Nihil obtint.
Brioci, die 10« Novembris 1930.
P. M COMPÈS, C. S. Sp.,

Doctor in Phil, et in S. Theol.t Censor.

Imprimatur.
Brioci, die 15« Novembris 1930.
%
~ I' ranciscus Joannes Maria
Briocen. et Trecoren.

C0,,ïri8,U 1931 ·*

« Pao.., Pari8.

Canonicus J. M. HERVÉ, S. Th. Dr.
In majori Seminario Briocensi professor

MANUALE THEOLOGIÆ DOGMATICÆ
»< <—— - —■

——

De Si Euciiaristifl - De Pœnitentia et ledulptils
De [. Vntlioiie - De Ordine - De Matrimonio
De Novissimis
OCTAVA

EDITIO

PARISIIS
apld berche et pagis, editores

via dicta de Bennes, 69

1932
(Omnia jura vindicabuntur)

Theol. IV.

è

INDEX BIBL10GRAPH1CUS

Fontes citamus : 1) ex Denzinger-Bannwart-Umberg, Enchiridion sqmbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum, ed. 16 et 17.
Friburgi-Brisgoviæ, 1928 ; — 2) ex Rouët de Journel, Enchiridion Pairisticum, ed. 6 et 7, Friburgi-Br., 1929 ; — 3) ex C. Kirch, Enchiridion fontium
histories ecclesiasticae antiques, Friburgi-Br., 1911.
Alb. Magnus, Summa de officio Misses, Coloniæ.
Allo, L' Apocalypse, Paris, Gabalda, 1921.
Alonso M., S. J., EI Sacrificio Eucaristico de la ultima cena del Senor segûn
el Concilio Tridentino, Madrid, 1929.
Andrieu M., Immixtio et Consecratio, La consécration par contact dans les
documents du moyen âge, Paris, Picard, 1924.
Andrieux L., La première communion, textes et documents des origines au
xxe siècle, Paris, Beauchesne, 1911.
Anger, La doctrine du Corps mystique de Jésus-Christ, Paris, Beauchesne.
1929.
L'esprit eucharistique, son rôle dans la piété du prêtre et les principaux
actes de son ministère, Toulouse, 1925.
Bacuez, Du divin sacrifice et du prêtre qui le célèbre, Paris, 1888.
Batiffol, Etudes d'histoire et de théologie positive, lr0 série, éd. 4, Paris,
Lecofïre, 1906.
L'Eucharistie, La présence réelle et la transsubstantiation, éd. 6, Paris,
Gabalda, 1913.
Leçons sur la Messe, éd. 3, Paris, Gabalda, 1919.
Becanus, Summa theol. scholastica. Lugduni, 1640.
De triplici sacrificio, nalUræ, legis, gratiae, 1631.
Béguinot (Mgr), La très sainte Eucharistie, exposé de la foi des douze pre­
miers siècles, 2 vol., Paris, 1903.
Bellarminus, De Controversiis christ ianx fidei, 4 in-fol., Coloniæ Agrippinæ,
1615.
Bellevue, Du Calvaire à V Autel, Paris, 1903.
Benedictus XIV, De sacrosancto Missie sacrificio, Paris, Lethielleux.
Beraza, De Deo Creante, de peccato originali, de novissimis, Bilbao, 1929.
Beringer-Steinen, Les indulgences, leur nature, leur usage (trad. Mazoyer ,
2 vol., Paris, Lethielleux, 1925.
Berlendi, Dissertatio historico-thcologica de oblationibus. Venellis, 1743.
Bernadot, De ΓEucharistie à la Trinité, éd. 2, Monteils, 1919.
Bernardi (DD.), Il santo sacrificio della Messa, Treviso. 192 4
Billot (Card.), De Deo uno et trino, ed. 4, Romæ, 1902.
De Ecclesiae sacramentis, t. I, ed. 6, Romæ, 1924.
De Ecclesiae sacramentis, I. II, ed. 6, Romæ, 1922.
Disquisitio de natura et ratione peccati personalis, ed. 3, Romæ, 1900
Quaestiones de Novissimis, ed. 2, Romæ, 1903.
La Parousie, éd. 2, Paris, Beauchesne, 1920.
Billuart, Summa S. Thomae, Parisiis, LeCOÎTre, 1878.
4

II

INDEX BIBLIOGRAPHIC US

Bleln, Le sacrement de ΓEucharistie, d’après S. Augustin, Lyon, 1906.
Blot, Au Ciel on se reconnaît, Paris, 1909.
Bona (Card.), Herum liturgicarum libri duo, Aug. Taurinorum, 1763.
De sacrificio Missæ, tractatus asceticus, Parisiis, 1846.
Bonaventure (P. M.), L'Eucharistie et le mystère du Christ, Paris, Poussielgue
1897.
Bord, L'Extrême-Onction, Bruges, Beyaert, 1923.
Bossuet, Méditations sur l'Evangile, La Cène, Versailles, 1821.
Exposition de la doctrine catholique, Versailles, 1822.
Histoire des variations des églises protestantes, 3 vol., Versailles, 1821.
Bougaud (Mgr), Le Christianisme et les temps présents, 5 vol., Paris, 1884.
Brémond L., Le Ciel, ses joies, ses splendeurs, Lethielleux, 1927.
Breton (Mgr), Le drame éternel, essai doctrinal sur la Messe, Paris, Gabalda.
Brodie Brosnan J.-B., The Sacrifice of the New Law, London, 1926.
Buathier, Le sacrifice dans le dogme catholique et dans la vie chrétienne, éd. 9,
Paris, Beauchesne, 1918.
Cabrol-Leclercq, Dictionnaire d'Archéologie chrétienne et de Liturgie, Paris,
Letouzey et Ané.
Cachia, O. P., De natura iranssubstantiationis juxta S. Thoma.ni et Scotum,
Romæ, 1929.
Cambier, De divina institutione confessionis, Lovanii, 1884.
Cappellazl, L'Eucaristia come sacramento e come sacrificio, Torino, 1898.
Cajetanus, Comm, in Sum. theol., 4 vol., Venetiis, 1850 ; De Missæ sacrificio
et ritu.
Capéran, Le problème du salut des Infidèles, 2 vol., Paris, Beauchesne, 1912.
Cappello, Tractatus canonico-moralis de sacramentis, 3 vol., De Eucharistia,
De Poenitentia, De Matrimonio, Aug. Taurinorum, 1921, 1926, 1923.
Carle, Du dogme catholique sur Γ Enfer, Paris, 1842.
Chaignon, Le prêtre à l'autel, Angers, 1853.
Chardon, Histoire des sacrements, ap. Migne, Curs, theol., t. XX.
Cheffontaines, Le défense de la foi de nos ancêtres, Paris, 1571.
Cheiodi, Jus matrimoniale, Romæ, 1921.
Chollet (Mgr.-, La doctrine de Γ Eucharistie chez les Scolastiques, Paris, Blond,
1905.
La psychologie des Elus, Paris, Lethielleux, 1900.
La psychologie du. Purgatoire, Paris, Lethielleux, 1924.
Nos morts, au Purgatoire, au Ciel, éd. «7, Paris, Lethielleux, 1908.
Cienîuegos, Lûa abscondita sub speciebus velata, 3 vol., Romæ, 1728.
Cochem, Explication du S. Sacrifice de la Messe, Cologne, 1870.
Coghlan, De sanctissima Eucharistia.
Collet, Tractatus de Poenitentia, ap. Migne, Curs. theol., t. XXII.
Traité historique, dogmatique et pratique des indulgences et du jubilé,
Louvain, 1760.
Condren P. (De), L'idée du sacerdoce et du sacrifice de N -S. ./ -< éd. 2.
Paris, Téqui, 1901.
Coninck, De SS. Altaris sacramento, Lovanii, 1568.
Coppens, L'imposition des mains et les rites connexes.. .Paris, Gabalda, 1925.
Corblet, Histoire dogmatique, liturgique, archéologique du sacrement de
l'Eucharistie, 2 vol., Paris, Berche, 1885-1886.
Corluy, Spicilegium dogmatico-biblicum, Gand, 1880.
Couêt, Les miracles historiques du Saint-Sacrement, Paris, Dcsclée.
Dalllé*, Disputatio de sacramentali sive auriculari Latinorum confessione,
Genovæ, 1661.
D’Alès A., Dictionnaire apologétique de la foi catholique, Paris, Beauchesne.
La théologie de Tcrtullien, Paris, Beauchesne, 1905.

INDEX BIBblOGRAPHICES

ΙΠ

La théologie de S. Hippolyte, Paris, Beauchesne, 1906.
L'Edit de Callisle, étude sur les origines de la Pénitence chrétienne,
Paris, Beauchesne, 1914.
De Sanctissima Eucharistia, ibid., 1929.
Novation, élude sur la théologie romaine au milieu du ni* siècle, Paris,
Beauchesne, 1925.
De sacramento Pœnitcntiæ, Paris, Beauchesne, 1926.
Dalgairns, La Sainte Communion, éd, 2, 2 vol., Paris, Bray, 1868
D’Angelo (S.), La morte reale ed apparente e l'amminislrazione dei sacramenti.
ed. 3, Torino, 1928.
Delattre, Le second avènement de J.-C., Louvain, 1891.
Duchesne (Mgr), Origines du culte chrétien, éd. 3, Paris. Fontemoing, 1903.
Dudon, Pour la communion fréquente, Paris, Beauchesne. 1921.
Duguet, Traité dogmatique sur ΓEucharistie, Paris, 1727.
Dumontet Ed., Le désir de voir l'hostie et les origines de la dévotion au S. Sacre­
ment. Paris, Beauchesne, 1926.
Duperron, Traité du S. Sacrement de Γ Eucharistie, Paris, 1622.
Durandus, Rationale sive Enchiridion divinorum officiorum, Lugduni. 1651
Durieux, L'Eucharistic, Memento canonique et pratique, Paris, Gabalda,
1925.
Le .Mariage en droit canonique, Paris, Gabalda, 1925.
Eberlé, Faverney, son abbaye et le miracle des saintes hosties, 2 vol., Luxeuil.
Ehrard, Le S. Sacrifice de la Messe, Avignon. 1928.
Elbé, La vie future devant la sagesse antique et la science moderne, Paris. 1926.
Emery L., J?espérance chrétienne de l'au-delà, Lausanne, 1913.
Ermoni, L'Eucharistie dans l'Eglise primitive, éd. 2. Paris, Bloud, 1904.
L' Agape dans l'Eglise primitive, éd. 3, Paris, Bloud, 1906.
Ernst J., Die Léhre des Paschasius Radbertus von der Eucharistie, Freiburg,
• 1896.
Eymard, La divine Eucharistie, librairie S. Paul, Bar-le-Duc
Faber, Le Saint Sacrement (trad, fr.), 2 vol., Paris, 1856.
Fanfani, De indulgentiis, ed. 2, Romæ, 1926.
Farrugia, De Matrimonio et causis matrimonialibus, Aug. Taurinorum, 1924.
Febvre, La vie de Jésus continuée au T. S. Sacrement, Avignon, 1926.
Ferreres, Ce qu'il faut observer et éviter dans la célébration des messes manuellest
éd. 3, Paris, Bonne Presse.
La première communion des enfants, Paris, Bonne Presse, 1914.
La communion fréquente et quotidienne, Paris, Bonne Presse, 1907
La mort réelle et la mort apparente, Paris, Beauchesne, 1906.
Ferrariensis (S.), Comm. in Summam Cont. Gentiles, Antverpiæ, 1612.
Fourneret, Le Mariage, chrétien, éd. 4, Paris, Beauchesne, 1925.
Franzelin, De divina Traditione et Scriptura, ed. 4, Romæ, 1896.
Tractatus de SS. Eucharistia sacramento et sacrificio, Romæ, 1868.
Galtier, De Poenitentia, tractatus dogmalico-historicus, Paris, Beauchesne,
1923.
Le péché et la pénitence, Paris, Bloud el Gay, 1929.
Garriguet, .Vos morts, séparation passagère, revoir éternel, éd. 6, Paris. Bloud
et Gay, 1916.
-Vos chers morts, essai sur le Purgatoire, Paris, Bloud et Gay, 1915.
Le bon Dieu, essai sur l'infinie miséricorde divine, Paris, Bloud, 1919.
Gasparrl, Tractatus canonicus de SS. Eucharist ia, 2 vol., Paris, 1897.
Tractatus canonicus de SS. Ordinatione, 2 vol., Paris, 1893.
Tractatus canonicus de Matrimonio, 2 vol., éd. 2, Paris, 1893.
Gasque G., L'Eucharistie et le Corps mystique, Paris, éd. Spes, 1925.

IV

INDEX BIBLI0GRAPH1CUS

Gerbet (Mgr), Considérations sur le dogme générateur de la piété catholique,
Paris, 1853.
Gerber, La Sainte Eucharistie, le sacrement et le sacrifice, Paris, Téqui, 1925.
Gihr, Les sacrements de Γ Eglise catholique (Irad. Mazoyer), 4 vol., Paris,
Lethielleux.
Le S. Sacrifice de la Messe (trad. Moccand), 2 vol., éd. 2, Paris, Lelhielleux, 1899.
Gillet, Les harmonies eucharistiques, Lille, 1914.
Giraud, Prêtre et Hostie, 2 vol., Paris, Beauchesne.
Gonet, Clypeus thcologiæ thomisticæ, 5 vol., Parisiis, 1876.
Gougnard, Tract, de indulgentiis, ed. 4, Mechliniæ, 1926.
Grimai, Le sacerdoce et le sacrifice de Λ .-.S’. Jéd. 3, Paris, Beauchesne,
1923.
Grimaud, Ma Messe, Paris, 1927.
Grivet, La Messe de la terre et la Messe du Ciel, Paris, Beauchesne, 1917.
Gry, Le Millénarisme dans son origine et ses développements, Paris, 1909.
Guénon, Le Théosophisme, Paris, 1922.
Guillermin, L'autre vie, Paris, Lethielleux, 1927.
Hallier, De sacris electionibus et Ordinibus, ap. Migne, Curs, I heol., t. XXIV.
Hedley (Mgr), La Sainte Eucharistie (Irad. fr.), Paris, Gahalda, 1908.
Héfélé-Leclercq, Histoire des Conciles, Paris, Letouzeyet Ané.
Hergenrœther, L' Eucharistie comme sacrifice, Ratisbonne, 1868.
Héris Ch.-V., O. P., Le Mystère du Christ, Paris, Desclée, 1928.
Herrmann, Institutiones theologiae dogmaticae, 2 vol., ed 6, Lugduni, 1926.
Honoré, Le secret de la Confession, Bruges, 1924.
Huarte, De sacramento Pœnitentiæ, Romæ, 1913.
De Ordine et Matrimonio, Romæ, 1913.
De Deo creante et devante ac de Novissimis, Romæ, 1917,
Hugo (Card.), Expositio Missae, Nuremberg®, 1507.
Hugon, Tractatus dogmatici, t. Ill, ed. 6, Paris, Lethielleux, 1926
La Sainte Eucharistie, éd. 2, Paris, Téqui, 1917.
Réponses théologiques à quelques questions d'actualité, Paris, Téqui, 1908.
Hugueny, Critique et Catholique, 3 vol., Paris, Letouzey et Ané, 1914.
Hurter, Theologiae dogmaticae compendium, 3 vol., ed. 9, Œniponte, 1896.
Innocentius III, De sacro Altaris mysterio, libri VI, ap. Migne, Curs. theol.,
t. CCXVII.
Janssens, Peut-on être à la fois chrétien et thêosophe ?, Paris, Téqui, 1925.
Janssens Al., C. I. C. M., Die Heilige Eucharistie, t. I, Brussel, 1929.
Joannès G., La vie de l'au-delà dans la vision béatifique, Paris, Mignard, 1928.
J. a S. Thoma, Cursus theologicus, 10 vol., Paris, Vives.
Jorlo D., Il decreto « Quam singulari » suif êta richiesta per la prima Com­
munione, Romæ, 1928.
Jourdain, Dévotion à V Eucharistie, 2 vol., Paris, Lethielleux.
Jugie M., Theologia dogmatica Christianorum orientalium ab Ecclesia catho­
lica dissidentium, t. Ili et IV, Paris, Lethielleux, 1930, 1931.
Kern, De sacramento Extremae Unctionis, Ralisbonæ, 1907.
Klrwan, Comment peut finir l'univers, Paris, Bloud.
Kramp, Die Opferanschauungen der Romischen Messlilurgic, ed. 2, Regens­
burg, 1924.
Labauche, Leçons de théologie dogmatique, 4 vol., Paris, Bloud et Gay.
Lettres sur la Sainte Eucharistie, Paris, 1912.
Lacau, Précieux trésor des Indulgences, Turin, 1924.
Lagrange, Eludes sur les religions sémitiques, éd. 2, Paris, Gabalda, 1905.
Lahoussé, Tractatus dogmatico-moralis de SS. Eucharistiae mysterio, Brugis.
Lamlroy, De essentia sacrificii Missae, Lovanii, 1919.

INDEX BIBLIOGRAPHIES

V

Landrleux, De ΓEucharistie à la Trinité, Paris, Lethielleux.
La Taille (De), Mysterium Fidei, De Augustissimo Corporis et Sanguinis
Christi sacrificio atque sacramento, ed 2, Parisiis, Beauchesne, 1924.
Esquisse du Mystère de la Foi, Paris, Beauchesne, 1924.
A propos d'un livre sur la Cène, home, 1930.
Lattey C., Catholic Faith in the Holy Eucharist, ed 3, Cambridge, 1928.
Laurain, De I'intervention des laïques, des diacres..., dans Vadministration
de la Pénitence, 1897.
Lea*, A History of auricular Confession and Indulgences in the Latin Church,
3 vol., Philadelphia;, 1896.
Lebrun, Explication littérale, historique et dogmatique des prières et des céré­
monies de la Messe, Paris, 1860,
Lecordier G., La doctrine de T Eucharistie chez S Augustin, Paris, Gabalda,
1930.
Lehaut, L'éternité des peines de TEnfer dans .S'. Augustin, Paris, 1912
Lemaire, Dom Desgabets, son système, son influence, son école. Paris 1902.
Lépicier (Card.), De Novissimis, Paris, Lethielleux, 1924.
De SS. Eucharistia, 2 vol., Paris, Lethielleux, 1915, 1916.
Le Indulgenze, loro origine, natura c svolgimento. Siena, 1897.
Les Indulgences..., 2 vol., Paris, Lethielleux.
De Novissimis, Paris, Lethielleux, 1921.
De Poenitentia, Romæ, 1924.
Lepin, L'idée du sacrifice de la Messe, d'après les Théologiens, depuis l'origine
jusqu'à nos jours, Paris, Beauchesne, 1926.
Leraÿ, La constitution de l'univers et le dogme de ΓEucharistie, Paris, 1900.
Le dogme de l'Eucharistie, essai d'explication, Paris, Bloud, 1912.
Lercher L., Institutiones thcologiæ dogmaticæ, vol. 4, Œniponte, 1930
Lessius, De Summo Bono et aeterna beatitudine, Antverpiæ, 1616.
Lexenaire, L'Au-delà ou la Vie future, Paris, Bloud, 1905.
Liguori S., Theologia moralis, ed. nova a L. Gaudé, 4 vol., Romæ, 1907-1912.
Lietzmann, Messe und Herrcmahl, Bonn, 1926.
Louvet, Le Purgatoire d'après les révélations des saints, Albi, 1906.
Lugo (De), Disputationes scholasticae cl morales, 8 vol., Parisiis, Vivès, 1868.
Mac Donald (A.), The Sacrifice of the Mass in the light of Scriptura and Tra­
dition, London, 1924.
Mainage, Les principes de la Théosophie, Paris, éd. de la Revue des Jeunes.
Maldonatus, Comment, in 4 Evangelistas, Mussiponti, 1596.
Manzoni, Compendium theologiæ dogmaticæ. 4 vol., ed. 2, \ug. Taurinorum,
1912.
Many, Praelectiones de Missa, Paris, 1903.
Praelectiones de sacra Ordinatione, Paris, 1905.
Marucchl, Le dogme de T Eucharistie dans les monuments des premiers siècles,
Paris, Bloud, 1910.
Mazzella (Card.), De Deo creante, ed. 5, Prati, 1908.
Mazzella Hor., Praelectiones schol.-dogm., vol. 4, ed. 5, Torino, 1921.
Médébielle, L'expiation dans I' A. et le N. Testament, Rome, Institut biblique
pontifical, 1926.
Mercier (Card.), Retraite pastorale, éd. 7, Paris, Gabalda, 1911.
Mérlc Elle, L'autre vie, Paris, 1912.
Michel A., L'enfer et la règle de foi, Paris, Beauchesne, 1921.
Les fins dernières, Paris, Bloud et Gay, 1929.
Milet A., La divine Eucharistie, Paris, Lethielleux, 1924.
Morinus, Comm. hist, de disciplina in administrations sacramenti Pœnitentiæ,
Paris, 1651.
Comm. historicus et dogmaticus de sacris Ordinationibus, Paris, 1655.

VI

INDEX BIBLKJGRAPHICUS

Natalis Alex., Historia ecclesiastica, Parisiis, 1699.
Nouet, La présence de J.-C. dans le très Saint Sacrement, Paris, 1666.
Ortolan, La fausse science contemporaine^et les mystères d'outre-tombe, Paris,
1903.
Palmieri, De Poenitentia, ed. 2, Prati, 1896.
De Matrimonio christiano, ed. 2, Prati, 1897.
Tractatus theologicus de Novissimis, Prati, 1908.
Pasqualigo, De sacrificio N. L., 2 vol., Lugduni, 1622.
Payen G., S. J., De Matrimonio, 3 vol., Zi-Ka-wei, 1928, 1929.
Pelletier, Traité dogmatique et moral de la Pénitence, Paris, 1728.
Pellé, Le tribunal de la Pénitence devant la théologie et Γhistoire, Poitiers, 1903.
Perrone, De Matrimonio christiano, Romæ, 1861.
Pesch, Prælcctiones dogmaticæ, t. 11, De Deo uno et trino, ed. 4, Friburgi Br.,
1914 ; t. III, De Deo Fine ultimo, ed. 4, Frib., 1914 ; t. VI, De sacra­
mentis..., de Eucharistia, ed. 4, Frib., 1914 ; t. VII, ed. 4 et 5, De aliis
sacramentis, Frib., 1920 ; t. IX, De Novissimis, ed. 3, Frib., 1911.
Compendium theol. dogm., ed. 2, t. IV, Friburgi, 1922.
Petavius, Dogmata theologica, ed. Venetiis, 1757.
Piccirelli, Disquisitio... de catholico intellectu dogmatis transsubstantiation is,
Napoli, 1912.
Pignataro, De Deo creatore, Romæ, 1904.
De disciplina pcenitentiali priorum Ecclesiæ sæculorum, Romæ, 1904.
Pourrat, La Théologie sacrament aire, éd. 4, Paris, Gabalda, 1910.
Prat, La Théologie de S. Paul, 2 vol., Paris, Beauchesne, 1908, 1913.
Puig de la Bellacasa, De transsubstantiatione secundum S. Thomam, Barcinonæ, 1926.
Quiévreux, Le poème de I' Amour éternel, Paris, Lethielleux.
Rauschen, L'Eucharistie et la Pénitence durant les six premières siècles de
ΓEglise, Paris, Gabalda, 1910.
Renaudln, L'Hérésie de Bérenger, Paris, 1913.
Renaudot, Perpétuité de la Foi de Γ Eglise catholique sur les sacrements,
5 vol., Paris, 1669 sq.
Liturgiarum orientalium collectio, 3 vol., Francoforti ad Mœnum, 1847.
Renz, Die Geschichte des Messopfer-Begriffe, 2 vol., 1902.
Rivière, Le dogme de là Rédemption, étude historique, éd. 2, Paris, Gabalda,
1905.
Le dogme de la Rédemption, étude théologique, Paris, Gaibalda, 1914.
Rolland, Le Vestibule du Paradis ou le Purgatoire, éd. 3, Ami du Clergé, 1924.
Rosset, De sacramento Matrimonii, Paris, 1896.
Roure, Le Merveilleux spirite, éd. 2, Paris, Beauchesne, 1917.
Le Spiritisme d'aujourd'hui et d'hier, éd. 2, Paris, Beauchesne, 1923.
Rouzic, Le Purgatoire, Paris, Téqui, 1918.
Sainte-Beuve, De sacramento Unctionis infirmorum exlremæ, ap. Migne,
Curs, theol., t. XXIV, 1686.
Salmanticenses, Cursus theologicus, 20 vol., Parisiis, 1876.
Saltet, Les Réordinations, Paris, Gabalda, 1907.
Sanchez, Spiritualis thesaurus Missæ, Insgolstadii, 1622.
Disputationes de S. Matrimonii sacramento, 3 vol., Lugduni, 1669.
Sanda, Synopsis theologiœ dogmaticæ specialis, 2 vol., Friburgi-Brisgoviæ,
1922.
Sauvé, L'Eucharistie intime, 2 vol., Paris, Ch. Amat.
L'Homme intime, éd. 4, 3 vol., Paris, Amat.
Schmitz, De effectibus sacr. Ext. Unctionis, Friburgi Br., 1893.
Simons, Le sacrifice parfait, perpétuel et universel de la Loi Nouvelle, Bruxelles,
1916.

