur (et haec appropinquat nostrae fidei
speculativae); fidem miraculorum (de qua 1 Cor. 13. 2), qua quis, fiducialiter credendo
till
Dei omnipotentiam,
seu nihil esse Deo impossibile, obtinere potest miracula (et haec
pariter appropinquat fidei theologicae); fidem promissionum (de remissione peccatorum;
de qua Mare. 16. 6), seu fidem fiducialem, quae est vel mere generalis, qua nempe cre­
dimus Deum promisisse non imputare peccata ob merita Christi, omnibus qui fiduciam
in ea promissione reponunt, vel particularis et individualis, qua nempe quis credit firmiter
Deum sibi ipsi non imputare peccata ob merita Christi. Ex his autem omnibus generibus
fidei, sola ultima fides fiducialis ac particularis iustificat, et in eius certitudine iustificatio
subiective consistit. Cf. Bellarminum, De iustificatione, 1. 1, c. 4.
Plures tamen inter modernos protestantes magis insistunt in praefatam fidem
historicam ac speculativam, eamque intelligunt fere ut catholici in sensu firmi assensus
intellectus in veritates revelatas.

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

955

habituale peccatum sit aliquid intrinsecum ac physicum, sive modi­
ficatio relicta a physico actu peccati. Unde extrinseca peccati remis­
sio sive mera eius non imputatio ex parte Dei, absque intrinseca ali­
qua renovatione, qualiter docetur a protestantibus, non solum con­
tradicit revelationi, ut supra ostensum est (n. 763-767), sed etiam
rationi, ita ut (attento saltem ordine providentiae ordinatae et ordi­
nariae) nec videatur possibilis in quolibet statu naturae, etiam purae
seu non elevatae, cum nequeat convenienter intelligi qua ratione,
salva iustitia et veracitate, moveretur Deus ad considerandum, ut
iustum nec a se aversum, hominem iniustum et a se aversum, eo vel
magis quod huiusmodi remissivus favor debet procedere ex aliqua
Dei benevolentia sive amore, qui in Deo non est tantum affectivus
sed etiam effectivus, ut ibidem dictum est (n. 768).

961. Secundum iustificationis elementum est infusio gratiae
habitualis sanctificantis.
Status scilicet gratiae, ad quem iniustus adducitur ex statu pec­
cati per istius remissionem, est infusio gratiae habitualis sanctifican­
tis, quae, utpote contraria peccato, illud excludit ac physice delet, ut
patet de facto ex iisdem fontibus revelationis (supra, n. 763-767), in
quibus iustificatio (sive remissio peccati) et sanctificatio (sive infu­
sio gratiae) pro eodem habentur, quatenus prior per alteram effici­
tur estque eius immediatus effectus.
962. Hic autem, salva hac quaestione de facto, theologi ulterius duas
disputant quaestiones, quod attinet meram rei possibilitatem.
Primo scilicet, utrum possit absolute, sive de potentia Dei absoluta, ha­
beri infusio gratiae absque peccati remissione, ita ut gratia et peccatum
coexistant in eodem subiecto. Respondent Scotistae et Nominales id nullate­
nus repugnare sive metaphysice sive physice, et gratiam atque peccatum ex
sola Dei extrinseca ordinatione mutuo sese excludere.8889Respondet Suârez,® quem sequuntur pauci alii, id quidem repugnare physice, quatenus, sup­
posita hominis ordinatione ad finem supernaturalem eiusque sanctificatione
per participationem divinae naturae, macula peccati importat connaturaliter
privationem gratiae, sed non repugnare metaphysice et de potentia Dei absouta, quia sanctificatio, prout dicit carentiam moralis malitiae, non est imme­
diatus ac primarius effectus gratiae, ac ideo potest absolute separari a gratia.
Recte autem respondent thomistae, aliique longe communius, id absolute ac
metaphysice repugnare, quoniam peccatum et gratia sunt ab intrinseco oppo­
sita, eo quod immediatus, primarius et inseparabilis effectus gratiae sit partiM Cf. apud Suarez, De gratia, 1. 7, c. 12.
89 Ibid., c. 13-20, peculiariter c. 20.

956

DE GRATIA

cipatio divinae naturae, ut supra ostensum est, cui quidem repugnat coexistentia moralis malitiae, cum secus homo esset simul conversus et aversus a
Deo.’0 Ex eadem ratione sequitur ipsum actum charitatis et contritionis non
posse coexistere, non solum cum actu peccati, sed etiam cum peccato habi­
tuali, seu elici in statu peccati, manente formaliter ut tali (cf. tamen mox
dicenda de ulteriori dissensu theologorum).

»

p'

r
i

i·'
I
r
P’

963. Secundo quaeritur, utrum vicissim possit absolute haberi remissio
peccati absque infusione gratiae. Hanc, autem quaestionem theologi subdistinguunt, prout nempe respicit hominem in praesenti statu naturae elevatae,
in quo peccatum assumit rationem privationis gratiae sanctificantis, vel in
possibili statu naturae purae, in quo peccatum haberet meram rationem
privationis rectitudinis naturalis et aversionis a Deo ut a fine ultimo naturali.
Quoad priorem casum naturae elevatae, Scotus {In 4 Sent., dist. 16,
q. 2), Scotistae^ et Nominales, iterum docent id nullatenus repugnare. Suarez
vero {De gratia, 1. 7, c. 22, praecipue n. 19 sq.), cui alii plures in hac re
consentiunt, iterum docet id aliquatenus sive physice repugnare, ob connaturale ligamen exurgens inter duos effectus remissionis peccati et infusionis
gratiae, sed non repugnare metaphysice seu ex ipsa intrinseca illorum natura;
nam, cum remissio peccati sit secundum se extrinseca offensae condonatio,
quae nulli qualitati creatae est secundum se affixa sed pendet a mera Dei
benevolentia quae illi adiungit effectum suae remissionis, non repugnat quo­
minus ab infusione gratiae separetur. Thomistae tandem et plures alii theo­
logi90
92 recte docent id quoque absolute repugnare, quoniam forma habitualis
91
peccati nonnisi per contrariam formam gratiae habitualis auferri potest; quae
contrarieras apparet ex ipsis utriusque formalibus effectibus, nam per pecca­
tum homo fit prorsus dissimilis Deo, incurrit eius inimicitiam, fit habitualiter aversus a fine ultimo, quorum contraria praebet gratia sanctificans,
scilicet participationem divinae naturae, amicitiam divinam et filiationem
adoptivam, intrinsecam et habitualem conversionem ad finem ultimum.
Ceterum, hi ipsi theologi inter se dividuntur in ulteriori quaestione,
num ipse actus perfectae contritionis et charitatis, qui fieret, vel si per im­
possibile fieret (ut alii aliter dicunt), sub solo auxilio gratiae actualis et sine
infusione gratiae habitualis sanctificantis, haberet eundem effectum remissionis
peccati. Affirmant Ferrariensis, D. Soto, Vazquez {In 1-2, disp. 203, c. 3; In 3
p., disp. 2, c. 6),93 loannes a S. Thoma {In 1-2, disp. 27, a. 2, n. 13), Salmanticenses {De iustificatione, disp. 2, dub. 6, § l),94 Billuart {De gratia,
90 Cf. Salmanticenses, De iustificatione, disp. 2, dub. 4.—Gonet, De iustificatione,
disp. 1, a. 5.—Billuart, De gratia, diss. 7, a. 3.
91 Cf. Frassen, Scotus academicus, tr. 2, disp. 3, a. 2, q. 3.
92 Cf. Ioannem a S. Thoma, In 1-2, disp. 27, a. 2.—Salmanticenses, ibid., dub. 5.—
Gonet, ibid., a. 4.—Billuart, ibid., a. 2, § 2. Inter modernos hanc sententiam tenent
etiam Mazzella, Pesch, Schiffini, Van der Meersch, Boyer.
93 Imo ulterius Vazquez affirmat id de facto probabiliter contingere, saltem quan­
doque. Quam sententiam acriter impugnant Suarez, De gratia, 1. 7, c. 13, et Gonet, De
iustificatione, disp. 1, a. 3, n. 41-54.
94 Ceterum, iidem Salmanticenses {ibidem, § 5) contra alios (ut Ioannem a S. Tho­
ma) docent actum illum contritionis non posse absolute fieri sub solo auxilio gratiae

,

·.

'

"W

*w

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

-Hr··"TT

·ϊ

<HFT -·

*_—■

"'-'if* *tÿi*F*-~7J

957

«lisp. 7, a. 2), quia per ilium actum homo converteretur ad Deum, ac ideo
auferretur a macula peccati ratio voluntarii, quamvis ipsa macula remaneret
in sua physica ratione, nisi subinde accederet ipsa gratia sanctificans, quae
sola remissionem peccati tali modo perfectam redderet. Negant vero Capreo­
lus (In 4 Sent., dist. 1, q. 2, a. 3, ad arg. Scoti), Valentia et signanter Gonet
(De iustificatione, disp. 1, a. 4, § 4), dicentes peccatum habituale secundum
omnem sui rationem, tam physice quam moraliter, non posse auferri nisi per
gratiam habitualem, quae sola est forma sibi opposita, adeoque actum contri­
tionis ad id non sufficere. Dissidium fortasse componi potest, dicendo quod
actus contritionis necessario terminaretur ad infusionem gratiae sanctificantis,
tanquam eius cogens dispositio, quia, cum homo esset conversus ad Deum,
impossibile est quod Deus ad hominem non converteretur et gratiam non
infunderet, et ita actus contritionis iustificaret, vi quidem propria, non tamen
immediate sed mediante gratiae infusione quam ipse dispositive causaret.
Quod autem attinet alterum ac mere hypotheticum casum naturae purae,95
tres iterum proferuntur sententiae. Quidam, ut Scotus et Suarez, dicunt quod
peccatum in eo statu auferretur vel auferri posset absque ulla intrinseca mu­
tatione peccatoris, seu per solam extrinsecam Dei condonationem. Alii, ut
Gonet, Billuart, Hugon, docent quod in eo statu requireretur ac sufficeret
intrinseca mutatio ordinis naturalis, puta naturalis actus amoris Dei aut dis­
plicentiae peccati, quo restauraretur quod amissum esset per peccatum. Alii
tandem, ut Capreolus, Caietanus (In 1-2, q. 71, a. 6; q. 113, a. 2), Vazquez
(In 1-2, disp. 96, c. 2; disp. 207, c. 1), loannes a S. Thoma (In 1-2, disp. 27,
a. 2, n. 10) et Salmanticenses (De iustificatione, disp. 2, dub. 7, § 3-6), requi­
runt auxilium Dei supematurale (imo Capreolus, Caietanus, et Salmanticen­
ses requirunt ipsam infusionem gratiae sanctificantis) eo quod etiam in illo
ordine peccator averteretur a Deo simpliciter, adeoque ut a fine tam naturali
quam supernaturali, quae aversio nonnisi per supernaturalem conversionem
sanari posset. Quibus videtur favere S. Thomas, simpliciter asserens: «Licet
homo antequam peccet, potuerit esse sine gratia et sine culpa, tamen post
peccatum non potest esse sine culpa nisi gratiam habeat» (1-2, q. 113, a. 2,
ad 1; cf. q. 109, a. 7, ad 3); «Adam... a statu gratiae cecidit et non solum a
statu naturae. Sed tamen si a solo statu naturae decidisset, nihilominus tamen
ad expiationem infinitae offensae donum divinae gratiae requireretur» (De
veritate, q. 28, a. 2, ad 5; cf. integrum corpus articuli).

964. Dertium iustificationis elementum est motus liberi arbi­
trii sive dispositiones subiecti.
Necessitas huiusmodi dispositionum probata est superius (n.
930-940), ubi etiam dictum est de modo quo dispositiones influunt
et de mutua causalitate inter eas et ipsam gratiam infusam, iuxta
actualis, sed necessario procedere ex gratia ipsa habituali. Unde ipsi disputant in suppo­
sitione quae ipsis videtur absurda; et propterea ibidem (§ 4, n. 197) concludunt absolute
repugnare ut peccatum habituale removeatur nisi per gratiam habitualem.
95 Hanc quaestionem diffuse exagitant Salmanticenses, De iustificatione, disp. 2,
dub. 7. Confer etiam Gonet, De iustificatione, disp. 1, a. 4, § 1 et 4.

958

DE GRATIA

discrepantes theologorum sententias. Restat igitur ut huiusmodi dis­
positionum indolem et qualitatem ulterius determinemus, iuxta
ipsam doctrinam Conc. Tridentini et supposita earum distinctione
in dispositiones remotas, quae nempe versantur in inferiori linea
supernaturalitatis quam forma gratiae infundendae, quaeque proin­
de hanc non necessario inducunt, et dispositiones proximas, quae
vicissim versantur in eadem linea ac ipsa gratia eamque necessario
trahunt (cf. supra, n. 927, 933, 941-946, 947 sq.).

965. Quod attinet remotas dispositiones, earum existentia
suadetur ex ipso modo agendi causarum naturalium, quibus sese
accommodare solet divina providentia quaeque formam aliquam in­
troducere solent, pedetemptim disponendo subiectum ad illius sus­
ceptionem, ita ut prius inducant dispositiones in ipsam substantiam
corrumpendam eamque praeparent ad amittendam veterem formam,
per accidentales nempe alterationes quae sunt inferioris ordinis
quam forma introducenda ac ideo nonnisi remote ad eam disponunt
nec eam necessario trahunt; subinde vero inducant dispositiones in
ipsam substantiam generandam, quae hanc ipsam praeparant ad sus­
cipiendam novam formam quaeque proinde sunt veluti accidentia
propria substantiae generandae, eiusdem generis ac ipsa forma in­
troducenda, et hanc necessario trahunt, imo ab hac ipsa causantur
(cf. supra, n. 927).* Ex quo sequitur praefatas remotas dispositio­
nes in iustificatione (ut attritio), quamvis sint supernaturales quoad
substantiam, non esse tamen eiusdem dignitatis et eiusdem gradus
supernaturalitatis ac gratiam infundendam, seu non esse proprie
sanctificantes, utut vere salutares seu ducentes ad sanctificationem.
Pariter sequitur eas non pertinere intrinsece ad ipsum processum
96 De duplici hoc genere dispositionis in iustificatione non semel loquitur S. Thomas
1-2, q. 112, a. 2, ad 1: «Praeparatio hominis ad gratiam habendam, quaedam est simul
cum ipsa infusione gratiae [dispositio proxima]; et talis operatio est quidem meritoria,,
sed non gratiae, quae iam habetur, sed gloriae, quae nondum habetur. Est autem alia
praeparatio gratiae imperfecta [dispositio remota], quae aliquando praecedit donum gra­
tiae gratum facientis, quae tamen est a Deo movente. Sed ista non sufficit ad meritum,
nondum homine per gratiam iustificato, quia nullum meritum potest esse nisi ex gratia»
(cf. ad 2 et 3; q. 113, a. 5, ad 3).
Ibid., q. 113, a. 10: «Est enim iste communis ac consuetus cursus iustificationis, ut
Deo movente interius animam, homo convertatur ad Deum, primo quidem conversione
imperfecta [dispositione remota] ut postmodum ad perfectam [dispositionem proximam]
deveniat... Quandoque vero tam vehementer Deus animam movet ut statim quandam
perfectionem iustitiae assequatur, sicut fuit in conversione Pauli, adhibita etiam exterius
miraculosa prostratione. Et ideo conversio Pauli tanquam miraculosa in Ecclesia comme­
moratur celebriter». Cf. In 4 Sent., dist. 17, q. 1, a. 4, q* 2.

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

959

iustificationis, sicut proximas dispositiones, sed se habere veluti extrinsece et antecedenter, cum antecedant ipsum terminum a quo.77
Necessitas autem harum dispositionum non est absoluta, quin
possit Deus absque illis infundere gratiam iustificantem mediis solis
proximis dispositionibus, ut contingit in miraculosis conversionibus
(de quibus infra, n. 974), quemadmodum etiam in ordine naturali
contingere potest ut influxus agentis sit tam fortis ut formam in
subiectum introducat absque successivis ac remotis dispositionibus
(1-2, q. 113, a. 7).
Qualitas et numerus harum dispositionum generaliter indicatur
a S. Thoma per duplicem motum liberi arbitrii, alterum nempe quo
recedit a peccato (veteri forma) et alterum quo accedit ad iustitiam
(novam formam), qui quidem recessus et accessus in voluntate fiunt
per detestationem sive odium unius et desiderium sive amorem alte­
rius (1-2, q. 113, a. 5). Conc. Trid. autem huiusmodi duplicem mo­
tum determinat per quinque actus, scilicet: fidem in Deum, timorem
de peccato, spem in Deum, initialem Dei amorem, detestationem
peccati sive attritionem (in qua propositum non peccandi includitur}',
quorum duo, scilicet timor et attritio, referuntur ad primum motum
liberi arbitrii respicientem peccatum, reliqui vero, seu fides, spes et
amor, pertinent ad alterum motum respicientem iustitiam sive
Deum.98
97 In 4 Sent., dist. 17, q. 1, a. 4, q’ 2: «Motus attritionis praecedit [iustificationem]
quasi praeparatorius. Nos autem nunc non loquimur de praeparatoriis ad iustificationem,
sed de his quae intrant substantiam ipsius».
58 Conc. Trid., sess. 6, cap. 6: «Disponuntur autem ad ipsam iustitiam, dum excitati
divina gratia et adiuti, fidem ’ex auditu’ [cf. Rom. 10. 17] concipientes, libere moventur
ad Deum, credentes, vera esse, quae divinitus revelata et promissa sunt, atque illud in
primis, a Deo iustificari impium per gratiam eius, ’per redemptionem quae est in Christo
eius’ [Rom. 3. 24], et dum, peccatores se esse intelligentes, a divinae iustitiae timore,
quo utiliter concutiuntur, ad considerandam Dei misericordiam se convertendo, in spem
eriguntur, fidentes, Deum sibi propter Christum propitium fore, iliumque tanquam omnis
iustitiae fontem diligere incipiunt ac propterea moventur adversus peccata per odium
aliquod et detestationem, hoc est, per eam poenitentiam, quam ante baptismum agi opor­
tet; denique dum proponunt suscipere baptismum, inchoare novam vitam et servare divina
mandata» (Denz. 1526: cf. can. 12-14, de fide; can. 8, de timore; can. 9, de cetera dispo­
sitione; sess. 14, cap. 4, de attritione).
S. Thomas, 3 p., q. 85, a. 5, quem videtur fere ad litteram sequi Conc. Trid.,
attendens etiam ad perfectam dispositionem necnon ad peculiarem influxum quem timor
habet in actum poenitentiae (seu attritionem et contritionem), numerat sex dispositiones,
scilicet conversionem cordis ad Deum (excitationem gratiae iuxta Conc. Trid.), fidem, ti­
morem servilem, spem, charitatem, timorem filialem; non addit contritionem, quia agit
praecise de praeparatione ad contritionem. Concilium vero assumit enumerationem S. Tho­
mae usque ad spem et, cum agat de imperfecta dispositione ad iustificationem, charitati
et timori filiali substituit amorem initialem et attritionem. Huiusmod amorem etiam
S. Thomas alibi commemorat, In 4 Sent., dist. 14, a. 2, q· 2.

960

DE GRATIA

966. Fides (scilicet informis, nam fides formata pertinet ad dispositio­

,
|;
i'

'*·
*
1(
1
,i
!
'!
J
J

r’
!

nem proximam) est primus ac fundamentalis actus huiusmodi remotae dispo­
sitionis, iuxta illud Hebr. 11. 6: «Sine fide autem impossibile est placere
Deo; credere enim oportet accedentem ad Deum quia est et inquirentibus se
remunerator est». Ratio est quia prima ad Deum conversio est conversio
ipsius mentis, a qua ipsa voluntas movetur (1-2, q. 113, a. 4). Fides autem
intelligitur non in sensu protestantico cuiusdam caecae fiduciae, sed speculati­
vus ipse assensus quo homo adhaeret duobus fundamentalibus credibilibus,
scilicet Dei existentiae et providentiae, ut docet Apostolus in eodem loco, ad
quam providentiam pertinet voluntas ipsa salvifica, iuxta eundem Apostolum,
Rom. 4. 5: «Credenti autem in eum qui iustificat impium reputatur fides
eius ad iustitiam»; de eadem speculativa fide dicitur in evangelio: «Docentes
eos servare omnia quaecumque mandavi vobis» (Mat. 28. 20) et «qui credi­
derit salvus erit» (Mare. 16. 16). Ceterum, ipsam fidem, quae est in intellec­
tu, praecedit in voluntate pius credulitatis affectus, qui intercedit inter iudicium credibilitatis et ipsum actum fidei." Hic autem fidei actus, cum sit
primus, debet esse formalis et explicitus, quantumvis generalis et indeterminatus.
Timor (pariter informis, adeoque non filialis qui est ex charitate, sed servilis qui provenit ex fuga poenae) est secundus actus praeparatoriae poenitentiae, primus qui respicit peccatum per respectum ad Deum fontem iustitiae.
Eius bonitatem ac salutarem rationem definit contra protestantes Con. Trid.
(sess. 6, can. 8) ac indicat ipsa Scriptura, Eccli. 1. 27: «Timor Domini expellit
peccatum; nam qui sine timore est, non poterit justificari».1 Timor est veluti
altera facies subsequentis actus spei, nam, ut belle ait Bernardus, «timor et
spes» sunt veluti duo «pedes Dei» quos oportet peccatorem osculari, pedem
scilicet timoris, ut expellatur incuria aut praesumptio, et «pedem misericor­
diae», ut desperatio abiciatur (In Cant., serm. 6, n. 6-9, ML 183. 805 sq.).
Uterque autem actus, sive timoris sive spei, non necessario debet esse explicitus, sed sufficit implicita eorum continentia in sequentibus actibus initialis
Dei amoris et attritionis.
Spes (pariter informis, sicut fides) ex ipsa fide, impellente timore, sponte
oritur. Propterea ab Apostolo in ipsa fidei definitione refertur: «Est autem
fides sperandarum substantia rerum, argumentum non apparentium» (Hebr.
11. 1). De huiusmodi salutari motu valent verba Christi ad paralyticum:
«Confide, fili, remittuntur tibi peccata tua» (Mat. 9. 2; Marc. 2. 5). Ut
dictum est, spes cum timore pari passu procedunt, quamvis unus respiciat
peccatum tanquam recessus ab eo et altera respiciat Deum tanquam confu­
gientis accessus.
99 Confer dicta de genesi fidei in vol. 1, n. 369. Ad hunc pium voluntatis affectum
alludunt tum Conc. Trid., loquens de «excitatione divinae gratiae» tum S. Thomas loquens de «conversione cordis ad Deum». De influxu fidei in processu iustificationis confer
B. M. Xiberta, «Funciôn especifica que en orden a la fe cristiana corresponde a la gracia
actual: A) en los justos, B) en quienes se preparan para la primera justificaciôn», XIX
Semana espaiiola de teologia (Madrid 1962) 117-128.
1 De notione et divisione timoris neenon de honestate et salutari ratione sic dictae
attritionis formidolosae, confer nostrum opus De Poenitentia II 236-278. De influxu vero
timoris in poenitentiam sive attritionem confer ibidem I 443-448.

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

961

Amur initialis erga Deum ut iudicem, sive potius ut omnis iustitiae
fontem, distinguendus tum ab amore charitatis (erga Deum ut amicum et in
se bonum) tum ab amore concupiscentiae (amore suipsius) qui includitur in
ipsa spe, est quartus actus dispositivus, et ultimus qui respicit ipsum Deum
et ex quo gignitur ultimus ac praecipuus actus poenitentiae sive attritionis,
in quo ceteri virtualiter continentur. Disputatur autem num huiusmodi actus
amoris sit et ipse quidam amor concupiscentiae, an alius distinctus amor bene­
volentiae, medius inter amorem amicitiae sive charitatis et amorem concupis­
centiae, ut quidam improbabilius sustinent.2 Item disputatur, utrum iste actus
amoris debeat esse formalis et explicitus, an (ut probabilius videtur) sufficiat
virtualis et implicitus, prout nempe continetur in ipsa attritione quae est
veluti altera facies eiusdem motus in Deum.3
Detestatio peccati sive attritio, quae est proprius actus poenitentiae (dis­
tinguendus a contritione perfecta, quae est formalis actus ipsius virtutis poe­
nitentiae), est ultimus gradus remotae dispositionis ad iustificationem et
praecipuus ac specificus motus recessus a peccato, pari gradu procedens cum
ipso actu initialis amoris Dei. De quo dicitur in Act. 2. 38: «Poenitentiam
agite... in remissionem peccatorum» et de quo praecipue valet illud 1 Reg.
7. 3: «Praeparate corda vestra Domino». Disputatur utrum huiusmodi actus
debeat esse formalis, an virtualis sufficiat, qui nempe continetur in praece­
denti actu amoris initialis. Videtur autem quod per se ac regulariter debeat
esse formalis cum sit ultima dispositio; attamen, cum sit immediatus fructus
amoris initialis ac veluti altera facies eiusdem motus voluntatis in Deum, ut
dictum est, per accidens saltem sufficit praefata virtualis continentia, ut in
casu quo quis ignoret se esse in peccato aut de hoc non cogitet. Nihilominus
in iustificatione sacramentali requiritur necessario formalis attritio, cum haec
sit pars ipsius sacramenti, idque communiter admittunt theologi.4 Ex quibus
sequitur duos tantum actus formaliter et explicite requiri, scilicet actum fidei,
utpote primum, et actum amoris vel attritionis, utpote ultimum.

967. Tota huiusmodi remota praeparatio sive dispositio ad
iustificationem non pertinet intrinsece ad ipsam iustificationem, ut
supra observatum est, sed extrinsece et adiacenter se habet eamque
tempore praecedit. Quod attinet principium elicitivum, actus fidei
et spei, si agitur de iustificando peccatore qui retinuerit correspondentes duas virtutes informes, eliciuntur ab his virtutibus, si vero
agitur de prima ipsa hominis conversione, eliciuntur ab intellectu et
voluntate sub sola motione gratiae actualis operantis; tres reliqui
actus timoris, amoris et attritionis, in utroque casu eliciuntur pariter
sub sola motione gratiae operantis, ex qua, ut dictum est supra
2 Confer nostrum opus De Poenitentia II 288-293, 332-339.
3 1-2, q. 113, a. 5, ad 1: «Ad eandem virtutem pertinet prosequi unum oppositorum
et refugere aliud. Et ideo sicut ad charitatem pertinet diligere Deum, ita etiam detestari
peccata, per quae anima separatur a Deo».
4 Cf. opus nostrum De Poenitentia II 38-40.

31

(η. 858-860), procedit omnis illustratio intellectus et inspiratio vo­
luntatis. Stante autem huiusmodi remota et imperfecta dispositione,
de se sola insufficiente ad inducendam formam iustificantem, Deus
ipse Iterum ac directe intervenit, per gratiam pariter operantem,
sive mediate per sacramentum sive immediate per opus operantis
seu dispositiones proximas quae praefatam formam necessario secum trahunt. Nec inde argui potest haberi quendam verum hiatum,
sive inexplicabilem interruptionem, inter priores remotas dispositio­
nes et proximas, quoniam agitur de uno ac continuato motu eiusdem
gratiae operantis, quae incipit ab imperfecta dispositione ut anima
pedetemptim ad perfectam adducatur, ita ut, ubi Deus viderit iam
sufficienter animam praedispositam, connaturaliter transeat ad eam
perfecte disponendam et iustificandam, iuxta commune illud effa­
tum «Facienti quod in se est, Deus non denegat gratiam».

968. Quod attinet huiusmodi proximas dispositiones, de ea­
rum existentia et influxu sufficienter dictum est supra (n. 930-945).
Diximus praeterea eas esse necessarias in adulto sui compote, cum
sint connaturalis porta per quam intrat ipsa forma gratiae iustificantis, dum remotae dispositiones possunt deesse in casu miraculosae
conversionis; de absoluta tamen Dei potentia (ultra nempe eius ordi­
natam potentiam, sive ordinariam sive extraordinariam, ad quam
pertinent miracula), eas posse a gratia iustificationis separari, ita ut
haec infundatur, nulla prorsus praevia dispositione (n. 936). Pariter
dictum est, disputari inter theologos num ipsae eliciantur, sicut dis­
positiones imperfectae, a nuda voluntate sub motione solius gratiae
actualis, an ab ipsis virtutibus infusis ac formatis quas secum trahit
forma gratiae generata; quod quidem probabilius est (n. 937-940).

969. Ad qualitatem autem et numerum harum dispositionum
applicari possunt quae nuper diximus de ipsis remotis dispositioni­
bus, servata tamen specifica earum differentia, nam proximae dis­
positiones sunt in altiori linea supernaturalitatis una cum ipsa gratia
iustificante, ac ideo sunt plene salutares, vere sanctificantes necnon
meritoriae, imo, iuxta probabiliorem supradictam sententiam, eli­
ciuntur ab ipsa gratia iustificante mediantibus virtutibus infusis et
ab ea accipiunt vim suam sanctificativam et meritoriam. Unde, etiam
in hoc ordine proximarum dispositionum, distinguendus est duplex
motus liberi arbitrii in Deum et in peccatum, et pariter quintuplex
actus fidei formatae, timoris filialis, spei formatae, amoris charitatis

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

963

(qua formantur ceteri actus) et perfectae contritionis (quae elicitur
immediate a virtute poenitentiae, per charitatem fecundata ac speci­
ficata)? In hac pariter linea duo tantum actus requiruntur formaliter
et explicite, scilicet actus fidei, utpote primus, et actus charitatis aut
contritionis, utpote ultimus, nam charitas et contritio ita intime ad
invicem inseruntur ut vix distinguantur et una pro altera indifferen­
ter accipi queat.
970. De subiecto autem, in quo huiusmodi dispositiones sive motus
liberi arbitrii requiruntur, S. Thomas tradit generale principium inquiens:
«[Deus] ita infundit donum gratiae iustificantis, quod etiam simul cum hoc
movet liberum arbitrium ad donum gratiae acceptandum, in his qui sunt huius
motionis capaces» (1-2, q. 113, a. 3). Quo quidem excluduntur tum infantes
et amentes, per Baptismum iustificati, tum adultus sui compos, qui, antea
quidem attritus, per sacramentum iustificatur dum est sensibus destitutus
(ibid., ad. I);56 quidam tamen non improbabiliter dicunt etiam in his casibus
haberi proximas dispositiones, consistentes in ipsis habitibus virtutum, quas
ipsa gratia secum trahit quaeque eam praecedunt sub ratione causae materialis
dispositivae (cf. supra, n. 936). Quod autem attinet difficilem casum pueri
infidelis pervenientis ad usum rationis, difficultas non respicit directe prae­
sentem quaestionem de dispositionibus quibus ille iustificatur, nam, si in eo
instanti convertit mentem ad Deum ultimum finem, non aliter iustificatur
quam ceteri adulti (cum ad hunc scopum et ipse adultus sit), sed respicit
duas alias quaestiones, num scilicet ille in primo actu usus rationis necessario
convertatur vel avertatur a fine ultimo, ita ut vel iustificetur vel peccet mor­
taliter, addens personale peccatum originali, et num ipsi, in tanta penuria
morali et tanta distantia a lumine revelationis constituto, sit vere possibilis
conversio ad Deum ultimum finem habeatque gratiam vere sufficientem ad
salutem et conversionem.7
5 Confer nostrum opus De Poenitentia II 19 sq., 204-219.
6 Caietanus et quidam alii paulo strictius loquuntur de necessitate actualis disposi­
tionis in adulto recipiente iustificationem vel augmentum gratiae per sacramentum. De
quo dissensu confer Salmanticenses, De iustificatione, disp. 3, dub. 1, § 1, n. 4.
7 De quibus quaestionibus confer obiter dicta in nostro opere De Poenitentia I 498
sq.; IV 492, 521; et hic, in vol. 1, n. 783. Item, S. Thomam, 1-2, q. 89, a. 6; In 2 Sent.,
dist. 42, q. 1, a. 5, ad 7; De veritate, q. 14, a. 11, ad 1; q. 24, a. 12, ad 2; q. 28,
a. 3, ad 4, et in aliis locis.—Ioannem a S. Thoma, In 1 p., disp. 30, a. 3, n. 38, 40
et 41.—Salmanticenses, De vitiis et peccatis, disp. 20 per totam.—Garrigou-Lagrange.
De gratia (Torino 1946) 272-275.—P. Angeli, La possibilité di salute nel primo atto
morale per il fanciullo infedele, Roma 1946.
S. Thomas haec docet in primo ac praecipuo illo loco 1-2, q. 89, a. 6 (ubi directe
quaerit num peccatum veniale possit simul esse cum originali, absque mortali); «Impos­
sibile est quod peccatum veniale sit in aliquo cum originali peccato absque mortali. Cuius
ratio est quia antequam ad annos discretionis perveniat, defectus aetatis prohibens usum
rationis excusat eum a peccato mortali; unde multo magis excusat a peccato veniali, si
committat aliquid quod sit ex genere suo tale. Cum vero usum rationis habere inceperit,
non omnino excusatur a culpa venialis et mortalis peccati. Sed primum quod tunc homini
cogitandum occurrit, est deliberare de seipso. Et si quidem seipsum ordinaverit ad debitum
finem, per gratiam consequetur remissionem originalis peccati. Si vero non ordinet seipsum

964

de gratia

QUAESTIO Π.

DE PROPRIETATIBUS IUSTIFICATIONIS

I. SENSUS QUAESTIONIS.

971. In justificatione impii duo aspectus tanquam eius pro­
prietates considerari possunt, scilicet eius instantanea productio,
non obstante multiplicitate et mutuo ordine elementorum quae in
ipsa involvuntur, et magnitudo sive excellentia operis; quarum pri­
ma desumitur ex parte subiecti ac respicit potius existentiam iusti­
ficationis, altera vero desumitur ex parte agentis divini ac respicit
justificationis essentiam.89
(I. ASSERTIO 1. lustificatio impii, accepta secundum solam
suam substantiam, est instantanea, non obstante multiplicitate et
mutuo ordine variorum suorum elementorum.’

PROBATUR.

972. Si processus iustificationis consideratur in omnibus suis
elementis, etiam extrinsecis, seu remotis dispositionibus quae eam
praecedere solent, evidens est iustificationem non fieri in instanti,
quoniam illi praeparatorii actus sunt distincti et successive contin­
gere solent, imo, etiam si sub efficaciori gratiae impulsu ad paucio­
res aut etiam ad unum sive ultimum reducantur (scilicet ad actum
attritionis), adhuc iustificatio non fieret in instanti, sed saltem in
duplici instanti temporis, scilicet ipsius attritionis et subsequentis
ad debitum finem, secundum quod in illa aetate est capax discretionis, peccabit morta­
liter, non faciens quod in se est. Et ex tunc non erit in eo peccatum veniale sine mortali,
nisi postquam totum fuerit sibi per gratiam remissum».
Et ibid., ad 3, addit: «Ab aliis peccatis mortalibus potest puer incipiens habere
usum rationis per aliquod tempus abstinere; sed a peccato omissionis praedictae [i. e. non
ordinationis ad debitum finem] non liberatur, nisi quam cito potest, se convertat ad
Deum. Primum enim quod occurrit homini discretionem habenti est quod de seipso
cogitet, ad quem alia ordinet sicut ad finem: finis enim est prior in intentione. Et ideo
hoc est tempus pro quo obligatur ex Dei praecepto affirmativo, quo Dominus dicit: ’Con­
vertimini ad me, et ego convertar ad vos’ [Zach. 1. 3]».
8 Duo autem alii aspectus, qui inter iustificationis proprietates a quibusdam afferuntur,
scilicet, eius inaequalitas (necnon amissibilitas) et incertitudo, non sunt stricte proprietates,
et multo minus ipsius iustificationis qua talis ac complexive spectatae, cum referantur ad
unum tantum ex eius elementis, scilicet ad gratiam infusam. Ceterum, de priori iam dixi­
mus tum in cap. 2 (n. 835), agendo de supernaturalibus virtutibus quae sunt appendices
gratiae, tum in capite praecedenti (n. 946-948), ubi de influxu dispositionum in collationem
gratiae, et amplius dicetur infra, ubi de merito cuius obiectum est augmentum gratiae
(n. 1020-1021); de altera vero particulariter egimus in capite praecedenti (n. 949-955), ubi
de causa dispositiva iustificationis
9 1-2, q. 113, a. 6-8; In 4 Sent., dist. 17, q. 1, a. 4; a. 5, q* 2 et 3; De veritate,
q. 28, a. 2, ad 10; a. 6-9.

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU JUSTIFICATIONE F.T MERITO

965

contritionis vel gratiae infusionis, in qua tota iustificatio substan­
tialiter consistit.
Si vero iustificatio consideratur nude et secundum suam subs­
tantiam, sic simpliciter ac necessario fit in instanti, tum quia praefa­
tis remotis dispositionibus non indiget, quae possunt totaliter prae­
termitti, ut fit in miraculosis conversionibus per fortiorem vim agen­
tis divini, tum quia omnia elementa, quibus iustificatio substantiali­
ter componitur (scilicet remissio peccati, duplex motus liberi arbi­
trii et infusio gratiae), quamvis sint ab invicem realiter distincta,
fiunt necessario in eodem instanti, quoniam omnia reducuntur origi­
naliter ad ipsam gratiae infusionem, quae est instantanea et a qua
instantanée liberum arbitrium movetur et ipso facto peccatum aufer­
tur. Quod quidem melius saltem intelligitur in ea sententia quae
docet proximas dispositiones (ut actum contritionis et charitatis)
elici ab ipsa gratia infusa (cf. supra, n. 938-941); nam si elicerentur
a distincta gratia actuali, ipsae antecederent gratiae habitualis infu­
sionem, et ita haberentur saltem duo instantia, unum nempe in quo
eliceretur actus contritionis et alterum in quo infunderetur gratia et
deleretur peccatum.1011
Idem sequenti ratione ostendi potest. Quando duo termini (a quo et ad
quem) alicuius mutationis se habent ut negatio et affirmatio, puta privatio et
forma, ea mutatio est necessario instantanea, quia non datur medium inter
illa duo, et remotio termini a quo coincidit cum positione termini ad quem,
sicut abiectio tenebrae coincidit cum illuminatione et corruptio unius cum
generatione alterius. Iamvero duo termini iustificationis impii, seu remissio
peccati et infusio gratiae, se habent ut privatio et forma, seu ut privatio
gratiae et gratia {De veritate, q. 28, a. 9). Et idem contingit in ipso duplici
motu liberi arbitrii, qui intercedit inter duos illos terminos; nam motus
recessus a peccato coincidit cum motu accessus ad gratiam, sicut odium unius
et amor contrarii, fuga unius et prosecutio alterius (ibid., ad 1 et 6).
Quoad attinet ordinem naturae inter elementa huiusmodi instantaneae
mutationis,11 hic duplex est, iuxta diversam eiusdem motus consideratio­
nem.12 Si nempe iustificatio consideratur ex parte subiecti quod mutatur ac
movetur, adeoque ut motus istius a statu peccati (termino a quo) ad statum
gratiae (terminum ad quem), sic primo habetur remissio sive ablatio peccati,
10 Ceterum ea sententia confirmationem obtinet ex his S. Thomae verbis in prae­
senti: «Iustificatio impii originaliter consistit in gratiae infusione; per eam enim et liberum
arbitrium movetur et culpa remittitur; gratiae autem infusio fit in instanti absque succes­
sione» (1-2, q. 113, a. 7, sed contra et corp.).
11 Cf. 1-2, q. 1113, a. 6, corp, et resp.; a. 7 et 8; In 4 Sent., disp. 17, q. 1, a. 4;
I)e veritate, q. 28, a. 6-8.
12 Et idem proportionaliter intellige de motu remotae dispositionis.

966

DE GRATIA

secundo motus liberi arbitrii in peccatum sive recessus a peccato (timor
filialis et contritio), tertio motus liberi arbitrii in gratiam (fides et spes for­
matae atque amor charitatis), quarto infusio gratiae. Si vero iustificatio con­
sideratur ex parte Dei moventis, adeoque ut effectus actionis divinae moventis
hominem a peccato ad gratiam, res vice versa se habet, scilicet infusio gratiae,
motus liberi arbitrii in gratiam, motus liberi arbitrii in peccatum, remissio
sive ablatio peccati; «agens enim pep formam, quae in eo praeexistit, agit ad
removendum contrarium, sicut sol per suam lucem agit ad removendum tene­
bras. Et ideo ex parte solis, prius est illuminare quam tenebras removere; ex
parte autem aeris illuminandi prius est purgari a tenebris quam consequi
lumen ,ordine naturae, licet utrumque sit simul tempore» (1-2, q. 113, a. 7).
Et haec quidem altera consideratio, non solum potior est sed etiam magis
quadrans conceptui iustificationis, infusionis gratiae et remissionis peccati,
quia haec dicuntur ex parte Dei, seu significant motum quo anima movetur a
Deo a statu culpae ad statum gratiae; quod quidem fit mediante infusione
gratiae movente liberum arbitrium et auferente peccatum (ibid., et a. 6).
Nihilominus, attenta priori consideratione seu motus ex parte subiecti,
nomen «iustificatio» (facere iustum), quo designatur integer motus, desumi­
tur ex parte termini ad quem, ex quo o •ne is motus speciem accipit (1-2,
q. 113, a. 1; a. 6, ad 1), seu ex parte infusionis gratiae, quae est aliquid posi­
tivum, quamvis id ad quod actio divina et totus motus principaliter tendit, sit
remissio peccatorum (ibid., a. 1). Sub qua sola ratione iustificatio inter for­
males et immediatos effectus ipsius gratiae sanctificantis numeratur (cf. supra,
n. 804), nam peccatum expellitur per gratiam sicut privatio expellitur per
formam.13

13 Disputant theologi utrum iustificatio sit simplex mutatio, seu transitus a negativo
ad positivum, qui quidem contingit inter duo contradictorie opposita, ut privationem et
formam, ita ut non esse unius sit omnino idem cum esse alterius, ut contingit in transitu
a tenebris ad lucem; an sit proprie dictus motus, importans proinde duas mutationes
realiter distinctas (etsi sint materialiter idem), et quatuor terminos, qui quidem contingit
inter duo contrarie opposita, ut formam et formam, ita ut non esse unius non sit omnino
idem cum esse alterius, ut contingit in transitu de nigro in album.
Primum docet Caietanus (In 1-2, q. 113, a. 6) eo quod peccatum et gratia se
habent sicut privatio et forma, sicut tenebrae et lux, et iustificatio se habet ut remotio
tenebrarum et illuminatio; cui sententiae favet S. Thomas, De veritate, q. 28, a. 9, dicens
«extrema iustificationis esse gratiam et privationem gratiae», et 1-2, q. 113, a. 7, assimilans iustificationem illuminationi. Alterum defendunt Ioannes a S. Thoma (In 1-2, disp.
26, a. 3) et Salmanticenses (De iustificatione, disp. 4, dub. 1), dicentes peccatum non
esse meram privationem gratiae, sed ulterius addere rationem voluntarii sive culpabilitatis,
ex actu peccati moraliter adhuc permanente, necnon habitualem çonversionem ad finem
malum, ex quibus peccatum habituale assumit rationem positivae oppositae formae; cui
sententiae videtur magis favere S. Thomas, 1-2, q. 113, a. 1 et a. 6, ad 2; De veritate,
q. 28, a. 1 et 6. Iuxta hanc alteram sententiam, prima mutatio est a peccato ad non
peccatum (vera ac distincta corruptio unius formae), altera vero mutatio est a non gratia
ad gratiam (distincta generatio alius formae). Ceterum, in utraque sententia iustificatio
impii distinguitur a mera sanctificatione (qualis est in subiecto non peccatore, ut Christo,
B. Virgine, angelo, Adamo), quae importat simplicem mutationem, seu merum transitum
a non forma ad formam gratiae.

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFÎCAT1ONE ET MERITO

967

ASSERTIO 2. Iustificatio impii est maximum Dei opus, non qui­
dem ex parte modi agendi (sicut creatio), sed ex parte rei effectae,
nec tamen absolute (sicut glorificatio iusti), sed relative ac proportionaliter, seu in ratione doni gratuiti. Nihilominus iustificatio non
est proprie et secundum se opus miraculosum, quamvis etiam mira­
culose modo fieri possit.1415
PROBATUR.

973. Magnitudo alicuius effectus dupliciter attendi potest.
Vel scilicet ex parte modi quo fit, et ita maximum Dei opus est sola
creatio, qua aliquid ex nihilo fit et in qua proinde requiritur infinita
potentia, nulli creaturae tam principaliter quam instrumentaliter
communicabilis." Vel ex parte rei quae fit, et ita iustificatio impii
et glorificatio iusti, utpote supernaturalis participatio naturae divi­
nae, excedunt incomparabiliter creationem, ita ut «bonum gratiae
unius maius sit quam bonum naturae totius universi» (1-2, q. 113,
a. 9, ad 2; cf. supra, n. 785, 802); ad quod Augustinus observat:
«Prorsus maius hoc esse dixerim, quam est caelum et terra, et quae­
cumque cernuntur in caelo et in terra; et caelum enim et terra tran­
sibit, praedestinatorum autem, id est eorum quos praescit, salus et
iustificatio permanebit» (In Io., tract. 72, n. 3, CCL 36. 508).
Ex parte autem rei quae fit, eius magnitudo iterum dupliciter atten­
di potest; vel scilicet absolute, et ita maximum Dei opus non est
iustificatio impii sed glorificatio iusti, cum gratia sit tantum semen
gloriae; vel relative et proportionaliter ad subiectum, seu in ratione
doni gratuiti, et sic iustificatio impii est maximum Dei opus, maius
quam ipsa glorificatio iusti, quia in homine qui iustificatur nulla
est dignitas et meritum ad habendam gratiam, quin potius ipse me­
retur poenam, dum in homine iusto est dignitas et meritum ad ha­
bendam gloriam, et ita collatio gratiae magis excedit dignitatem
impii quam collatio gloriae excedit dignitatem iusti.16
14 1 p., q. 105, a. 7, ad 1; 1-2, q. 113, a. 9 et 10; In 2 Sent., dist. 18, q. 1, a. 3,
ad 2; In 4 Sent., dist. 7, q. 1, a. 5, q· 1; dist. 46, q. 2, a. 1, q* 3, ad 2.
15 Cf. supra, n. 369-373.
16 Ea S. Thomae enumeratio operum divinorum, scilicet creatio, iustificatio et glo­
rificatio, est completa, comparative ad scopum quem S. Doctor hic prosequitur, scilicet in
linea effectus creati in quo nullo modo involvitur divinum aliquod praedicatum; non est
autem absolute ac simpliciter completa. Nam sunt tria opera quae, ob hanc ipsam ratio­
nem continentiae divini praedicati, assumunt quandam infinitatis rationem ac ideo supe­
rant effectum tum iustificationis tum glorificationis, scilicet Incarnatio, quae tangit Divi­
nitatem per substantialem unionem, Divina Maternitas B. Virginis, quae per physicam,
utut accidentalem, relationem attingit ad finem Divinitatis, et eucharistica transubstantia-

DE

GRATIA

974. Non obstante tamen huiusmodi magnitudine, iustificatio
impii non est proprie et secundum se opus miraculosum. Nam,
quamvis nonnisi per omnipotentem Dei virtutem nec nisi ratione
cuiusdam profundioris potentiae oboedienti alis in anima abscondi­
tae fieri possit, quo utroque modo improprie miraculosum sive mi­
randum quid vocari queit (non minus quam ipsa creatio), tamen
non est aliquid quod fit praeter ordinem agendi totius naturae crea­
tae, seu praeter leges et vires a Deo conditas in tota natura creata,
qualiter proprie miraculum definitur.17 Fit enim, tum iuxta proprium
ordinem praefatae potentiae oboedientialis, quae, quamvis non sit
proprie ac simpliciter potentia naturalis, tamen naturaliter convenit
animae (quo sensu S. Thomas non cunctatur asserere cum Augustino
«naturaliter animam esse gratiae capacem»; 1-2, q. 113, a. 10;
cf. In 4 Sent., dist. 17, q. 1, a. 5, q’ 1); tum iuxta exclusivam vim
potentiae divinae, quae ideo agendo non praetergreditur vires natu­
rae, quippe quae ad productionem gratiae non se extendunt;18 tum
iuxta ordinem et ordinarias leges a Deo statutas in creatura animae,
etsi per superadditam supernaturalem providentiam, ac ideo caret
ea extraordinaria indole quae est characteristica nota proprie dicti
miraculi.

■!

Potest ceteroquin iustificationi ab extrinseco accedere ratio miraculi, seu
jieri miraculoso modo ex parte remotarum sive extrinsecarum dispositionum,
quae in ordinario eius processu concurrunt ac requiruntur, ita ut, sub efficaciori et extraordinaria Dei motione, ipsae intermittantur et cum solis proximis
dispositionibus, quae sunt de eius substantia, iustificatio contingat. «Est enim
iste communis et consuetus cursus iustificationis, ut Deo movente animam,
homo convertatur ad Deum, primo quidem conversione imperfecta, ut postmodum ad perfectam deveniat... Quandoque vero tam vehementer Deus ani­
mam movet ut statim quandam perfectionem iustitiae assequatur, sicut fuit in

I

I1
I»
M’
r
ili

1,1

'

11
H

----------------lio, quae terminatur in Corpus Christi substantialiter unitum Divinitati. Propterea idem
S. Doctor alibi, instituens generalem quaestionem, num Deus possit meliora opera facere
quam ea quae fecit, ait: «Humanitas Christi ex eo quod est unita Deo, et beatitudo
rreata [i. e. glorificatio] ex hoc quod est fruitio Dei. et Beata Virgo ex hoc quod est
Mater Dei, habent quandam dignitatem infinitam, ex bono infinito quod est Deus. Et
ex hac parte non potest aliquid fieri melius eis, sicut non potest aliquid melius esse Deo»
(1 p., q. 25, a. 6, ad 4; cf. supra, n. 803).
Praterea, duo saltem ex tribus illis operibus, sunt etiam essentialiter miraculum,
scilicet transubstantiatio, etsi frequenter iteretur (De potentia, q. 6, a. 2, ad 2), et incar­
natio, quam S. Thomas «miraculum miraculorum» appellat (ibid., ad 9; cf. ad 3).
17 Cf. in vol. 1, n. 206, 208.
18 1 p., q. 105, a. 7, ad 1: «Creatio et iustificatio impii, etsi a solo Deo fiant, non
tamen proprie loquendo miracula dicuntur, quia non sunt nata fieri per alias causas, et
ita non contingunt praeter ordinem naturae, cum haec ad facultatem naturae non per­
tineant». Cf. De potentia, q. 6, a. 2, ad 5.

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

969

conversione Pauli, adhibita etiam exterius miraculosa protratione. Et ideo
conversio Pauli tanquam miraculosa in Ecclesia commemoratur celebriter»
(1-2, q. 113, a. 10; cf. q. 112, a. 2, ad 2).
Non videtur tamen iustificationem posse fieri miraculoso modo quantum
ad ipsam eius substantiam, quatenus nempe gratia impio adulto infunderetur
absque ipsis proximis dispositionibus (ut actu contritionis vel charitatis); id
enim Deus facere posset de potentia absoluta, sed non de potentia ordinata,
ad quam pertinet etiam potentia extraordinaria, ut supra notatum est (n. 968).
Propterea S. Thomas concludit: «Et ideo iustificatio impii de se non est
miraculosa, sed potest habere aliquid miraculosum adiunctum, quod iustifi­
cationi viam parat» {In 4 Sent., dist. 17, q. 1, a. 5, q* 1).
QUAESTIO III.

DE EXISTENTIA MERITI19

I. SENSUS QUAESTIONIS.

975. Post iustificationem, quae est immediatus ac physicus
effectus gratiae sanctificantis, conferens subiecto ipsum esse in ordi­
ne supernaturali, sequitur sermo de merito, qui est eiusdem gratiae
mediatus ac moralis effectus, respiciens eius operari, non quidem
tanquam eius actus sed tanquam qualitas sive peculiaris valor ipsius
actus.
19 1-2, q. 21, a. 3 et 4; q. 114, a. 1-3; In 2 Sent., dist. 27, a. 3 et 4; C. Gent. 3. 149.
Confer commentatores, In 1-2, q. 114, praecipue Caietanum, Suarez, loannem a S. Thoma,
Gonet et Salmanticenses.
Alphonsus a S. Ioseph, «La existencia dei merito durante la union estâtica», Revtsta de espiritualidad VII (1948) 151-163.
Berrouard, M. F., «Le merite dans les évangiles synoptiques», Istina III (1956)
191-209.
De Letter, P., De ratione meriti secundum Sanctum Thomam, Romae 1939.—«Me­
tit and prayer in the life of grace», Thomist XIX (1956) 446-480.—«Merit of congruity»,
Bijdragen XVIII (1957) 262-269.
Fernandez Jimenez, Μ., «<Por que rechazan los protestantes todo mérito en las
obras buenas?». Revista espaüola de teologia XIX (1959) 277-288.
Ferrado, C., Doctrina de merito apud S. Bonaventuram, Romae 1957.
Hugon, E., Le mérite dans la vie spirituelle, Juvisy 1935.
Landgraf, A., «Die Bestimmung des Verdienstgrades in der Früscholastik», Scholastik VIII (1933) 1-40; cf. ibid. IV (1929) 352-387.
Lumbreras, P., De gratia (Romae 1946) 141-162.—«El mérito teolôgico y sus divi­
siones», Cienda tomista XXVI (1922) 224 sqq.
Müllendorf, J., «Die Hinordnung der Werke auf Gott nach dem hl. Thomas»,
Zeitschrift für katholische Théologie IX (1885) 1-46, 208-240. Cf. alios articulos, ibid.
423-471; XVII (18933) 42-78, 496-520.
Neveut, E., «Des actes méritoires», Divus Thomas (Piacenza) XXXIII (1930)386408.—«Des conditions de la plus grande valeur de nos actes méritoires», ibid. XXXIV
(1931) 353-375.—«Du mérite de convenence», ibid. XXXV (1932) 3-29; XXXVI (1933)
337-359.
Perego, A., Giustificazione e merito, Roma 1963.
Quilliet, H., «Congruo (De), Condigno (De)», Dictionnaire de théologie catholique
III-l (Paris 1907) 1138-1152
Rivtere, J., «Mérite», Dictionnaire de théologie catholique X-l (Paris 1928) 574-

970

PE GRATIA

Supernaturalibus quippe operibus hominis iusti triplex moralis
valor tribuitur, scilicet impetratorius, satisfactorius et meritorius.
Valor impetratorius est proprius orationis, tam iusti quam peccato­
ris, atque fundatur in pura Dei misericordia ac liberalitate, nullum
involvens titulum iustitiae; de eo agitur in theologia morali, ubi de
virtute religionis, inter cuius actus numeratur oratio (2-2, q. 83 per
totam). Valor satisfactorius, potiusquam qualitas actus est ipse actus
virtutis poenitentiae, quatenus audit peculiariter satisfactionem sive
compensationem pro poena peccati, atque fundatur, sicut meritum,
in quadam iustitia, non quidem inducendo debitum, sicut meritum,
sed illud solvendo; de huiusmodi satisfactione, sicut de ipsa virtute
poenitentiae, agitur vel in theologia morali, ubi de virtutibus, vel
aptius in ipso tractatu de sacramento poenitentiae (3 p., q. 85-9O).20
Valor meritorius, de quo hic agitur, est qualitas actus supernatura­
lis, consistens in proportione ad praemium et fundans ius ad illud;
unde convenit cum satisfactione in eo quod est actus bonus ac su­
pernaturalis, elicitus in statu gratiae, involvens titulum iustitiae, sed
differt a satisfactione in eo quod non est ipse actus sed qualitas
actus, fundatur formaliter non in poenositate actus sed immediate
in eius bonitate, involvit titulum iustitiae non compensandae sed
exigendae. Quae omnia ex dicendis patebunt.21
976. Meriti definitio nominalis.
Meritum (etymologice a verbo mereor, et hoc a substantivo merces) ge­
neraliter audit quandam proportionem et exigentiam retributionis sive mer­
cedis. Inde ea vox prius in usu fuit ad significandam proportionem et exigen­
tiam mercedis sive stipendii in servitiis et operibus laboriosis, praestitis ab
operariis sive mercenariis. Subinde, translata ab his servitiis significatione ob
aliquam cum eis similitudinem, ea vox multiplicem ampliorem vel strictiorem
assumpsit acceptionem, ita ut significaret tum quamlibet alicuius rei conse­
cutionem ( mereri = consequi), tum quamlibet dispositionem ad aliquid susci785 (Optima et diffusa tractatio).—«Sur l’origine des formules ’de condigno’, ’de con­
gruo’», Bulletin de littérature ecclésiastique XXVIII (1927 75-88.—«La doctrine du mé­
rite au Concile de Trente», Revue des sciences religieuses VII (1927) 261-298.—«Saint
Thomas et le mérite de congruo», ibid. 641-649.
Schultz, H., «Der sittliche Begriff des Verdienstes und seine Anwendung auf das
Verstândnis des Werke Christi», Theologiscbe Studien und Kritiken LXII (1894) 7-50,
245-313, 445-553.
Zychlinski, A., «De caritatis influxu in actus meritorios iuxta S. Thomam», Ephe­
merides theologicae Lovanienses XIV (1937) 651-656.
20 Confer nostrum opus De Poenitentia III 6-366.
21 Generalem comparationem inter meritum et satisfactionem quoad varia eorum ele­
menta instituimus in nostro opere De Poenitentia III 361-366. Confer etiam ibidem in
indice analytico ad vocem «Meritum».

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

971

piendum (sic materia disposita meretur formam), tum quamlibet idoneitatem
ad munus (sic qui ad episcopatum idoneus est, illum mereri dicitur), tum
quodlibet collatum beneficium (sic qui a papa beneficium vel dignitatem
accipiunt, benemeriti dicuntur), tum, ac proprius, omne opus, sive bonum
sive malum, cui praemium vel poena debetur (sic aliquis dicitur etiam mereri
iram vel punitionem), tum, ac strictius et communius, solum opus bonum
cui praemium debetur (facta tunc distinctione inter voces meritum et de­
meritum).22
In hac ultima acceptione meritum dividitur, iuxta personas et obiectum,
in humanum, seu hominis relate ad hominem (meritum civile), et divinum,
seu hominis relate ad Deum (meritum morale), et hoc in meritum naturale et
meritum supernaturale (sive theologicum), de quo est quaestio in praesenti.
Iuxta formam vero et essentiam, meritum dividitur in meritum proprie dictum
seu de condigno et meritum improprie dictum seu de congruo; de qua essen­
tiali ac praecipua divisione sermo erit inferius.

977. Definitio realis.
Meritum, in praefata propria ac stricta acceptione, definiri potest: Qua­
litas actus sive operis humani, liberi, boni ac utilis, consistens in proportione
ad praemium quatenus fundat ius ad illud. Brevius, in concreto ac materia­
liter: Opus conferens ius ad praemium; in abstracto ac formaliter: Ius ad
praemium. In priori et ampliori definitione exprimitur tum immediatum
subiectum meriti, seu actus vel opus cum suis tribus necessariis conditionibus
(libertate, bonitate, utilitate), tum eius fundamentum, seu proportio ad prae­
mium, tum eius forma, seu ius ad praemium. Et haec omnia valent de quo­
libet merito, sive naturali (etiam humano) sive super naturali, etsi meritum
supernaturale aliquas ulteriores determinationes sibi vindicet, quae inferius
indicabuntur (n. 994-1001).
978. Ex parte subiecti, meritum est actus sive opus, adeoque aliquid
positivum; unde non sufficit mera omissio actus mali, quia nulla omissio,
secundum se et praecisive accepta, est bona moraliter et habere potest valorem
moralem, fundans ius ad retributionem; ita communiter theologi cum S. Tho­
ma (In 1-2, q. 71, a. 5, ad 1) contra unum vel alterum obscuriorem doctorem.
In huiusmodi autem positivo actu tres conditiones requiruntur ad hoc ut
valeat ferre proportionem ad praemium ac inde fundare ius ad illud. Primo
scilicet debet esse aliquid liberum (libertate proprie dicta, seu non solum a
coactione sed etiam a necessitate),23 nam libertas est fundamentum moralitatis,
seu bonitatis, vel malitiae, et bonitas est immediatum fundamentum proper22 Huiusmodi distinctio primo apparet apud latinum poëtam gallum Claudium Ma­
rium Victorem (saec. 5), Comm. in Genesim, 1. 3: «Quanti sit meriti divina credere
lean ­
Verbo.—Demeriti contra quanti non credere» (ML 61. 964). In medio aevo satis commu
nis evasit; ita S. Thomas, 1-2, q. 21, a. 3, quaerit utrum «actus humanus habeat rationem
meriti vel demeriti propter suam bonitatem et malitiam» (idem in a. 4: cf. In 3 Sent., dist.
18, q. 1, a. 2).
23 De duplici hac libertate confer dicta in vol. 1, n. 749.

972

DE GRATIA

tionis et iuris ad praemium (1-2, q. 114, a. 1, in fine),24 non tamen requiritur
libertas specificationis sive contrarietatis (ad faciendum hoc vel illud), sed
sufficit libertas exercitii sive contradictionis (ad faciendum vel non facien­
dum), nam in hac homo est vere liber et sui actus vere dominus, ac ideo laude
ac praemio dignus si bene agit, etiamsi non possit male agere (ut patet ex
libertate humanitatis Christi et ipsius Dei, qui nequeunt malum eligere), et
confirmatur ex ipso vero ac perfectissimo merito humanitatis Christi (3 p.,
q. 19, a, 3 et 4; In 3 Sent., dist. 18, a. 2).25 Secundo, debet esse aliquid
bonum, et quidem simpliciter, seu ex obiecto, fine et circumstantiis (bonum
enim ex integra causa, malum autem ex quocumque defectu);2627
moralis enim
bonitas est immediatum fundamentum moralis valoris et proportionis ad
praemium; unde actus malus est demeritorius sive dignus poena, et actus in­
differens, si daretur, esset nec praemio nec poena dignus; ut infra dicetur,
ad meritum supernaturale requiritur non quaelibet supernaturalis bonitas, sed
ea quae est eiusdem ordinis ac gratia sanctificans, quae est principium talis
meriti. Tertio, debet esse aliquid utile relate ad alium seu ad ipsum prae­
miantem, directe quidem vel indirecte, proprie vel improprie, quatenus cedat
in proprie dictam eius utilitatem vel saltem in eius honorem et gloriam (ut
in casu Dei); ratio est, quia ad fundandum meritum requiritur, ut mox os­
tendetur, aliquod pactum vel praevia acceptatio sive ordinatio ipsius praemi­
antis, et huiusmodi acceptationis ratio nequit esse nisi aliqua utilitas, prove­
niens ipsi praemianti ex opere bono (cf. 1-2, q. 21, a. 3 et 4).

979. Ex parte fundamenti, sive proportionis ad praemium, sine qua
propria ratio praemii sive iuris non haberetur (sed mera ratio doni ex liberalitate), notandum est huiusmodi proportionem duplicem esse posse, ex qua
praecise accipitur praecipua meriti divisio in meritum de condigno et meritum
de congruo71 Vel nempe habetur proportio aequalitatis, quatenus opus habet

24 Propterea damnata est a Magisterio contraria haec Iansenii propositio: «Ad me­
rendum et demerendum in statu naturae lapsae non requiritur in homine libertas a ne­
cessitate, sed sufficit libertas a coactione» (Denz. 1904). Eam iam reiecerat S. Thomas,
De malo, q. 6, a. un.
25 Nonnisi unus vel alter antiquior theologus, ut Maior (In 3 Sent., dist. 18, q. 1),
sustinuit actum necessarium posse esse meritorium de potentia Dei absoluta, si nempe
Deus illum acceptaret ad meritum, cum omne meritum fundetur in divina acceptatione.
Quae quidem ratio nihil valet, quoniam ipsi acceptationi divinae praesupponitur obiectum
acceptable seu habens moralem valorem, qui quidem ex libertate provenit.
26 Cf. 1-2, q. 18, a. 4. Unde nequit esse meritorium opus quod sit ex aliqua parte
malum (seu aut ex obiecto, aut ex fine, aut ex circumstantiis), quia ita ex nulla parte
est bonum; fit enim simpliciter malum ex quocumque defectu.
27 Huiusmodi divisio efformata est et satis communis evasit circa initium saec. 13.
Ad eam appropinquat iam Alanus de Insulis (t 1203), sub voce «mereri proprie» distin­
guens inter «exigere» et «congruum esse» (Distinctiones dtst. theol., ad vocem «mereri»,
ML 210. 857). Paulo post Guilelmus Alverntensis (f 1249), episcopus parisiensis, ex­
plicitant divisionem «meriti condigni» et «meriti congrui» tanquam communem apud
magistros profert. S. Thomas suo usu eam confirmat, 1-2, q. 114, a. 3 et 6; peculiariter

aequalem valorem cum praemio iuxta prudentem aestimationem, et tunc me­
ritum dicitur de condigno, sive proprie dictum, atque importat verum ius
sive titulum iustitiae. Vel habetur quaedam proportio inaequalitatis, quatenus
opus secundum se est minoris valoris quam praemium, qui tamen defectus
completur, vi cuiusdam decentiae, ex parte liberalitatis acceptantis, et tunc
meritum dicitur de congruo, sive improprie dictum, atque non importat verum
ac proprium ius sive titulum iustitiae, sed quendam diminutum titulum con­
gruentiae, fundatum quidem in ipso valore operis, non tamen secundum se
et nude accepto sed per respectum ad liberalitatem retribuentis: ex utroque
enim simul paritur quidam titulus decentiae ad retribuendum, qui imitatur
ipsum titulum iustitiae (1-2, q. 114, a. 3 et 6; In 2 Sent., dist. 27, q. 1, a. 3).
Prius autem meritum de condigno subdividitur in meritum de condigno
simplex, seu merae condignitatis, si non parit in praemiante obligationem
acceptandi, nisi quam ipse voluntarie susceperit consequenter ad aliquam
suam liberam ordinationem vel pactum; et meritum de condigno ac de rigore
iustitiae, si parit praefatam obligationem, ita ut ratio iustitiae, quae substerni­
tur utrique merito proprie dicto, integrum suum effectum expleat. Solet
etiam, nec inepte, subdividi secundum membrum divisionis, seu meritum de
congruo, in meritum de congruo stricte dictum et meritum de congruo late
dictum, prout fundamentum supradictae congruitatis ac decentiae invenitur
etiam ex parte subiecti (puta si agitur de opere subiecti amici; inde ius
quoddam amicabile) aut tantummodo ex parte praemiantis, seu in eius mera
liberalitate (ut si agitur de opere subiecti inimici vel rei); nihilominus etiam
in hoc altero casu semper supponitur aliquod opus liberum ac bonum, habens
quendam moralem valorem, cuius defectus proportionis ad praemium comple­
tur per liberalitatem praemiantis (ut esset opus peccatoris orantis et a Deo
veniam petentis).28

In 2 Sent., dist. 27, q. 1, a. 3; In 4 Sent., dist. 15, q. 1, a. 3, q* 4. Confer Riviere,
loc. cit. (supra, in n. 974) «Sur l’origine».
28 Cf. Salmanticenses, De merito, disp. 2, dub. un., § 3, n. 9-12: Ioannem a S. Tho­
ma, In 1-2, disp. 30, a. un., n. 25: disp. 31, a. 1, n. 22.
Huiusmodi subdistinctionem suggerit ipse S. Thomas tum in 1-2, q. 114, a. 3, tum
ac praecipue In 4 Sent., dist. 15, q. 1, a. 3, q’ 4, ubi ait: «Opera extra charitatem facta,
non sunt meritoria ex condigno neque aeterni neque temporalis alicuius boni apud Deum.
Sed quia divinam bonitatem decet ut ubicumque dispositionem invenit, perfectionem
adiiciat, ideo ex merito congrui dicitur aliquis mereri aliquod bonum per opera extra
charitatem facta... Quia tamen hoc meritum non proprie meritum dicitur, ideo magis con­
cedendum est quod huiusmodi opera non sint alicuius meritoria, quam quod sint». Ubi
S. Doctor non negat in eo casu haberi aliquo modo meritum, sed tantum haberi meritum
proprie dictum.
Quibusdam tamen auctoribus haec distinctio displicet, qui absolute renuunt in
altero casu loqui de merito de congruo. Ita D. Soto: «At vero meritum quamvis addant
de congruo, nisi velint terram vocare caelum, non dicit congruitatem solum in Deo, sed
opus in homine, cui aliquo modo debetur gratia» (De natura et gratia, 1. 2, c. 4). Pariter
Del Prado ait: «Ad omnem aequivocationem tollendam, oportet abstinere a vocabulo
meriti de congruo, ubi nulla vera ratio meriti reperitur» (De gratia I 706). Quos refert
ct approbat Lumbreras, De gratia (Romae 1946) 146 sq., 169 sq., qui provocat ad
S. Thomam dicentem «nullum meritum esse posse nisi ex gratia» (1-2, q. 112, a. 2, ad 1).

974

DE GRATIA

de condigno, seu pro­ de rigore iustitiae. Pariens titulum iusti­
prie dictum. Funda­
tiae, fundatae in sola aequalitate operis
tum in iustitia
de mera condignitate. Pariens titulum ius­
Meritum
titiae, fundatae etiam in ipsa libera
ordinatione praemiantis
de congruo, seu impro­ de congruo stricte dictum. Fundatum in
prie dictum. Funda­
congruitate se habente etiam ex parte
tum in mera con­
subiecti
gruentia sive decen­
de congruo late dictum. Fundatum in
tia
congruitate se habente ex parte solius
praemiantis.29
Huiusmodi divisio non est univoca, seu generis in species, sed tantum
analogi in analogata, ita tamen ut inter meritum de condigno et meritum de
congruo stricte dictum habeatur analogia proportionalitatis propriae, quoniam
in utroque habetur, etsi inaequaliter, verum aliquod ius; inter utrumque vero
illud meritum et ultimum meritum de congruo late dictum habeatur mera
analogia proportionalitatis impropriae sive metaphoricae, vel forte purae
attributionis, quia ratio meriti sive titulus iustitiae in hoc altero merito non
invenitur proprie, sed tantum metaphorice vel forte per meram extrinsecam
attributionem.30

980. Ex parte formae meriti, seu iuris ad praemium, quaeri potest num
in merito de condigno (a quo pendet conceptus meriti de congruo) agatur
de proprie dicto iure, quod est obiectum virtutis iustitiae, an de iure late
dicto cui correspondet in praemiante mera obligatio fidelitatis suae promissio­
ni, aut gratitudinis pro beneficio accepto. Communiter theologi contra Vaz­
quez (In 1-2, q. 114, disp. 215, c. 1), Lorca et Aravium, docent agi de vero
titulo iustitiae; nam, etiam quando intervenit promissio praemii aut acceptio
beneficii, haec adiacenter se habent ad rationem praemii, quod directe funda­
tur in intrinseco valore ipsius operis; nemo enim dicitur praemium conferre,
cum confert merum donum antea promissum, aut cum ex gratitudine pro
accepto beneficio vice sua rependit aliud merum beneficium.
Huiusmodi autem iustitiam quidam, ut Suarez (De iustitia, sect. 2; De
gratia, 1. 12, c. 30), dicunt esse iustitiam commutativam, et quidem in omni
casu, etiam relate ad Deum; alii, ut Salmanticenses (De merito, disp. 1. dub.
7), dicunt eam esse vel iustitiam commutativam, vel saltem distributivam in
29 S. Thomas, 1-2, q. 114, a. 1, duo membra meriti de condigno appellat respective
meritum simpliciter (i. e. de rigore iustitiae; nam in hoc tantum servatur aequalitas inter
personas, quae est de propria ratione iustitiae simpliciter dictae) et meritum secundum
quid (i. e. de mera condignitate); ibidem in a. 10, eadem distinctio (simpliciter et secun­
dum quid) applicatur a S. Thoma ad solum obiectum meriti (obiectum simpliciter et
obiectum secundum quid; cf. infra, n. 1026). Moderni vero auctores praeferunt voces
de rigore iustitiae et de mera condignitate, atque meritum simpliciter, vel proprie dictum,
appellant generaliter meritum de condigno, meritum vero secundum quid, vel improprie
dictum, appellant meritum de congruo.
30De huiusmodi divisionibus analogiae confer nostrum opus De Ordine II 553-555;
III 461 sq.

DE EFFECTIBUS GRATIAE. SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

975

casu quo remunerans est incapax iustitiae commutativae (ut Deus); alii, ut
loannes a S. Thoma (In 1-2, disp. 29, a. 2) et Gonet (De iustificatione disp.
2, a. 4), dicunt eam esse iustitiam distributivam, etsi habeat modum et simi­
litudinem iustitiae commutativae, quatenus in ea servatur aequalitas inter res,
seu inter opus meritorium et praemium, etsi non servetur inter personas, seu
merentem et praemiantem. Huic ultimae ac probabiliori sententiae favet
S. Thomas?'
Quidquid sit, ad intelligentiam huiusmodi iuris sedulo notandum est dis­
crimen inter iustitiam quae intervenit in pactionibus sive contractibus (puta
in venditione et emptione) et iustitiam propriam meriti. In prioribus enim
(in quibus certe et iuxta omnes intervenit iustitia commutativa) agitur de re
et re (etiam cum agitur de opere praestando), de dato et accepto, de opere
et pretio, de aequalitate quantitatis in valore (aequalitate, ut aiunt, arithme­
tica); in meriti vero retributione, agitur de actione et re, de facto et accepto,
de opere et praemio sive dignitaria mercede, de aequalitate non quantitatis
sed proportionis (aequalitate, ut aiunt, geometrica); quod quidem discrimen
totum exprimitur duobus ipsis verbis: pretium et praemium; pretium nempe
datur pro re accepta, praemium vero pro laudabili actione. Quae omnia ma­
nifeste suggerunt conceptum iustitiae distributivae.31
32 Praeterea, in contractibus
intervenit pactio sive ordinatio utriusque partis, tanquam aequalium; in meriti
vero retributione (saltem quoad meritum de condigno, quod solum est meri­
tum proprie dictum, seu involvens verum ius) intervenit promissio sive
ordinatio unius tantum personae, seu praemiantis, qui, qua talis, se habet ut
superior.

981. In praesenti quaestione agitur de existentia meriti super­
naturalis seu theologici, utrum nempe homo iustus sive in gratia
sanctificante constitutus, vere ac proprie sive de condigno mereri
possit ac de facto mereatur apud Deum praemium supernaturale.
II. HAERESES ET ERRORES.

982. Hic iterum occurrunt duae praecipuae haereses, quibus
obviam venimus inde ab initio tractatus, agentes de gratiae necessi31 In 2 Sent., dist. 27, q. 1, a. 3, corp, et ad 4; In 3 Sent., dist. 18, q. 1, a. 2;
In 4 Sent., dist. 46, q. 1, a. 1, q8 1; 2-2, q. 51, a. 4, ad 1; q. 108, a., ad 1.
De Letter, op. cit. (supra, in n. 974) 6-36, ostendere conatur S. Thomae evolutio­
nem a iustitia distributiva, de qua in Commentario super Sententias, ad iustitiam commu­
tativam in Summa Theologica (1-2, q. 114, a. 1 et 3).
32 Ad rem Ioannes a S. Thoma: «Dicimus differre pretium a praemio, quia pre­
tium solum attendit ad valorem rei, vel operationis ut in effectu, et ita solutio pretii
pertinet ad iustitiam commutativam, quae adaequat rem in effectu; at vero praemium
datur iuxta valorem dignitatis et proportionis personae ad mercedem, sive talis dignitas
oriatur ex operibus, sive ex moribus, vel scientia, aut aliqua simili dignitate, quae etiam
per opera solet acquiri. Unde si respicit effectum in obsequio operum, solum est in
quantum hoc requiritur ad proportionandum subiectum cum praemio, et hoc non datur
quidem ex iustitia commutativa, sicut pretium, sed ex distributiva. quae etiam est vera
iustitia» (In 1-2, disp. 29, a. 2. n. 10).

|
|

1 I

'

i

L

j I

L· Dm 1 j|f ij

I t

<

'-J \

H

I

II

tate (n. 705-709), scilicet Pelagiantsmus* qui, directe exaggerans
vires et meritum naturae, eo ipso negat vel minuit meritum gratiae,
de quo nunc agimus (nam pelagiani puri docent hominem posse ex
viribus naturae mereri ipsam vitam aeternam, semipelagiani vero
meritum naturale restringunt ad primam gratiam, ac pro tanto indi­
recte ipsam vitam aeternam in illud meritum refundunt), et Protes­
tantismes, qui, directe ad nihil reprimens vires naturae per totalem
huius corruptionem quam nulla gratia intrinsece sanat, eo ipso de
medio tollit ipsum fundamentum veri meriti, scilicet supernaturalem
bonitatem actuum humanorum.

983. Protestantismes? qui est praecipua haeresis in hac ma­

•
'
*:
r
•i
•
;
,1
{j

Ht
.
Ii
i

’
r

teria, ad negationem meriti logice procedit ex generali doctrina de
extrinseca iustificatione per solam fidem in merita Christi (cf. supra,
n. 709, 758 sq., 866, 928, 957 sq.), sicut ex eadem procedit in
negationem ipsius gratiae sanctificantis, in qua tum meritum tum
satisfactio, tanquam moralem eius effectus fundantur.3334
35
Ex hoc enim
quod iustificatio est mera extrinseca non imputatio peccatorum, relinquens naturam essentialiter corruptam et ipso libero arbitrio
orbatam, ita ut omnes actus hominis, etiam iustificati, sint mali nec
liberi, de medio tollitur ipsum meriti fundamentum, quod, ut diximus supra, est bonitas et libertas actus. Item, ex hoc quod homo
iustificatur per solam fidem, seu meram fiduciam in merita Christi,
intallectam ceteroquin non subiective pro ipso actu, sed obiective,
pro obiecto fiduciae sive promissione Dei de iustificatione, excluditur omne hominis meritum, ita ut nec ipsa fides nec eius ulterior
continuatio sit meritoria.
Hinc est quod protestantes maxime insistunt in merita Christi, ut sim­
pliciter excludant merita hominis, et in totalem gratuitatem salutis, quae est
unum ex praecipuis capitibus recriminationis contra doctrinam catholicam de
merito et satisfactione, quam semipelagianismi insimulant. Ceterum, ipse falsus conceptus, quem quidam sibi efformant de merito, facile ipsis praebet
argumentum reiciendi doctrinam catholicam, cum neque in hac ipsa doctrina
de intrinseca hominis iustificatione realizari possit; putant enim ad verum
meritum requiri ut opus sit undequaque perfectum seu nulla admixtum im­
perfectione, ut sit etiam moraliter liberum seu nulla lege debitum, ut sit
33 Cf. Riviere, art. cil. (supra, in η. 974) «Mérite», 639-643.
34 Cf. Riviere, ibid. 710-728, 761-769, er Fernandez Jimenez, loc. cit. (supra,
in n. 974).
35 De parallela protestantica doctrina circa satisfactionem confer opus nostrum De
Poenitentia III 143-156, 187-190.
.

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

977

totaliter a nobis nec etiam a gratia in nobis coopérante, et ut adaequet prae­
mium absoluta sive arithmetica aequalitate.36
Eadem essentialiter manet doctrina modernorum protestantium, con­
gruenter ceteroquin cum supradicto fundamentali canone de extrinseca iusti­
ficatione per solam fidem in merita Christi. Nec refert quod quidam non
amplius abhorreant a nomine meriti, imo videantur concedere aliquod meri­
tum quoad bona temporalia necnon quoad aliqua bona spiritualia, dempta
tamen ipsa salute seu vita aeterna; nam in huiusmodi mitigationibus est
quaestio de nomine nec mutatur ipsa res, cum illis nequaquam substernatur
verus ac catholicus meriti conceptus, scilicet alicuius veri tituli iustitiae, quo
afficiuntur opera hominis in gratia Dei constituti.37

984. Baiani et lansenistae, ob suam ipsam connexionem cum
protestantisme in doctrina de debita ratione iustitiae originalis et
de corruptione naturae ob peccatum originale sive de totali amis­
sione liberi arbitrii (cf. supra, n. 867), necessario offendunt doctri­
nam catholicam de existentia veri ac supernaturalis meriti.
36 In abicienda catholica doctrina de merito eminet Calvinus, qui in ipsum meriti
nomen, tanquam abusive ac periculose introductum, invehit. Eius sententiam breviter
resumit titulus ipse capitis 15, libri 3 Institutionis christianae religionis (ultima ac defi­
nitiva editione a. 1559): «Quae de operum meritis iactantur, tam Dei laudem in confe­
renda iustitia, quam salutis certitudinem evertere».
Subinde prosequitur: «Iam quod praecipuum est in hac causa expedivimus: quia si
operibus fulciatur iustitia, corruere protinus a conspertu Dei necesse sit: sola Dei mise­
ricordia, sola Christi communicatione, ideoque sola fide contineri... Primum de Meriti
nomine id mihi praefari necesse est: quicumque primus illud operibus humanis ad Dei
iudicium comparatis aptavit, eum fidei sinceritati pessime consuluisse... Quorsum enim
obsecro, opus fuit invehi nomen Meriti, quum pretium bonorum operum significanter alio
nomine citra offendiculum explicari posset? Quantum autem offensionis in se contineat,
magno cum orbis detrimento patet. Certe ut est fastuosissimum, nihil quam obscurare
Dei gratiam, et homines prava superbia imbuere potest».
Tandem, abstrahendo ab ipso nomine, docet opera nostra eo sensu dici fructuosa,
quod sunt fructus sive beneficia divina: «Placent itaque Deo bona opera, nec suis authoribus sunt infructuosa: quin magis amplissima Dei beneficia renumerationis loco referunt:
non quia ita merentur, sed quia divina benignitas hoc illis ex seipsa pretium statuit.
Quae autem ista est malignitas, non contentos illa Dei largitate, quae nihil tale merentia
opera indebitis praemiis muneratur, sacrilega ambitione ultra contendere, ut operum
meritis videatur rependi quod divinae totum esse munuficentiae?» (loannis Calvini opera
selecta [ed. P. Barth et G. Niessel] IV [Monachii 1931] 239-242).
37 De similibus necessariis mitigationibus, introductis iam ab ipso Melanchthonio
in doctrina quae in toto suo rigore vix rationabiliter concipi potest, confer Riviere, art.
cit. (supra, in n. 974) «Merite» 717-723, 768 sq. Melanchthonius distinguit, negans merita
ante iustificationem et ea quodammodo admittens post iustificationem, ad obtinenda
scilicet bona tam temporalia quam spiritualia. Ita in Locis praecipuis theologicis (ed. a.
1559), De gratia et iustificatione — De praemiis: «Ut remissio peccatorum et reconciliatio
sit vera, donatur propter Filium Dei gratis et fide accipienda est. Fieret autem incerta,
si penderet ex conditione nostrorum meritorum. Sed in reconciliatis postea bona opera,
cum placeant fide propter Mediatorem, ut dictum est, merentur praemia spiritualia et
corporalia in hac vita et post hanc vitam, sicut clare ostendit Parabola de negotiantibus..
Discamus igitur utroque genere bonorum opus esse et ea non frustra promitti a Deo.
sed ut fides nostra exerceatur et crescat et nos invitati praemiis diligentius laboremus»
(Melanchthons Werkc [ed. H. Engclland] 11-2 [1953] 408 sq.).

l)E GRATIA

Baius ipse ex hac difficultate conatur se extricare, refundendo meritum
non in gratiam reparationis, sed in gratiam originalem, seu in legem quandam
naturalem, qua Deus in creatione generis humani statuerit ut pro oboedientia
mandatorum vita aeterna tribueretur; hinc negat in iustificatis qua talibus,
seu vi gratiae reparatae, adesse ullum meritum, quibus omne donum datur
gratis tanquam indignis.35 lansenius vero, ut salvet rationem meriti a nau­
fragio suae doctrinae de extinctione liberi arbitrii, docet ad meritum sufficere
libertatem a coactione nec requiri libertatem a necessitate seu proprie dictam
libertatem (cf. supra, n. 867), quo quidem negat verum meritum, subtracto
eius necessario fundamento. Propterea inter eius discipulos Qttesnel sincerius
imitavit Baium, negando existentiam proprie dicti meriti, quatenus docuit
praemia in fidelibus esse pura dona divinae largitatis.39

985. Quietistae indirecte adversantur merito, quatenus dam­

i*

ι:
H
h

0»

nant, tanquam malum vel saltem imperfectionem, omne opus factum
ex intuitu praemii; in quo quidem suspici potest negatio vel dubium
de existentia veri meriti. Ita Michaël Molinos ait «velle operari acti­
ve, esse Deum offendere», «non debere animam cogitare nec de
praemio nec de punitione», «ad sanctitatem perveniri posse absque
opere exteriore» (prop. 2, 7 et 40, damnatae ab Innocentio XI,.
Denz. 2202, 2207, 2240). Pariter Franciscus de Fénelon ait in statu
amoris perfecti «neque timorem poenarum, neque desiderium remunerationum habere partem; non amari amplius Deum propter

I'
»n

it
.1'
I.

I

U»
'mi

w Quoad praecisum sensum huiusmodi ambiguae et implexae sententiae, cuius clavis
est ipsa Baii doctrina tum de iustitia originali, ut debita naturae humanae (quo sensu
loquitur de lege naturali), tum de illius amissione per peccatum originale (cf. supra,
n. 594, 677), vide X. Le Bachelet, «Baius», Dictionnaire de théologie catholique II-l
(Paris 1905) 74-81, ubi singillatim explicantur 20 propositiones Baii de merito (prop. 1-18,
61, 62), damnatae a Pio V in Bulla «Ex omnibus afflictionibus» a. 1567 (Denz. 1901-1918,
1961, 1962).
39 Baius: «6. Naturali lege constitutum fuit [primo] homini, ut, si in ea oboedientia
perseveraret, ad eam vitam pertransiret in qua mori non posset... 8. In redemptis per
gratiam Christi nullum inveniri potest bonum meritum, quod non sit gratis indigno
collatum... 11. Quod pie et iuste in hac vita mortali usque in finem vitae conversati
vitam consequimur aeternam, id non proprie gratiae Dei, sed ordinationi naturali statim
initio creationis constitutae iusto Dei iudicio deputandum est: neque in hac retributione
bonorum ad Christi meritum respicitur, sed tantum ad primam institutionem generis
humani, in qua lege naturali constitutum est, ut iusto Dei iudicio oboedientiae manda­
torum vita aeterna reddatur... 13. Opera bona, a filiis adoptionis facta, non accipiunt
rationem meriti ex eo, quod fiunt per spiritum adoptionis inhabitantem corda filiorum
Dei, sed tantum ex eo, quod sunt conformia legi, quodque per ea praestatur oboedientia
legi» (Denz. 1906, 1908, 1911, 1913; cf. ibidem omnes 20 propositiones de merito, prop.
1-18, 61, 62).
lansenius: «Ad merendum et demerendum in statu naturae lapsae non requiritur
in homine libertas a necessitate, sed sufficit libertas a coactione» (Denz. 2003).
Quesnel: «Fides, usus, augmentum et praemium fidei, totum est donum purae
liberalitatis Dei» (Denz. 2469).
Quoad parallelam istorum doctrinam de satisfactione, confer nostrum opus De Poe­
nitentia III 156-161.

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

979

meritum», et nos «nolle amplius salutem, ut mercedem nostrorum
meritorum» (prop. 1 et 6, damnatae ab Innocentio XII a. 1699,
Denz. 2351, 2356).
Inter recentes theologos Orientales separatos, plures sunt
qui sub partiali influxu protestantismi existentiam veri meriti, non
minus quam satisfactionis,4041
negant ut iniuriosam redemptivo operi
Christi et doctrinam catholicam semipelagianismi incusant. Ita pe­
culiariter S. Zarin et N. Malinovskii.^
III. ASSERTIO. Iustus vere meretur apud Deum, merito non
solum de congruo sed etiam de condigno, etsi non de rigore iustitiae.

lustum vere mereri apud Deum, est de
fide definita a Conc. Trid. Ipsum mereri proprie seu de condigno,
est saltem theologice certum ex doctrina eiusdem Concilii, iuxta
quam praemium huius meriti est merces tanquam corona iustitiae a
iusto iudice fideliter reddenda.
986.

Nota theologica.

PROBATUR 1.

Ex auctoritate.

doctrina exponitur praecipue a Conc. Trid., oc­
casione haeresis protestanticae. Quam solemnem propositionem
praecesserunt aliquae occasionales declarationes Conc. Arausicani,
Later, et Flor., et subsecutae sunt ulteriores confirmationes in con­
demnatione mitigatae haeresis baiano-iansenisticae.
987. Magisterii

Indiculus, sive Capitula Pseudo-Caelestina (probabiliter a Prospero
Aquitano, t ca. 463, concinnata), cap. 9: «Tanta enim est erga omnes homines
bonitas Dei ut nostra velit esse merita, quae sunt ipsius dona, et pro his,
quae largitus est, aeterna praemia sit donaturus» (Denz. 248).
Conc. Arausicanum II a. 529, can. 18: «Nullis meritis gratiam praeve­
niri. Debetur merces bonis operibus, si fiant, sed gratia, quae non debetur,
praecedit, ut fiant» (Denz. 388). In hac sententia, concinnata a Prospero
Aquitano (ex Augustino, Contra lulianum opus imperfectum 1. 133), docetur
existentia veri meriti sive mercedis, fundati in ipsa prima gratia quae non
cadit sub merito.
Conc. Later. IV docet Christum «redditurum singulis secundum opera
sua, tam reprobis quam electis..., ut recipiant secundum opera sua..., illi...
40 Confer nostrum opus De Poenitentia III 161-165.
41 Cf. apud. S. Tyszkiewicz, «Warum venverfen die Orthodoxen unsere Vcrdienstlehre», Zeitschrift für katholische Théologie XLI (1917) 400-406, et M. Jugie. Theologia
dogmatica christianorum orientalium ab Ecclesia catholica dissidentium III (Parisiis
1933) 797 sq.

980

DE (IRATIA

poenam perpetuam, et isti... gloriam sempiternam» (Denz. 801). Ubi aequivalenter docetur existentia veri meriti, et quidem ad ipsam gloriam.
Conc. Flor, idem docet, aiens nonnisi in communione cum Ecclesia
«pietatis officia et exercitia militiae christianae praemia aeterna parturire»
(Denz. 1351). Ubi praemium iusti assimilatur stipendio quod ex iustitia mili­
tibus confertur.
Conc. Tridentinum42 doctrinam proponit in sess. 6, praecipue cap. 6 et
correspondente can. 32, ubi tum existentiam veri meriti tum eius obiectum
distincte definit; eandem sub aequivalenti forma proponit in can. 2, 24, 26.
31 (cf. can. 33). Docet nempe «hominem iustificatum... vere mereri» (can.
32) et «vere promereri» (can. 16); mercedem huius meriti esse a Deo «fide­
liter reddendam... [tanquam] coronam iustitiae... a iusto iudice» (cap. 16);
vim meriti pendere «ex ipsius Dei promissione» (cap. 16); eius fundamentum
esse statum gratiae (cap. 16: «fructus iustificationis»; can. 32: «ipsius iustificati merita»); eius obiectum esse «augmentum gratiae, vitam aeternam, glo­
riae augmentum» (can. 32). In can. 2, 24, 26, 31, excludit varios modos
dicendi protestantium quoad meritum. Meritum indicat sub vocibus: merita,
merces, mereri (cap. 16 et can. 32), promereri (cap. 16 et can. 2), causa
augmenti gratiae (can. 24), retributio (can. 26).
In discussionibus conciliatibus quidam pro «vere mereri» praeferebant
fortiores quasdam expressiones, quibus verum ac proprie dictum ius signifi­
caretur, ut «magno ture» (debetur vita aeterna), vel «de condigno mereri»;
alii praeferebant mitiorem S. Thomae expressionem «meritum secundum
quid» quae ceteroquin implicat meritum de condigno (cf. supra, n. 979).
Ceterum, affirmatio meriti de condigno, in sensu supra exposito (ibidem),
erat de mente omnium Patrum et aequivalenter exprimitur in ipso decreto,
verbis: «Corona iustitiae a iusto iudice reddenda»; sed ipsa expressio «meri­
tum de condigno» poterat esse ambigua, tum ob theologorum discrepantias
circa conditiones requisitas ad huiusmodi meritum, tum ob periculum illud
intelligendi in strictiori sensu perfectae condignitatis et rigoris iustitiae.
Cap. 16: «De fructu iustificationis, hoc est, de merito bonorum operum,
deque ipsius meriti ratione... Bene operantibus ’usque in finem’ [Mat. 10.
22] et in Deo sperantibus proponenda est vita aeterna, et tanquam gratia
filiis Dei per Christum lesum misericorditer promissa, et ’tanquam merces’
ex ipsius Dei promissione bonis ipsorum operibus et meritis fideliter redden­
da. Haec est enim illa corona iustitiae, quam post suum certamen et cursum
repositam sibi esse aiebat Apostolus, a iusto iudice sibi reddendam, non solum
autem sibi, sed et omnibus, qui diligunt adventum eius [2 Tim. 4. 7 sq.]...
Nihil ipsis iustificatis amplius deesse credendum est, quominus plene illis
quidem operibus, quae in Deo sunt facta, divinae legi pro huius vitae statu
satisfecisse, et vitam aeternam suo etiam tempore (si tamen in gratia deces­
serint) consequendam vere promeruisse censeantur» (Denz. 1545 sq.).
Can. 32: «Si quis dixerit, hominis iustificati bona opera ita esse dona
Dei, ut non sint etiam bona ipsius iustificati merita, aut ipsum iustificatum
bonis operibus, quae ab eo per Dei gratiam et lesu Christi meritum (cuius
42Cf. Riviere, art cit. (supra, in n. 974) «Mérite» 735-761.

.·

I'E EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

981

vivum membrum est) fiunt, non vere mereri augmentum gratiae, vitam aeter­
nam et ipsius vitae aeternae (si tamen in gratia decesserit) consecutionem,
atque etiam gloriae augmentum: an. s.» (Denz. 1582).
In vi huius tridentinae definitionis et tanquam ei vario modo ac gradu
oppositae, subinde damnatae sunt a Magisterio supra relatae propositiones
Baianorum, lansenistarum et Quietis tarum.^

988.

In Scriptura43
44 ipsa vox meritum (mereor) aut correspondens aliqua graeca vox, prout nempe significat ius ad praemium
supernaturale de quo agimus, non occurrit; graeca ipsa vox
quae quandoque occurrit in originali N. T. (Luc. 20. 35; 2 Thess.
1. 5) significat non ipsum ius ad praemium sed valorem sive digni­
tatem, quae ceteroquin est fundamentum illius iuris.45 Conceptus
vero meriti aequivalenter exprimitur sub aliis, et quidem vividiori­
bus, vocibus quibus significatur praemium quod est obiectum me­
riti, scilicet merces ίμ-ισ&ο'ζ), quae erat stipendium operarii sive mer­
cenarii, aut res quam mercatores pretio comparabant; retributio
(άνταπόδοαις) et remuneratio (μισθαποδοσία), sive compensatio pro
re recepta; bravium (βραβεΐον), sive praemium quod arbiter (βραβεός)
dabat victori in ludis plublicis; corona (στέφανος), siVe idem prae­
mium in ludis, quod solebat consistere in corona ex lauro.
In frequentibus textibus, iuxta quatuor istas voces mox subiciendis, omnia elementa, ad proprie dictum meritum de condigno
requisita, manifeste continentur, scilicet ipsum bonum ac liberum
opus, eius dignitas sive valor, seu fundamentum iuris ad praemium,
et ipsum ius ad praemium. Quod attinet hoc postremum ac formale
meriti elementum, ipsae praefatae voces, cum indicent directe prae­
mium sive pretium quod ex iustitia datur, implicant verum ius;
directius hoc indicatur in expressione Apostoli, quam assumit Conc.
Trid., de «corona iustitiae quam reddet Dominus iustus iudex»;
43 In Conc. Vaticano I parabatur incidens declaratio doctrinae de merito, his ver­
bis: «Sicut autem formalis causa iustitiae christianae est haec iustitia Dei quae nos iustos
facit, ita per eandem gratiam adoptionis fit ut virtutum supernaturales actus sint actus
filiorum, meritorii tum gratiae augmenti tum vitae aeternae» ( Collectio Lacensis
VII 518).
44 Cf. Riviere, art. cit. (supra, in n. 974) «Merite» 576-612, et Berrouard, loc.
cit. (ibid.).
45 In A. T. voces meritum, mereo, mereor, saepe occurrunt in generali sensu sanctio­
nis ad poenam vel veniam; ita, Gen. 4. 13; los. 11. 20; 2 Par. 19. 2; Esther 16. 18; lob.
6. 2; 11. 6; Eccli. 10. 31; 16. 15; 38. 18. In N. T. bis occurrit vox mereri (non vero
meritum) in eadem epistola, Hebr. 10, 29, ubi agitur de merito supplicii («Deteriora me­
reri [à;io){>7pe-ai=dignus est] supplicia qui Filium Dei conculcaverit») et 13. 16, ubi
tamen agitur de Dei placatione («Talibus enim hostiis promeretur Deus»),

•982

DE GRATIA

implicite idipsum indicatur tum in dignitate, quam iusti dicuntur
habere ad percipienda praemia (2 Thess. 1.5: «Ut digni habeamini
et regno Dei, pro quo et patimini»; cf. Luc. 20. 35); tum in nexu
causali qui ostenditur adesse inter opera et praemia (Apoc. 7. 14
sq.; Mat. 25. 34 sqq., ubi praeterea instituitur antithetica compa­
ratio inter mercedem iustorum et poenam malorum, quae est ex
iustitia); tum in proportione qua praemia dicuntur distribui uni­
cuique secundum opera eius (Mat. 16. 27; 1 Cor. 3. 8; Apoc. 22.
12). Indicatur etiam fundamentalis conditio divinae promissionis
(lac. 1. 12; cf. Hebr. 6. 12), ex qua intelligitur meritum iusti, etsi
de condigno, non esse tamen de rigore iustitiae.
989. Haec omnia tradit praecipue ac insistenter S. Paulus, expandens
‘
]·
/
•|
fij
?
ij
’
i
.1
?
’■
■i

j

ipsam Christi doctrinam de mercede caelesti, promissa suis fidelibus (Mat. 5.
11 sq., 16. 27; 20. 8 sqq.; 25. 34 sqq.).
Merces. Mat. 5. 11: «Merces vestra copiosa est in caelis». Mat. 20. 8:
«Voca operarios et redde illis mercedem» (parabola de operariis in vinea).
1 Cor. 3. 8: «Unusquisque autem propriam mercedem accipiet secundum
suum laborem». 2 Io. 8: «Videte vosmetipsos, ne perdatis quae operati estis,
sed ut mercedem plenam accipiatis». Apoc. 22. 12: «Ecce venio cito, et
merces mea mecum est, reddere unicuique secundum opera sua». Cf. 1 Cor.
3. 14; Apoc. 11. 18.
Retributio, remuneratio. Coi. 3. 24 sq.: «Quodcumque facitis, ex animo
operamini sicut Domino, et non hominibus; scientes quod a Domino accipietis retributionem haereditatis». Hebr. 10. 35: «Nolite itaque amittere confidentiam vestram, quae magnam habet remunerationem».
Bravium. 1 Cor. 9. 24: «Nescitis quod ii, qui in stadio currunt, omnes
quidem currunt, sed unus accipit bravium? Sic currite ut comprehendatis».
Phil. 3. 14: «Ad destinatum persequor, ad bravium supernae vocationis Dei».
Corona. 2 Tim. 4. 6-8: «Ego enim iam delibor, et tempus resolutionis
meae instat. Bonum certamen certavi, cursum consummavi, fidem servavi. In
reliquo reposita est mihi corona iustitiae [ό της δικαιοσύνης στέφανος]46 quam
reddet mihi Dominus in illa die iustus iudex, non solum autem mihi, sed et
iis, qui diligunt adventum eius» (cf. 2. 3-5). lac. 1. 12: «Beatus vir, qui
suffert tqntationem. quoniam cum probatus fuerit, accipiet coronam vitae,
<juam repromisit Deus diligentibus se». Apoc. 2. 10: «Esto fidelis usque ad
mortem, et dabo tibi coronam vitae».
Frustra autem obiciuntur aliqui textus Scripturae, quibus videtur excludi
verum hominis meritum. Nam, cum aliunde eadem Scriptura non ambigue
praedicet verum meritum, illi loci non aliter, salva contradictione, intelligi
possunt quam de exclusione meriti condigni de rigore iustitiae, quatenus
nostra merita, utut vera ac propria, fundantur in ipsa gratia gratuito a Deo
46 Sensus est: corona, praemium iustitiae. Eadem expressio invenitur apud graecum
poetam Pindarum (saec. 5. A. C.). Simili expressione utebantur reges orientales in tri­
buendis praemiis.

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

983

collata et in ipsa eius libera acceptatione et promissione, ut notat ipse Augus­
tinus sibi eosdem textus obiciens. Tales sunt: Psal. 102. 4: «Qui coronat te
in misericordia et miserationibus»; Rom. 6. 23: «Stipendia enim peccati mors,
gratia autem Dei vita aeterna»; Rom. 8. 18: «Non sunt condignae passiones
huius temporis ad futuram gloriam»; Rom. 8. 17: «Si autem filii, et heredes:
heredes quidem Dei, coheredes autem Christi»; Luc. 17. 10: «Cum feceritis
omnia quae praecepta sunt vobis, dicite: servi inutiles sumus; quod debuimus
facere, fecimus».
In primo textu asseritur corona, adeoque verum ius, et simul proponitur
misericordia quae fundat ipsum ius illudque facit non rigorosum (cf. Augus­
tinum infra, n. 991). In secundo textu asseritur vitam aeternam esse simpli­
citer gratiam Dei, quia ipsa prima gratia, per quam eam meremur, est purum
Dei donum; nec vox «stipendium» dicta de sola morte excludit a vita aeterna
rationem meriti, imo stipendii, ut observat Augustinus qui notat Apostolum
congruentissime dicere potuisse: «Stipendium autem iustitiae, vita aeterna»
(infra, n. 991). In tertio textu excluditur tantum proportio aequalitatis arith­
meticae, inter gratiam et gloriam, non vero aequalitatem geometricam quae
sufficit ad verum meritum iustitiae (cf. infra, n. 993). In quarto textu asseri­
tur ius haereditatis, quod convenit ipsi nudae gratiae, sed non excluditur ius
meriti, quod consequitur actum a gratia procedentem. In quinto textu, non
secus ac in primo, admonetur iustus omnia eius merita, quantumvis vera,
fundari in sola Dei misericordia quae, tum gratiam, meriti principium, sine
merito dedit, tum libere promisit eius opera bona in meritum ordinare et
acceptare, ut insistenter notat Augustinus, inquiens Deum «coronando te,
dona sua coronare, non merita tua» (infra, n. 991).

in praefata Scripturae doctrina frequenter insis­
tunt eamque ulterius determinant; in quo excellunt Patres latini,
favente iuridica eorum mentalitate, et peculiariter Augustinus, non
obstante sua lucta contra Pelagianismum qui urgebat ipsa iura et
merita liberi arbitrii. Quod attinet terminologiam, ad exprimendum
obiectum meriti Patres fere iisdem utuntur vocibus quae supra in
Scriptura indicavimus, scilicet merces, retributio, corona, stipen­
dium, praemium. Ad exprimendum vero ipsum iustitiae titulum,
Patribus graecis non alia aptior vox occurrit quam άξια (valor,
dignitas), quae directe designat tantum fundamentum tituli (cf. Jus­
tinum et Theophilum); latini vero (inde saltem a Tertulliano) intro­
duxerunt technicum iuridicum nomen «meritum», quo immediate
significatur ipse titulus iustitiae, sive ius ad praemium, quod est de
990. Patres47

47 Cf. Riviere, art. cit. (supra, in n. 974) «Merite» 612-661.—H. Schultz, art. cit,
(ibidem) 1-50.—K. H. Wirth, Der Verdienstbegriff in der christlichen Kirche, 2 voll.,
Leipzig 1892-1901 (in priori volumine agitur de Tertulliani, in altero de Cypriani, doctri­
na). Quoad parallelam Patrum doctrinam de satisfactione confer nostrum opus De Poeni
tentia III 9-12, 174-178, 181-187

984

DE GRATIA

ratione meriti de condigno.4,< Huiusmodi ius aliqui Patres fortiori­
bus expressionibus premunt, ut: «Deus debitor» (Tertullianus, Au­
gustinus), «iustitia Dei» (Hieronymus), «statera meritorum» (Am­
brosius), «stipendium iustitiae», «meritum iustitiae» (Augustinus).
Ne autem huiusmodi iustitia, utut vera, ultra modum prema­
tur, in sensu scilicet huius quod nunc dicimus meritum condigni de
rigore iustitiae, Patres merito iustitiae, sive de condigno ex parte
hominis, duplicem limitem sive mitigationem apponunt ex parte
Dei. Primo scilicet, ipsam gratuitatem gratiae iustificationis quae est
principium ipsius meriti; secundo, liberam ordinationem sive pro­
missionem Dei, ratione cuius gratia illa iustificans evadit meriti
principium. In quo quidem peculiariter insistit Augustinus, qui,
postquam in priori periodo pugnaverat contra Manichaeos pro iuribus et meritis liberi arbitrii, in altera et acriori tempestate, in qua
totus incubuit in vindicandis iuribus gratiae contra pelagianos, atti­
git ipsum aequilibrium sanae doctrinae, quae tum gratiae divinae
tum libero arbitrio per gratiam iustificato et adiuto, propria iura
concedit, servata ipsius gratiae principalitate. Idque aptissime ex­
pressit noto illo effato: «Cum ergo Deus coronat merita tua, nihil
coronat nisi dona sua».
991. Ignatius Ant., Ad Polyc. 6: «Placete illi, cui militatis, a quo
et stipendia [οψιόνια] fertis» (MG 5. 723).
Iustinus, Apol. I. 43: «Edocti a prophetis poenas et supplicia ac bonas
remunerationes pro meritis Ιχατ'αξίαν = pro valore] cuiusque actionum irroga­
ri, verum id esse confirmamus» (MG 6. 391 sq.).
Theophilus Ant., Ad Autolicum 1. 14: «Lege studiose propheticas
Scripturas, ac lucem illarum tutiorem habebis ducem ut fugias aeterna suppli­
cia et perpetua Dei bona consequaris. Nam qui dedit os ad loquendum ac
aures finxit ad audiendum et oculos ad videndum, excutiet omnia et iustum
feret indicium, suam cuique pro meritis mercedem [κατ’αξίαν τών μισθών] tri­
buens» (MG 6. 1046).
Tertullianus, De poenitentia 2. 11: «Bonum factum Deum habet debi­
torem, sicut et malum, quia iudex omnis remunerator est causae» (CCL 1.
323). De patientia 10. 3: «Par factum par habet meritum» (ibid. 310). Ad
Scapulam: 4. 8: «Maiora certamina maiora sequuntur praemia» (ibid. 2.
1131). Scorpiace 6. 7: «Quomodo multae mansiones apud Patrem, si non pro
varietate meritorum?» (ibid. 1080). De poenitentia 6. 6 indicat gratiam esse
meriti principium, loquens de tempore praeviae poenitentiae, «cum pendente
43 Ut notatum est supra (n. 976), Claudius Marius Victor (saec. 5) introduxit binomium «meritum-demeritum», quod nonnisi tardius apud mediaevales theologos fortunam
habuit.

venia poena prospicitur, cum adhuc liberari non meremur, ut possimus me­
reri» (ibid. 1. 330).
Cyprianus, De opere et eleemosynis 26: «Si expeditos, si celeres, si in
hoc operis agone currentes dies nos vel redditionis vel persecutionis invenerit,
nusquam Dominus meritis nostris ad praemium deerit. In pace vincentibus
coronam candidam pro operibus dabit, in persecutione purpuram pro passione
geminabit» (ML 4. 646).
Hilarius, De Trin. 11. 19, indolem veri ac proprie dicti meriti sic des­
cribit: «Mereri enim eius est, qui sibi ipsi meriti acquirendi auctor exsistat»
(ML 10. 413). In Mat., c. 6, n. 5, id applicat ad nostrum meritum, inquiens:
«De nostro igitur est beata illa aeternitas promerenda, praestandumque est
aliquid ex proprio, ut bonum velimus, malum omne vitemus» (ML 9. 953)
In Psal. 2, n. 16, ostendit conditionem meriti esse libertatem boni actus:
«Voluntati ergo permissa bonitas est, ut praemium sibi voluntas bonitatis
acquireret et esset nobis aeternae huius beatitudinis profectus atque usus ex
merito, non necessitas indiscreta per legem» (ibid. 270).
Basilius, Horn, in prine. Proverb. 16: «’Regnum caelorum simile est
homini negotiatori’ [Mat. 13. 45]. Quotquot igitur evangelicam viam ambu­
lamus, mercatores sumus, observandis praeceptis comparantes nobis caeles­
tium possessionem» (MG 31. 419).
Ambrosius, Epist. 2. 16: «Pendet singulis nostrorum statera meritorum
atque exiguis vel boni operis, vel degeneris flagitii momentis huc atque illuc
saepe inclinatur» (ML 16. 921).
Hieronymus, Adv. lovin. 2. 3, indigitat libertatem ut fundamentum
sive conditionem meriti: «Grandis iniustitia Dei [esset], si tantum peccata
puniret et bona opera non susciperet... Neque enim iustitiae Dei est, ut obli­
viscatur bonorum operum... Liberi arbitrii nos condidit Deus, nec ad virtutes
nec ad vitia necessitate trahimur. Alioquin ubi necessitas, nec corona est»
(ML 23. 299).
Augustinus uberius loquitur, docens in operibus iustorum esse verum
iustitiae titulum («stipendium iustitiae»; «meritum iustitiae»), quo Deus fit
debitor nobis, cuius tamen tituli principium est ipsa gratia iustificationis, sine
meritis data, et fundamentum est ipsa Dei voluntas sive promissio, ita ut
«cum Deus coronat merita nostra, nihil aliud coronat quam munera sua».
Epist. 186. 3. 10: «Cum ergo fides impetrat iustificationem, sicut uni­
cuique Deus partitus est etiam ipsius mensuram fidei, non gratiam Dei ali­
quid meriti praecedit humani, sed ipsa gratia meretur augeri, ut aucta me­
reatur perfici, comitante non ducente, pedissequa non praevia voluntate»
(ML 33. 819).
Epist. 194. 3. 6: «Quae igitur sua merita iactaturus est liberatus, cum si
digna suis meritis redderentur, non esset nisi damnatus? Nullane igitur sunt
merita iustorum Sunt plane, quia iusti sunt. Sed ut iusti fierent, merita non
fuerunt; iusti enim facti sunt, cum iustificati sunt; sed sicut dicit Apostolus,
'lustificati gratis per gratiam ipsius’ (Rom. 3. 24)» (ibid. 876).
Ibid. 5. 19: «Quod est ergo meritum hominis ante gratiam, quo merito
percipiat gratiam, cum omne bonum meritum nostrum non in nobis faciat
nisi gratia, et cum Deus coronat merita nostra; nihil aliud coronat quam mu-

j'
J
*
i|
i,
"■
|j
<n

nera sua?... Unde et ipsa vita aeterna, quae utique in fine sine fine habebitur
et ideo meritis praecedentibus redditur, tamen quia eadem merita quibus red­
ditur, non a nobis parata sunt per nostram sufficientiam, sed in nobis facta
per gratiam, etiam ipsa gratia nuncupatur, non ob aliud nisi quia gratis datur,
nec ideo quia non meritis datur, sed quia data sunt et ipsa merita quibus
datur» (ibid. 880 sq.).
Ibid. 5. 20: «Cum enim dixisset [Apostolus], ’Stipendium peccati mors’,
quis eum non congruentissime et consequenter addere iudicaret, si diceret,
Stipendium autem iustitiae vita aeterna? et verum est; quia sicut merito
peccati tanquam stipendium redditur mors, ita merito iustitiae tanquam sti­
pendium vita aeterna» (ibid. 881).
Serm. 158. 2. 2: «In his enim quae iam habemus, laudemus Deum lar­
gitorem; in his quae nondum habemus teneamus debitorem. Debitor enim
jactus est, non aliquid a nobis accipiendo, sed quod ei placuit promittendo.
Aliter enim dicimus homini, Debes quia dedi tibi, et aliter dicimus, Debes
mihi quia promisisti mihi. Quando dicis, Debes mihi quia dedi tibi, a te pro­
cessit beneficium, sed mutuatum, non donatum. Quando autem dicis, Debes
mihi quia promisisti mihi, tu nihil dedisti et tamen exigis» (ML 38. 863).
Serm. 333. 5: «Cum ergo ei prius bona retribuit [iustificando], praevenit; sed donando bona quibus retribueret bona, ecce retribuit mercedem his
bonis operibus... Cum ergo Deus coronat merita tua, nihil coronat nisi dona
sua» (ML 38. 1466).
Enarr. in psal. 102, n. 7: «Ideo coronaberis, quia vinces; sed vide quis
prior vicerit, vide quis te faciat etiam secundo victorem... Ergo coronat te,
quia dona sua coronat, non merita tua... Ergo et quod coronaris, illius misericordia coronaris» (CCL 40. 1457).

992. Eandem doctrinam ad mentem Augustini repetunt subséquentes
Patres latini, nominatim Prosper Aquitanus (Resp. ad cap. obiect. Gall. 6,
ML 51. 161, infra cit., n. 1020; Indiculus, cf. supra, n. 897; De vocatione
omnium gentium. 1. 24, ML 51. 679), Fulgentius Ruspensis {Ad Monimum,
prol., ML 65. 151), Gregorius M. (Moral. 18. 40. 63; 33. 21. 40, ML 76.
73 sq., 699), Isidorus Hisp. (Sent. 2. 5. 5, ML 83. 604).
PROBATUR 2.

Ex ratione theologica.