INDEX BIBLI0GRAPH1CUS

VII

Sirmondus, Historia pœnitentiæ publica, Paris, 1651.
Smet (De), De sponsalibus et Matrimonio, ed, 4, B rugis, 1927
Souben, Nouvelle Théologie dogmatique, I. VU I el 1λ. Paris, Beauchesne
1907, 1905.
Suarez, Opera omnia, 30 vol., Paris, Vives, 1876.
Swaby, The last Supper and Calvary, London, 1926.
Sylvius, Comm, in Summam Theol., 5 vol., Antverpiæ, 1714.
Tanner, De SS. Missæ sacrificio, Ingolsladii, 1620.
Tanquerey, Synopsis theologia dogmatica, I Ill, Paris, Desclée, 1929.
Teetaert, Am. La. confession aux laïques dans Γ ! "lise latine, du \ inc jusqu’au
xi\c siècle, Weleren, Belgique, 1926.
Thalhofer, Le Sacrifice de l'ancienne et de la nouvelle Loi, Ratisbonne, 1870.
Terrien, La grâce et la gloire, 2 vol., éd. 2, Paris, Lelhielleux, 1901.
Tesnière, La pratique de la communion, Tourcoing, 1904.
Thomas Aq. (S.), Summa theologica, 4 vol , éd. Migne, Parisiis, 1841.
Summa contra Gentes, cum comm. Ferrariensis, Antverpiæ, 1612.
Opusc. de venerabili sacr. Altaris, de sacr. Eucharistiæ ad modum
prædicamen lorum.
Tixeront, Histoire des dogmes, 3 vol., Paris, Gabalda, 1906, 1909, 1912.
Le sacrement de Pénitence dans Vantiquité chrétienne, Paris, Bloud, 1914.
L'Ordre et les Ordinations, Paris, Gabalda, 1925.
Tournebize, Opinions du jour sur les peines d'outre-tombe, Paris, Bloud, 1902.
Trouiller, Etudes sur la première communion des enfants, Lyon, Vitte, 1926.
Vacandard, Essais de critique et d'histoire religieuse, 2e série, Paris, 1908.
La Pénitence publique dans l'Eglise primitive, Paris, Bloud, 1902.
La Confession sacramentelle dans la primitive Eglise, éd. 2, Paris,
Bloud, 1903.
Vacant, La cojiccption du sacrifice de la Messe. Paris, 1894.
Vacant-Mangenot-Amann, Dictionnaire de Théologie catholique, Paris,
Letouzey et Ané.
Van Noort, Tractatus de Sacramentis, t. 1, ed. 3, Bussum, 1919 ; t. II, Hilversum in Ilollandia, 1926.
Van Rossum (Card.) De essentia sacramenti Ordinis, Friburgi Br., 1914.
Vermeersch, Theologiœ Moralis, principia, responsa, consilia, t. Ill, Romæ,
1923.
Vonier Dom, A Key to the doctrine of the Eucharist, London, 1925.
Wernz-Vidal, Jus matrimoniale, Romæ, 1925.
Will*, Le Culte, t. I, Strasbourg, 1925.
Wilpert, Die Fractio panis (trad, fr.), Paris, 1896.
Wirceburgenses, Theologia dogmatica, Parisiis, 1853.
Wiseman, Lectures on the real presence of J.~C. in the blessed Eucharist.,
London, 1842.
Wltasse, De Augustissimo Altaris Sacramento, Paris, 1720.
Zubizarreta V., Theologia dogmatico-scholastica, vol. 4, Bilbao, 1928.
Mulla alia opera citata invenies in decursu cujusque tractatus

DE SS. EUCHARISTIA
NOTIONES PRÆVIÆ
Ratio tractatus.
1. Christiani, per Baptismum ad vitam supernaturalem
renati, in Confirmatione perfectum animi robur accipiunt,
quo in vita gratiæ augentur et contra hostes spirituales
audacter pugnare valent ; at, ut in accepta justitia perse­
verare possint et ad culmen perfectionis pervenire queant,
permultum interest ut. secundum analogiam vitæ naturalis.
nutrimentum habeant, quo vires continuo alantur et susti­
neantur. Porro huic necessitati consuluit Christus per Eucha­
ristiam, in qua. sub speciebus panis et vini, seipsum suis
reliquit, non solum in cibum vere coelestem cujus ope in
coelum ascendere possint, sed etiam in hostiam salutis, qua.
debitum cultum Deo persolventes, tum pro beneficiis gratias
agere, tum uberiora et opportuna auxilia percipere, tum
denique, si crimina admiserint, iram Dei placare certo et
facile valeant.
Hinc, post Baptismum et Confirmationem, merito agendum
est de ipsa SS. Eucharistia (1).
(1) Cf. in Ind. Bibliog., tract, de Eucharistia : BelHrminus, Billot, Billuart, Cappellazl, Cappello, Clenfuegos, Coghlan, Coninck, Duguet, Duperron, Franzelln, Gasparri, Gihr, Gonet, Hedley, Herrm inn, Hurter, Hugon,
Lahousse, De La Taille, Léplcier, De Lugo, H. Mazztlla, Manzonl, Pesch,
Rosset, Salmantlcenses, Sauvé, Suarez, Sylvius, Van Noort, Vermeersch,
Wlrceburgenses, Wltasse. — S. Thomas, Summ. theol.. 3, q. 73 sq. ; Cont.
Gentes, 1. IV, c. 61 sq. ; Opusc. de venerabili sacr. altans, de sacr. Euch. ad
modum prædicamenlorum ; Batiffol, Eludes d'histoire et de théologie posi­
tive, Γ0 série, < d. 4, Lecoffre, 1906 ; L'Eucharistie, la présence réelle et la
Tu bol

IV

l

\0T10NES PBÆVLE

Momentum tractatus.
2. a) « Sanctissimo Eucharistia· Sacramento, nihil dignius,
nihil sanctius et admirabilius habet Ecclesia Dei ; cum in eo
contineatur praecipuum et maximum Dei donum, et ipsemet
omnis gratiæ et sanctitatis fons auctorque. Christus Domi­
nus (1). » — « Tam magnum et virtute omni affluens Sacra­
mentum nemo satis unquam, proinde ac dignum est. nec
eloquendo laudaverit, nec venerando coluerit. Ipsum sive
pie mediteris, sive rite adores, sive eo magis, pure sancteque
percipias, tanquam centrum existimandum est in quo Chris­
tiana vita, quanta usquam est. insistit ; ceteri quicumque
habentur, pietatis modi demum in idipsum conducunt et
desinunt (2). »
transsubstantiation, < <1. 6, Gabalda, 1913; Mgr Béguinot, La très sainte
Eucharistie, exposé de la foi des douze premiers siècles, 2 vol., Paris, 1903 ;
P.-M. Bonaventure, L'Eucharistie et le mystère du. Christ, Poussielgue. 1897 ;
Chardon, Histoire des sacrements, ap. Aligne, Curs, theol., I. XX ; Corblet,
Histoire dogmatique, liturgique, archéologique du sacrement de Γ Eucharistie.
Paris, Berche. 1885-1886 ; Mgr Chollet, La doctrine de ΓEucharistie chez les
Scolastiques, Paris, 1905 ; Cou t, Les miracles historiques du Saint Sacre­
ment, Paris, Desclée ; Ermoni, L'Eucharistie dans Γ Eglise primitive, éd. 2,
Blond. 1904 ; L'A gape dans Γ Eglise primitive. Blond, éd. 3, 1906 ; Eymard,
La divine Eucharistie, librairie Saint-Paul. Bar-le-Duc ; Faber, Le Saint
Sacrement. Irad. fr., 2 vol.. Paris, 1856 ; MgT Gerbet, Considérations sur le
dogme, générateur de la piété catholique, Paris, 1853 ; Gerber, La sainte Eucha­
ristie, le sacrement et le sacrifice, Téqui, 1925 ; Gillet, Les harmonies eucha­
ristiques, Lille, 1914 ; Hugon, La Sainte Eucharistie, éd. 2, Téqui, 1917 ;
Hugueny, Critique e„ Catholique, t. Ill, Letouzey, 1911, n. 189 sq. ; Jansen,
in Diet, théol., art. Eucharistiques (accidents) ; Labauche, Lettres sur la
Sainte Eucharistie, Paris, 1912 ; De la Taille, Esquisse du Mystère de la Foi,
l'eauchesne, 1924 ; Landrieux, De ΓEucharistie à la Trinité, Paris, Lelhielleux ; Lebreton, in Diet. Apol., art. Eucharistie ; Bareille, Godefroy, Mangenot, Ruch, in Diet, théol., art. Eucharistie ; Marucchi, Le dogme de T Eu­
charistie dans les monuments des premiers siècles, Paris, Blond, 1910 ; A. Milet, La divine Eucharistie, Paris, Lethielleux, 1924 ; Nouët, La présence de
Jésus-Christ dans le très Saint Sacrement, Paris, 1666 ; Piccirelli, Disquitio... de catholico intellectu dogmatis transsubstantialionis, Napoli, 1912 ;
Quiévreux, Le poème de l'Amour éternel, Paris, Lethielleux ; Rauschen,
L'Eucharistie et la Pénitence durant les six premiers siècles de VEglise,
Gabalda, 1910 ; Wiseman, Lectures on the real presence oj J.-C. in the blessed
Eucharist., Londres, 1842 ; Febvre, La vie de Jésus continuée au T. S. Sacre­
ment, Avignon, 1926 ; Ed. Dumovtet, Le désir de voir l'hostie et les origines
de la dévotion au S. Sacrement, Beauchesne, 1926 ; C. Lattey, Catholic Faith
in the holy Eucharist., éd. 3, Cambridge, Ilefter, 1928 ; Al. Janssens, C. I.
C. M., De Hcilige Eucharistie, I. Do Hoofdlijnen der Eucharistische Théolo­
gie..., Brussel, 1929.
(1) Rituale Romanum, tit. IV, cap. i, n. 1.
(2) Leo XIII, Encyc. Mira? caritatis, 28 maii 1902, cd. Bonne Presse
I VI, p. 312.

NOTIONES PIVEVIÆ

b) Nihil hoc Sacrificio sublimius, in quo Incarnatus Dei
Filius « in semctipso immortaliter atque incorruptibiliter
vivens, pro nobis iterum in hoc mysterio sacræ oblationis
immolatur (1) » . « Nihil Deo esse honorabilius, nihil jucundius
potest. Nam divina est, quæ immolatur hostia ; per ipsam
igitur tantum augustæ Trinitati tribuimus honoris, quantum
dignitas ejus immensa postulat ; infinitum quoque et pretio
et suavitate munus exhibemus Patri, Unigenitum suum ; eo
Iit ut benignitati ejus non modo agamus gratiam, sed plane
referamus (2). »
c) Venerabile igitur et divinum prorsus est Eucharistiae
mysterium, omni praecellentia, virtute, utilitate et suavitate
refertum, in quo « ipsemet Christus Dominus continetur,
offertur, sumitur » (3) ; in quo « Deus est et cibans et cibus,
munerans et munus,i offerens et oblatum, conviva et convivium » (4) ; vere memoriale dulcissimum Christi mirabilium
et omnium miraculorum maximum.
Sane « quidquid supra naturam fecit (Deus), ad Verbi
retulit Incarnationem, cujus beneficio restitueretur humani
generis salus, secundum illud Apostoli (Eph., i. 9-10) : « Pro­
posuit... instaurare omnia in Christo, quæ in coelis et quæ
in terra sunt, in ipso.» (Atqui) Eucharistia.Patrum sanctorum
testimonio, Incarnationis continuatio quædam et amplificatio
censenda est. Siquidem per ipsam Incarnati Verbi substantia
. cum singulis hominibus copulat ur ; et supremum in Calvaria
sacrificium admirabili modo renovatur ; id quod præsignifîcavit Mdlachias (i. 11) : « In omni loco sacrificatur et offertur
nomini meo oblatio munda (5). »

Nimirum : 1) Sicut Verbum ex B. V. Maria nascens carne
amictum prodiit, in præscpio jacuit et diu vitam absconditam
duxit in domo nazarethana ; ita Verbum caro factum, sacer­
dotis consecratione, panis et vini speciebus velatur et vitam
absconditam in tabernaculo degit. 2) Sicut Christus totum se
impendit animarum saluti, benefaciendo pertransiens univer­
sam Palaestinam ; ita in hoc sacramento, per communionem,
gratiarum charismata in homines uberiim diffundit. 3) Sicut
Christus in cruce moriens Sacrificium Deo Patri obtulit eruen­
ti)
ibid.,
(3)
(5)

S. Greg. M., Dialogi, I. IV, c. 58 ; Journei, 2323. — (2) Leo XIII,
p. 316.
Cod. juris can., c. 801. — (4) S. Petrus Damianus, serm. 50.
Leo XIII, Encyc. Mira.· caritatis, p. 302.

4

NOTIONES PRÆVIÆ

tum ; ita et in altari quotidie offertur oblatio munda, cruenti
illius sacrificii incruenta commemoratio (1).
Notio Eucharistiae.
3.1°Nomen.
Eucharistia, a verbis græcis εύ χά:ι;, bonam
graliam signifiai vel graliarum actionem (2). — a) Bona
gratia dicitur. Ium quia continet Christum, fontem graliæ ;
tum quia uberrimos gratia.· jrudus diffundit ; tum quia præsignificat vitam a· 1ernam juxta Horn., \ i. 23 : « Gratia Eei,
vita a terna. » — b) Graliarum adio vocatur : 1) historice,
quia. Eucharistiam instituendo. Christus « gratias egit »
(Kîatlh.. xxm 26); 2) practice. quia, hoc mysterium cele­
brando. optimam graliarum actionem agimus pro beneficiis
acceptis.
2° lies nomine significata. — Puplex est : 1) Sacramentum.
nutritionis spiritualis, in re fixa et permanente consistens ;
2) Sacrificium, quod, ad I ei laudem et divinæ justitiæ placa­
tionem, offertur, et consistit in actione transcunte.

Figuræ Eucharistiae.
4. Tota vetus oeconomia præparalio erat ad 'testamentum
novum in ipsa præfguratum et promssum (I Cor., x, 11).
Quare, cum Eucharistia sit N. Legis nobilissimum mysterium,
debuit antiquis aliquibus I*guris praemonstrari; et. cum s t
ollissimum, debuit iisdem i guris adumbrari, ut paulatim homi­
nes ad ejus I dem disponerentur.
1° In Eucharistia, tria considerari possunt (3) : a) Id quod
est sacramentum lanium, signum nempe sensibile seu species
panis et vini et illius i gura fuit : 1) oblatio M elchisedech, qui
1 eo panem et vinum obtulit (Gen., xiv, 18) ; 2) panes propo­
sitionis, qui singulis sabbatis E eo offerebantur (Exod., xl, 21,
(1) Hurter, n. 327.
(2) Mullis aliis nominibus designatur Eucharistia : 1) Ratione materiae,
ex qua conficitur, dicitur panis, panis vivus, panis vitæ, panis angelorum,
panis coelestis, mysticus, dominicus, supersubstantialis... cibus, alimonia,
convivium. 2) Ratione formae et actionis, per quam conficitur, vocatur
eulogia, benedictio, consecratio, fractio panis (Luc., xxiv, 35 ; Act., n, 42),
Missa, Liturgia. 3) Ratione rei, quam continet, nominatur corpus Christi,
corpus Domini, caro et sanguis Christi. 4) Ratione dignitatis, appellatur
sacramentum sacramentorum, sanctissimum sacramentum, sanctum
Domini, mysteria sacra, divina, mirabilia, arcana, etc. 5) Ratione effectuum
nuncupatur synaxis, communio, sacramentum unitatis, pacis, caritatis,
viaticum. 6) Ratione temporis et loci institutionis, dicitur cœna, Pascha,
mensa, sacramentum altaris, agapa. Cf. Batiffol, L'Eucharistie, p. 157 sq.
(ό) Manuale Theol. dogm., t. ill, De sacramentis in genere, n. 434.

NOTIONES PRÆVI/E

5

Levit., xxiv, 5-8) ; 3) panis subcinericius, quem Elias, ab
Angelo sibi oblatum, manducavit, et quo mirifice refectus,
usque ad montem Dei perrexit (III Beg., xix, 6, 7). — b) Id
quod est res el sacramenlum, corpus scilicet et sanguis Christi,
et illius iigura fuerunt omnia sacrificia Legis sive naluræ (Gen.,
iv, 4; vin, aO; xxii, 1 sq.) sive mosaicæ, præcipue sacrificium
expiationis, quod erat solemnissimum (Levit., xvi). — c) Id
quod est res lanium seu effectus, et illius figura fuit : 1) lignum
vilse, quod vires hominis reparare debebat et ipsi immortali­
tatem conferre ; 2) manna, originis cælestis, et in se habens
omnis saporis suavitatem (Exod., xvi, 17-18). Cf. Seq. Lauda
Sion.
2° Agnus paschalis, quantum ad hæc tria Eucharistiam simul
præfigurat : a) quantum ad sacramenlum lanium, quia cum
azymis panibus manducabatur ; b) quantum ad rem et sacra­
menlum, quia immolari et manducari debebat, et sic repræsentabat Christum Agnum Dei innocentem, simul hostiam et
cibum ; c) quantum ad rem lanium, quia sicut Agni sanguine,
a servitute /Lgyptiorum liberati sunt filii Israel, ita et nos,
per Christi sanguinem, a dæmone protegimur (I Pet., i, 18) (1).
Divisio tractatus.
5. Eucharistia, ut diximus, est sacramenlum simul atque
sacrificium ; utrumque autem eodem instanti efficitur una ac
eadem operatione, qua, tota substantia panis et vini in sub­
stantiam corporis et sanguinis Christ i mutata, vi hujus mira­
bilis mutationis, Christus, præsens factus, vere continetur in
Eucharistia et vere constituitur tum victima laudis et expia­
tionis, in quantum sistitur in altari et Deo offertur incruente
immolatus sub iisdem signis visibilibus specierum, tum cibus
animarum rcaliter ac substantialiter manens sub signo
sen 'ibili spccierum panis et vini.
Ideo universa doctrina catholica de Eucharistia a capitali
dogmate iranssub lantiationis (sic vocatur hæc singularis
mutatio) tanquam a radice pendet. Tres igitur erunt partes
tractatus : la, de transsubslanlialione; 2a, de sacrificio Eucharistiæ ; 3a, de sacramento.
(1) 1-2, q. 102, a. 5, ad 2 ; 3, q. 73, a. 6.

4

PARS I
DE PRÆSENTIA CHRISTI PER TRANSSUBSTANT1ATI0NEM

6. Equidem Christus non iit praesens in Eucharistia nisi
per transsubslaniialionem, per conversionem nempe Lotius
substantia*, panis in corpus et totius substantiæ vini in san­
guinem. Ideo transsubstantiatio ita inlime et necessario
cohæret cum reali Christi præsentia in Eucharistia, ut non
possit negari primum, quin eo ipso logice sequatur negatio
alterius (l). Proinde quæstio de præsentia Christi in hoc
mysterio non est separanda ab ipso dogmate transsubslantialionis, in qua sola invenitur ratio sufficiens et vera ejus prae­
sentiae. Hinc a transsubsiantiaUonis doctrina recte incipien­
dum est ; claritatis autem gratia, demonstrabimus : a) Chris­
tum esse in Eucharistia vere, realiter et substantialiter;
b) Christum esse in Eucharistia per transsubslaniialionem :
c) dicemus sialuin Christi in Eucharistia.

CAPUT I
CURISTES EST INEUC1 (ARISTIA REALITER PRÆSEXS
Errores.
7. Primis Ecclesiæ saeculis, haeretici : 1) alii non directe
negant praesentiam Christi in Eucharistia, sed indirecte tantum,
negantes veritatem ejus carnis : ita Docelæ et Manichaei (2) ;
2) alii ipsa Eucharistia ali nolunt ; ita quidam Gnoslici (3).
Saeculo E, Nestorian i et Monophysiiae, licet admittant prae­
sentiam realem. imo conversionem panis incorpus, tenent tamen
in Eucharistia esse tantummodo carnem personae humanae, non
l) Card. Billot, p. 335. — (2) S. Ignat., Ad Smyrn., vu, 1, Journel, 64
(3) Origen., De orat., v, 1 ; S. Eplphan., Hier. 40, n. 41.

I’E PRÆSENTIA REALI

person» divina.·, ac proinde transsubstantiationein rejiciunt '1).
Sæculo /A, de modo loquendi potius quam de re ipsa dispu­
ta tur (2), nec de ipso errore Scoti Erigenæ certo constat.
At, sæculo A/, Berengarius Turonensis, qui postea errores
suos retractavit, tum præsentiam realem tum ipsam transsubstanl iationem prius aperte negat, dicens remanere in Eucha­
ristia ipsa panis et vini elementa, qua* sint figura corporis et
sanguinis Christi (3).
Ipsam transsubslaniialionem directe impugnant : sæculo xn.
in Gallia meridionali. Pelrobrusiani el Henriciani : sæculo xm.
Waldenses et Albigenses : sæculo xiv, Wiclef, qui contendit
in pane et vino, quæ in propria natura permanent immutata,
corpus el sanguinem Christi adesse, sed virlualiter tantum et
sacramenlaliler (4).
Sæculo XVI, Lulherus dicit se non posse negare præsentiam
realem, adeo clara sunt verba Scripturarum (5), sed docet
corpus Christi esse tantum cum pane, in pane, sub pane, et sic
transsubstantiationein omnino rejicit. - Omnes Sacramenlarii, ut Carlosladius. Zwinglius et G.colampadius, totum dogma
expresse infitiantur, dicentes Eucharistiam non esse nisi sym­
bolum ad tidem excitandam, ac proinde vacuam Christi ima­
ginem aut memoriam (6). — Item Calvinus, qui tamen asserit
Christum esse in Eucharistia realiler, sed tantum præsentia
objectiva per lidem : virlualiter quoque, scilicet ratione effec­
tuum quos operatur in nobis, communicando nobis suam virtu­
tem et vitam, si fidem retineamus (7).
Sociniani. Anglicani, omnesque Protestantes Liberales transsubstantiationem omnino rejiciunt aut de ea graviter errant,
etiam illi qui præsentiam realem admittunt (8).
His adjungendi sunt : a) Mcdernislæ, qui. vestigia sequentes
Jülicher. Holtzmann et aliorum, negant factum institutionis
Eucharistiæ et contendunt Crenam fuisse nudam commemora­
tionem C.hristi absentis, quæ paulatim. evolutione vitali con­
scientiae Christian», indolem actionis liturgie» assumpsit, el
(1) Cf. Bareille, in Diet, théol., art. Eucharistie, col. 1158-1162; 11661170. — (2) Félix Vernet, ibid., col. 1215.
(3) Renaudin, L'hérésie antieucharistique de Bérenger (rapport présente
au congrès euch. d’Angers, sept. 1904 ; questions théologiques : L'hérésie
de Bérenger), Paris, 1913 ; F. Vernet, in Diet, théol., art. Bérenger de Tours ;
D’Alès, p. 75 sq.
(4) Mangenot, in Diet, théol., art. Eucharistie, col. 1320 sq.
(5) Epist. ad Argentoratenses.
(6) Lœvenbruck, in Diet, théol., art. Carlostadt ; Zu inglii opéra, Turici,
1 832, in, 240 sq.
(7) Instil.. 1. IV, c. 17, n. 5, 10, 11, 15, 21, 32 ; Conj. belgica, art. 35 ;
Cat. Heidelberg, q. 75-79.
(8) Rauschen, L'Eucharistie el la Pénitence..., p. 50 sq. ; Ruch, in Diet,
théol., art. Eucharistie, col. 1024 sq. ; De la Taille, Mysterium fidei, cap. 6,
p. 183 sq. ; Cavrois, in Aouv. Revue théol., 1908, p. 257 ; Book of common
prayer, by I.-H. Blunt, London, 1866, p. 119.

8

DE PRÆSENTIA REALI

facta est Cœna ritualis (1). — b) Pragmalislæ, qui dogma
Christianum, sensu non doctrinali sed rnorali tantum et practico,
intelligunt, dicentes præsentiam Christi eatenus esse realem
in Eucharistia, quatenus nosier agendi modus, coram pane
et vino consecrato, is esse debet quem, coram Christo visibi­
liter exsistente, haberemus (2).
Doctrina catholica.
8. Contra diversos errores, præsertim Protestantium, con­
cilium Tridentinum hæc statuit : « Si quis negaverit, in sanctissimæ Eucharistiæ sacramento contineri vere, realiler et
subslanlialiler corpus et sanguinem una cum anima et divi­
nitate Domini nostri Jesu Christi, ac proinde lotum Christum ;
sed dixerit tantummodo esse in eo ut in signo vel figura aut
virlule, anathema sit (3). »
Hinc de fide est Christum esse in Eucharistia : a) Tolum,
scilicet cum sua divinitate et integra humanitate ; b) vere,
realiter et substantialiter : 1) vere, id est non in signo tantum
aut figura ; 2) realiler, i. e. non per fidem tantum, sed in re;
3) subslanlialiler, i. e. non tantum per virtulem ab ipso diffu­
sam, sed per ipsam suam substantiam.
Hoc fidei dogma innumeris ac plane decretoriis^argumentis
fulcitur, ita ut præcipua tantum innuere possimus quæ sive e
Scriptura sive e Traditione depromuntur, iis postea annec­
tentes, coronidis instar, multiplicem quam suppetit ratio
convenientiam.

ART. I

Praesentia realis probatur ex Scriptura
Hæc argumenta hauriuntur : a) Ex Joan., vi, seu ex verbis
promissionis ; b) Ex verbis institutionis (apud Synopticos et
S. Paulum) ; c) Ex I Cor., x, xi, seu ex verbis circa usum
Eucharistiæ. quibus confirmatur demonstratio.
(1) Lolsy*, Autour d'un petit livre, p. 161-169 ; p. 237 sq. ; L'Evangile
et l'Eglise, éd. 4, p. 180 sq. ; Les Evangiles synoptiques, t. II, p. 358 sq.;
Denzlnger, ti. 2045, 2049, 2079.
12) Le Roy, Dogme el Critique*, Bloud, 1907, p. 18-20 ; 258-282.
3) Sess. xiii, can. 1 : Denzlnger, n. 883. Cf. n. 430, 465, 698, 874, 876.

DE PRÆSENTIA REALI

9

Asserlio la : Realis præsentia Christi probatur ex verbis
promissionis.
Post expositum statum quæstionis et enuntiatum textum,
argumentum evolvemus.
Status quæstionis.

9. In hoc capite tres possunt distingui partes : a) initio
capitis usque ad v. 26, agitur de duobus miraculis a Christo
patratis : de panum multiplicatione et de ambulatione super
aquas ; b) v. 26-59 refertur sermo de pane vitæ ; c) v. 60-72
narrantur effectus sermonis in discipulos et apostolos.
De sermone autem Domini circa panem vitæ, triplex datur
interpretatio (1) : 1° Alii totum sermonem de Eucharistia
intelligunt. Ita Cornelius a Lapide, Toletus, Corluy, Perrone.
Posset, Pesch, De Augustinis, Billot, etc. Concedunt quidem
hi auctores Christum prius loqui (26-47) de fide, sed prout
requiritur ad Eucharistiam fructuose recipiendam, de qua
(48-59). Ita etiam aliqui Protestantes, ut Holtzmann, Béville,
Goguel (2), qui autem autumant Christum non loqui nisi de
dono mere spirituali. Ita adhuc Loisy (3). — 2° Alii totum
textum istum de fide in Christum accipiunt. Ita multi Pro­
testantes (4). — 3° Alii denique censent in priori parte (26-47)
agi de fide in Christum seu de Christo, qui est panis vel cibus
vitæ credentibus in Ipsum (v. 35, 36, 44, 45, 17) ; in posteriori
vero (47-59) agi de Christo, pane vitæ, qui vere sumendus est
in Eucharistia per realem manducationem carnis et potionem

(1) Cf. Maldonat, Comm. in 4 Evang. ; Ruch, in Diet. Ihéol., art. Eucha­
ristie, col. 989-1024 ; Wiseman, Lectures on the real presence, lect. 1-5, vel
apud MIgne, Démonstrations évangéliques, t. XV; p. 1159-1232 ; Calmes,
Evangile selon saint Jean, Paris, 1904 ; Knabenbauer, Comm. h. I. ; Lepin,
La valeur du quatrième Evangile, Paris, 1910 ; Batiffol, L'Eucharistie,
p. 81 sq., etc.
(2) Holtzmann*, Λ7eutestamentliche Théologie, Fribourg, 1897, t. II,
p. 499 ; J. Réville*, Les origines de Γ Eucharistie, Paris, 1908, p. 58 ; Go­
guel*, L'Eucharistie des origines à Justin martyr, Paris, 1910, p. 204.
(3) Le quatrième Evangile, Paris, 1903, p. 420 sq.
(4) De Pressensé*, J.-C., éd. 4, p. 468 sq. ; Godet*, Comm. sur Γ Evangile
de saint Jean, t. II, h. I., p. 534 sq. ; Bovon*, La théologie du N, T., éd. 2,
t. I, p. 524 sq.

10

DE PKÆSENTIA DEALI

sanguinis.
Hæc est communis catholicorum (1) sententia.
Hinc, quidquid sentias de interpretatione prioris partis,
demonstratio assumenda est ex altera tantum parte vers. 48-59.

En textus.
10. Ego sum panis vitæ (48). Patres vestri manducaverunt
manna in deserto et mortui sunt (49). Hic est panis de coelo
descendens, ut, si quis ex ipso manducaverit, non moriatur (50).
Ego sum panis vivus, qui de coelo descendi (51). Si (piis mandu­
caverit ex hoc pane, vivet in æternum ; et panis quem ego dabo,
caro mea est pro mundi vita (52). Litigabant ergo Judæi ad
invicem, dicentes : quomodo potest hic nobis carnem suam
dare ad manducandum (53) ? Dixit ergo eis Jesus : amen,
amen dico vobis, nisi manducaveritis carnem Filii hominis, et
biberitis ejus sanguinem, non habebitis vitam in vobis (54).
Qui manducat meam carnem, et bibit meum sanguinem, habet
vitam æternam, et ego resuscitabo eum in novissimo die (55)
Laro enim mea vere est cibus, et sanguis meus vere est potus (56).
Oui manducat meam carnem, et bibit meum sanguinem, in me
manet, et ego in illo (57). Sicut misit me vivens Pater, et ego
vivo propter Patrem, et qui manducat me, et ipse vivet propter
me (58). Hic est panis qui de ccelo descendit : non sicut mandu­
caverunt patres vestri manna, et mortui sunt. Qui manducat
hunc panem, vivet in æternum (59).

Argumentum.
11. Si hæc verba lilleraliler intelliguntur, sine dubio de­
monstrant Christum promisisse institutionem cibi et potus,
quæ ore sumenda sunt et vere sunt suai carnis manducatio
et sui sanguinis potatio. Atqui prædicta verba litleraliter sunt
intelligenda. Ergo Christus real i 1er pnesens est in Eucharistia.

Prob, min. :

1υ Ex verbis ipsis.
Verba Christi adeo sunt clara et obvia
ut omnem metaphoram omnino excludant. Sane : a) Christus
asserit panem, quem dabit, esse carnem propriam (52). Atqui
vox « caro mea » non aliter sumi potest quam in sensu litterali;
ceterum danda est ut cibus in futuro; porro manducatio
(1) Ita Bellarmlnus, Maldonatus, Patrizi, Wiseman, Franzelin, Knabenbauer, Calmes, Fillion, Van Noort, Hugon, etc. Perpauci tamen, ut Gabriel,
Jansenlus Gandavensis, Cajetanus, Tapper, etiam ultimam pariem sermonis
de manducatione spiritali per fidem intellexerunt, ut facilius refellerent
haereticos sæc. xvi.

DE PRÆSENTIA REALI

H

metaphorica Christi seu fides in Christum non est donum
futurum sed est omnium temporum.
b) Hanc ipsius carnem manducandam præcipii : 1) sub
poena mortis spiritualis (54) ; 2) sub promissione vita· æternæ (55). Atqui nemo verbis ambiguis et obscuris metaphoris
præceplum enuntiat.
c) Declarat carnem suam esse vere cibum et sanguinem
vere potum (56). Atqui particula vere proprietatem locutionis
signat et idem sonat ac lilleraliler. non metaphorice (Knabenbaiier, h. 1.).
d) Christus distinguit inter manducationem carnis et pala­
tionem sanguinis. Atqui hæc distinctio est inanis et superflua.
si agitur de sensu metaphorico, quia comestio et potio Christi,
per fidem, idem sunt et eodem aclu fiunt, nempe credendo in
Christum.
e) Denique Christus de manducatione carnis et potione
sanguinis non veluti incidenler loquitur sed nominibus ei
verbis multoties repetitis. Atqui talis repetitio sine dubio
proprietatem locutionis omnino subaudit.

2° Ex impossibilitate sensus metaphorici. — Etenim :
a) Locutio « carnem alicujus manducare », ex usu Judaeorum,
quibus loquebatur Christus, nonnisi unum et plane deter­
minatum habet sensum, nempe calumniari, odio prosequi.
Ita Ps. xiii. 4 ; Ps. xxvi. 2 ; Job., xix. 22 ; Midi., ui, 2 ;
Ga!.. v. 15 (1). —b) Locutio«aZicu/us sanguinem bibere» sensu
metaphorico non adhibetur, nisi forte ad significandam
poenam aut vindiciam gravissimam (Is., xlix. 26 ; Apoc..
xvi. 6). Ergo Christus aut absurdilatem protulit dicendo : nisi
me odio prosecuti fueritis, non habebitis vitam in vobis, aut
metaphoram omnino inintelligibilem. imo a qua auditores
abhorrebant, usurpavit, aut sensu proprio et litterali verba sua
intelligi voluit.
3° Ex ratione agendi Christi et modo intelligendi auditorum.
Christus certe nolebal auditores decipere. Atqui Judæi.
(1) Immerito opponeretur Job, xxxi. 31 : « Si non dixerunt viri taberna­
culi mei : quis det de carnibus ejus ut saturemur ? » Nam sensus ex hebræo
est : quis det de carne ejus (de dapibus ejus) non satiatum ? Nulla ideo adest
metaphora, sed contubernales laudant liberalilatem et hospitalitatem Job,
dicentes': nonne omnes ad mensam suam recipiebat et saturabat ?

12

DE PRÆSENTIA REALI

discipuli et Aposloli verba Christi, sensu proprio et lillerali
intellexerunt, et Christus, nedum illam eorum interpreta­
tionem correxerit, e contra intensiori affirmatione corroborat.
Ergo verba ejus sunt liileraliler accipienda et realiler præsens
est in Eucharistia.
a) Judæi omnino credunt carnem Christi vere manducan­
dam esse, at quærunt quomodo id fieri poterit (53). Christus
autem, qui uno verbo metaphoram explicare potuisset, sen­
sum intellectum non corrigit, sed explicilius proponit, sexies
repetit et jurejurando confirmat (54-59).
b) Audita iterata Christi declaratione ad Judæôs, et litteraliter, ut patet, accipiendo ejus sermonem, multi ex ejus
discipulis exclamant : « Durus est hic sermo, et quis potest
eum audire ? » (61). Jamvero Christus nihil de doctrina sua
retractat, sed discipulos, ob realem promissam manducatio­
nem scandalizatos, abire sinit (67), dum id facillime impedire
potuisset, metaphoram explicando !
c) Profectis discipulis, Christus interrogat Apostolos :
« Numquid et vos vullis abire ? » (68). aperte signans se ipsorum
fugam velle subire potius quam prolata sua verba figurate
interpretari.’
Vis hujus argumenti valde augetur ex consueta ratione agendi
Christi cum auditoribus. 1) Quoties enim objectio nititur
erronea intelligenlia, mentem suam clare explicat. Ita ostendit
Nicodemo quo sensu sil renascendum (Joan., m, 3-6), discipulis,
quis sit cibus quem ipse habet manducare (Joan., iv, 32-35) ;
quali modo necesse sit eos esse Abrahæ lilios (vm, 32-34, 39-44) ;
in quonam consistat somnus Lazari (xi, 11-14) ; quid sit fer­
mentum Pharisæorum (Matth., xvi, 6-11), etc. —2) Contra, ubi
doctrinæ rite inlelleclæ se opponunt auditores, Christus asser­
tionem suam ernphaticc repetii et confirmai. Ita quando Chris­
tus sibi vindicat potestatem remittendi peccata (Matth., ix,
2-7). quando diserte et iterate declarat se majorem esse Abra­
ham (Joan., vm, 56-58). etc. Atqui in casu præsenti interpre­
tationem non corrigit, nil explicat, sed eumdem sermonem
multoties repetit et confirmai. Ergo auditores recte intellexe­
runt verba Christi, quæ ideo sensu proprio sunt accipienda.
4° Ex consensu Patrum. — Patres enim consensu moral Her
unanimi, verba promissionis liileraliler interpretantur. Inter

DE PRÆSENTIA REALI

13

illos autem, qui hæc intelligunt figurate et metaphorice (1).
nonnulli clare proponunt alibi explicationem quam dedimus,
vixque unus inveniri pol est qui absolute excludat interpreta­
tionem traditionalem.
Notanda ad solvendas difficultates.

12. Valde, dispulalur : 1° De, sensu verborum Christi : Hoc
vos scandalizat ? Si ergo videritis Filium hominis ascendentem
ubi eral prius ? » (vi. 62-63).
En diversa responsa Catholicorum : a) Occasio scandali
cessabit, quando me videritis ascendentem in cœlum quia jam
cognoscetis et credetis divinitatem meam et clare intelligetis
carnem meam non esse visibiliter et sub propria specie mandu­
candam. — b) Nunc scandalizati estis quanto magis scanda­
lum capietis si Ascensionem meam corpoream cognoscatis :
Ascensio enim erit mirabilior quam Eucharistia, et Eucharistia
ipsa erit difficilior auditu posl separationem meam a mundo. —
c) Si videritis Filium hominis ascendentem in coelum, tunc
omne dubium a vobis removebitur, quia hoc miraculum. Omni­
potenti® meæ signum evidens, realilalem et vcrilatem Eucharistiæ conPrmabit (2).
2° Fe sensu verborum : « Spiritus est qui vivificat: caro non
prodest quidquam. Verba, quæ ego locutus sum vobis, spiritus
et vita sunl » (vi. 64).
His porro verbis Christus nil retractat de interpretatione
litterali. sed tantummodo explicat qua ratione ejus caro sil
vere manducanda : a) Alii sic exponunt : verba mea non sunt
intelligenda de carne sola sed de carne unita divinitati : caro
enim nuda nil prodest multum vero prodest caro Verbo unita (3).
—b) Alii : verba mea sunt ordinis spiritualis et divini ac proinde
a carne seu a ratione sola percipi nequeunt sed tantum a mente
fide illustrata (4). — c) , .lii : non intelligitis quia adhuc carnales
estis et carnalitcr judicatis de rebus quæ spiritus et vita sunt (5).
— d) Alii communius : caro ipsa non est principium vilæ.
praecipue vitæ spiritualis et æternæ. sed spiritus. qui est in ea.
solus vivi cat. l.inc verba mea (cibus et potus promissus) non
sunt caro (et sanguis) ut sic. sed divinitas quæ in ea est : sunt
ideo res vere spirituales cl vitales, manducatione (et polione)
reali sed spirituali sumendæ. Quomodo autem communio realis

(1) Clemens Alex., Origenes, S. Augustinus; cf. Van Noort, n. 285 sq. ;
Bllluart, Diss. 1, a. 4, § 1.
(2) Cf. Ruch, art. cit., coi. 1004 sq.
(3) Maldonat, h. I. — (4) Wiseman, op. cù., col. 1229.
(5) Batiffol, L*Eucharistie, p. 102 sq.

H

DE PRÆSENTIA REALI

corpori ejus et sanguini lieri debeat, modo quodam spirituali
(sacramentali), adhuc non plane explicat Christus (1).
Assertio 2a : Realis Christi præsentia evincitur ex verbis
institutionis.

Quod Christus promiserat, certo præstitit in ultima cœna.
ut narrant Synopiici et S. Paulus (2).

13. En textus.
Matth.,

XXVI

26. Cmmmlibusau­
tem eis,accepit Jesus
panem et benedixit ac
Iregit.deditquediscipulis suis et ait : ac­
cipite et comedite :
hoc
est
corpus
meum.
27. Et accipiens ca­
licem, gratias egit et
dedit ei«.dicens : bi­
bite ex hoc oinne<.
28. Hic est enim
sanguis meus novi
testamenti, qui pro
multis effundetur in
remissionem pecca­
torum.
29. Dico autem vo
bis, non bibam amo­
do de hoc genimine
vitis, usque in diem
illum, cum illud bi­
bam votiscum no­
vum in regno Patris
mei.

Marc.,

XIV

22. Et manducant ibus illis,accepit Jesus
panem et benedicens,
fregit et dedit eis et
ait : sumite, hoc est
corpus meum.

23. Et accepto ca­
lice, gratius «gens,
dedit eis, et biberunt
ex illo omnes. 24. Et
ait illis : hic est san­
guis meus novi tes­
tamenti, qui pro
multis effundetur.
25. Arnen dico vobis
quia jam nonbibamce
hoc genimme vitis,
usque in diem illum,
cum illud bibam no­
vum in regno Dei.

Luc., XXII
15. Et ait illis : de­
siderio
desideravi
hoc pascha mandu­
care vobiscum, ante­
quam patiar. 16, Di­
co enim vobis, quia
ex hoc non manduca­
bo illud, donec imple­
atur in regno Dei. 17.
Et accepto calice,gra­
tias egit, et dixit : ac• ipiteet dividite inter
vos. 18. Dico enim
vobis, quod non bi­
bam de generatione
vitis, donec regnum
Dei veniat. 19. Et,
accepto pane, gra­
ti a= egit et fregit, et
dedit eis dicens: hoc
eut corpus meum
quod pro robis da­
tur : hoc facite in
meam commemora­
tionem .
20. Similiter et ca­
licem, postquam cœnavit. dicens : hic
est calix novum te-tamentum in san­
guine meo, qui pro
vobis fundetur.

I Coii., XI

23. Ego enim acce­
pi a Domine, quod et
tradidi vobis, quo­
niam Dominus J-sus.
inqua nocte tradeba­
tur, accepit panem.
14. Et gn tias agens,
fregit, et dixit: acci­
pite et manducate :
hoc est corpus meum
quod pro vobis tru­
detur : hoc facite in
meam commemora­
tionem.
25. Similiter et calic m postquam cœnavil, dicens:hic ca­
ti.c novum testamen­
tum est in meo san­
guine ; hoc facite,
quotiescumque bibe­
tis, in meam com­
memorationem.

(1) S. Thomas, in Joan., vi ; Calmes, Λ. ; Ruch, loc. cit., Billot, p. 377 ;
Hugon, p. 208.
(2) De silentio S. Joannis, cf. Calmes, L'Evangile selon suint Jean,
p. 375 sq.

■

DE PRÆSENTIA REAL!

15

Quatuor narrationes plane conveniunt quoad rei substan­
tiam; de differentiis accidentalibus, qua* inter eas occurrunt,
consule exegetas (1).
Argumentum.
14. Fatentibus ipsis Proleslantibus (2), verba institutionis
(Hoc est corpus meum, Hic est sanguis meus), si littéral iter
accipiantur, certo certius demonstrant corpus et sanguinem
Christi esse vere, realiler et substantialiter in Eucharistia.
Atqui hæc verba sensu proprio et naturali sunt intelligenda.
Ergo.
Constat minor :
9
1° Ex verbis ipsis in se consideratis. — a) Spectata lege
loquendi : Verba eniin. quæ proferuntur, sensu naturali et
litterali intelligenda sunt , nisi res de qua fit sermo, ex natura
sua, vel ex usu hominum, vel ex præuia monitione loquentis.
sub ratione signi alterius rei concipiatur ; alioquin esset
subdola et inepta locutio, v. g. si quis silicem sumeret, dicens :
hic est Cæsar, dum secum cogitaret, : eligo hanc rem ut figuram
Cæsaris. Atqui panis et vinum, neque ex sese. neque ex usu
hominum, neque ex prævia Christi monitione, spectari pote­
rant ut signa ejus corporis et sanguinis. Ergo verba Christi
non possunt aliter intelligi nisi sensu litterali et obvio.
b) Speciata propria et insita vi verborum : Verbum est
identitatem manifestai (propositio speculativa) aut facit
(propositio practica) inter subjectum et prædicatum. Ergo si
propositio est vera, cum est prolata, subjectum (hoc, hic)
demonstrare debet praesentiam ipsius rei quæ per prædicatum
enuntiatur. Atqui praedicatum enuntiat non signum corporis
et sanguinis, sed ipsum reale et substantiale corpus Christi,
ipsumque sanguinem. Ergo in Eucharistia vere et substan­
tialiter continentur corpus et sanguis Christi.
fd clarius apparet in textu græco. ubi repetitio articuli
expressius determinat proprietatem significationis : τοϋτο
εστιν τό σώμα μου, τό υπέρ υμών διδόμενον (Luc., χχιι. 19) ;
τούτο γάρ έστιν το άιμα μου, το της καινής διαθήκης, etc. (Matth..
χχνι, 28) : quod trado vobis manducandum est ipsum
(1) Ruch, art. cit., coi. 1062 sq. ; Batiffol. op. cit., p. 123 sq.
(2) Lutherus, in Ep. ad Argent.

4

16

DE PRÆSENTIA REALI
t

corpus mcum, ipsum quod pro vobis datur ; quod trado
vobis bibendum, est ipse sanguis meus, ipse novi testamenti,
ipse qui pro multis effundetur.
2° Ex adjunctis. — Omnia adjuncta sensum lilleralem et
obvium important :
,
a) Conditio personarum : Apostoli. quos alloquitur Christus,
1) erant viri simplices et ab omni usu troporum alieni ac ideo
proni ad omnia lilleraliler accipienda ; 2) erant insuper mira­
culis valde assueti ac proinde parati ad fidem cito adhibendam
rebus supernatural]bus. Ergo, nisi voluerit eos in errorem
inducere, Christus debuit loqui verbis apertis et claris.
b) Circumstantia temporis : Christus instituit Eucharistiam,
in qua nocte tradebatur (I Cor., xi, 23), in ultimum amoris
indicium (Joan., xiii, 1). Atqui verba veri amantis, in pos­
tremo colloquio cum amicis, ab imo pedore certe proferuntur,
ac proptcrca sensu naturali et obvio sunt sumenda.
c) Alia institutionis adjuncta (1) : Christus, in ultima cœna,
celebrando Eucharistiam, instituebat sacramentum, in Ecclesia
perpetuo duraturum ; condebat testamentum, ubi recludebat
supremam suam voluntatem tum moriendi pro nobis (I Cor.,
xi, 26), tum « disponendi nobis, sicut disposuit ei Pater ejus,
regnum » (Lue., xxn, 29) ; denique sanciebat novum dogma
et præceplum : hoc facite in meam commemorationem. Atqui
verbis omnino propriis et apertis exprimi debent : sacramen­
tum, quia res est gravissimi momenti pro tota Ecclesia ;
testamentum, quia intentio testatoris talis praesumenda est,
qualem præfert proprietas verborum ; dogma et præceplum,
quia ab omnibus credendum est et observandum.
3° Ex repugnantia sensus metaphorici. — Si Christus enim,
volens duntaxat imaginem dare corporis sui et sanguinis,
iis nihilominus usus est verbis, quæ ex se et clarissime præsentiam realcm important, in errorem induxit Apostolos imo et
universam Ecclesiam, quæ verba semper lilleraliler intellexit,
et semper Eucharistiam adorat perinde ac verum Christi
corpus et verum ejus sanguinem. Quod absit !
4° Ex modo narrandi Synopticorum et S. Pauli. — Quatuor
scriptores sacri uniformiter adhibent verba quæ ingerunt
(1) Cf. Prat, La théologie de saint Paul, I. II, p. 382 sq. ; Bossuet, Médi­
tations sur la Cène, 62e jour.

DE PRyESE.XTIA RÊÀLi

ideam veri corporis verique sanguinis nec ullum addunt
verbum quod metaphoricam acceptionem insinuet. Atqui haec
uniformis narratorum expositio nequit explicari, nisi ex
intentione sensum lilleralem urgendi. Ergo nisi dicas hos
scriptores mentem Christi, in re tanti momenti, ignoravisse,
verba institutionis sensu obvio sunt sumenda.
5° Ex discordia Protestantium.
Ab anno 1577. numerantur
200 variæ expositiones sensus metaphorici. Hæc autem impossi­
bilitas stabiliendi sensum metaphoricum, sat clare demons­
trat hæc verba esse lilleraliler accipienda.
Hinc cum Tridenlino concludere liceat : « À’erba Christi,
cum propriam illam et apertissimam significationem præ se
ferant, ad tropos detorquere est indignissimum flagilium (1). »
Objicitur.
15. 1° In multis locis Scripturarum verbum esi sumitur pro
significat. Ergo, in pra senti, « Hoc esi corpus meum », ratione
parallclismi (2), esi ponitur etiam pro significat.
R. — In locis, ab adversariis recitatis, deesl omnis parallelismus. Ergo objectio in arena fundatur.
Prob. antecedens :
(’.itantur : a) Gen., xvi, 26, 27 : « Septem boves pulchræ et
septem spicæ plenæ, septem ubertatis anni sunl «. — ban., vu.
17, 24 : « Quatuor bcsliæ magnæ quatuor sunl regna », « cornua
decem ipsius regni, decem reges erunt ». — Matth.. xm, 38 :
« Ager esi mundus, bonum semen sunl 1 lii regni, zizania, lilii
nequam ». — I ( or., x, 4 : « Petra cral Christus » ; Gal., iv, 24 :
Sara et Agar « sunl duo testamenta ». — Joan., x, 7 : « Ego
sum ostium » ; xv, 5 : « Ego sum vitis, vos palmites ». Cf. Dan.,
ii, 38 ; II Pet., n, 17 ; Jud., 12.
( itantur : b) Gen., xvn, 10 : « Hoc esi pactum meum inter
me et vos..., circumcidetur ex vobis omne masculinum «. —
Exod., xii, 11 : « Esi enim Phase (id est transitus) 1 omini ».
Resp. : A) In omnibus textibus (a) : 1) Subjectum est vel
subslanlivum vel pronomen personale, dum in verbis ( hristi.
subjectum est pronomen demonstrativum « hoc ». 2) Subjectum
et prædicatum sunt omnino diveisa ; ergo nullatenus identii cari
possunt, ac proinde verbum « esi » necessario ponitur pro signi­
ficat. 3) Eadem conclusio infertur ex ipsa sub/ccla materia seu ex
(1) Sess. xm, cap. 1 ; Denzlnger, n. 874.
(2) Parallelismus dicitur : reahs, si, in diversis locis, de eadem re tracta­
tur sub eadem ratione; verbalis, si verba et verborum constructiones ita
sibi respondent, ut ex uno loco significatio vocabuli in loco altero legitime
eruatur.

IS

DE PB/ESENTIA BEAU

contextu orationis : agitur enim de somniis, de visionibus pro­
pheticis, de parabolis, de typis explicandis.
B) In aliis textibus (b) : 1) Etiamsi est positum fuerit pro
significat, nil inde sequitur, nam cæremoniæ illae, agnus nempe
paschalia et circumcisio, ex ipsa institutione, rationem habent
signi, et signa esse dicuntur (Gen., xvn, 11) : « circumcidetis
carnem præputii vestri, ut sit signum fœderis inter me et vos » ;
(Exod., xii, 26-27) : « cum dixerint vobis lilii vestri : quæ est ista
religio ? dicetis eis : victima transitus Domini est ». —2) Verbum
est suum genuinum sensum servare debet, tum in primo textu :
nam circumcisio non est tantum signum foederis inter Deum et
Israelitas, sed etiam pars sensibilis hujus foederis : circumcidi
omne masculinum vere est pactum meum observandum ; tum
in altero, nam non de agno paschali, sed de ritu comedendi
illum, de lota solemnilale dicitur : « Phase est Domino (scilicet
sacrum, dicatum) » ; sensus itaque est : hæc festivitas, quia
instituta est in memoriam liberationis liliorum Israel, nomi­
natur « Phase » et est « victima transitus Domini ».
Nec dicant linguam aramaicam, qua utebatur Christus, non
habere vocabulum pro « significat ». Nam hodie peritis (1)
compertum est figuratum sensum variis modis exprimi posse in
ista lingua. Insuper SS. Marcus, Lucas et Paulus, græce scri­
bentes, hunc sensum figuratum, si qui fuisset, indicare debuis­
sent. dum e contra illum omnino excludunt, ponendo verbum
est.