993. In homine iusto verif icantur omnes conditiones, quas
supra (n. 977-980) diximus requiri ad verum meritum.
Primo enim ex parte subiecti adest actus liber, bonus, et utilis
praemianti. Est actus liber cum possit omitti; idque valet etiam de
actu debito ex lege seu moraliter necessario, cum sit physice liber
ac possit omitti, et ideo eius non omissio laudabilis sit. Est actus
bonus, et quidem supematuraliter, quia procedit a iusto qua tali,
adeoque a gratia et a virtutibus. Est actus utilis Deo, non quidem
utilitate proprie dicta, cum Deus nullo bono indigeat, sed quatenus,

OE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUST1FICATIONE ET MERITO

987

manifestando bonitatem Dei in suo effectu gratiae eiusque activi­
tatis, cedit in gloriam Dei extrinsecam.
Secundo, adest fundamentum meriti, seu praedicti actus valor
et proportio ad praemium supernaturale. Nam gratia eiusque actus
est essentialiter supernaturalis sicut praemium (abstrahendo pro
nunc ab ulteriori istius determinatione, de qua agetur in q. 5, ubi
de obiecto meriti in particulari). Ceterum, huiusmodi proportio du­
plex esse potest, vel scilicet aequalitatis, quae fundat meritum pro­
prie dictum sive de condigno, vel inaequalitatis, cuius defectus sup­
pletur per liberam acceptationem praemiantis quaeque fundat meri­
tum improprie dictum seu de congruo·, et utraque verificatur in ho­
mine iusto, iuxta diversa tamen obiecta, quorum quaedam excedunt
in valore ipsum actum hominis iusti (ut explicabitur in eadem quaes­
tione de variis meriti obiectis).
Tertio, ex praefata aequalitatis proportione oritur verum ius
ad praemium, seu titulus verae iustitiae, qui est ipsum formale ele­
mentum meriti proprie dicti sive de condigno. Id patet ex conside­
ratione quatuor minuentium conditionum humani meriti, qui vide­
rentur obstare rationi verae iustitiae.
Etenim, huic non obstat quod ipsa gratia, quae est principium
meriti, sit purum Dei donum sine ullis praeviis meritis collatum;
nam, semel gratis accepta, gratia pertinet ad ipsum hominem, qui
potest ea libere uti. Neque obstat quod ipse usus gratiae evadat
meritorius praemii consequenter ad liberam acceptationem sive pro­
missionem Dei, qui posset illum non ordinare ad praemium; nam,
semel facta promissione quam Deus servare tenetur ex fidelitate
erga seipsum (ne desit suae ipsius perfectioni), potest exurgere titu­
lus iustitiae, fundatus non proprie ac formaliter in ipsa promissione
sed in valore ipsius operis, ita ut promissio se habeat tantum ut extrinseca ac necessaria conditio. Neque obstat quod inter Deum et
hominem non adsit aequalitas, ad veram iustitiae rationem requisita;
nam personarum aequalitas requiritur ad solam iustitiam commutativam, quae fit per commutationem rerum aequalium, simpliciter
pertinentium iure proprio ad distinctas personas, quaeque proinde
necessario est inter personas aequales, non vero inter Deum et crea­
turam quae nihil habet quod non pertineat ad Deum; personarum
autem aequalitas nequaquam requiritur ad iustitiam distributivam,
quae imo supponit personarum inaequalitatem, cum consistat in
aequa distributione bonorum a superiore ad subditos (cf. dicta in

988

DE GRATIA

vol. 1, η. 761, ubi de virtutibus voluntatis divinae); ceterum ipsa
iustitia distributiva servat quendam modum iustitiae commutativae
ex parte ipsius obiecti, quatenus servat aequalitatem inter merita et
praemia, seu praemia distribuit iuxta gradum meritorum/9 Neque
tandem obstat quod inter actum bonum et praemium supernaturale
non adsit stricta sive arithmetica aequalitas, sicut adest inter rem et
rem; nam huiusmodi aequalitas est propria iustitiae commutativae,
qualiter saltem habetur in pactionibus (ut venditione et emptione),
non vero stricte exigitur a ratione iustitiae qua talis, ut patet in
iustitia distributiva, ad quam sufficit aequalitas geometrica, qualiter
habetur inter actionem laudabilem et rem (cf. dicta superius,

n. 980).
Ceterum, concedendum est quod, ex prioribus saltem tribus
minuentibus conditionibus meriti humani, sequitur huiusmodi ius,
utut titulum verae iustitiae, non esse nec esse posse titulum rigorosae iustitiae, seu meritum de condigno ex rigore iustitiae, quod nem­
pe fundetur in sola aequalitate operis, seposita gratuita promissione
praemiantis (cf. supra, n. 979), et hoc sensu dici posse cum S. Tho­
ma non adesse inter hominem et Deum iustitiam simpliciter nec
meritum simpliciter (1-2, q. 114, a. 1), ac ideo, ut ait Augustinus,
«cum Deus coronat merita tua, nihil coronare nisi dona sua».
QUAESTIO IV.

DE CONDITIONIBUS MERITI50

ASSERTIO. Ad meritum supernaturale septem requiruntur con­
ditiones, scilicet ut actus sit positivus, liber, bonus supernaturaliter,
utilis ad gloriam Dei, elicitus in statu viae et in statu gratiae, a Deo
ipso positive ordinatus ad praemium.
EXPLICATUR ET PROBATUR.

994. Iam agendo superius (n. 978) de tribus elementis, quibus
omne meritum coalescit, generales illius conditiones indicavimus,
saltem ex parte ipsius actus qui est immediatum subiectum meriti
seu iuris ad praemium, scilicet actus libertatem, bonitatem et utili49 Ut dictum est supra, aliqui theologi, ut Suarez, sustinent etiam inter hominem et
Deum adesse, quoad meritum, iustitiam commutativam. Ceterum satisfactio hominis ad
Deum est actus iustitiae commutativae, quatenus virtus Poenitentiae, cuius actus est
satisfactio, est pars potentialis iustitiae commutativae, ut explicatur in nostro opere De
Poenitentia I 300-308, 329-335.
50 Confer bibliographiam allatam in n. 974.
9

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

989

latem. Ex nuper autem disputatis necnon ex aliis quibusdam ratio­
nibus deductis ex ipsis fontibus, possumus nunc easdem conditiones
determinare per respectum ad meritum supernaturale easque am­
pliare iuxta tria capita·, scilicet conditiones ex parte actus, ex parte
subiecti (scilicet remoti subiecti ex quo procedit ipse actus, adeoque
ex parte hominis) et ex parte Dei praemiantis.

1. Ex parte actus sive operis, quatuor numerari possunt
■conditiones, scilicet actus positivus, liber, bonus supernaturaliter et
utilis ad gloriam Dei.
Primo, requiritur verus ac positivus actus, seu non sufficit me­
ra omissio actus mali, quia mera omissio non est quid morale, cum
moralitas sit proprietas actus humani, ut dictum est supra (n. 978).
Ceterum ipsa fuga malarum occasionum et resistentia tentationibus
est actus positivus ac ideo meritorius, qui concomitanter se habet
ad omissionem peccati; pariter ipsa volitio omittendi peccatum (pu­
ta non furandi) est actus positivus ac ideo meritorius.
Secundo requiritur ut sit actus liber, proprie dicta libertate, seu
non solum a coactione sed etiam a necessitate. Id patet ex ipsa ra­
tione, nam libertas est fundamentum bonitatis moralis, quae est vicissim proximum fundamentum meriti, ut dictum est supra (n. 978),
et confirmatur testimonio tum Magisterii damnantis contrariam
lansenii propositionem (cf. supra, n. 984), tum Patrum (cf. Hila­
rium et Hieronymum supra). Unde meritoria non est, sive necessaria
volitio beatitudinis in communi, sive necessaria adhaesio voluntatis
ad Deum in visione beatifica (cf. supra, n. 859). Non tamen requi­
ritur libertas specificationis, sed sufficit libertas exercitii, ut supra
dictum est; hoc modo salvatur vera libertas in Deo, in humanitate
Christi et in actibus beatorum (praeter beatificam fruitionem),
quamvis in sola humanitate Christi, dum esset viator, salvetur ratio
meriti.
995.

Exinde sequitur meritorium esse tum actum fidei, quia, quamvis sit for­
maliter actus intellectus, involvit tamen influxum liberi actus voluntatis (2-2,
q. 2, a. 9 et 10; De veritate, q. 14, a. 3); tum actum praeceptum, quia, quam­
vis moraliter necessarius, est physice liber, cum omitti possit (2-2, q. 58,
a. 3, ad 2; q. 81, a. 6, ad 3; q. 104, a. 1, ad 3); tum actum secundum quid
involuntarium, puta ex metu poenae elicitum, quia est simpliciter voluntarius
et liber (cf. De veritate, q. 26, a. 6-7); tum actum liberum qui non sit deli­
beratus, qualis est actus in quo Deus ipse per gratiam operantem supplet deli­
berationem voluntatis (ut contingit peculiariter in actibus donorum Spiritus

990

DE GRATIA

S.), qui quidem est unicus casus in quo meritum est effectus non gratiae
cooperantis sed operantis.5152

Tertio requiritur ut actus sit moraliter bonus, et quidem super naturaliter, nam moralis bonitas est fundamentum cuiuslibet meriti
(ut dictum est supra, n. 978), ac ideo supernaturalis bonitas debet
esse fundamentum supernaturalis meriti, sive iuris ad supernaturale
praemium. Ceterum, id sequitur etiam ex infra dicendis de principio
meriti, quod est ipsa gratia per charitatem operans.
Unde nequit esse meritorius actus indifferens (qui ceteroquin non datur;
cf. 1-2, q. 18, a. 9), aut imperfectio qua talis, aut actus venialiter malus, aut
actus ex aliqua parte non bonus (puta ex obiecto, vel fine, vel aliqua cir­
cumstantia afficiente actus substantiam), quia actus est simpliciter malus ex
quocumque defectu. Est vero meritorius actus substantialiter bonus, cui
adiacenter tantum admisceatur aliqua imperfectio vel venialitas, nam hae non
inficiunt ipsam actus substantiam. Praeterea in homine iusto est supernaturaliter meritorius omnis actus naturalis liber, qui non sit peccatum veniale,
eo quod charitas, quae est principium meriti, illum reddit supernaturalem ex
parte finis, illum ordinando ad suum proprium finem.

Quarto, requiritur ut actus sit quodammodo utilis Deo, seu ce­
dat in eius honorem. Attamen, haec conditio quae maxime attendi­
tur in merito humano sive civili, ut patet ex dictis supra (n. 978),
hic peculiare momentum non habet, tum quia Deo nulla vera utilitas
sed sola gloria eius externa, quae est potius nostra utilitas, ex nostris
bonis operibus provenire potest (1-2, q. 114, a. 1, ad 2; 2-2, q. 81,
a. 6, ad 2), tum quia huiusmodi externa gloria et honor necessario
resultat ex bonis nostris operibus, prout manifestant perfectione u
et bonitatem causae divinae ex qua procedunt, ac ideo haec conditio
non indiget explicite intendi.

996. 2. Ex parte subiecti, sive personae operantis, duplex re­
quiritur conditio, scilicet status viae et status gratiae.
Statum viaé' (qui nempe clauditur morte sive separatione ani51 Confer dicta superius, n. 858 sq., ubi etiam distinximus inter actum vitalem (ac
necessarium, etsi non coactum), actum liberum et actum deliberatum; prior non est
meritorius, quia caret libertate, secundus et tertius sunt meritorii. De merito in unione
extatica confer Alphonsum a S. Ioseph, loc. cit. (supra, in n. 974).
Quidam ulterius quaerunt num actus semideliberati, seu primo-primi, sint meritorii;
quod videtur negandum, cum in illis probabilius nulla inveniatur formalis bonitas moralis;
si tamen quis, ob initialem aliquam libertatem in illis inventam, dicat eos esse inchoative
et secundum quid bonos, poterit consequenter dicere eos esse inchoative et secundum
quid meritorios (cf. De veritate, q 26, a. 6, a. 17).
521 p., q. 62, a. 9, ad 1 et 3; 2-2, q. 13, a. 4; q. 83, a. 11; 3 p., q. 19,
a. 3; In 3 Sent., dist. 18, q. 1, a. 2; In 4 Sent., dist. 15, q. 4, a. 6, q* 2, ad 3; dist.
17, q. 2, a. 4, q’ 3, ad 3; C. Gent. 4. 92-95; De veritate, q. 29, a. 6; De malo, q. 7, a. 1L·

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU JUSTIFICATIONE ET MERITO

991

mac a corpore) requiri ad meritum, saltem essentiale (quod respicit
visionem beatificam) et saltem de lege Dei tum ordinata tum ordi­
naria, sine disputatione admittitur ab omnibus theologis, atque
eruitur ex Scriptura, documentis Magisterii et ratione ipsa theo­
logica.
Ex Scriptura ad rem faciunt Io. 9. 4: «Me oportet operari ope­
ra eius qui misit me, donec dies est; venit nox, quando nemo potest
operari» (quae verba de morte, ut termino meriti, interpretantur
Patres); Gal. 6. 10: «Dum tempus habemus, operemur bonum»;
2 Cor. 5. 10: «Omnes enim nos manifestari oportet ante tribunal
Christi, ut referat unusquisque propria corporis prout gessit, sive
bonum sive malum»; Hebr. 9. 27: «Statutum est hominibus semel
mori, post hoc autem iudicium». Magisterium definit, immediate
post mortem animas definitive destinari ad visionem beatificam vel
ab ea excludi (Conc. Lugd., Benedictus XII et Conc. Flor., Denz.
856-858, 1000 sq., 1305 sq.); ex quo sequitur tunc claudi tempus
merendi, saltem quod attinet essentiale meritum visionis beatificae.
Ratio theologica duplex afferri potest, quae rei convenientiam
ostendat. Primo nempe, meritum importat essentialiter viam ad
praemium sicut ad te Tminum, quo proinde consecuto, cessat meri­
tum (1 p., q. 62, a. 9, ad 1; De veritate, q. 29, a. 6); haec tamen
ratio valet stricte de solis beatis, non vero de animabus purgatorii,
et de ipsis beatis quoad solam consecutionem gloriae, non vero
quoad possibile augmentum illius aut adnexam aliquam gloriam
accidentalem. Secundo, connaturale est homini ut suam perfectio­
nem acquirat per corpus, ac ideo etiam meritum absolvatur in unio­
ne animae cum corpore, eo vel magis quod anima separata non est
proprie persona (utpote substantia incompleta), ad quam proprie
pertinet mereri; haec tamen ratio non valet quoad beatos qui corpus
habent vel quando habebunt.
997. Quatuor autem a theologis disputantur.
Primo, num de potentia Dei absoluta possit quis mereri aliquid extra
statum viae, ita scilicet ut beati mereantur non ipsam visionem beatificam,
quam iam habent, sed eius augmentum et accidentalem aliquam gloriam; et
hoc omnes facile admittunt, quoniam non repugnat visionem beatificam et a
fortiori accidentalem gloriam augeri.53
53 Quidam etiam putant non repugnare quominus quis mereatur ipsam visionem
beatificam iam habitam, sicut generaliter non repugnat ut alicui conferatur praemium per
anticipatam eius solutionem, sub conditione ut postea illud mereatur per opera sua.
Attamen, in eo casu ideo quis mereretur beatitudinem quia eam nondum haberet simpli-

992

r
U·
Γ

I»
Î1
èti
f»

tl

ri

Secundo, num id possit fieri de lege Dei ordinata et ordinaria, saltem
quoad praemium aliquod accidentale, utrum scilicet beati de facto per suos
actus bonos mereantur aliquod praemium accidentale. Id admittit Vazquez (Iu
1-2, disp. 214, c. 4) contra communem aliorum sententiam, iam explicite
expressam a S. Thoma (1 p., q. 62, a. 9, ad 3; 2-2, q. 13, a. 4; In 4 Seni.,
dist. 17, q. 2, a. 4, q* 3, ad 3; De malo, q. 7, a. 11, ad 6), qui docet gloriam
accidentalem se habere tanquam effectum et resultandam ipsius gloriae essen­
tialis, non vero tanquam obiectum meriti.
Tertio, num vicissim omnis qui sit in statu viae mereatur; quod quidem
practice quaeritur de Cristo ante mortem suam et de Elia atque Henoch qui
nondum mortui reputantur.Et quidem de merito Christi nemo dubitat, quo­
niam etsi ipse non potuerit mereri visionem beatificam quam iam habebat,
potuit mereri, tam sibi gloriam corporis quam nobis omna bona, eo quod
esset, secundum corpus et inferiorem partem animae, vere viator (3 p., q. 15,
a. 10; de qua re agitur in tractatu De Verbo Incarnato); quoad Eliam vero
et Henoch, affirmativae ac communiori sententiae contradicunt praecipue
Suarez (De gratia, 1. 12, c. 15) et Vazquez (In 1-2, disp. 216, c. 14), restrin­
gentes statum viae ad communem modum vivendi, sub lege nempe mortali­
tatis, miseriae ac dolorum, quae ad meritum ipsum contribuunt.
Quarto, utrum status viae, quod attinet meritum et demeritum, intelligendus sit tantum usque ad ultimum instans conjunctionis animae cum corpore,
ut congruenter docet communis sententia, an includat etiam ipsum instans
mortis seu separationis animae a corpore, quae proinde mereri ac demereri
posset in primo instanti aeternitatis, ut peregrine docet Caietanus (In 1 p.,
q. 63, a. 3, n. 3 sqq.; q. 64, a. 2, n. 18).

998. Statum gratiae* requiri ad meritum saltem proprie dic­
tum sive de condigno, et saltem relate ad praecipuum praemium
vitae aeternae, est doctrina catholica, ad minus theologice certa,
explicite proposita a Conc. Tridentino* Id satis clare proponitur in
ipsa Scriptura, Io. 15. 4: «Sicut palmes non potest ferre fructum
a semetipso, nisi manserit in vite, sic nec vos, nisi in me manseritis»
(vera autem unio sive incorporatio et insertio in Christum sine
citer et iure suo, sed tantum modo quasi praecario ac mutuato. Unde formaliter verum
manet quod docet S. Thomas (3 p., q. 19, a. 3), scilicet ad merendum requiri carenHit praemii.
tiam
54 1-2, q. 109, a. 5; q. 114, a. 2. Praeterea, In 2 Sent., dist. 28, a. 1; dist. 29,
a. 1; C. Gent. 3. 147 et 149; De veritate, q. 24, a. 1, ad 2; a. 14; q. 27, a. 5.
55 Concilium in sess. 6, can. 2, explicite ut de fide definit hominem non posse «sine
gratia» promereri vitam aeternam, sed non explicite loquitur de statu gratiae habitualis.
Hunc vero explicite sed indirecte indigitat in can. 32, loquens de hominis «iustificati
meritis» etiam relate ad vitam aeternam, explicite tandem ac signate proponit in cap. 16,
docens; «Ille ipse Christus lesus tanquam ’caput in membra’ [Ephes. 4. 15] et tanquam
’vitis in palmites’ [Io. 15. 5] in ipsos iustificatos iugiter virtutem influit, quae virtus
bona eorum opera semper antecedit, comitatur et subsequitur, et sine qua nullo pacta
Deo grata et meritoria esse possent» (Denz 1546). Eandem doctrinam Magisterium con­
firmavit per condemnationem supradictarum Baii propositionum (n. 984).

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

993

statu gratiae non habetur); 1 Cor. 13. 2 sq.: «Si habuero omnem
fidem..., caritatem autem non habuero, nihil sum... Et si distribuero
in cibos pauperum omnes facultates meas, et si tradidero corpus
meum ita ut ardeam, caritatem autem non habuero, nihil mihi pro­
dest» (charitas autem sine statu gratiae non datur, et qui nihil est,
aut quod nihil valet, in ordine supernaturali, meritum non com­
patitur).
Ratio autem theologica est quia quidquid praecedit statum gra­
tiae, utut supernaturale quoad substantiam (qualis est omnis actus
ad iustificationem praeparatorius, elicitus sub auxilio ipsius gratiae
actualis), non habet proportionem ad gratiam ipsam habitualem et
multo minus ad gloriam, quoniam fit ab homine peccatore et habi­
tualiter averso a Deo, in qua aversione nihil habet simpliciter super­
naturalem bonitatem et valorem, qui est ipsius meriti fundamentum
(1-2, q. 114, a. 2).50 Idipsum confirmatur et explicatur ex eo quod
nemo apud aliquem meretur nisi sit ipsi gratus et acceptus, homo
autem nonnisi per gratiam sanctificantem fit Deo gratus et acceptus,
cum nequeat talis esse qui a Deo est habitualiter aversus.56
57 De modo
autem quo gratia influit in meritum, ita ut sit non solum conditio,
sed etiam eius principium, dicetur in quaestione sequenti.
999. Disputant autem theologi num saltem de potentia Dei absoluta
posset in homine haberi meritum de condigno absque gratia sanctificante. Id
affirmant plures theologi, ut Scotus (In 1 Sent., dist. 17, q. 2), Caietanus
(insinuative, In 1-2, q. 114, a. 2), Medina (In 1-2, q. 114, a. 2) et Suarez (De
gratia, 1. 12, c. 14), quorum praecipua ratio est quia meritum pendet a divina
acceptatione, nec ideo repugnat quominus Deus acceptet, ut meritoria vitae
56 Ipse actus perfectae contritionis, qui est ultima dispositio ad infusionem gratiae
sanctificantis, suam meritoriam indolem non accipit nisi ab ipsa gratia sanctificante, sive
in probabiliori sententia iuxta quam ipse subsequitur efficienter gratiam sanctificantem
quamvis simul antecedat in ratione dispositionis (cf. supra, n. 938-940), sive etiam in
aliorum sententia qui dicunt illum simpliciter et efficienter praecedere gratiam sanctifi­
cantem, nam et ipsi affirmant et conantur explicare quomodo ille actus accipiat subinde
suam indolem meritoriam ex gratia sanctificante (cf. Ioannem a S. Thoma, In 1-2, disp.
31, a. 1, n. 6, 7, 13, 17).
57 Inepte autem obiceretur quod ad impetrationem (effectum orationis) et satisfactio­
nem non requiritur status gratiae, adeoque neque ad meritum. Nam imprimis alia est
ratio impetrationis, quae est merus effectus divinae misericordiae (ac ideo suam efficaciam
exerit etiam in peccatore), alia ratio satisfactionis, quae respicit iustitiam hominis ad
Deum, seu debitum pro culpa quod Deus exigit ab ipso peccatore, et alia ratio meriti,
quae respicit iustitiam Dei ad hominem, fundatam in ipsa hominis acceptabilitate et gratio­
sitate apud Deum, quam sola gratia efficere potest. Ceterum, etiam ipsa satisfactio, ob
aliam quidem rationem, exigit statum gratiae, imo procedit a charitate, quamvis non im­
mediate sicut meritum, sed mediante virtute poenitentiae, cuius principalis actus est ipsa
satisfactio exhibita per actum contritionis. Confer nostrum opus De Poenitentia II 217219; III 362 sq., 365.

32

994

DE GRATIA

aeternae, opera facta ex solis viribus naturae (ita Scotus et Medina) vel ex
viribus solius gratiae actualis (ita, ad mentem, Caietanus et Suarez). Merito
autem id negant alii, ut Vazquez (In 1-2, disp. 116, c. 2) et Salmanticenses
(De merito, disp. 3, dub. 1, § 2-3), iuxta ipsius S. Thomae mentem, quia
scilicet ad meritum non sufficit mera Dei acceptatio, sed requiritur ipse intrin­
secus valor operis, qui sit proportionatus praemio, cuique accedit divina
acceptatio; nullum autem opus hominis, sive in natura pura, sive in natura
integra, sive in natura elevata sed lapsa (in qua etiam additur praefata indig­
nitas aversionis a fine ultimo), habet proportionem cum gratia sanctificante et
cum gloria; aliis verbis, repugnat quominus Deus habeat ut acceptabile et
gratum, quod in se acceptabile et gratum non est.

1000.

3. Ex parte Dei, sive personae praemiantis, requiritur
aliqua eius vera, explicita vel implicita acceptatio, qua opus ordina­
tur ad praemium*
Quod de facto huiusmodi Dei acceptatio sive promissio adsit, a
nemine dubitatur estque explicita doctrina Conc. Trid., proponentis
vitam aeternam «tanquam gratiam filiis Dei per Christum lesum
misericorditer promissam, et tanquam mercedem ex ipsius Dei pro­
missione bonis ipsorum operibus et meritis fideliter reddendam»
(supra, n. 987). Scriptura idipsum insinuat in parabola de operariis
in vinea: «Conventione autem facta cum operariis ex denario diur­
no, misit eos in vineam suam» (Mat. 20. 2) et etiam explicite signi­
ficat: «Accipiet coronam vitae, quam repromisit Deus diligentibus
se» (lac. 1. 12). Eandem promissionem extollit Augustinus, Serm.
158. 2. 2 (supra cit., n. 992).
1001. Disputant autem theologi tum de necessitate, tum de vi, tum de
indole huiusmodi divinae ordinationis. Illius necessitatem admittunt commu­
nissime theologi, contra Vazquez (In 1-2, disp. 214) qui totam meriti vim
refundit in ipsum intrinsecum operum valorem, secluso omni Dei pacto vel
promissione; ratio est quia, independenter a divina ordinatione, meritum ho­
minis esset non solum de condigno sed etiam de rigore iustitiae, quae quidem
stricta iustitia nequit dari inter Deum et hominem, ut supra dictum est
(n. 993). Vim autem illius ordinationis exaggerat Scotus (In 1 Sent., dist. 17,
q. 1, a. 1), in eam refundens totam meriti rationem, abstrahendo nempe ab
intrinseco operis valore;58
59 cuius sententiam reiciunt communiter alii theologi
et peculiariter refutat Caietanus (In 1-2, q. 114, a. 3), quoniam ita destruitur
ipsa meriti ratio et totum negotium reducitur ad merum Dei donum, dempto
omni titulo iustitiae. Quod tandem attinet illius ordinationis indolem, quidam,
58 1-2, q. 114, a. 1, corp, et ad 3; a. 3; In 2 Sent., dist. 27, q. 1, a. 3, ad 4.
59 De Scoti sententia disserit W. Dettloff, Die Lehre der Acceptatio Divina bei
Johannes Duns Skotus mit besonderer Berücksichtigung der Rechtfertigungslehre, Werl
westf. 1954.

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU JUSTIFICATIONE ET MERITO

995

ut Suarez, (De gratia, 1. 12, c. 17 sq.), requirunt distinctam et formalem Dei
promissionem, alii vero, ut thomistae communiter, docent sufficere virtualem
sive implicitam promissionem, contentam in ipsa collatione gratiae, tanquam
alicuius medii ordinati ad attingendum finem gloriae; quem quidem ordina­
tionis modum Caietanus ita extenuat in sua confutatione extremae sententiae
Scoti, ut vix non incidat in supradictum contrarium extremum Vazquesii, in
quo aufertur cuiuslibet ordinationis necessitas.
QUAESTIO V.

DE PRINCIPIO MERITI60

I. SENSUS QUAESTIONIS.

1002.

Diximus supra (n. 998) statum gratiae seu gratiam
sanctificantem esse necessariam conditionem meriti. Cum autem
meritum sit qualitas actus et gratia sanctificans sit radicale princi­
pium actuum supernaturalium, mediantibus nempe habitibus virtu­
tum quae ab ea fluunt vel saltem eam consequuntur, sequitur ipsam
esse radicale sive remotum principium meriti, nec tantum meram
conditionem, virtutes vero esse immediatum meriti principium, ita
ut ab ipsis eliciantur actus meritorii. Cum tamen variae virtutes non
sint ab invicem prorsus independentes sed omnes colligantur vinculo
charitatis, quae, utpote immediate ordinans hominem ad finem ulti­
mum, ceteras complet in ipsa ratione perfectae virtutis veluti forma
earum (cf. supra, n. 832), quaeri potest num ceterae virtutes pendeant a charitate etiam sub ratione meriti, ita nempe ut charitas sit
causa quare earum actus sint meritorii ac ideo sit immediatum ac
formale principium omnis meriti.
1003. Porro sub aliqua generali ratione, dependentia omnis meriti a
charitate absque controversia admittitur a theologis. Sed in modo explicandi
huiusmodi dependentiam, quatuor prolatae sunt sententiae, quarum duae pos­
tremae influxum charitatis tantopere extenuant ut fere ad nihilum illum
reducant, ita ut reapse negent charitatem esse immediatum ac formale meriti
principium. Ad cuius intelligentiam notandum est quadrupliciter concipi posse
influxum charitatis in actus aliarum virtutum (vel, si placet, relationem istarum
ad charitatem, vel ad Deum ut finem ultimum qui est proprium obiectum
60 1-2, q. 114, a. 4; In 3 Sent., dist. 30, a. 5; De veritate, q. 14, a. 5, corp, et ad
5. Praeterea, 1-2, q. 8, a. 2-3; 2-2, q. 2, a. 9; ad 1; q. 124, a. 2, ad 2; In 2 Sent., dist.
24, q. 1, a. 4, ad 4; dist. 29, q. 1, a. 4; dist. 38, q. 1, a. 1, ad 4; dist. 40, q. 1.
a. 5; In 3 Sent., dist. 18, q. 1, a. 2, ad 4; a. 5, ad 5; In 4 Sent., dist. 49, q. 5,
a. 1; De veritate, q. 22, a. 14; q. 26, a. 6 et 7; De potentia, q. 6, a. 9; De malo,
q. 2, a. 5, ad 7; De charitate, a. 11, ad 2.
Ad rem facit tum generalis bibliographia de merito, relata in n. 974 (cf. peculiariter
De Letter, Lumbreras, Neveut et Zychlinski), tum peculiaris bibliographia de charitate ut
forma virtutum, relata in n. 832.

charitatis), scilicet actualiter, virtualiter, habitualiter et interpretative (eo fere
modo quo in re sacramentaria distingui solet quadruplex intentio).61
lamvero, influxum actualem, in eo sensu quod actus aliarum virtutum ut
sint meritorii debeant procedere sub influxu seu imperio actus charitatis
actualiter eliciti, videntur admisisse Durandus (In 3 Sent., dist. 23, q. 8) et
Paludatius (In 3 Sent., dist. 23, a. 3); quae tamen sententia est prorsus obso­
leta, utpote exaggerata.
Influxum virtualem, in eo sensu quod actus charitatis, olim elicitus atque
intermissus, sufficit ad imperandos actus aliarum virtutum eosque ordinandos
ad finem proprium charitatis, ex quo ipsi accipiunt perfectam bonitatem et
meriti rationem, admittunt communiter thomistae cum S. Thoma, quos se­
quuntur alii plures, nominatim Bellarminus (De iustificatione, c. 15), Billot,
Janssens, Boyer; qui et ipsi inter se differunt in explicando huiusmodi virtuali
influxu alicuius actus qui simpliciter pertransierit.
Influxum tantum habitualem, consistentem in mera concomitantia sive
existentia habitus charitatis cum actu aliarum virtutum, sive in mero facto
quod subtectum, eliciens actus aliarum virtutum, habet habitum charitatis,
sustinuit praecipue Vazquez (In 1-2, disp. 217, per totam), docens ad me­
ritum sufficere moralem ipsam bonitatem quae est propria cuiuslibet actus,
dummodo hic fiat a iusto, quo pacto ordinatur habitualiter ad finem super­
naturalem.
Influxum quendam interpretativum, consistentem in eo quod quilibet
actus (alius a charitatis actu), elicitus ex motivo supernaturali, connaturali
quodam pondere et sine ulteriori influxu charitatis inclinatur in eundem
ultimum finem ad quem formaliter tendit charitas, docuit Suarez (De gratia,
1. 12, c. 9 et 10), dicens actus virtutum infusarum habere suam propriam
supernaturalem bonitatem, per quam, independenter ab extrinseco charitatis
influxu, fiunt meritorii, et actus virtutum naturalium hanc supernaturalem
bonitatem accipere ex actuali imperio cuiuslibet virtutis infusae (si nempe
eliciuntur ex aliquo quolibet supernaturali motivo), et proinde utrosque per
se non habere ad charitatem nisi praefatam connaturalem inclinationem in
finem ultimum (quae a quibusdam, ut ait, vocatur virtualis, sed aptius innata
vel quasi connaturalis dicenda est).62

II. ASSERTIO. Immediatum ac formale principium meriti in
omnibus actibus virtuosis, tam essentialiter supematuralibus quam
61 De qua distinctione confer philosophos, v. g. Gredt, Elementa philosophiae aristotelico-thomisticae II, n. 881. Confer etiam Caietanum, In 1-2, q. 8, a. 3, n. 4 sq., qui
eam applicat ad praesentem materiam.
62 Comparando ad invicem utramque Vazquesii et Suaresii sententiam, apparet utram
minus quam alteram concedere charitati sub diverso respectu. Nam Vazquez conatur
influxum charitatis salvare, sed illum reducens ad merum influxum habitualem qui revera
nihil est, illum simpliciter evacuat, refundens totum meritum in ipsam moralem boni­
tatem cuiuslibet actus, etiam naturalis, ac ita removens ab actu meritorio qua tali ipsam
rationem supematuralitatis. Suarez vero ponit directum, imo actualem, influxum, non
tamen ipsius charitatis, sed ordinationis in finem ultimum quae sit propria cuiuslibet
virtutis supernaturalis quaeque non aliter quam similitudinarie (et hoc sensu interpretati­
ve) refertur ad charitatem.

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

997

naturalibus, est sola charitas, per virtualem ac verum influxum quo
ceterarum virtutum actus informat et imperat.
PROBATUR.

1004.

In ipsa Scriptura charitati tribuitur non solum princi­
palitas in merendo sed etiam aliquis causalitatis influxus in merito­
riam efficaciam actuum ceterarum virtutum. Ita in locis ubi repro­
mittitur merces et praemium pro bonis operibus, frequenter appo­
nitur conditio, si fiant in nomine Christi vel propter Christum vel
in gloriam Dei, quae quidem implicat specialem ordinationem ad
finem ultimum supernaturalem, proprium obiectum charitatis;
Mare. 9. 40: «Quisquis enim potum dederit vobis calicem aquae in
nomine meo, quia Christi estis, amen, dico vobis, non perdet mercedem suam»; Mat. 19. 29: «Et omnis, qui reliquerit domum vel fra­
tres aut sorores aut fratrem aut matrem aut uxorem aut filios aut
agros propter nomen meum, centuplum accipiet et vitam aeternam
possidebit»; 1 Cor. 10. 31: «Sive ergo manducatis sive bibitis, sive
aliud quid facitis, omnia in gloriam Dei facite»; Coi. 3. 17: «Omne
quodeumque facitis in verbo aut in opere, omnia in nomine Domini
lesu Christi gratias agentes Deo et Patri per ipsum».
Praeterea, acceptabilitas observationis mandatorum fit pendula
a dilectione Dei; Io. 14. 15, 21: «Si diligitis me, mandata mea ser­
vate... Qui habet mandata mea et servat ea, ille est qui diligit me»;
Mat. 25. 34, in ultimo iudicio Christus ideo remunerabit opera cha­
ritatis erga proximum quia important charitatem erga Deum:
«Amen, dico vobis, quandiu fecistis uni ex his fratribus meis mini­
mis, mihi fecistis»; lac. 1. 12: «Beatus vir, qui suffert tentationem,
quoniam cum probatus fuerit, accipiet coronam vitae, quam repro­
misit Deus diligentibus se»; 2 Tim. 4. 6-8, sermo est de «corona
iustitiae quam reddet Dominus iis qui diligunt adventum eius».
Tandem, explicite Apostolus significat sine charitate nihil supernaturaliter valere aut prodesse, neque ipsam fidem ipsumque
martyrium, et ad charitatem refert ipsos actus variarum virtutum ac
si essent ipsius charitatis actus; Gal. 5. 6: «Nam in Christo lesu
neque circumcisio aliquid valet neque praeputium, sed fides quae
per charitatem operatur»; 1 Cor. 13. 1-7: «Et si habuero omnem
fidem, ita ut montes transferam, caritatem autem non habuero,
nihil sum. Et si distribuero in cibos pauperum omnes facultates
meas, et, si tradidero corpus meum, ita ut ardeam, caritatem autem
non habuero, nihil mihi prodest. Caritas patiens est, benigna est;

caritas non emulatur, non agit perperam..., omnia suffert, omnia
credit, omnia sperat, omnia sustinet».

1005.

Explicitius Patres omnem supernaturalem meriti valo­
rem in charitatem refundunt.
Augustinus: «Non enim fructus est bonus, qui de charitatis radice non
surgit. Porro autem si adsit fides quae per dilectionem operatur (Gal. 5. 6),
incipit condelectari legi Dei secundum interiorem hominem» (De spir. et litt.
14. 26, ML 44. 217). Leo M.: «Quamvis enim magnum sit habere fidem
rectam sanamque doctrinam, et multa laude digna sit circumcisio gulae, lenitas
mansuetudinis, puritas castitatis, nudae sunt tamen omnes sine charitate vir­
tutes, nec potest dici in qualibet morum excellentia fructuosum quod non
dilectionis partus ediderit» (Sertn. 48. 3, ML 54. 299). Gregorius M.: «Omne
mandatum de sola dilectione est, et omnia unum praeceptum sunt, quia
quid praecipitur, in sola charitate solidatur. Ut enim multi arboris rami
ex una radice prodeunt, sic multae virtutes ex una charitate generantur. Nec
habet aliquid viriditatis ramus boni operis, si non manet in radice charitatis»
(Horn. 27, in evang., n. 1, ML 76. 1205).

' t

i I

1006. Ex Conc. Trid. nihil directe erui potest neque pro neque contra.
Nec refert quod Concilium (sess. 6, cap. 6 et 16) loquatur de merito debito
pro observatione mandatorum et bonis operibus iusti, nulla facta mentione
influxus charitatis; nam nihil in contextu eam explicitam mentionem exigit,
cum sufficiat meritum referre ad statum gratiae et ad influxum actualis
gratiae, quae, ut ait Concilium, bona opera antecedit, comitatur et subse­
quitur, quaeque ceteroquin praecipue per charitatem operatur. Ceterum, ea
mentio non simpliciter deest, cum Concilium explicite provocet ac referat
verba Apostoli de corona iustitiae, reddenda iis qui diligunt Deum (cap. 16,
supra, n. 987).
Pariter non obstat condemnatio sequentium propositionum Quesnel:
«Deus non coronat nisi charitatem: qui currit ex alio impulsu et ex alio
motivo, in vanum currit.—Deus non remunerat nisi caritatem: quoniam ca­
ritas sola Deum honorat» (Denz. 2455 sq.); nam huiusmodi propositiones sunt
damnatae in sensu exclusive ac iansenistico de duplici amore quo omnia
nostra opera inficiuntur et de intrinseca pravitate omnium operum praeter
amorem charitatis, quo quidem negatur ipsa existentia ceterarum virtutum
praeter charitatem (cf. alias propositiones in Denz. 2444 sqq.).

deducitur cum S. Thoma ex eo quod ad
hoc ut aliquis actus sit meritorius, oportet ut sit ordinatus ad finem
ultimum supernaturalem, quae ordinatio est propria solius virtutis
charitatis, in cuius proinde elicito actu primo residet ratio meriti et
per cuius virtualem influxum communicatur actibus aliarum virtu­
tum, prout ab illo imperantur.
1007. Ratio theologica

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

999

Haec ratio sequenti modo extendi potest, ut evidentior fiat. Ut supra
explicatum est (n. 977 sq.), proprium meriti fundamentum, ex quo nempe
exurgit ius ad praemium, est ipsa actus bonitas prout habet proportionem
valoris cum praemio. lamvero, abstrahendo a charitate eiusque influxu, actus
aliarum virtutum non habent talem supernaturalem bonitatem quae sit proportionata in suo valore cum praemio vitae aeternae, consistente in conse­
cutione finis ultimi (iuxta quod praemium, cetera meriti obiecta coordinantur
ac mensurantur).
Etenim, ut habeatur huiusmodi proportio, oportet ut actus ordinetur
ad praefatum finem ultimum; ordinatio autem ad finem ultimum, tanquam
ad finem operis, est aliquid proprium actus charitatis, qui habet pro specifico
obiecto Deum simpliciter et absolute, prout praecise est finis ultimus, dum
ceterae virtutes ordinantur ad particularem aliquem finem (aut creatum, ut
virtutes morales, aut increatum, ut theologicae virtutes fidei et spei, quae
Deum respiciunt sub particulari aspectu primae veritatis et primi boni con­
cupiscibilis), nec proinde nisi a charitate, seu sub eius influxu et imperio,
ordinari possunt ad finem ultimum simpliciter, tanquam ad finem operantis.
Ergo solus actus charitatis habet, ex propria et intrinseca vi, valorem actus
meritorii, actus vero ceterarum virtutum nonnisi ex actu charitatis eundem
valorem emendicare possunt; quo pacto sola charitas est immediatum ac
formale principium omnis meriti.

Ex quibus sequitur charitatem non solum esse quomodolibet
formam virtutum, ut omnes perfunctorie admittunt, sed etiam for­
mam meriti. Imo haec duo esse practice unum et idem, vel unum
ex altero immediate procedere; nam non aliter charitas est forma
virtutum quam operative, seu per praefatum influxum et imperium,
cum entitative nullus habitus aut actus possit alium habitum aut
actum informare, ex eo autem influxu quo actus charitatis imperat
et ordinat ad proprium finem ultimum actus ceterarum virtutum,
sequitur in his ea proportio ac dignitas ex qua ratio meriti proxime
consurgit.
1008. Et haec eadem est doctrina a S. Thoma constanter ac decisive
inculcata.
1-2, q. 114, a. 4: «Vita aeterna [quae est praecipuum obiectum meriti]
in Dei fruitione consistit. Motus autem humanae mentis ad fruitionem divini
boni, est proprius actus charitatis, per quem omnes actus aliarum virtutum
ordinantur in hunc finem, secundum quod aliae virtutes imperantur a cha­
ritate. Et ideo meritum vitae aeternae primo pertinet ad charitatem; ad alias
autem virtutes secundario, secundum quod earum actus a charitate impe­
rantur».
Ibid., ad 1: «Charitas inquantum habet ultimum finem pro obiecto.
movet alias virtutes ad operandum. Semper enim habitus ad quem pertinet
finis, imperat habitibus ad quos pertinent ea quae sunt ad finem».
Ibid., ad 3: «Fidei actus non est meritorius nisi fides ’per dilectionem

1000

DE GRATIA

operetur’, ut dicitur ad Gal. 5. 6: Similiter etiam actus patientiae et fortitu­
dinis non est meritorius nisi aliquis ex charitate haec operetur, secundum
illud 1 Cor. 13. 3: ’Si tradidero corpus meum ita ut ardeam, charitatem
autem non habuero, nihil mihi prodest».
De veritate, q. 26, a. 6: «[Actus] qui a voluntate operantur per alias
potentias eliciti, ut ambulare, loqui et huiusmodi... non sunt condigni quasi
pretium respectu vitae aeternae, nisi secundum quod sunt gratia et charitate
informati. Unde ad hoc quod aliquis actus sit per se meritorius, oportet quod
sit actus voluntatis vel imperantis vel elicientis; et iterum quod sit charitate
informatus» (cf. q. 14, a. 5, ad 5). Cf. alios textus infra.
Ex dictis sequitur praefatum influxum charitatis in actus cete­
rarum virtutum, tam supernaturalium quam naturalium, non posse intelligi
de influxu tum actuali, tum habituali, tum interpretativo, iuxta tres supradictas opiniones (n. 1002 sq.), sed de solo influxu virtuali intelligendum esse.
Influxus quidem actualis non requiritur, tum quia potest aliquis actus
ordinari in finem, etiam si cesset actualis consideratio finis; tum quia secus
omni merito defraudarentur quamplurimi actus virtuosi, cum constans actua­
lis consideratio finis sit talis perfectio quae non est possibilis in via sed erit
tantum in patria (2-2, q. 184, a. 2).
Influxus habitualis non sufficit, tum quia, ut notant Suarez et loannes
a S. Thoma, per habitum charitatis sola persona sive potentia refertur ad
finem ultimum, non vero ipse actus aliarum virtutum qui ab habitu charitatis
non elicitur; tum quia ad merendum non sufficit habitus charitatis sed
requiritur eius actus, cum meritum sit qualitas actus, «quia ex hoc quod est
in habitu, nullus meretur, sed ex hoc quod actu operatur» (In 2 Sent., dist.
40, q. 1, a. 5, ad 6); tum quia secus etiam peccatum veniale esset meritorium,
quia, ob praesentiam habitus charitatis, ordinaretur in Deum (ibid., dist. 38,
q. 1, a. 1, ad 4). Propterea in sententia Vazquesii reapse excluditur omnis
influxus charitatis et totum fundamentum meriti ponitur in mera moralitate
cuiuslibet actus etiam naturalis, charitas vero reducitur ad meram requisitam
conditionem.
Influxus interpretativus, qualiter proponitur a Suaresio, non sufficit,
quoniam, ut ostensum est, sola charitas est de se ordinata ad finem ultimum,
ceterae vero virtutes, utut supernaturales atque etiam theologicae, huiusmodi
ordinatione carent, cum claudantur in ambitu proprii ac specifici obiecti for­
malis quod non est finis ultimus. Inaniter autem fingitur connaturale quod­
dam ac innatum pondus quo omnis virtus feratur in finem ultimum, cum
nulla virtus feratur ultra proprium obiectum formale et nihil sit magis determinativum et limitativum quam obiectum formale; non aliter ergo aliae vir­
tutes possunt in finem ultimum tendere, nisi quatenus trahantur in propriam
spheram charitatis et sub eius pondere ferantur. Frustra pariter invocatur
propria bonitas uniuscuiusque virtutis, nam haec, quantumvis magna ac
supernaturalis, non est de se ordinata ad finem ultimum nec ideo habet valo­
rem proportionatum praemio vitae aeternae, ut supra dictum est.
Restat igitur solus influxus virtualis, qui, ut describitur a S. Thoma, in
eo consistit quod actus charitatis, semel positus nec amplius existens, habet

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

1001

adhuc vim ordinandi omnes futuros actus aliarum virtutum ad suum finem
ultimum et hoc modo eos imperandi atque informandi.
In 2 Sent., dist. 38, q. 1, ad 4: «Ad hoc quod alicuius actionis finis sit
Deus vel charitas, non oportet quod agendo illam actionem aliquis de Deo
vel charitate cogitet; nec iterum sufficit quod aliquis in habitu tantum Deum
et charitatem habeat, quia sic etiam actum venialis peccati aliquis in Deum
ordinaret, quod falsum est, sed oportet quod prius fuerit cogitatio de fine,
qui est charitas vel Deus, et quod ratio actiones sequentes in hunc finem
ordinaverit, ita quod rectitudo illius ordinationis in actionibus sequentibus
salvetur: ut patet in exemplo quod Avicenna ponit de artifice, qui, si dum
opus suum exercet, semper de regula artis cogitaret, multum in opere impe­
diretur, sed sicut prius excogitavit per regulas artis, ita postmodum operatur».
Ibid., dist. 40, q. 1, a. 5, ad 6: «Non sufficit omnino habitualis ordinatio
actus in Deum, quia ex hoc quod est in habitu, nullus meretur, sed ex hoc
quod actu operatur. Nec tamen oportet quod intentio actualis ordinans in
finem ultimum sit semper coniuncta cuilibet actioni quae dirigitur in aliquem
finem proximum; sed sufficit quod aliquando actualiter omnes illi fines in
finem ultimum referantur, sicut fit quando aliquis cogitat se totum ad Dei
dilectionem dirigere; tunc enim quidquid ad se ipsum ordinat, in Deum
ordinatum erit. Et si quaeratur quando oporteat actum referre in finem
ultimum, hoc nihil aliud est quam quaerere quando oportet habitum chari­
tatis exire in actum: quia quandocumque habitus charitatis in actum exit,
fit ordinatio totius hominis in finem ultimum, et per consequens omnium
eorum quae in ipsum ordinantur ut bona sibi» (cf. ad 3).
De charitate, a. 11, ad 2: «Sicut in causis efficientibus virtus primae
causae manet in omnibus causis sequentibus, ita etiam intentio principalis
finis virtute manet in omnibus finibus secundariis; unde quicumque actu
intendit aliquem finem secundarium, virtute intendit finem principalem;
sicut medicus, dum colligit herbas actu, intendit conficere potionem, nihil
fortassis de sanitate cogitans, virtualiter tamen intendit sanitatem, propter
quam potionem dat. Sic igitur cum aliquis seipsum ordinat in Deum sicut in
finem, in omnibus quae propter seipsum facit manet virtute intentio ultimi
finis qui Deus est; unde in omnibus mereri potest, si charitatem habeat. Hoc
igitur modo Apostolus praecipit quod omnia in Dei gloriam referantur».

1010. Fatendum tamen est aliquam difficultatem inveniri in intelligendo quomodo influxus actus charitatis, iam praeteriti, iugiter perseveret, ita
ut possit dici vere virtualis, quin actualiter influat per aliquam sui vim relic­
tam in voluntate, nec potius pertransiendo abierit in quandam intentionem
quae sit iam mere habitualis, ac ideo insufficiens ad imperandos et informan­
dos subséquentes actus aliarum virtutum, quemadmodum in administratione
sacramentorum intentio olim posita nec revocata, quae tamen actu non in­
fluit, non reputatur virtualis sed mere habitualis.6364
Propterea, aliqui thomistae, nominatim Salmanticenses? quos sequitur
63 Hanc obiectionem urget Suarez, De gratia, 1. 12, c. n. 1.
64 De merito, disp. 4, dub. 5, § 6, n. 85-91.

1002

DE GRATIA

Billot,6566ad explicandum huiusmodi virtualem influxum, seposito ipso actu
charitatis, recurrunt ad eius habitum qui, ut aiunt, consequenter ad actum
vel forte antecedenter ad ipsum actum, informat voluntatem et omnes habitus
virtutum qui in ea inveniuntur (idque, iuxta Salmanticenses, per quandam
formalem modalitatem, distinctam ab ipsa charitate, quae est ipsius charitatis
participatio), ita ut quandocumque voluntas transit in actus aliarum virtutum,
hos eliciat ut informata et modificata a charitate (per eius praecedentem
actum vel saltem per eius habitum) ac proinde huiusmodi actus sint formaliter
actus illarum virtutum (puta fidei, spei, poenitentiae, temperantiae) et concomitanter sive virtualiter actus charitatis.
Attamen, imprimis huiusmodi explicatio valde difficilis est captu, imo
frustranea videtur; non enim intelligitur quid esse possit ea ceterarum virtu­
tum veluti entitativa informatio per habitum charitatis, cum nonnisi opera­
tive haec possit alias informare (ut notatum est supra, n. 1007), et multo
minus intelligitur praefata Salmanticensium formalis modalitas, distincta a
charitate.'* Praeterea, recursus ad eam explicationem nullatenus necessarius est,
cum adsit alia via, eaque convenientissima ac necessaria, praefatam difficul­
tatem solvendi, quam explicite nec semel proponit ipse S. Thomas, praecipue
1-2, q. 8, a. 2 et 3 (cf. comment. Caietani); De veritate, q. 22, a. 14; De
charitate, a. 11, ad 2, quaeque ad hoc reducitur ut dicatur volitionem finis
ultimi, quae est propria actus charitatis, semel elicitam ac formaliter praeteri­
tam, virtualiter ac necessario permanere in ipsa intentione quorumlibet me­
diorum, seu in subsequentibus actibus ceterarum virtutum, idque provenire
ex intrinseca connexione inter finem et medium, quorum unum in altero
necessario includitur.
1011. Quando scilicet duo ad invicem ordinantur et unum in alio in­
cluditur, potest voluntas ea velle aut per distinctos actus quorum unus est
causa alterius, puta volitionem finis et intentionem mediorum, vel per unum
et eundem actum, in quo unum obiectum vult formaliter et aliud virtualiter,.
ratione virtualis eius continentiae in altero. Ita, per unum et eundem actum
quo voluntas formaliter vult media, virtualiter ac necessario vult ipsum
finem, quia, cum finis sit proprium obiectum voluntatis, voluntas nequit alia
velle nisi quia vult finem, «nec potest [in alia] ferri nisi feratur in ipsum
finem» (1-2, q. 8, a. 3), imo «hoc ipsum quod in eis vult, est finis» (ibid.,
a. 2), ac ideo actus intentionis mediorum necessario in se continet virtualiter
actum volitionis finis, tanquam formalis «ratio volendi ea quae sunt ad
finem» (ibid., a. 3). Sic igitur, semel volito fine ultimo per actum charitatis,
omnes actus qui subinde ab aliis virtutibus eliciuntur circa media sive parti­
culares fines, continent necessario, etsi virtualiter tantum, intentionem ultimi
finis seu ipsum actum charitatis; ob quam virtualem continentiam illi actus

65 De gratia Christi, thes. 20, § 2, circa finem.
66 Ipse Billot, huiusmodi difficultate conscius, suae qualicumque explicationi haec
praemittit: «In hac igitur quaestionis obscuritate convenit certe sapere ad sobrietatem.
Occurrunt tamen duo principia, eaque non conficta, sed verissima, ex quibus forsitan
desideratam licebit deducere solutionem».

M*

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

1003

dicuntur vere, utut virtualiter, ab actu charitatis imperari, imo operative
affici et informari, ac consequenter ita dignificari ut inde participent ipsam
meriti rationem, quae est propria solius virtutis charitatis. Quo sensu cha­
ritas, ratione finis ultimi qui, actu etsi virtualiter, intenditur in omnibus
actibus ceterarum virtutum, est tum forma virtutum tum ac consequenter
forma meriti, seu immediatum ac formale principium omnis meriti, ut supra
dictum est (n. 1007 ).67
Exinde intelligitur discrimen inter virtualem influxum actus charitatis et
supradictum virtualem influxum intentionis in administratione sacramento­
rum (n. 1010), aut cuiuslibet alius intentionis infra lineam charitatis. Nam,
quamvis virtualis influxus sit quid commune omni fini respectu suorum me­
diorum, ac ideo in omni mediorum intentione adsit et virtualiter influat
volitio finis, tamen intentio cuiuslibet particularis sive proximi finis potest
intermitti et locum cedere influxui alius finis relate ad sua propria media, ita
ut evadat mere habitualis (seu manens in sola dispositione subiecti absque
ullo influxu) aut etiam simpliciter evanescat. E contra, intentio ultimi finis
nequit ullo modo intermitti ac cessare, sed iugiter virtualiter manet et vir­
tualiter influit, quia finis ultimus est universalis ambitque omnes particulares
fines et omnia media, ad quae voluntas se convertere potest, ac proinde,
sicut in linea causarum efficientium nulla causa movet nisi sub actuali influxu
causae primae, ita in linea causarum finalium nullus finis movet nisi sub
influxu ultimi finis, nec ideo potest voluntas quidquam velle nisi sub virtuali
influxu ipsius volitionis ultimi finis, ita ut in omni volitione velit virtualiter
ipsum ultimum finem. Cum igitur charitas, elevando hominem ad ordinem
supernaturalern, assumit regimen totius voluntatis eamque ordinat ad Deum
ut ultimum finem simpliciter et in omni ordine, eius actus necessario immis­
cetur omnibus liberis actibus cuiuslibet virtutis, tam supernaturalis quam
naturalis, eos virtualiter movens, imperans, informans ac meritorios reddens
(cf. De charitate, a. 11, ad 2, supra cit., n. 1009).

1012.

Ex dictis de formali influxu charitatis in omne meritum
resolvuntur tres particulares quaestiones de meriti extensione, qua­
litate et gradu, quarum prima respicit meriti existentiam, altera
essentiam, tertia accidens. His etiam implicite satisfit quibusdam
obiectionibus quae contra ipsam statutam doctrinam fieri possunt.
67 Huiusmodi virtualis influxus, qui invenitur in omni illa intentione quae virtualis
vocari solet (confer quadruplicem divisionem intentionis supra relatam, n. 1002), sic apte
explicatur a Gredt: «[Homo] virtualiter agit propter finem, cum ex intentione, quae
antea actu exsistebat erga finem, derivatur electio et volitio eorum, quae sunt ad finem.
Sicut enim causa efficiens, quae iam cessavit esse, potest causare, virtute a se relicta, ita
intentio actualis, cum desinit esse, potest relinquere sui virtutem et virtualiter permanere,
ut cum quis, postquam actu intendit Romam pergere, vi huius intentionis parat vesti­
menta, ascendit currum, etc., prioris intentionis iam oblitus. In intentione virtuali contin­
git quaedam dictaminum practicorum concatenatio, quorum alterum pellit ad alterum,
quo conservatur primae intentionis virtus. Et licet haec concatenatio aliquando omnino
interrumpatur, puta per somnum, conservatur nihilominus primae intentionis virtus, cum
in memoria aliquid eius conservatur, vi cuius post interruptionem continuatur intentio
virtualis, quin actualis iteretur» (Elementa philosophiae aristotelico-tbomisticac II, n. 881).

1004

DE GRATIA

Quod attinet meriti extensionem, dicendum est in iusto omnes
actus liberos nec peccaminosos, etiam mere naturales (ut manducare,
bibere, ludere, ambulare, variis operibus et officiis incumbere, bono
proprio temporali prospicere, familiae curam habere, etc.), esse supernaturaliter meritorios, et quidem augmenti gratiae et vitae
aeternae. Ratio est, quia ex una parte omnis actus liber, conside­
ratus in individuo, est moraliter bonus aut malus, nec datur actus
moraliter indifferens, et ex alia parte charitas per suam informatio­
nem et influxum assumit regimen totius voluntatis, virtualiter in­
fluens in omnes actus liberos ac bonos, eosque ordinans ad finem
ultimum, ita ut exinde ipsi etiam actus naturales fiant supernaturales
quoad modum et fecundentur valore meritorio.
Haec sententia aliquod fundamentum habet in verbis Apostoli, Rom. 8.
28: «Diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum»; 1 Cor. 10. 31: «Sive
ergo manducatis sive bibitis, sive aliud quid facitis, omnia in gloriam Dei
facite». Est autem explicita sententia S. Thornae, quam sequuntur communi­
ter thomistae (Capreolus, Caietanus, In 1-2, q. 8, a. 3; q. 21, a. 3; Ferrariensis,
In C. Gent. 3. 109; D. Soto, Medina, Zumel, Gonet, Salmanticenses, Billuart,
Hugon, Garrigou-Lagrange) et plures alii, contra paucos qui, vel negant
omnem actum liberum esse bonum aut malum, seu admittunt actus liberos
indifferentes, vel negant ad rationem meriti sufficere praefatam generalem
ordinationem charitatis et requirunt immediatum et actualem influxum vel
charitatis vel cuiuslibet virtutis supernaturalis in actus naturalium virtutum,,
seu ut hi fiant explicite ex aliquo motivo supernaturali (ita Suarez, De gratiar
1. 12, c. 10, n. 14 sq., cf. dicta superius, n. 1003).
Primam rationem seu impossibilitatem actus liberi indifferentis in indi­
viduo probat S. Thomas ex eo quod actus accipit bonitatem non solum ex
obiecto, ex quo potest esse indifferens, sed etiam ex fine, ex quo nequit esse
indifferens sicut nec ipse finis, quia aut malus aut bonus est (1-2, q. 18,
a. 9; In 2 Sent., dist. q. 40, a. 5; De malo, q. 2, a. 5).ω Alteram rationem
deducit S. Thomas ex eo quod charitas per suam ordinationem ad ultimum
finem regulat et ordinat totum hominem (cf. textus citatos supra, n. 1009, et
In 2 Sent., mox cit.). Unde simpliciter concludit: «Habentibus charitatem
omnis actus est meritorius vel demeritorius» (De malo, q. 2, a. 5, ad 7).
Integram autem doctrinam sic aptissime proponit: «Nullus [actus]... qui
voluntatem deliberatam sequitur indifferens erit, sed de necessitate vel bonus
vel malus bonitate vel malitia civili [seu naturali]; sed tamen actus bonitate
civili perfectus non est susceptibilis efficaciae merendi nisi in eo qui gratiam
habet; et ideo in eo qui caret gratia indifferens est ad meritum et demeritum;
sed in illo qui gratiam habet oportet vel meritorium vel demeritorium esse:
quia sicut malus erit demeritorius, sic etiam bonus erit meritorius. Quia, cum
charitas imperet omnibus virtutibus sicut voluntas omnibus potentiis, oportet
68 Cf. Gredt, Elementa philosophiae aristotelico-thomisticae II, n. 926-930.

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

1005

ut quidquid ordinatur in finem alicuius virtutis, ordinetur in finem charitatis;
et cum omnis actus bonus ordinetur in finem alicuius virtutis, in finem chari­
tatis ordinatus remanebit, et ita meritorius erit. Et sic comedere et bibere,
servato modo temperantiae, et ludere ad recreationem, servato modo eutrapeliae, quae medium tenet in ludis, ut dicitur in Ethic., c. 9, meritorium erit
in eo qui charitatem habet, qua Deum ultimum finem vitae suae constituit»
(/« 2 Sent., dist. 40, q. 1, a. 5; cf. ad 2, 3, 5).
1013. Huiusmodi universalitati non obstat sive existentia imperfectio­
nis in iusto, sive actus virtutis qui eliceretur ab homine iustificato per sacra­
mentum antequam eliciat primum actum charitatis.
Nam imperfectio accipitur vel pro peccato veniali omnino levi, et ita, ideo
non est actus meritorius quia non est bonus; vel pro actu indeliberato, cuius
frequentia minuitur in voluntatibus sanctioribus, et iste actus, cum non sit
liber, non est meritorius nec demeritorius; vel pro actu semideliberato, et hic
nequit esse meritorius nisi qua parte et pro quanto est liber (cf. supra,
n. 995).
Casus vero hominis iustificati per solum sacramentum (supposita quidem
attritione), qui ante primum actum charitatis eliceret actum alicuius virtutis
(puta fidei, vel spei, vel poenitentiae, vel religionis), diversimode resolvitur
ab auctoribus. Quidam, ut Gonet, concedunt exceptionem, seu huiusmodi
actum non esse meritorium, et ideo, si ille homo moritur ante elicitum pri­
mum actum charitatis, vitam aeternam obtinere non titulo meriti sed solo
titulo haereditatis, non secus ac parvulos baptizatos et adultum qui, iustificatus per sacramentum in statu inconscientiae, in hoc statu moreretur. Sed,
quia S. Thomas universaliter affirmat omnes actus iusti esse meritorios, ideo
alii, ut Salmanticenses et Billot, iterum hic recurrunt ad suam opinionem de
modificatione omnium virtutum ab habitu charitatis independenter et antecedenter ad ipsum actum charitatis (cf. supra, n. 1010), dicentes praefatum
actum cuiuslibet virtutis procedere a virtute iam ita modificata ac ideo esse
meritorium.
Ceterum, videtur non concedendam exceptionem nec recurrendum ad
huiusmodi explicationem, sed negandum ipsum suppositum, quod scilicet
possit actus alius virtutis absolute praecedere primum actum charitatis. Nam,
si homo per sacramentum iustificatur in statu conscientiae, actus charitatis et
contritionis erit necessario immediata dispositio ad iustificationem, procedens
efficienter ab ipsa gratia iustificante media charitate et poenitentia; si vero
iustificatur in statu inconscientiae, cum ab hoc statu revocatur, primus eius
actus, prioritate temporis vel saltem naturae, erit ipse actus charitatis, cum
primum quod homini occurrat, sit decidere de suo fine. Ceterum, fieri potest
ut duo actus, charitatis et alius virtutis, simul tempore contingant et alter, ob
suam indolem manifestativam sit magis apparens (propterea S. Thomas, 1-2,
q. 8, a. 3, ait actum circa finem «quandoque praecedere tempore» actum circa
media .adeoque non semper), imo, ut observat Caietanus (In h. I.) fieri potest
ut idem materialiter actus procedat formaliter ac simultanée ab utraque vir­
tute, altera praebente materiam, puta eleemosynam aut materiam religionis
(vel quodlibet medium ad finem ultimum), et altera praebente formam, sive
ipsam ordinationem ad finem ultimum (ut nempe fiat propter Deum), «ea

namque quae sunt ad finem, comparantur ad finem ut materia ad formam».

1014.

Quod attinet meriti qualitatem, dicendum est hanc
pendere tum a forma meriti, quae est actus charitatis, tum etiam ab
eius materia, quae est actus ceterarum virtutum, tam supernaturalium quam naturalium. Aliis verbis, meritum non fundatur in sola
bonitate quae inest ipsi actui charitatis, sed etiam in bonitate quae
inest actibus aliarum virtutum, nam et isti habent suam propriam
bonitatem, quamvis haec non valeat fundare meritum nisi afficiatur
ac formalizetur bonitate charitatis.6970
Unde, stante eadem charitate
informante, diversum meritum corresponde! martyrio et eleemosy­
nae, fidei et spei, humilitati et castitati, actui virtutis supernaturalis
et actui virtutis naturalis. Et ratio est quia, quamvis una sit forma
charitatis, tamen eius materia est diversa, ac ideo, pro illius diver­
sitate, ipsa diversimode informat et influit; fundamentum enim me­
riti est ipsa bonitas actus, ut completa et formalizata a charitate. Si
tota ratio sumeretur a sola charitate (ut unus vel alter theologus
sensit, nominatim Bafiez, In 2-2, q. 24, a. 6, dub. 5, conci. 3), non
explicaretur quomodo diversae virtutes influere possint in gradum
meriti (de quo infra), magis enim meretur qui cum eodem gradu
charitatis subit martyrium, quam qui dat eleemosynam, et qui dat
totum quod habet, quam qui dat tantum partem.

1015.

η»

Quod tandem attinet gradum meriti? hic mensuratur
ex duplici ipsa causa, in quo meritum fundatur, seu tum ac princi­
paliter ex charitate informante ac imperante, tum ex ipsis operibus
sive actibus aliarum virtutum imperatis et informatis. Ex parte
ipsius charitatis, meritum mensuratur tum ex gradu sive intentione
ipsius actus charitatis, tum ex gradu sive quantitate influxus illius
actus in alios actus vel opera. Ita, maius est meritum actus qui fit
una cum actuali ac formali actu charitatis (ac ideo iuvat semper
formalem actum charitatis elicere, ut melius ceteri actus informen­
tur), maius est meritum in actibus virtutum supernaturalium, in
quas charitas proximius influit, quam naturalium (magis enim me­
retur homo orando quam honeste bibendo aut ludendo). Pariter ex
69 Ad rem S. Thomas In } Sent., dist. 18, q. 1, a. 5: «Quamvis meritum sit in
charitate sicut in radice, non tamen meremur sola charitate, sed etiam aliis virtutibus,
in quantum earum actus sunt a charitate imperati».
70 Cf. In 2 Sent., dist. 29, q. 1, a. 4, ubi S. Thomas meritum mensurat ex triplici
capite, scilicet ex gradu gratiae, voluntatis (seu voluntarietatis) et obiecti ex quo actus
speciem desumit (seu ex arduitate sive perfectione actus).

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

1007

parte operum sive actuum aliarum virtutum, meritum dupliciter
mensuratur. Primo nempe ex gradu perfectionis illorum; nam, ut
supra dictum est, diversis virtutibus diversa et inaequalis competit
bonitas, et ita actus fidei et spei sunt magis meritorii quam actus
virtutum moralium, actus virtutum supernaturalium sunt magis me­
ritorii quam actus virtutum naturalium (magis enim meretur bomo
orando quam bibendo, et magis superioribus oboediendo quam suos
familiares naturaliter amando), actus humilitatis est magis merito­
rius quam actus castitatis, et ita porro, iuxta absolute vel relative
maiorem perfectionem unius virtutis prae alia. Secundo, meritum
mensuratur ex gradu sive quantitate operis; ita maiori humilitati,
aut castitati,, aut patientiae, aut eleemosynae, maius meritum correspondet.
1016. Ad huiusmodi operis quantitatem concurrere potest tum arduitas
sive difficultas operis tum influxus passionum. Arduitas operis auget meritum,
si est tantum obiectiva, seu si provenit ex ipsa magnitudine operis, quia ita
refunditur in ipsam actus perfectionem vel quantitatem; ita magis meritorium
est subire martyrium quam obire ordinariae vitae difficultates, etiam pecu­
liares, et magis meritorium est vincere tentationes impuritatis quam facere
eleemosynam; ceterum, ipsa maior charitas ad ardua impellit et ideo in illis
operibus, ipse gradus charitatis ad maius meritum concurrit. Minuit vero
meritum arduitas mere subiectiva, quae nempe provenit ex defectu ipsius
operantis; nam infirmiori animo idem opus difficilius est et unicuique labo­
riosum ac difficile est quod non prompta voluntate facit (1-2, q. 114, a. 4,
ad 2; In 2 Sent. dist. 29, q. 1, a. 4; 2-2, q. 27, a. 8, ad 3; q. 182, a. 2, ad 1;
q. 184, a. 8, ad 6).71
Passiones vero tripliciter connectuntur cum actus moralitate et merito.
Vel scilicet antecedunt iudicium rationis, illud obnubilando, et sic minuunt
bonitatem et meritum; nam laudabilius est facere opus charitatis ex iudicio
rationis quam ex passione misericordiae. Vel subsequuntur per modum mere
redundantiae appetitus superioris in inferiorem, et sic nec minuunt nec au­
gent bonitatem et meritum, sed tantum sunt signum maioris bonitatis et
meriti. Vel subsequuntur per modum electionis, quando homo ad promptius
operandum eligit affici aliqua passione ut appetitus sensitivus cooperetur
intellectivo, et sic passiones augent bonitatem et meritum, quia redundant
in promptiorem operationem (1-2, q. 24, a. 3, ad 1; De veritate, q. 26. a. 7;
cf. a. 6).
Omnibus autem consideratis, gradus meriti praeprimis pensandus est ex
gradu charitatis, quae est vinculum perfectionis et forma meriti, ita ut, v. g.,
ex duobus facientibus eleemosynam et habentibus inaequalem charitatem ille
71 Quoad distinctionem inter arduitatem operis, quae pertinet ad meritum, et eius­
dem poenalitatem, quae pertinet ad satisfactionem, confer nostrum opus De Poenitentia
III 266-270.

1008

M

I

DE GRATIA

magis mereatur qui maiorem habet charitatem, sive det aequalem eleemosy­
nam sive etiam minorem; ex duobus vero habentibus eandem charitatem ille
magis mereatur qui maiorem dat eleemosynam.
Ceterum, praeter meritum essentiale, respiciens ipsam gratiam et gloriam,
datur etiam praemium accidentale sive secundaria aliqua gloria, de qua gau­
dent beati quaeque praefatis legibus non mensuratur, sed sequitur peculia­
riter ipsam supradictam arduitatem operis, tam obiectivam quam subiectivam.
Ita, quamvis aliquis sanctus, habens maiorem charitatem quam martyr, emi­
neat huic quoad praemium essentiale, martyr, eminet quoad praemium acci­
dentale, quod dicitur aureola martyrii (In 4 Sent., dist. 49, q. 5, a. 1); et
idem dic de missionario, qui sit minus sanctus quam monachus claustralis,
quique tamen in laboribus et difficultatibus apostolicis insudavit; idemque
dici potest de viro imperfecto, qui cum subiectiva ipsa difficultate, seu cum
non prompta et passionibus onerata voluntate, vincit aliquam tentationem.
Reddit enim Deus unicuique secundum opera sua.
Imo S. Thomas videtur assignare particulare praemium accidentale
omnibus et singulis virtutibus: «Omnes virtutes habent efficaciam merendi a
charitate, quae nos unit Deo a quo meremur et voluntatem perficit per quam
meremur, singulae tamen virtutes merentur singularia quaedam praemia eis
proportionaliter respondentia, sicut humilitas meretur exaltationem et paupertas regnum» (De potentia, q. 6, a. 9).
QUAESTIO VI.

DE OBIECTO MERITI72

I. SENSUS QUAESTIONIS.

1017. Ex hoc quod meritum stricte dictum (tam de condigno quam de
congruo) supponit statum gratiae et procedit a charitate ut a suo principio,
ut probatum est in duabus praecedentibus quaestionibus, sequitur primo, quod
proprium obiectum huius meriti sit aliquid pertinens ad eandem supernaturalem lineam ac gratia, puta alia gratia, augmentum prioris gratiae et gloria;
secundo, quod obiectum talis meriti nequeat esse sive quidquid in eodem
subiecto praecedit ipsam gratiam iustificantem (puta gratiae actuales sub qui­
bus eliciuntur actus praeparatorii ad iustificationem), cum nondum adsit prin­
cipium meriti, sive ipsa gratia iustificans, cum ipsa sit principium meriti nec
possit principium meriti cadere sub merito, secus esset causa suipsius.
Nihilominus ex his nondum manent solutae omnes quaestiones quae mo­
veri possunt circa obiectum meriti. Nam ex una parte, praeter meritum de
congruo stricte dictum, datur etiam quoddam meritum de congruo late dictum
(confer supra, n. 979), cui fortasse ea quae praecedunt gratiam et ipsa gratia
subesse possint; praeterea, praeter subiectum merens, sunt alii homines,
quibus fortasse homo in gratia constitutus possit mereri primam gratiam quam
sibi mereri non potest; tandem, in ipso homine in gratia constituto, praeter
ipsius gratiae augmentum et gloriam possunt considerari aliqui particulares
72 1-2, q. 114, a. 5-10. Confer alios locos S. Thomae relatos infra ad singula obiecta
et generalem bibiiographiam de merito allatam in n. 974.

DE EFFECTIBUS GRATIAE. SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

1009

effectus vel aspectus status gratiae, puta restitutio ipsius pro casu quo amit­
tatur et perseverantia in ipso, qui possint fortasse cadere sub merito.

Hinc plures particulares quaestiones resolvendae manent, quae,
una cum praedictis principalibus, possunt omnes coadunari sub duplice capite, quid nempe homo possit mereri et quid non possit,
atque in triplex sequens quaesitum dividi: 1. Utrum homo iustus
possit de condigno mereri vitam aeternam, augmentum gratiae et
gloriae, et bona etiam temporalia. 2. Utrum homo ante iustifica­
tionem non possit de condigno mereri primam gratiam, tam actua­
lem quam habitualem. 3. Utrum homo post iustificationem non pos­
sit de condigno mereri alicui primam gratiam, nec sibi reparationem
post lapsum et finalem perseverantiam.
In quibus quaestionibus, quarum plures ferunt sigillum doctri­
nae catholicae, non adsunt notabiles controversiae inter theologos,
sed tantum aliquis dissensus de re possibili et aliquod discrimen in
modo loquendi vel appretiandi sic dictum meritum de congruo, ut
indicabitur in decursu tractationis.
II. ASSERTIO 1. Iustus meretur, et quidem de condigno, vita n
aeternam, augmentum gratiae cum correspodente augmento vitae
aeternae, et bona etiam temporalia quatenus prosunt ad fines gra­
tiae et vitae aeternae.

1018. Nota theologica. Iustum vere mereri tum vitam aeter­
nam tum augmentum gratiae atque vitae aeternae, est de fide ex
Conc. Trid.; huiusmodi meritum esse de condigno, est theologice
certum ex doctrina eiusdem Concilii, ut iam ostensum est supra
(n. 986 sq.), agendo de ipsa meriti existentia. De merito circa bona
temporalia nihil dicitur in Magisterii documentis, sed est, saltem
nunc, communissima sententia theologorum.
PROBATUR.

1019. 1. De merito vitae aeternae' loquuntur explicite, sin
minus fere exclusive, fontes supra relati (n. 987-992), cum ea sit
praecipuum meriti obiectum ad quod cetera ordinantur. Conc. Tri­
dent inum hanc veritatem solemniter definit, adhibens duplicatam
expressionem «vere meretur vitam aeternam et ipsius vitae aeternae
73 1-2, q. 114. a. 3. Confer alios locos supra, n. 974.

1010

ΠΕ GRATIA

(si tamen in gratia decesserit) consecutionem» (cf. supra, n. 987);
quo quidem non significat duplex meriti obiectum, sed solutionem
praemii non fieri immediate sed post mortem et alligari non amis­
sioni ipsius iuris per subsequens peccatum. Theologica autem ratio
allata est supra (n. 993).
Posset quidem obici quod gloria est aliquid altius ac perfectius quam
gratia, ut patet praecipue ex eius actu visionis beatificae et ex eius aeternitate
sive inamissibilitate, ac ideo non habetur inter utramque ea valoris aequa­
litas quae requiritur saltem in merito de condigno.
Sed respondetur discrimen inter gratiam et gloriam esse tantum acciden­
tale et secundum quid,74 cum ipsa gratia non sit tantum mera iustificatio,
sanctificatio et elevatio, sed importet participationem divinae naturae, filia­
tionem adoptivam cum iure haereditatis gloriae, inhabitationem Spiritus S.
qui est sufficiens causa gloriae, ac pro tanto sit vere semen ipsius
gloriae, in qua nempe gloria virtualiter continetur sicut tota arbor in semine.
Ipsa quoque amissibilitas non est gratiae intrinseca, sed provenit'ex extrinseca
conditione subiecti, sicut inamissibilitas gloriae provenit quoque ex subiecti
conditione, quod, videndo Deum immediate, peccare non potest. Quapropter
gratia est aequalis gloriae, quoad essentiam et in virtute, sicut semen est
aequalis arbori, quamvis non sit aequalis actu et quoad omnes effectus, et
huiusmodi geometrica aequalitas sufficit ad rationem meriti de condigno.75
Ceterum, in merito attendenda est etiam ipsa Dei positiva ordinatio, sine
qua gratia non fundaret meritum, sed tantum ius haereditatis, et ratione
cuius completur ipsa praefata accidentalis inaequalitas inter gratiam et glo­
riam. Sicut enim conductor operariorum posset illis pro mercede operis iuste
assignare sive ducentas sive tercentas libellas, et in utroque casu servaret
justitiam et aequalitatem mercedis cum opere, ita Deus potuisset quidem pro
mercede gratiae assignare tantummodo aliam gratiam seu augmentum primae
gratiae, ipsam autem gloriam conferre solo titulo haereditatis, sed generose
voluit etiam gloriam conferre sub iustitia et corona meriti. Quo sensu ipsa
Scriptura loquitur de «mercede copiosa in caelis» (Mat. 5. 12) et de «men­
sura bona et conferta et coagitata et superefluente» (Luc. 6. 38) et S. Thomas
affirmat: «Cum Deus sit excellentissimus dator propter abundantiam suae
bonitatis, oportet quod semper eius datio in bonis superexcedat receptionem
quae est proportionata recipienti. Pro eodem autem computatur minus malum
et maius bonum, ut dicitur in 5 Ethic., c. 5; et ideo Deus semper dat ultra
condignum de bonis et semper mala poenae irrogat citra condignum» (Ίη 4
Sent., dist. 46, q. 2, a. 2, q* 1).

1020.

2. Augmentum gratiae et correspondons augmentum

™ Confer dicta superius, n. 8 33
75 1-2, q. 114, a. 3, ad 3: «Gratia Spiritus Sancti quam in praesenti habemus, etsi
non sit aequalis gloriae in actu, est tamen aequalis in virtute, sicut semen arborum, in
quo est virtus ad totam arborem. Et similiter per gratiam inhabitat hominem Spiritus
Santus, qui est sufficiens causa vitae aeternae; unde et dicitur esse ’pignus her^itatis
nostrae’, 2 Cor. 1. 22».

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

1011

gloriae* esse obiectum meriti, est definitum ut de fide a Conc. Trid.,
sess. 6, can. 24: «Si quis dixerit, iustitiam acceptam non conservari
atque etiam non augeri coram Deo per bona opera, sed opera ipsa
fructus solummodo et signa esse iustificationis acceptae, non etiam
ipsius augendae causam: an. s.» (Denz. 1574) et explicitius in can.
32, in quo integrum meriti obiectum exhibetur: «Si quis dixerit,
hominis iustificati bona opera ita esse dona Dei, ut non sint etiam
bona ipsius iustificati merita, aut ipsum iustificatum bonis operi­
bus... non vere mereri augmentum gratiae, vitam aeternam et ipsius
vitae aeternae (si tamen in gratia decesserit) consecutionem, atque
etiam gloriae augmentum: an. s.» (Denz. 1582; cf. cap. 10 et 16).
Scriptura idipsum innuit in pluribus locis, quorum aliqui in
hunc sensum adducuntur ab ipso Conc. Trid. (cap. 10). Patres vero
id explicitius proferunt.
Psal. 83. 5, 8: «Beati qui habitant in domo tua, Domine..., ibunt de
virtute in virtutem»; Prov. 4. 18: «Iustorum autem semita quasi lux splen­
dens, procedit et crescit usque ad perfectum diem»; Eccli. 18. 22: «Non im­
pediaris orare semper et ne verearis usque ad mortem iustificati, quoniam
merces Dei manet in aeternum»; 2 Cor. 4. 16: «Is qui intus est [i. e. interior
homo] renovatur de die in diem»; Ephes. 4. 15: «Veritatem autem facientes
in caritate crescamus in illo per omnia, qui est caput Christus»; 1 Petr. 2. 1:
«Sicut modo geniti infantes, rationabile sine dolo lac concupiscite, ut in eo
crescatis in salutem»; Apoc. 22. 11 sq.: «Qui iustus est iustificetur adhuc, et
sanctus sanctificetur adhuc. Ecce venio cito, et merces mea mecum est, red­
dere unicuique secundum opera sua».
Augustinus: «Ipsa gratia meretur augeri, ut aucta mereatur perfici»
(Epist. 186, cit. supra, n. 991); «Intelligamus Spiritum sanctum habere qui
diligit, et habendo mereri ut plus habeat, et plus habendo plus diligat... Proin­
de non solum non habenti, verum etiam habenti, non incassum promittitur:
non habenti quidem, ut habeatur; habenti autem ut amplius habeatur» (In
Io., tract. 74, n. 2, CCL 36. 513 sq.); «[Charitas] ut perficiatur, nascitur;
cum fuerit nata, nutritur; cum fuerit nutrita, roboratur; cum fuerit roborata,
perficitur; cum ad perfectionem venerit, quid dicit [Apostolus]? 'Mihi vivere
Christus est, et mori lucrum. Optabam dissolvi et esse cum Christo; multum
enim magis optimum: manere in carne necessarium propter vos’ (Phil. 1. 2124)» (In Io., tract. 5, c. 3, n. 4, ML 35, 2014). Prosper Aquitanus: «lustificatus itaque homo, id est, ex impio pius factus, nullo praecedente bono me­
rito, accipit donum, quo dono acquirat et meritum, ut quod in illo inchoatum
est per gratiam Christi, etiam per industriam liberi augeatur arbitrii» (Resp
ad capit. Callorum, c. 6, ML 51. 161). Gregorius M.: «Nec mirum si de
virtute in virtutem gradus sunt, quando unaquaeque virtus quasi quibusdam
76 1-2, q. 114, a. 8; In 2 Sent., dist. 27, q. 1, a. 5.

1012

DE GRATIA

gradibus augetur, et sic per incrementa meritorum ad summa perducitur»
(In Ezech., 1. 2, hom. 3, n. 4, ML 76. 960).

Ratio theologica assignatur cum S. Thoma (1-2, q. 114, a. 8)
ex eo quod, cum gratia sit semen gloriae, augmentum gratiae est
veluti augmentum seminis gloriae, quasi medium constitutum inter
primam gratiam et gloriam, ac ideo, sicut gloria cadit sub merito
ita pariter augmentum gratiae cadit sub merito, quasi via ac primus
gressus ad ultimum terminum meriti. Aliis verbis: cum gratia sit
ordinata ad gloriam merendam, augmentum gratiae cadit medium
inter gratiam et gloriam non solum physice sed etiam moraliter seu
in linea meriti. Ex qua paritatis ratione sequitur etiam hoc esse me­
ritum de condigno, sicut est meritum ipsius gloriae; idque confir­
matur etiam ratione a fortiori, nam qui potest de condigno mereri
ultimum terminum seu gloriam, potest a fortiori de condigno mereri
terminum proximum et minoris valoris. Nec valet obicere hominem
non posse mereri reparationem gratiae post lapsum et finalem per­
severantiam (ut infra ostendetur), quamvis se habeant ut medius
terminus inter gratiam et gloriam; nam, nonnisi apparenter ac ma­
terialiter haec duo mediant inter gratiam et gloriam, vere autem ac
formaliter ipsa se habent ex parte gratiae, seu ipsius principii meriti
quod non cadit sub merito, quia respiciunt ipsam existentiam gra­
tiae, quae, eatenus est subiectum meriti, quatenus perseverat in esse
nec interrumpitur.
Quod dictum est de gratiae augmento, valet etiam ac necessa­
rio de augmento virtutum et donorum, quae ex gratia fluunt vel in
ipsa radicantur, eo vel magis quod gratia non meretur nisi per ipsas
virtutes, cum meritum sit qualitas actus; ob quam rationem dici
etiam potest meritum redundare primo super ipsas virtutes per quas
attingit gratiam, sicut primo procedit ex eisdem virtutibus nec nisi
mediate ex gratia.
1021. Contra nostram assertionem quinque obici possunt.
Primo, actus virtutis, saltem si est intensior, producit efficienter physice
augmentum ipsius virtutis; ergo illud non meretur, cum nemo per meritum
expectet ab alio, id quod ex suis intrinsecis principiis necessario producit.
Resp. Negatur quod virtus supernaturalis seu infusa augetur physice per suos
actus, sicut virtus acquisita; physice enim augetur per solum influxum divi­
num seu per infusionem, eo nempe modo quo ipsam existentiam acquirit
(cf. supra, n. 835); per suos ergo actus nequit nisi efficienter moraliter augeri,
seu per meriti causalitatem.
Secundo, si augmentum gratiae esset obiectum meriti, sequeretur quod,

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU JUSTIFICATIONE ET MERITO

1013

hoc obiecto obtento, quiesceret meritum, cum merces iam obtenta fuit, nec
ideo esset locus ulteriori praemio vitae aeternae. Resp. Obiectio valeret, si aug­
mentum gratiae esset ultimus terminus meriti, cum tamen sit tantum terminus
intermedius, quo obtento, gratia, suo ipso augmento cumulata, iugiter expectat vitam aeternam, et quidem in maiori gradu, pro gradu ipsius augmenti. In
humanis quidem favoribus merces solet esse ultimus terminus meriti, quod
proinde cessat, soluta mercede, quamvis etiam in ipsis possit contingere ut
meritum attingat plura obiecta subordinala, donec ad ultimum, quod princi­
paliter intenditur, perveniatur (1-2, q. 114, a. 8, ad 1).
Tertio, nihil agit ultra suam speciem et vires. Ergo gratia nequit mereri
aliquid ultra seipsam, seu suum augmentum. Resp. Augmentum gratiae est
eiusdem speciei ac gratia, et quamvis superet gratiam quoad quantitatem, non
eam superat quoad virtutem; nam intra virtutem gratiae ipsa etiam gloria
continetur, quemadmodum arbor, etsi sit supra quantitatem seminis, non est
tamen supra eius virtutem (ibid., ad 2).
Quarto, gratia est eiusdem speciei ac eius augmentum. Atqui homo nequit
mereri ipsam gratiam, ut infra ostendetur. Ergo neque augmentum eius. Resp.
Ratio quare homo nequeat ipsam gratiam mereri non est eius species, seu
supernaturalitas, sed conditio subiecti, quia scilicet ante gratiam deest ipsum
principium meriti quod est ipsa gratia; quo quidem posito, homo mereri
potest non solum augmentum gratiae sed etiam vitam aeternam.
Quinto, si augmentum gratiae esset obiectum meriti, gratia augeretur per
quemlibet actum bonum, etiam remissum seu parvi valoris, qui nempe non
adaequaret ipsam perfectionem gratiae (puta si quis habens gratiam gradu ut
octo, elicit actum charitatis intensum ut quatuor); iamvero gratia nequit
augeri per actum remissum, quia actus se habet ut dispositio ad augmentum
et actus remissus est inadaequata dispositio; ergo huiusmodi meritum in hoc
casu aut non datur aut est frustraneum, et si hoc valet in uno casu, valet in
omni casu, quia ratio meriti semper eadem est. Resp. Actus bonus se habet
ad gratiae augmentum sive ut dispositio physica sive ut causa moralis seu ut
meritum. Actus igitur remissus, sub ratione meriti consequitur immediate
suum effectum seu confert ius ad augmentum gratiae, sed quia ipse deficit a
ratione proportionatae dispositionis physicae, augmentum non immediate
homini confertur, sed tunc tantum quando per alium actum intensiorem
succedet congrua physica dispositio. Et confirmatur a paritate cum ipsa gloria,
quae, quamvis in iure habeatur per quodlibet meritum, tamen non statim
confertur sed suo tempore (ibid., ad 3). Ceterum, idipsum valeret etiam si
actus bonus non esset meritorius sed mera physica dispositio ad augmentum
gratiae; eadem enim obiectio recurreret, de modo scilicet et tempore quo fit
sic dicta reviviscentia meritorum. Quam quaestionem, pertractari solitam in
tractatu de virtutibus (ubi de charitate) vel de sacramento Poenitentiae, qui­
dam theologi alio modo resolvunt, concedendo etiam per actus remissos ac
meritorios augmentum gratiae immediate conferri; ac ita hanc obiectionem de
medio tollunt (confer supra, n. 835).

1014

DE GRATIA

1022. 3. Bona ipsa temporalia71 sunt obiectum supernaturalis
meriti de condigno, pro quanto conducunt ad vitam aeternam seu
prosunt fidelibus ad salutem, puta ad facilius exercitium virtutum.
Huius veritatis aliquod fundamentum non inepte petitur ex quibusdam
textibus Scripturae, in quibus asseritur observantibus Dei mandata non deesse
necessaria bona temporalia, quamvis id posset intelligi de mera generali Dei
providentia quae de omnibus hominibus, tam bonis quam malis, curam gerit,
iuxta illud Eccle. 9. 2: «Universa aeque eveniunt iusto et impio, bono et
malo, mundo et immundo, immolanti victimas et sacrificia contemnenti».
Nihilominus, cum bona temporalia de facto possint prodesse iustis ad salutem,
convenienter dicitur in sequentibus locis agi de vero merito: Psal. 33. 10 sq.:
«Timete Dominum omnes sancti eius, quoniam non est inopia timentibus
eum. Divites eguerunt et esurierunt, inquirentes autem Dominum non mi­
nuentur omni bono»; Psal. 36. 25: «lunior fui, etenim senui, et non vidi ius­
tum derelictum, nec semen eius quaerens panem»; Mat. 6. 31-33: «Nolite
ergo solliciti esse dicentes: Quid manducabimus aut quid bibemus aut quo
operiemur. Quaerite ergo primum regnum Dei et iustitiam eius, et haec omnia
adidentur vobis» (cf. Luc. 12. 29-32); Mat. 19. 29: «Et omnis qui reliquerit
domum vel fratres aut sorores aut patrem aut matrem aut uxorem aut filios
aut agros propter nomen meum, centuplum accipiet et vitam aeternam possi­
debit». Idipsum ostendit historia lob (cf. lob 42. 10: «Et addidit Dominus
omnia, quaecumque fuerant lob, duplicia») necnon tota historia ipsius populi
israelitici, nam, ut observat S. Thomas, «patet historias veteris testamenti
revolventi, [quod] communis status populi semper sub lege in prosperitate
fuit, quandiu legem observabant, et statim declinantes a praeceptis legis divi­
nae, in multas adversitates incidebant» (1-2, q. 99, a. 6, ad 3).

Ratio theologica desumitur cum S. Thoma ex eo quod bona tem­
poralia possunt, quibusdam hominibus et in quibusdam circumstan­
tiis et sub quadam ratione ac mensura, esse utilia ad exercitium
virtutum et consequenter conducere ad finem ultimum salutis. lamvero, qui potest mereri finem potest etiam mereri ea quae ducunt
ad finem; nam media qua talia participant de bonitate finis, ac ideo
valor operis meritorii, adaequans aestimabilitatem finis ac petens
finem ut praemium, adaequat etiam aestimabilitatem medii ac petit
hoc ut praemium. Ergo «temporalia bona, considerata prout sunt
utilia ad opera virtutum, quibus perducimur in vitam aeternam...
directe et simpliciter [adeoque proprie et de condigno] cadunt sub
merito, sicut et augmentum gratiae, et omnia illa quibus homo adiuvatur ad perveniendum in beatitudinem post primam gratiam. Tan77 1-2, q. 114, a. 10; 2-2, q. 122, a. 5, ad 4; 3 p., q. 89, a 6, ad 3; De potentia,
q. 6, a. 9. Cf. P. Lumbreras, «Prosperidad terrena dei justo», Vida sobrcnatural II (1921)
179 sqq.—«Temporal goods and merit», Americani Catholic quarterly review XLVI 1921)
429 sqq.—«Naturale meritum ad Deum», Angelicum XIX (1942) 139-178.

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU JUSTIFICATIONE ET MERITO

1015

tum enim dat Deus viris iustis de bonis temporalibus, et etiam de
malis, quantum eis expedit ad perveniendum ad vitam aeternam»
(1-2, q. 114, a. 10).78
1023. Ad ampliorem huiusmodi obiecti meriti intelligentiam et ad
solvendas difficultates quae moveri possunt, adverte sequentia:
Primo, bona temporalia sunt obiectum meriti de condigno, ut sequitur
ex praefata ratione, nec tantum de congruo, ut sustinuit unus vel alter theo­
logus, nominatim Soto {In 4 Sent., dist. 15, q. 2, a. 4, ad 3) et Vazquez
(Comm, in 1-2, q. 114, a. 10), arguentes tum ex eo quod haec bona se habent
tanquam auxilia extrinseca ex parte principii meriti quod non cadit sub
merito, tum ex eo quod non infallibiliter conferuntur, ut patet quia ex duo­
bus hominibus, aequaliter iustis et aequalis meriti, unus est pauper et alter
dives. Sed ad primum respondetur bona temporalia non se habere ex parte
principii meriti, seu subiecti ut gratia ornati, praecise quia sunt illi principio
extrinseca, sed se habere ut terminum intermedium, conducentem ad ultimum
terminum salutis. Ad alterum pariter negatur bona temporalia non infallibi­
liter conferri alicui iusto, si et quatenus ipsi prosunt ad finem salutis; solus
autem Deus scit cuinam et quando et in qua mensura ea bona prosint, ac
propterea videmus quosdam iustos minus de illis bonis obtinere quam alios
iustos, vel iustum minus quam peccatorem, vel iustum illis bonis prorsus
carere, quando nempe ea bona vel minus vel nihil prosunt.
Ad quod observandum est cum S. Thoma quod bona temporalia magis
alliciunt homines imperfectos ad observationem mandatorum, unde «oportet
eum qui vult inducere hominem ad observationem praeceptorum, ut ex illis
eum movere incipiat quae sunt in eius affectu, sicut pueri provocantur ad
aliquid faciendum aliquibus puerilibus munusculis... Imperfectorum autem est
quod temporalia bona desiderent, in ordine tamen ad Deum» (1-2, q. 99,
a. 6). Praeterea, bona temporalia sunt quid parvum in comparationem spiri­
tualium, ac ideo minus quam ista conveniunt iusto in via salutis, eo vel magis
quod ob hominis fragilitatem solent esse obstaculum virtutis et radix tentationum,79 ac ideo non solent in magna copia iustis conferri sed «tantum quan­
tum sufficit ad virtutem» (1-2, q. 87, a. 7, ad 2), seu «tantum quantum eis
expedit ad perveniendum ad vitam aeternam» (1-2, q. 114, a. 10). Unde
duplex ratio esse potest, quare iustus bonis temporalibus careat aut eis minus
abundet, vel nempe eius maior perfectio, ut scilicet a temporalibus abstrahar
et spiritualibus magis inhaereat, vel eius imperfectio, quia scilicet, si ea habe78 Inter bona temporalia, quae iustus mereri potest, computatur etiam longaevitas.
quatenus quibusdam est medium ducens ad salutem: quod si pluribus ea denegatur, ratio
est quia eis non prodesset ad salutem, iuxta illud Sap. 4. 13: «Consummatus in brevi ex­
plevit tempora multa; placita enim erat Deo anima eius, propter hoc properavit educere
illum de medio iniquitatum» (cf. v. 16). Imo S. Thomas ait hominem longaevitatem me­
reri peculiariter per ipsum actum naturalis virtutis quo honorat parentes suae vitae aucto­
res: «Beneficium vitae corporalis post Deum a parentibus habemus. Et ideo ille qui ho
norat parentes, quasi beneficio gratus, meretur vitae conservationem: qui autem non hono­
rat parentes, tanquam ingratus, meretur vita privari» (2-2, q. 122, a. 5. ad 4).
79 Confer dicta in vol. 1, n. 790, ubi de divina providentia.

1016

DE GRATIA

ret, totus in illis defigeretur et a Deo elongaretur (1-2, q. 99, a. 6, ad 3).
Manet tamen inconcussum principium, quod iustus de condigno meretur bona
temporalia eaque infallibiliter obtinet, eo modo, mensura et tempore, quo ei
prosunt ad salutem.

1024. Secundo, iustus potest etiam mereri alteri bona temporalia, non
tamen de condigno, quia nulla ostenditur haberi quoad hoc divina ordinatio
sive acceptatio, sed tantum de congruo stricte dicto, seu de iure amicabili,
quia, si potest hoc modo alteri mereri primam conversionis gratiam (ut infra
ostendetur), a fortiori potest mereri bona temporalia quae sunt minus, qua­
tenus tamen ad finem ipsius gratiae conducunt.

1025. Tertio, iniustus, sive quilibet peccator, nequit bona temporalia
utut conducentia ad finem salutis, mereri merito supernaturali (de quo loqui­
mur), neque de condigno neque de congruo stricte dicto, cum utrumque fun­
detur in statu gratiae. Potest tamen ea mereri de congruo late dicto (De po­
tentia, q. 6, a. 9; cf. supra, n. 979), quo quidem modo potest etiam bona
spiritualia mereri. Praeterea competit ei etiam quoddam meritum naturale,
de quo infra.

ή»

I
ί
;Η
*t
bl

1026. Quarto, bona temporalia, considerata secundum se nec prout
conducentia ad salutem, nullo modo sunt obiectum meriti supernaturalis, tam
de condigno quam de congruo (sive stricte dicti sive late dicti) et tam in
iusto quam in peccatore; unde ipse iustus, non obstante sua amicitia cum
Deo, nequit illa bona mereri nisi inquantum ei prosunt ad salutem. Ratio est
quia quodlibet meritum supernaturale est essentialiter ordinatum ad salutem
seu ad finem ultimum, ac ideo non attingit nisi ea obiecta quae, et prout, ad
hunc finem conducunt.
Quaeri tantum potest num bona temporalia, sic accepta, sint saltem
obiectum alicuius veri meriti naturalis in praesenti statu naturae lapsae, sicut
fuissent in possibili naturali statu naturae purae vel integrae (quae nempe
careret gratia sanctificante). Id prima fronte videtur docere S. Thomas, dicens
ea bona «non simpliciter cadere sub merito sed secundum quid» (1-2, q. 114,
a. 10), et confirmatur ex quibusdam biblicis exemplis, ut de Achab (3 Reg.
21) et de Ninivitis (Ion. 3. 10; 4. 11), quibus Deus ob aliquod bonum opus
distulit poenam suorum peccatorum, de obstetricibus quae aliquid temporale
meruerunt liberando pueros hebraeorum (Exod. 1. 17, 20 sq.), de Nabuchodonosor rege Babylonis qui expugnando Tyrum meruit a Deo victoriam super
Aegyptum (Ezech. 29. 19 sq.: «Dedi ei terram Aegypti, pro eo quod labo­
raverit mihi, ait Dominus Deus»), item ex assertione Augustini, ulterius expli­
cata a S. Thoma, iuxta quam Deus dedit romanis imperium mundi in prae­
mium naturalium virtutum illorum.50 Attamen, videtur dicendum in his non
80 Augustinus, De civ. Dei, 1. 5, c. 12: «Proinde videamus, quos Romanorum mores
et quam ob causam Deus ad augendum imperium adiuvare dignatus est»; c. 15: «[Romani]
litteris et historia gloriosi sunt paene in omnibus gentibus: non est [ergo] quod de summi
et veri Dei iustitia conquerantur; ’perceperunt mercedem suam’... Merces autem sancto­
rum longe alia est...» (CCL 47. 142, 149).
S. Thomas, Opusc. De regimine principium, 1. 13, c. 4 (qui tamen liber 13 proba-

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

1017

agi de vero merito, etiam naturali (tam de condigno quam de congruo), nec
in praesenti ordine naturae elevatae dari aliud verum meritum apud Deum
praeter supernaturale, quia omne verum meritum apud Deum accipitur per
respectum ad ipsum Deum ut finem ultimum, nec in praesenti ordine datur
alius finis ultimus quam supernaturalis. Unde nonnisi in latissimo sensu ac
veluti abusive loqui possumus de merito naturali, quatenus nempe agitur de
quibusdam effectibus ad quos providentia divina aptat congruentes causas,
ita ut hae dicantur mercedem accipere in eo sensu quod physice perveniunt
ad illos effectus ad quos ordinantur et moventur a Deo.*
81 Ceterum, si quis
velit absolute loqui de vero merito naturali, nequit loqui nisi de merito natu­
rali de congruo late dicto, quatenus nempe generali Dei providentiae «decet
ut ubicumque dispositionem invenit, perfectionem adiiciat» (I« 4 Sent., dist.
15, supra cit., n. 979) ac pro tanto «reddat unicuique secundum opera sua»
(Apoc. 22. 12).
ASSERTIO 2. Homo nequit sibi mereri primam gratiam, tam
actualem quam habitualem, merito ta II de condigno quam de congruo stricte dicto. Id tamen potest de congruo late dicto.82

Id est de fide quoad exclusionem me­
riti de condigno relate ad utramque gratiam. Attenta tamen sola
doctrina Conc. Trid., id est tantum proximum fidei.
1027.

Nota theologica.

PROBATUR.

1028.

Magisterii, Scripturae et Patrum doctrina iam exposita
est in cap. 1 (n. 722-726), agendo de necessitate gratiae in homine
nondum iustificato. Quod attinet exclusionem ipsius gratiae habi­
tualis a merito de condigno, adde tum textus Scripturae relatos in
n. 989 (sub forma obiectionis), quorum aliorumque summa exhibetur
biliter non est S. Thomae sed eius socii ac confessarii Ptolomaei Lucensis, f 1327): «Et
quia, inter omnes reges et principes mundi, romani ad praedicta magis fuerunt solliciti,
Deus illis inspiravit ad bene regendum, unde et digne meruerunt imperium, ut probat
Augustinus, in libro De civitate Dei... Et hoc requirit conditio divinae iustitiae unicuique
mercedem rependere iuxta virtutis opus, ut verbum scriptum in Apoc. [14. 13] impleatur
in eis: ’Opera eorum sequuntur illos’. Et iterum in Math. [25. 15] scribitur quod ’Domi­
nus dedit unicuique secundum propriam virtutem’».
81 Et hic est sensus quem ipse S. Thomas dat praefato merito quod secundum quid
appellat: «[Bona temporalia, considerata secundum seipsa] non simpliciter cadunt sub
merito, sed secundum quid, inquatnum scilicet homines moventur a Deo ad aliqua tem­
poraliter agenda, in quibus suum propositum consequuntur, Deo favente. Ut sicut vita
aeterna est simpliciter praemium operum iustitiae per relationem ad motionem divinam,
sicut supra dictum est, ita temporalia bona in se considerata habeant rationem mercedis,
habito respectu ad motionem divinam qua voluntates hominum moventur ad haec pro­
sequenda, licet interdum in his non habeant homines rectam intentionem» (1-2, q.
114, a. 10).
82 1-2, q. 114, a. 5; In 2 Sent., dist. 37, a. 4; a. 5, ad 3; In 3 Sent., dist. 18, q. 1,
a. 4, q1 1; dist. 19, a. 1, q* 1; C. Gent. 3. 149; De veritate, q. 29, a. 6.

1018

DE GRATIA

in verbis Apostoli: «lustificati gratis per gratiam ipsius» (Rom. 3.
24; 11. 6), tum doctrina Patrum de gratuitate gratiae prout est
ipsum principium meriti, relata in n. 990, cuius summa continetur
in eo effato pluries ab Augustino prolato: «Cum ergo Deus coronat
merita tua, nihil coronat nisi dona sua».
Integram doctrinam quoad utramque gratiam exhibet Conc. Trid. Quoad
-gratiam actualem: «Declarat praeterea, ipsius iustificationis exordium in adul­
tis a Dei per Christum lesum praeveniente gratia sumendum esse, hoc est, ab
eius vocatione, qua nullis eorum exsistentibus meritis vocantur, ut qui per
peccata a Deo aversi erant, per eius excitantem atque adiuvantem gratiam ad
convertendum se ad suam ipsorum iustificationem, eidem gratiae libere assentiendo et cooperando, disponantur» (sess. 6, cap. 5, Denz. 1525). Quoad
gratiam habitualem: «Gratis autem iustificari ideo dicimur, quia nihil eorum,
quae iustificationem praecedunt, sive fides, sive opera, ipsam iustificationis
gratiam promeretur; ’si enim gratia est, iam non ex operibus; alioquin (ut
idem Apostolus inquit) gratia iam non est gratia’ [Rom. 11. 6]» (cap. 8,
Denz. 1532).

1029.

Ratio theologica quoad exclusionem meriti de condig­
no ad primam gratiam actualem, desumitur ex eo quod quidquid
hanc gratiam praecedit est actus naturalis qui proinde non habet
proportionem cum illa quae est essentialiter supernaturalis, ac ideo
nequit esse dispositio sive physica (confer supra, n. 727), sive mora­
lis qualis est meritum de condigno, quod fundatur immediate in
proportione valoris inter opus et praemium. Nec aliunde invocari
potest meritum de congruo stricte dicto, quia hoc, cum sit ius amicabile, supponit Dei amicitiam sive statum gratiae. Pariter exclu­
dendum videtur ipsum meritum de congruo late dictum (quod e con­
verso aliqui theologi suggerunt); nam, quamvis huiusmodi meritum
fundetur in congruitate se habente ex parte solius praemiantis, ta­
men supponit aliquod opus habens quendam moralem valorem eius­
dem ordinis ac praemium, nulla autem relatio conformitatis habetur
inter actum essentialiter naturalem et primam gratiam quae est es­
sentialiter supernaturalis. Nihilominus quia quilibet homo, etiam
ante primam explicitant illustrationem intellectus et inspirationem
voluntatis quae proprie dici solet prima gratia actualis sive initium
salutis, habet a Deo aliquod auxilium saltem remote sufficiens ad
salutem, quod potest consistere etiam in aliquo auxilio naturali cui
homo aliquo modo, saltem negative, correspondere potest (confer
dicta in vol. 1, n. 783), fortasse in huiusmodi remota ac naturali
correspondentia posset aliquis fundare aliquod meritum de congruo

•T-T·*·

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

1019

late dictum. A fortiori id dicendum est de secunda gratia actuali et
sequentibus, quarum una potest esse obiectum meriti de congruo
late dicto, fundato in actu praecedente.
Quoad exclusionem meriti de condigno quoad primam gratiam
habitualem, ratio est quia haec ipsa gratia est principium ipsius me­
riti de condigno (ut ostensum est supra, n. 998) nec potest princi­
pium meriti cadere sub merito, secus causa esset effectus sui effec­
tus et causaret semetipsam. Ut ostensum est supra (n. 999), neque
de potentia Dei absoluta fieri potest ut sit meritum de condigno
absque gratia sanctificante. Quidam, ut Suarez (In 1 p., De praedes­
tinatione, c. 20; In 3 p., disp. 10, sect. 4), Granadus, Coninch et
Ripalda, dicunt gratiam hoc saltem modo posse cadere sub merito
de condigno ut quis eam mereatur per merita subsequentia ipsam
gratiae acceptionem, sicut in humanis moribus aliquis qui accepit
equum a domino, potest illum mereri per opera subsequentia, puta
bene utendo equo in domini servitio; sed, ut notat S. Thomas (1-2,
q. 114, a. 5, corp, et ad 3), id impossibile est, quia gratia est prin­
cipium ipsius meriti, dum in obiecto exemplo et similibus de donis
humanis, id quod datur non est principium meriti, ut patet de equo,
non enim bonus usus equi provenit ab equo, sed ab ipso homine per
sua intrinseca principia, dum bonus usus gratiae nequit provenire
nisi ab ipsa gratia.
Excludendus est pariter meritum de congruo stricte dictum,
quia hoc importat ius amicabile, quod supponit Dei amicitiam seu
ipsam gratiam habitualem. Admitti vero potest et communiter
admittitur a theologis meritum de congruo late dictum, scilicet in
actibus qui ad iustificationem disponunt (fide, spe, timore, amore
initiali, attritione), eo quod isti sunt supernaturales necnon ad gra­
tiam habitualem consequendam a Deo ordinati et requisiti, ac ideo
habent valorem eiusdem supernaturalis ordinis ac illa gratia, quam­
vis inaequalem et insufficientem ad fundandam strictam meriti ra­
tionem seu verum aliquod ius. Quidam theologi, ut Soto, Medina et
inter modernos Del Prado et Lumbreras, ideo praefatis actibus ne­
gant simpliciter rationem meriti de congruo, quia non agnoscunt
existentiam meriti de congruo late dicti, seu nullam meriti rationem
agnoscunt extra statum gratiae, cum tamen ea distinctio sit suffi­
cienter fundata etiam in S. Thoma, ut notatum est supra (n. 979).

ASSERTIO 3. Iustus nequit de condigno mereri alteri primam
gratiam, tam actualem quam habitualem, nec sibi reparationem
post lapsum et finalem perseverantiam. Potest tamen mereri alteri
primam gratiam de congruo stricte dicto, sibi vero reparationem
post lapsum et finalem perseverantiam de congruo late dicto.

Attento solo merito de condigno, ex­
clusio primae gratiae alienae videtur theologice certa, utpote satis
intime connexa cum dogmate fidei de Christo universali causa salu­
tis (quidam id dicunt de fide). Exclusio propriae reparationis post
lapsum, videtur pariter theologice certa, utpote sequens ex doctrina
fidei de gratuitate iustificationis (quidam id dicunt de fide, vel sal­
tem theologice certum). Exclusio propriae perseverantiae finalis est
theologice certa, utpote sequens ex dogmate fidei de gratuitate prae­
destinationis et de incertitudine finalis perseverantiae (et in hac no­
ta conveniunt theologi moderni).
1030.

Nota theologica.

PROBATUR.

1031.

1. Iustum non posse de condigno mereri alteri primam
gratiam, tam actualem quam habitualem,^ sequitur immediate ex
dogmate fidei de Christo universali causa salutis. Cum enim exis­
tentia huiusmodi meriti pendeat a divina ordinatione, etiam si abso­
lute posset Deus facere ut unus homo purus mereatur salutem pro
altero, de facto tamen solum Christum, seu habentem humanitatem
hypostatice unitam Divinitati, constituit tanquam universalem cau­
sam salutis, ut ostenditur in tractatu De Verbo Incarnato (cf. 3 p.,
q. 8, a. 1 et 6; q. 19, a. 4; q. 48, a. 1), ubi de gratia Christi capitali,
et ut patet vel ex frequentibus textibus Scripturae, Io. 1. 16: «Et
de plenitudine eius nos omnes accepimus et gratiam pro gratia»;
Act. 4. 12: «Et non est in aliquo alio salus; nec enim aliud nomen
est sub caelo datum hominibus, in quo oporteat nos salvos fieri»;
Ephes. 4. 7: «Unicuique autem nostrum data est gratia secundum
mensuram donationis Christi»; Hebr. 2. 10: «Qui multos filios in
gloriam adduxerat, auctorem salutis eorum». Propterea in A. T.
Deus significat nequidem orationes quas pro aliis fundunt sanctis­
simi et excellentissimi viri, quales Moyses et Samuel, titulum iusti­
tiae habere coram se; 1er. 15. 1: «Si steterit Moyses et Samuel cow 1-2, q. 114, a. 6 et 7; In 2 Sent., dist. 27, a. 6; In 3 Sent., dist. 19, q. 1, a. 5,
q’ 3, ad 5; In 4 Sent., dist. 45, q. 2, a. 1, q1 1; De veritate, q. 29, a. 7. Cf. Czerny, Das
iibernatHrliche Verdienst für andere, Freiburg Schw. 1957.

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

1021

ram me, non est anima mea ad populum istum; eice illos a fa­
cie mea».
Ratio theologica ad idem redit, quia scilicet gratia sanctificans
secundum se importat personalem sanctificationem ipsius subiecti
eiusque motionem ad vitam aeternam, in qua motione currit et
absolvitur meritum (1-2, q. 114, a. 6); nec ideo gratia unius homi­
nis potest meritorie influere in sanctificationem alterius, nisi Deus
positive huiusmodi ordinationem superaddat, puta constituens
unum hominem ut morale caput ceterorum et principium influens
in alios in ordine salutis, aut nisi huiusmodi ordinatio connaturaliter fluat ex conditione subiecti, ut contingit in gratia Christi capi­
tali ob unionem hypostaticam. Quod autem valet de gratia habitua­
li, valet quoque de prima gratia actuali, a qua incipit ac pendet to­
tum opus salutis.
1032. Disputant autem theologi num de potentia Dei absoluta possit
purus homo (seu non hypostatice unitus Divinitati) ordinari ad merendum
primam gratiam seu sanctificationem pro aliis.84 Ubi duplex quaestio distin­
guenda est, prout agitur de prima gratia danda alteri non peccatori (puta in
statu naturae non lapsae) vel peccatori (ut in statu naturae lapsae).
Quoad priorem hypothesim, affirmative communius respondent theologi
(Soto, Vega, Suarez, In 3 p., disp. 4, sect. 17, loannes a S. Thoma, In 1-2,
disp. 31, a. 2; In 3 p., disp. 1, a. 2, ad 6, Gonet, Lugo, Salmanticenses) contra
paucos (praecipue Vazquez, In 3 p., disp. 4, c. 5). Et ratio est quia in opere
iusti verificarentur omnes supradictae conditiones (n. 994-1001) requisitae ad
merendum alteri de condigno primam gratiam, seu actus libertas, bonitas,
utilitas, status viae, status gratiae, divina ordinatio, nec deesset ipsa requisita
proportionalis aequalitas inter opus et praemium, in qua meritum proxime
fundatur, siquiden agitur de danda gratia pro gratia, quarum utraque est
finiti valoris et eiusdem supernaturalis dignitatis.
Nec valet obicere quod gratia ut danda homini non digno, seu ea carenti,
excedit in ratione praemii gratiam ut ipsi iusto merenti communicandam;
nam huiusmodi excessus est accidentalis ipsi gratiae ac se habet ex parte
subiecti, et ceteroquin posset compensari, ita v. g. ut iustus, habens gratiam
ut quatuor, mereatur alteri gratiam ut duo. Item, non obstat quod gratia
est semen gloriae quod nequit fructificare nisi in proprio subiecto, aut quod
gratia, utpote praemium, nequit conferri nisi subiecto merenti, cum nemo
dicatur accipere laudem et praemium ex opere alterius; nam gratia, praeter­
quam semen physicum, quod nonnisi in proprio subiecto fructificare queit,
potest etiam esse semen morale, seu ad modum meriti, et sic influere in aliud
subiectum; item, praemium dupliciter considerari potest, seu moraliter et in
ratione laudabilitatis, ac ita competit soli merenti, et physice in ratione doni,
84 Hanc quaestionem diffuse pertractant Salmanticenses, De merito, disp. 6, dub. 2.

1022

de gratia

ac ita potest conferri alteri quam merenti, quatenus huiusmodi datio est grata
ipsi merenti ac veluti moraliter bonum ipsius; ceterum, has rationes non
obstare, patet ex ipsa existentia veri ac condigni meriti Christi pro nobis et
meriti de congruo unius iusti pro alio. Nihilominus concedenda etiam est
probabilitas contrariae sententiae, praecipue ob priorem obiectam rationem
de excessu praemii supra meritum cum agitur de gratia alteri merenda et ob
aliquos locos S. Thomae (3 p., q. 8, a. 6; In 2 Sent., dist. 27, q. 1, a. 6; In
4 Sent., dist. 45, q. 2, a. 1), in quibus S. Doctor videtur docere meritum de
condigno pro aliis esse proprium Christi, ratione gratiae capitalis, ex sola
unione hypostatica provenientis.