16. 2° Attamen, aiunt, verba Domini metaphorice sunt
intelligenda. Nam : a) Metaphora clara est in verbis : « Hic est
calix novum Testamentum in sanguine meo » (Lue., xxn, 20 ;
1 Cor., xi. 25). — b) Christus, in ultima ccena, instituit sacra­
mentum. Atqui sacramentum est signum rei sacræ. — c) Eucha­
ristia celebranda est in Christi commemorationem (Luc., xxii,
19). Atqui memoria lit non præsentis, sed absentis tantum. —
d) Post verba : « Hic. est sanguis meus », Christus adhuc vocat
contentum calicis genimen vitis > (Matth., xxvi, 29 ; Mare.,
xiv. 25) et S. Paulus loquitur de pane : « quotiescumque mandu­
cabitis panem hunc » (1 Cor., xi, 26).
Resp. : a) Hæc verba æquivalent verbis Malthæi et Marci :
Hic est sanguis meus novi Testamenti », in quantum, figura
omnino vulgari, continens pro contento sumitur : Hic calix,
ratione sanguinis mei (piem continet, est novum Testamentum.
Ceterum formula' illius obscuritas, si adsit, tollitur per verba
parallela SS. Malth. et Marci, omnino aperta et clara.
b) Eucharistia, si consideratur sacramentum lanium, est
signum corporis Christi, quod in ea vere continetur ; sLconsideratur res et sacramentum, esi signum graliæ, non autem signum
corporis et sanguinis Christi. Hinc Christiani, rite intelligentes
p) Wiseman, led. Ί ; Drach, Inscriptions hébraïques, . «I. 2. Roma, p. 33

DE PRÆSENTIA REALI

19

verba Domini, merito viderunt signum graliæ efficax seu verum
sacramentum in ipso corpore et sanguine, quæ, his verbis Do­
mini) sacramentalibus invisibiliter præsentia efficiebantur sub
speciebus panis et vini.
c) Eucharistia, ut est ritus visibilis, jure instituta est in
memoriam Ghristi invisibiliter præsentis sui) speciebus. ne
scilicet oblivioni detur. Ceterum Eucharistia non est nuda
Christi memoria, sed Christi palienlis et morientis, juxta illud :
« recolitur memoria passionis ejus... O memoriale mortis Do­
mini (1) . Atqui passio et mors Christi nec erunt nee sunt quid
praesens.
d) Dato hæc verba dicta esse post institutionem Eucharistia*,
nil inde sequitur pro sensu metaphorice ; siquidem calix conse­
cratus improprie genimen vitis dici potest, eo sensu quod corpus
Christi dicitur panis, quia nempe ex vino el pane sunt et spe­
ciem panis el vini retinent. Simili modo virga Aaron, in serpen­
tem mutata, virga tamen appellatur (Exod., vu. 1*2) : aqua
vinum facta in Cana, adhuc vocatur aqua (Joan., π. 9) : et
cæcus, jam curatus, cæcus dicitur (Joan., ix, 17·) ; Christus
ipse dixit : « Si quis manducaverit ex hoc pane, vivet in æternum...» (Joan., vi, 52).—Adde .S. Paulum vocare Eucharis­
tiam non panem simpliciter, sed <· panem hunc -, panem quem
frangimus », scilicet panem mysteriosum quem norunt omnes,
ut hodie canitur : panis Angelorum, panis cadestis, panis vitæ.

Difficultates quæ referuntur ad genuinam interpretationem
pronominis « hoc », opportunius solvendas remittimus, ubi
speciatim de transsubstantiatione.
Assertio 3a : Realis Christi præsentia ostenditur ex verbis
S. Pauli circa usum Eucharistiæ.

Duplex datur testimonium S. Pauli (2).

17. 1° (I Cor., x, 14-21) : « Charissimi mihi, fugite ab idolo­
rum cultura... Calix benedictionis, cui benedicimus, nonne
communicatio sanguinis Christi est ? Et panis, quem frangi­
mus. nonne participatio corporis Domini est ? Quoniam
unus panis, unum corpus mulli sumus, omnes qui de uno pane
participamus. Videte Israel secundum carnem : nonne, qui
edunt hostias, participes sunt altaris ? Quid ergo ? dico quod
(1) Hymn, Adoro te ; Ani. ad A/agnif . in 2 vcsp. Corporis Christi.
(2) Corluy, Comm, in 1 epist. ad ('<>/·. ; Prat, l.a Théologie de saini Paul,
t. I, p. 160 sq. Hoc argumentum præsentiain realem invicte demonstrat si
Miniatur in connexione cum verbis institutionis I Cor., \i. 23-25,

20

DE PRÆSENTIA REALI

idolis immolatum sit aliquid ? aut quod idolum sit aliquid ?
Sed quæ immolant gentes, daemoniis immolant, et non Deo.
Nolo autem vos socios fieri daemoniorum. Non potestis calicem
Domini bibere, et calicem daemoniorum. Non potestis mensæ
Domini participes esse, et mensæ dæmoniorum. »
Unde : a) Affirmatio S. Pauli. — Manducatio et potio
Eucharistica est ipsa unio (1) cum corpore et sanguine Christi,
qua unione fideles unum corpus fiuid, corpus nempe mysticum
et vivum. Atqui id esse non potest nisi corpus et sanguis
Christi vere, realiler et substantialiter adsint in Eucharistia.
Ergo.
b) Scopus S. Pauli. — Apostolus, ut Corinthios ab esu
idolothytorum revocet, loco mensæ dæmoniorum. illis proponit
mensam multo præstantiorem, qua frui possunt, mensam
scilicet Domini.
En argumentum : Gentes, comedendo quæ idolis immolantur,
participes fiunt mensæ dæmoniorum et dæmoniis communi­
cant ; fideles, bibendo calicem et frangendo panem cucharisticum, participes fiunt mensæ Domini et communicant ipsi
corpori el sanguini Christi. Atqui gentes realiler edunt quæ
idolis immolantur. Ergo, vi analogiæ. fideles realiler manducant
corpus Domini et realiler bibunt ejus sanguinem. Sed fideles
non realitcr manducant corpus nec rcaliter bibunt sanguinem
Domini, nisi corpus et sanguis Christi sint vere et realiler
præsentia in Eucharistia Ergo (2) .
2° (I Cor., xi. 27-29) : « Itaque quicumque manducaverit
panem hunc, vel biberit calicem Domini indigne, reus erit
corporis et sanguinis Domini. Probet autem seipsum homo,
et sic de pane illo edat, et de calice bibat. Oui enim manducat
et bibit indigne, judicium sibi manducat el bibit, non dijudicans
corpus Domini »
Qui Eucharistiam indigne sumit : a) Deus est corporis et
sanguinis Domini. Atqui id verum non est. si corpus et sanguis
Domini non sunt realiler in Eucharistia. Ergo.
Etenim si
Eucharistia est tantum figura aut symbolum corporis et
sanguinis Domini, qui eam indigne tractaret, peccaret quidem
in personam Domini, non autem proprie in ipsum ejus corpus
et sanguinem.
(1) rornely, Comm., h. 1. — (2) Bellarmlnus, Controo. de sac. Euch.,
1. I, c. 12 ; Batlfïol, L'Eucharistie, p. 96 sq.

DE PRÆSENTIA REALI

21

b) Judicium sibi manducat et bibit, non dijudicans corpus
Domini, i. e. non discernens illud a pane usuali, non lanii
æstimans quanti faciendum est ipsum corpus Domini. Quia
vero panis Eucharisticus æslimandus es1 esse corpus Domini.
hoc vere esi. Cf. Act., π, 42-47 ; xx, 7 sq. ; Ileb.. xm. 7-15.
ART. II

Præsentia realis probatur ex Traditione
Hæc demonstratio (1) nititur : 1) testimoniis ipsis Patrum;
2) praxi et fide perpetua Ecclesiæ ; 3) argumento præscriplionis ; 4) nonnullis convenientiis.

Assertio la : Realem Christi præsentiam invicte testantur
Patres etiam antiquissimi.
I

18. Ipse Zwinglius fatetur « tempore S. Augustini, opinio­
nem de carne corporali, de reali scilicet præsentia Christi
victricem /uisse ». Hinc, ad thesim statuendam, seligere sufficit
testimonia quinque priorum sæculorum.
19. 1° Sæculo. — Jam Didaché seu Doctrina duodecim Apos­
tolorum, primo sæculo exeunte conscripta, non semel de
Eucharistia loquitur, quæ ita sancta est ut nonnisi baptizatis
conferri debeat (2), quæ cibus est spiritualis et polus in ordine
ad vitam æternam (3) ; non obscure ideo testatur fidem Eccle­
siæ primitivæ in præsentiam realem.
S. Ignatius M. (+ 107) vocat Eucharistiam « panem unum,
qui pharmacum immortalitatis est, antidotum ne moriamur,
sed vivamus semper in Jesu Christo » (1), et de Docetis dicit :
« Ab Eucharistia et oratione abstinent, eo quod non confitentur
Eucharistiam carnem esse Salvatoris nostri Jesu Christi, quæ
pro peccatis nostris passa est, quamque Pater benignitate
sua resuscitavit » (5).
(1) Bellarmlnus, De sac. Euch., 1. II, c. 1-128 ; Perpétuité de la Foi.
praesertim vol. II ; Béguinot, La Sainte Eucharistie, 2 vol., Lethielleux ;
Franzelln, th. 7-10 ; Batiffol, L'Eucharistie. p. 6-480 ; Bareille, in Diet,
théol., art. Eucharistie, col. 1121-1183 ; D’Alès, p. 45-72.
(2) C. 9, η. 1 ; Journet, G. — (3) C. 10, η. 1 ; Journel, 7.
(4) Ad Eph., c. 20, n. 2 ; Journel, 43. — (5) Ad Srnyrn., c. 7, η. 1 ;
Journel, 64.

η

DE PRÆSENTIA REALI

20. 2° Sæculo. — S. Justinus (ψ 167), in A pol. /, post descrip­
tam liturgiam eucharisticam, declarat hoc alimentum non
po.-se suscipi nisi a fidelibus baptizatis et addit : « Neque enim
ut communem panem neque ut communem potum ista sumi­
mus ; sed quemadmodum per Verbum Dei caro factus Jesus
Christus Salvator noster el carnem et sanguinem habuit nostra?
salutis causa, sic etiam illam alimoniam, in qua per precem
ipsius verba continentem gratia* actæ sunt, ex qua sanguis et
carnes nostra* per mutationem aluntur, incarnati illius Jesu et
carnem et sanguinem esse edoct i sumus (1). »
I
S. Irenæus (f 202 ?) refert institutionem Eucharistia* a
Christo (2). el c.z* dogmale real is præsenliæ alias eruit veritates,
videlicet creationem mundi a Verbo et futuram corporum
resurrectionem : « Quomodo constabit iis (haereticis) eum pa­
nem. in quo gratia? actæ sint, corpus esse Domini sui et cali­
cem sanguinis ejus, si non ipsum fabricatoris mundi Filium
dicant, id est Verbum ejus ». « Quomodo autem rursus dicunt
carnem in corruptionem devenire et non percipere vitam, qua*
corpore Domini el sanguine alitur ? Ergo aut sententiam
mutent aut abstineant offerendo qua* praedicta sunt... Que­
madmodum enim qui est a terra panis, percipiens invocatio­
nem Dei. jam non communis panis est. sed Eucharistia, ex
duabus rebus constans, terrena et ca*lesli. sic et corpora nostra,
percipientia Eucharistiam, jam non sunt corruptibilia, spem
resurrectionis habentia (3). »
I
21. 3° Sæculo.
Tertullianus (t 222 ?) disert e praesentiam
realem affirmat : « Caro (Christianorum) corpore el sanguine
Christi vescitur, ut et anima de Deo saginetur 61). » Quare
valde vituperat Christianos idola fabricantes, ut « quotidie
corpus Christi lacessentes » (5).
Clemens Alex, (t 211 ?) : « Comedite, inquit (Verbum),
meam carnem, et bibile meum sanguinem. Hæc convenientia
alimenta nobis suppeditat Dominus, et carnem praebet, el
effundit sanguinem, et ad incrementum nihil deesl infantulis.
O admirabile mysterium (6) ! »
(1) C. 66 ; Journel, 128. — (2) Adv. hær., 1. IV. C. 17, n. 5 ; Journel, 232·
(3) Adv. hær., 1. IV, c. 18, n. 4, n. 5 ; Journel, 234. Cf. I. V, c. 2, n. 2 ;
Journel, 249 ; cf. D’Alès, p. 44 sq.
(4) De carnis resur., c. 8 ; Journel, 362. — (5) De idololatria, c, 7 ; Journel
368. — (6) Pœdagog., I. 1, c. 6, n. 42, 3 : Journel, 408.
’

DE PHÆSENTÏA BEAU

Equidem lure verba, more suo, Clemens mox explicat all»·
gorice, dicendo carnem esse Spiritum Sanctum, et sanguinem
esse Verbum. Sed. etiam hoc loco, conjungit mentionem
convivii spiritualis cum mentione Eucharistiae (1).
Alibi autem, figurate adhuc, sed sat expresse tamen, asserit
in Eucharistia nobis tradi realem cibum et potum immortali­
tatis : qui enim, ait. Eucharistiam recipiunt. 1) incorruptibi­
litatem Domini participant; 2) realiter sanctificantur cum
quoad animam tum quoad corpus (2).
Origenes (f 254), disertis verbis, Eucharistiam vocat corpus
Christi. 1) Illam cum manna comparat : « In ænigmate erat
manna cibus, nunc autem in specie (in rcalitate) caro A'erbi Dei
est verus cibus, sicut ipse dixit. Caro mea vere est cibus, el
sanguis meus vere est potus (3). » 2) Perpetuo recolit initiatos
nosse Eucharistiam mysterium esse in quo continetur caro et
sanguis Verbi Dei (4).
S. Cyprianus (f 258)severe increpat lapsos qui. ante peractam
poenitentiam, ad Eucharistiam audent accedere : « Ante olTensani placatam indignantis Domini et minantis, vis infertur cor­
pori ejus el. sanguini et plus modo in Dominum manibus atque
ore delinquunt quam cum Dominum negaverunt (5). » — .Jubet
autem ut. instante persecutione, pœn i lentes ad communio­
nem admittantur : « Communicatio a nobis danda est. ut
quos excitamus et hortamur ad prælium protectione sanguinis
et corporis Christi muniamus. Nam quomodo docemus aut
provocamus eos in confessione nominis sanguinem suum
fundere, si eis militaturis Christi sanguinem denegamus ? Aut
quomodo ad martyrii poculum idoneos facimus, si non eos
prius ad bibendum in Ecclesia poculum Domini jure commu­
nicationis admittimus (6) ? »
Dionysius Alex, (f 264). in epistola ad Sixtum //, describit
quomodo fidelis «qui ad sacram mensam adstiterit et manus
(1) Pædagog., 1. I, c. 6, n. 43, 47.
(2) Pædagog., I. II, c. 2, n. 19-20 ; Journel, 410 ; cf. Batiffol, L'Eucharistie,
p. 248 sq.
(3) In Num., hom. 7, n. 2 ; Journel, 491.
(4) In Exod., hom. 13, n. 3 ; Journel, 490 ; cf. In Ps. wwu, hom. 2.
n. G ; In Levit., horn. 9, n. 10 ; Contra Celsum, 1. VIII, c. 33.
(5) De lapsis, c. 16 ; Journel, 551.
(6) Ep. 57 ad Corne!., n. 2. apud Van Noort, n. 312. Cf. De oratione Dom..
n. 18 ; Journel, 559.

24

DE PRÆSENT1A RE ALI

ad suscipiendum sanctum cibum porrexerit atque illum exce­
perit, et corporis el sanguinis Domini nostri Jesu Christi
particeps fuerit (1) ».
♦

22. 4° Sæculo. — A) In Ecclesia Orientali : S. Aphraates
(f c. 350) : « Dominus suismet manibus corpus suum præbuit
manducandum et, priusquam crucifigeretur, sanguinem suum
potandum dedit (2). »
S. Ephræm (f 373) ait de pane eucharistico : « Quod nunc
vobis dedi, ne panem existimetis, accipite, manducate hunc
panem, nec conteratis micas ejus ; quod vocavi corpus meum,
hoc revera esi... Hoc est corpus meum, et qui manducat illud
in fide, ignem et spiritum in illo manducat.. Qui autem illum
despicit aut spernit vel contumelia afficit, pro certo habeat
quod contumelia afficit Filium, qui eum vocavil et realiler
effecit corpus suum ». — De calice : « .Jussit eos bibere Christus
et explicavit iis sanguinem suum esse calicem quem'bibebant :
Hic est verus sanguis meus, qui pro vobis omnibus effunditur ;
accipite, bibite ex eo omnes, quia novum testamentum est in
sanguine meo (3). »
S. Cæsarius Naz. (f 368) : « Sanctum illum panem hodie
in ara incruenta, tempore divini et mystici officii, in impolluta
propositum mensa,... credimus... proprie... id esse corpus
divinum, quod in divina mensa sancte consecratur, et universo
coetui sacro absque sectione dividitur et absque defectu
participatur (4). »
S. Cyrillus Hier, (f 386) : « Invocatione (consecratione)
peracta, panis fit corpus Chrisli et vinum sanguis Christi. » —
« Qui videtur panis, panis non est... sed corpus Chrisli et
quod videtur vinum, vinum non est..., sed sanguis Christi (5). »
S. J. Chrysostomus (t 407). tanta et tam præclara de Eucha­
ristia dixit, ut doctor Eucharistiæ merito vocatus fuerit :
« Deo ubique obsequamur, nec contradicamus ei... dixit : IIoc
est corpus meum, obtemperemus, credamus, et spiritualibus
oculis ipsum respiciamus... Ecce illum vides, ipsum tangis,
(1) Ap. Pesch, n. 616 ; alia ap. Euseb., Hist, ecc., 1. VI, c. 44.
(2) Demonst. 12, n. 6.
(3) In hebdomadam sanctam, sermo 4, 4 et 6 ; Journel, 707, 708.
(<) Dialog. 3, resp. ad interrog. 169 ; Journel, 806.
(5) Catech. 19 (myst. 1), c. 7 ; Catech. 22 (myst. 4), c. 9, c. 1,2, 3 ; Journel,
840, 848, 843, 844, 845.

DE PRÆSENTIA REALI

25

ipsum comedis. » — « Hoc quod in calice est, illud ipsum est
quod ex latere fluxit, et illius sumus participes. » — « Hoc esi
illud corpus quod cruentatum fuit lancea perfossum, quod
salutares fontes scaturivit orbi..., JJoc corpus dedit nobis et
tenendum et comedendum » (1).
Cappadoces, qui, licet quemdam admittant symbolismum,
clare edocent praesentiam realcm. Ita :
S. Basilius (f 379) : « Singulis etiam diebus communicare,
ac participem esse sancli corporis et sanguinis Christi, bonum
est et perutile (2). »
S. Gregorius Naz. (f 389) : « Ne cuncteris et orare et lega­
tione fungi pro nobis, quando verbo \rerbum attraxeris,
quando incruenta sectione secaveris corpus el sanguinem
dominicum, vocem adhibens pro gladio (3). »
S. Gregorius Nyss. (f 394) : « Panem Dei verbo sanctificatum
in Dei Verbi corpus credimus Ir ans mulari... Hic panis... sancti­
ficatur per Verbum Dei et orationem... statim in corpus per
Verbum transmutatur, sicut dictum est a À'erbo : Hoc est
corpus meum ». —Christus « corpus suum discipulis congregatis
edendum et sanguinem bibendum præbuit » (4).

23. B) In Ecclesia Occidentali : S. Hilarius (f 366) : « De
verilale carnis el sanguinis non relictus est ambigendi locus.
Nunc enim, et ipsius Domini professione et fide nostra, vere
caro est et vere sanguis est. Et hæc accepta et hausta id effi­
ciunt ut et nos in Christo et Christus in nobis sit (5). »
S. Ambrosius (f 397), neophytis exponens doctrinam de
Eucharistia, ait : « Forte dicas : Aliud video, quomodo tu mihi
asseris quod Christi corpus accipiam ?... Probemus non hoc
esse quod natura formavit, sed quod benedictio consecravit ;
majoremque vim esse benedictionis quam naturæ, quia bene­
dictione etiam natura ipsa mutatur (6). » Dein. narratis variis
(1) In Maith., hom. 82, n. 4 ; In 1 ad Cor., hom. 24, n. 1, n. 4 ; cf. n. 2 et
in ep. 2 ad Tim., hom. 2, n. 4 ; Journel, 1179, 1192, 1 195, 1194, 1207.
(2) Ep. 93 ad Caesariani ; Journel, 916; cf. Regulœ brevius tractatae,
interr. 172 ; Journel, 974.
(3) Ep. 171 ad Amphil., Journel, 1019. — (4) Orat, catech. 37 ; In Christi
resurr., or. 3 ; Journel, 1035, 1063.
(5) De Trin., 1. VIII, n. 14 ; Journel, 870.
(6) De mysteriis, c. 9, n. 50 ; cf. De fide ad Gratianum, 1. IV, c. 20, n. 124 ;
Journel, 1333, 1270.

26

DE PRÆSENTIA REAU

miraculis, addit : « Ouodsi tantum valuit humana benedictio,
ut naturam converteret, quid dicemus de ipsa consecratione
divina, ubi verba ipsa Domini Salvatoris operantui' ? Nam
sacramentum istud, quod accipis, Christi sermone conficitur...
Sermo ergo Christi, qui potuit ex nihilo facere, quod non erat,
non potest ea, qua· sunt, in id mulare quod non erant ?...
Hoc. quod conficimus, corpus ex Virgine esi... Vera utique caro
Chrisli. quæ crucifixa est, qua· sepulta est. vere ergo carnis
illius sacramentum est (1) » — « In illo sacramento Christus
est, quia corpus est Chrisli (2). »
Auctor « De sacramentis » : « Panis iste panis est ante verba
sacramentorum ; ubi accesserit consecratio, de. pane /it caro
Chrisli... Ergo didicisti quod ex pane corpus fiai Chrisli, et
quod vinum et aqua in calicem mittitur, sed fil sanguis conse­
cratione Verbi caelestis (3). » — « Antequam consecretur,
panis est. ; ubi autem verba Christi accesserint, corpus esi
Chrisli... Ante verba Christi, calix est, vini et aqua plenus ;
ubi verba Christi operata fuerint, ibi sanguis Chrisli effici­
tur (4). »
24. 5° Sæculo.
Macarius Magnes (410-450) : « Non enim
typus est corpus nec typus sanguinis, sicut quidam fabulati
sunt mente obcæcati, sed secundum veritatem corpus et sanguis
Christ i (5). »
S. Augustinus (f 430) : « Panis ille, quem videtis in altari,
sanctificatus per Verbum Dei, corpus est Christi. Calix ille,
imo quod habet calix, sanctificatum per λerbum Dei, sanguis
est Christi. » — « Quod videtis, panis est et calix, quod vobis
etiam oculi vestri renuntiant, quod autem fides vestra postulat
instruenda, panis est corpus Chrisli, calix sanguis Chrisli (6). »
« Ferebatur enim Christus in manibus suis, quando com­
mendans ipsum corpus suum, ait : Hoc est corpus meum.
Ferebat enim illud corpus in manibus suis. »
« Quia (Christus)
carnem nobis manducandam ad salutem dedit, nemo autem
(1) De mysteriis, ibid., ap. Pesch, n. 630. — (2) De mysteriis, c. 9, n. 58 ;
Journel, 1334.
(3) L. IV, c. 4, n 14, ap Pesch, n. 630. — (4) L. IV, c. 5, n. 23 ; Journel,
1340.
(5) Apoeritica, 3, 23 ; Journel, 2166.
(6) Sermo 227, 272 ; Journel, 1519, 1524.

DE PBÆSENTIA BEAU

27

carnem illam manducat, nisi prius adoraverit ... non solum non
peccemus adorando, sed peccemus non adorando (1). »
« Corpus Christi et sanguinem, dicimus, sed illud tantum quod
ex fructibus terra1: acceptum, et prece mystica consecratum., rite
sumimus ad salutem spiritualem, in memoriam pro nobis
dominicae passionis (2). »
S. Cyrillus Alex, (f I I I) : « Demonstrative dixit (Christus) :
Hoc est corpus meum, el : Hic est sanguis meus, ne figuram
esse arbitreris ea quæ videntur, sed arcana ratione aliqua
transformari ab omnipotente Deo in corpus et sanguinem
Christi vere oblata ». « Per corporis Christi el pretiosi san­
guinis par* icipalionem ipse quidem in nobis, nos autem rursus
in eo simul unimur (3). »
S. Leo I M. (t 461) : « Sic sacra* mensa* communicare debetis,
ut nihil prorsus de veritate corporis el sanguinis Christi ambi­
gatis. Hoc enim ore sumitur quod fide creditur; et frustra ab
illis amen respondetur, a quibus contra id quod accipitur
disputatur (4). »
S. J. Damascenus : « Panis ipse et vinum in corpus et san­
guinem Dei transmutantur.... in corpus et sanguinem Christi
ita convertuntur ut nequaquam duo sint, sed unum et idem...
nec vero panis et vinum sunt figura corporis et sanguinis
Christi, absit ; sed ipsum Domini corpus divinitate dotatum,
cum ipse Dominus dixerit : Hoc est. non figura corporis, sed
corpus meum, neque figura sanguinis, sed sanguis meus (5). »

25. Conclusio.
Ex his testimoniis el multis aliis qua* referri
possent, aperte sequitur Patres, semper et unanimi ore, docuisse
præsentiam realem. Hæc autem eorum doctrina sic compendiose
contralii potest :
I. Patres disertis verbis affirmant, in Eucharistia, vere el
realiler esse proprium corpus Christi et proprium sanguinem.
Ita S. Ignatius, S. Justinus, S. Cyr. Hier.. S. Chrysostomus.
S. Augustinus, S. J. Damascenus.
Dicunt corpus Christi in Eucharistia illud ipsum esse quod1234
(1) In Ps. xxiii, enarr. 1, n. 10 ; Journel, 1464 ; in Ps. xcvm, enarr. 9.
ap. Pesch, n. 633.
(2) De Trin., 1. III, c. 4, n. 10 ; Journel, 1652 ; cf. Ind. theol., n. 484 sq.
(3) In Matth., c. 26. v. 27 ; in Joan.. 1. X, c. 2 (Joan., w., 1) ; Journel,
2101, 2116.
(4) Sermo 91, c. 3 ; Journel, 2214. — (5) De fide orthod., 1. IV, c. 13;
Journel, 2371.