1033. Quoad alteram hypothesim de prima gratia merenda ipsi pecca­
tori, seu de merendo alteri ipsam remissionem peccati, magis inter se divi­
duntur theologi ob ampliorem ipsam rei difficultatem.55 Nam in hoc casu,
praeter rationem meriti de condigno, intervenit relate ad peccatum etiam ratio
condignae satisfactionis, quae, iuxta, communem saltem sententiam (etsi
pauci, praecipue Scotus, refragentur, contra quos agitur in tractatu De Verbo
Incarnato), nequit praestari a puro homine, sed requirit hypostaticam unionem .
in homine satisfaciente, ob infinitatem peccati quae nequit aequari nisi per
infinitum valorem actus reparationis.
Ob hanc rationem plures theologi, ut loannes Vincentius, Cornejo, Mar­
tinez de Prado, Vazquez (In 3 p., disp. 4, c. 5), Hurtado, Lugo, Salmanticen­
ses (De merito, disp. 6, dub. 2, § 3-6), negant, tanquam contradictoriam, pos­
sibilitatem in puro homine merendi primam gratiam alteri peccatori, quippe
quae requirit infinitum valorem in gratia merentis ut adaequet infinitum va­
lorem gratiae reparandae seu peccati auferendi. In hoc enim casu, praemium
conferendum assumit moralem atque infinitum valorem doni extinguentis
offensam infinitam, praeter proprium physicum valorem doni sanctificantis
animam; nec ceteroquin possunt duo isti affectus ab invicem separari, ita
nempe ut gratia conferatur per viam meriti et non etiam per viam satisfactio­
nis, seu ita quod Deus det gratiam propter meritum et tamen non remittat
offensam, cum ipsi sint necessario coniuncti, sicut ipsa privatio gratiae est
indissolubiliter coniuncta cum ratione offensae.
Nihilominus alii theologi, ut Soto, Suarez (In 3 p., disp. 4, sect. 17),
loannes a S. Thoma (In 1-2, disp. 31, a. 2, n. 4; In 3 p., disp. 1, a. 2, ad 6),
Gonet (De iustificatione et merito, disp. 2, a. 7, conci. 3, n. 198-200),
Godoy, Ripalda, docent hominem purum posse alteri mereri de condigno
gratiam iustificationis, quamvis in eo actu non satisfaciat dc condigno, ita ut
gratia illa conferatur vi condigni meriti nec condignae satisfactionis, vel, si
placet, Deus remittat offensam acceptando non condignam satisfactionem,
contentam in actu meritorio de condigno; unde in hoc casu meritum attingit
directe et per se solam collationem gratiae, nec nisi indirecte et per accidens
remissionem ipsius offensae qua talis, quae consequenter aufertur per colla­
tionem gratiae cum qua consistere non potest.
Huic alteri sententiae probabilioritatem conferre videtur locus S. Tho85 Confer dicta in nostro opere De Poenitentia III 93-96.

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

1023

mac, 3 p., q. 64, a. 4, in quo insistunt praefati auctores et ubi asseritur Chrislum potuisse hominibus communicare suam potestatem excellentiae, «dando
scilicet eis tantam gratiae plenitudinem ut eorum meritum operaretur ad sa­
cramentorum effectus, ut ad invocationem nominis ipsorum sanctificarentur
sacramenta, et ut ipsi possent sacramenta instituere et sine ritu sacramento­
rum effectum sacramentorum conferre solo imperio». Attamen, huic senten­
tiae obici potest tum quod textus S. Thomae non est satis clarus ac potest
intelligi de communicatione potestatis merendi, non tamen eo modo quo
Christus eam habet seu per modum meriti de condigno, sed alio modo seu
per modum meriti de congruo; tum quod, si ea sententia vera esset, sequere­
tur Deum teneri ad acceptandam non condignam satisfactionem contentam in
actu meritorio de condigno, siquidem ex iustitia tenetur retribuere meritum,
quod tamen videtur inconveniens, cum limitaret iura Dei vel potius poneret
•contradictionem inter Dei obligationem et Dei ius: simul enim Deus teneretur
dare gratam, utpote debitam pro merito, et non teneretur eam dare, utpote
extinctivam offensae quam absque condigna satisfactione remittere non
teneretur.
Res confirmatur ex pluribus textibus Scripturae, in quibus significatur
particularis efficacia orationis vel operis iusti pro aliis: Psal. 144. 19: «Vo­
luntatem timentium se faciet et deprecationem eorum exaudiet»; Mat. 9. 2:
-«Videns lesus fidem illorum, dixit paralytico: Confide, fili, remittuntur tibi
peccata tua»; Luc. 16. 9: «Facite vobis amicos de mammona iniquitatis, ut,
cum defeceritis, recipiant vos in aeterna tabernacula» (ubi, ut notat S. Tho­
mas, ibid., ad 3, unus sensus esse potest: «Merendo alia bona ex congruo»);
lac. 5. 16: «Orate pro invicem, ut salvemini, multum enim valet deprecatio
iusti adsidua»; 1 Io. 5.16: «Qui scit fratrem suum peccare peccatum non ad
mortem petat, et dabitur ei vita peccanti non ad mortem».

1034.

Posse autem iustum de congruo stricte dicto mereri
alteri utramque habitualem et actualem primam gratiam, sequitur
ex eo quod huiusmodi meritum nullam strictam iustitiam importat
sed tantum quoddam improprie dictum ius amicabile, quod iustus
necessario habet ob ipsum statum gratiae et amicitiae cum Deo.
«Quia enim homo in gratia constitutus implet Dei voluntatem, con­
gruum est secundum amicitiae proportionem, ut Deus impleat ho­
minis voluntatem in salvatione alterius, licet quandoque possit ha­
beri impedimentum ex parte illius cuius aliquis sanctus iustificatio­
nem desiderat» (1-2, q. 114, a. 6). In quibus ultimis verbis S.
Doctor indicat distinctionem inter aliquid mereri et aliquid actu
consequi, cui consecutioni obstare potest impedimentum ex parte
recipientis.
Ecclesia quoque in suis orationibus attribuit conversionem Pauli precibus
S. Stephani pro persecutoribus et conversionem Augustini precibus S. Monicae. Theologi mariologi pariter tribuunt meritis B. Virginis conversionem

1024

DE GRATIA

peccatorum, imo conficiunt generale illud principium, iuxta quod B. Virgo
nobis meruit de congruo quidquid Christus meruit de condigno. Notandum
autem est, orationem de qua agitur in pluribus ex his testimoniis, praetergredi
meram vim impetrationis quae convenit etiam peccatoribus, et ex ipso statu
amicitiae cum Deo induere ulteriorem vim meriti de congruo.

Ex eodem amicabilis iuris fundamento sequitur iustum posse
pro aliis eodem modo mereri etiam subséquentes gratias actuales,
augmentum gratiae habitualis, reparationem post lapsum et perse­
verantiam, quae tamen duo postrema iustus nequit mereri pro
seipso, ita ut confici possit generale hoc principium: Iustus potest
de congruo stricte dicto mereri pro aliiis, quidquid meretur pro
seipso tam de condigno quam de congruo stricte dicto, et praeterea
ipsam primam gratiam, reparationem post lapsum et perseveran­
tiam, quae tamen pro seipso neutro illo merito mereri potest.

1035.

2. Iustum non posse de condigno sibi mereri repara­
tionem post lapsum* sequitur imprimis ex doctrina Conc. Trid.,
Scripturae et Traditionis de gratuitate iustificationis impii (supra,
n. 1028); nam, in merito reparationis post lapsum, meritum ipsius
iustificationis involvitur, nec refert quod agatur de actu bono ac
meritorio, exercito ab homine dum est in statu gratiae, nam haec
subiecti conditio accidentaliter se habet relate ad ipsum obiectum
meriti, quod esset prima iustificatio in subiecto ea carente, ut mox
amplius explicabitur. Ceterum, Conc. Trid. absque ulla distinctione
affirmare videtur «nihil eorum quae iustificationem praecedunt...,
ipsam iustificationis gratiam promereri» (supra, n. 1028) et pariter
Scriptura absolute pronuntiat: «Si autem averterit se iustus a ius­
titia sua et fecerit iniquitatem..., omnes iustitiae eius, quas fecerat,
non recordabuntur» (Èzech. 18. 24).
Ratio theologica, allata a S. Thoma aliisque doctoribus, est
«quia ratio huius meriti [de condigno] dependet ex motione divi­
nae gratiae, quae quidem motio interrumpitur per sequens pecca­
tum» (1-2, q. 114, a. 7).
Ad cuius rationis intelligentiam, quae non est immediate evidens ob
apparentem similitudinem huius casus cum merito gloriae quod pariter in­
terrumpitur per peccatum et nihilominus non redditur exinde impossibile nec
evacuatur, adverte imprimis peccatum futurum per se non obstare praesenti
merito, ac ideo actum quo quis desiderat ac orat Deum pro reparatione post
86 1-2, q. 114, a. 7; In 2 Sent., dist. 27, a. 4, ad 3; a 6; In Hebr. c. 6, lect. 3.

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

1025

lapsum esse bonum ac meritorium, non tamen ipsius reparationis sed vitae
aeternae, si quando reparatio et perseverantia sequantur. Praeterea, quod
attinet meritum gloriae, futurum peccatum non influit nunc nec obstat ipsi
existentiae meriti, quia non inficit ipsum meriti obiectum, sed tantum, influit
in consecutionem praemii, quatenus haec est pendula a perseveranta meriti
seu a non interruptione meriti per peccatum, qua interruptione remota, meri­
tum iam existens resumit suam efficaciam per reviviscentiam; e converso,
futurum peccatum impedit ipsam existentiam meriti relate ad reparationem
ab illo, quia inficit ipsum meriti obiectum, quod, cum involvat collationem
gratiae pro momento in quo subiectum erit sine gratia seu indignum titulo
iustitiae, non potest esse obiectum meriti iustitiae seu de condigno, cuius
essentialis conditio est ipsa gratia.87
Unde accidentale est, per respectum ad huiusmodi meritum, quod quis
eliciat actum bonum dum est in statu gratiae vel dum eo caret, quia in
utroque casu deest ipsum obiectum meriti, cum agatur de consecutione primae
gratiae, et in utroque casu verificaretur quod principium meriti, seu ipsa
gratia, caderet sub merito, quod quidem impossibile est, ut ostendimus supra
(n. 1029).

1036.

Nec reparatio post lapsum esse potest obiectum meriti
de congruo stricte dicto, ob eandem rationem defectus status gratiae
et amicitiae, in quo huiusmodi meritum tanquam amicabile ius fun­
datur. Nam, quamvis talis status adsit nunc, cum actus bonus eli­
citur, non erit tamen tunc, quando reparatio facienda erit, ac ideo
huiusmodi defectus inficit iterum ipsum obiectum meriti, illudque
impossibile reddit; secus homo, tanquam amicus nunc, mereretur ut
amissum beneficium ei restituatur, tanquam inimico tunc, ut si quis
v. g. diceret amico suo: «Facio tibi hunc favorem vel donum, ut,
cum postea te offendam vel tuum filium occidam, iure saltem amicali remittas mihi hanc offensam et restituas mihi tuam amicitiam».
Propterea S. Thomas utrumque meritum de condigno et de congruo
simpliciter removet, ob communem rationem defectus status gratiae
in merente, inquiens: «Nullus potest sibi mereri reparationem post
lapsum futurum, neque merito condigni, neque merito congrui», et,
concesso homini iusto aliquo merito de congruo stricte dicto quoad
primam gratiam alteri conferendam, absolute omne meritum exclu­
dit quoad reparationem proprii lapsus, propter «impedimentum
quod est et in eo qui meretur et in eo cui meretur; hic enim utrum­
que in unam personam concurrit» (1-2, q. 114, a. 7).
Unde contraria sententia paucorum theologorum, magni qui­
dem nominis, ut Bonaventurae (Jn 2 Sent., dist. 28, dub. 2, circa
87 Cf. Caietanum, In 1-2, q 114, a. 7.

1026

DE GRATIA

Jiteram), Scoti (In 4 Sent., dist. 2, q. 1, a. 2), Bellarmini (De iustificatione, 1. 5, c. 22), Suarez (De gratia, 1. 12, c. 38, n. 3-8), dere­
linquenda est, tanquam discordans ab ipso principio ex quo iidem
auctores apte excludunt meritum de condigno quoad idem obiectum,
seu necessitate status gratiae et amicitiae; ex quo principio logice
deducitur etiam exclusio meriti de congruo stricte dicto.

1037.

Ceterum, concedendum est aliquod meritum de con­
gruo late dicto, quatenus nempe congruit amori et misericordiae
divinae, ut recordetur, cum quadam deploratione simul ac desiderio,
praeteritae iustitiae ac deperditi amici, ovemque errantem sollicitus
quaerat.
In quem sensum referri solent, magis vel minus incerte, aliqui Scripturae
loci, ut 2 Parai. 19. 2 sq.: «Idcirco iram quidem Domini merebaris, sed bona
opera inventa sunt in te, eo quod abstuleris lucos de terra luda et praepa­
raveris cor tuum ut requireres Dominum»; Apoc. 2. 2-5: «Scio opera tua et
laborem et patientiam tuam... Sed habeo adversum te, quod charitatem tuam
primam reliquisti. Memor esto itaque unde excideris et age poenitentiam et
prima opera fac»; Hebr. 6. 10: «Non enim iniustus Deus, ut obliviscatur
operis vestri et dilectionis». Nec magis fortasse quam huiusmodi late dictum
meritum proponere intendit S. Thomas in sequentibus fortioribus verbis in
eundem Apostoli locum, quibus prima fronte videtur proponere meritum de
congruo stricte dicto ac contradicere explicitae huius negationi quam profert
in Summa Theologica: «Dicendum quod duplex est meritum. Unum quod
innititur iustitiae, et istud est meritum condigni; aliud quod soli misericordiae
innititur, quod dicitur meritum congrui. Et de isto dicit [Apostolus] quod
iustum est, id est congruum, quod homo, qui multa bona facit, mereatur. Ista
enim misericordia est adiuncta quodammodo iustitiae, plusquam in illo, qui
numquam aliud fecit. Et isto modo non obliviscitur Deus operis et dilectionis.
Soli enim charitati debetur [merito de condigno] vita aeterna» (In Hebr.,
c. 6, lect. 3).

1038.

3. Iustum non posse de condigno sibi mereri finalem
......
·
89
perseverantiam, seu coniunctionem status gratiae cum morte,
88 1-2, q. 114, a. 9.
89 In cap. 1, q. 4 (n. 744, 755), agendo de necessitate specialis gratiae ad finalem
perseverantiam, explicavimus istius notionem, prout nempe ipsa nihil aliud est formaliter,
quam ipsum factum coniunctionis status gratiae cum morte, seu permanentia aut conser­
vatio gratiae in momento mortis. Et de hac tantum perseverantia hic agimus, non secus ac
in illa quaestione. Ceterum, attendendo ad varias acceptiones perseverantiae ibidem tradi­
tas, haec nota quod attinet hanc quaestionem de obiecto meriti condigni.
Perseverantia, accepta pro particulari virtute, quae reducitur ad fortitudinem, vel
etiam pro generali mentis proposito perseverandi in bono, est obiectum meriti quantum
ad eius augmentum non vero quantum ad eius esse seu infusionem, non secus ac ceterae
virtutes et ipsa gratia sanctificans. Accepta vero pro facto permanentiae in statu gratiae,
si sumitur adaequate prout complectitur integrum statum iustitiae a prima gratia usque

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU JUSTIFICATIONE ET MERITO

1027

deducitur ex triplici veritate, explicite a Magjsterio, Scriptura et
Patribus proposita. Primo scilicet, ex gratuitate praedestinationis
quae nequit cadere sub merito (de qua in vol. 1, n. 793 sqq.); nam,
cum finalis perseverantia importet conjunctionem gratiae cum gloria
(huic enim de facto aequivalet coniunctio gratiae cum morte), si
ipsa caderet sub merito, etiam praedestinatio caderet sub merito
(cf. supra, n. 754). Secundo ex incertitudine finalis perseverantiae
(cf. Conc. Arausicanum II et Tridentinum, necnon textus Scriptu­
rae et Patrum, supra, n. 751-753); nam, si perseverantia caderet
sub merito, esset aliquid certum, sicut est certum augmentum gra­
tiae, ac ideo omnis qui faceret actum meritorium non posset carere
perseverantia, utpote debita, et ita omnes iusti necessario salvaren­
tur, quod patet esse falsum; nec valet obicere quid id contingit ob
interruptionem meriti per peccatum, nam, ut observat S. Thomas
(In 1-2, q. 114, a. 9, sed contra), cum haec ipsa interruptio sit con­
tra rationem perseverantiae, si quis mereretur finalem perseveran­
tiam, mereretur quoque ipso facto quod meritum non possit finaliter interrumpi et quod Deus hominem adiuvet ad resurgendum, si
aliquando interruptio per peccatum contingeret. Tertio, ex eo quod
perseverantia dicitur esse specialissimum Dei donum (confer eadem
testimonia ibidem); quod dici non posset, si ipsa esset obiectum
communis meriti, sicut augmentum gratiae.
Propterea, Conc. Trid. (supra, n. 1020), enumeratis variis me­
riti obiectis, non solum tacet de finali perseverantia sed etiam aequivalenter eam excludit per incisum «Si tamen in gratia decesserit»,
appositum ut conditionem consequendae vitae aeternae; quo mani­
feste significat decessum in statu gratiae, seu perseverantiam, esse
ad ultimam, nequit esse obiectum meriti, ut patet, quia, ut diximus, prima gratia non
cadit sub merito. Si autem sumitur pro permanentia in iam accepta gratia, sive brevi
sive diuturna, sive interrupta sive non interrupta, sive coniuncta cum morte sive non,
pariter non est obiectum meriti, quia ita involvit ipsam primam gratiam quae est princi­
pium meriti, ut mox ostendetur. Unde, quamvis in nostra quaestione agamus directe de
perseverantia stricte sumpta, prout dicit merum factum coniunctionis status gratiae cum
morte, quomodolibct id contingat, tamen eadem ratio, qua hanc perseverantiam excludi­
mus a meriti obiccto, valet etiam ad excludendam quamlibet perseverantiam, acceptam
pro qualibet permanentia sive conservatione status gratiae, etiam pro brevissimo tempore.
Praeterea, sedulo notanda est distinctio inter praefatam quaestionem de necessitate
specialis gratiae ad finalem perseverantiam et praesentem quaestionem de exclusione eius­
dem perseverantiae ab obiecto meriti, ne res commisceantur aut frustranee tepetantur, ut
contingit apud aliquos auctores. Nam duae istae quaestiones sunt invidem independentes;
ex hoc enim quod ad perseverantiam requiratur specialis gratia (et hoc sensu sit gratuita)
non sequitur quod non cadat sub merito, cum possit etiam specialis ac necessaria gratia
cadere sub merito (et hoc sensu non esse gratuita); unde eius exclusio a merito ex alia
ratione probanda est quam ex suo speciali charactere.

DE GRATIA

1028

quid incertum ac ideo non cadere sub infallibili efficacia meriti de
condigno. Inter Patres Augustinus independentiam perseverantiae a
nostris meritis explicite docet: «Unde satis dilucide ostenditur, et
inchoandi, et usque in finem perseverandi gratiam Dei non secun­
dum merita nostra dari; sed dari secundum ipsius secretissima II >
eandemque iustissimam, sapientissimam, beneficentissimam volun­
tatem: quoniam quos praedestinavit, ipsos et vocavit (Rom. 8. 30),
vocatione illa de qua dictum est, ’Sine poenitentia sunt dona et vo­
catio Dei’ (Rom. 11. 29)» (De dono perseverantiae 13. 33, ML
45. 1O12).90

1039.

Et istae rationes respiciunt ipsum factum, quod est
praecipue hic in quaestione quantum ad catholicam doctrinam, seu
quod saltem de facto perseverantia non sit obiectum meriti de con­
digno. Praeterea S. Thomas affert praecipuam rationem theologi­
cam, qua funditus stabilitur factum, excludendo ipsam possibilita­
tem quod perseverantia cadat sub merito de condigno.91 Scilicet,
principium meriti non cadit sub merito, ut omnes concedunt. lam­
vero, perseverantia se habet ex parte principii meriti, quod est ipsa
gratia sanctificans. Nam perseverantia in gratia nihil aliud est identice quam ipsa gratia, ut conservata, continuata, non interrupta (vel
si placet perseverantia est conservatio gratiae, seu ipsa datio gratiae
ut conservata, continuata, non interrupta), idem enim est entitative
90 Confer alios textus apud J. Chene, La théologie de Saint Augustin. Grâce et pré­
destination (Le Puy-Lyon 1961) 552-574.
91 In hoc S. Thomae consentiunt plures theologi, praecipue inter thomistas, ut Caietanus (In 1-2, q. 114, a. 9), Medina. loannes Vincentius, Arauxo, Gonet (De iustificatione
et merito, disp. 2, a. 9), Salmanticenses (De merito, disp. 6, dub 5), Billuart, Hugon,
Garrigou-Lagrange, Lumbreras. Dissentiunt vero alii (etiam inter thomistas), ut Zumel,
Lorca, Godoy et Suarez (De gratia, 1. 12, c. 26, n. 36), quorum sententiam sic proponit nec
reprobat ipse Ioannes a S. Thoma: «Pater Lorca ad hoc reducit impossibilitatem merendi
perseverantiam, quia Deus [de facto] non ordinat gratiam ad id merendum, neque fecit
nobiscum pactum, ut daretur perseverantia in praemium et mercedem nostrorum actuum,
alias omnis qui faceret actum meritorium non posset carere perseverantia et non salvari.
Nec S. Thomas aliud requirit in articulo, cuius verba nihil significant de possibili, sed
de facto. Ceterum qui velit interpretari D. Thomam in sensu rigoroso, quod non possit ullo
modo perseverantia cadere sub meritum, potest dicere... [Prosequitur referens, tanquam
Caietani interpretationem, rationem mox explicandam]» (In 1-2, disp. 31, a. 3, n. 2-4).
Praeterea notanda est media ac peregrina positio Suaresii, qui docet perseverantiam
posse cadere sub merito, imo etiam de facto cadere sub merito, si sumitur non absolute
sed cum adiecta conditione quod homo non ponat obicem seu interruptionem meriti per
peccatum. Hanc tamen conditionem ipse S. Thomas, ut nuper ostendimus, dicit opponi
ipsi rationi perseverantiae: nam si quis meretur finaliter perseverare, eo ipso meretur
finalem non interruptionem per peccatum; unde admittere praefatam conditionatam perse­
verantiam, esset idem ac dicere: homo meretur perseverare, si perseverat, seu si non in­
terrumpit meritum per peccatum.

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU JUSTIFICATIONE ET MERITO

1029

gratia data et gratia conservata, gratiae datio et gratiae conservatio,
sicut idem est entitative rerum creatio et rerum conservatio (cf. 1
p., q. 104, a. 1, ad 4). Unde sicut gratia, sive gratiae datio, nequit
cadere sub merito, ita nec perseverantia, sive gratiae conservatio
(1-2, q. 114, a. 9; Caietanus, In h. I.).
Huius rationis vim infirmare conatur Suarez, dicens dationem gratiae et
eius conservationem, etsi physice idem, esse moraliter duo distincta ac separa­
bilia beneficia, imo etiam physice distingui, cum conservatio importet tempo­
ris durationem quam non importat simplex datio; unde potest conservatio
gratiae cadere sub merito, etiam si datio gratiae non potest. Attamen, quo­
modolibet illarum distinctio intelligatur, stat iugiter quod utraque, sive datio
sive conservatio gratiae, se habet ex parte principii quod est ipsa gratia; ad
cuius rationem et influxus accidentale est quod sit data vel conservata, sed
unice requiritur ut sit existens, sive per primam dationem sive per ulteriorem
conservationem.

1040. Obiectiones, quae fieri solent, sunt: 1. Homo meretur glo­
riam; ergo meretur perseverantiam gloriae (seu ut, semel habita, nunquam
interrumpatur); ergo a fortiori meretur perseverantiam in gratia, quae minus
est. 3. Homo meretur augmentum gratiae, quod plus est; ergo a fortiori
meretur permanentiam in gratia. 4. Etsi homo non possit mereri ipsam
physicam permanentiam gratiae, potest tamen mereri ultimum auxilium gra­
tiae, quo coniungitur gratia cum morte et cum gloria, cum illud auxilium
distinguatur ab ipsa gratia, ac ideo hoc modo potest homo mereri perseve­
rantiam.
Respondetur. 1. Meritum gloriae non exigit meritum illorum mediorum
quae, utpote se habentia ex parte principii meriti, nequeunt cadere sub me­
rito, ut patet de ipsa prima datione gratiae; meritum gloriae exigit gloriam
in sensu composito, seu dependenter ab ipso principio meriti quod est gratia
data et conservata. 2. Perseverantia gloriae se habet ex parte ipsius gloriae
quae est terminus meriti, ac ideo cadit sub merito una cum ipsa gloria, dum
perseverantia gratiae se habet ex parte principii meriti ac ideo nequit, sicut
ipsa gratia, cadere sub merito; et pro tanto in linea meriti non est minus sed
magis qua illa, quemadmodum sub eadem ratione ipsa gratia est aliquid magis
quam gloria, utpote donum omnino gratuitum, ut dictum est supra (n. 973).
3. Idem valet de augmento gratiae; quamvis scilicet hoc sit materialiter plus
quam gratia, formaliter tamen et in ratione doni et in linea meriti, est aliquid
minus, seu plus est gratiae datio et conservatio quam gratiae augmentatio.
4. Ultimum auxilium quod homo mereretur et ratione cuius de facto contin­
geret ut mors accideret in statu gratiae (cf. supra, n. 755), quamvis physice
distinguatur ab ipsa gratia, tamen, formaliter ut coniungens gratiam cum
morte sub motione et intentione divinae providentiae, coalescit moraliter cum
ipsa gratia in unum totalem effectum, qui est praecise finalis perseverantia
(nam haec non est mera permanentia gratiae, sed permanentia gratiae ut
coniuncta cum momento mortis), ac ideo qua tale non est obiectum meriti,
sed se habet, una cum ipsa permanentia gratiae, ex parte principii meriti.

1030

DE GRATIA

1041.

Neque potest iustus perseverantiam sibi mereri de con­
gruo stricte dicto, quod nempe importet verum ius amicabile, fun­
datum in ipso statu gratiae et amicitiae. Ita communius thomistae,
ut Caietanus {In 1-2, q. 114, a. 9 et 10) et alii supra relati (n. 1039),
in hoc sensu interpretantes ipsam litteram S. Thomae, qui, dum in
praecedentibus articulis distinxerat inter meritum de condigno et
meritum de congruo, in praesenti a. 9 absque ulla distinctione
simpliciter negat perseverantiam cadere sub merito. Oppositam
vero affirmativam sententiam tenent Vega, Bellarminus, Vazquez,
Suarez {De gratia, 1. 12, c. 38, qui rem diffuse et in varium sensum
discutit, ita ut non facile appareat quid praecise doceat, cum tandem
videatur hoc meritum ad orationis infallibilitatem reducere), Lorea
et Ripalda.
Ratio autem eadem est qua exclusimus meritum de condigno,
quia scilicet perseverantia se habet ex parte principii meriti quod
sub merito non cadit. Nec proinde refert quod hic agatur non de
proprie dicto iure iustitiae sed de mero iure amicabili et quod
subiectum sit in statu gratiae: nam huiusmodi ius est verum ius habetque suam infallibilitatem nec proinde attingere potest ipsum
principium meriti; quod vero subiectum sit in statu gratiae, non
sufficit ad constituendum ipsum ius ubi desit obiectum, ut dictum
est supra (n. 1036) contra meritum reparationis post lapsum. Nec
obstat quod iustus possit de congruo stricte dicto mereri alteri per­
severantiam, necnon primam ipsam gratiam et reparationem post
lapsum (cf. supra, n. 1034); nam negatur paritas, quia in praesenti
casu ille cui meretur est idem ac ille qui meretur et per respectum
ad istum perseverantia se habet necessario ex parte principii meriti.
Confirmatur assertum ex tribus rationibus supra invocatis (n.
1038), quibus excluditur saltem factum sive existentia huiusmodi
meriti, quia scilicet secus praedestinatio non esset gratuita et perse­
verantia non esset incerta nec dici posset specialissimum donum.

1042.

Potest tamen iustus perseverantiam mereri de congruo
late dicto, quod nempe non implicat verum ius sed meram condecentiam, quodque non longe distat a simplici impetratoria vi ora­
tionis, etsi ab ea distinguatur, iuxta dicta superius (n. 979). Decet
scilicet divinae bonitati et largitati ut amicum suum, orantem pro
sua perseverantia vel ad hunc finem dirigentem alia opera bona,
exaudiat. In quem sensum intelligi possunt tum verba Augustini'.
«Hoc ergo Dei donum suppliciter emereri potest» {De dono persev.,.

DE EFFECTIBUS GRATIAE, SEU IUSTIFICATIONE ET MERITO

1031

c. 7, n. 10, ML 45. 999) et «An vero quisquam... est, qui non sibi
poscat a Deo ut perseveret in eo,» (ibid., c. 2, n. 3, coi. 996; cf. De
corrept. et gratia 6. 10, ML 44. 922), tum verba S. Thomae·. «Perse­
verantiae donum aliquis petendo a Deo impetrat vel sibi vel alii,
quamvis sub merito non cadat» (1-2, q. 114, a. 9; cf. ad 1; C. Gent.
3. 155); tum variae promissiones perseverantiae finalis, quae dicun­
tur adnecti quibusdam piis exercitiis (signanter praxi communionis
per novem continuos menses in feria sexta, iuxta revelationem
SS. Cordis lesu ad Margaritam Mariam Alacoque) aliisque moribus
(ut permanentiae in religioso instituto, usui alicuius vestis vel sca­
pularis, et alia id genus), quaeque, stante perseverantiae incertitudine ab ipso Conc. Trid. definita (Denz. 1541, 1566), nequeunt
excedere vim cuiusdam peculiaris auxilii ad efficacius orandum pro
propria perseverantia, ad faciliorem reddendam bonam mortem,
puta per perceptionem sacramentorum, et generaliter ad exercenda
ipsa opera virtutum, quibus homo perseveranter suam praedestina­
tionem adimplet.92
Haec ceteroquin omnia petimus a Deo in dominica oratione:
«Et ne nos inducas in tentationem»; et a B. Virgine in quotidiana
illa prece: «Ora pro nobis peccatoribus, nunc et in hora mortis
nostrae. Arnen». Quodlibet tamen meritum, tam de condigno quam
de congruo, ultra propriam orationis vim et ultra puram Dei mi­
sericordiam procedit, sollicitans ipsam Eius fidelitatem qui dixit:
«Esto fidelis usque ad mortem, et dabo tibi coronam vitae»
(Apoc. 2. 10).
92 Cf. I. Van der Meersch, De gratia (ed. 2, Brugis 1925), n. 388.—A. Vermeersch,
La grande promesse du Sacré Coeur, Paris 1903.—P. Bainvel, «Coeur Sacré de Jésus
(Dévotion au)», Dictionnaire de théologie catholique III-l (Paris 1907) 331.—R. du
Bouays de la Begassiere, «Coeur de Jésus (Culte du)», Dictionnaire apologétique de la
foi catholique (éd. 4) I (Paris, 1925) 582 sq.

INDEX

ANALYTICUS

(Indicantur numeri marginales)
Abaelardus.
Videtur docere mysterium Trini­
tatis per rationem cognosci pos­
se, imo ita loquitur ut videatur
incidere in quendam larvatum
Modalismum, vel Tritheismum,
8, 15, 153, 287, 294
Videtur distribuere attributa divi­
na inaequaliter inter tres per­
sonas, 287; ex quo sequeretur
operationes ad extra non esse
communes tribus personis, 294
Exaggerat vim tentationum dae­
monum, 475
Peccatum originale concipit non
ut veram culpam, sed ut me­
ram poenam, nobis transmis­
sam per peccatum Adae, 659,
678
Actio.
Conceptus et divisio actionis, 357
Sola actio transiens est formaliter
actio, constituens nempe prae­
dicamentum actionis; actio ve­
ro immanens (ut intellectio et
volitio) est tantum virtualiter
actio, formaliter vero qualitas,
126, 357.
Actio et passio realiter identificantur cum motu, 179
Axioma «Actiones sunt supposi­
torum», 192, 202, 299
In ente spirituali (Deo et angelo)
nequit concipi nisi duplex actio
et potentia, seu intellectus et
voluntatis, nec concipi potest
tertia potentia motrix, ab illis
distincta, 359, 446, 452
Actiones Dei ad extra sunt com­
munes tribus personis divinis,
217, 295-299
Adoptiani negabant Trinitatem,
Christum habentes ut merum fi-

lium Dei adoptivum, 33 sq., 42.
Vide: Unitarii
Almaricus de Benis, pantheista
medii aevi, docuit Deum esse
formam mundi, 343
Alogi, ut sonat ipsum nomen, ne­
gabant esse in Deo Verbum, 33,
224
Amor Dei.
Est non solum affectivus, sicut
amor humanus, sed etiam effec­
tivus, seu producens in rebus
ipsam bonitatem quam amat,
768
Amor initialis (hominis erga
Deum) est remota dispositio ad
iustificationem, 966, amor vero
charitatis est proxima disposi­
tio, 969. Vide: Charitas. Dis­
positio. Gratia. lustificatio
Angelus.
Nominum «angelus» et «spiritus»
sensus et usus, 419, 466
Propria nomina aliquorum ange­
lorum, indicata in ipsa Scriptu­
ra, 422, 427
Existentia angelorum, 421-425,
nequit sola ratione probari sed
pluribus convenientiis et signis
suadetur, 424 sq.
Omnes angeli ex nihilo creati
sunt, nec aliter produci potue­
runt, utpote spirituales, 426.
Nequit enim unus angelus
alium producere aut generare,
secus esset causa suipsius, ali­
ter ac homo, 371
Substantia spiritualis creata (an­
gelus et anima rationalis),
quamvis incorruptibilis, est
contingens ac ideo non petit
esse semper seu creari ab aeter­
no, 388

1034

INDEX ANALYTICUS

De momento in quo angeli creati
fuerint, utrum ante vel post
mundum corporalem, non con­
veniunt Patres, 396
Probabiliter angeli indicantur sub
voce «coelum» in genesiaco binomio «Creavit coelum et ter­
ram», 398
Difficulter concipitur quod angeli
creati sint in loco, ut tamen do­
cet S. Thomas, 426
Certe magnus valde est numerus
angelorum, fortasse maior
quam numerus omnium homi­
num simul sumptorum, 426
sq.
Angelus est purus spiritus, seu
simplex essentia, absque ullius
materiae admixtione vel com­
positione, 432-439. Secus enim
non distingueretur ab homine,
437. Nequit autem fingi subti­
lior aliqua materia cum qua
forma angelica componeret,
438. Omnes autem quorundam
obiectiones proveniunt ex con­
fusione inter compositionem
potentiae et actus, quae datur
in angelo (essentia et esse) et
compositionem materiae et for­
mae, 439
Omnes angeli inter se specifice
distinguuntur, ita ut tot sint
species quot individua, 440 sq.
Distributionis angelorum in hierarchias et ordines origo et vis,
442-445, 466
Potentia operatrix in angelis, si­
cut in Deo, non distinguitur ab
intellectu et voluntate, 446,
452
Discrimen inter intellectionem
angelicam et humanam, quoad
medium, obiectum et modum,
447-450.
Angelus intelligit per species,
tum impressas a Deo in ipsa

creatione, tum expressas ab in­
tellectu, 448; non tamen per
speciem impressam intelligit
suam ipsius essentiam, cum sit
intelligibilis in actu, nec Dei
existentiam et essentiam, quas
cognoscit in ipsa sua essentia
ut in effectu, 449
Nequit angelus naturaliter cog­
noscere futura libera, nec se­
creta cordium, nec veritates supernaturales, nisi per species
praeternaturaliter ac subsequen­
ter a Deo infusas, 449
Quod attinet modum cognitionis,
angelus non indiget inellectu
agente, nec intelligit per iudicium et ratiocinium, sed per
simplicem ac intuitivam appre­
hensionem, ratione cuius ne­
quit naturaliter errare, 450
Voluntas angeli parificatur in om­
nibus voluntati humanae, nisi
quod sit perfectioris naturae
nec coniungatur appetitui sen­
sitivo, 451. Sicut autem est in­
fallibilis in iudicio, ita est in­
flexibilis in electione, ratione
cuius daemon est obstinatus et
impoenitens, 451, 509
De modo quo unus angelus influit
in intellectum et voluntatem
alterius, 453-455, et unus lo­
quitur alteri, 454
Angelus influit in corpora imme­
diate per solum motum loca­
lem, quo mediante provocat
etiam transmutationes, 456 sq.
Nequit tamen eodem tempore
movere duo corpora ut duo,
457. Nec potest sua virtute
operari miracula, 425, 456,481
Potuit angelus Deo ministrare in
efformatione corporis primi ho­
minis, sicut ministrabit in ho­
minis resurrectione, 524
Per motum localem corporum an-

INDEX ANALYT1CUS

gelus acquirit eo ipso praesen­
tiam in loco (in quo potest
etiam violenter detineri), necnon motum localem suipsius,
non tamen praesentiam in tem­
pore, cum eius praesentia men­
suretur aevo, 458-460
In hominem pariter angelus ne­
quit influere nisi immediate per
motum localem in corpus et eo
mediante in animam, obiective
illuminando intellectum et in­
clinando voluntatem, 461
Eodem modo explicantur omnia
quae referuntur ad angelorum
apparitiones, missionem, custo­
diam et daemonum impugna­
tionem, 462-481. Vide: Ange­
lus custos, Angelus missus. Ap­
paritiones. Daemon
Angelus creatus est in beatitudi­
ne naturali, saltem quod atti­
net intellectum; num etiam
quoad voluntatem, seu simpli­
citer, controvertitur, 482, 489,
503
Angeli elevati sunt ad ordinem
supernaturalem, 485 - 489, et
quidem in momento suae crea­
tionis, ad solam tamen gratiam,
490 sq., per quam quidam glo­
riam meruerunt et a qua alii
peccando ceciderunt, 492-495
In sua prima iustificatione ange­
lus exercuit actum liberae ac­
ceptationis, libertate tamen so­
lius exercitii, 491
Gratia, ab eo recepta, est eius­
dem speciei ac nostra gratia,
491, 800, 803
Gloriam pro merito gratiae, vel
damnationem pro peccato, an­
gelus immediate post primum
actum electionis obtinuit. Un­
de nonnisi tribus instantibus
via angelorum constitit, 492 sq.
Gratia et gloria data est angelis

1035

secundum gradationem naturae
singulorum, ita ut angeli nobi­
liores maiorem gratiae gradum
habuerint et maiorem gloriam
meruerint, 494
Aliqui angeli a statu elevationis
ceciderunt, 501-504. Explica­
tur ipsa possibilitas peccati in
angelo, quamvis eius intellec­
tus errare non possit, 450, 502
Disputatur num angelus fuerit
impeccabilis in ordine naturali,
503
Angelus non potuit peccare in
primo actu voluntatis, sed tan­
tum in secundo, seu in actu
electionis, 504
Inter angelos alii aliis gravius pec­
caverunt, eodem superbiae pec­
cato, 504
Multi angeli ceciderunt, imo pro­
babiliter plures quam qui in
gratia permanenserunt, 504
Primum angeli peccatum fuit su­
perbiae, qua voluit beatitudinem sua propria virtute asse­
qui, 505-507. Falsa autem est
quorundam antiquorum opinio
de carnali angelorum commer­
cio cum feminis, 434 sq.
Angelus post primum peccatum
obduratus est in malo, imme­
diate, irreparabiliter et ab in­
trinseco, 508 sq.
Angelus post primum peccatum
subditus est aeternae poenae,
tam damni quam sensus per
ignem, 510-513
Difficultatis hanc alteram poenam
concipiendi, conveniens solutio
est eam consistere in alligatio­
ne virtutis operativae angeli,
per ignem tamquam per instru­
mentum, 512 sq.
Angelos cuçtos.
Angeli boni determinatam ali­
quam ac particularem homi-

1036

INDEX ANALYTICUS

num custodiam gerunt, 467473
Modus quo ipsa exercetur est im­
mediate per motum localem in
corpora, 456, sq., 471
Num possit dari vera possessio
angelica, sicut datur possessio
diabolica, 471
Proprium angelum custodem ha­
bet certe omnis fidelis, proba­
biliter etiam quilibet homo,
utut infidelis, 468, 471. Ulte­
riores vero determinationes in
hac re sunt satis incertae, 472
Angelus missus.
Quid importet missio in genere,
300, 466
Missio est proprium angelorum
officium, a quo ipsum nomen
«angelus» derivatur, 466
Quinam ex variis categoriis ange­
lorum mittantur et ad quasnam
categorias pertineant illi qui
nominatim exhibentur missi
(Michael, Raphael, Gabriel),
non constat, 466
Anima.
Errores et opiniones de immorta­
litate animae, 564, et de ani­
ma ut vera ac unica corporis
forma, 565-569
Anima humana est spiritualis et
immortalis, 570-579
Eius spiritualitas sequitur neces­
sario ex natura intellectualis si­
ve spiritualis operationis, 576.
Ipsa quoque i lllll ortalitas pro­
batur certo ex philosophica ra­
tione, seu praecipue ex ipsa
spiritualitate, quidquid in con­
trarium putaverint aliqui theo­
logi, 578 sq.
Anima humana per se solam et
abstrahendo a corpore, non est
proprie suppositum sive perso­
na, 577
Anima, tum primi hominis tum

ceterorum, non creatur ante­
quam corpori infundatur, imo
nec potest ita creari, cum a
corpore individuationem acci­
piat, 395, 437, 524, 556, 557
Probabilius anima infunditur in
corpus non in momento fecundationis sed post aliquod tem­
pus, 557-562
Anima est unica substantialis for­
ma corporis, 580-588
Axioma «Solus Deus illabitur ani­
mae», 448, 449
Annihilatio.
Qualiter differat a creatione aliis­
que mutationibus, 342, 364
Mundus, etiam materialis, nun­
quam annihilabitur, sed tantum
in fine saeculorum transforma­
bitur, 404
Actio Dei annihilativa aequivaleret miraculo, 404
Vide: Creatio
Anselmus Cantuariensis.
Indulgens cuidam apriorismo, vi­
detur velle mysterium Trinita­
tis argumento rationis demons­
trare, 8
Ex eius operibus desumptum est,
fere ad verbum, celebre effa­
tum Conc. Florentini: «In Deo
omnia sunt unum, ubi non ob­
viat relationis oppositio», 144,
146, 147
Apollinaris, haereticus saec. 4,
secutus platonicam trichotomiam
de tribus animabus, posuit Ver­
bum pro anima intellectiva ad ex­
plicandam Incarnationem, 567,
586. Vide: Trichotornia
Apparitiones.
Sunt verae et obiectivae, seu exer­
centur in exterioribus corpori­
bus, quibus angeli conjungun­
tur tamquam motores, 463 sq.
Fiunt omnes per ipsos angelos>

INDEX ANALYTICUS

I

1037

etiam cum alii (ut Deus, Chris­
quidquam supernaturale pera­
gendi ex solis viribus naturae,
tus, B. Virgo, animae defuncto­
rum) apparere cernuntur, 464
723, 726
Ipse iustus indiget ulterius move­
sq· .
ri a Deo per gratiam actualem
Appropriatio trinitaria.
Est attributio, uni vel alteri perut eliciat actum salutarem, 746
De integra libertate hominis sub
sonae divinae, eorum quae sunt
motione gratiae, 871, 877
tribus personis communia, 331
De eius convenientia, fundamen­
De intrinseca gratiae efficacia,
to et modo, 332-334
888, 891, 903, 905
Peculiares appropriationes Patri, Ari ani.
Filio et Spiritui S., 334. Huic
Huius haeresis, tum christologitertiae personae appropriantur
cae qua negatur divinitas Ver­
opus sanctificationis, creatio,
bi, tum ac consequenter triniIncarnatio, sacramentum Con­
tariae qua negatur pluralitas
firmationis, 253, 334
personarum in Deo, historia et
Arabes philosophi commentato­
doctrina, 39 sq., 42, 70
res Aristotelis, ut Avicenna et
Ex identitate paternitatis cum
Averroes)
essentia divina deducebant Fi­
Operatio Dei in mundum explica­
lium sive Verbum non esse
tur per quaedam entia interme­
Deum, 152
dia, 366
Abutebantur nomine «Ingenitus»,
Mundus existit ab aeterno, ut
proprio primae personae, ut
docuit ipse Aristoteles, 382,
concluderent secundam perso­
388
nam non esse Deum, 219
Angeli sunt creati ab aeterno, 420
Negabant secundam personam
procedere per immanentem pro­
Deus creavit tantum primam
cessionem intellectualem, 224,
substantiam, ex qua ceterae
et praecipue per veram genèraprocesserunt, 366, 406
tionem, 225, 234
Anima humana creatur non im­
Dicebant Deum in creatione ce­
mediate a Deo sed ab angelis
terorum entium usum esse Ver­
sive primis creaturis, 516
bo, prima ipsa creatura, tan­
Anima singulorum hominum est
quam instrumento, 39, 366,
sensitiva et mortalis, 564, 566
368, 40'6
Arausicanum Conc. II.
Consequenter reiciebant t u m
Solemnis damnatio semipelagiaaequalitatem divinarum perso­
nismi, a Bonifatio II confirma­
narum, 287, tum earum unita­
ta, 707
tem in operationibus ad extra,
De existentia peccati originalis
quas omnes tribuebant Verbo,
contra pelagianos et semipela294
gianos, 660, 666
Una arianorum secta, seu semiaConcilium non negat extra statum
riani vel homoiousiani, non
gratiae posse elici aliquos actus
longe a doctrina catholica dis­
moraliter bonos, 715
crepabat, quamvis haeretice nicaenam definitionem et formu­
Momentosa definitio contra semilas reiceret, 40, 105, et talibus
pelagianos de impossibilitate

1038

INDEX ANALYTICUS

formulis uteretur quae saperent
Tritheismum, 37
Vide: Nicaenum Conc. I
Aristoteles.
Loquens de sacra indole numeri
ternarii, nullatenus suggerit
mysterium Trinitatis, 25
Definitio relationis, 139, et gene­
rationis, 223
Disputatur ab eruditis num Aris­
toteles proprium creationis con­
ceptum attigerit, quamvis eius
saltem principia creationi fa­
veant, 344, 366
Docet mundum de facto esse ab
aeterno, imo videtur docere
ipsam necessitatem creationis
ab aeterno, 382, 388, 420
Docet corpus humanum nonnisi
post aliquod tempus a concep­
tione informari ab anima, 558
Docet animam rationalem esse
unicam substantialem formam
corporis, 566
Quidam putant etiam Aristote­
lem, sicut eius commentatorem
mu
Averroes, docuisse unicam esse
animam intellectivam in omni­
bus hominibus, 567
Athanasius.
Est praecipuus inspirator ac de­
fensor fidei nicaenae de divini­
tate Verbi contra arianos, 79,
100
·
Praepostera Liberalium interpre­
tatio de sensu definitionis ni­
caenae iuxta Athanasium, 103
sq.
Augustinian! theologi (Noris, Bel­
lelli, Berti).
Visi sunt accedere ad sententiam
iansenisticam de iustitia origi­
nali, debita homini ex quodam
debito non iustitiae sed decen­
tiae, 595
Negant infideles et peccatores

posse elicere aliquem actum
vere ac subiective virtuosum,
710
In quaestione de efficacia gratiae
eligunt sententiam mediam in­
ter thomismum et molinismum,
admittentes praemotionem mo­
ralem, 901
Augustinus.
Peculiariter in materia trinitaria,
pater theologiae merito nuncu­
patur, 146
De trinitaria terminologia, 3, et
formula «Una essentia, tres
personae», 107
Aptissime mysterium Trinitatis
illustrat variis analogiis, prae­
sertim ea quae desumitur ex
humana intellectione et volitione, 21, 23 sq., 245, quin tamen
contendat inde ipsum myste­
rium ratione demonstrare, 13
Dereliquit aliorum Patrum inter­
pretationem de theophaniis
A. T., has referens non ad Ver­
bum sed ad angelos, 49
Apte insistit m conceptu relatio­
nis in divinis, 146 sq.
Negat dari prioritatem et posterioritatem inter divinas perso­
nas, 121
Eminet in investigatione divina­
rum processionum, 23 sq., 119,
133 sq.
Eminet in proponenda doctrina
de intellectuali processione se­
cundae personae, quam resumit
noto effato: «Eo quippe Filius
quo Verbum, et eo Verbum
quo Filius», 225, 227, 230,
231, 236
Suggerit propriam rationem, a
S. Thoma ulterius determinan­
dam, quare Spiritus S. proces­
sio non sit generatio, 257, 259
Ab Augustino originem habet no­
tum effatum florentinum

INDEX ANALYTICUS

«Omnia in Deo sunt unum, ubi
non obviat relationis opposi­
tio», 266, 274
S. Doctor determinat notionem
missionis divinarum persona­
rum, 303
Innuit non impossibilitatem crea­
tionis ab aeterno, 383, 393
Peculiaris eius opinio de succes­
siva efformatione rerum mun­
danarum per «rationes semina­
les», 409, 419, 521, et de in­
terpretatione mosaicae cosmogoniae in sensu visionario, 410.
Prorsus tamen immerito ipse
dicitur praecursor transformis­
mi, 409, 412, 419, 521
S. Doctoris sententia de spirituali
natura angelorum firma non
est, 429
Distinctio cognitionis angelorum
in matutinam et vespertinam,
449
De modo quo ignis torquet dae­
mones, 512
Efformatio Evae de costa Adae
habet etiam sensum mysticum,
521
S. Doctor peregrinam hypothesim proponit, iuxta quam ani­
ma Adami fuerit creata sine
corpore, una cum angelis in
principio creationis mundi, 524
Peculiariter inculcat monogenismum, 534
Docet spiritualem traducianis­
mum, sive originem animae hu­
manae ex anima parentum, ut
inde facilius contra pelagianos
defendat existentiam peccati
originalis, 512, 541 sq., 548,
673
Assignat rationem immortalitatis
animae, scilicet naturale deside­
rium essendi semper et rationa­
lem animae naturam, 575
Nequaquam adhaeret ipsi doctri­

1039

nae platonicae de accidentali
unione animae cum corpore,
585
Explicite inculcat ipsam indebi­
tam ac supernaturalem indolem
gratiae, quamvis simul contra
pelagianos premat illius neces­
sitatem pro natura lapsa, 604
Explicite asserit peccatum Adae
fuisse superbiam, illud assimilans peccato angelorum, 649,
ac reiciens quorundam senten­
tiam de peccato carnali, 653
Peculiariter defendit contra pela­
gianos existentiam peccati ori­
ginalis, 658, 666, 667, 669,
673; propterea tum pelagiani
tum quidam moderni liberales
attribuunt ipsi inventionem
doctrinae de peccato originali,
666
Loquitur de influxu concupiscen­
tiae in transmissionem peccati
originalis, 675, quin tamen
eam identificet cum illo pecca­
to, 678
Non negat extra statum gratiae
elici posse aliquos actus natu­
raliter honestos, sed tantum in­
culcat imperfectam eorum ra­
tionem, 714 sq., et negat ob­
servari posse totam legem na­
turalem et primum illius prae­
ceptum dilectionis Dei, 716
Gratia, tam habitualis quam ac­
tualis, est aliquid intrinsecum
sive interius animae, 765, 766,
767
Ab Augustino proveniunt theolo­
gicae distinctiones gratiae ope­
rantis et cooperantis, 856, 857.
860, gratiae praevenientis et
subsequentis, 861, gratiae ex­
citantis et adiuvantis, 862
Uberius ac determinate loquitur
de merito iusti, tanquam titulo
iustitiae, 990 sq.

1040

INDEX ANALYTICUS

Exponit integram doctrinam pelagianam et semipelagianam,
706, eamque diserte impugnat,
706 sq., 708, 726, 731, 740,
753, 874 sq.
Negat contram pelagianos homi­
nem iustum posse diu vitare
peccata venialia sine speciali
gratia, etsi antea contrariae sen­
tentiae ipse non obstiterit, 740
Docet iustum indigere speciali
auxilio ad finaliter perseveran­
dum, 753
Integritatem liberi arbitrii sub
motione gratiae explicite profi­
tetur, quamvis ab haeresi pelagiana coactus fuerit ad peculia­
riter extollendam gratiae effi­
caciam, 874-876, 882, 891.
Unde inepte quidam putant
eum ad plenum conceptum li­
bertatis non pervenisse aut gra­
tiam vere ac mere sufficientem
non admisisse, 876, 882, 891
Augustinin auctoritas in materia
de gratia, 876
Inepte a iansenistis obicitur du­
plex eius distinctio gratiae in
«adiutorium sine quo non» et
«adiutorium quo» et inter
«charitatem magnam» et «cha­
ritatem parvam», 883
Ipsam essentiam sive modum ef­
ficacitatis gratiae S. Doctor non
ambigue inculcat, eam scilicet
concipiens ut intrinsecam, ac
ita manifeste favens huic ipsi
thomisticae doctrinae, 876,
893, 905, 919
Inepte autem iansenistae et aliqui
theologi tribuebant S. Doctori
suam theoriam de «delectatio­
ne victrici», 919
Ad iustificationem requiruntur
praeviae dispositiones, 932

Averroismus.
De doctrina ipsius Averroes, vi­
de: Arabes philosophi
Averroismus latinus mediaevalis
ponebat unicam animam spiri­
tualem pro omnibus hominibus
et plures animas sensitivas, sin­
gulam in singulis hominibus,
564, 566, 567
Avicenna. Vide: Arabes philoso­
phi
Baius. Baiani.
Accedentes ad ipsam doctrinam
protestanticam, negant super­
naturalem et indebitam indo­
lem iustitiae originalis, tum
quoad gratiam, 483, 593, 597,
602, 603, 604, tum quoad ce­
tera dona praeternaturalia, 610
Peccatum originale est concupis­
centia habitualis, distincta a
natura, hanc accidentaliter cor­
rumpens, quae nihil habet vo­
luntarii ac manet in renatis,
amittens tamen peccati ratio­
nem, 677, 683, 689, 760, 958
Gratia est ita necessaria homini
lapso, ut sine ea nullum bo­
num, etiam naturale, facere
possit et omnes eius actus sint
peccata, 705, 709, 712, 713
Ipsi homini iusto quandoque im­
possibilis est mandatorum ob­
servantia, 731, 733
Baius docet iustificationem con­
sistere in oboedientia mandato­
rum; quo quidem videtur nega­
re ipsam existentiam gratiae
habitualis iustificantis, 760,
773, 776, 784
Ob corruptionem naturae per pec­
catum originale, liberum arbi­
trium est ita vitiatum ut sibi
relictum nequeat nisi peccare,
867, 871
Inde non datur gratia mere suffi-

INDEX ANALYTICUS

1041

mum sive congruismum, 894,
ciens, sed sola gratia efficax,
897
867
Suppressa libertate in actu huma­ Billot (L.).
Tota realitas relationis provenit
no, Baiani eo ipso supprimunt
non ex eius «esse ad» sed ex
verum meritum quod in liber­
«esse in», 169, et pariter tota
tate fundatur, 984, 987
eius perfectio, 172
Bânez fuit primus impugnator
Persona divina constituitur per
molinismi, 894, ac inde posterio­
relationem secundum utrum­
res thomistae a molinistis voca­
que «esse in» et «esse ad», 206
ri solent banesiani in quaestio­
Peccatum originale est nobis vo­
ne de efficacia gratiae, 899
luntarium ratione physicae con­
Baptismus.
nexionis cum Adamo, 680, 683
Formula Baptismi (Mat. 28. 19)
Homo lapsus est vere vulneratus
peculiarem vim habet ad pro­
in naturalibus, etsi tantum exbandum mysterium Trinitatis,
trinsece, 689
56
Homo iustus non indiget super­
Baptismus constanter collatus est
naturali Dei auxilio ut eliciat
in formula trinitaria, 80
actus virtutum quibus instruc­
Basilius Caesariensis.
tus est, sed ei sufficit generalis
Peculiarem influxum habuit in
Dei concursus, 745
determinando ac distinguendo
Gratia sanctificans non est speci­
sensum vocum ousia (natura)
fice eadem in omnibus, 800
et upôstasis (persona) apud
In quaestione de efficacia gratiae
graecos, 3
Billot mitigat suum molinisCum duobus aliis cappadocibus
mum, admittens concursum
praecipue adlaboravit explana­
praevium sed indifferentem,
tioni fidei nicaenae et determi­
quo Deus producit actum salu­
nationi trinitariarum formula­
tarem voluntatis sub sola ra­
rum, 100, 106
tione entis, non vero sub ratio­
Una cum iisdem Patribus peculia­
ne talis determinati entis, 898,
riter insistit in conceptum rela­
900, 920
tionis in divinis, 146 sq.
Charitas informat alias virtutes
Beata Virgo.
earumque actus reddit merito­
Reali relationi maternitatis in B.
rios, mediante quadam formali
Virgine correspondet in Chris­
modalitate, ipsis virtutibus
to sola relatio rationis filiatio­
communicata, 1010, 1013
nis, 148
Boetius.
Innuit non impossibilitatem crea­
Habuit speciale privilegium quo
tionis ab aeterno, 383, 393
vitavit per totam vitam omnia
Praeformavit doctrinam Conc.
peccata venialia, 738, 742
Flor, de existentia relationum
Bellarminus.
in divinis, 144, 147
Docet gratiam sanctificantem non
distingui realiter a charitate, Bonaventura.
Principium proximum divinae
sed tantum virtualiter, 789
processionis est ipsa relatio,
In quaestione de efficacia gratiae
124, 129
defendit moderatum molinis-

1042

INDEX ANALYT1CUS

Persona divina constituitur non
rationis ratiocinatae maioris
154, 164
per relationem sed per proces­
sionem, 202
Peccatum originale est nobis vo­
Negatur possibilitas creationis ab
luntarium ratione physicae con­
nexionis cum Adamo, 680
aeterno, 383
Boyer sequitur mitigatum moliS. Doctor, excludens ab angelo
nismum in quaestione de effica­
corpus, tribuit ei aliquam ma­
cia gratiae, admittens concur­
teriam, intelligens compositio­
sum divinum praevium sed in­
nem ex aliqua subtiliori poten­
determinatum, necnon aliqua
tia et forma, 430, 574
alia eclectica elementa, 898,
Angeli efformant unam tantum
910
speciem, distinctam m plura individua, sicut homines, 431, Caietanus.
432
Apte explicat quid sit processio
Angeli fuerunt creati in statu na­
amoris in voluntate humana;
turae purae, nec nisi posterius
ex qua illustratur processio
elevati sunt ad gratiam, 483
Spiritus S. in divinis, 133
Ignis torquet daemones tantum
Invexit in conceptum relationis
objective seu per cognitionem
distinctionem inter «esse ad,
512
ut quod» et «esse ad, ut quo»,
In homine est duplex forma subs­
206
tantialis, seu forma corporeitaOpinative tribuit daemonibus
tis et anima rationalis, 567
quoddam corpus aëreum, 430,
Adamus accepit gratiam sanctifi432
cantem non in ipso momento
Nonnisi allegorice explicat forma­
creationis sed posterius, 591
tionem E vae ex corpore Adami,
Gratia sanctificans non distingui­
518
tur a virtutibus nisi formaliter
Negat animae immortalitatem
et modaliter, 789, 798
posse certe probari per ratio­
Iustus potest sibi mereri, de con­
nem, 578
gruo stricte dicto, reparationem
Docet peccatum originale esse no­
post lapsum, 1036
bis voluntarium ratione merae
Bonum.
moralis ac iuridicae connexio­
Quo modo ens et bonum conver­
nis cum Adamo, 680
Primus invexit distinctionem iux­
tantur, et quo sensu possibilia
et abstracta dicantur non bona
ta quam homo lapsus, ratione
peccati originalis, se habet non
nec appetibilia, 173
solum ut «spoliatus a nudo»
Axioma «Bonum est diffusivum
sui», quatenus suadet myste­
sed etiam ut «vulneratus a sa­
rium Trinitatis, 23, 119
no», 688; ipse tamen docet ho­
Exinde non sequitur quod in Deo
minem non esse vulneratum in
possit esse processio secundum
naturalibus, 689
ipsum attributum Bonitatis, Calvinus.
137
Essentia peccati originalis est haeBoyer (C.).
reditaria corruptio ipsius natu­
Inter essentiam divinam et rela­
rae, 677
tiones trinitarias est distinctio
Ratione positivae Dei reprobatio-

INDEX ANALYTICUS

nis, omnes actus non praedesti­
nati sunt peccata, 709, 866
Iustificatio est aliquid extrinsecum, seu mera peccatorum non
imputatio, 759, 763
Liberum arbitrium est in homine
extinctum vel ligatum, 866
Reiciendus est tum conceptus
tum etiam nomen meriti, 983
Vide: Protestantes
Cartesius.
Eius principia ducunt ad asseren­
dam accidentalem unionem ani­
mae cum corpore, 568
Negat finem creationis esse glo­
riam Dei, 375
Carthaginense Conc. (a. 418).
De existentia peccati originalis
contra pelagianos, 660, 664,
666
De necessitate gratiae ad actus su­
pernaturales, 723, 726, et ad
vitanda peccata venialia contra
eosdem haereticos, 738
Catechismus Conc. Trid., de ele­
vatione angelorum, 486, et de
eorum custodia erga homines,
468, 471
Catharinus (A.).
Praeivit molinismo in quaestione
de efficacitate gratiae, 894
Docet hominem posse habere metaphysicam quandam certitudi­
nem se esse in statu gratiae,
929
Causa.
Solus Deus potest esse causa crea­
tionis, nec potest aliquam crea­
turam adhibere etiam ut cau­
sam instrumentalem, 369-373
Solus Deus esse potest causa gra­
tiae, physica, propria et princi­
palis, 924-926, nam solus Deus
deificare potest, sicut solus ig­
nis ignire potest, 626
Ad hoc ut aliquid possit commu­
nicare aliis id quod habet, opor­

1043

tet ut illud habeat eminentiori
quodam et causativo modo,
926
Causae sunt invicem causae in di­
verso genere; ex hoc principio
illustratur modus quo proximae
dispositiones ad gratiam iustificantem procedant ab hac ipsa
gratia, 939 sq.
De causa dispositiva, vide: Dispo­
sitio
De causa instrumental!, vide:
Instrumentum
Certitudo.
Variae species certitudinis, 953
Nemo, absque speciali Dei reve­
latione, potest habere veram
certitudinem se esse in statu
gratiae, 949-955
Charitas.
De perfectione virtutis charitatis,
305
Ipsa est forma ceterarum virtu­
tum, sicut gratia sanctificans
dicitur forma charitatis, quam­
vis diversimode, 682, 796, 803,
832, 1002. Vide: Gratia sanc­
tificans
Charitas distinguitur realiter a
gratia sanctificante, tanquam
habitus operativus ab habitu
entitativo, 791-798
Beatifica visio debetur tum gra­
tiae sanctificanti tum charitati,
sed priori debetur titulo here­
ditatis, alteri vero titulo meriti,
797, 804
Charitas est proximum principium
meriti, sed tale non esset nisi
radicaretur in gratia sanctifi­
cante, 998. Vide: Meritum
De indole et proprietatibus chari­
tatis, prout sunt co nui unes
aliis virtutibus, vide: Virtutes
infusae
Christus. Vide: Filius. Verbum.

1044

INDEX ANALYTICUS

Chrysos tomus.
Explicite, quamvis cum minori
daritate et praecisione, propo­
nit et ipse existentiam peccati
originalis, 666, 667
Excellit inter Patres in extollendo
influxu liberi arbitrii in ope­
re salutis, 873
Circuminsessio trinitaria.
Vocis origo et sensus, 290
Datur in divinis vera circuminses­
sio, sive trium personarum mu­
tua inexistentia, 291-293
Num id efficaciter probetur ex
ipsa ratione inclusionis unius
relativi in altero, 293
Conceptus circuminsessionis apte
exhibet integrum Trinitatis
mysterium, 290
Coadamitae. Vide: Monogenismus
Co lllll issionis de re Biblica de­
cretum a. 1909 de litterali sensu
trium priorum capitum Genesis,
quod attinet veram mundi crea­
tionem, 347, et quidem in tem­
pore, 384, creationem primi ho­
minis et formationem Evae ex
Adamo et unitatem generis hu­
mani, 518 sq., 529, 532, statum
iustitiae originalis, integritatis et
immortalitatis primorum paren­
tum, 612, peccatum primi homi­
nis, 646
Concupiscentia.
Quid et quotuplex sit, 608, 688
Pelagiani docebant concupiscen­
tiam secundum se esse bonam,
590, 608
Concupiscentiae connexio cum
peccato, iuxta Conc. Trid., 612,
Apostolum, 613, et rationem,
622
Protestantes, baiani, lansenistae
et plures theologi mediaevales
reposuerunt in concupiscentia
ipsam formalem essentiam pec­

cati originalis, quamvis diverso
modo et gradu, 677 sq.
Tamen concupiscentia non est ni­
si materiale elementum illius
peccati, 681 sq.
Concupiscentia non est medium
transmissionis peccati origina­
lis, 675, 678
Congruismus.
Vide: Molinistae
Conservatio rerum est idem ac
actio creativa, quatenus non in­
terrupta, 340, 371
Constantinopolitanum Conc. I.
Definitio divinitatis Spiritus S.
contra macedonianos, 41, 44,
46
Vis symboli huius Concilii relate
ad symbolum nicaenum, 101
De origine huius symboli variae
eruditorum sententiae, 102
Contritio.
Attritio est remota dispositio ad
iustificationem, 966
Perfecta vero contritio est proxi­
ma dispositio ad eandem, 96^
Vide: Dispositio
Creatio.
Generalis definitio creationis,
341, 363, 389, 390
Distinctio a ceteris mutationibus,
et peculiariter a transformatio­
ne et transubstantiatione, 341,
342, 356, 364
Creatio, active spectata seu ex
parte Dei, est actio formaliter
immanens nec nisi virtualiter
transiens, 359 sq.; passive ve­
ro spectata, consistit in reali ac
praedicamentali relatione crea­
turae ad Deum, fundata in trascendentali relatione ad eun­
dem, 361-363
Mundus originem habet a Deo
per proprie dictam creationem,
346-356
Id probatur etiam ex ipsa ratione

INDEX ANALYTICUS

philosophica, seu ex universali­
tate causalitatis divinae, ita ut
sit mera consequentia ipsius
existentiae Dei, 354. Non ta­
men constat esse de fide quod
creatio mundi (sicut Dei exis­
tentia) potest per solam ratio­
nem certo cognosci et probari,
355
Creatio non contradicit axiomati
«Ex nihilo nihil fit», quia hoc
verum est tantum de absentia
causae efficientis, non vero
causae materialis, 356
De facto solus Deus mundum
creavit, nullam sub se adhibens
aliam causam, sive principalem
sive instrumental em, 368. Ce­
terum, nulla creatura potest es­
se creationis causa, tam princi­
palis secunda quam instrumentalis, quia ad hoc requiritur ra­
tio causae universalissimae,
quam Deus nulli creaturae
communicare potest, 369-373
Ex hoc quod creatio nequit fieri
per instrumentum, excluditur
traducianismus, seu creatio ani­
mae filii per parentes, 549
Quamvis Deus in omni sua actione attingat rationem entis inquantum entis, tamen non om­
nis actio Dei est creativa, 371,
400
Creatio est communis actio totius
Trinitatis, 368
Primarius finis creationis est glo­
ria Dei, tum interna, seu com­
municatio divinae bonitatis (fi­
nis operis), tum externa, seu
intellectualis creaturae cognitio
et laus (finis operantis), 377380
Bonum hominis est secundarius
finis creationis, quae conse­
quenter cedit in ipsius hominis
utilitatem, 379 sq.

1045

Iuxta fidem creatio facta est in
tempore, 384-386. Ratio autem
nequit hoc factum probare
(cum creatio ab aeterno non re­
pugnet), sed suadet variis
congruentiis, 387
Subtiles obiectiones philosopho­
rum, praecipue Aristotelis et
Averroes, contra creationem in
tempore, 388
Attamen creatio ab aeterno non
est impossibilis, vel saltem eius
impossibilitas nequit ulla ratio­
ne evidenter probari, 389-394
Inaniter autem in contrarium in­
vocatur ipsa ratio creationis,
nam aliud est accipere esse ab
alio (creari) et aliud est incipere esse, 389 sq. Pariter non ne­
cessario opponitur impossibili­
tas infiniti in actu, nam nega­
tur quod haberetur simpliciter
infinitum in actu, si mundus
esset ab aeterno, 391 sq.
In principio Deus creavit triplicem creaturam, seu angelos,
animam primorum parentum et
prima elementa materialia, seu
saltem simpliciores atomos,
398-400
Post primam illam creationem,
nulla datur actio Dei creativa
nisi quoad animas singulorum
hominum, 400
Mundus corporalis et angeli simul
creati sunt, homo vero in pos­
teriori aliquo tempore, 401
Mundus, quem Deus creavit, est
relative optimus, 403
Mundus est aeternus a parte post,
seu nunquam in ulla eius parte
annihilabitur, 404
Post primam creationem Deus
mundum in praesenti forma
disposuit, immediate producen­
do primas variarum rerum spe­
cies, et peculiariter species vi-

1046

INDEX ANALYT1CUS

venrium, 411-416. Vide: Mun­
Christianismi, multo rarius in
dus. Transformistnus
subsequent! aetate, 476, 480,
Huiusmodi opus Deus probabilius
481
nonnisi successive perfecit, per
Cum diabolica impugnatione conmagis vel minus extensum sae­
nectitur magia et commercium
culorum decursum, 417
diabolicum, quamvis de multis
Mundus supernaturalis, sive gra­
magicis factis mitius soleant
tia, non creatur sed educitur ex
moderni doctores iudicare, 481
potentia oboedientiali animae,
De elevatione, peccato et damna­
785, 973
tione daemonum, vide: Ange­
De creatione angeli et hominis,
lus
vide: ad has duas voces
Damascenus.
Cultus.
Peculiariter exhibet existentiam
Tribus personis divinis cultus pu­
relationum in divinis, 147
blicus ad modum unius exhibe­
Signanter docet relationes divinas
tur et Patri qua tali Ecclesia
esse realiter idem cum essentia,
renuit cultum exhibere, 299
159 sq.
De cultu angelis debito, 468, 473
Invexit in theologiam trinitariam
vocem et conceptum circuminII
Daemon.
sessionis, 290, 292
De existentia, natura et operatio­
ne daemonum, qua angelorum, David de Dinanto, pantheista mevide: Angelus
diaevalis, docuit Deum esse mate­
Non solum in angelis bonis, sed
riam mundi, 343
etiam inter daemones, datur Deus.
aliqua hierarchia, 445, 477,
Deitas est obiectum formale theo­
498, 504
logiae, 338
Daemones impugnant homines,
Quomodo conceptus Trinitatis
per tentationem et infestatio­
transcendat ipsum conceptum
nem, 474-481
Deitatis, 1
Quidam Patres et theologi exag­
Formale ac directum obiectum
gerate putant unicuique homini
divinae voluntatis, in omni vodeputari proprium daemonium,
litione, est ipsa divina bonitas,
non secus ac proprium ange­
ac ideo finis creationis non po­
lum, 477
tuit esse nisi divina bonitas ut
Modus impugnationis daemonis
exterius manifestanda, 378
est per motum localem in cor­
Cum in Deo non sit alia facultas
pora, 479
quam intellectus et voluntas,
actio creativa procedit ab his
Infestatio daemonis quadrupli­
facultatibus, ita ut creare sit
cem habet gradum, seu est vel
formaliter idem ac intelligere,
extrinseca vel intrinseca (in
seu dicere imperative («Dixit
ipsum corpus), et haec vel pas­
et facta sunt»), 359
siva vel activa (obsessio), et
Creando animam, Deus nonnisi
haec vel mere transiens (sim­
materialiter concurrit ad trans­
plex obsessio) vel permanens
missionem peccati originalis,
(possessio), 480
Diabolica possessio frequenter
552
occurrit tempore nascentis Dionysius Areopagita (Pseudo).

INDEX ANAI.YT1CUS

Scripsit primam monographiam
de angelis, 423
Loquitur de permagno numero
angelorum, 426, de eorumque
spirituali natura, 436
Celebris eius divisio angelorum in
hierarchias et ordines, 443
Dispositio.
Duplex est genus dispositionis ad
aliquam formam, scilicet remo­
tae et proximae, 927, 933, 941,
947 sq., 964, 965
Nulla forma, in ordine tam natu­
rali quam supernaturali, intro­
ducitur in subiectum absque
praeviis dispositionibus, 933
De dispositionibus requisitis ad
gratiam sanctificantem, vide:
Gratia. lustificatio
Proxima dispositio ad gratiam
sanctificantem, ut actus perfec­
tae contritionis et charitatis,
probabilius procedit ab ipsa
eadem gratia sanctificante, 938940, 972
Huiusmodi dispositio influit iuxta
eius inaequalitatem et gradum,
946-948
Distinctio rationis.
Quid et quotuplex sit, 151, 157,
163, 165, 166, 168
Quomodo intelligatur esse inter
essentian et personas divinas,
156-168
Dona praeternaturalia. Vide:
Iustitia originalis
Dona Spiritus S.
Existentia donorum Spiritus S.,
ut gratiarum aliquo saltem mo­
do a virtutibus distinctarum,
est certa, babetque fundamen­
tum tum scripturisticum tum
patristicum, 836
Illorum vero determinata essen­
tia est minus certa. Praecipue
disputatur num dona distin­
guantur realiter a virtutibus in­

1047

fusis, quod admittitur commu­
nius cum S. Thoma, 837
Sunt igitur dona habitus operativi supernaturales, disponentes
potentias animae ad immedia­
tam motionem Spiritus S., 837
Haec Spiritus S. motio est gratia
operans (non cooperans), sub
qua nempe voluntas est mota
et non movens, ac proinde eius
actus est quidem liber sed non
deliberatus, 858 sq.
Septenarius numerus et specifica
distinctio inter dona difficilius
ac diversimode assignantur a
theologis, quamvis solide pro­
babile sit quod unicuique virtu­
ti correspondeat aliquod parti­
culare donum, 838
Attenta similitudine in natura,
eaedem proprietates conve­
niunt donis ac virtutibus, 839
Excellentiores inter effectus sive
actus donorum vocantur fruc­
tus Spiritus S. et beatitudines,
840
Disputant doctores, praesertim
mystici, num activitas donorum
necessario ac semper comitetur
activitatem virtutum, ita ut
pertineat ad vitam christianam
communem, nec tantum mvsticam, 841
Doxologia trinitaria, apud Pau­
lum, 57, apud loannem, 59, et in
primitiva Ecclesia, 80 sq.
Dualismus. Vide: Manichaei
Durandus (a S. Porciano).
Principium processionis divinae
est directe ipsa essentia, antecedenter ad actus intellectionis
et volitionis, 124, 129, 224
Inter essentiam divinam et rela­
tiones trinitarias est distinctio
realis modalis, 154, 164
Spiratio activa distinguitur a pa­
ternitate et filiatione plus quam

1048

INDEX ANALYTICUS

distinctione rationis ratiocina­ Elevatio angeli et hominis ad or­
tae, 183
dinem supernaturalern. Vide: An­
Personae divinae non habent tres
gelus. Iustitia originalis
subsistentias relativas praeter Evolutlonismus. Vide: Transfor
absolutam, 211
mismus
Creaturae potest absolute a Deo Fides et Spes.
concedi ut sit causa principalis
Fides est prima iustificationis dis­
creationis, 367
positio, tum remota (fides in­
Peccatum originale non est vera
formis), tum proxima (fides
culpa, sed mera poena, nobis
formata), 966, 969
transmissa ex peccato Adae.
De eius connexione cum actu vo­
659, 678
luntatis, 966
Peccator potest observare totam
Spes est pari modo dispositio ad
legem naturalem, substantiali­
iustificationem, tum remota
ter etsi non salutariter seu me­
tum proxima, 966
ritorie, 710
Fides et spes separari possunt a
Bonum morale naturale habet im­
gratia sanctificante et manere
mediatum ordinem ad gratiam
in peccatore, 787, 791, 796,
et praeparat ad ipsam, 721,
801, 834
728
Probabilius tamen nequeunt in­
Gratia sanctificans non distingui­
fundi ante gratiam sanctifican­
tur a virtute charitatis nisi ra­
tem, 834
tione et nomine, 789
Non sunt secundum se virtutes
Non dantur virtutes morales in­
proprie et simpliciter dictae,
fusae, sed tantum acquisitae,
sed id habent a virtute chari­
830
tatis, 796, 801
Durandus praeivit molinismo in
Nec earum actus sunt meritorii
quaestione de efficacia gratiae,
ante iustificationem et charita­
894
tem, 727, 965, 1004, 1028,
Charitas est principium meriti in
1029. Post iustificationem, ac­
actibus aliarum virtutum per
tus fidei est meritorius quia in­
directum et actualem influxum,
volvit influxum liberi actus vo­
1003
luntatis, charitate informati,
Ebionitae, secta saec. 1, negabant
995
Trinitatem, Christum habentes
Quo sensu potest quis esse certus
ut merum hominem, 33
se habere fidem, quamvis ne­
queat esse certus se esse in sta­
Echardus.
tu gratiae, 954
Ob suam tendentiam pantheisticam, docet mundum esse ab Filiatio adoptiva.
aeterno, 382, 384, et animam
Notio adoptionis, similitudo et
non esse simpliciter creatam,
discrimen inter adoptionem hu­
516
manam et divinam, 805, 825,
Intelligit in quodam sensu mysti826
co-pantheistico participationem
Diversimode a theologis intelligi­
divinae naturae et filiationem
tur nexus inter gratiam sancti­
adoptivam per gratiam, 807,
ficantem et filiationem divinam
810, 818
adoptivam, 810

INDEX ANALYTICUS

Filiatio adoptiva est formalis et
immediatus effectus gratiae
sanctificantis, resultans ex ipsa
participatione divinae naturae,
820-826
Est tamen secundarius effectus,
quia subsequitur illum priorem
et est separabilis ab eo, seu in
subiecto incapaci, ut in huma­
nitate Christi, 825
Ipsa consistit in relatione reali,
fundata in gratia prout haec
est realis ac physica participa­
tio divinae naturae, 826
Attenta eius causa exemplari,
filiatio adoptiva refertur ad so­
lam secundam personam Trini­
tatis, tanquam similitudo natu­
ralis filiationis Verbi; attenta
vero causa efficienti, refertur
aequaliter ad totam Trinitatem,
non vero ad Patrem, cui tamen
potest appropriari, 826
«Filioque».
Huius additionis in symbolo his­
toria et liceitas, 248 sq., 263
Discrimen et convenientia utrius­
que formulae, latinae «Ex Pa­
tre Filioque procedit» et graecae «Ex Patre per Filium pro­
cedit», 269, 274
Filius.
Secunda persona Trinitatis proce­
dit per viam intellectionis,
226-231, et per veram genera­
tionem, 232-235
In Deo processio intellectualis et
generatio sunt formaliter idem,
quia in Deo esse et intelligere
sunt idem, 235, 236, 238, 239
Verbum formaliter procedit a Pa­
tre ex cognitione omnium
obiectorum divinae cognitionis,
seu non solum essentiae, sed
etiam trium personarum et
creaturarum, saltem possibi-

1049

lium, et probabilius etiam existentium et futurarum, 237
De multiplici discrimine inter in­
tellectualem processionem ver­
bi humani et Verbi divini, 238,
et inter humanam et divinam
generationem, 239
Tria sunt nomina propria secun­
dae personae Trinitatis, i. e.
Filius, Verbum et Imago, 231,
241-245, quorum primum est
nobis magis expressivum, 244
Spiritus S. autem nullo modo dici
potest Filius, homines vero di­
cuntur filii Dei improprie seu
per adoptionem, 241
In homine triplex datur verbum,
scilicet mentis, imaginationis et
oris, in Deo vero nonnisi ver­
bum mentis habetur, 242
Vide: Verbum
Finis divisio eiusque applicatio in
quaestione de fine creationis,
378 sq.
Florentinum Conc.
Duplex fidei definitio de Trinita­
te, 44
Celebre florentinum effatum
«Omnia in Deo sunt unum, ubi
non obviat relationis opposi­
tio» eiusque variae applicatio­
nes in materia Trinitatis, 44,
46, 144, 146, 147, 159, 162,
185, 189, 201, 217, 273, 274,
295, 298, 322
Relationes divinae non distingu­
untur realiter ab essentia, 159
De relatione ut constitutivo per­
sonae divinae, 201
De processione Spiritus S. per
viam volitionis, 251, non au­
tem per generationem, 255
Spiritus S. procedit ab utroque,
tanquam ab unico principio et
unica spiratione, 262, 274
De unitate trium personarum in
operationibus ad extra, 295

1050

INDEX ANALYTICUS

De creatione mundi, 346
Frohschammer (I.).
Iuxta principia semirationalismi,
docet mysterium Trinitatis post
factam eius revelationem posse
per rationem demonstrari, 7
In quaestione de origine ani­
mae humanae docet quendam
traducianismum, 542, 545, 550
Galtier (P.).
Inhabitatio SS. Trinitatis non est
effectus gratiae sanctificantis,
sed potius ipsa est formalis ra­
tio sanctificationis, 312
Huiusmodi inhabitatio explicanda
est non formaliter per actus
sed per solum habitum gratiae
et virtutum, 315, 325
Gardeil (A.), sequens viam loan­
nis a S. Thoma, docet fundamen­
tum inhabitationis SS. Trinitatis
esse gratiam prout transit in ac­
tus cognitionis et amoris, in quo­
rum actuali exercitio ea praesen­
tia realizatur, 316, 325
Garrigou-Lagrange (R.).
Fundamentum inhabitationis SS.
Trinitatis est gratia prout tran­
sit in suos actus cognitionis et
amoris, 316
Peccatum originale est nobis vo­
luntarium ratione physicae con­
nexionis cum Adamo, 680
Generatio.
Definitio generationis, cuius es­
sentiale elementum est ut sit
actio formaliter assimilativa,
223
Ea definitio perfecte verificatur
in processione Verbi divini,
235
Discrimen inter humanam et di­
vinam generationem, 119,239
In creatis generatio competit
soli enti corporali, non vero
animae et angelo, ac inde ex­

cluditur spiritualis traducianismus, seu origo animae filii ex
anima parentum, 239, 371, 549
Ad hoc ut parentes dicantur vere
generare filium, non est necesse ut producant ipsam animam,
sed sufficit ut sint causa com­
positi, seu quare anima uniatur
corpori; inepte autem quidam
conantur ampliorem influxum
parentibus tribuere, 550
De momento quo anima corpori
infunditur in processu genera­
tionis, utrum in momento fecundationis an postea, quaestio
adhuc aperta manet. Altera S.
Thomae sententia est probabi­
lior atque novellum favorem
obtinet inter modernos, 557562
Generatio est medium sive condi­
tio transmissionis peccati origi­
nalis, 673-675
Gilbertus Porretanus ex suo exag­
gerato realismo ductus est in
quendam Tritheismum, docens
realem distinctionem inter essen­
tiam divinam et tres personas, 38,
42, 153
Gnostici.
Docebant emanationes aeonum ex
pleroma Divinitatis, 111, 117,
130
Inde negabant trinitatem perso­
narum in Deo, praecurrentes
haeresim Unitarismi, 33, 88
Docebant materiam esse aeter­
nam, 352, 353, 368, 386, 393,
angelos vero esse aeones ema­
nantes ex substantia divina,
420, ac ita utroque modo ne­
gabant creationem, 343
Conceptus Oeconomiae in theolo­
giam trinitariam apud graecos
videtur esse originis gnosticae,
97

INDFX ANALYTICUS

Gratia.
De proprio loco tractatus De Gra­
tia, 700, 827
Multiplex gratiae acceptio, 701
In sensu obiectivo, qui praecipue
obtinuit in theologia, gratia
stricte accipitur pro solo dono
supernaturali, et strictissime
pro dono supernaturali quoad
substantiam, 701, 703
Quo sensu loqui possimus de gra­
tia increata, 701
Ad gratiam reducitur tota es­
sentia Christianismi, 701
Homo nondum iustificatus potest
peragere aliquos actus natura­
les moraliter bonos, sed nequit
observare totam ipsam legem
naturalem nec primum illius
praeceptum diligendi Deum su­
per omnia, 711-719
Explicatur quomodo aliquis ac­
tus bonus elici possit a pecca­
tore, stante eius habituali aver­
sione a Deo, ut a fine ultimo,
etiam secundum ordinem natu­
ralem, 717
Ea tamen aversio impedit quomi­
nus peccator observare possit
integram legem naturalem vel
etiam primum praeceptum di­
lectionis Dei, 718 sq.
Homo nequit ex solis viribus
naturae quidquam supernaturale agere, seu mereri vitam
aeternam, aut ipsum initium
salutis, aut resurgere a pecca­
to, 722-729, 930 sq.
Cum principium meriti sit gratia
sanctificans, peccator nequit
mereri vitam aeternam, etiam
per actus supernaturales qui­
bus disponitur ad iustificatio­
nem, ut fidem, spem et attri­
tionem, 727, 965, 1004, 1028,
1029
Homo iustus, vi ipsius gratiae

1051

sanctificantis et gratiarum ac­
tualium necessario illi adnexa­
rum, potest vitare etiam diu
omnia peccata mortalia, absque
ulteriori speciali auxilio, 732736. Aliqui tamen theologi vi­
dentur contrarium putare, 731,
744
Nequit autem iustus sine speciali
privilegio diu vitare omnia pec­
cata venialia collective sumpta,
737-742. Cuius ratio desumi­
tur ex partiali corruptione na­
turae inducta per peccatum ori­
ginale, seu inordinatione appe­
titus sensitivi, 741
Id autem intelligendum est de
peccatis venialibus saltem indeliberatis; num vero etiam de
deliberatis, controvertitur, 742
Existentia praefati privilegii certa
est de B. Virgine ex definitione
Conc. Trid., nec improbabiliter
affirmatur de paucis aliis sanc­
tis, ut S. loseph et apostolis,
742
Homo iustus indiget gratia actua­
li sive motione Dei supernatu­
rali ut eliciat actum virtutum
quibus instructus est, 746-749.
Ratio est quia nulla causa se­
cunda transit in actum absque
motione causae primae, quae
sit ei proportionata, adeoque
supernaturali si agitur de actu
supernaturali, 749
Iustus nequit finaliter persevera­
re, seu coniungere statum gra­
tiae cum morte, absque specia­
li gratia quae donum finalis
perseverantiae nuncupatur, 705
-755. Vide: Perseverantia fina­
lis
Gratia est aliquid intrinsecum
animae, sive transiens sive per­
manens, scilicet actualis et ha­
bitualis, 761-769

Gratia, tum habitualis tum etiam
Proxima dispositio ad gratiam ha­
actualis, est aliquid supernatu­
bitualem sanctificantem, ut ac­
rale quoad substantiam, 784,
tus perfectae contritionis et
non creatum sed eductum ex
charitatis, probabilius procedit
oboedientiali potentia subiecti,
ac producitur ab ea ipsa gratia
785, 973
sanctificante, 938-940, 972
De ulteriori indole utriusque gra­
Remotae autem dispositiones ad
tiae, vide: Gratia actualis. Gra­
eandem non necessario eam in­
tia habitualis
ducunt, 941
Gratia est specifice eadem, sive
Varius sensus qui tribuitur axio­
in eodem subiecto sive in di­
mati «Facienti quod in se est,
versis, nec potest differre nisi
Deus non denegat gratiam»,
gradu vel modo, et ita differunt
iuxta pelagianos, molinistas et
gratia viae, gratia termini seu
thomistas, 942-945
visio beatifica, gratia Christi,
Proximae dispositiones ad gra­
B. Virginis, angeli, Adami et
tiam habitualem influunt iuxta
ceterorum, 491, 606, 623, 625,
earum inaequalitatem et gra­
627, 682, 687, 800, 803
dum, 946-948
Seclusa speciali Dei revelatione,
Generalis divisio gratiae, 864
nemo certus esse potest se esse
Quoad praecipua membra huius
in statu gratiae, 949-955. Ex
divisionis,, vide: Dona Spiritus
pluribus tamen signis potest
S. Gratia actualis. Gratia habi­
homo acquirere quandam im­
tualis. Gratia sanctificans. Vir­
proprie dictam certitudinem de
tutes
statu gratiae, 955
De quatuor causis gratiae, seu
Quo sensu tamen potest quis esse
materiali, formali, efficienti et
certus se habere fidem, 954
finali, 922
De variis effectibus gratiae sancti­
Solus Deus esse potest causa effi­
ficantis, 804, 956, 975. Vide:
ciens gratiae, physica, propria
Filiatio adoptiva. Inhabitatio
et principalis, 924-926
SS. Trinitatis. lustificatio. Me­
Ad gratiam actualem nulla dari
ritum. Participatio divinae na­
potest dispositio, potest tamen
turae
dici unam gratiam actualem se
habere ut dispositionem ad Gratia actualis.
Historica evolutio doctrinae de
aliam, 931
gratia actuali, 844
Ad gratiam habitualem suscipien­
dam requiruntur supernaturaDe natura gratiae actualis contro­
les dispositiones, 930-940
versia inter thomistas et moli­
Huiusmodi dispositiones influunt
nistas, 845. Vide: ad has voces
non tantum moraliter sed etiam
Gratia actualis est effectus sive
physice, 928, 935
motio divina, praevia ipsis acti­
Dispositiones non requiruntur in
bus, seu afficiens ipsas faculta­
subiecto carente usu rationis,
tes intellectus et voluntatis, ad
nec absolute requiruntur in ha­
modum transeuntis passionis,
bente usum rationis, quin Deus
easque elevans et applicans ad
possit sine dispositionibus gra­
actus, 847-850
tiam infundere, 936, 937, 970
Necessitas huiusmodi motionis se-

INDEX ANALYTICUS

1053

voluntas eo duplici modo se
quitur ex requisita proportione
habet, 858-860
inter potentiam et actum, et ex
In omni casu, gratia operans est
generali principio iuxta quod
ea quae movet voluntatem ad
minus non producit maius et
actum indeliberatum (utut li­
nemo dat quod non habet, 848
berum), gratia vero cooperans
Quintuplex divisio gratiae (prae­
est ea quae movet ad actum li­
cipue actualis) in gratis datam
berum et deliberatum, 860
et gratum facientem, operan­
tem et cooperantem, praeve­
Divisio gratiae in excitantem et
nientem et subsequentem, ex­
adiuvantem, relata ab ipso
citantem et adiuvantem, suffi­
Conc. Trid., non eodem modo
cientem et efficacem, 852-863
intelligitur a variis theologis,
862
Nomen «gratia datis data» olim
Divisio gratiae in sufficientem et
aliter intelligebatur, scilicet pro
efficacem invecta est praecipue
omni gratia, alia a gratia sancti­
a theologis posttridentinis et
ficante, nunc vero tantum pro
ob ipsas eorum disputationes
ea quae datur in utilitatem alio­
facta est tum valde celebris tum
rum, 852
satis confusa, 863
Gratia gratis data strictius intelli­
Vide: Gratia. Gratia habitualis.
gitur solum auxilium transiens
Gratia sanctificans. Gratia suf­
latius vero ad eam revocari pos­
ficiens et gratia efficax
sunt etiam charismata institutionalia et permanentia, ut in- Gratia habitualis.
fallibilitas et character sacraEst aliquid creatum, physicum,
mentalis, 853
inhaerens animae tanquam ve­
rus habitus, 775-783
Quamvis gratiae gratis datae sint
auxilia transeunter concessa,
Unde reducitur ad praedicamen­
non inconvenit quominus den­
tum qualitatis et ad speciem
tur alicui modo permanenti, ut
habitus, 782 sq., non tamen
dicendum est de humanitate
univoce sed analogice conve­
Christi, 855
niens cum accidentibus et habl·
tibus naturalibus de quibus
Classica divisio gratiarum gratis
agunt philosophi, 785 sq., 798
datarum, 854
De eius discrimine a gratia actua­
Maioris theologici momenti est
li, vide: ad hanc vocem
divisio gratiae in operantem et
cooperantem, 856-860, quam
Exhibetur integer organismus
tamen thomistae et molinistae
gratiae habitualis, 842, cuius
diverso modo intelligunt, 857,
varia elementa vide sub voci­
860
bus: Dona Spiritus S. Gratia
Gratia operans est ea sub qua vo­
sanctificans. Virtutes infusae
luntas se habet tantum ut mo­ Gratia sanctificans.
ta, cooperans vero sub qua vo­
Distinguitur realiter a charitate
luntas se habet simul ut mota
ceterisque virtutibus, tanquam
a Deo et movens, seipsam,
habitus ab habitu, ac inde gra­
857 sq.
tia habitualis dividitur in habi­
Exponuntur varii actus in quibus
tum entitativum (gratiam) et

1054

INDEX .ANALYTICUS

habitum operativum (virtutes),
791-798
Gratia sanctificans est forma sive
radix virtutum, quae ab ea di­
manant tanquam facultates a
supernaturali quadam natura,
794, 795, 796, 798, 801, 802,
803. Sub qua quidem ratione,
ipsa est nobilior charitate ceterisque virtutibus, necnon ipso
lumine gloriae et visione beati­
fica, 803
Gratia sanctificans est in essentia
animae, sicut virtutes sunt in
animae facultatibus, 798
Varii formales effectus gratiae
sanctificantis, 804. Quoad prae­
cipuos inter eos, vide: FHiatio
adoptiva. Inhabitatio SS. Trini­
tatis. lustificatio. Meritum.
Participatio divinae naturae
Gratia sanctificans est immedia­
tum fundamentum missionis di­
vinarum personarum, 304-306,
307 sq., et earum inhabitatio­
nis in anima iusti, 312, 320,
322, 323 sq., 325 sq.
Status gratiae sanctificantis est
necessaria conditio omnis meri­
ti supernaturalis, imo est prin­
cipium meriti, mediante tamen
charitate, 998
Vide: Charitas. Dona Spiritus S.
Gratia. Gratia habitualis
Gratia sufficiens et gratia effi­
cax.
Origo et generalis sensus huius
divisionis, 863
Difficilis quaestio, tam dogmatica
quam theologica, de concordia
gratiae cum libero arbitrio, 865
Sub qualibet gratiae motione, ple­
num ac integrum manet libe­
rum arbitrium, 870-878
Datur gratia vere ac mere suffi­
ciens, quae nempe confert vo­
luntati potentiam ad actum sa­

lutarem ac deliberatum, sed
quae in efficax redditur per
dissensum liberi arbitrii, 879885
Inepte iansenistae obiciunt, gra­
tiam sufficientem esse repug­
nantem, inutilem et nocivam
homini, iniuriosam Deo, 884
Quaenam sint huiusmodi gratiae
sufficientes, 885, 915
Datur gratia vere ac plene effi­
cax, quae nempe infallibiliter
pervenit ad intentum effectum,
seu ad obtinendum deliberatum
ac salutarem actum liberi arbi­
trii, 886-892
Gravis problematis de essentia si­
ve modo efficacitatis gratiae,
utrum scilicet sit intrinseca an
extrinseca, variae theologorum
solutiones, 893-901
Molinismus efficaciam gratiae re­
petit ab extrinseco, seu ex infallibilitate scientiae divinae
(sic dictae scientiae mediae)r
895, ipsam vero Dei motionem
sive gratiam concipit vel ut
concursum mere simultaneum
(molinismus purus, ipsius Mo­
linae), 896, vel ut concursum
simultaneum congruum (miti­
gatus molinismus, sive con­
gruismus Suaresii), 897, vel ut
concursum praevium sed in­
determinatum (neo molinismus
Billot et aliorum), 898. Vide:
Molina. Suarez
Thomismus vero efficaciam gra­
tiae repetit ab intrinseco, ita
nempe quod Deus physice et
immediate praemovet volunta­
tem ad suum determinatum
actum liberum producendum,
899. Etiam tamen inter thomistas, aliqui moderni conati sunt
hanc communem ac rigidam
sententiam emollire, admitten-

INDEX ANALYTICUS

do motionem impedibilem ad
actus faciliores (Marin-Sola) vel
praemotionem physicam indif­
ferentem (Pecci), 900
Datur praeterea duplex sententia
media inter molinismum et thomismum, sed minoris momenti,
scilicet augustinismus et syncretismus sorbonico-alphonsianus, quae docet praemotionem
quandam moralem, reiectis ex
una parte concursu simultanée
molinistico et ex alia parte
praemotione physica thomistica, 901
Gratia est efficax ab intrinseco,
seu consistit in praemotione
physica, determinante volunta­
tem ad omnes actus deliberatos
ab ea elicitos, 902-915.
Haec thomistica sententia est so­
la quae plene congruit his quae
de efficacitate gratiae dicunt
Magisterium, 903, Scriptura,
904, Augustinus ut os traditio­
nis, 905, et S. Thomas, 906908. Ipsa sola praeterea con­
gruit theologicae ac philosophi­
cae veritati de efficacitate et
universalitate actionis divinae
in ordine tam supernaturali
quam naturali, 909, 921
Responsio gravi difficultati, con­
tra hanc sententiam deductae
ex impossibilitate concipiendi
quomodo cum intrinseca gra­
tiae efficacia salvetur tum li­
bertas voluntatis tum existen­
tia gratiae vere ac mere suffi­
cientis, 910-914
Ad quod tria sedulo attendenda
sunt, scilicet vera notio liberta­
tis, 912, distinctio inter neces­
sitatem consequentiae et neces­
sitatem consequentis, 913, et
unitaria ac dynamica ratio gra­
tiae divinae, quae non est in­

1055

debite scindenda in duas motio­
nes, alteram sufficientem et al­
teram efficacem, sed est unica
motio, incipiens ab actu indeliberato (gratia sufficiens) et
connaturaliter ac destinative
transiens ad actum deliberatum
(gratia efficax), nisi inveniat
obex voluntatis, 914
Cetera supradicta systemata et
media tentamina explicandi
gratiae efficaciam non videntur
convenienter explicare efficaci­
tatem et universalitatem actio­
nis divinae, 916-921
Vide: Gratia actualis
Gredt (I.).
Creatio ab aeterno non est impos­
sibilis, 383
Anima creari potest ante unionem
cum corpore, cum intrinseca ta­
men habitudine ad determina­
tum corpus, 524
Exercitium humanae libertatis
sub motione Dei intrinsece ef­
ficaci illustratur ex natura ip­
sius libertatis divinae, 912
Quomodo, transacto actu charita­
tis, eius influxus possit virtua­
liter permanere in actibus cete­
rarum virtutum, 1011
Giinther (A.).
Iuxta principia semirationalismi,
contendit mysterium Trinitatis
post factam revelationem posse
demonstrari per rationem, 7,
15
Tota eius doctrina trinitaria sapit
modalismum vel tritheismum,
7, 15, 36, 38, 42, 294
Docet personalitatem divinam
constitui per conscientiam, 201
Favet pantheismo hegeliano in
sua explicatione creationis
mundi, 345
Ex eodem suo semipantheismo
deducere necessario debet mun-

1056

INDEX ANALYTICUS

dum creatum esse ab aeterno,
382, 384
Docet finem creationis non esse
gloriam Dei sed bonum homi­
nis beatificandi, 375, 377
Tenet animam rationalem esse ve­
luti accidentaliter unitam cor­
pori, 568, 581, 583
Accedit ad sententiam iansenisticam, iuxta quam iustitia origi­
nalis est debita naturae huma­
nae, 595
Harnack (A.).
Originem mysterii Trinitatis de­
ducit ex oppositione Christia­
nismi cum ludaismo, 28
Cum aliis rationalistis docet mys­
terium Trinitatis confictum es­
se a Conc. Nicaeno I, 78
Invexit inter modernos historicos
liberales falsam theoriam de
neonicaenismo, circa Patrum
interpretationem de ipsa nicaena definitione, 103 sq.
Hermas confusam exhibet doctri­
nam de Spiritu S., eum vocans
«Filium Dei», 86, 256
Hermes (G.).
Iuxta principia semirationalismi
docet mysterium Trinitatis post
factam eius revelationem posse
per rationem demonstrari, 7
Docet finem creationis non esse
gloriam Dei (cum id esset egoismus), sed bonum hominis, 375,
377
In quaestione de origine animae
humanae favet cuidam traducianismo, 542
Accedit ad sententiam iansenisticam, concipiens iustitiam origi­
nalem ut debitam humanae na­
turae, 595, ac inde deducit pec­
catum originale esse ipisus na­
turae corruptionem, 677
Negat physicam indolem gratiae
habitualis sanctificantis, 773

Hieronymus.
Interpretationem aliorum Patrum
de carnali peccato angelorum
in Gen. 6. 2 reicere ausus non
fuit, 435
Apte loquitur de custodia angelo­
rum, 470, 471
Homo.
Primus homo conditus est a Deo
immediate, per creationem
quantum ad animam et per
transformationem ex materia
iam creata quantum ad corpus,
excluso quolibet transformismo, 518-523. Vide: Transfor­
mismus
Corpus primi hominis efforma­
tum est in perfecta dispositio­
ne, 524
Ratio quare corpus Evae factum
fuerit ex corpore Adami, 524
Qualiter homo factus sit ad ima­
ginem Dei, 524
De unitate generis humani, vide:
Monogenismus
Anima singulorum hominum pro­
ducitur non a parentibus sed
immediate a Deo per creatio­
nem, 544-552. Vide: Traducianismus
Quomodo id non obstet transmis­
sioni peccati originalis per ge­
nerationem, 551, nec Dei con­
cursui ad hanc transmissionem,
552
Anima, tum primi hominis tum
ceterorum, tunc primo creatur
cum corpori infunditur, exclu­
so omni praeexistentialismo,
524, 553-562. Vide: Praeexistentialistae
Probabilius anima non infunditur
corpori in momento fecundationis sed post aliquod tempus,
523, 524, 557-560
De spiritualitate et immortalitate

INDEX ANALYTICUS

animae ct de ipsa ut unica for­
ma corporis, vide: Anima
De elevatione primi hominis ad
ordinem supernaturalem eiusque lapsu vide: Iustitia origina­
lis. Peccatum originale originans. Pecatum originale originatum
Hugo a S. Victore.
Angeli fuerunt creati in statu na­
turae purae, nec nisi posterius
elevati sunt ad ordinem gratiae,
483
Adamus accepit gratiam sanctifi­
cantem non in ipso momento
creationis sed posterius, 591
lansenius. lansenistae.
lansenistae Pistorienses suspicio­
se docebant secundam perso­
nam Trinitatis proprius vocari
Verbum quam Filium, 225
Mitigantes doctrinam baianorum,
iansenistae docent iustitiam
originalem fuisse debitam natu­
rae humanae, debito non qui­
dem iustitiae sed decentiae, idque tum quoad gratiam, 594,
597, 602, 603, 604, tum quoad
cetera dona praeternaturaiia,
610
Essentia peccati originalis est con­
cupiscentia habitualis, accidentaliter corrumpens naturam et
habens rationem voluntarii,
677, 689
Gratia est ita necessaria homini
lapso, ut sine ea nullum bo­
num, etiam naturale, facere
possit et omnes eius actus sint
peccata, saltem in infidelibus,
705, 709, 712
Interpretatio doctrinae semipelagianorum, data a lansenio,
damnata est ab Innocentio X,
708
Homo iustus quandoque tentatur

1057

ultra vires, ita ut non possit
vitare peccata, 731, 733
Per peccatum originale liberum
arbitrium est captivatum, ita
ut sine gratia non possit nisi
peccare, 867, 871
Inde non datur gratia mere suffi­
ciens sed tantum gratia efficax,
consistens in coelesti ac domi­
nanti delectatione, 867, 884
De iansenistica distinctione gra­
tiae (verbaliter ab Augustino
desumpta) in auxilium sine
quo non et auxilium quo, et in
gratiam magnam (efficacem) et
gratiam parvam (insufficien­
tem), 868, 883
Suppressa libertate in actu huma­
no, lansenius conatur salvare
rationem meriti, docens ad hoc
non requiri proprie dictam li­
bertatem a necessitate sed suf­
ficere libertatem a coactione,
867, 978, 984, 987, 995
Imago.
Imago est nomen proprium se­
cundae personae Trinitatis,
243, ac pertinet ad processio­
nem intellectualem, secus ac in
creatis, 242
Quotupliciter imago dicatur, 243
Perfectissima imago, quae dicitur
naturalis, importat similitudi­
nem in natura, saltem specifica,
sicut filius est imago patris,
243
Imago Trinitatis in homine eiusque vestigium in creaturis, 245,
322, 524, 804
Plures Patres intelligunt de gra­
tia sanctificante imaginem Dei
in qua primus homo creatus est
(iuxta Gen. 1. 26), 599
Immortalitas.
Immortalitas animae sequitur ex
eius spiritualitate et natura in34

1058

INDEX ANALYTICUS

tellectuali, 576, 578 sq. Vide:
Ea non est propria Spiritus S. sed
Anima
communis tribus personis, 321
De immortalitate corporis, ut do­
sq.
te iustitiae originalis, vide: ad
Notabiles controversiae moderno­
hanc vocem
rum de illius ratione, 310-316
II passibilitas,
Inhabitatio SS. Trinitatis funda­
ut dos iustitiae
tur in ipsa gratia sanctificante,
originalis. Vide: ad hanc vocem
323 sq., non tamen quomodo­
Individuatio.
libet et mere habitualiter ac­
Quo sensu principium individuacepta, sed prout est principium
tionis sit materia, quantitate
actus cognitionis et amoris Dei,
signata, 440 sq.
substantialiter praesentis ani­
Anima humana accipit individuamae per praesentiam immensi­
tionem a corpore et propterea
tatis, 325 sq.
non creatur, nec creari potest,
antequam corpori infundatur, Instrumentum.
Influit vel disponendo ipsum
395, 437, 524, 556, 577
subiectum vel saltem modifi­
In spiritualibus substantiis (ut an­
cando actionem causae princi­
gelo) individuatio est aliquid
palis, 372 sq.
negativum, 153
Conceptus entis incompleti et
Individua diverso modo cognos­
transeuntis, qui est proprius
cuntur ab homine et ab angelo,
instrumenti, 850
449
Inepta est explicatio primae for­
Infantes.
mationis specierum rerum mun­
Infantes justificantur absque ulla
danarum per virtutem instrudispositione, 936, 970
metnalem, a Deo in principio
Quomodo iustificetur puer in­
insitam rebus, qualiter suggeri­
fidelis, cum pervenit ad usum
tur in mitigato transformismo,
rationis, 970
414. Vide: ad hanc vocem
Infantes morientes sine Baptismo
De modo quo ignis inferni instrupuniuntur poena damni, seu
mentaliter operetur poenam
privantur beatitudine superna­
daemonum, 513
tural!, non vero poena sensus
Vide: Causa
quae debetur tantum pro pec­
catis personalibus, imo non est Integritas, sive donum praeternaturale complexive acceptum,
improbabile eos donari quadam
quo constabat iustitia originalis,
naturali beatitudine, 691
praeter gratiam sanctificantem,
Inhabitatio SS. Trinitatis.
607-631. Vide: Iustitia originalis
Habitudo huius inhabitationis ad
missionem divinarum persona­ Intellectio.
Intellectio et dictio non distingu­
rum, 300, 309. Vide: ad hanc
untur ut duo actus, sed sicut
vocem
actus et eius modificatio, 126
Datur in anima iusti vera inhabi­
Varium discrimen inter intellec­
tatio SS. Trinitatis, seu specia­
tionem angelicam et humanam,
lis praesentia, distincta a prae­
447-450. Vide: Angelus
sentia Dei per immensitatem,
317-320
Angelus caret intellectu agente,

INDEX ANALYTICUS

1059

cum non abstrahat species a Irenaeus.
sensibilibus, 450
Praecellit coaevos Patres in pro­
Intellectus humanus cognoscit
positione mysterii Trinitatis,
88
ipsa individua et concreta sub
sola ratione abstracta, secus ac
Sapientiam divinam, de qua in li­
angelus, 576
bris A. T., ambigue intelligit de
Ex intellectuali natura hominis
Spiritu S., 51, 98
probatur animae spiritualitas et Isidorus Hispalensis praeforma­
immortalitas, 576, 578 sq.
vit doctrinam Conc. Florentini de
existentia relationum in divinis,
Ex intellectuali natura Dei suade­
144, 147
tur nonnisi duplicem processio­
nem esse in divinis, 133
Iustificatio.
De interiori indole iustificationis,
loachim de Floris abbas, impug­
761-769, et momentosa defini­
nans doctrinam Petri Lombardi
tione Conc. Trid. contra pro­
de distinctione essentiae divinae
testantes, 769
a tribus personis, declinavit ipse
in quendam tritheismum, 38, 42,
Quorundam theologorum theoria
144, 147, 153
de duplici iustificatione, altera
intrinseca et altera extrinseca,
loannes a S. Thoma.
ab ipso Conc. Trid. reiecta, 762
Actio immanens (ut intellectio)
non pertinet ad praedicamen­
Iustificatio, sive infusio gratiae,
tum actionis, sicut actio tran­
non est creatio sed transforma­
siens, sed ad praedicamentum
tio, iuxta potentiam tamen non
qualitatis, 126
naturalem sed oboedientialem,
364
Relatio divina, etiam secundum
Variae acceptiones iustificationis;
suum «esse ad», importat per­
propriissime dicta iustificatio,
fectionem, 172 sq.
sive transitus de statu peccati
In Deo processio intellectualis et
ad statum gratiae sanctificantis,
generatio sunt formaliter idem,
triplex importat elementum,
236
957
Fundamentum praesentiae SS.
De existentia huiusmodi iustifica­
Trinitatis in anima iusti est
tionis, 959, scundum triplex
gratia prout transit in actus
eius elementum, scilicet remis­
cognitionis et amoris, in quo­
sionem peccati, 960, infusio­
rum exercitio ea praesentia reanem gratiae, 961, et motum li­
lizatur, 316, 325
beri arbitrii seu dispositiones
Ignis torquet daemones per pro­
subiecti, 964-970
ductionem alicuius qualitatis in
Infusio gratiae nequit absolute
eorum intellectu practico, 512
fieri absque peccati remissione,
Homo lapsus est vere vulneratus
nec vicissim remissio peccati
in naturalibus, quamvis tantum
fieri potest absque infusione
extrinsece, 689
gratiae supernaturalis (saltem
Proxima dispositio ad gratiam
in statu naturae elevatae), quid­
habitualem sanctificantem non
quid in contrarium putent alii
procedit ab hac ipsa gratia, sed
theologi, 962 sq.
a praevia gratia actualj, 938
Si tamen contingeret, aut fieri

1060

INDEX .ANALYTICUS

posset, ut actus charitatis eli­
ciatur sub solo auxilio gratiae
actualis et sine infusione gra­
tiae sanctificantis, peccatum re­
mitteretur per actum ipsum
charitatis, saltem mediate, 963
Necessitas dispositionum ad ius­
tificationem earumque influ­
xus, 930-945. Vide: Dispositio.
Gratia
Remotarum dispositionum exis­
tentia, necessitas, qualitas, nu­
merus et extrinseca habitudo
ad ipsam iustificationem, 965967
Proximarum dispositionum neces­
sitas, qualitas et numerus, 969
Subiectum requisitae dispositio­
nis est solus homo habens
usum rationis, 936 sq., 970
Iustificatio fit in instanti, si con­
sideratur secundum sua essen­
tialia elementa, nec secundum
remotas eius dispositiones; or­
dine tamen naturae ea elementa
posterius, 972
Iustificatio est relative maximum
Dei opus, ex parte rei quae fit,
quin tamen sit miraculum;
eam tamen absolute excedit
glorificatio, et quoad modum
agendi ipsa creatio, 973
Vide: Gratia. Gratia habitualis.
Gratia sanctificans. Iustitia ori­
ginalis
Iustitia originalis.
Primus homo elevatus est per
gratiam sanctificantem, et inde
a primo momento suae creatio­
nis, 596-601
Originalis integritas primi homi­
nis, accepta pro perfecta subiectione rationis ad Deum, vix
sine tali gratia sanctificante in­
telligi potest, 600, 635
Elevatio primi hominis fuit abso­
lute indebita necnon superna­

turalis quoad substantiam, 602606
Eius gratia et virtutes, quamvis
excellentiores gradu et modo,
erant eiusdem speciei ac nos­
trae, 606
Probabiliter Adamo revelata sunt
mysteria Incarnationis et Tri­
nitatis, eiusque supernaturalis
cognitio assimilari potest cui­
dam mysticae contemplationi,
606
Praeter gratiam sanctificantem,
iustitia originalis importabat
quatuor dona, scilicet integrita­
tem, immortalitatem, impassibilitatem et scientiam, 611619, quae erant indebita et supernaturalia quoad modum,
620-631
Explicatur notio et vis singulo­
rum donorum, 607 sq., 618
sq., necnon causa et modus
quo inducebantur, 623, 625,
627-629, 630, 655, 681, 682
De quibusdam peculiaribus rebus
ad illa dona spectantibus, seu
ligno vitae, 625, dono perfecti
dominii, 628, et terrestri para­
diso, 629
De extensione scientiae et inerrabilitatis Adimi, 630, et de ori­
gine linguae, 631
Iustitia originalis consistebat prin­
cipaliter et essentialiter in ipsa
gratia sanctificante, quidquid
in contrarium putaverint qui­
dam recentiores theologi, 632636, 678 sq.
Ab hac gratia sanctificante physi­
ce pendebant cetera dona iusti­
tiae originalis, 622-627, 655,
681, 682
Gratia iustitiae originalis, etsi
eiusdem speciei ac nostra gra­
tia, ita tamen gradu et modo
differebat, ut ab anima difflue-

INDEX ANALYTICUS

1061

De unitate trium personarum in
ret in inferioris naturae integri­
operationibus ad extra, 295
tatem, 606. Et exinde melius
explicatur causa et modus qua­
Praecipua Magisterii definitio de
creatione, 346, et quidem in
tuor donorum integritatis, im­
tempore, 384
mortalitatis, impassibilitatis et
Quid importet particula «simul»·
scientiae, 606, 623, 625, 627,
in verbis: «Simul ab initio con­
628, 682, 687, 800, 803
didit utramque creaturam»,
Ex supernaturali et indebita indo­
401
le iustitiae originalis sequitur
possibilitas et indoles status na­ Lateranense Conc. V definivit im­
mortalitatem animae contra huturae purae, nudatae scilicet
manistas neoaristotelicos, 571
gratia aliisque donis supernaturalibus, 637. Inaniter autem in Leges naturales. Vide: Scientiae
naturales
contrarium obicitur necessitas
revelationis et gratiae ad cog­ Leibnitius.
noscendas ipsas veritates natu­
Angelus habet aliquod corpus,
rales et observandam ipsam le­
429
gem naturalem, 637
Animae creatae sunt et extiterunt
De futuribilibus iustitiae origina­
antequam corporibus uniren­
lis, seu quid tum primis paren­
tur, 543
tibus tum eorum filiis contigis­
Leibnitii principia ducunt ad asse­
set, si status ille perdurasset,
rendam accidentalem unionem
638-641
animae cum corpore, 568
Vide: Gratia. Iustificatio
Leo XIII apte loquitur de missio­
ne divinarum personarum, 303,
Kant.
de earum inhabitatione in anima
Mysterium Trinitatis explicatur
iusti, 318, 323, 326, de trinitaria
modo rationali, 18
appropriatione, 251, 332, et de
Persona est aliquid vagum et in­
donis Spiritus S., 836, 837
determinatum, 193
Finis creationis non est gloria Lessius (L.).
Dei, 375
Personae divinae mittuntur et in­
Mundus non potuit creari nisi ab
habitant animam iusti imme­
aeterno, 382
diate per suam substantiam,
Spiritus sive angeli nequeunt esse
non proprie per gratiam sancti­
sine aliquo corpore, 429
ficantem, 301, 306, 312, 324
Impossibilis est creatio ab aeter­
Lateranense Conc. IV.
no, 383
Definitio de Trinitate, 44. Non
constat num in hac definitione
Ignis torquet daemones per cru­
ciatum similem illi qui causatur
proponatur duplicem tantum
esse processionem in divinis,
in anima quando corpus com­
buritur, 512
136
De existentia relationum in divi­
Gratia sanctificans non distingui­
nis, 144
tur realiter a charitate, sed tan­
Processio secundae personae est
tum virtualiter, 789
vera generatio, 232
Participatio divinae naturae et fi­
Processio Spiritus S. est a Patre
liatio adoptiva non sunt forma­
pariter et Filio, 262
les effectus gratiae sanctifican-

1062

INDEX ANALYTICUS

tis, sed explentur formaliter
per ipsam inhabitationem Spi­
ritus S., 807, 818, 825
In quaestione de efficacia gratiae
Lessius fuit unus ex primis de­
fensoribus puri molinismi, 894,
896
Libertas.
In actu voluntario distinguere
oportet esse vitale, esse liberum et esse deliberatum, 859,
914, 995
Vera notio libertatis, ex cuius
confusione exurgit plurium dif­
ficultas concipiendi quomodo
libertas servetur sub intrinseca
motione gratiae, 912
Modus, quo actus liber differt ab
actu non libero est talis ac ma­
xima perfectio, quae nequit
causari nisi a Deo, tanquam
causa prima, movente efficaci­
ter voluntatem, 899, 909, 912,
916, 917, 919, 920
De concordia gratiae cum libero
arbitrio, tam dogmatice quam
theologice spectata, vide: Gra­
tia sufficiens et gratia efficax.
Molinistae. Thomistae
Libertas est fundamentum et es­
sentialis conditio meriti, 978,
993, 995
Actus liber nequit esse indiffe­
rens, sed est vel bonus vel ma­
lus, 1012
De libertate Dei, peculiariter in
creando, 374, 376
Lignum vitae, quo modo influe­
■ilii
bat in immortalitatem
Adae et
Evae, 625
Lubac (H. de) docet elevatio­
nem ad ordinem supernaturalem
esse intra naturae humanae exi­
gentias, non quidem iuridicas sed
ontologicas, 595
Lugdunense Conc. II.