28

DE PRÆSENTIA REAU

ex Maria Virgine natum est, quod crucifixum est, resurrexit, etc.
Ita S. Ignatius. S. Chrysostomus, S. Ambrosius.
3. Consequenter asserunt Eucharistiam esse non nudam
figuram aut vacuum signum corporis Christi, sed continere
ipsum Christum. Ita Macarius Magnes, S. Cyrillus Alex.
4. ] icunt panem et vinum converti in corpus et sanguinem
Christi. Ita S. Gregorius Nyss., S. Chrysostomus, S. Cyrillus
Hier., S. J. Damascenus.
5. Proclamant Eucharistiam mysterium stupendum. Ita
Clemens Alex., SS. Cyrillus Hier., Chrysost., Ambrosius.
6. Jubent adorationem Christi in altari. Ita S. Chrysosto­
mus (1), S. Augustinus.
> 7. Describunt virtutem vivificam Eucharistiæ. Ita SS. Cyrill.
Hier., Chrysostomus (2).

Scholion. — Principia ad solvendas difficultates.
26. Non desunt tamen loca Patrum quæ, prima fronte, dog­
mati catholico adversari videntur. Ad quorum interpretationem
tum generales observationes sunt præmittendæ, tum speciales
tradendæ regulæ.
1° Observationes generales. — Loca difficiliora locutionesque
obscuræ facile explicantur : a) Ex lege arcani : Ne irrisioni
infidelium traderentur fidei mysteria, ac maxime augustissi­
mum Eucharistiæ sacramentum, Patres coram non initiatis
sæpe obscurius loquebantur (3). — b) Ex securitate fidei :
Tempore Patrum, nemine impugnante dogma catholicum,
non erat causa cur verba accurati seligerentur ac ponderarentur.
Unde discerpta hinc inde ac dilacerata testimonia Patrum aliud
per se significare videri possunt ac quod reapse significant si
cum contextu componantur, si spectetur auctoris scopus, si cum
aliis ejusdem locis et posterioribus fidei explicationibus com­
parentur.
2° Speciales regulæ. — 11
11 Regula. —Dum Eucharistia dicitur
figura, symbolum, imago corporis Christi, non hinc concluden­
dum est in Eucharistia deesse corpus et sanguinem Christi,
cum figura non tollat sempler realilalem.
Eucharistia dici potest figura, etc., 1) Ratione specierum : ita
Tertullianus , « Acceptum panem... corpus suum ihum fecit :
hoc est corpus meum dicendo, id est figura corporis mei seu
signum visibile corporis invisibilis (4). Ita S. Augustinus :
■ Sicut ergo secundum quemdam modum sacramentum corporis
Christi corpus Christi est, ita sacramentum sanguinis Christi
sanguis C.hristi est. » —« Non enim Dominus dubitavit dicere :
(1) Batiffol, E Eucharistie, p. 435. — (2) Franzelln, th. 8, p. 110 sq.
(3) Cf. Origen., In Levit., hom. 9, n. 10 ; S. Aug., Sermo 132, n. 1, 2 ;
De doctrina Christiana, 1. III, c. 12, etc.
(4) Adv. Marcionem, 1. IV, c. 40 ; cf. 1. I, c. 14 ; Journel, 343, 333.

DE PRÆSENTIA REALI

29

hoc corpus meum. cum signum daret corporis sui (1). » —2) ta­
lione Christi passionis, cujus recolitur memoria ; 3) Ratione
corporis ( hristi mystici, cujus Eucharistia est symbolum et velut
compago (1 Cor., x, 17). Ita S. Augustinus : « Si ergo vos estis
corpus < hristi et membra, mysltrium vestrum in mensa domi­
nica positum est : mysterium vestrum accipitis. ?.d id quod
estis, amen respondetis, et respondendo subscribitis. Audis
enim : Corpus ( hristi ; et respondes : amen. Esto membrum
corporis Christi, ut verum sit amen (2). «
2a Regula. — Quando Eucharistia dicitur panis, id est :
a) vel quia panis sumitur pro cibo reficiente instar panis, sicut
manna dicitur panis ; b) vel quia ex pane est, sicut serpens,
a Moyse productus, dicitur virga (Exod., v) ; c) vel quia rema­
nent panis accidentia, color, 1 gura, sapor, etc.
3a Regula. — Cum negatur corpus Christi exislere in Eucha­
ristia. vel sumi a communicantibus, innuitur solum non existere
aut sumi modo sensibili et carnali. Ita S. Aug. : In Ps. xcvm
enarr. 9 : « Spiritualiter intelligite quod locutus sum : non hoc
corpus quod videtis, manducaturi estis, et bibituri illum san­
guinem (3). »
4α Regula. — Dum negatur, ab iis qui fidem non habent, vel ab
iis qui in gratia non sunt, comedi corpus ( hristi. id intelligitur
non de reali sed de fructuosa comestione. Ita S. Aug. : « Vita
unicuique erit corpus et sanguis ' hristi. si quod in Sacramento
visibiliter sumitur, in ipsa veritate spiritualiter manducetur,
spiritualiter bibatur (4). »
5a Regula. — Si quæ probant realitatem corporis C.hristi
mystice explicentur, non ideo sensus litteralis excluditur : sæpe
enim Patres relicto sensu litterali, ut clarore. inhærent spiri­
tuali et mystico, tanquam obscuriori et sublimiori. Ita S. Aug. :
« 1 e spiritu < hristi non vivit nisi corpus « hristi... O sacramen­
tum pietatis ! O signum unitatis ! O vinculum caritatis ! Qui
vult vivere, habet ubi vivat, habet unde vivat. Accedat, credat,
incorporetur, ut vivilicetur (5). »

Assertio 2a : Realem præsentiam Christi testantur perpetua
praxis Ecclesiæ et fides.
Ilæc praxis et Tides constat tum ex Ecclesiæ magisterii
(1) Ep. 98, c. 9 ; Cont. Adamant., c. 12, n. 3 ; Journel, 1424, 1566. Cf. Ba­
tiffol, IJ Eucharistie, p. 215 sq. ; p. 438 sq.
(2) Sermo 272 ; Journel, 1524.
(3) Journel, 1480 ; cf. De doctrina christ ana, 1. Ill, c. 16, n. 24; Journel,
1587 ; S. Cyrill. Hier., Calech., myst. 4, n. 4.
(4) Sermo 131, η. 1 ; Sermo 71, n. 17 ; In Joan., tr. 27, n. 11, ap. Fran­
zelln, p. 138.
( ) In Joan., tr. 26, n. 13 ; Journel, 1824 ; cf. tr. 27, n. 5 ; sermo 272, etc. ;
Portalié, in Diet, théol., art. Augustin, col. 2424 sq. ; Bareille, art. Euch.,
col. 1176-1179.

30

DE PBÆSEXTIA BEAM

documentis, tum ex Lilurgiis antiquissimis, tum ex variis
monumentis et inscriptionibus 1).
27. 1° Ecclesiæ documenta. - Usque ad sæculum xi, viguit
pacifica fidei possessio ; nil mirum ideo si ante negationem
Berengarii desint Ecclesiæ documenta.
Exsurgente autem hæresi illa, a concilio Romano VI (1079)
Berengario imponitur solemne jusjurandum, quod legi potest,
n. 38, sub fine.
En alia præcipua documenta : 1) Professio fidei Waldensibus
præscripla ab Innocentio III (1'208) : 1 Sacrificium, id est panem
et vinum, post consecrationem esse verum corpus et verum
sanguinem Domini nostri .Icsu Christi, firmiter et indubitanter
corde puro (-redimus et simpliciter verbis fidelibus affirma­
mus (2). »
2) Concilium Lai. /I' (1215) : « Corpus et sanguis (Christi)
in sacramento altaris sub speciebus panis et vini veraciter
continentur, transsubstanliatis pane in corpus et vinum in
sanguinem potestate divina (3). »
3) Professio fidei a Mirhaele Palæologo in concilio Lugd. II
1274) Gregorio X oblata : « Romana Ecclesia tenens et docens
quod in ipso sacramento [Eucharistiæ] panis vere transsubstanliatur in corpus et vinum in sanguinem Domini nostri Jesu
Christi (4). »
4) Propositio 3a Widefi damnata a Martino V in Cone.
Constant iensi (1 118) : » Christus non est in eodem sacramento
identice et realiter [in] propria præsentia corporali (5). » — Idem
Pontifex Π idefilis et Hussitis jubet ut credant quod, post
consecrationem sacerdotis in sacramento altaris, sub velamento
panis et vini,,., sit... idem per omnia Christus, qui fuit in cruce
passus et sedet ad dexteram Patris (6). »
5) Eugenius IV, in Decreto pro Armenis (1439) docet quod
ipsorum verborum virtute, substantia panis in corpus Christi,
et substantia vini in sanguinem convertuntur, ita tamen quod
totus Christus continetur sub specie panis, et totus sub specie
\ ini » (7).
6) Concilium Tridenlinum (1545-1563) doctrinam catholicam
de præsentia reali Christi in Eucharistia disertissime proclamat
et vindicat adversus Sacra men tarios, llussitas, Calvinistas et
omnes sæculi xvi Reformatores (8).
7) Benedictus XIV verba Tridentina credenda imponit (1743)
in professione fidei Orientalibus (Maronitis) præscripla (9). —12
(1) Marucchi, Le dogme de Γ Eucharistie datis les monuments des premiers
siècles, 1910; Eléments d'Archéologie, 2 vol., Paris, 1900; Wilpert, Die
Fractio panis, 1895 (Irad. fr.), Paris, 1896 ; Bour, in Diet, thcol., art. Euch.,
col. 1 183-1209 ; Léplcler, De SS. Euch., p. 105 sq. ; D’Alès, p. 52-57 ; 72-73.
(2) Denzlnger, 424. — (3) D., 430. — (4) D., 465. — (5) D., 583.
(6) D., 666, 667. — (7) D., 698. — (8) D., 874 sq., 930 sq. — (9) D., 1469.

31

DE PRÆSENTIA REAU

Sensum autem catholicum defendit Pius VI 1794) contra
Pistorienses et Leo Alii contra Bayma (1875) et Rosmini
(1887) (1).
2° Liiurgiæ. · Omnes antiquæ Liturgiæ, sive orientales sive
occidentales, clare praedicant aut aperte supponunt veritatem
præsentiæ realis :
a) Constitutiones aposlolicæ liturgiam antiquissimam conti­
nent. Porro sic habent : « Poscimus te, ut super hæc dona in
conspectu tuo proposita placate respicias... atque supra hoc
sacrificium mittas Sanctum tuum Spiritum... ut exhibeat
panem hunc corpus Christi lui et calicem hunc sanguinem Christi
lui ». Postea « Episcopus quidem tribuat oblatam hostiam
consecratam), dicens : Corpus Christi : et qui recipit, respon­
deat : Arnen. Diaconus vero teneat calicem ac tradendo dicat :
Sanguis Christi, calix vitae, el qui bibit, respondeat : Arnen.
Finita ceremonia, « Diaconus... pronuntiet : percepto pretioso
corpore et pretioso sanguine Christi, agamus gratias (2) .
b) In sacramento Serapionis (iv sæc.), hæc leguntur : Deus
veritatis, adveniat Verbum sanctum tuum super hunc panem,
ut panis fiat corpus Christi, et super hunc calicem, ut calix
fiat sanguis veritatis ». Post communionem additur : " Gratias
tibi agimus, quia nobis dedisti communionem corporis et san­
guinis (3). »
c) In liturgia Alexandrina (S. Marci), preces fiunt ut Spiritus
Sanctus oblata « sanctilicet et consecret tanquam Deus omni­
potens et faciat panem quidem corpus, calicem autem sanguinem
Xovi Testamenti ipsius Domini cl Dei el Salvatoris et summi
regis Jesu Christi ». — Similia inveniuntur in liturgiis orienta­
libus : S. Jacobi (Hierosolymitana), S. Hasilii (Caesariensis).
S. Chrysoslomi (Constantinopolitana), .S. Cyr illi Alex. (Coptica).
Cregorii Illuminatoris (Armenorum), etiam hæreticorum Chal­
daeorum, Theodori Interpretis (Mopsuestiensis) et Neslorii; in
liturgiis occidentalibus : Romana, Ambrosiana, Mozarabica
(Gotho-Hispana), Gallicana.
In variis liturgiis, sacerdos ante communionem dicebat :
« Credo et confiteor, usque ad extremum vitæ spiritum, hoc esse
corpus vivificum Filii lui Unigeniti, Domini Dei et Salvatoris
nostri .Jesu Christi (4). »
Inde patet omnes liturgias, a primordiis Ecclesiæ, aperte
docere præsentiam realem corporis et sanguinis Christi. Hinc
fideles, suscipientes Eucharistiam, summa decentia accedebant,
puro corde, curamque maximam adhibentes ne quid hostiæ
(1) Denzinger, 1529, 1843 sq., 191 ‘J sq.
(2) Kirch, 61 G, 620, 621.
(3) Cf. Batiffol, D Eucharistie, p. 312 sq.

(4) Pesch, n. 661.

32

DE PRÆSENTIA REALI

consecratæ in terram decideret (1), nec eam sumebant nisi
« prius adoraverint (2) ».
28. 3° Picturæ catacumbarum. — En præcipua symbola :
1) manna deserti ; 2) multiplicatio panum et piscium (Mattii.,
xiv, 14 sq. ; Joan., vi) ; .3) convivium septem discipulorum, in
pane et pisce (Joan., xxi) ; 4) miraculum Canae; 5) Piscis
(r/ ύ:), qui est .Jesus Christus 1 ei Filius Salvator, juxta hieroglyphicam Christianam ex litteris initialibus : Ιησού. χοιστο. θεού
ϊ-.ό; Σ·.·-ηο ; 6) vinea cum racemis, quos comedunt columbæ ;
7) vas lacie plenum, nimbo coronatum : nimbus symbolum
divinitatis, testatur divinitatem Christi; vas lacte plenum
innuit ( hristum ibi esse animarum cibum ; 8) mensa, super­
posito pisce dum adstat vir in manibus tenens panem (3).
4° Inscriptiones antiquæ. — a) Notissimum est carmen quod
Abercius, episcopus Hierapoleos in Phrygia, in line secundi
sæculi, super tumulum suum inscribendum dictavit :
♦

«... Paulum ego sequebar. Fides autem ubique præibat,
Et apponebat cibum ubique Piscem (ί/Ουν) e fonte
Maximum immaculato, quem prehenderat Virgo casta,
Et hunc attribuebat amicis, manducandum perpetuo
Vinum bonum habens, mixtum dans cum pane (4). »
b) Simile est epitaphium (iit sæc.) Auguslodunensis Peclorii :
« Piscis caelestis divum genus, corde augusto
Utere, accepto fonte immortali inter mortales
Eivinarum aquarum...
Servatoris sanctorum mellitum accipe cibum,
Comede esuriens. Piscem tenens manibus (5). »
c) Similis etiam inscriptio S. Tarcisii a S. I amaso conscripta :
« Tarcisium sanctum Christi sacramenta gerentem
Cum male sana manus premeret vulgare profanis,
Ipse animam potius voluit dimittere cæsus
Prodere quam canibus rabidis cælestia membra (6). »
Asserlio 3a : Realis Christi præsentia confirmatur argumento
præscriptionis.

En Argumentum.
29. Sæculo xvi, imo et sæc. xi. quando prodiit Berengariiis,
(1) Tertullianus, De corona militis, in ; Orlg., In Exod., hom. 13, n. 3
(Journel, 367, 490) ; S. Cyrill. Hier., Cal., mysl. 5. c. 21 ; S. J. Damasc.,
De fide orthod., 1. IV, C. 13.
(2) S. Aug., In Ps. xcvin, enarr. 9 ; Batiffol, V Eucharistie, p. 435.
(3) D. Leclercq, in Diet. Arch., art. Calacombcs ; Martlgny, Diet, des
antiquités chrétiennes, art. Baptême, Confirmation, Eucharistie, Manne ;
in Diet. Apol., art. Epigraphie.
(i) Kirch, n. 133 ; in Diet. Archéol. et théol., art. Abercius.
(5) Klrch, 209. — (6) Klrch, 523 ; cf. Batiffol, op. cit., p, 183 sq.

DE PRÆSENTIA REALI

33

dogma præsentiæ realis profitebantur tum Ecclesia Latina,
quæ statim doctrinam Berengarii ut hæreticam damnavit,
tum Ecclesia Græca, quæ semper præsentiam realem admisit,
ut constat ex testimoniis jam datis. Quare Lanfrancus, Archiep.
Canluariensis, ad Berengarium : « interroga universos qui lalinæ
lingux nostrarumve litterarum notitiam perceperunt ; inter­
roga Grxcos, Armenos, seu cujuslibel nalionis quoscumque
christianos homines : uno ore hanc fidem se testantur ha­
bere (1). » Atqui dogma illud non potuit esse humane incenium
et inlroduclum in anterioribus sæculis. Ergo est divinitus
revelatum.
Prob. min. : a) Non fuit ab homine incenium, siquidem ita
aciem rationis transcendit, ut neque ejus possibilitatem,
absque divina revelatione, homo suspicasset.
b) Non fuit ab homine inlroduclum, nam hoc dogma adeo
est praclicum et quolidiani usus, ut non potuisset induci,
quin statim, sua novitate, Ecclesiam commovisset. Atqui
nullum exstat vestigium hujus innovationis, nullaque me­
moria contentionum, ea occasione, excitatarum.
1) Nonnulli Nocalores fingunt Anastasium, Montis Sinaï
monachum, posuisse fundamentum hujus dogmatis (c. 636),
et Epiphanium diaconum deinceps hoc novum dogma invexisse, sæc. viti, in Cone. Nicæno II, unde disseminatum est in
loto Oriente. — Sed falso : Etenim Anaslasius et Epiphanius
supponunt fidem de veritate corporis Christi in Eucharistia
ita constantem et universalem, ut ex ea, tanquam ex prin­
cipio extra controversiam posito, redarguerint Euhjchianos
incorrupticolas (qui tenebant Christi naturam, dolori, passio­
nibus et corruptioni non fuisse obnoxiam) (2). Præterea.
quomodo novum dogma suscipere potuissent Episcopi totius
orbis ? Quomodo illud Nesloriani et Monophysilæ jam a sæc. v
extra Ecclesiam rejecti ?
2) Alii contendunt Paschasium Badberlum. abbatem monas­
terii Corbiensis, fuisse primum assertorem præsentiæ realis.
At prorsus immerito : Paschasius enim, in libro « De corpore
el sanguine Christi », c. 831 conscripto, declarat se exponere
dogma præsentiæ realis. secundum antiquam Ecclesix fidem. —
(1) De corp, et sang. Christi, c. 22 ; c(. Jugle, Theologia dogmatica Christia­
norum orientalium, t. III, p. 182-193.
(2) Cf. Manuale, t. II, De Incarnatione, n. 466 sq., n. 556-sq.

Theol. IV.

2

34

BE PRÆSENTIA REALI

Impugnatores quidem habuit Babanum Maurum et Halramnum, non quoad realilalem præsentiæ, quam omnes prædicabant, sed quoad modum loquendi. Paschasius enim docebat
in Eucharistia omnino idem (1) esse corpus Christi, quod e Vir­
gine Maria natum ; hi autem negabant illud esse simpliciter
idem, sed idem esse quoad substantiam, non vero idem quoad
speciem seu quoad existendi modum (2).
Assertio la : Realis Christi præsentia rationi valde congruit.
Probatur :
30. Sane sola ratione probari nequit : 1) jactum præsentiæ
realis, quod, pendens e libera Dei voluntate, solo Dei testi­
monio constare potest ; imo : 2) nec possibilitas, adeo mysterium
est altissimum, infinite superans campum humanæ rationis, ut
infra magis apparebit.
Ratione autem, fide illustrata, ostendi potest hanc præsentiam esse valde convenientem. Porro rationes convenientiae,
a S. Thoma propositas r3), sic evolvit Pesch (4) ex Suarezio 15} :
a) Ex parte Dei. — « 1. Ad divinam bonitatem pertinet, ut
omnibus modis se communicet. Ergo sicut conveniens fuit, ut
Verbum divinitatem communicaret cum humanitate; ita con­
veniens est ut lotum se cum singulis hominibus reali aliquo
modo communicet.
2. Divina sapientia dignum fuit velut summam donorum
omnium in unum sacramentum colligere.
3. Divina potentia glorificatur per summum miraculum, quod
in hoc sacramento intervenit, quod est quædam consummatio
omnium operum divinorum.
4. Idem valet de aliis attributis liberalitatis, misericordiae,
imo et justitiae, quia homo, sicut per cibum mortuus est, ita.
per dignum hujus cibi usum, ad vitam immortalem redire
debet.
b) Ex parle hominis. — 1. Sanctilas hominum maxime eo
promovetur, quod ipsa sanctitas substantialis iis unitur.
2. Augetur fides credendo hoc difficillimum mysterium.
3. <'rescit spes, quia Deus, postquam tantum dedit, minora
non denegabit.
(1) Verius : id a Paschasio doceri arbitrabantur ejus adversarii ; cf. Lepin,
L'idée du sacrifice de la Messe..., Beauchesne, 1926, p. 6-10.
(2) Pesch, n. 642-646 ; J. Ernst, Die Lehre des Paschasius lladbertus von
der Eucharistie, Freiburg, 1896 : Vernet, in Diet, théol., art. Euch., col. 12101233 ; Chollet, La doctrine de VEucharistie chez les Scholastiques, Paris,
Bloud. 1905, p. 22 sq. ; Coghlan. De sanctissima Eucharistia, p. 214 sq. ;
D’Alès, p. 69-72.
(3) 3, q. 75, a. 1 ; in 4, dist. 10, q. 1, a. 1. — (4) Pesch, u. 647.
(5) Disp. 46, sect. 7.

I)E PRÆSENTIA REALI

I. Maxime inflammatur caritas, tanto amore Christi pro­
posito.
5. Firmatur unitas cum proximis, quia omnes eidem mensæ
cælesti accumbimus.
6. Extollitur religio Christianorum, cui medium suppetit
tam perfecte Deum colendi, et in qua omnes figuræ et typi
veteris cultus implentur.
7. Omnibus necessitatibus animæ hoc sacramento satisfit,
quia, post generationem et virile robur, nihil requiritur nisi
alimentum, quod quam excellens hic datur !
8. Christus est, in Eucharistia, humilitatis, patientiæ, omniumque virtutum exemplar (1 »

31. I critas præsentiæ realis adhuc con/irmalur variis mira­
culis. — Illa miracula, numero propemodum infinita, legi
possunt apud Patres et apud scriplores ecclesiasticos. S. Cy­
prianus narrat quemdam, dum indigne accederet ad sacram
mensam, loco Eucharistiae cinerem invenisse (2) ; S. Grego­
rius IVI refert S. Agapitum loquendi facultatem cuidam resti­
tuisse, dato illi corpore Domini ; Joannes diaconus, in vita
ejusdem Gregorii, memorat mutatam esse Eucharistiam in
lapidem, in ore cujusdam. qui de illius veritate, cum illam acci­
peret, dubitavit.
Omnibus notum est miraculum, quo inductus fuit Urba­
nus IV ut solemne festum Corporis Christi institueret in universa
Ecclesia : a. 1263, contigit Bolsenæ, in diœcesi Urbevetana
(Orvieto), sacerdotem quempiam, post consecrationem, de
veritate corporis et sanguinis dubitasse ; statimque ex hostia
vivus sanguis manare cœpit et sacrum corporale intingere.
Ouo miraculo attonitus, conversus est sacerdos infelix. Urbanus
Pontifex sedulo factum perpendit ac perpendere jussit atque
miraculum uti certum habuit. Quare corporale illud, solemnitate instituta, in ecclesia Urbevetana reposuit (3).
Ex his et aliis miraculis, quæ, brevitatis causa, praetermitti­
mus, concludere licet : « Humana? rationis quo magis erga
tantum mysterium intendatur obsequium, quasi adjumento
suppetere prodigia, in ejusdem gloriam veteri memoria et
nostri patrata, quorum publica exstant, non in uno loco, eaque
insignia monumenta (4). »
(1) Cf. Monsabré, Exposition du dogme talholique, 67e conf.
(2) Cf. Batiffol, L'Eucharistie..., p. 227 sq.
(3) Grand catéchisme de la Persévérance chrétienne, t. \ ; De Ségur,
La présence réelle, xv ; Couet, Les miracles historiques du T. S. Sacrement ;
Eberlé, Faverney, son abbaye et le miracle des saintes hosties, 2 vol., Luxeuil.
(4) Leo XIII, Encyc. Miræ caritatis, ed. B. Presse, t. VI, p. 304.

D E TRANSSU BSTANTI ATI ONE

36

CAPUT II
CHRISTUS EST PRÆSENS PER TRANSSUBSTAN­
TIATIONEM

Dicemus : a) de ipsa transsubstantialione ; b) de manentibus
speciebus.

ART. I

De ipsa transsubstantiatione
Errores.
32. 1° Præter haereticos qui ipsam praesentiam realem directe
respuunt et indirecte transsubstantiationem rejiciunt (supra,
n. 7\ certo ipsam transsubstantiationem negant : omnes illi
qui vel tenent corpus Christi eucharisticum esse non corpus
e Virgine natum, sed corpus simpliciter novum, consecratione
productum : tunc enim substantia panis non realiter convertitur
in verum Christi corpus ; vel autumant corpus eucharisticum
subire in communicante eas vicissitudines, quæ alimentorum
digestionem et absorptionem consequuntur (1), siquidem ad
veram transsubstantiationem requiritur ut substantia panis
convertatur in corpus Christi gloriosum et incorruptibile.
2° Ceterum observa omnes errores, qui dogmati transsubstantiationis directe contradicunt, reduci ad consubstanlialionem
aut ad impanalionem. — a) Alii enim praedicant substantiam
panis el vini remanere, cum corpore et sanguine Christi, et sic
Christum esse cum, in aut sub pane et vino, sive quia corpus
Christi est ubique (2) et ideo etiam sub hostiis (3), sive propter
aliam rationem : hi sunt consubslaniialores, ut Bcrcngai ius,
•

«

(1) Ita Stercorani. Cf. Alger. Leodlen., De sacr. corp, cl sang. Domini,
1. II, C. 1.
(2) Ita Illirycus, Kemnitius et Ubiquistæ.
(3) Cf. Bossuet, Histoire des variations, 1. 11, c. 41 ; Bellarmlnus, De
Each., I. HI, c. 11 sq.

DE TRANSSUBSTANTIATIONE

37

Wiclcfus, Lulherus, multique Lutherani (1) et hodierni Anglicani. ‘— b) Alii autem putant unionem Verbi cum pane in
Eucharistia co modo 1 eri quo. in Incarnatione, iit unio Verbi
cum natura humana, et sic < hristus hypostatice unitur pani et
vino : hi sunt impar.alorcs, ut Morophysilæ, Osiander, Luther i
discipulus. Carlcsius, P. Alersenne. Dtsgabels (·. ). Fere idem
docet Joannes Parisiensis (| 130G). lingens Verbum uniri pani
non immediate, sed nudianle suo prcprio cor/ ore. (3).
3° 1 enique genu iram notionem transsubstantiationis cor­
rumpunt omnes illi qui dicunt v< l remanere mahriam panis,
dum convertitur forma (4), vel manere naturam panis, desi­
nente substantia (5). vil substantiam panis 1 eri veram carnem
Christi, quia « Christus eam facit terminum sui principii sen­
tientis. ipsamque sua vita vivi! eat » (6), vel substantiam panis
desinere per annihilalioncm (7), vel dogma transsubstantia­
tionis non habere nisi sensum quemdam practicum (8).

Doctrina catholica.
33. Hæc habet Tridentinurn : « Si quis dixerit, in sacro­
sancto Eucharistiæ sacramento, remanere substantiam panis
et vini una cum Corpore et Sanguine Domini nostri Jesu
Christi, negaveritque mirabilem illam et singularem conver­
sionem lotius substantiae panis in Corpus et lotius substantiae
vini in Sanguinem, manentibus dunlaxal speciebus panis et
vini, quam quidem conversionem catholica Ecclesia aptissime
transsubstantiationem appellat, a. s. (9). »
Hinc de fide est : a) Nihil remanere de substantia panis et
vini ; b) Manere duntaxat species panis et vini ; c) Totam
substantiam pan s et vini converti in Corpus et Sanguinem
Christi, haneque conversionem aptissime transsubslantialionem appellari, ideo Pistorienses, qui docebant « omnem
(1) Non pauci hodierni Lutherani quamdam unionem specialem ponunt
inter panem el corpus Christi, ita ut, medio pane, communicantes sacramen aliter unian ur cum Christo.
(2) E. Lemaiie, Doni Desgabets, son système, son influence, son école,
Paris, 1902, p. 102 sq. ; Jansen, in Diet, théol., art. Eucharistiques (acci­
dents), col. 1422, 1435.
(3) Mangenot, in Did. théol., art. Euch., col. 1309 sq.
(4) Durandus, in 4, disl. 11, q. 1, n. 16-17, in D d. théol., ibid.
(5) Ha Bayma ; cf. Denzinger, 1843-1846.
(6) Ha Rosmlnl, Denzinger, 1919-1920.
(7) Scotus, in 4, disp. 11, q. 4 ; Occam, in 4, q. 6, dub. 7 ; Gabriel Biel,
q. 1.
(8) Ha Modernistæ, Supra, n. 7.
(9) Sess. xm, can. 2 ; Denzinger, 884, cf. 877.

38

η E TB ANSSUBSTANTI ATI 0N E

panis et vini substantiam cessare. », sed omittebant « ullam
mentionem facere Iranssubstanlialionis seu conversionis lolius
subslanliæ panis in corpus, et totius substantia· vini in san­
guinem », a Pio VI damnati sunt, quia per hanc omissionem
subtrahitur notitia tum articuli ad fidem pertinentis, tum etiam
rods ab Ecclesia consecralæ ad illius tuendam professionem
adversus hæreses (1). »
Genuina notio transsubstantiationis.

34. a) Nomen. — Vocem illam, quantum scimus, primus
adhibuit Stephaniis, Augustodunensis episcopus (f a. 1139).
sed inde a medio sæculo duodecimo, sæpe usurpatur apud auc­
tores. Lulherus ideo maxime a vero aberravit, inventionem
hujus nominis tribuendo S. Thoma· et Thomistis (2).
Etymo­
logice autem, transsubstantiatio est translatio subslanliæ seu
actus quo una substantia transit, mutatur in aliam.
b) Ites. — Porro substantia lotum ens significat, exceptis
accidentibus : merito igitur transsubstantiatio dicitur conversio
lolius subslanliæ panis in substantiam corporis et lotius subslan­
liæ vini in substantiam sanguinis Christi, manentibus duntaxat
speciebus panis et vini.

Explicatur definitio.
35. Transsubstantiatio est :
1° Conversio. — Conversio autem est mutatio qua res.
desinendo esse id quod erat, transit in aliquid aliud quod ipsa
non erat·, seu brevius : transitus unius rei in aliam(3). Tn omni
conversione dantur : l) terminus a quo seu res quæ transit ;
2) terminus ad quem, in quem, res transit ; 3) nexus internus
inter desitionem unius et præsentiam alterius. — Terminus
autem a quo et ad quem dicitur ; totalis. si spectetur res ipsa
quæ transit vel in quam fit transitus ; formalis, si spectetur id
secundum quod res esse desinit cl esse incipit. Sic in conver­
sione aquæ in vinum, aqua et vinum sunt termini totales.
forma? substantiales aquæ et vini sunt termini formales.
(1) Const. Auctorem Fidei, 28 Aug. 1794, prop 29: Denzinger, 1529.
(2) De Ghellinck, in Diet, théol., art. Euch., col. 1287 sq. ; D’Alès, p. 89.
(3) Cf. Cachia, De natura transsubstantiationis ju.rta Λ'. Ί homant et
Scotum, p. 27-34.

D E TRANSSUBSTANTIATION E

39

Hinc ad veram conversionem : a) Requiritur ut fiat inter
duos terminos positivos : ut detur enim conversio, oportet ut
eadem res aliter se habeat prius et posterius ; atqui si prior
terminus est negativus, v. g. in creatione, res non fuit prius ;
si posterior terminus est negativus, v. g. in annihilat ione. res
non erit posterius.
b) Requiritur ut terminus a quo desinat, saltem secundum
aliquid, et terminus ad quem, etiam secundum aliquid, inci­
piat ; secus res non se haberet aliter prius et posterius.
c) Non sufficit ut alter terminus post alterum veniat, sed
requiritur ut desitio termini a quo ordinem habeat internum
et nexum positivum ad praesentiam alterius termini ; requiritur
nempe ut desitio unius sit positio alterius seu ut prior desinat
in alterum.
d) Nonnulli auctores (1) quartam addunt conditionem,
nimirum ut remaneat elementum quoddam commune utrique
termino.
Id certe contingit in conversionibus naturalibus, in quibus
materia realiter eadem perseverat sub utroque termino.
In iranssubslanlialione etiam manent accidentia panis et
vini ; at hæc permanentia non ingreditur positive formalem
rationem conversionis substantial in substantiam, nec acciden­
tia sunt, in rei veritate, quid commune pani v. g. et corpori
Christi : huic enim nec inhærent nec inhærere possunt, nec
physice componunt cum ipso (n. 56, 75). Ideo accidentium
permanentia est tantum conditio necessaria : 1) non quidem
♦
ad veritatem conversionis ut sic, sed ad veritatem hujus
conversionis, scilicet ut fiat conversio lolius et solius substan­
ti æ ; 2) ad efficiendam et exterius nolificandam praesentiam
realem Christi : per accidentia enim et per ea sola seu per
species sacramentales Christus et ibi præsens est et nobis
præsens manifestatur.

36. 2° Conversio totius substantiae.
a) Conversiones
naturales sunt accidentales aut substantiales. secundum quod
termini formales sunt accidentales aut substantiales : 1) In
conversione accidentali, substantia termini a quo eadem
remanet, sed novam induit formam accidentalem, ut cum
ferrum ex nigro fit candens. 2) In conversione substantiali
(1) Suarez, Lessius, De Lugo : <;!. Lercker, n. 335, 336.

D E TRANSSU BSTANTI ATI O N E

40

(formali), subjectum ex una forma substantiali transit sub
aliam formam substantialem, eadem remanente materia, ut
communiter fit in general ion e et corruptione, imo in conver­
sione miraculosa quoad modum, v. g. in conversione aquæ in
vinum in Cana Galilææ.
b) Transsubstantiatio autem est conversio formalis simul
et materialis, seu conversio totius substanliæ in aliam substan­
tiam ita ut nihil remaneat de priori substantia. Ideo hæc
conversio specifice differt ab omnibus aliis conversionibus, in
quantum termini formales adæquate identificanlur in ea cum
terminis lolalibus. adeo ut apte designetur vocabulo proprio (1).
Ex hac vero præcipua differentia aliae defluunt : 1) « In
naturalibus conversionibus convert itur totum in lotum z: non
autem·paries essentiales in partes. Totus enim aer convertitur
in aquam ; sed maleria aeris non convertitur in aliquid, quia
est eadem ;» forma aeris etiam non convertitur, quia abscedit
illa, et altera introducitur... sed hic (in transsubstantiatione)
et totum convertitur in totum, quia panis iit corpus Christi...
et partes etiam convertuntur in partes : quia maleria panis
iit materia corporis Christi, et forma panis fit forma corporis
Christi « (2).
2) « In naturalibus conversionibus transmutatur et id quod
convertitur et id in quod convertitur (3) » : terminus enim a
quo corrumpitur et terminus ad quem generatur (corruptio
unius, generatio alterius) ; in transsubstantiatione, terminus
a quo non corrumpitur, siquidem neque materia neque forma
cessant ab esse, sed « in meliorem substantiam commutan­
tur » (4) ; terminus ad quem non generalur, quia præexistit
et in suo esse omnino immutatus perseverat : « illud in quod
fit conversio, erat præexistens, et non ei additur ; quia, ut
dictum est. illud quod convertitur, convertitur in ipsum, et
secundum totum et secundum omnes partes ejus. Unde
hoc. in quod terminatur conversio, nullo modo lransmulatui\
scilicet corpus Christi ; sed solum panis, qui convertitur » (5),
3) Conversiones naturales fiunt alleralione. ac proinde
successive : agens enim naturale non potest attingere principia
(1)
(2)
(3)
(5)

Cont. Gentes, 1. IV, c. 63.
In
dist. 11, q. 1, a. 3, q. 1.
S. Thomas, ibid. — (4) S. Bonaventura, in 4, dist. 11, p. 1, q. 3.
S. Thomas, in i, ubi supra.

·]

9

|
I
|
!

I
I

j
X
;

DE TRANSSUBSTANTIATIONE

41

entis, secundum se absolute considerata ; sed solum attingit
formas, secundum quod pendent a potentia subjecti : alterando
scilicet subjectum et disponendo illud ad receptionem alterius
formae, agens naturale facit ut nova foima educatur c potentia
materiae, et abscedat praecedens foima. quæ est cum ea incompossi bilis.
Transsubstantiatio autem fit in instanti, immediate attin­
gens usque ad ipsa principia entis, ad ipsum scilicet et totum
ens substantiale secundum se (1). Quare transsubstantiatio
excedit causalitatem cujuscumque agentis naturalis, et fieri
nequit nisi virtute L ei, qui solus, cum sit auctor totius entis,
potest convertere id quod est entitatis substantialis in uno,
in id quod est entitatis substantialis in altero (2).
Merito igitur transsubstantiatio dicitur : 1) conversio singu­
laris, quia non datur aliud exemplum in ordine naturæ vel
gratiæ ; 2) conversio mirabilis, quia est vere mysleriosa : nos
penitus transcendit, et miraculosa, in quantum fit præler, imo
contra naturæ cursum : dantur enim exempla contraria conver­
sionum naturalium, « et ideo hæc conversio videtur esse contra
conceptiones intellectus, et propter hoc, difficilius ei assentitur
quam creationi, qme est ex omnino non existente. cujus modi
mutationem non vidit » (3).

37. 3° Manentibus duntaxat speciebus. — Conversio enim
fit inter solas et tolas substantias, ita ut maneant species seu
accidentia substantiæ conversæ. Hæc accidentia species vocan­
tur (specio, conspicio) quia aut videntur aut saltem sensibus
percipiuntur.
His prælibatis, 1) demonstrabimus doctrinam fidei contra
hærcticos ; 2) breviter exponemus sententias theologorum circa
naturam transsubstantiationis.

§ I. — Demonstratio

catholica

Assertio : Post consecrationem : 1) cessat tota substantia
panis et vini ; 2) quæ tamen non annihilatur, sed totaliter
convertitur in sutstantiam corpoiis, et sanguinis Domini
( De fide).
f) 3, q. 75, a. 7. — (:’) 3, q. 75, a. 4, ad 3.
(3) In 4, dist. 11, q. 1, a. 3, s. 3, ad 1 ; 3, q. 75, a. 8, ad 3.

D E T B ANSSUBSTANT1 ATI 0 N E

42

Probatur thesis :

38. 1° Constat ex verbis institutionis. - A. Cessat substantia
panis.
Verbum « hoc » est pronomen demonstrativum substan­
tiae, significans nempe, sensu proprio (et formali, ut modo
dicemus), hanc substantiam, substantiam quæ hic praesens est,
quae per accidentia externe manifestatur, qua* sub his acciden­
tibus continetur. Itinc Christus, dicendo « Hoc est corpus
meum », id aperte intelligil et id tantum affirmat : rem scilicet
quam manibus tenet, esse corpus suum. (1)
Ideo ad veritatem propositionis « Hoc est corpus meum ».
requiritur ut. in fine enuntiationis adsit identitas substantialis
inter subjectum (hoc) el praedicatum (corpus meum) seu ut
res contenta sub speciebus panis sil vere corpus Chrisli. Atqui
haec identitas reapse non datur et ideo nec affirmari potest,
si remanet substantia panis : etenim quando una substantia
latet in alia quæ suis propriis accidentibus exterius manifesta­
tur, pronomen demonstrativum hoc necessario designat illam
substantiam, quæ suis accidentibus se manifestat : ratio est
quia res per accidentia propria cognoscimus ac proinde eas
ex accidentibus nominamus.
« Hoc » itaque designat semper substantiam externe mani­
festatam. non substantiam latentem, nisi forte prima substan­
tia, ex natura sua vel ex usu. ad aliam continendam ordinetur :
sic, demonstrando lagenam vel amphoram, dices : hoc est
vinum. AI qui panis, nec natura sua, nec usu communi, ordina­
tur ad continendum corpus Christi. Ergo, in præsenti, si rema­
net substantia panis, hoc eam designat, non corpus Christi,
et falsa est formula (2).
B. FU Iranssubslantialio. — Sane verbum « hoc » duplicem
habet sensum : 1) formaliter seu per se significat in confuso
id quod continetur sub accidentibus panis, substantiam scilicet
quæ continetur sub his accidentibus, abstrahendo a determi­
natione ejus propriæ naturæ (3) ; et hoc formale significatum,
ut patet, prorsus immutatum manere debet ; 2) materialiter
autem significat id quod a parte rei respondet huic rationi
(1) Cajetanus, in 3, q. 75, a. 2, n. 15 ; Cachla, op. ci'., p. 3G.
(2) 3, q. 75, a. 2, 0 ; C. Genres, 1. IV, C. 63.
(3) In 4, dist. 8, q. 2, a. 1, q. 4, ad 1 ; 3, q. 75, a. 8. Hoc ideo formale
significatum est i) determinatum, in quantum significat « contentum t> sub
his accidentibus ; 2) indeterminatum, in quantum non dicit propriam natu­
ram hujus contenti.

DE TRANSSUBSTANTIATION E

43

objectiva», scilicet hanc substantiam determinatam, quæ reapse
sub panis accidentibus continetur.
Jamvero Christus aperte affirmat id quod tenet manibus
(formale significatum) esse corpus suum. Atqui id quod mani­
bus tenet, in principio dictionis, est (materialiter) substantia
panis ; in fine autem seu prolata propositione declaratur esse
(materialiter) substantia corporis ejus. Ergo, ut propositio
maneat vera, ut salvetur formale significatum subjecti hoc ».
de necessitate oportet ut, substantia panis (materiale subjecti
significatum) sil, vi verborum, totaliter conversa in id quod
enuntiat prædicatum, scilicet in substantiam corporis Christi,
solis manentibus accidentibus panis conversi. Sed in hoc
præcisc consistit ratio propria transsubstantiat ionis. Ergo vere
lit transsubstantiatio.
Vides igitur substantiam panis non annihilari, sed nec posse
annihilari. Nam si annihilaretur : 1) mutaretur formale signifi­
catum verbi « hoc », ut patet, et propositio foret falsa : efficeret
enim quod non significat ; 2) substantia corporis ei succedens,
præsens in Eucharistia fieri non posset nisi vel per creationem
vel per adductionem, sed. missis difficultatibus de quibus
n. 42 sq., iterum mutaretur formale significatum. Ergo.
2° Constat ex verbis Tridentini.
« Quoniam autem Christus
redemptor noster corpiis suum. id quod sub specie panis offere­
bat, vere esse dixit, ideo persuasum semper in Ecclesia Dei fuit,
idque nunc denuo sancta hæc Synodus declarat, per consecra­
tionem panis et vini, conversionem fieri lotius substantiae panis
in substantiam corporis Christi Domini nostri, et lotius sub­
stantiae vini in substantiam sanguinis ejus. Quæ conversio
convenienter et proprie a sancta catholica Ecclesia transsubslaniialio est appellata (1). »
Concilium itaque, ex ipsis verbis, quibus Christus Eucha­
ristiam consecravit, asserit, et demonstrat transsubstantialionem ; imo declarat. Ecclesiam semper intellexisse hæc verba
non aliter explicari posse nec veritatem habere nisi per Iranssubstantiationem. Cf. alia magisterii documenta n. 27 recitata.
3° Constat ex Traditione. — Equidem vox « transsubstan­
tiatio » ante sæc. xn non occurrit, sed res ipsa, etiam apud
antiquos Patres, æquivalenler invenitur : A. Dicunt enim :
a) elementa non remanere panem et vinum communem, sed
(II Sess. xm, cap. 4 ; Denzinger, 877.

DE TRANSSUBSTANTIATION

fieri eucharisliala (1) ; b) fieri Eucharistiam, quæ est corpus
et sanguis Christi (2) ; c) non amplius esse panem et vinum, sed
esse carnem et sanguinem Jesu Christi (3) ; d) panem fieri,
e/fici corpus Domini (4) ; e) elementa in carnem et sanguinem
Christi mutari (5). transmutari, transclcmcntari (6), trans­
formari (7), transfigurari (8).

B. Frequenter, ut hoc mysterium illustrent, analogias desu­
munt e conversionibus mirabilibus. Adducunt, v. g. : 1) Exem­
plum Creatoris, omnipotentia sua. panem de terra creantis;
ita S. Cæsarius Arei. : « Quid autem mirum est. si ea quæ verbo
potuit creare, possit verbo creata convertere (9) ?» —2) Exem­
plum Christi, in Cana convertentis aquam in vinum, ita S. Cyril-,
lus Hier. : «Aquam olim in vinum... in Cana Galilææ transmutavit. et eum parum dignum existimamus cui cred; mus,
cum vinum in sanguinem transmut avit (10) ?» — 3) Exem­
plum cibi qui mutatur in substantiam comedentis ; ita S. J. Da­
mascenus : « Quemadmodum naturaliter panis per comestio­
nem. vinumque et aqua per potionem in corpus et sanguinem
comedentis et bibentis transmutantur.... sic panis... vinum
item et aqua, per Spiritus Sancti invocationem et adveni um.
præter naturæ vires, in corpus et sanguinem Christi ita con­
vertuntur, ut nequaquam duo sint, sed unum et idem (11).» —

(1) S. Justinus, I Apol., c. 65-66 ; Journel, 128.
(2) S. Irenæus, Adv. hær., 1. V, c. 2, n. 2 ; Journel, 249.
(3) S. Ignat., Ad Smyrn., 7, 1 ; S. Justinus, l. cit., S. Ephræm, Sermo
in hebdom. sanet., 4, 4 ; Journel, 64, 128, 707.
(4) S. Athan., Fragm. ap. Eutychen ; S. Cyrill. Hier., Cat. 19 (myst. 1),
c. 7, 23 (myst. 5), c. 7 ; S. Greg. Nyss., Or. in Bapt. Christi; S. Ambros.,
De sacramentis, 1. IV, c. 4, n. 14, c. 5, n. 23 ; S. Aug., Sermo 234, 2 ; Journel,
802, 840, 850, 1062, 1339, 1340, 1520.
(5) Theodoretus, E ran is tes, Dialog. 2 : Journel, 2151.
(6) S. Greg. Nyss., Orat. cat. 37 ; Theod. Mopsuest., Fragm. in Malth.,
xxvi, 26 ; S. J. Damascenus, De fide orth., 1. IV, c. 13 ; Journel, 1035, 1 113.
2371. « <$■. J. Damasceni doctrina communissima est ini er theologos Byzan­
tinos qui a sæculo 9 usque ad sæculuml5 fuerunt. » Jugie, t. III, p. 205.
(7) S. J. Chrysost., De prodit. Judæ, hom. 1, n. 6 ; S. Cyrill. Alex., In
Maith., xxvi, 27 ; Journel, 1157, 2101.
(8) S. Ambrosius, De fide ad Gratianum, 1. IV, c. 10, n. 124 ; Journel,
1270.
(9) Hom. 5, de paschale; Journel, 2231. — (10) S. Cyrill. Hier., Cat. 22
(myst. 4), c. 2 ; Journel, 844.
(1 ) S. J. Damasc., De fide orth., 1. IV, C. 13; Journel, 2371’; cf. S. Cyrill.
Alex., In Luc., c. 22.

DE TRANSSUBSTANTIATIONE

45

4) Exemplum virgæ Aaron in serpentem et serpentis in vir­
gam (1).
C. Lilurgiæ Orientalis et Occidentalis Ecclesiæ transsubslantialionem unanimiter supponunt, cum. in Missae sacrificio,
effusis precibus, Deum invocent ut sua virtute convertat,
transferat, transmutet panem et vinum in Christi corpus et
sanguinem. Liturgiæ vero sunt validissimum divini dogmatis
argumentum, juxta vulgatum illud adagium : Lex suppli­
candi statuit legem, credendi.
Ceterum eadem fere testimonia Palrum et Lilurgiarum.
quæ praesentiam realem invicte demonstrant, ad dogma
Transsubstantiationis stabiliendum referri possent.
Ideo hic est vere et hic semper fuit sensus universæ Ecclesiæ,
ut constat ex variis documentis magisterii solemnis jam
recitatis, n. 27.
Quem sensum profiteri coactus est ipse Berengarius : « Ego
Berengarius, corde credo et oro confiteor panem el vinum,
quæ ponuntur in altari, per mysterium sacræ orationis et
verba nostri Redemptoris, substantialiter converti in veram et
propriam ac vivificatricem carnem et sanguinem Jcsu Chris­
ti (2) ». Quem sensum etiam Græci Schismatici diserte procla­
marunt contra Reformatores : « Statim enim ad hæc verba
(invocationis Spiritus Sancti) fit transsubstantialio. et transsubslantialur panis in corpus Christi verum, remanentibus
solum speciebus (3). »

39. Scholion. — Difficultatem non faciunt quaedam. Palrum
loca obscuriora, v. g. : 1) Quando dicunt « naturam » panis
in Eucharistia remanere, vel elementa Eucharistiæ « a sua
natura non recedere » ; nam ex textu et contextu clare apparet
« naturam » in his locis intelligi ipsa accidentia, « symbola, ut
aiunt, el signa, quæ videntur » : hoc sensu panis et vinum, licet
non maneant vere et secundum se, « manent tamen in prioris
(1) Auctor De sacr., 1. VI, ap. Pesch, n. 630.
(2) Cone. Rom. (a. 1079) ; Denzinger, 355.
(3) Schelstrate, Acta Orient. Ecc., t. I, p. 572 sq.,rap. Pesch, n. 677. —
Cum hostia principali, quam Agnum vocant, Græci alias hostias minores
seu particulas (μερίδας) offerunt in Missa, quas, cum aliis particulis ex Agno
decisis, in calicem consecratum immittunt. « Quidam autem antiqui theologi
illas particulas per mixtionem cum sanguine Christi necnon per contactum
particularum ex Agno sublatarum revera consecrari putasse videntur.
Alii e contra eas una cum Agno per verba consecrationis transsubstantiari
dixerunt. » — Evidens est harum consecrationem pendere ab intentione
sacerdotis celebrantis. Jugie, op. cit., t. III, p. 219 sq.