Definitio et fidei professio de Tri­
nitate, 44
Processio Spiritus S. ex Patre et
Filio, ut ab uno principio et
unica spiratione, 251, 262
Lullus (Raymundus).
Inepte conatur mysterium Trini­
tatis probare ex ratione, 8, 15
Negat possibilitatem creationis ab
aeterno, 383
Lutherus.
Iustitia originalis non erat essen­
tialiter supernaturalis, sed con­
sistebat in ipsa naturali rectitu­
dine hominis, 592
Proinde peccatum originale con­
sistit in totali corruptione ip­
sius naturae humanae, 677,
qua peculiariter liberum arbi­
trium est extinctum vel liga­
tum, 866
Etiam in homine iustificato, om­
nes actus sunt peccata, quam­
vis ipsi non amplius imputen­
tur, 709, 712
Iustificatio est aliquid extrinsecum, seu mera peccatorum non
imputatio, 759
Vide: Protestantes
Macedoniam, seu Pneumatomachi, reiciebant divinitatem Spiri­
tus S., 41, 43, 347, 261, et con­
sequenter aequalitatem divinarum
personarum, 287
II Ecclesiae.
Magisterium
De indemonstrabilitate mysterio­
rum, 11, eorumque rationabili­
tate, 20
Solemnia documenta de Trinitate,
praecipue contra haereses unitarismi, tritheismi et subordinationismi, 42-44. Priora antenicaena documenta, 33-35, 83
Evolutio dogmatis Trinitatis in
expressione Magisterii, 45 sq.
De existentia et dualitate proces­
sionis in Deo, 113 sq., 136

INDEX ANALYTICUS

Doctrina de existentia relationum
in divinis, praeformata a Con­
ciliis Toletanis saec. 7, explici­
tant formulationem accepit a
Conc. Later. IV et Florentino,
144
Celebre effatum Conc. Flor.: «In
Deo omnia sunt unum, ubi non
obviat relationis oppositio»
eiusque multiplices applicatio­
nes in materia de Trinitate, 44,
46, 144, 159, 162, 185, 189,
201, 217, 273, 274, 295, 298,
322
De distinctione inter essentiam et
relationes divinas, 159
De processione secundae perso­
nae, prout est intellectualis,
226 sq., et vera generatio, 232
De processione Spiritus S. per
viam volitionis, 251, non ta­
men per generationem, 255
De eadem prout est a Patre pari­
ter et Filio, 248 sq., 260-262
De additione «Filioque» in sym­
bolo, 263
De divinarum personarum aequa­
litate, 288, mutua circuminsessione, 291, et unitate in opera­
tionibus ad extra, 295
De inhabitatione SS. Trinitatis in
anima iusti, 328, 323
De creatione mundi, 346, et qui­
dem in tempore, 384, et eius
fine, 377
De creatione triplicis creaturae,
seu mundi corporalis, angeli et
hominis, 398
De angelorum spirituali natura,
433, eorumque custodia erga
homines, 468
De tentatione daemonum, 475
De angelorum elevatione, 485 sq.,
et lapsu, 501
De primi hominis creatione, 519
De monogenismo, seu unitate ge­
neris humani, 529, 535

1063

De immediata creatione anima­
rum singulorum hominum con­
tra traducianismum, 545
De creatione animarum non ante­
quam corpori infundantur, con­
tra praeexistentialismum, 534
De spiritualitate et immortalitate
animae, 571
De anima ut unica substantiali
forma corporis, 581-583
De elevatione primi hominis ad
gratiam, 597, et quidem inde­
bitam et supernaturalem, 603,
necnon ad cetera dona praeternaturalia, 612, 621
De peccato primi hominis, 646,
et de peccato originali, 660 sq.
De possibilitate peragendi ali­
quos actus moraliter bonos in
statu peccati, 712
De impossibilitate quidquam supernaturaliter agendi sine gra­
tia, seu ex solis viribus naturae,
722 sq.
De possibilitate pro homine iusto
vitandi omnia peccata mortalia
absque ulteriori speciali auxi­
lio, 732 sq., non tamen omnia
pecata venialia, 738
De necessitate gratiae actualis ad
hoc ut ipse iustus eliciat actum
salutarem, 746
De necessitate specialis gratiae ad
finalem perseverantiam, 750
ST................................... d
De intrinseca sive interiori indo­
le gratiae, tum habitualis tum
actualis, 761 sq.
De creata et physica indole gra­
tiae habitualis, 775, 776, 780,
781
De reali distinctione gratiae sanc­
tificantis a charitate, 793
De participatione divinae naturae
per gratiam, 811, 812, 817, et
consequenti filiatione adoptiva,
820-822

1064

INDEX ANALYTICUS

De plena integritate liberi arbitrii
quaestione de efficacitate gra­
sub motione gratiae, 871, et de
tiae, 899, 900, 914
existentia tum gratiae sufficien­ Materia.
tis, 880, tum gratiae efficacis,
Quo sensu materia est ingenera886-888
bilis et incorruptibilis, 356,
De incertitudine status gratiae.
399, 404
949 sq.
Ipsa est principium individuationis, 440 sq.
De existentia meriti, 986 sq.
Nequit anima creari ante unio­
De obiecto meriti, quod sit vita
nem cum corpore, cum ab eo
aeterna, 1019, et augmentum
individuetur, 395, 437, 524,
gratiae, 1020, non vero prima
556, 577
gratia tam actualis quam habi­
tualis, 1028
Deus in principio creavit mate­
riam cum forma primorum ele­
Manichaei.
mentorum, seu saltem simpli­
Incerta est connexio manichaeisciores atomos, 395, 398, 399
mi cum platonismo, 567
Error antiquorum graecorum de
Ex principio dualistico, seu duo­
coaeterna materia, 344, 352,
rum primorum principiorum,
382. Disputatur ab eruditis
manichaei negabant creationem
num etiam Plato et Aristoteles
mundi vel eam tribuebant prin­
in eundem errorem impegerint,
cipio malo, 343, 346, 353, 355,
vel saltem conceptum creatio­
366, 368
nis nullo modo attigerint, 344
Ex alio principio de pravitate ma­
Non tamen repugnat quominus
teriae inferebant diabolum esse
materia, sive mundus, creetur
malum ipsa sua natura, 497,
ab aeterno, 389-393
501, et peccatum originale in
homine esse ipsam materiae Materialistae, praecipue pantheispravitatem, 658
tae, negant creationem, 343, 346,
Ex gnostico principio emanatismi
516. Vide: Pantheistae
inferebant animam esse aliquid Meritum.
emanatum ex substantia divina,
Est effectus gratiae sanctificantis,.
516
804, 956, 975
Marin-Sola (F.),in quaestione de
Eius discrimen a satisfactione et
gratiae efficacitate conatus est mi­
impetratione, 975, 993, 998,
tigare rigidum thomismum, ad­
1033
mittens praemotionem physicam
Nominalis definitio meriti et va­
impedibilem ad actus faciliores,
ria eius acceptio, 976
899, 900. Quae sententia commo­
Definitio realis: Opus conferens
tionem suscitavit in campo thoius ad praemium, 977
mistico et admirationem in oppo­
Generales conditiones cuiuslibet
sito campo molinistico, 900
meriti, etiam naturalis, 978, si­
Maintain (J.).
ve ex parte fundamenti seu
Docet contra alios plures thomisproportionis cum praemio,
tas angelum non esse impecca­
980, sive ex parte formae seu
bilem in ordine naturali, 503
iuris ad praemium, 980. CorDefendit purum thomismum in
respondentes et ampliores con-

------------------ --

INDEX ANALYTICUS

ditiones requisitae ad meritum
supernatural, 994-1000
Divisio meriti in de condigno, de
congruo stricte dicto et de con­
gruo late dicto. Quibusdam
theologis immerito displicet
tertium membrum, 979, 1029
Disputatur num meritum impor­
tet iustitiam commutativam an
distributivam, 980, 993. Mag­
num tamen interest discrimen
inter iustitiam quae intervenit
in contractibus et eam quae im­
portatur in merito, 980
Iustus vere meretur apud Deum,
merito non solum de congruo
sed etiam de condigno, etsi non
de rigore iustitiae, 986-993
In iusto stricte verificantur om­
nes conditiones requisitae ad
mentum, 993. Enumerantur et
explicantur singulae ex septem
conditionibus requisitis ad me­
ritum supernaturale, 994-1000
Libertas, non vero ipsa delibera­
tio, est necessaria conditio me­
riti, 995
Status viae est de facto necessaria
conditio omnis meriti, 996,
non tamen repugnat quominus
beatus mereatur tantum aug­
mentum gloriae essentialis et
accidentalem aliquam gloriam,
997. Nec meritum Christi in
terris constituit exceptionem,
cum ipse esset viator praeter­
quam comprehensor, 997
Status gratiae est absolute neces­
saria meriti conditio, imo gra­
tia sanctificans est ipsum prin­
cipium meriti, mediante chari­
tate, 998, nec ipse actus chari­
tatis per se solus sufficeret ad
meritum, 998 sq.
Ad meritum requiritur explicita
vel implicita acceptatio sive or­
dinatio divina, 1000

1065

Charitas est immediatum ac for­
male principium meriti in om­
nibus actibus virtuosis, 10041011
Eius autem influxus in actus me­
ritorios aliarum virtutum non
est actualis, neque tantum ha­
bitualis aut interpretativus, sed
virtualis, 1009. Difficultas ex­
plicandi quomodo influxus cha­
ritatis possit permanere, semel
transacto ipso actu charitatis,
1010 sq.
Inde sequitur in iusto omnes ac­
tus liberos non peccaminosos,
etiam naturales, esse merito­
rios, 1012. Et e converso, in
homine nondum iustificato
etiam actus bonos ac supematurales, quibus disponitur ad
iustificationem (ut fidem, spem,
attritionem) non esse stricte
meritorios, seu merito de con­
digno aut de congruo stricte
dicto, quamvis sint meritorii
de congruo late dicto, 727,
965, 1004, 1028, 1029
Attamen, etiam ceterae virtutes
influunt in qualitatem meriti,
tanquam causa materialis, ita
ut, stante eadem charitate, di­
versum meritum correspondeat
fidei aut spei, humilitati aut
castitati, etc., 1014. Pariter
gradus meriti mensuratur tum
ex forma charitatis, tum ex ma­
teria ceterarum virtutum, 1015
sq.
Iustus meretur de condigno vitam
aeternam, augmentum gratiae
et gloriae, et bona temporalia
quatenus haec prosunt ad fines
gratiae, 1018-1026
Homo nequit sibi mereri, de con
digno aut de congruo stricte
dicto, primam gratiam, tam actualem quam habitualem, po-

1066

INDEX ANALYTICUS

test autem de congruo late dic­
to, 1027-1029. Ratio prioris est
quia deest principium meriti,
seu ipsa gratia sanctificans,
1029
lustus nequit alteri mereri pri­
mam gratiam, tam actualem
quam habitualem, quia solus
Christus est de facto constitu­
tus universalis causa salutis et
gratia datur unicuique titulo
personali, 1031. Non tamen
repugnat quominus unus homo
purus mereatur primam gra­
tiam pro altero, quin tamen pro
peccato condigne satisfaciat,
1032 sq.
lustus potest alteri mereri de con­
gruo stricte dicto, seu iure amicabili, tum primam gratiam,
tum reaparationem post lap­
sum, tum finalem perseveran­
tiam, 1034
Haec tamen tria nequit mereri
pro seipso de congruo stricte
dicto, eo quod principium me­
riti non cadat sub merito, sed
potest tantum ea mereri de
congruo late dicto, 1035-1042.
Vide: Perseverantia finalis
Metempsychosis theoria de ani­
marum transmigratione ex uno
corpore in aliud indirecte connectitur cum praeexistentialismo,
543
Miraculum.
Plura mira quae fiunt in magia,
incantationibus et obsessioni­
bus, debentur probabiliter ma­
lis spiritibus ac inde confir­
mant ipsam angelorum existen­
tiam, 425
Iustificatio impii non est miracu­
lum, etsi sit relative maximum
Dei opus, 974
II
Missio divinarum personarum.
Notio missionis eiusque habitudo

ad processionem et inhabitatio­
nem, 300
Divisio missionis in invisibilem et
visibilem, 300, earumque dis­
crimen, 308
Dantur verae invisibiles missiones
divinarum personarum, 302306
Proprius modus huiusmodi mis­
sionis consistit in eo quod
Deus, mediante gratia sanctifi­
cante, fit praesens animae sicut
obiectum cognitum et amatum
in cognoscente et amante, 304306
Dantur etiam earundem persona­
rum· missiones visibiles, quae
ab ipsis invisibilibus missioni­
bus essentialiter dependent,
307 sq.
Unica visibilis missio Filii est in­
carnatio, ceterae missiones sunt
Spiritus S., 253, 308
Missio habet etiam rationem do­
ni, quo nempe una persona dat
nobis aliam a se procedentem,.
284, 285
Modalistae.
Duce Sabellio (a quo Sabelliani
vocati), negabant Trinitatem in
Deo, hanc reducentes ad tres
modalitates vel manifestationes
eiusdem personae, 33, 35, 42.
Hinc quidam vocati sunt patripassiani vel theopaschitae, eo
quod dicerent ipsum Patrem
incarnatum ac passum esse, 35
Inde suo modo negabant uni­
tatem operationum Dei ad ex­
tra, quatenus in ipsa operatio­
num distinctione dicebant con­
sistere mysterium Trinitatis,
294
Reiciebant peculiariter divinam
generationem, 225, et conse­
quenter missiones divinarum·
personarum, 301

INDEX ANALYTICUS

1067

Modemistae.
actus virtutum quibus instruc­
tus est, sed ei sufficit generalis
Reducunt mysterium Trinitatis
ad formulam symbolicam, cuius
Dei concursus, 745
obiectivus valor affirmari non
Gratia sanctificans a charitate non
possit, 18
distinguitur realiter sed virtua­
liter, 789
Reiciunt christianum ac pro­
prium conceptum creationis,
De natura gratiae actualis et gra­
346
tiae efficacis, vide: Molinistae
Biblicam narrationem peccati pri­ Molinlstae.
Gratia actualis est influxus divi­
mi hominis repetunt ex mythi­
nus non praevius sed simulta­
cis narrationibus aliorum semi­
neus, seu exercitus non in ip­
deorum populorum, 643, 648
sam facultatem, sed tantum in
Molina.
eius actum, cuius vitalitati ad­
Processio in divinis non est pro­
dit solam radonem supematuprie ipsa actio intellectiva aut
ralitatis,
845,
848
volitiva, sed quaedam resultan­
Molina
est
fundator
systematis
tia ex ipsa, 122, 126
molinismi in quaestione de na­
Restringenda est vis principii
tura efficaciae gratiae aliisque
identitatis comparatae, ut pos­
connexis quaestionibus. Histo­
sit quadrare cum mysterio Tri­
ria controversiae quam ipse sus­
nitatis, 177
citavit, 894, et exposido doc­
Pater et Filius sunt principium
trinae ipsius Molinae, 895 sq.,
Spiritus S. prout conveniunt in
a Suaresio aliisque aliqualiter
unum commune suppositum
modificatae, 897 sq., 905, 906.
quod spirat, 277
Vide: Gratia sufficiens et gra­
Creatio, sicut et quaelibet aedo
tia efficax
Dei ad extra, est actio formaliDe molinisdeo sensu axiomads
ter transiens, 358
«Facienti quod in se est, Deus
Creatio ab aeterno non est impos­
non denegat gratiam», 721,
sibilis, 383
728, 928, 944
Angelus non est de se impeccabi­ Molinos (Michael).
lis secundum ordinem natura­
Peccata hominum tribuit violen­
lem, 503
tiae daemonum, 475
Homo lapsus non est vere vulne­
Docet hominem per contempla­
ratus in naturalibus, 689
tionem pervenire ad statum
non faciendi ullum peccatum,
Actus naturaliter bonus est quae­
etiam veniale, 731, 738
dam vera, etsi negativa, praepa­
Intelligit in quodam mystico-panratio ad gratiam, hanc necessa­
theistico sensu participationem
rio secum trahens, non quidem
divinae naturae et filiationem
ex vi propria (quod esset pelaadoptivam per gratiam, 807,
gianum) sed ex divina salvifica
810, 818
voluntate. Et talis est sensus
Opponitur doctrinae catholicae de
axiomatis: «Facienti quod in se
merito, damnans, ut malum vel
est, Deus non denegat gra­
ut imperfectionem omne opus
tiam», 721, 728, 928, 944
factum ex intendone praemii.
Homo iustus non indiget super­
natural! Dei auxilio ut eliciat
985

1068

INDEX ANALYTICUS

Monarchiani. Vide: Unitarii
Monogenismus.
Variae theoriae poligenisticae (si­
ve coadamiticae), seu negantes
unitatem generis humani secun­
dum originem ex Adamo et
Eva, 526 sq.
Totum humanum genus ab uno
pare, Adamo et Eva, per gene­
rationem derivatur, 528-539.
Haec veritas est immediata
conclusio dogmatis de univer­
salitate peccati originalis, ex
Adamo per generationem trans­
missi, 535, 674
Frustra contra monogenismum
obiciuntur data scientiae palaeontologicae de varietate ho­
minum et antiquitate humani­
tatis, 536-539
Morinus (I.) docet gratiam sanc­
tificantem consistere in ipsis gra­
tiis actualibus, consideratis com­
plexive secundum effectum conti­
nuatae bonae vitae, 773, 784, 808
Mundus.
De creatione et formatione mun­
di, vide: Creatio
Mundus, a Deo creatus, est unus,
unitate tum originis tum ordi­
nis, 402
Ceterum, pluralitas diversorum
mundorum non repugnat, 401,
nec a fortiori repugnat ut in
aliis partibus huius creati mun­
di vivant alii homines, 401,
402, 525
De simultate vel secus primae
formationis rerum mundana­
rum, necnon de connexa inter­
pretatione mosaicae cosmogoniae, variae catholicorum opi­
niones, 409 sq., 417
De quatuor aetatibus efformationis mundi, per respectum ad
originem vitae, 416

De humani generis antiquitate
variae computationes, 539
Inter effectus peccati originalis
numeratur quaedam generalis
deordinatio mundi materialis,
692
Mutatio.
Definitio et divisio mutationis,
342, 356
Motus non est necessario aeter­
nus, ut putavit Aristoteles, Ut
inde probaret mundum esse ab
aeterno, 388
Natura.
De conceptu naturae relate ad
conceptum personae, vide: Per­
sona
De statu naturae purae aliisque
statibus, vide: Status naturae
De defectibus naturae humanae,
vide: Sequelae naturae. Vulne­
ra naturae
Nicaenum Conc. I.
Definitio divinitatis Verbi contra
arianos, 40, 44, 46
Vis et sensus huius definitionis,
101. Controversia de sensu vo­
cis «Consubstantialis» et falsa
Liberalium theoria de neonicaenismo, 103 sq.
Quod secunda persona Trinitatis
sit vere Filius, 232
De processione Spiritus S. a Filio,.
268
Vide: Ariani. Macedonian!
Nomina personarum Trinitatis,
propria et appropriata, 330, 334.
Vide: Pilius. Pater. Spiritus S.
Notiones divinae.
Notio in divinis intelligitur posi­
tiva quaelibet perfectio, notificans divinam personam, utpote
propria uni vel duabus tantum,
327, 328
Quinque proinde dantur notio­
nes, seu quatuor ipsae relatio-

INDEX ANALYT1CUS

1069

De ordine supernatural'!, vide:
nes reales et innascibilitas PaSupernaturale
tris, 329
Numerus distinguendus est in nu­ Orientales.
De discrimine inter Patres orien­
merum numerantem et numerum
tales et latinos quoad voces et
numeratum, quorum alter non re­
formulas trinitarias, vide: Terpugnat in divinis nec importat
minologia trinitaria
imperfectionem, 209
De erroribus orientalium separa­
Ockam (G.).
torum, vide: ad hanc vocem
Reicit realitatem relationis crea­
tae, quamvis cogatur admittere Orientales separati.
Plures inter eos negant secundam
realitatem relationis divinae,
personam Trinitatis procedere
142
vere ut Verbum, seu per intel­
Negat animae immortalitatem
lectualem processionem, dicen­
posse certo probari ratione phi­
tes id ignotum fuisse Patribus
losophica, 578
graecis, 224, 229
Docet supernaturalitatem gratiae
Concordis et antiquae negationis
consistere in mero quodam mo­
processionis Spiritus S. a Filio,
rali valore, seu provenire ex
301, historica origo et vicissi­
mera Dei extrinseca acceptatio­
tudines, 247-249. Plures tamen
ne, 773, 784, 808
recentiores errorem et contro­
Olivi (Petrus) protulit confusam
versiam mitigarunt, 249
quandam sententiam de pluralita­
Peculiariter impugnatur latina
te formarum in homine, iuxta
additio particulae «Filioque» in
quam anima intellectiva non est
symbolo, 248 sq., 262, 263,
forma corporis quaeque vario mo­
270, 271, 273, 275
do explicatur ab eruditis et veriNegant missiones divinas, ne co­
similter damnata est a Conc.
gantur eo ipso admittere pro­
Viennensi, 567, 581, 588
cessionem Spiritus S. a Filio;
Operatio. Vide: Actio. Potentia
in qua negatione excellit cele­
Ordo.
ber Gregorius Palamas, 301
Proprius dicitur inter personas
Plures, sub influxu protestantisdivinas nullam esse prioritatem
mi, negant existentiam veri me­
et posterioritatem, sive naturae
riti et satisfactionis, tanquam
sive originis, sed merum ordi­
iniuriosam operi Christi renem originis, 121, 150
demptivo, 985
Quo sensu antiquiores Patres lo­ Origenes. Origenistae.
quantur de posterioritate et inImmerito Origenes incusatur suferioritate Filii et Spiritus S.
bordinatianismi, non obstanti­
relate ad Patrem, 97
bus fortioribus quibusdam eius
De ordine tum intentionis, tum
expressionibus, 91, 93, 94, 97,
electionis, tum executionis, et
98
de modo quo varii actus volun­
Origenes satis exacte determina­
tatis se habent in tribus his or­
vit terminologiam trinitariam
dinibus, sub motione gratiae
apud graecos, 91
operantis et gratiae coopéran­
Fatendum tamen est eius doctri­
tes, 858
nam de divinitate Spiritus S.

1070

INDEX ANALYTICUS

non esse valde claram nec satis
firmam, 94, 97, 256
Docet angelos extitisse ante cons­
titutionem huius mundi, 420
Apte loquitur de custodia angelo­
rum, 470
Explicite, etsi cum minori clari­
tate quam alii Patres, proponit
existentiam peccati originalis,
666, 668
Origenistae negant aeternitatem
inferni, docentes futuram ali­
quando apocatastasim, sive om­
nium tum damnatorum tum
electorum in pristinum statum
redintegrationem, 500, 510
Docent praeterea animas creatas
esse antequam in corpora, sup­
plicii causa, immitterentur. In­
certum autem est num ipse
Origenes id docuerit, 543, 554,
Propterea docent hominem nasci
cum peccatis quae anima prae­
existens contraxerat ante suam
cum corpore coniunctionem,
658
Pagani.
Num in paganis religionibus vel
philosophiis inveniatur concep­
tus aut vestigium mysterii Tri­
nitatis, 9, 16, 18, 25-28, 31
Ipsorum paganorum testimonium
confirmat fidem de existentia
angelorum, 425, de animae hu­
manae immortalitate, 579, et
de existentia peccati originalis,
669
Vide: Arabes philosophi. Aristo­
teles. Plato
Palmieri (D.).
Anima brutorum creatur a Deo,
sicut anima humana, 395
Angeli efformant unam tantum
speciem, divisam in individua,
sicut homines, 431
In angelo non requiritur species

impressa ad intelligendum, 448
Concorditer cum principiis cartesianis, unio animae cum corpo­
re non est proprie substantialis
sed tantum dynamica seu se­
cundum operationem (Hanc ta­
men suam sententiam Palmieri
subinde retractavit), 568
Adamus in statu iustitiae origina­
lis potuit peccare venialiter,
652
Gratia sanctificans non distingui­
tur ab ipsa essentia animae, ut
sequitur ex principiis cartesianis iuxta quae non datur dis­
tinctio inter substantiam et ac­
cidentia, 774
Pantheistae.
Negant Deum esse personam, do­
centes eum identificati cum
mundo, 193, vel esse formam
aut materiam mundi, 343
Inde negant in Deo physicam li­
bertatem in creando, 375, imo
ipsam creationem, 343, 346,
395, 516, et peculiariter crea­
tionem in tempore, 382. Haec
omnia distincte reiciuntur a
pantheismo idealistico, 343,
346, 355, 516
In pantheismo materialistico om­
nia explicantur per evolutio­
nem materiae, 406, et negatur
spiritualitas atque immortalitas
animae, 564. Vide: Transformismus
Paradisus terrestris quid esset,
629
Participatio divinae naturae.
Notio et divisio participationis in
genere, 805, diversimode intel­
ligitur a theologis, 808 sq.
Formalis, immediatus ac prima­
rius effectus gratiae sanctifican­
tis est physica, formalis et ana­
logica participatio divinae na-

INDEX ANALYTICUS

turae, secundum omnia quae
sunt Dei propria, 811-819
Explicatur quomodo creatura pos­
sit participare ipsa attributa
entis subsistentis, actus puri et
infinitatis, 809, 819
Pater.
Prima persona Trinitatis non
constituitur per proprietatem
innascibilitatis, sed per ipsam
relationem paternitatis, 202,
204, 205, 206, 207, 214
Tria habet nomina propria, scili­
cet Pater, Principium et Inge­
nitus, 214-221, quorum pri­
mum est praecipuum quoad
nos, 221
Discrimen inter appellativa «Pa­
ter» et «Genitor», 214
Relate ad creaturas, Pater non
est nomen personale sed essen­
tiale, ac ideo convenit toti Tri­
nitati, 215
Soli primae personae convenit es­
se principium simpliciter, seu
principium sine principio, rela­
te ad creaturas vero tota Trini­
tas est principium, 217
Solus Pater est ingenitus, in sen­
su entis sine principio, sed in
sensu strictiori, excludente so­
lam generationem, hoc nomen
convenit etiam Spiritui S., 218220
Nomen «Deus» cum articulo (ό
^εός) in N. T. communiter de­
signat Patrem, non tamen ut
nomen proprium, sed appropriatum, 61, 65
Patri, qua tali seu ut distinctae
personae, non datur publicus
cultus ab Ecclesia, 299
Patres.
Bibliographia patristica de Trini­
tate, 108
Vox «Trinitas» apud Patres, 2.
Usus vocum «natura, persona»

1071

apud graecos et latinos, 3, et
determinatio terminologiae trinitariae apud Patres, 3, 105,
197. Vide: Terminologia trinitaria
De supernaturalitate mysterii Tri­
nitatis, 12 sq., de eiusque ana­
logiis in creatis, 20, 24
De connexione inter Verbum (Lo­
gon) philosophiae platonicae et
Verbum christianae Trinitatis,
26
De revelatione mvsterii Trinitatis
in A. T., 47-53
Etiam Patres antenicaeni explici­
te confitentur mysterium Tri­
nitatis, 79-99, et falso eis tri­
buitur quidam subordinatianismus de genere illius quem su­
binde ariani invexerunt, 78 sq.,
233, 288. Expenduntur ambi­
gui textus, qui subordinatianismum sapere videntur, 86, 87,
88 sq., 90, 91, 92-98
Traditio antem postnicaena tota
pendet ab ipsa definitione duo­
rum Conciliorum Nicaeni et
Constantinopolitani I, 100-107.
Vide: ad has duas voces
De existentia tum processionum,
116 sq., 119, tum relationum
divinarum, 146 sq., et de earum
reali identitate cum essentia di­
vina, 159 sq.
De propriis nominibus primae
personae Trinitatis, 214, 216,
219
De secundae personae processio­
ne tum intellectuali, 229 sq.,
tum vere generativa, 233 sq.
Quo sensu generatio Verbi di­
catur libera, 234
De Spiritus S. processione per
viam amoris, 252, nec per ge­
nerationem, 256. Propria ratio
quare non sit generatio, quam
conantur Patres assignare, in-

1072

INDEX ANALYTICUS

nuitur ab Augustino et subinde
expolitur a S. Thoma, quia sci­
licet agitur de processione per
actum voluntatis, qui non est
assimilativus, 257, 259
Non solum latini sed etiam graeci Patres explicite confitentur
Spiritum S. procedere non so­
lum a Patre sed pariter a Filio,
265-269
De divinarum personarum aequa­
litate, 288, mutua circuminsessione, 292, et unitate in opera­
tionibus ad extra, 297
De earundem missione, 303 et in­
habitatione in anima iusti, 319,
321, 323, 324
De trinitaria appropriatione, 332
Patres explicite affirmant veram
mundi creationem, peculiariter
dum agunt contra gnosticos,
manichaeos et arianos, 352 sq.
Creatio est solius Dei opus, 368
sq., eiusque finis est Dei glo­
ria, 377
Creatio facta est in tempore, 386.
Nequit autem Patrum auctori­
tas invocari contra possibilita­
tem creationis ab aeterno, 383,
386, 393
Discrepantes Patrum opiniones
de momento quo angeli creati
sunt, 396
De creatione triplicis creaturae,
seu mundi corporalis, angeli et
hominis, 389, 399
Variae Patrum opiniones de mo­
do formationis mundi post pri­
mam creationem, 409 sq. Nul­
lo tamen modo favent transformismo, 412
De existentia angelorum eorumque creatione et numero, 423,
426. Ab aliis Patribus dissentit
Nyssenus, docens subséquentes
angelos propagatos esse per

quendam ignotum modum spi­
ritualem, 426
Quoad perfecte spiritualem essen­
tiam angelorum nonnisi paulatim firma et clara evasit Pa­
trum sententia, cum plures,
praecipue usque ad saec. 4,
tribuerent angelis quandam
subtiliorem materiam, 4 2 9,
434, 435, 436, 463, 498
De hierarchiis et ordinibus ange­
lorum, 443
De bonorum angelorum custodia
erga homines, 470, et malorum
infestatione, 477
De elevatione et lapsu angelorum,
488, 501. De specie peccati an­
gelici variae et ambiguae opi­
niones prolatae sunt, sed inde
a saec. 4 praevalet sententia de
peccato superbiae, 498, 505
De immediata daemonis obdura­
tione post primum peccatum,
508, eiusque aeternae poenae
subiectione, 510
Creatio et efformatio primi homi­
nis est immediate a Deo, ex­
cluso quolibet transformisme,
521
De monogenismo, sive unitate
generis humani, 534
Anima singulorum hominum
creatur a Deo immediate, 547
sq. Tamen apud aliquos Patres
latinos (non excluso Augusti­
no) viguit aliquando contrarius
error traducianismi, 541 sq.,
548
Anima tunc primo creatur cum
corpori infunditur, 555. Tamen
unus vel alter Pater orientalis,
nominatim Origenes et Nemesius, videtur inclinasse in praeexistentialismum, 543, 547,
554, 555
Anima est spiritualis et immorta­
lis, 574 >q. Nec obstat quod

INDEX ANALYTICUS
aliqui Patres ambigue tribue­
rint animae aliquam subtilio­
rem materiam, 574, aut dicant
solum Deum esse immortalem,
in sensu absolutae immutabili­
tatis, 575
Anima est unica substantialis for­
ma corporis, 585 sq.
Primus homo constitutus est in
gratia, 599, et quidem supernaturali, 603, necnon in gene­
rali integritate inferioris natu­
rae per quatuor dona integrita­
tis, immortalitatis, impassibilitatis et scientiae, 614-617,621
Primi hominis peccatum fuit su­
perbia, 649. Tamen, iuxta
unum vel alterum Patrem, age­
retur de carnali luxuria, 644,
649
Patres ante ipsam controversiam
pelagianam explicite profiten­
tur existentiam peccati origina­
lis, 666-668. Cum autem aliqui
Patres negant parvulos habere
pecatum, id intelligunt de solo
peccato personali, 667
Etiam in statu peccati vel infide­
litatis possunt ab homine elici
aliqui actus moraliter boni,
714. Inaniter autem obiciuntur
aliqui loci, praecipue Augusti­
ni, in quibus bona opera infi­
delium despiciuntur, 714 sq.
Etiam ante controversiam pela­
gianam, Patres explicite docent
absolutam necessitatem gratiae
ad opera salutaria, quamvis ali­
qui etiam quammaxime insis­
tant in necessitate humanae
cooperationis, 725
Exorta autem pelagiana contro­
versia, Augustinus magis deter­
minatam sententiam protulit,
quam canonizavit ipsum Magis­
terium, 726
Homo iustus potest vitare omnia
peccata mortalis, 735, non ta­

1073

men omnia venialia, absque
speciali gratia, 740
Ipse iustus indiget ulteriori gra­
tia actuali ut eliciat actum bo­
num, 748
Indiget autem speciali auxilio ad
finaliter perseverandum, 753
Gratia, tam habitualis quam ac­
tualis, est aliquid intrinsecum
animae, 765-767. Quoad gra­
tiam habitualem id signanter
exprimitur metaphoris formae,
sigilli, potentiae, habitus vel
stolae, qualitatis, 765, 781
Gratia est aliquid creatum, phy­
sicum, inhaerens animae ad
modum qualitatis, 778, 780,
781
Gratia est aliquid creatum, phy­
sicum, inhaerens animae ad
modum qualitatis, 778, 780,
781
Gratia sanctificans concipitur ut
realiter distincta a charitate,
792
Per gratiam sanctificantem homo
vere participat divinam natu­
ram, 815 sq., et consequenter
suscipit filiationem adoptivam,
821, 824
Non solum Patres Augustino an­
teriores, sed etiam ipse Augus­
tinus aliique post ipsum, profi­
tentur integram hominis liber­
tatem sub motione gratiae,
873-877, 890
Consequenter docent dari gra­
tiam vere ac mere sufficientem,
881-883, Inepte autem obicicitur a iansenistis duplex Au­
gustini distinctio inter «adiutorium sine quo non» et «adiutorium quo» et inter «charitatem
magnam» et «charitatem par­
vam», 883
Efficaciam gratiae Patres, etiam
Augustino anteriores, diserte
proponunt, quamvis Augusti-

1074

INDEX ANALYTICUS

I
ne ultimo, potest nihilominus:
nus, a pelagiana controversia
coactus, in illam veritatem
peccator elicere aliquos actus
moraliter bonos, 717, et quo­
magnopere institerit, 890 sq.
Nemo cum certitudine scire po­
modo, ob eandem rationem,
test se esse in statu gratiae,
non potest observare totam le­
952
gem naturalem nec primum
De existentia veri meriti de con­
eius praeceptum diligendi
digno in iusto, non tamen de
Deum, 718 sq.
rigore, 990 sq. Cuius meriti
Subiectum, in quo residet pecca­
obiectum est augmentum gra­
tum, est tum essentia animae,
prout ipsum est privatio gra­
tiae, 1020
tiae sanctificantis, tum faculta­
Patripassiani. Vide: Modalistae
tes animae, prout est privatio·
II
Paulus Samosatenus
est verus
virtutum et habitus operativus
fundator Adoptianismi, ac inde
vitiosus, 798
negator divinitatis Christi et Tri­
Pecatum veniale non impedit
nitatis, 34, 42
quominus actus substantialiter
Peccatum.
bonus, cui admiscetur, sit me­
Notio peccati in genere eiusque
ritorius, 995
distinctio in personale et origi­
Primum Adae peccatum non po­
nale, 657, 676
tuit esse leve, 651 sq.
Quo sensu omne peccatum con­
sistat in errore, vel ab eo origi- Peccatum originale originans.
netur, 502, 650
Distinctio peccati originalis in ori­
In peccato actuali elementum for­
ginans et originitatum, 642,.
male est aversio a Deo, elemen­
657
tum vero materiale est conver­
Primum Adae et Evae peccatum
sio ad creaturam, 682
non potuit esse leve, 651 sq.,
Peccatum habituale consistit in
imo fuit, secundum se et atten­
habitu entitativo vitioso, 686
tis circumstantiis, gravissimum
Num posit condi aliqua creatura
inter hominum peccata, 652.
quae sit secundum se et in solo
Comparative autem, peccatum
ordine naturali impeccabilis et
Evae fuit simpliciter gravius
tales de facto fuerint angeli,
peccato Adae, hoc vero secun­
controvertitur, 503
dum quid gravius, 652
De peccato angeli et primi homi­
Species autem illius primi peccati
nis, vide: Angelus. Peccatum
non potuit esse nisi superbia,
originale originans
653, per quam homo appetiit
Comparatio peccati angeli, Ada­
moralem quandam similitudi­
mi et Evae, ac ceterorum ho­
nem cum Deo, eo fere modo
minum, quoad gradum gravita­
quo ipse angelus peccavit, 654
tis, 509
Effectus illius peccati fuit amis­
De pecato originali originate, vi­
sio integrae iustitiae originalis,
de: ad hanc vocem
seu sive gratiae sive ceterorum
Peccatum avertit a Deo ut fine
donorum, 655. Non tamen
ultimo, tam supernatural! quam
Ada donum scientiae ita amisit
naturali, 690, 719
ut fieret prorsus ignorans et
Quomodo, stante aversione a fiimbecillis, 655

INDEX /SNALYTICUS

1075

neraretur (puta absque virili
Praeterea, homo accepit quatuor
semine, ut Christus), 674
vulnera ignorantiae, malitiae,
infirmitatis et concupiscentiae,
Generatio tamen non est proprie
655. Vide: Vulnera naturae
causa sed conditio illius trans­
Protoparentes a suo peccato poe­
missionis, 675
nitentiam egerunt et solam gra­
Essentia peccati originalis duplici­
tiam absque ceteris donis iusti­
ter spectari potest, nempe phy­
tiae originalis recuperarunt,
sice, ut aliquid habituale relic­
656. Vide: Sequelae naturae
tum in anima, et moraliter, seu
Pecatum originale originatum.
sub ratione voluntarietatis, 676
Generalis notio huius peccati
Physice autem spectata, est priva­
eiusque distinctio a peccato
tio iustitiae originalis, adeoque
personali, 657
formaliter est privatio gratiae
Datur peccatum originale, seu
sanctificantis, 681, materialiter
verus ac proprius reatus culpae,
vero est concupiscentia, seu
unicuique inhaerens, ob eius
deordinatio inferioris appetitus
originem ab Adamo peccatore,
sensitivi, 682
660-675
Moraliter spectata, consistit in
Huiusmodi peccato non obstat
morali connexione nostrae vo­
sive divina iustitia et bonitas,
luntatis cum voluntate Adami,
sive difficultas concipiendi
fundata in ipsa physica conne­
quomodo peccatum unius per­
xione cum eo, 683 sq.
sonae possit ad aliam transmit­
Effectus sive sequelae peccati ori­
ti, 670 sq.
ginalis comprehenduntur noto
Peccatum originale afficit natu­
mediaevali effato, descendente
ram directe ut naturam, nec
ab Ambrosio: «Spoliatus gra­
afficit animam nisi quia est for­
tuitis et vulneratus in naturali­
ma naturae, ac ideo parentes
bus», 685. In quo quatuor ef­
baptizati, quamvis non amplius
fectus involvuntur, scilicet, ha­
habeant peccatum originale,
bitus entitativus vitiosus, 686,
illud transmittunt, quia trans­
reditus quatuor tristium seque­
mittunt naturam, 671
larum naturae, 687, quatuor
Solum peccatum primi hominis,
vulnera naturae, de quorum in­
seu Adami, transmittitur, non
dole disputatur, 688-690, et
vero cetera peccata ipsius Ada­
poena damni seu exclusio a
mi, nec peccatum Evae aut alio­
beatitudine supernatural!, 691;
rum, 672
quibus addendus est exterior
Num, si Adamus non peccasset,
effectus cuiusdam deordinatioprimum peccatum alius homi­
nis ipsius materialis universi,
nis transmissum fuisset istius
692
filiis, controvertitur, 672
Deus, creando animam, nonnisi
Peccatum originale transmittitur
materialiter concurrit ad trans­
per veram, solam et naturalem
missionem peccati originalis per
generationem, 673, adeoque
generationem parentum, 552
illud non contraheret qui im­
mediate a Deo crearetur, aut Pelagiani.
miraculose efformaretur vel geHistoria pelagianismi eiusque

1076

INDEX ANALYTICUS

fundamentalis tendentia naturalistica et stoica, 706
Fundamentalis eius canon est ab­
soluta indifferentia liberi arbi
trii ad bonum et malum, quae
non tangitur aut minuitur si\e
per pecatum sive per gratiarr.,
706
Non datur nisi gratia externa, seu
exterioi revelatio et exemplum
Chnsti, vel in ipsa saltem vo­
luntate nulla datur interna gra­
tia, 706, 757, 768, 866, 869
Ipsa externa gratia, vel quaelibet
gratia, non est necessaria ad
quodlibet bonum faciendum,
sive naturale sive supernatura­
le, sed tantum ad facilius agen­
dum, 706, 721, 723, 724, 725,
726, 728, 731, 738, 745
Post pelagianorum condemnatio­
nem, semipelagiani eandem
doctrinam mitigarunt, conce­
dentes aliquam gratiam inter­
nam, tum in intellectu tum
etiam in voluntate, et limitan­
tes gratiae non necessitatem ad
initium salutis et eius finem
seu finalem perseverantiam,
707 sq., 721, 745, 753, 757
Alia mitigatio, etiam ipsorum
priorum pelagianorum, f u it
distinctio inter vitam aeternam,
ad quam negabant gratiam esse
necessariam, et regnum coelo­
rum, seu superiorem gradum
vitae aeternae, ad quem conce­
debant necessitatem gratiae et
Baptismi, 721
Non datur gratia efficax, sed tan­
tum gratia sufficiens, quam ho­
mo per liberum arbitrium effi­
cacem reddit, 869
De pelagiano sensu axiomatis:
«Facienti quod in se est, Deus
non denegat gratiam», 943
Ad iustificationem nulla requiri­

tur supernaturalis dispositio.
928
Extollentes meritum naturae, pe­
lagiani deprimebant meritum
gratiae, 982
Negabant iustitiam originalem
seu elevationem primi hominis
ad ordinem supernaturalem,
cum ex ea sequeretur existentia
peccati originalis, quam sum­
mopere abiciebant, 590, 597,
643, 646
Pariter negabant elevationem ho­
minis etiam ad alia dona praeternaturalia, dicentes ipsum
constitutum fuisse in puris na­
turalibus, 609. Inde concupis­
centiam bonam esse declara­
bant, 590, 608
Negabant peculiariter existentiam
pecati originalis, 658, 660,
666, 667, docentes Adamum
nonnisi per modum mali exem­
pli nobis nocuisse, eo scilicet
modo quo Christus pariter nos
redemit, 658. Inde deducebant
parvulos nasci absque ullo pec­
cato nec regeneratione Baptis­
mi indigere, 658
Perseverantia finalis.
Perseverantia tripliciter accipitur,
seu pro habitu sive speciali vir­
tute, pro actu sive facto per­
manendi in bono per aliquod
tempus, et pro mero facto co­
njunctionis status gratiae cum
momento mortis (finali perse­
verantia), quo sensu etiam par­
vuli, morientes post Baptis­
mum, perseverare dicuntur,
743, 1038
Iustus nequit ita finaliter perse­
verare absque speciali gratia,
750-755. Cuius ratio est quia
momentum mortis pendet a di­
vina providentia, 753, 755
Perseverantia est incerta, citra

INDEX ANALYTICUS

specialem Dei revelationem,
nec est obiectum meriti, nec
est confundenda cum confirma­
tione in gratia quae est excel­
lentius ac rarius donum, 755
Propria finalis perseverantia ne­
quit esse obiectum veri meriti,
tam de condigno quam de con­
gruo stricte dicto, sed tantum
de congruo late dicto, 10381042. Vide: Meritum
Persona.
Historicae huius vocis vicissitudi­
nes, 3. Vox originaliter habuit
scenicum sensum, quo subinde
abusi sunt modalistae in expli­
catione mysterii Trinitatis, 3,
35
Philosophicus conceptus perso­
nae, ut distinctus a conceptu
naturae, 3, clarius determina­
tus est in controversiis trinita­
riis et christologicis, 191 sq.
Vide: Terminologia trinitaria
Cum persona sit suppositum ra­
tionale, attendenda est duplex
acceptio suppositi, 192, 212
Axioma «Actiones sunt supposi­
torum», 192, 202, 299
Philosophici errores de persona,
192, 202, 299
Subsistentia, quae est forma sup­
positi, etiam in entibus spiri­
tualibus est aliquid positivum,
secus ac individuatio, 153
Conceptus suppositi sive perso­
nae, prout dicit naturam incom­
municabilem, non contradicit
mysterio Trinitatis, 29
Deo competit propria ratio per­
sonae, 194-199
Persona divina constituitur per
ipsam relationem, non quidem
formaliter ut relationem, sed
ut subsistens incommunicabile,
199, 203-205. Ita autem accep­
ta, relatio constituit personam

1077

non secundum «esse in» sed
secundum «esse ad», acceptum
non «ut quod» sed «ut quo»,
206. Vide: Relatio
Quid proprie significet nomen
«persona divina» in communi,
208, et quid importet, 210
In Deo non sunt nec esse possunt
nisi tres personae, sicut sunt
tres tantum relationes realiter
distinctae, 209
Tres personae divinae hanent tres
subsistentias relativas, praeter
communem subsistentiam abso­
lutam, 211 sq. Proinde in Deo
dantur tria supposita relativa
et unum suppositum absolu­
tum, 192, 208, 212, quod qui­
dem est principium quod ope­
rationum ad extra, 123, 212,
299
Petavius (D.).
Patres antenicaeni favent vero
subordinatianismo, 78
Personae divinae mittuntur et in­
habitant animam immediate
per suam substantiam, non ve­
ro proprie et formaliter per
gratiam sanctificantem, 301,
306, 312, 324
Huiusmodi missio et inhabitatio
est propria solius Spiritus S.,
306, 311, 322, 334
Participatio divinae naturae et
filiatio adoptiva non sunt for­
males effectus ipsius gratiae
sanctificantis, 311, 807, 810
Ignis torquet daemones per cru­
ciatum similem illi qui causa­
tur in anima quando corpus
comburitur, 512
Concorditer cum multis Patribus,
neganda est posibilitas creatio­
nis ab aeterno, 383
Petrus Lombardus.
Suum opus theologicum disponit
aliter ac S. Thomas, assumens

pro formali obiecto theologiae
non ipsum Deum sed «res et
signa», 700
Creatura potest esse instrumen­
tum creationis, 367
Incertum est num angeli sint per­
fecte spirituales seu sine ullo
corpore, 429
Angeli creati sunt sine gratia et
ad hanc nonnisi posterius ele­
vati, 483, 591
Non necessario singuli angeli sin­
gulis hominibus deputantur,
472
Peccatum originale consistit es­
sentialiter in ipsa concupiscen­
tia, vitiata in corpore et ex cor­
pore vitiante animam, 678
Gratia sanctificans est idem ac
charitas, et charitas est idem ac
ipse Spiritus S,, qui immediate
unitur animae, 312, 771, 779,
789
Peyrère ( Isaac de la ) i n v e xi t
theoriam praeadamitismi, seu de
homnibus existentibus ante Ada­
mum, 526
Photius eiusque influxus in erro­
rem graecorum negantium proces­
sionem Spiritus S. a Filio, 249
Pius XII.
De inhabitatione SS. Trinitatis,
318, 325, 326
Authentica declaratio sensus de­
finitionis vaticanae de creatione
mundi in tempore, 384
Contra transformismum, etiam
mitigatum: Nequit catholice as­
seri primum hominem esse ge­
neratum ex bruto, 518, 519;
attamen, transformismus miti­
gatus potest sub aliqua pruden­
ti moderatione discuti et inves­
tigari, 519, 522, 523, 529
Anima humana creatur immedia­
te a Deo, 545

Plato. Platonici.
sicut Aristoteles, creationem ab
Incertum est num Plato docuerit,
aeterno, 382 et num creationis
conceptum attigerit, 344, 352,
366
Apud ipsum Platonem doctrina
de Logo non invenitur, quam
neoplatonici invexerunt, 27
Plato docuit accidentalem tantum
unionem animae cum corpore,
566, 585, et angelos sive deos
inferiores dicebat esse astra,
singulis animabus aptata, 429
Neoplatonici (ut Plotinus et Phi­
lo) docuerunt creationem ab
aeterno, sive coaeternam mate­
riam, id deducentes ex princi­
piis Platonis, 352, 382
Angelis tribuebant eandem fere
materiam ac hominibus, 429
Docebant peccatum primi homi­
nis fuisse carnalem luxuriam,
644
De platonismi influxu in doctri­
nam aliquorum Patrum, sig­
nanter ipsius Augustini, 92,
352, 396, 429, 1627, et pecu­
liariter circa praeexistendam
animarum, 543, et accidenta­
lem unionem corporis cum ani­
ma, 567 sq., 585
Polygenismus. Vide: Monogenismus
Po ponazzi (P.), neo aris totelicus
saec. 16, docuit immortalitatem
animae esse negandam, si atten­
dantur ipsa sola philosophica
principia, 564, 571, 578
Potentia.
In natura pure spirituali (angelo
et Deo) potentia operatrix non
distinguitur ab intellectu et vo­
luntate, nec datur aliqua tertia
potentia, 359, 446, 452
Gratia non creatur sed educitur
ex potentia oboedientiali ani-

INDEX ANALYTICUS

mae, 364, 785, 973, quae qui­
dem non est potentia activa,
sed passiva, 373
Vide: Actio. Intellectio. Voluntas
Praeadamitae, sive homines ante
Adamum originati, 525, 526,
529, 530. Vide: Peyrère. Zaninus
de Solcia
Praeexistentialistae, nominatim
Origenistae et Priscillianistae, do­
cebant animas creatas esse, vel extitisse, antequam corporibus uni­
antur, 543, 554, 555
Praesentia Dei in rebus est tri­
plex, scillicet ut causae in effectu
(tam naturali quam supernatura­
li), ut obiecti cogniti et amati in
cognoscente et amante (missio et
inhabitatio divinarum persona* rum), et ut substantiae in subs­
tantia (Incarnatio), 304-306, 313,
323, 325
Priscillianistae.
Negabant Trinitatem, eam conci­
pientes modo adoptianistico
vel modalistico, 36, 42
Diabolus est malus ipsa sua na­
tura, 497, 501
Animae praeexistunt antequam
corporibus uniantur, 543, 554
Prius et posterius. Vide: Ordo
Processio.
Definitio et divisio, 110
Processio non est formaliter idem
ac actio, 110
Nequit in Deo haberi realis pro­
cessio ad intra per modum ope­
rationis, sed tantum per mo­
dum operati, 110, 120
Sunt in Deo verae processiones
ad intra, 112-121, cum sine
ipsis non daretur in Deo dis­
tinctio personarum, 118, nec
Deus esset infinite perfectus,
120
Quo sensu dici possit, etiam ex
intellectione Filii et Spiritus S.