46

1J E TRAN SS U13STA N Tl ATI ON E

substantiæ (panis et vini) et figura et forma » (1). — 2) Quando
dicunt panem et vinum mutari in « efficaciam » aut « virtutem »
carnis et sanguinis Christi (2) ; nam efficacia (ενέργεια) et virtus
(δύνιμις) opponuntur « speciei » (είδος) et sensus est panem
(et vinum) converti in carnem (sanguinem) Christi vivificatricem seu in veram et realem Christi carnem. Ita ipse Theophylaclus : « Benignus Deus condescendens nobis speciem (είδος)
quidem panis et vini conservai, in vim (ούναμιν) autem carnis
et sanguinis transelementat » (3).

Corollarium. — Excluduntur opiniones erroneæ.
40. 1° Excluditur consubslantiatic. — Si præsens maneret
substantia panis, ipsa et sola designaretur per verbum « hoc »,
utpote quæ propriis accidentibus sese manifestat, et propo
sitio « Hoc est corpus meum » esset omnino falsa.
2" Excluditur impanatio. — a) Prima theoria : Substantia
panis hypostatice et immediate unitur Verbo. Sed tunc : 1) nen
ideo hæc substantia fit corpus humanum, nec a fortiori corpus
Christi historicum, caro quæ pro nobis passa est.; atqui id
exigit fides ; 2) cum manet substantia panis, etiam post unionem
cum Verbo, nulla fit conversio ac proinde propositio « Hoc est
corpus meum » est falsa.
b) Secunda theoria : Substantia panis hypostatice unitur
Verbo, sed mediante corpore seu natura humana Christi. At .
1) corpus Christi non habet subsistentiam propriam ; ergo non
potest subsistentiam tribuere pani ; 2) dato quod unio panis sit
possibilis in subsistentia panis tamen remanet panis, nec iit
verum corpus Christi, pro nobis passum, et adhuc propositio
est falsa.
3° Excluditur opinio Durandi (4). — Secundum hanc theoliam, materia panis remanet et informatur anima Christi. Porro
hæc opinio : 1) est saltem hæresi proxima ; siquidem fides decla­
rat lotam substantiam panis converti et remanere duntaxat
accidentia panis ; 2) philosophice implicat : nam una et eadem
forma nequit duas materias informare ; a fortiori anima Christi
gloriosa non potest panem corruptibilem informare ; 3) nil
explicat, dato enim quod panis materia uniatur animæ Christi
per subsistentiam (non animæ, sed Verbi : in Christo enim non
est nisi unica subsistentia Verbi), non ideo esset aut fieret
ipsum corpus Christi.
4° Excluditur opinio quorumdam antiquorum, qui docebant
remanere formam substanti item panis el vini (5). — Hæc sen­
ii) Theod., Dialog. 1 et 2 ; Journel, 2151 ; Salmantlcenses, disp. 1,
cap. 2, n. 29 ; Jansen, in Diet, théol., art. Eucharistiques (accidents), col.
1376 sq.
(2) Theophy^actus, In Marc., \iv, 22. — (3) Ibid., ap. Pesch, n. 690.
(4) In 4, dist. 11, q. 1, n. 16-17 ; cui partialiter saltem adhærent Cartesius, Mersenne, Desgabets.
(5) 3, q. 75, a. 6.

DE TRANSSUBSTANTIATIONE

47

ten lia enim, ut palet., eodem vitio, imo pejori vitio laborat quam
Durandi sententia.
5° Excluditur opinio Baytna. - Juxta Bayma, natura panis
remanet, sed jam non est substantia, quia « ad modum supernaturalis accidentis » a corpore homini sustentatur. Porro hæc
theoria : l) tolerari non potest, inquit S. Off., Ί jul. 1885 ;
2) absurda est philosophice, natura enim re idem est ac substan­
tia, nec fieri potest accidens ; 3) adversatur fidei, nam docet
remanere naturam panis, qua ideo accidentia panis physice
sustentantur, dum, juxta fidem, remanent tantum accidentia
et quidem sine subjecto (1).
6° Excluditur opinio Rosmini. — Anima Christi informat
substantiam panis, eainque vivificat. Enimvero : 1) repugnat
animam Christi informare substantiam panis, etiam in ipso
suo corpore, quia tunc hoc gloriosum corpus mularelur. que­
madmodum assimilatione cibi transformatur corpus nostrum ;
porro absolute repugnat « corpori Christi glorioso partem ali­
quam adjungi in ipso incorporatam ■» (2) ; 2) conversio, si quæ
sit !, esset tantum formalis non totalis substantiæ; imo, vi
verborum, non fieret præsens in Eucharistia 'prop. 31), nisi
quantitas corporis Christi, æquivalens quantitati panis con­
versi ! 3) Quare hæc opinio merito damnata est a S. Officio,
14 dec. 1887.
7° Excluditur theoria modern islica. — Dogma enim transsubstantiationis habet valorem objeclivum et non tantum sensum
quemdam praclicum. Non sufficit ideo nos agere, coram pane
et vino consecrato, quasi Christus ibi esset visibiliter præsens,
sed credere debemus Christum esse vere, realiter et substantia­
liter præsentem per transsubstantiationcm. Jure igitur dam­
nata est hæc theoria a Pio X (3) et opus Le Roy in Indice
relatum (4).
§ II. — Controversia inter theologos

41. Ad notionem transsubstantiationis penitius excolendam,
duo sunt quærenda : a) quomodo cessel terminus a quo (sub­
stantia panis et vini) ; b) quomodo præsens fiat terminus ad
quem, seu quomodo Christus incipiat esse præsens sub spe­
ciebus panis et vini.
I. — Quomodo cesset terminus a quo ?
42. Scolistæ (5) volunt substantiam panis et vini desinere
(1) Cone. Constantiense, prop. 2 ; Denzinger, 582 ; Deer Λ’. Off. : Den­
zinger, 1843-1846. — (2) Prop. 30 : Denzinger, 1920, 1921.
(3) Decr. Lamentabili, prop. 26 ; Encyc. Pascendi, Denzinger. 2026,
2079.
(4) Manuale theol. dogtn., vol. Ill, De fide, η. 280, sq.
(5) Scot, In k, disp. 11, q. 4 ; Occam, in 4, q. 6, dub. 7 ; Gabriel Biel,
q. I \lii a voce annihilationis abstinent, sed idem docent ; « Substantia

48

DE TRANSSUBSTANTIATION

per annihilaitonem. Hanc autem annihilationeni merito reji­
ciunt Thoinistæ cum plerisque theologis. — a) Annihilatio
enim est transitus ab esse ad non esse simpliciter. Atqui, in
præsenti, habetur transitus ab esse unum ad esse aliquid
aliud, multo nobilius, nempe corpus et sanguinem Christi.
Ergo substantia panis et vini, licet nihil ejus remaneat, non
annihilatur, sed totaliter convertitur.
b) Hæc theoria adversatur doclrinæ conciliorum. — Etenim
si substantia panis et vini annihilatur, huic substantiæ forte
substituitur aut loco ejus succedit substantia corporis et san­
guinis Christi, at nullatenus datur ejus conversio in corpus et
sanguinem Christi. Atqui hanc conversionem (transsubstantiationem) exigunt omnino concilia. « Unde patet prædictam
opinionem esse falsam (1). »
II. — Quomodo Christus incipiat esse præsens in Eucha­
ristia ?

Circa hanc quæstionem multæ et valde diversæ sunt opi­
niones theologorum.
1° Actio adductiva.
43. Christus, aiunt, loco substantiæ panis et vini substituitur
(Scotus) (2) ; adducitur (Bellarminus) (3) sub speciebus sacranientalibus ; introducitur seu constituitur sub speciebus, quas
ita sustentat [De Lugo (4), Vasquez (5)] ; cum iis speciebus
unitur contactu quodam substantiali (Greg. de Valentia) (6).
Istæ explicationes n eo conveniunt quod Christus, jam existons
in cœlo nec coelum deserens, sistitur præsens sub speciebus
sacramental)bus, nova præsenlia locali, scilicet per novum ubi,
impertransito tamen medio inter coelum et Eucharistiam.
Verum : a) Hoc systema, conversionem reducens ad actionem
mere accidentalem : 1) non salvat actionem conversivam ; 2) nec
salvat a fortiori verum conceptum transsubstantiationis : substan(panis et vini), vi consecrationis, funditus perit... et hæc (desitio) solum
tendit per se ad nihilum et non esse ». Ha Lesslus, De perj. divin., 1. XII,
c. 16, n. 109. — Pesch, n. 686, n. 1 : « Recte dicimus Deum annihilare,
quatenus (subst. panis) cessat conservare, et hæc cessatio conservationis
panis et vini, formaliter ut cessatio, non est id quo corpus Christi præ­
sens fit. » Cf. Puig de la Bellac ia, op. infra cit., p. 8; Cachla, op. cit., p. 12-18.
(1) 3, q. 75, a. 3.
(2) In 4, dist. 10, q. 1, dist. 11, q. 3, n. 23, 24.
(3) De Eucharistia, 1. 111, c. 18. — (4) De Eucharistia, disp. 7, sect. 6,
n. 89-91.
(5) De Euch., disp. 182, c. 13, n. 147. — (6) De Eucharistia, disp. 6,
q. 3, punct. 3; cf. Leicher, t. iv, n. 348-350.

DE TRANSSUBSTANTIATION

49

tia enim in alleram non convertitur eo quod hæc altera ipsi
succedat aut, ubi prior erat, adducatur vel introducatur.
b) Insuper : 1) Vix intelligi potest quomodo Christus adduca­
tur de coelo sub speciebus, absque motu locali, et tamen ibi præ­
sens sit localiter. Quare Catechismus JRom. (1). « fieri non posse
constat ut corpus Christi in sacramento sit, quod ex uno in alium
locum venerit (scilicet adducatur) ; ita enim fieret, ut a cceli
sedibus abesset, quoniam nihil movetur, nisi locum deserat,
a quo movetur ». — 2) Ipse motus localis non reddit rationem
præsentiæ corporis Christi in tam multis locis simul : « impossi­
bile est, ait S. Thomas, quod unus motus ejusdem corporis
localiter moti terminetur simul ad diversa loca, cum tamen in
pluribus locis corpus Christi sub hoc sacramento simul esse
incipiat » (2).
c) Dato quod talis adductio Heri possit, vox illa « nihil positivi
dicit circa modum, quo nova illa praesentia ((hristi jam alibi
existentis) efficitur, et ita ad finem intentum nullius utilitatis
est » (3).
2° Actio productiva vel reproductiva.
44. a) Suarez (4) tenet corpus C.hristi poni in Eucharistia
actione substantiali non quidem proprie produci ira, quia hoc
corpus jam praeexistit, sed conservativa hujus corporis sub
speciebus.
Sed actio conservativa : 1) nec efficit corpus Christi præsens
in Eucharistia, illud e contra jam præsens supponit ; 2) nec est,
ut patet, vera conversio.
b) Lessius (5), Gonet (6), Billuart (7), Piccirelli (8), Franzelin (9) admittunt actionem substantialem reproduclivam vel
quasi-reproduclivam vel replicatiuam, quæ scilicet non pro­
ducit corpus Christi simpliciter, siquidem jam existit corpus,
sed tali modo, nempe ex substantia panis, quæ in ipsum con­
vertitur. — Transsubstantiatio enim, aiunt, est conversio
lolius substantiæ panis in substantiam corporis Christi. Atqui :
1) conversio unius in alterum non datur, nisi hoc alterum pro­
ducatur vel saltem reproducatur ex primo ; 2) nec conversio
est substantialis, nisi terminum substantialem producat aut
absolute et simpliciter, si nondum existit, aut noro modo el sub
novo statu, si jam in seipso existit. Ergo transsubstantiatio
(1) P. n, c. 4, n. 37. — (2) 3, q. 75, a. 2, 0.
(3) Van Noort, n. 346 ; D’Alès, p. 92 ; Cachia, op. cit., p. 66 sq.
(4) De Euch., disp. 50, sect. 4 sq. — (5) De perj. dio., 1. XII, n. 119.
(6) Disp. 4, a. 2. — (7) De Euch., diss. 1, a. 7.
(8) Disquisitio... de catholico intellectu dogmatis transsubstantiationis,
Napoli, 1912, p. 263 sq.
(9) De Euch., th. 13. Cf. Coninck, De sacr., q. 75, a. 4, dub. 3 ; Hugon,
De Euch., p. 251 sq. ; cf. Puig de la Bellacasa, De transsubstantialione
secundum S. Thomam, Barcinonæ, 1926, p. 17.

50

DE TRANSSUBSTANTIATIONE

debet producere corpus Çhristi non simpliciter, sed in quantum
novo modo et in novo slain illud ponit sub specie sacramentali.
At impossibile videtur quod idem numero corpus Christi,
jam in cmlo existons, in Eucharistia producatur, quin in seipso
mutetur : productio enim, qualiscumque concipiatur, influit
termino novum esse, saltem accidentale. Ideo corpus Christi,
in Eucharistia, intrinsece differt a corpore Christi, ut est in
cœlo ; ac proinde non est idem numero corpus.
Quodsi tamen actio productiva ita intelligatur, ut dicatur
idem numero corpus Christi, jam præexistens, praesens tantum
heri novo modo, scilicet in sacramento, absque ulla intrinseca
mutatione, per solam conversionem substantiæ panis in ipsum,
tunc tota quæstio fere reducitur ad modum loquendi. At,
inquit Hugon, « ne vox illa æquivocationi ansam praebeat et
fidelium menti aliquatenus ingerat ideam cujusdam mutationis,
melius erit ab illa abstinere et solo nomine conversionis uti.
quod fuit a D. Thoma et a conciliis, praesertim Tridentino,
consecratum » (1).
3° Actio omnino unica et simpliciter conversiva.
45. Fautores duorum systematum praecedentium, velint
nolint, admittunt actionem divinam directe terminari in
corpus Domini, quod in Eucharistia adducitur aut producitur ;
hoc autem est saltem praeter [idem catholicam, qua· non docet
nisi actionem direclam in substantiam panis, conversionem
scilicet panis in corpus Domini.
Praeterea adductio aut
productio e.r se non causant desit ionem substantiæ panis.
Ergo, pricier actionem adductivam aut productivam, alia
requiritur aclio (seu cessatio ab actione), ex cujus virtute
desinit panis. Et ita isti auctores quasi necessario subintro­
ducunt annihilalionis theoriam, quam tamen respuere volunt.
Quare, his et aliis difficultatibus permoti, non pauci theo­
logi (2) censent dogma melius salvari et apt ius explicari, si ad
duas quaestiones, initio hujus paragraph! positas, respondetur
non duplici sed una tantum solutione. Nimirum, juxta illos,
transsubstanliatio non est destructio substantia· panis et vini
(1) Hugon, p. 364 ; Revue Thomiste, jüillet-sept. 1929, p. 437-438.
(2) S. Thomas, 3, q. 75, a. 2, 0 ; in 4, disl. 11, q. 1, a. 3, q. 1 et ad 3 ;
AI. Halensls, Summ. theol., toni. 4, q. 10 ; S. Bonaventura, in 4, dist. 11.
p. 1. q. 3 ; dist. 10, p. 1. a. 1. q. 1 ; p. 2, a. 1, q. 1, q. 2 ; Alb. Magnus, Liber
de sacr. Euch., dist. 6, tr. 2, c. 1, n. 10 ; tr. 3, C. 1, n. 5 ; Cajetanus, in 3,
q. 75. a. 4, n. 5 ; Billot, De sacr., I. I. ed. 6, p. 346 sq. ; Lépicler, p. 151 sq. ;
De la Taille, Mysterium fidei, eluo 50 ; Van Noort, n 348 ; D’Alès, p. 81 sq. ·
93-94 ; Cachia, p. 47 sq.

DE TRANSSUBSTANTIATIONE

51

et positio corporis Christi sub speciebus. sed una atque simplex
aclio, qua Deus, virtutem suam omnipotentem exserens in
ipsa entis principia, eodem ac indivisibili instanti, quidquid
esi entitatis in substantia panis, immediate mulal in corpus
Christi præexislens el proreus immutatum, ita ut subjectum
patiens non sit ullo modo Christus, sed solus panis, cujus
transit substantia et remanent dimensiones. Itaque, ipse
Christus nihil patitur, nihil recipit, sed fit præsens ubi antea
non erat, ex hoc solo quod, vi transsubstantiationis, species
panis remanentes accipiunt habitudinem realis continentia;
erga id in quod terminata est conversio (1).
Hæc sententia : a) Apprime consona est doctrinae fidei :
1) plane salvat propriam significationem transsubstantiationis.
quæ importat transitum tolius substantiæ in totam substan­
tiam, et non tantum desitionein unius substantiæ et alterius
positionem ; 2) collocat mysterium ubi. juxta Concilia, reapse
residet, nempe in « illa mirabili el singulari conversione ». dum
recentiorum lheoriæ mysterium amovent a conversione
illudque ponunt in actione circa corpus Christi, videlicet in
hujus corporis adductione vel productione sub speciebus.
b) Dationem dat cur Christus præsens sit in loco sacra­
menti. absque ulla sui mutatione et absque localisalione. Etenim actio divina qua fit transsubstantiatio. nullatenus
exercetur aut recipitur in corpus Christi, sed tantummodo
in substantiam panis, quam convertit in corpus Christi.
Hinc, vi hujus unicas actionis, manentes species, post conver­
sam lotam substantiam panis in corpus Domini, eo ipso inci­
piunt continere non amplius panem, sed ipsum corpus Christi,
in quod transit panis, et ita hoc corpus : 1) manens in se
immutatum, eo ipso incipit esse de novo ubi antea non erat.
2) nec tamen localisai ur, cum non sit præsens ratione sui el per
dimensiones proprias, sed ratione specierum, quæ sunt conti­
nens ipsi extrinsecum. (Sed de hoc fusius infra, n. 73 sq.)
Ad rem Calechismus Com. : « Delinquitur ergo ut in sacra­
mento sit corpus Domini, quod panis in ipsum convertatur...
(Transsubstantiatio) ita lit. ut tota panis substantia, divina
virtute, in totam corporis Christi substantiam, totaque vini
substantia in lotam sanguinis Christi substantiam, sine ulla
(1) Card. Billot, p. 347 sq., p. 369.

DE MANENTIBUS SPECIEBUS

52

Domini nostri mutatione convertatur. Neque enim Christus aut
generatur, aut mutatur, aut augescit, sed in sua substantia
tolus permanet... Corpus secundum veritatem conjunctum est
divinitati, corpus ex sancta A irgine ; non quod ipsum corpus
assumptum de coelo descendat, sed quod ipse panis el vinum in
corpus el sanguinem Chrisli transmutentur (1). »

ART. II

De manentibus speciebus
46. De (ide est, peracta consecratione, in Eucharistia rema­
nere species (2) seu accidentia panis et vini; idque testantur
sensus. Ideo Paires id fidenter asserunt (3). et Areteres theologi
hanc quæstionem non agitant, quæ hodie etiam agitanda non
esset, nisi objecliva horum accidentium realilas negata fuisset
a quibusdam theologis aut male intellecta.
Dicemus : accidentia eucharistica : 1) habere objeclivam
et physicam rcalitatem ; 2) manere sine subjeclo.

§ I.

De reali

permanentia accidentium

Errores.
47. Realem permanentiam accidentium jam aliqualiter nega­
verant nonnulli philosophi e schola Gilberli Porrelani (f 1154)
necnon ipse Petrus de A Iliaco (f 1420) (4) episcopus Cameracensis ; at negatio aperta e doctrina Cartesii nata est.
Juxta Carlesium (5), essentia corporum in extensione actuali
reponitur ; hinc accidentia nec realiter distinguuntur nec
separari possunt a substantia. Quare, post transsubstantiationem, accidentia omnia desinunt esse cum ipsa substantia.
Species itaque eucharisticæ nullam habent realitatem objec­
ti) P. n, c. 4, n. 37, 39.
(2) Quod dicitur accidens per ordinem ad subjectum cui inhæret, jure
species dicitur, per ordinem ad sensus quibus conspicitur.
(3) Ita S. Cyrillus Hier., Cat. 22 (myst. 4), c. 9 ; Journel, 844.
(4) Jansen, in DicC. théol., art. Euch. (accidents), col. 1395-1399.
(5) Cf. Chollet, in Did. théol., art. Descartes.

DE MANENTIBUS SPECIEBUS

33

tivam sod sunt mere intenlionales : nihil enim aliud sunt quam
impressiones sensorielles a Deo immediate in sensibus nostris
product® (1).

Doctrina catholica.

*

48. Etsi concilia sæpius dixerint remanere accidentia panis
et vini (2). nunquam tamen directe et explicite definierunt
realitalem objeclivam specierum sacramentalium. Ilæc autem
veritas adeo connectitur cum ipsis definitionibus, ut, illa
negata, h® amplius intelligi nequeant ; unde dici debet ad
minus theologice cerla aut fidei proxima (3).
Assertio : In Eucharistia realiter permanent accidentia
panis et vini.
Probatur thesis :
*
49. 1° Ex conciliis. — a) .Juxta Lal. 1V : « corpus et sanguis
(Christi)... sub speciebas panis et vini veraciter continentur »,
et juxta Florentinum, « totus Christus continetur sub specie
panis et totus sub specie vini » (4). Atqui Christus non potest
contineri sub speciebus, nisi species ill® sint quid reale et
sensibile. Ergo.
b) Contra Wiclefum, qui. ex impossibilitate permanenti®
accidentium sine subjecto, inferebat substantiam panis non
converti in corpus Christi, concilium Constantiense declarat :
1) substantiam panis et vini non remanere in Eucharistia ;
2) sed accidentia e contra manere sine subjecto (5). Ergo vere
et realiter manent accidentia.
c) Concilium Tridentinum, post Lal. IV, definit « conver­
sionem lotius subslantiæ panis in corpus, et totius substanti®
vini in sanguinem, manenlibus duntaxat speciebus panis et
(!) Ita P. Emmanuel Malgnan, ord. Minimorum, in Sacra philosophica,
Ludguni, 1662, t. I, c. 22 ; J. Saguens, Maignani discipulus, in opere :
Philosophia Maignani scolastica, 1703, a Cong. Indicis prohibitum, 7 Junii
1707 ; cf. Jansen, in Diet, théol., art. Eucharistiques (accidents), col. 1422 sq.,
1431 sq.
(2) Cone. Lat. IV, Constantiense, Tridentinum, sess. xni, can. 2 et 3 ;
Denzlnger, 430, 581, 582, 884, 885.
( ) De fide illam esse dicunt Suarez, disp. 56, sect. 1, n. 1 ; Lugo, disp. 10,
sect. 1, η. 1 ; Billuart, diss, a, 1. 6.
(4) Denzlnger, 430, 698. — (.'») Denzlnger, 581, 582.

DE MANENTIBUS SPECIEBUS

54

!

vini » (1). Atqui ex antithesi quam statuit concilium inter
substantiam, qua^ iola convertitur, et accidentia quæ manent,
sequitur eamdem inesse accidentibus realilalem ante et post
Iranssubstantiationem. Ergo realiter permanent accidentia.
Ceterum verba conciliorum debent intelligi secundum usum
loquendi communem illius aetatis. Atqui, tempore Tridentini,
theologi omnes profitebantur species seu accidentia pollere i
objectiva realitate, ut confirmatur ex Calechismo Bom. :
« Accidentia, quæ aut oculis cernuntur, aut aliis sensibus
percipiuntur, sine ulla re subjecta sunt... Panis quidem et vini
accidentia omnia licet videre, quæ tamen nulli substantial ;
inhaerent, sed per se ipsa constant (2). »
·''
50. 2° Ex Traditione. — a) Paires in Eucharistia distin­
guunt rem terrenam et rem caelestem, rem sensibilem et rem
intelligibilem, figuram vel typum corporis Domini et ipsum
Christi corpus.
H
Ita S. Irenæus : « Quemadmodum... est... Eucharistia, ex
duabus rebus constans, terrena et cælesli, sic et corpora nostra,
percipientia Eucharistiam, jam non sunt corruptibilia (terrena),
spem resurrectionis habentia (caelestia) (3). — Ita S. Cyrillus
Hier. : « In figura panis datur tibi corpus, et in figura vini datur
tibi sanguis... Ouamobrem ne tanquam nudis pani et vino
attende ; sunt enim corpus et sanguis Christi,... nam etiamsi
illud tibi suggerat sensus, fides tamen te certum et firmum
efficiat (4) ». — Ita S. J. Chrysostomus : « Nihil enim sensibile
nobis Christus dedit, sed rebus etiam sensibilibus omnia sunt
spiritualia... in sensibilibus spiritualia tibi largitur » (5). —
Ita S. Augustinus : « Quod videtis, panis est et calix ; quod vobis
etiam oculi vestri renuntiant ; quod autem fides vestra postulat
instruenda, panis est corpus Christi, calix sanguis Christi » (6).
Imo, ex duplici illo elemento reali, corpore Domini et acci­
dentibus panis, sub quibus delitescit, argumentum desumunt ad
confirmandam, contra Monophysilas, realitatem naturæ divina*
invisibilis et naturæ humanæ visibilis in Christo. Ita Theodoretus : « Neque enim symbola mystica post sanctificationem
recedunt a sua natura ; manent enim in priore substantia et
figura et forma et conspici tangique possunt, sicut prius (7). »
(1)
(2)
(3)
ii)
(5)
(6)
7)

Sess. xiii, can. 2 ; Denzinger, 884.
P. ii, c. 4, n. 25.
Adv. hxr., 1. IV, c. 18, n. 5 ; Journel, 23 4.
Cat. 22 (mysl. 4), C. 3, 6 ; Journel, 845, 846.
In Mattii., hom. 82, n. 4 ; Journel, 1179.
Sermo, 272 ; Journel, 1524.
Eranistes, dialog. 2 ; Journal, 2151.