107£

Verbum ipsum procedere, 119
Ex hoc quod persona divina est
ens a se, excludit a seipsa ra­
tionem causalitatis, non vero
processionem, 120
Processio in Deo nullam involvit
imperfectionem, sive veram de­
pendentiam et posterioritatem,
121
Processio in divinis consistit es­
sentialiter in ipso actu intellec­
tionis vel volitionis, sola addi­
ta connotatione relationis, 125127
Principium quod divinae proces­
sionis est persona, principium
quo remotum est essentia, prin­
cipium quo proximum est intel­
lectus et voluntas, 128 sq.
Proprietates divinae processionis,
127
In Deo sunt duae tantum proces­
siones, altera per intellectum et
altera per voluntatem, nec alia
processio dari potest, 131-137
Prosper Aquitanus.
Decisive impugnavit semipelagianismum post suum magistrum
Augustinum atque exaravit ce­
lebrem «Indiculum» contra ip­
sos, 707
Non negat extra statum gratiae
elici posse aliquos actus moraliter bonos, 715
Protestantes.
Aliqui ex prioribus protestantibus, dicti unitarii vel modalistae, ad quos accesserunt qui­
dam recentiores, negarunt Tri­
nitatem, 36, 42
Aliqui denegant Deo proprie dic­
tam personalitatem, 193
Anabaptistae negant existentiam
angelorum, 420, 422
Quidam putant polygenismum
componi posse cum universali­
tate peccati originalis, 527

1080

INDEX ANALYT1CUS

lustitia originalis non erat aliquid
essentialiter supernaturale, sed
ipsa naturalis rectitudo homi­
nis, 592. Ipsa quoque integri­
tas, sive cetera dona illius sta­
tus, erant aliquid naturale ho­
mini, 610
Plures exegetae putant peccatum
Adae fuisse carnalem luxuriam,
644
Peccatum originale consistit in
amissione praefatae naturalis
rectitudinis, adeoque in ipsius
naturae corruptione, 592. Haec
corruptio, quae est ipsa concu­
piscentia, nulla ratione est no­
bis voluntaria ac manet in re­
natis sive iustificatis, 677, 683,
689, 758 sq., 958
Gratia est ita necessaria homini
lapso, ut sine ipsa nullum bo­
num, etitam naturale, facere
possit, nec peccata mortalia vi­
tare, 705, 709, 712, 731, 733
Iustificatio, iuxta classicam pro­
testandum doctrinam, est mere
extrinseca, seu consistit in me­
ra Dei benevolentia, qua pecca­
ta non imputantur, per impu­
tationem iustitiae Christi, ra­
tione fidei sive fiduciae in me­
rita Christi. Aliqui tamen mo­
derni accedunt ad doctrinam
catholicam de intrinseca iustificatione, 758 sq., 762, 768,
784, 928, 958
Triplex distinguitur fides, scilicet
factorum, miraculorum et pro­
missionum, quae postrema est
sola causa iustificationis, 958
Liberum arbitrium est penitus extinctum in homine, ratione tum
infallibilis efficaciae divinae
motionis, tum totalis corruptio­
nis naturae per peccatum ori­
ginale, 866
Inde non datur gratia vere ac me-

re sufficiens, sed sola gratia
efficax, 866, 871
Ad iustificationem non requiritur
ulla alia dispositio praeter fi­
dem sive fiduciam in merita
Christi, 928, 957 sq.
Gratia iustificationis datur omni­
bus aequaliter, 928
Homo habet absolutam certitudi­
nem de statu gratiae sicut est
certus de sua fide, per quam
solam iustificatur, 928
Sublata libertate et bonitate ac­
tuum nostrorum, eo ipso pro­
testantes supprimunt meritum
hominis per gratiam et insis­
tunt in solis meritis Christi.
Aliqui moderni videntur con­
cedere aliquod meritum, non
tamen ad salutem, nec admit­
tunt verum meriti conceptum
seu tituli iustitiae, 982 sq.
Vide: Calvinus. Lutberus. Protes­
tantes liberales. Sociniani. Unitarii
Protestantes liberales.
Emolliunt classicam protestanticam doctrinam de originali ius­
titia et originali peccato, 592,
677
. .
. .
Reiciunt peccatum primi hominis
prout narratur in Genesi, eius
originem repentes ex similibus
fabulosis narrationibus semid­
eorum aliorum populorum,
643, 648
Negant existentiam veri peccati
originalis, 659
Declinant in placita rationalista­
rum, reicientes ipsum ordinem
supernaturalem et existentiam
ipsius exterioris gratiae revela­
tionis, 758
Pueri. Vide: Infantes
Rahner (K.).
·,
Putat monogenismum esse verita-

INDEX ANALYTICUS

1081

explicant ex variis naturalibus
tem scundum se reformabilem,
causis, 420, 422
528, 530, 532, 535
Negant pecatum originale, 659
Conatur adstruere directum quen­
dam influxum parentum in Relatio.
Definitio relationis eiusque ele­
creationem animae filii, 550
menta, 139
Docet immortalitatem in Adamo
Divisio relationis, 140, 186
innocente fuisse non actu et de
facto, sed tantum in potentia
Duplex relationis elementum, seu
ac destinative, si nempe non
«esse in» et «esse ad», quorum
peccasset, 610
alterum est proprium et essen­
tiale, 141
Ratio.
In solo praedicamento relationis
Quid possit ratio in intellectione
inveniri potest ens rationis,
mysterii Trinitatis, 1, 5, 6. Ne­
141. Profundum discrimen in­
quit illud demonstrare, 10-16,
ter relationem et cetera praedi­
sed tantum multiplici modo
camenta, 141
suadere, 19-29. Absque revela­
Relatio non est assimilativa ne­
tione homo mysterium illud neque activa, sed pure respectiva,
quidem hypothetice suspicari
129
posset, 14
Relativa oppositio non importat
Varia argumenta convenientiae de
carentiam perfectionis in su­
eodem mysterio, 23, variaeque
biecto vel termino, 141, 150.
analogiae, 24
Num autem relatio qua talis
Inanitas variarum theoriarum
(seu «esse ad») importet ali­
rationalistarum ad hoc myste­
quam propriam ac distinctam
rium explicandum, 25-28
realitatem et perfectionem conSolutio praecipuarum obiectiotrovertitur, sed probabilius ne­
num, qua ostenditur hoc mys­
gatur, 141, 172-174, 289
terium non contradicere primis
Creatio consistit in reali ac praeprincipiis rationis, scilicet prin­
dicamentali relatione creaturae
cipiis contradictionis, identita­
ad Deum, fundata in transcen­
tis comparatae et causalitatis,
dental! relatione ad ipsum,
neque rationali conceptui per­
361-363
sonae, 29, 176-181
In divinis nonnisi duo praedica­
Rationalistae.
menta esse possunt, scilicet
substantia et relatio, ita tamen
Reiciunt mysterium Trinitatis vel
ut, ob divinam simplicitatem,
illud rationaliter explicant, va­
ipsa relatio resolvatur in subs­
riis ac ineptis theoriis, 18, 25tantiam, 141
28, 31
Sola relativorum distinctio est
Dicunt hoc mysterium nec in
possibilis in Deo, salva eius
ipsa antenicaena Traditione
simplicitate, 118, 141
contineri, sed confictum esse a
Datur in divinis aliqua realis rela­
Conc. Nicaeno a. 325, cum po­
tio ad intra, 143-150, idque re­
tius anteriores Patres docue­
quirit ipsa distinctio persona­
rint quendam subordinatianisrum, 148
mum, 30, 78
Celebre effatum florentinum «In
Fidem de existentia angelorum

»

1082

INDEX ANALYTICUS

Deo omnia sunt unum, ubi non
obviat relationis oppositio»
eiusque multiplices applicatio­
nes, 44, 46, 144, 146, 147,
157, 159, 162, 185, 189, 201,
217, 273, 274, 295, 298, 322
De tribus elementis divinae rela­
tionis, 149
Discrimen inter relationes Dei ad
extra et ad intra, 138, 140,
148, 150
Relationes divinae distinguuntur
ab essentia, sola distinctione
rationis ratiocinatae minoris,
156-168. De diverso modo quo
relationes et essentia sese invi­
cem includunt, 167, et de tri­
plici gradu distinctionis ratio­
nis ratiocinatae minoris in di­
vinis, 168
Tota realitas et perfectio divi­
nae relationis provenit proprie
non ex eius «esse ad» sed ex
«esse in», quamvis id ambigue
controvertatur inter theologos,
141, 169-171, 172-174, 289
Num relationes divinae (paterni­
tas, filiatio et spiratio) sint per­
fectiones simpliciter simplices,
174, 289
Relationes divinae non habent
propriam existentiam relati­
vam, distinctam ab existentia
absoluta quae est tribus com­
munis, 175
Duae praecipuae difficultates,
contra identitatem relationum
divinarum cum essentia ac ideo
contra ipsum mysterium Trini­
tatis, petuntur ex principio
identitatis comparatae et ex in­
trinseca oppositione inter abso­
lutum et relativum. Utraque
obiectio solvitur, 176-181
In Deo sunt quatuor relationes
reales, scilicet paternitas, filia­
tio, spiratio passiva et spiratio

activa, 184-186, quarum tamen
solae tres priores sunt ad invi­
cem realiter distinctae, 187-190
Identitas et similitudo inter tres
personas divinas non sunt rea­
les relationes sed rationis, et
pariter earundem circuminsessio non importat peculiarem
relationem, 186
Ipsum «esse ad» relationis dupli­
citer considerari potest, scilicet
«ut quod» et «ut quo» et hoc
altero modo est constitutivum
personae divinae, 190, 206 sq.
Vide: Persona
Relatio nequit esse principium
processionis divinae, quamvis
ipsa necessario connotetur in
eo principio, 128 sq.
Remense Conc. (a. 1148).
Notabiles eius declarationes trinitariae, occasione erroris Gil­
bert! Porretani, 38. Vide: ad
hanc vocem
De existentia relationum in divi­
nis, 144
De creatione mundi in tempore,
384
Richardus a S. Victore.
Mysterium Trinitatis probari po­
test per rationem, 8, 15
Persona divina constituitur non
per relationem sed per proces­
sionem, 202
Repugnat creatio ab aeterno, 383
Ripalda (M.).
Tum missiones tum inhabitatio
divinarum personarum redu­
cuntur ad merum effectum gra­
tiae, 301, 306, 310
Non repugnat quominus Deus fa­
ciat ut creatura sit causa prin­
cipalis creationis, 367
Deus potest creare aliquam crea­
turam quae sit absolute impec­
cabilis, 503
Infidelis vel peccator nullum eli~

INDEX ANALYTICUS

cere potest actum moraliter bo­
num, idque ob extrinsecam Dei
ordinationem, 710
Gratia sanctificans non est speci­
fice eadem in omnibus subiectis, 800
In gratia sanctificante nonnisi
moraliter participatur divina
natura, 808
Filiatio adoptiva non est proprie
ac simpliciter formalis effectus
gratiae sanctificantis, 810,818,
825
Roscellinus ex suo nominalismo
ductus est in quendam tritheis­
mum, 38, 42
Rosmini (A.).
Iuxta principia ontologismi con­
tendit mysterium Trinitiatis
posse per rationem demonstra­
ri, 8, 11, 15
Eius doctrina trinitaria sapit modalismum vel tritheismum, 7
sq., 15, 36, 38, 42, 201, 224
Favet pantheismo in modo quo
explicat mundi creationem,
345
Exaggerat potestatem daemonis
in infestationem hominis, 475
Favet traducianismo in explican­
da origine animae humanae,
542, 545, 550
Docet animam humanam uniri
corpori modo quodam acciden­
tali, 568, 581
Sabelliani. Vide: Modalistae
Sadducaei tempore Christi nega­
bant existentiam angelorum, 420,
433, necnon spiritualitatem et
immortalitatem animae, 564
Salmanticenses.
Relatio divina secundum suum
«esse ad» non importat perfec­
tionem, 172
In Deo processio intellectualis et
generatio sunt formaliter idem,
236

1085

Ignis torquet daemones per pro­
ductionem alicuius qualitatis in
ipsa eorum substantia, 512
Peccatum originale est nobis vo­
luntarium ratione moralis sive
iuridicae connexionis cum Ada­
mo, 680
Homo est vere vulneratus in na­
turalibus, quamvis tantum extrinsece, 689
Proxima dispositio ad gratiam
sanctificantem procedit ab ipsa
hac gratia nec potest elici a
praevia gratia actuali, 938
Charitas informat alias virtutes,
earumque actus reddit merito­
rios, mediante aliqua formali
modalitate ipsis virtutibus
communicata, 1010, 1013
Scheeben (M.).
Inhabitatio SS. Trinitatis in ani­
ma iusti competit peculiariter
et immediate soli Spiritui S.,
311
Participatio divinae naturae et fi­
liatio adoptiva non sunt forma­
les effectus ipsius gratiae sanc­
tificantis, 807, 810
Scientia, ut dos iustitiae origina­
lis. Vide: Iustitia originalis
Scientia edia, prout est funda­
mentum systematis molinistici
de efficacia gratiae, 895, 918. Vi­
de: Molinis tae
Scientiae naturales.
Leges de conservatione energiae
et de entropia crescenti, qua­
tenus valent explicare futurum
finem mundi, 404
Naturalium scientiarum conclu­
siones non valent confirmare
doctrinam transformismi de va­
riarum specierum origine, 415
sq., 523, nec poligenismi, 536539. Confirmant vero probabi­
liorem opinionem de successiva

ac longa mundi efformatione,
417
De illarum influxu in variam doc­
torum interpretationem cosmogoniae mosaicae, 410
Nullatenus autem favent commu­
niori adhuc opinioni de imme­
diata animatione in humana ge­
neratione, 557-560
Scotus.
In Deo sunt plures aliae reales
relationes praeter quatuor rela­
tiones originis, 183
Spiratio activa distinguitur a pa­
ternitate et filiatione, distinc­
tione formali ex natura rei, 183
Processio divina non est intellec­
tio, sed dictio ut distincta ab
intellectione, 122, 126
Inter divinam essentiam et rela­
tiones est distinctio formalis ex
natura rei, 154, 164
De formali constitutivo personae
divinae, 202
Personae divinae non habent tres
subsistentias relativas praeter
absolutam eis communem, 211
Dubius est valor argumenti quo
probatur Spiritum S. procedere
a Filio, quia nempe secus non
distingueretur ab eo, 273
Pater et Filius sunt unum princi­
pium Spiritus S., non ut sunt
personae, sed prout habent
unam naturam et voluntatem,
276
Negatur valor argumenti quo S.
Thomas excludit creaturam es­
se posse causam principalem
aut instrumentalem in creatio­
ne, 370
Dantur plures numerice angeli in
eadem specie, 431
Angelus intelligit singularia in
propria specie singulari, 449
Primum peccatum angelorum fuit

appetitus physicae aequalitatis
cum Deo, 498
Diabolo post primum peccatum
oblata est gratia poenitendi,
499. Eius autem obduratio in
malo debetur causae extrinsecae, seu subtractioni divini au­
xilii, 499
Ignis torquet daemones tantum
obiective, seu per cognitionem,
512
Sunt in homine duae formae subs­
tantiales, seu forma corporea
et anima rationalis, 567, 569,
583
Animae i: Mill ortalitas nequit certo
probari ratione philosophica,
578
Adamus accepit gratiam sanctifi­
cantem non in ipso momento
creationis sed posterius, 591
Incertum est num integritas si­
ve immunitas a concupiscentia
in Adamo excluderet omnes
inordinatos motus appetitus
sensitivi, 610. Ceterum, potuit
ipse in statu innocentiae venia­
liter peccare, 652
Peccatum Adami fuit immodera­
tus amor amicitiae erga uxo­
rem, 644
Ratio voluntarii in peccato origi­
nali intelligi potest tantum in
sensu extrinsecae attributionis
peccati Adae aliis hominibus,
680
Homo lapsus non est vere vulne­
ratus in naturalibus, 689
Peccator potest observare totam
legem naturalem quoad ipsam
substantiam actus, quamvis
non modo salutari seu merito­
rio, 710
Gratia est supernaturalis non
quoad substantiam sed quoad
modum, 784
Gratia sanctificans non distingui-

INDEX ANALYTICUS

tur realiter a charitate, sed so­
la distinctione rationis, seu dis­
tinctione formali ex natura rei,
789
Filiatio adoptiva non est formalis
ac intrinsecus effectus gratiae
sanctificantis, sed merus extrin­
secus favor divinus, 810, 825
Non dantur virtutes morales in­
fusae, sed tantum acquisitae,
830
Dona Spiritus S. non distinguun­
tur realiter a virtutibus, 837
Efficacitas gratiae reponitur in
quadam extrinseca Dei assisten­
tia ac veluti sympathia inter
causam primam et causam se­
cundam, 901
Ad meritum sufficit ordinatio si­
ve acceptatio Dei, abstrahendo
ab intrinseco ipsius operis valore, 1001
Iustus potest sibi mereri, de con­
gruo stricte dicto, reparatio­
nem post lapsum, 1036
Scriptura.
De supernaturalitate mysterii Tri­
nitatis, 12, et de analogica eius
cognoscibilitate, 21
Illius adumbratio in A. T. non ul­
tra modum exaggeranda, nec
minuenda, 47-53. Certiores lo­
ci respiciunt secundam perso­
nam, cum tertia persona vix
adumbretur, 53. Non inveniun­
tur tamen textus proprie trinitarii, 49.
Non improbabiliter quibusdam
sanctis patriarchis facta est pri­
vata revelatio huius mysterii,
47.
De explicita expressione huius
mysterii in N. T. et de modo
conficiendi hoc argumentum,
54.
Textus proprie ac plene trinitarii,
55-61, et peculiaris vis tum for­

10S5

mulae Baptismi, 56, tum textus
Apoc. 22.1 de fluvio proceden­
te ex sede Dei et Agni, 59, 115.
Textus de singulis personis, 61-77.
Distincta persona Spiritus S., etsi
clare, minus tamen perspicue
exhibetur quam persona Filii,
71. Clariores textus, 75. Praeci­
pui loci qui in contrarium obi­
ciuntur, 77.
Magna vis testimonii S. Pauli de
divinitate Christi, 63. Praeci­
pui textus, 64-67.
Nomen «Dominus» solet appropriari Christo, sicut nomen
«Deus» (cum articulo) appropriatur Patri, 65.
De existentia divinarum proces­
sionum, 115. Etiam textus de
Sapientia divina in A. T. im­
plicant processionem ad intra,
115, 227, 228.
Nomen «persona» in Scriptura
Deo non tribuitur, 193, 196.
De intellectuali processione se­
cundae personae, 228. Ipsum
nomen Verbum invenitur tan­
tum apud loannem, 228.
Processio Verbi est vera genera­
tio, 232.
Processio Spiritus S. est per viam
volitionis, 252, non tamen per
generationem, 255, estque a
Patre pariter et Filio, 264, 270.
De circuminsessione divinarum
personarum, 291, et earum
unitate in operationibus ad ex­
tra, 296.
De earundem missione et inhabi­
tatione in anima iusti, 303, 319.
In N. T. certe, in A. T. proba­
bilissime, proponitur vera mun­
di creatio. Expenditur vis prae­
cipuorum textuum, tum A. T.
(Gen. 1.1 sq.; 2 Mach. 7. 28),
tum N. T. (Io. 1.3; Coi. 1.1517), 347-351.

1086

INDEX ANALYTICUS

Obiectiones acatholicorum ex ipso textu genesiaco necnon ex
textu Sapientiae (11. 18-20) de
creatione mundi ex materia in­
visa, 349.
De varianti lectione textus Io. 1.3
(«Quod factum est, in ipso vita
erat»), 351.
Solus Deus mundum creavit, 368,
et quidem in tempore, 385.
Finis creationis est gloria Dei,
377.
Creatio triplicis creaturae, seu
mundi corporalis, angeli, homi­
nis, 398.
Transformismus, etiam mitigatus,
non congruit verbis Scripturae,
411.
De existentia angelorum, 422.
De spirituali angeli natura, 433.
Inepte autem obiciuntur qui­
dam textus, ut Gen. 6.2 de
carnali commercio filiorum Dei,
429, 434 sq.
Hierarchiae et ordines angelorum,
469.
De tentatione et infestatione dae­
monum, 476.
De elevatione et lapsu angelorum,
487, 501, et de angelici peccati
specie superbiae, 505.
Genesiaca narratio creationis pri­
mi hominis opponitur transfor­
misme, 520
De monogenismo, 531-333.
De creatione animarum non ante­
quam corporibus infundantur,
554.
De animae spiritualitate et im­
mortalitate, contra quas inepte
obicitur obscurus textus Eccl.
3.18-21, in quo spiritus homi­
nis assimilatur spiritui bruto­
rum, 573.
De anima ut unica substantiali
forma corporis et de paulina
trichotomia, 584.

De elevatione primi hominis ad
gratiam (parallelismus inter
duos Adamos), 598, eiusque
supernatural! indole, 603. De
ceteris quatuor donis, seu in­
tegritate, immortalitate, impassibilitate et scientia, 613, 621.
De quorum interpretatione non
deest etiam apud aliquos catho­
licos interpretes quaedam ten­
dentia minimistica, 591.
De peccati primi hominis existen­
tia, gravitate et generali indole
inoboedientiae, 647 sq. Innui­
tur quoque speciem peccati
fuisse superbiam, nullatenus
vero innuitur luxuriae pecca­
tum, 647, 653.
Aliqualis similitudo cum mythicis
semiticis narrationibus nullam
probat dependentiam biblicae
narrationis ab illis, 648.
Existentia peccati originalis, in
A. T. suggeritur, 662, in N. T.
pluries indirecte indicatur, 663,
et in classico textu Rom. 5.1219 certo proponitur, 664. Inep­
te autem aliqui textus in con­
trarium afferuntur, 665. De
duplici sensu incisi «In quo
omnes peccaverunt», iuxta ex­
positores, 664.
De possibilitate peragendi aliquos
actus naturaliter honestos in
statu peccati, 713. Inepte obiciuntur aliqui loci, in quibus
significatur nihil extra fidem
aut iustitiam esse bonum, 713.
De impossibilitate quidquam su­
pernaturaliter agendi absque
gratia, 724. Frustra pelagiani
obiciebant aliquos textus de ne­
cessitate humanae cooperatio­
nis, 724.
De posibilitate pro homine iusto·
vitandi omnia peccata mortalia,

INDEX ANALYTICUS

734, non tamen omnia ventalia
sine speciali gratia, 739.
De necessitate motionis gratiae
actualis in ipso iusto ut eliciat
actum salutarem, 747.
De necessitate specialis gratiae ad
finalem perseverantiam, 752.
De intrinseca sive interiori indo­
le gratiae, tam habituali quam
actuali, 763 sq.; quo sensu in
quibusdam locis dicatur pec­
cata non imputari et iustitiam
Christi nobis imputari, 763.
De creata et physica indole gra­
tiae habitualis, 777, 780.
De reali distinctione gratiae sanc­
tificantis a charitate, 791.
De vera participatione divinae na­
turae per gratiam sanctifican­
tem, celebris expressio S. Petri
«Divinae naturae consortes»,
812-814.
De consequenti filiatione adopti­
va, 821, 823.
De donis Spiritus S. textus Isaiae,
836, 838.
De integra libertate hominis sub
motione gratiae, 872.
De existentia gratiae vere ac mere
sufficientis, 880, necnon gra­
tiae efficacis, 889.
De personali incertitudine status
gratiae, 951.
De existentia veri meriti, contra
quam frustra obiciuntur aliqui
textus de gratuitate nostrae sa­
lutis, 988 sq.
De charitate ut immediato meriti
principio, 1004.
De obiecto meriti, seu augmento
gratiae, 1020, et bonis tempo­
ralibus, 1022.
Semirationalistae.
Accedunt ad mitigatum pantheismum, 345.
Docent finem creationis non esse

1087

gloriam Dei, sed bonum homi­
nis, 375.
Vide: Frohschammer Giinther.
Hermes.
Sequelae naturae.
Quatuor sic dictae tristes sequelae
naturae, scilicet concupiscentia,
mors, dolor et ignorantia, abla­
tae sunt in statu iustitiae origi­
nalis per quatuor dona integri­
tatis, immortalitatis, impassibi­
litatis et scientiae, 607 sq., 655,
694 sq.
Ipsae, in natura lapsa, habent in
natis veram rationem poenae,
in renatis vero solam rationem
merae poenalitatis, 687.
Sociniani.
Una cum protestantibus unitariis,
negant Trinitatem, eam expli­
cantes modo modalistico, 36.
Obiciunt contra dualitatem pro­
cessionis in divinis, 130.
Negant Adamum in statu inno­
centiae fuisse immortalem, 610.
Negant existentiam peccati origi­
nalis, 659.
Spiritistae.
Docent angelos esse ipsas animas
pervagantes, 420.
Dicunt peccatum primi hominis
fuisse carnalem luxuriam, 644.
Spiritus S.
Spiritus S., tanquam distincta
persona, vix adumbratur in
A. T., 50, 53. Minus recte unus
vel alter Pater textus de Sa­
pientia divina refert ad Spiri­
tum S. potiusquam ad Ver­
bum, 51.
Etiam in N. T., Spiritus S., ut
distincta persona, minus pers­
picue quam Filius exhibetur,
clare tamen et explicite in qui­
busdam locis, 71, 75, 252.
Processio Spiritus S. est per viam
volitionis, 250-254.

1088

INDEX ANALYTICUS

Ex quibus obiectis volitionis
divinae Spiritus S. procedat,
254.
Ea processio non est generatio,
241, 255-259. Unde nullo mo­
do Spiritus S. dici potest Filius
Patris et Filii, 241, nec proprie
imago utriusque, 243. Quorum
propria ratio est, quia volitio
non est, sicut intellectio, for­
maliter assimilativa, 241, 258
sq.
Principium processionis Spiritus
S. est tum Pater tum Filius,
260-273.
Additionis particulae «Filioque»
in symbolo origo et liceitas,
248 sq., 262, 263.
Duarum formularum, scilicet latinae «Ex Patre et Filio» et
graecae «Ex Patre per Filium»,
265, 268, discrimen et conve­
nientia, 269.
Ratio quare Spiritus S. debeat
etiam a Filio procedere, est
quia secus non distingueretur
ab eo, 272 sq.
Spiritus S. procedit a Patre et
Filio tanquam ab uno principio
et unica spiratione, 274. Quo
modo Pater et Filius sint unus
spirator, 275-280.
Tria sunt nomina propria tertiae
personae, scilicet Spiritus S.,
Amor et Donum, 252, 253,
281, 282-285. Quae nomina
facta sunt propria per quandam
accommodationem, cum secun­
da processio sit nobis minus
nota ex creatis, 281. Quoad nos
autem magis expressivum est
nomen «Spiritus S.», 285.
Status naturae.
Sex numerari possunt status, tam
possibiles quam reales, naturae
humanae, 693.
Status naturae purae possibilitas

et indoles, 637, 694. Ad hunc
pertinent quatuor tristes seque­
lae naturae, de quibus vide: ad
hanc vocem.
Status naturae integrae est talis
in quo auferuntur quatuor tris­
tes sequelae naturae et addun­
tur quatuor dona praeternaturalia, 695. Vide: Iustitia ori­
ginalis.
Status naturae elevatae per gra­
tiam sanctificantem sed sine
praefatis donis praetematuralibus, 696.
Status naturae integrae et ele­
vatae est historicus status
iustitiae originalis, importans
utrumque elementum gratiae
et donorum praeternaturalium,
697. Vide: Iustitia originalis.
Status naturae lapsae nec adhuc
reparatae est status historicus
ac brevis, post lapsum Adae et
ante eius poenitentiam, 698.
Status naturae lapsae ac reparatae
est praesens status humanitatis,
importans gratiam sanctifican­
tem, sine praefatis donis praeternaturalibus et cum quatuor
tristibus sequelis naturae, necnon cum ulterioribus quatuor
vulneribus, 699. Vide: Seque­
lae naturae. Vulnera naturae.
Suarez.
Dubius est valor primi principii
identitatis comparatae, nec qua­
drat cum mysterio Trinitatis
nisi restringatur, 177.
Processio in divinis non est ipsa
actio intellectiva, sed quaedam
resultantia ex ipsa, 122, 126.
Relationes divinae sunt aliquid
reale secundum ipsum «esse
ad», 169, habentque propriam
existentiam relativam, praeter
communem existentiam absolu­
tam, 175

INDEX ANALYTICUS

Quamvis Spiritus S. procedat de
facto a duabus personis, posset
tamen absolute procedere ab
unica persona, 278.
Ratio cincuminsessionis divina­
rum personarum est earum ubiquitas, 293.
Praesentia Dei per immensitatem
est impertinens ad explicandam
praesentiam SS. Trinitatis in
anima iusti, 314.
Non repugnat quominus creatura
sit instrumentum creationis,
367, 373, nec sufficientem va­
lorem habet argumentum quo
S. Thomas conatur contrarium
probare, 370, 373.
Creatio, necnon quaelibet actio
Dei ad extra, est actio formaliter transiens, 358
Potentia oboedientialis non est
passiva potentia, sed activa,
373.
Creatio ab aeterno non est im­
possibilis, 383.
Dantur plures numero angeli in
eadem specie, 431.
Unicuique homini proprius dae­
mon deputatur, non secus ac
proprius angelus custos, 477.
Primum angeli peccatum fuit ap­
petitus unionis hypostaticae,
498.
Eius in malo obduratio debetur
causae extrinsecae, seu subtrac­
tioni divini auxilii, 499.
Angelus non est de se impeccabi­
lis secundum ordinem natura­
lem, 503.
Ignis torquet daemones per ali­
quam qualitatem doloriferam,
qua illorum substantia detur­
patur, 512.
De anima, ut unica substantiali
forma corporis, quoddam com­
promissum inter oppositas sen­

1089

tentias thomisticam et scotisticam, 569.
Peccatum originale est nobis vo­
luntarium ratione solius mora­
lis sive iuridicae connexionis
cum Adamo, 680.
Homo lapsus non est vere vulne­
ratus in naturalibus, 689, 690.
Actus naturaliter bonus est quae­
dam vera, etsi negativa, praepa­
ratio ad gratiam et hanc neces­
sario trahit, non quidem vi
propria sed vi salvificae Dei
voluntatis; et hic est sensus
effati «Facienti quod in se est,
Deus non denegat gratiam»,
721, 728.
Gratia est participatio divinae na­
turae non simpliciter et sub
omni respectu, sed tantum se­
cundum perfectionem intellec­
tionis, 809.
Non repugnat quominus filiatio
adoptiva conferatur a Deo sine
gratia sanctificante, 810, 825.
De natura gratiae actualis, 845.
Vide: Molinis tae.
Gratiae efficacitas explicatur per
concursum Dei simultaneum et
indifferentem, datum tamen
modo congruo, seu in congruis
circumstantiis, in quibus Deus
per scientiam mediam praevi­
det hominem certo consensu­
rum, 897, 906, 911. Vide: Gra­
tia sufficiens et gratia efficax.
Molinistae.
Dispositiones ad iustificationem
non sunt physicae sed morales,
928.
Proxima dispositio ad gratiam ha­
bitualem sanctificantem, ut ac­
tus contritionis et charitatis,
non procedit ab hac ipsa gratia
sed a gratia actuali, 938.
Datur gratia entitative superna-

turalis et gratia entitative natu­
ad ordinem supernaturalern, vi­
de: Angelus. Iustitia originalis.
ralis, 944.
Charitas est principium meriti in Suppositum. Vide: Persona.
actibus aliarum virtutum per Symbola.
solum influxum interpretatiVaria symbola fidei de Trinitate,
vum, 1003.
43, et symbola antiquiora, 82.
lustus potest sibi mereri, de conSymbolum apostolicum, 45; niguruo stricte dicto, reparatio­
caenum, 46; constantinopolitanem post lapsum, 1036.
num, 46; Athanasianum, 46.
Finalis perseverantia potest esse
Vide: Nicaenum conc. I. Consobiectum meriti de condigno,
tantinopolitanum Conc. I.
imo de facto est obiectum me­
riti, si tamen accipitur non ab­ Terminologia trinitaria.
Conceptus oeconomiae in theolo­
solute sed cum adiecta condi­
gia trinitaria est originis gnostione, 1039. Ceterum, est obiec­
ticae, 97.
tum meriti de congruo stricte
Fluctuatio
terminorum
ousia
et
dicto, 1041.
upostasis apud graecos, et qui­
Subordinatiani.
dem tempore ipsius Conc. Ni­
Negant mysterium Trinitatis, qua­
caeni, 104.
tenus subordinant Patri Filium
De usu et^determinatione formu­
(ariani) aut Spiritum S. (malarum «Consubstantialis» et
cedoniani), ita ut unus vel alter
«Una natura in tribus hyposta­
non sit vere Deus, 39-41, 42.
sibus», 105-107.
Vide: Ariani. Macedoniani.
Terminologia de processionibus,
Consequenter removent a Deo
117, 258, et relationibus, 185.
processiones ad intra, 111, 116,
Cum secunda processio (seu
relationes reales, 142, et mis­
Spiritus S.) sit nobis minus no­
siones divinas, 301.
ta ex creatis, nomina quae ad
Substantia. Vide: Persona.
ipsam referuntur accommodari
debuerunt, 281.
Supematurale.
De discrimine formularum et vo­
Dupliciter dicitur, seu quoad
cum inter latinos et graecos in
substantiam et quoad modum,
theologia trinitaria, 3, 229,
589, 607, 622-631.
290, 330, 332; peculiariter cir­
Gratia, tum habitualis tum actua­
ca processionem Spiritus S. a
lis, est supernaturalis quoad
Patre et Filio, vide: «Filioque».
substantiam, 784.
Variae regulae de recto modo lo­
Actus ipsi, a gratia procedentes,
quendi et praedicandi in ma­
sunt supernaturales quoad subs­
teria Trinitatis, 335-337.
tantiam, et quidem etiam ex
parte obiecti, 784, 843.
Tertullianus.
Suarez et Vasquez invexerunt
Excellit inter Patres antenicaenos
quandam distinctionem inter
quoad terminologiam trinitagratiam entitative supernaturariam et praecisionem essentia­
lem et gratiam entitative natu­
lium conceptuum, 88.
ralem, 944.
Primus adhibuit latinum nomen
De elevatione angeli et hominis
«Trinitas», 2, 88, et primus dis-

INDEX ANALYTICUS

1091

tinxit terminos « natura» et
«persona», 2, 3, 88, 107.
Trinitatis mysterium appellat
«substantiam novi testamenti»,

titutivum personae divinae sit
ipsa relatio, 202, 206 sq.
Num très personae divinae ha­
beant tres subsistentias relati­
vas praeter communem subsis­
tentiam absolutam, 211.
Immerito incusatur subordinatiaNum detur in Deo ipsa haec
nismi, non obstantibus quibus­
communis subsistentia absoluta
dam fortioribus expressionibus,
praeter tres subsistentias relati­
88, 92, 93, 94, 96, 97.
vas, 212.
Videtur negare possibilitatem
Ex quorum obiectorum cognitio­
creationis ab aeterno, 383, 386,
ne Verbum divinum procedat,
393.
237.
Tribuit angelis quoddam corpus,
463, et angelos qui peccarunt , De ratione tum missionis, 301,
tum inhabitationis divinarum
appellat «amatores feminarum»,
personarum, 310-316.
429, 435, 498.
Num actio Dei ad extra (ac ideo
Docet materialem traducianisipsa creatio) sit actio formaliter
mum, seu animam humanam
transiens, an formaliter imma­
generari corporaliter ex semine
nens et virtualiter tantum tran­
parentum, 541, 548, 574.
siens, 358.
Tribuit animae quandam spiritua­
Num Deus possit facere ut aliqua
lem materiam, 574.
creatura sit causa creationis,
Ab ipso, vel eius tempore, intro­
principalis vel saltem instruductus est in theologiam lati­
mentalis, 367.
naro classicus terminus «meri­
tum», 990 sq.
De possibilitate creationis ab ae­
terno, 383.
Theodoretus Cyrensis, num ne­
gaverit processionem Spiritus S.
De angelorum perfecta incorpoa Filio, 248.
reitate, 429 sq.
Theologi, sive praecipuae contro­
De specifica angelorum distinctio­
versiae inter eos agitatae.
ne, 431.
Num una persona divina sit prior
De momento in quo angeli elevati
vel posterior altera, 121.
sunt ad gratiam et de duratione
De essentia et principio divina­
status viae, 483 sq.
rum processionum, 122-124.
De obiecto primi peccati angelo­
Num relatio divina secundum
rum, seu de qua re ipsi supersuum «esse ad» importet tum
bierint, 498.
realitatem, 169-171, tum ali­
Num possit a Deo creari aliqua
quam propriam perfectionem,
creatura quae sit de se impecca­
172-174, tum propriam relati­
bilis in solo ordine naturali et
vam existentiam praeter com­
de facto talis fuerit angelus,
munem existentiam absolutam,
503.
175.
De modo quo ignis torquet dae­
De vi et sensu pricipii identitatis
mones, 52 sq.
comparatae, in connexione cum
De momento in quo anima infun­
mysterio Trinitatis, 177-180.
ditur corpori, utrum in ipsa feUtrum et quomodo formale cons-

* ·1

CS

»

1092

INDEX ANALYTICUS

De specifica unitate gratiae sanc­
cundatione an posterius, 557tificantis in omnibus subiectis,
560.
800.
De unitate vel pluralitate subs­
Num participatio divinae naturae
tantialium formarum in homi­
sit proprius effectus ipsius gra­
ne, 567, 583.
tiae sanctificantis et in quo es­
De possibilitate probandi immor­
sentialiter consistat, 807-809.
talitatem animae per rationem
Num pariter filiatio adoptiva sit
philosophicam, 578.
formalis effectus gratiae sancti­
De momento in quo primus homo
ficantis, 810.
accepit gratiam sanctificantem,
De existentia virtutum moralium
591, 633.
infusarum, praeter corresponDe essentia iustitiae originalis,
dentes virtutes morales acqui­
utrum consisteret in ipsa gratia
sitas, 830.
sanctificante, an tantum in ali­
De reali distinctione donorum
qua praeternaturali integritate
Spiritus S. a virtutibus infusis,
sive rectitudine rationis, 632837.
636, 678.
De natura gratiae actualis, 845 sq.
De specie peccati primi hominis,
De modo efficacitatis gratiae,
utrum fuerit superbia an car­
num sit intrinseca an extrinse­
nalis luxuria, 643 sq.
ca, 893-901.
De physica essentia peccati ori­
Num homo possit, absque speciali
ginalis, num formaliter sit pri­
revelatione, habere veram cer­
vatio gratiae sanctificantis, an
titudinem se esse in statu gra­
concupiscentia, 678 sq.
tiae, 929.
De morali essentia eiusdem pecca­
Num proxima dispositio ad gra­
ti, seu de modo quo ipsum sit
tiam habitualem sanctificantem
nobis voluntarium, 680.
procedat ab ipsa hac gratia an
De indole vulnerum naturae, per
a praevia gratia actuali, 938peccatum originale inflictorum,
940.
num importent aliquam dimiNum repugnet infusionem gratiae
nutionem naturalium virium re­
fieri absque remissione peccati,
late ad bonum morale, 688-690.
et vicissim, 962 sq.
De possibilitate vel secus, obser­
De modo quo charitas est imme­
vandi in statu peccati totam le­
diatum principium meriti in ac­
gem naturalem necnon primum
tibus aliarum virtutum, utrum
praeceptum dilectionis Dei su­
scilicet actualiter, an virtualiper omnia, 710, 719.
ter, an habitualiter, an intereDe essentia gratiae habitualis,
pretative, 1002 sq.
num sit aliquid creatum et phy­
Num homo purus possit a Deo
sicum, 771-773.
constitui ad merendum de con­
Num gratia producatur per crea­
digno primam gratiam pro aliis,
tionem an per deductionem ex
quamvis non ad condigne satis­
potentia oboedientiali subiecti.
faciendum, 1032 sq.
785.
De reali distinctione inter gratiam Theophaniae A. T., quae a pluri­
sanctificantem et virtutes, spebus Patribus tribuebantur secun­
ciatim charitatem, 787-790.
dae personae Trinitatis, 294, sunt

INDEX ANALYTICUS

tribuendae angelis aut Deitati in
communi, 308
Theophilus Antiochenus.
Primus protulit formam graecam
nominis Trinitatis, 2, 87.
Sub nomine Sapientiae in A. T.
intelligit Spiritum S., 51, 87.
Immerito incusatur subordinatianismi, 87, 96.
Theosophi.
Negant Trinitatem, eam explican­
tes modo rationali, 18, 36.
Docent peccatum Adae fuisse car­
nalem luxuriam, 644.
Negant peccatum originale, 659.
Thomas Aquinas.
Mysterium Trinitatis suadetur
analogia cum humana intellec­
tione et volitione, 23, aliisque
analogiis, 24.
Huic mysterio non contradicit
principium identitatis compara­
tae, 177 sq.
De vi argumenti, deducti ex in­
tellectuali natura, quo S. Doc­
tor probat existentiam proces­
sionis in divinis, 119.
Inter personas divinas est ordo
naturae secundum originem,
non tamen vera prioritas et
posterioritas, 121.
Principium processionis divinae
est ipsa essentia et facultas di­
vina, cum ordine tamen ad re­
lationem. 124.
In solo praedicamento relationis
potest inveniri ens rationis
141, 170.
In divinis nonnisi duo praedica­
menta dari possunt, scilicet
substantia et relatio, ipsa tamen
relatio resolvitur in substan­
tiam, 141.
Persona divina constituitur per
relationem, non formaliter ut
est relatio sed ut subsistens in­
communicabile, 205, 206, 208.

1093

In personis divinis est una com­
munis subsistentia absolute
praeter tres subsistentias rela­
tivas, 212.
Ideo processio Verbi est genera­
tive quia in Deo esse et intelligere sunt formaliter idem,
235, 238.
De discrimine inter processionem
verbi humani et Verbi divini,
238.
Propria ratio quare processio Spi­
ritus S. non sit generatio, est
quia, cum sit non per intellec­
tionem sed per volitionem, non
est formaliter assimilativa, 258
sq.
De simili processione amoris in
voluntate humana, 133.
Ratio quare Spiritus S. debeat
procedere a Filio, est quia se­
cus non distingueretur ab eo,
272 sq.
Missio et inhabitatio divinarum
personarum fit per gratiam
sanctificantem, quatenus eae
fiunt praesentes animae ut
obiectum cognitum et amatum,
304 sq., 313, 315, 316.
Triplex datur praesentia Dei in
rebus, scilicet ut causae in ef­
fectu, ut obiecti in cognoscente
et amante, et ut substantiae in
substantia, 304.
De diverso modo quo S. Doctor
distribuit tractatum De Deo
Creante et Elevante in variis
locis Summae Theologicae, 339.
Definitio et conceptus creationis,
341, 358-363.
Creatura nequit esse instrumen­
tum creationis, 367, 369-373
S. Doctor primus decisive defen­
dit sententiam de impossibili­
tate probandi repugnantiam
creationis ab aeterno, 383. 387.
389-392.

1094

INDEX ANALYTICUS

Rationabilem putat opinionem
Augustini de rationibus semi­
nalibus, imo ex ea conatur ex­
plicare casum generationis spon­
taneae, 409, 415, 417.
Magnopere extendit numerum an­
gelorum, 427.
Decisive impugnat sententiam plu­
rium mediaevalium, tribuen­
tium angelis aliquod genus ma­
teriae, 430.
Omnes angeli specifice distin­
guuntur, ita ut tot sint species
quot individua, 431, 440.
De hierarchiis et ordinibus ange­
lorum, 443.
Angeli creati sunt in statu gratiae
nec nisi posterius, ex merito
ipsius gratiae, elevati sunt ad
gloriam, 483.
Gratia et gloria data est angelis
secundum gradationem natu­
ralis perfectionis, singulorum,
ita ut nobiliores maiorem gra­
dum habuerint, 494.
Non constat num S. Doctor neget
vel affirmet angelum esse de se
impeccabilem secundum ordi­
nem naturalem, 503.
Primum angeli peccatum non po­
tuit esse nisi superbia et in an­
gelo nequit proprie et formaliter esse nisi duplex peccatum,
seu superbia et invidia, 506.
Obiectum praefatae superbiae an­
geli fuit appetitus moralis ae­
qualitatis cum Deo, 498, 507.
Ipnis torquet daemones alligando
eorum virtutem operativam,
513.
Anima est unica substantialis for­
ma corporis, 587 sq.
Solus Deus illabitur animae, seu
ipsam eius substantiam tangere
potest, 448.
Sententia S. Doctoris de infusione
animae in corpus post aliquod

tempus a fecundatione, olim
impugnata ac derelicta, novel­
lum favorem consequitur apud
modernos estque adhuc proba­
bilior, 557-560.
Adamus accepit gratiam sanctifi­
cantem in ipso momento suae
creationis, 591.
Ipse in eodem momento suscep­
tioni gratiae libere consensit,
601.
Adamo, necnon angelis in statu
viae, revelatum est mysterium
Trinitatis, 47.
S. Doctor manifeste tenet iustitiam originalem constitisse es­
sentialiter in ipsa gratia sancti­
ficante, quidquid in contrarium
dicant aliqui moderni auctores,
636
Nequaquam docet peccatum ori­
ginale proprie ac physice trans­
mitti per infectionem seminis
parentum, 675.
Concupiscentia est materiale ele­
mentum essentiae peccati ori­
ginalis, 682.
S. Doctor iugiter designat natu­
ram, non personam, ut princi­
pium ex quo ratio voluntarii
in peccato originali explicanda
est, 684.
Ex verbis S. Doctoris nequit di­
rimi controversia num per pec­
catum originale homo sit vere
vulneratus in naturalibus, 690.
S. Doctor logice tractatum De
Gratia collocat in theologia mo­
rali, 700. Quo modo hunc trac­
tatum distribuat, 702, 827.
Apte assignat rationem quare in
statu peccati non possit diu ob­
servari tota lex naturalis aut
primum eius praeceptum dilec­
tionis Dei, 718.
Homo iustus potest sine speciali
auxilio vitare omnia peccata

INDEX ANALYTICUS

mortalia, 736, non vero omnia
venialia, ob inordinationem ap­
petitus sensitivi, 741.
S. Doctor iunior putaverat, cum
coaevis theologis, gratiam pro­
prie creari, ac propterea non
proprie instrumentaliter causari
per sacramenta, 785.
Gratia sanctificans distinguitur
realiter a charitate, 789, 794.
Gratia sanctificans est principium
virtutum, quae ab ipsa fluunt
sicut facultates ab essentia,
801.
Dantur virtutes morales infusae
praeter acquisitas, 830.
Dona Spiritus S. realiter ac specifice distinguuntur a virtutibus infusis, tanquam habitus
disponentes ad immediatam
motionem Spiritus S., 837.
Gratia actualis est quaedam qua­
litas incompleta, se habens ad
modum entis transeuntis, 850.
Divisio gratiarum gratis datarum,
854.
S. Doctor manifeste patrocinatur
sententiae de intrinseca effica­
cia gratiae, qualiter docetur in
schola thomistica, quamvis non
utatur ipsa expressione «Praedeterminatio physica», 908.
Favet sententia, iuxta quam pro­
xima dispositio ad gratiam iustificantem procedit ab ipsa hac
gratia, 940.
De sensu axiomatis «Facienti
quod in se est, Deus non de­
negat gratiam», 942, 945.
De duplici genere dispositionum,
ad iustificationem requisita­
rum, earumque indole, 965.
Quomodo iustificetur puer infi­
delis, cum pervenit ad usum ra­
tionis, 970.
S. Doctor suggerit distinctionem
meriti de congruo in stricte dic-

1095

turn et late dictum. Meritum
autem de condigno subdividit
in meritum simpliciter (seu de
rigore iustitiae) et meritum se­
cundum quid (seu mere de condigno), 979.
Charitas est immediatum ac formale principium meriti, influens virtualiter in actus aliarum virtutum, 1008, 1009.
Actus liber nequit esse moraliter
indifferens, sed est aut bonus
aut malus, 1012.
Finalis perseverantia nequit abso­
lute esse obiectum veri meriti,
tam de condigno quam de con­
gruo stricte dicto, quia se ha­
bet ex parte principii meriti
quod non cadit sub merito.
1039, 1041
Thomistae.
Essentia divinae processionis con­
sistit totaliter in ipsa intellec­
tione et volitione, prout est
formaliter actio, 122
Persona divina constituitur per
relationem non secundum «es­
se in» sed secundum «esse ad».
206
Sola actio transiens est formaliter
actio, constituens praedicamen­
tum actionis, actio vero imma­
nens est tantum virtualiter ac­
tio, formaliter autem est quali­
tas, 37
In angelis tot sunt species, quot
individua, 431
Potest a Deo creari aliqua creatu­
ra quae sit de se secundum
quid impeccabilis, si nempe
non elevetur ad ordinem super­
naturalem, et talis de facto fuit
angelus, 503
Anima est unica substantialis for­
ma corporis, 569, 583. 588
Gratia sanctificans distinguitur
realiter a charitate, 790

Gratia est participatio divinae na­
turae simplictier et sub omni
aspectu, seu sub ratione Deita­
tis, ac ideo secundum omnia
attributa divina, 809, 819
Gratia actualis est physica ac
praevia motio divina, exercita
in ipsam facultatem antecedenter ad ipsos actus, 846
Deus, in ordine sive naturali sive
supernaturali (gratia), movet li­
berum arbitrium praemotione
physica determinante, 899. Vi­
de: Gratia sufficiens et gratia
efficax
Repugnat infusionem gratiae fieri
absque remissione peccatorum,
aut vicissim (saltem in statu
naturae elevatae), 962 sq.
Traditio. Vide: Patres
Traducianismus docet animam
humanam traduci sive originari
a parentibus, vel materialiter per
semen sicut corpus (traducianis­
mus materialis), vel spiritualiter
ex anima parentum (traducianis­
mus spiritualis), 541 sq. Vide:
Homo
Transformismus.
Transformismus rigidus (genera­
rim atheus et materialisticus)
excludit omnem divinum inter­
ventum ab integra mundi for­
matione, seu omnium specie­
rum rerum, 406 sq. Transfor­
mismus moderatus admittit di­
vinum interventum in forma­
tione corporis hominis et ali­
quarum aliarum specierum, 408
Eadem principia et argumenta ab
utroque transformismo appli­
cantur origini primi hominis,
516 sq.
Transformismus rigidus est for­
malis haeresis aut saltem erro­
neus, mitigatus vero, si abstra­
hatur a casu formationis corpo­

ris humani, effugit censuram,
411
Transformismus rigidus repugnat
etiam rationi, quia repugnat
primam aliquam distinctam
speciem produci ab alio ente
creato, cum «simile fiat a simi­
li», 413, 456, 522. Transfor­
mismus vero mitigatus, etsi
rationi non repugnet, valde incongruus videtur, 414, 522
Facta autem, quae in favorem
utriusque transformismi ex
scientiis naturalibus afferuntur,
nullum habent decisivum valo­
rem, 415 sq., 523
Transformismus negat spiritualitatem et immortalitatem ani­
mae, 564
Pro transformismo rigido doctri­
na de primaeva hominis perfec­
tione et elevatione vix sensum
habere potest, 591, 630
Transubstantiatio qualiter diffe­
rat a creatione, 342, 364
Trichotomia, seu tres partes qui­
bus homo resultat, in sensu manichaeistico, platonico, scotistico
et paulino, 566, 567, 584, 586
Tridentinum Conc.
Definitio de peccato primi homi­
nis eiusque sequelis, 646
De peccati originalis existentia
momentosa definitio, 661, 664,
673, 674, 681
De eiusdem peccati essentia, 676,
681, et effectibus, 685, 690
De necessitate gratiae ad actus
supernaturales contra pelagianos, 723
De possibilitate pro homine iusto
vitandi omnia peccata mortalia.
733, non tamen omnia venialia
collective sumpta, 738
Ipse iustus indiget ulterius move­
ri a Deo per gratiam actualem

INDEX ANALYTICUS

ut possit elicere actus saluta­
res, 746
De incertitudine finalis perseve­
rantiae, 757
De intrinseca sive interiori indo­
le gratiae, tum habitualis tum
actualis, 762
Concilium aequivalenter vel im­
plicite docet gratiam habitua­
lem esse quid creatum, distinc­
tum a Spiritu S., 776, et quid
physicum, 780, residens in ani­
ma ad modum qualitatis, 781
De integra libertate hominis sub
motione gratiae, 871
De necessitate dispositionum ad
gratiam iustificationis, 932,
earumque numero et qualitate,
965
De incertitudine status gratiae,
950
De existentia veri meriti in iusto,
987, eiusque obiecto quod est
vita aeterna, 1019, et augmen­
tum gratiae, non vero finalis
perseverantia, 1038
Trinitas.
Conceptus Trinitatis transcendit
ipsum conceptum Deitatis, 1, 5
Mysterium Trinitatis est veluti
«substantia novi testamenti»
(Tertullianus), 1
Orgo et sensus nominis «Trini­
tas», 2
Definitio huius mysterii, 2, 4
De terminologia et formulatione
huius mysterii et de discrimine
expressionis inter latinos et
graecos Patres, vide: Termino­
logia trinitaria
Hoc mysterium est supernaturale,
seu non intra nec contra sed
supra rationem, 6, 10-16
De ineptis demonstrationibus Tri­
nitatis a quibusdam theologis
allatis, 8 sq.
Rationes et analogiae quibus mys­

1097

terium rationaliter suadetur,
23 sq., 119; praecipua ratio
deducta ex natura intellectuali,
119
Inanes rationalistarum theoriae
ad explicandam originem huius
mysterii, 25-28
Solvuntur praecipuae obiectiones
ex rationis principiis deductae,
29, 176-181
De sacra indole numeri ternarii
apud paganos, 25, 28
Numerus ternarius, in mundo la­
te diffusus, quatenus illustrat
mysterium Trinitatis, 24
Trinitas in falsis religionibus et
paganis philosophiis, 9, 16, 18,
25-28
Personae divinae sunt perfecte
aequales in perfectione, poten­
tia et duratione, 286, 288 sq.
Sibi invicem mutuo inexistunt.
Vide: Circuminsessio
Omnis operatio ad extra est com­
munis tribus personis, 295299, non exclusa ipsa creatio­
ne, 368
Principium quo operationum ad
extra est natura divina, princi­
pium quod est commune sup­
positum absolutum, quamvis
ipsae personae operentur dum
ad invicem procedunt, 299
Exinde vicissim sequitur unitas
cultus ex parte hominis, 299
De divinarum personarum mis­
sione et inhabitatione in anima
iusti, vide: ad has voces
Tritheistae.
Negant mysterium Trinitatis, po­
nentes tres naturas sicut tres
personas in Deo; quae haeresis
nonnisi implicite doceri potuit,
ut patet ex ipsa celebri quaes­
tione tritheistica in medio aevo,
37-39, 42
Ex hac haeresi logice sequitur

negatio tum processionum ad
intra, 111, 118, tum realium
relationum in divinis, 142,
148, 152, tum unitatis trium
divinarum personarum quoad
operationes ad extra, 294
Unitarii (sive Monarchiani).
Haeresis unitarismi, docens uni­
cam esse in Deo personam, du­
plicem assumpsit formam, alte­
ram adoptianisticam et alteram
modalisticam, 33-36, 42. Vide:
Adoptiani. Modalistae
Ex ea sequitur negatio tum pro­
cessionum, 111, 116, 118, tum
realium relationum in Deo,
142, 148, 152
Peculiariter unitarii vocati sunt
aliqui protestantes, qui ad ean­
dem haeresim accesserunt, 36,
42
Vàsquez.
Persona Patris constituitur non
per relationem paternitatis sed
per proprietatem innascibilitatis, 202
Non datur in divinis personis
communis subsistentia absoluta
praeter tres subsistentias relati­
vas, 212
Inhabitatio SS. Trinitatis reduci­
tur ad meram praesentiam Dei
per immensitatem, 313, 315
Creatio, sicut et quaelibet actio
Dei ad extra, est actio formaliter transiens, 358
Negatur valor argumenti quo S.
Thomas excludit creaturam es­
se posse causam principalem
aut instrumentalem in creatio­
ne, 370
Creatio ab aeterno non est impos­
sibilis, 383
Primum angelorum peccatum fuit
appetitus physicae aequalitatis
cum Deo, 498
Angelus non est de se impeccabi­

lis secundum ipsum ordinem
naturalem, 503
Infidelis vel peccator nullum eli­
cere potest actum moraliter
bonum, idque ob extrinsecam
Dei ordinationem, 710
Gratia actualis consistit in sola
illuminatione intellectus, nec
etiam in directa motione ip­
sius voluntatis, 760, 769
Efficacia gratiae explicatur per
concursum indifferentem sed
congruum, 897
Dispositiones ad iustificationem
non sunt physicae sed tantum
morales, 928
Charitas est principium meriti in
acribus aliarum virtutum, per
influxum tantum habitualem,
1003
Vaticanum Conc. I signanter de­
finivit veram mundi creationem,
346, eamque in tempore, 384
Verbum.
In homine datur triplex verbum,
scilicet mentis, imaginationis et
oris, 242
Discrimen inter verbum huma­
num et Verbum divinum, 238
Verbum producitur vel ex in­
digentia, ut in creatura, vel ex
mera fecunditate, ut in divinis,
119
Non in omni intellectione produ­
citur verbum, ac ideo ex intel­
lectuali natura divina non ne­
cessario probatur existentia
processionis in Deo. 119
Nihilominus intellectualis proces­
sio verbi humani illustrat trinitariam processionem secundae
personae, 23, 24
Ipsum nomen Verbi implicat in
Deo processionem intellectua­
lem ad intra, 115
Secunda ac distinta persona Tri­
nitatis sufficienter adumbratur

INDEX ANALYTICUS
in A. T., sub triplici nomine ac
conceptu Verbi Dei, Sapientiae
divinae et Messiae, 51-53
In N. T. nomen «Verbum» (Lo­
gos), dictum de secunda perso­
na Trinitatis, invenitur apud
solum Ioannem, 228, qui veri­
similius illud non ex coaeva
philosophia sed ex ipsa Scrip­
tura A. T. desumpsit, 26
De connexione doctrinae hellenicae de Logo cum mysterio Tri­
nitatis sive cum Verbo Divino,
26 sq.
De celebri priorum Patrum dis­
tinctione inter Verbum inter­
num et Verbum externum,
quae quibusdam visa est sapere subordinatianismum, 87, 88,
92, 95 sq., 233, quaque de fac­
to abutebantur posteriores ariani, 225. Ea distinctio est ori­
ginis neoplatonicae et a lustino
primo invecta est in trinitariam
theologiam praefatorum Pa­
trum, 92
Vide: Filius
Viennense Conc. a. 1311-1312
protulit celebrem definitionem de
anima ut vera substantiali forma
corporis, 581
Virtutes infusae.
Sunt superanturales habitus operativi, analogice convenientes
cum virtutibus naturalibus sive
acquisitis, 783, 786, 828, 831
Distinguuntur a gratia sanctifi­
cante, tanquam ab habitu entitativo, a quo dimanant et a
quo informantur, 794, 795,
796, 798, 801, 802, 803, 832
In ordine supernaturali dantur
virtutes theologicae seu circa
finem ultimum, quae tamen
non dantur ac superfluunt in
ordine naturali, 828
In eodem supernaturali ordine

1099

dantur etiam virtutes morales
circa eandem materiam ac vir­
tutes morales acquisitae, quid­
quid in contrarium dicant ali­
qui theologi, etiam moderni,
830
Virtutes infusae non tantum dis­
ponunt subiectum sed confe­
runt etiam ipsam potentiam
agendi, non tamen facilitatem
ad agendum, secus ac virtutes
acquisitae, 831
Charitas est forma ceterarum virtutus, 796, et distinguitur rea­
liter a gratia sanctificante, 791798. Vide: Charitas
Virtutes infusae resident non in
essentia animae, sicut gratia
sanctificans, sed in eius facul­
tatibus, 798, 833
Infunduntur autem simul et
eodem modo cum ipsa gratia
sanctificante, quamvis fides et
spes possint remanere post
amissam gratiam, 834. Vide:
Fides et spes
Augentur sola infusione, non ve­
ro per exercitium actuum sicut
virtutes acquisitae; minui non
possunt; amittuntur ex defectu
vel subiecti vel obiecti, 835.
1021. Non tamen augentur per
actus remissos, 835, 1021
Vide: Gratia. Gratia habitualis
Voluntas.
Quid sit processio in voluntate
humana, ex qua illustratur pro­
cessio voluntatis in divinis seu
processio Spiritus S., 133. De
qua, vide: Spiritus S.
De actu amoris, ut dispositione
ad iustificationem, vide: Amor
Dei
De variis actibus voluntatis sub
motione gratiae, vide: Gratia
actualis

De actu voluntatis ut libero, vide:
Libertas
Vulnera naturae.
De usu et origine effati «Spolia­
tus gratuitis et vulneratus in
naturalibus», 685, 690
Quatuor dantur vulnera naturae,
ex peccato originali secuta, non
confundenda cum quatuor tris­
tibus sequelis naturae, 688. Vi­
de: Sequelae naturae
Disputatur inter theologos de na­
tura horum vulnerum, num
scilicet per peccatum originale
ipsae naturales vires hominis
sint diminutae relate ad bo­
num morale, 688-690. Probabi­
lius dicitur eas vires esse vere

diminutas, non tamen intrinsesece sed extrinsece tantum,
690, ac ita vera est expressio, a
Caietano invecta, iuxta quam
homo lapsus se habet non so­
lum ut «spoliatus a nudo» sed
etiam ut «vulneratus a sano»,
688, 689
Quomodo explicatur quod huius­
modi vulnera maneant etiam
post ablationem peccati origi­
nalis, 690
Zaninus de Solcia praeformavit
theoriam de hominibus praeadamiticis, seu ante Adamum existentibus, 525, 526. Cuius erro­
rem damnavit Pius II, 529