DE MANENTIBUS SPECIEBUS

55

b) Doclores, ex que prodiit Berengarii hæresis, sæc. xi.
explicitius definierunt naturam remanentium accidentium, et,
usque ad sæc. xvii, theologi, communi voce tenuerunt ea esse
ipsamcl panis et vini accidentia. At. invalescente nova philo­
sophandi ratione, ut hujus placitis subjicerent Eucharistiam
nonnulli ecclesiasticam traditionem de permanentia acciden­
tium veluti falsam renuerunt. His autem paucis praetermissis,
doctrina de objectiva realitate specierum constans omnino
dicenda est et universalis.

51. 3° Ex ratione theologica. — a) Ex verbis inslilulionis.
Pronomina demonstrativa Hoc, Hic. significant aliquid rema­
nere sensibile, quod idem sit in principio et in termino prola­
tionis formæ, et sui) quo cont inetur in confuso substantia prae­
sens, secus significatum formale non remaneret idem et propo­
sitio folsa foret. Atqui si realiter non permanent accidentia
panis et vini, nil remanet sensibile quod idem sil toto tempore
prolationis formae. Necesse est ergo ut, sub iisdem accidentibus,
sub quibus substantia panis et vini erat initio prolationis, sit in
fine prolationis ipsa substantia corporis et sanguinis Christi.
Prob. min. : 1) Si accidentia, quæ aderant initio prolationis,
desinunt una cum substantia panis, nequeunt ipsa demonstrari
in fine sensibiliter per pronomen Hoc. 2) Si autem accidentia
illa in alia mulanlur, ea quæ ipsis succedunt, demonstrabilia
esse non poterant initio prolationis. Ergo necesse est ut ipsa
accidentia panis et vini realiter maneant.
b) Ex consedari is.
Si accidentia panis et vini non realiter
permanent : 1) non verificatur definitio sacramenli. siquidem
deest signum sensibile ; 2) non verificatur præsentia realis
Christi, nam corpus Domini nullam habet relationem ad
locum sacramentalem, nisi ratione dimensionum panis, ut infra
magis patebit. C. Gentes, 1. IV, c. 63.
c) Ex quotidiana Ecclesiæ professione.
Conveniunt enim
omnes Ecclesiæ pastores et fideles species eucharisticas frangi,
circumgestari, manducari, etc., curandum esse de earum mundilia vel fœditale, conservatione vel corruptione. Atqui luce
intelligi nequeunt, de impressionibus sensorial ibus, sensationes
enim subjectivae nec dividi nec moveri, nec manducari nec
corrumpi possunt.
d) E testimonio sensuum. - Si accidentia panis et vini sunt
tantum phænomena subjectiva, omnes invincibiliter fallimur.

56

DE MANENTIBUS SPECIEBUS

siquidem, ncc ratio nec fides suppeditat medium detegendi
errorem et vitandi : 1) non ralio, nam sensus testantur acciden­
tium permanentiam, et ratio dicit sensus non decipi circa
accidenlia, quæ sunt eorum objectum proprium, secus error
refunderetur in Deum ; 2) non fides, nam fides docet solam
substantiam panis et vini mutari. Atqui repugnat Deum ita,
immediata sua actione, universaliter nos in errorem inducere.
Ergo.
E contra, remanentibus accidentibus, nulla datur deceptio
sensuum, .qui dijudicant de accidentibus sibi notis ; et ipse
intellectus, cujus est dijudicare de substantia, per fidem a
deceptione præservatur immunis (1).

§ II. — De

modo quo permanent species

Post transsubstantiationem remanent accidentia panis et
vini. Atqui, separata a substantia, cui tanquam subjecto
naturaliter inhaerebant, haec accidentia naturaliter permanere
non possunt. Unde statim movetur quæstio de modo quo
permanent.
Errores.

52. Berengarius et omnes consubslanlialores tenent acci·
dentia semper inhaerere proprio subjecto, substantiae nempe,
quæ adhuc perseverat. II iclefus idem omnino docet, nam, ait,
Deus ipse nequit separare accidens a substantia. Lulherus
denique et transsubstantiationem et accidentium permanen­
ti ani absolute rejicit et deridet (2).
Doctrina catholica.
53. à) Accidenlia manent sine subjecto proprio : id docetur :
1) explicite a conc. Conslanliensi damnante ριορ. II iclefi :
« Accidenlia panis non manent sine subjedo in eodem sacra­
mento (3) « ; 2) implicite a conc. Tridet dino : dicendo enim
lolam substantiam converti, manentibus dunlaaat speciebus
(1) Lépicler, p. 181 sq.
(2) Jansen, in Diet, théol., art. Eucharistiques (accidents), col. 1412,
141G sq.
(3) De .zlnger, 582.

DE MANENTIBUS SPECIEBUS

57

panis et vini, concilium æquiualenler docet accidentia manere
sine proprio subjecto.
b) llæc aulem accidenlia manere sine ullo subjecto, constat :
1) Ex duabus damnatis prop. \\ iclefi : ex prima enim [substan­
tia paifs materialis et similiter substantia vini materialis
remanent in sacramento all aris] sequitur accidentia non
remanere in substantia scilicet insubjecto proprio; ex secunda
autem, modo recitata, cerium est ea manere sine subjecto (1) ;
ergo sine ullo subjecto, secus secunda propositio nil primæ
addit. — 2) Ex Tridentino : equidem definiendo converti
lolam substantiam, manentibus dunlœrat speciebus panis et
vini, concilium æquivalenter asserit tantum accidentia manere
sine proprio subjecto ; sed mens concilii rite intellecta, juxta
modum loquendi hujus temporis, evidenter est accidentia
permanere sine ullo subjecto (2). —3) Ex Lilurgia. ubi legitur :
« Accidentia sine subjecto in eodem (sacrament o) subsistunt (3).»
— 4) Ex Calechismo Pom. : « Accidentia... nulli subslantiæ
inhaerent, sed per seipsa constant » ; « Relinquitur ut, supra
omnem naturae ordinem, ipsa (accidentia) se. nulla alia re nisa.
sustentent. Haec perpetua et constans fuit Ecclesiae catholicae
doctrina » (4).

Opiniones rejiciendae.
54. 1° Abælardus (f 1142) contendit accidentia ut subjectum
habere acrem circumdantem corpus Christi : « Sunt in aere,
sicut videmus quod, recedente pomo, remanet odor in aere » (5).
R. — a) Accidens e subjecto proprio, cui inhaeret, suam
habet individualitatem. ac proinde non potest migrare e sub­
jecto proprio in aliud subjectum ; hinc aer non est susceptivus
accidentium panis et vini : b) Toties moverentur accidentia
eucharistica, quoties movetur ac dispell i lur aer. qui est in
perpetuo fluxu.
2° Tongiorgi : Transmutata substantia panis et vini, Reus
effeit ut. in loco ubi erant panis et vinum, resistentia conser­
vetur. eodem modo et ordine quo antea ab atomis panis et vini
exercebatur. Hac autem resistentia servata, eo ipso sequitur
manere extensionem, fguram, cohæsionem ac cetera accidentia,
quæ panis et vinum præ se ferebant. Hinc accidentia manent
« non secundum entitatem, quam prius in substantia habebant,
(1) Denzlnger, 581, 582.
(2) Jansen, art. cit., col. 1419. — (3) Off. Festi Corporis Christi, lect. VI.
(4) P. ii, c. 4, n. 25, 44. — (5) Portallé, in Diet, thèol., art. Abélard.

58

DE MANENTIBUS SPECIEBUS

sed secundum entitalem effccluum », el sic possunt dici ut subjec­
tum habere materiam illam imponderabilem, quam ælherem
vocant. (1)
Card. Franzelin (2) fere idem docet : Deus, desinente sub­
stantia panis et vini, conservat, in corporibus adjacentibus,
resistentiam seu impulsum (ένεργημα) qui antea ab ip.-a sub­
stantia promanabat. Huncque impulsum dicit rem quamdam
mediam inter substantiam cujus est efjedus, et inter effectum
receptum in aliis corporibus, cujus est causa. Ita fere etiam
Leibnitz.
R. — a) Desistentia (seu impulsus), cum proprietatibus
adnexis, nil aliud sunt quam modificationes a Deo immediate
productae in corporibus adjacentibus non autem accidentia
vera et. solida panis et vini, quæ manere debent juxta doctrinam
catholicam, b) Ether non est susceplivus hujusmodi acciden­
tium.
3° Palmieri (3) : Substantia cujuslibet corporis non est nisi
materia ponderabitis, cujus atomi immerguntur et copulantur
materia imponderabili, scilicet æthere. « Fac igitur desinere
omnem substantiam panis et vini. Deumque efficere ut materia
imponderabilis, quæ illis commixta erat, sensibiliter resistat
in eodem spatio, quemadmodum prius resistebat corpus :
habebis eadem phænomena, et quidem objectiva, hoc est,
a causa existente a parte rei determinata, quæ prius habebas. »
R. — Hæc opinio sustineri nequii, nam æther, materia impon­
derabilis, sine odore, sapore, etc., habere nequit, absque con­
tradictione, pondus, odorem panis, nec esse valet, ut patet,
horum accidentium subjectum. Insuper materia illa impon­
derabilis esset in sacramento una cum corpore Christi,et ita, sub
alia forma, renovaretur error impanatorum.
4° Alii tenent accidentia eucharistica inhaerere corpori Christi
et in ipso subsistere (4). Quam theoriam denuo instauravit
P. Leray (5), dicens, post transsubstantiationem, corpus Christi
fieri subjectum accidentium panis, ita ut atomi hujus corporis
locum occupent atomorum similium panis, v. g> atomi hydrogenii et oxygenii locum explent hydrogenii et oxygenii panis, etc.
R. — a) Hæc theoria certo adversatur doctrinae catholicae,
juxta illud Calechismi Horn. : « Quoniam ea accidentia Christi
corpori et sanguini inhærere non possunt, relinquitur ut. supra
(1) Instit. phil., t. II, Cosmologia, 1869, n. 228-240.
(2) De Euch., th. 16, p. 272 sq.
(3) Institut, phil., 1875, vol. II, p. 183.
(4) Ita Anastaslus SInaita (sæc. vu) ; Guitmundus, Vversanus episcopus
(sæc. xi) ; cf. Jansen, ari. Euch. (accidents), col. 1384 ; Balli, Panormi­
tanus (γ 1640) ; P. Lejeune (γ 1672) ; Collet (γ 1710).
(5) La constitution de l'univers et le dogme de V Eucharistie, Paris, 1900 ;
Le dogme de Γ Eucharistie, essai d'explication (Coll. Science et Religion)
Paris, Bloud, 1912.

DE MANENTIBUS SPECIEBUS

59

omnem naturæ ordinem, ipsa se... sustentent... (Supra, n. 53).
— b) Substantia corporis humani non potest accidentibus
panis affici. — c) Corpus Christi gloriosum et impassibile
alteraretur, recipiendo hujusmodi accidentia, et ita fieret
album, rotundum, sapidum, etc., quod absit (1) !
5° De Lugo (2) putat corpus Christi sustentare accidentia
panis, absque ulla inhæsione, ad modum causæ efficientis
saltem instrumentalis. — Hæc opinio non contradicit doctrinæ
catholicæ, nam in ea « certum est manere accidentia sine sub­
jecto » (3), sed non videtur fundata, siquidem probari nequit
hanc causalilalem competere corpori Christi.
Assertio .'Accidentia eucharistica nulli inhaerent subjecto,
sed virtute divina sustentantur in esse, quantitate dimensiva
vices gerente substantiae respectu aliorum accidentium. Con­
sequenter ad miraculosam ipsorum conservationem, accidentia
possunt eadem agere et pati, quæ agere et pati poterat substan­
tia panis et vini ante consecrationem.
Probatur thesis per paries :

I.
Accidentia eucharistica non inhaerent proprio subjecto
( De fide).

55. Etenim, juxta definitionem Tridenlinam. lota substantia,
cui antea accidentia inhaerebant·, conversa est in substantiam
corporis cl sanguinis Christi. Ergo accidentia manent sim*
proprio subjecto.
Ceterum id non repugnat: id quidem repugnaret, si accidens
nec realiter distingueretur a substantia, nec ab ea separari
posset. Atqui neutrum dici potest. Ergo.
Prob. min. : a) Accidentia realiter distinguuntur a substan­
tia : 1) Id docet ratio, quia perit vel de no\ o acquiritur esse
accidentale, permanente eadem substantia : quantitas, motus,
calor, figura advenire possunt vel discedere, quin mutetur
substantia. 2) Id docet fides, quia præter id quod in præsenti
mysterio fide tenendum est, eodem fidei magisterio cognosci­
mus esse accidentia (gratiam, virtutes, gloriam), qua* realiter
ab essentia animæ distinguuntur.
b) Accidentia possunt realiter separari a substantia. Certe
possibilitas et realitas permanentia^ accidentium, absque
(1) 3, q. 77, a. 1. — (2) De sacr. Euch., disp. 6, sect. 2.
(3) Disp. 10, η. 1.

60

DE MANENTIBUS SPECIEBUS

substantia, sola fide innotescunt. Attamen ratio ipsa naturalis
deprehendit hanc separationem non aperte contradicere.
1) Accidens quidem, quia debilis est et infirmæ naturæ,
aliena virtute indiget ad existendum. et subslanliæ inhærel,
tanquam fulcro quo sustentetur At. quemadmodum existentia actualis non est de conceptu rei creatæ, ita non est de
ratione essentiæ creatæ actu exist ere in se vel in alio. Ergo
inhæsio actualis non est de essentia accidentis, et accidens
vere manet accidens, dummodo retineat exigentiam positivam
inhæsionis in alio tanquam in subjecto. Imo manet tale acci­
dens. accidens hujus substantiæ, quia, etiam separatum, servat
eumdem ordinem ad substantiam, cui prius inhaerebat et a qua
individuabatur (1). Ergo, si causa superior potest supplere
virtutem sustentandi, quam habet substantia, non repugnat
accidens posse existere sine substantia.
2) Confirmatur ex mysterio Incarnationis. Inhærenlia actua­
lis se habet ad accidens sicut subsistentia naturalis ad substan­
tiam. Atqui non obstante naturali exigentia substantiæ ut per
se subsistat, virtute divina, humanitas Christi caret sua conna­
tural! subsistentia et subsistit tantum subsistentia Verbi.
II. — Accidentia eucharistica nulli inhærent subjecto
( Theol. cerium).

56. a) Constat ex auctoritate, præsertim ex damnatione
prop. Wiclefi, n. 53, b.
b) Constat ex ratione : Accidentia enim individuantur a
subjecto proprio cui insunt, et ideo in subjecto speciei diversæ
sustentari non possunt. — Insuper, dato quod acc dentia
panis et vini in alio subjecto sustentarentur, eo ipso amitterent
exislenliam propriam, et sic destrueretur doctrina absolute
certa de objectiva eorum permanentia (Supra, n. 49). Ergo
accidentia eucharistica permanent absque u lo subjecto.
III. — Accidentia eucharistica, virtute divina sustentantur
in esse (Doctrina certa).
.
1

57. Substantia, relate ad accidentia propria, est : 1) causa
materialis, est enim eorum subjectum inhæsionis; 2) causa
(1) Aristoteles, Mètaph., I. VII, c. 3 ; Phys., 1. I, c. 2 ; 3, q. 77, a. 1,
0 et ad 3.

DE MANENTIBUS SPECIEBUS

61

quasi e/ficiens, siquidem accidentia ab ea dimanant per quam­
dam resultantiam et jugiter conservantur per continuum
influxum.
Sublata ideo substantia propria, accidentia panis et vini,
quæ jam nulli subjecto inhærent, in esse permanere nequeunt,
nisi causa superior supplere possit id quod, ante consecratio­
nem, eis præstabat substantia. Id autem certissime valet Deus,
et quidem cminentiori modo. Ergo accidentia eucharistica,
virtute divina, sustentari possunt in esse, et, quia perdurant,
ab ea reapse sustentantur.
Prob. min. : Equidem Deus nequit accidentia ista sustentare
ut subjectum inhæsionis, ut patet ex dictis ; insuper evidenter
repugnat Deum esse causam materialem. At, seclusa quavis
inhæsione, Deus, ut causa efficiens, potest cminentiori modo
supplere virtutem sustentandi, quam antea habebat substantia.
Etenim, ut prima causa, Deus ipse tribuit substantiæ (causæ
secundæ) hanc virtutem. Sed quod substantiæ concessit, id per
se habet et perfectius. Ergo Deus, sine substantia potest, et
quidem nobiliori modo, accidentia sustentare, « sicut etiam
alios effectus naturalium causarum potest producere sine
naturalibus causis » (1). Ergo accidentia eucharistica, vere sine
subjecto permanentia, in esse conservantur virtute divina.

IV. — Quantitas vices gerit substantiæ (Doctrina certa).
58. a) Nisi aliud intercedat miraculum, necesse est ut acci­
dentia servent ipsum ordinem, quem habebant ante transsubstantialioncm, inter se et cum ipsa substantia. Atqui
modus connaluralis est ut accidentia existant in quantitate
et ipsa quantitas in substant ia. Ergo, sublata substantia, ipsa
quantitas immediale a Deo sustentatur, et cetera accidentia
in ea subjectantur ut in uice-subslanlia.
Prob. min. : Quantitas est primum et manifestius acciden­
tium corporalium : ipsa pullulat immediate e materia, in qua
ideo immediale sustentatur ; alia autem accidentia quanlilalem
supponunt, nam nonnisi subjecto extenso superveniunt ; porro
substantia extenditur per quanlilalem. Quapropter accidentia
(1) 3, q. 77, a. 1 ; in i, dist. 12, q. 1, a. 1, sol. 1, 0 ol ad 1.

02

DE MANENTIBUS SPECIEBUS

directe afficiunt quantitatem, et, mediante quantitate,, ipsam
substantiam (1).
b) Id testantur sensus : videmus enim in Euôharistia aliquid
quantum (extensum), quod habet colorem, saporem, odorem,
etc., seu videmus has proprietates retinere priorem exten­
sionem. Atqui extensio est formalis effectus quantitatis. Ergo
rursus hæc omnia in quantitate sustentantur, quæ ipsa mira­
culose a Deo sustentatur.

V. — Accidentia eucharistica remanent secundum agere
et pati (Doctrina certa).

59. A) Experientia constat accidentia eucharistica agere
et pali, posse, ut ante consecrationem, quando aderat panis
el vini substantia, v. g. calefieri, putrescere, nutrire, etc.
B) Actio et passio sequuntur esse; atqui miraculose con­
fertur accidentibus, esse eodem modo ac si permansisset
substantia panis et vini ; ideo etiam ipsis tribuitur agere et
pali, quæ eorum propria sunt. Sic itaque species sacramentales,
non secus ac panis communis et vinum, aliis corporibus
resistunt el ea immutant, corrumpuntur, franguntur, etc. (2).
Ex eo autem quod corrumpuntur species sacramentales,
necesse est aliquid ex eis generari, quod sensus invicte testan­
tur. Quomodo vero id fiat, difficile est videre (a. 5). Certe
nova substantia qua· producitur : a) non fit ex corpore et san­
guine Christi, qua· sunt gloriosa et omnino incorruptibilia ;
b) non lit ex substantia panis el vini, qua· totaliter conversa
est. nec potest redire : I) manentibus speciebus, quia tunc essel
substantia corporis el sanguinis Christi cum substantia panis
et vini, quod est error consubslanliationis, 2) cessantibus specie­
bus. quia jam substantia panis et vini esset sine propriis
accidentibus, quod est impossibile.
Remanet duplex hypothesis : a) Vel, in ultimo instanti
corruptionis specierum. per novum miraculum, ea creatur
substantia, quam natura' cursus postulat (3) ; b) Arel melius.
(1 Hugon, p. 396 ; Lépicier, p. 273 sq. ; 3, q. 77, a. 2 ; in 4, d. 12, q. |,
a. 1, sol. 3.
(2) 3, q. 77, a. 3-7.
(3) Suarez, disp. 57, sect. 3, η. 3, cum Scoto, Vasquezio el aliis.

DE MANENTIBUS SPECIEBUS

63

quantitas, ex vi prioris miraculi, a Deo habet ut ex ea possit
generari quidquid ex substantia panis et vini generari po­
tuisset (1). Hanc quidem hypothesim alii sic intelligunt ut
novum compositum constet ex nova forma substantiali et
quantitate (Henricus Gandavensis, /Egidius Humanus. Syl­
vester Ferrariensis) ; alii, communius et verius, tenent quan­
titatem converti in materiam, et in hac materia recipi novam
formam substantialem.
(Ii Ita S. Thomas, 3, q. 77. a. 5, 0 et ad 3 ; Lépicier, p. 285-290.

64

DE STATU CHRISTI

CAPUT III
DE STATU CHRISTI IN EUCHARISTIA
/

.‘-i

Exponemus : 1) doctrinam calholicam ; 2) explicationem
philosophicam.
ART. I

Doctrina

catholica

Doctrina catholica.
60. a) Cone. Conslanliense : « Firmissime credendum est et
nullatenus dubitandum integrum Christi corpus et sanguinem,
tam sub specie panis quam sub specie vini, veraciter con­
tineri (1). »
b) Cone. Florentinum : « Nam, ipsorum verborum virtute,
substantia panis in corpus Christi, et substantia vini in san­
guinem convertuntur : ita tamen, quod lolus Christus conti­
netur sub specie panis et lolus sub specie vini. Sub qualibet
quoque parte hostiæ consecratæ et vini consecrati, separa­
tione facta, lolus esi Christus (2). »
c) Cone. Tridenlinum : « Semper hæc fides in Ecclesia Dei
fuit, statim post consecrationem, verum Domini nostri corpus
verumque ejus sanguinem, sub panis et vini specie, una cum
ipsius anima et divinitate exsistere : sed corpus quidem sub
specie panis et sanguinem sub vini specie, ex vi verborum;
ipsum autem corpus sub specie vini, et sanguinem sub specie
panis, animamque sub utraque, vi naturalis illius connexionis
e concomitantia^ qua partes Christi Domini, qui jam ex morI) Denzinger, 626. — (2) Denzlnger, 698.

DE STATU CIIHISTl

(55

luis resurrexerit non amplius moriturus, inter se copulantnr»
divinitatem porro propter admirabilem illam ejus cum corpore
et anima hyposlalicam unionem. Quapropter verissimum esi.
lantumdem sub alterutra specie atque sub utraque contineri.
/ olus enim el integer Christus sub panis specie et sub quavis
ejus speciei parte, lolus item sub vini specie et sub ejus parti­
tius exsistit (1). »
« Si quis negaverit, in venerabili sacramento Eucharistia',
sub unaquaque specie et sub singulis cuj usque speciei partibus,
separatione facta, lolum Christum contineri, a. s. (2). »

Asseri io la : Totus et integer Christus præsens est sub qualibet
specie et sub singulis specierum partibus.
Probalur thesis per paries :

Hæc pars thesis explicite enuntiatur in documentis conci­
liorum, n. (50.
61. 1° Probatur ex Scriptura.
a) E.r verbis promissionis. Dicit Christus : « Qui manducat meam carnem el bibit meum
sanguinem, in me manet el ego in illo » et mox addit : « Qui
manducat /neci ipse vivet propter me. » (3) Ideo qui sumit Eu­
charistiam, sumit Christum. Atqui Eucharistiam sumere non
.esset idem ac sumere Christum, si Christus non esset præsens ipse
et lolus in Eucharistia. Ergo Christus est lolus sub speciebus.
Imo qui unam speciem sumit, habet eosdem cfïectus ac si
ambas sumeret, nam « qui manducat hunc panem, vivet in
a'ternum » (4). Ergo Christus lolus est sub qualibet specie.
b) E.r verbis institutionis.
Christus, instituendo Eucha­
ristiam, dixit : « lior est corpus meum. » Al (pii hæc verba
vera non surd nisi in Eucharistia coni ineat ur illud idem numero
corpus Christi, quod in se exist it. scilicet corpus virum el
inlegrum. cum sanguine, anima el divinitate. Ergo Christus
præsens est lolus sub specie panis.
Sed idem argumentum
valet de calice seu de specie vini : ergo Chrilus lotus est sub
singulis speciebus.
(1) Denzinger, 876 ; cf. 883, 884.
(2) Denzinger, 885. — (3) Joan,, vi, 57. 58,
(4) Joan., vi, 59.

Theol

IV.

3

66

DE STATU CHRISTI

c) Ex verbis S. Pauli. — I Cor., xi, 27 : « Quicumque mandu­
caverit panem hunc vel biberit calicem Domini indigne, reus
erit corporis el sanguinis Domini. » Ergo indigne sumere
unam tantum speciem sufficit ut quis sit reus el corporis el
sanguinis Domini. Atqui id verum non esset, si Christus non
esset lolus præsens sub al'erulra specie. Ergo.
2° Probatur ex Traditione. — a) Constat ex perpetua praxi
Ecclesiæ profitendi lolum Christum esse in Eucharistia,
Christum adorandi sub una specie, Eucharistiam ad martyres
deferendi sub sola specie panis, sub una specie etiam Eucha­
ristiam conservandi in domibus privatis ac postea in Ecclesiis,
canendi in Prosa Lauda Sion :

Caro, cibus ; sanguis, potus ;
Manet tamen Christus lolus
Sub utraque specie.
b) Id æquivalenler docenl Paires. — 1) Secundum S. Cyrillum Hier., per Eucharistiam « Christiferi (1) » efficimur, ac
proinde lolum Christum ferentes. — 2) Γη Eucharistia acci­
pimus : secundum S. Cyrillum Alex. : « corpus ePsanguincm...,
quorum participes effecti, vivificam et sanctificantem Christi
virtutem suscipimus» (2); secundum Joannem Damascenum :
« ipsum corpus, divinitate donatum (3). » — 3) Scribit S. Hie­
ronymus : « Dominus Jesus, ipse conviva et convivium, ipse,
comedens et qui comeditur (4) » ; S Cæsarius Arelat. : « Totum
unus, lotum duo, totum plurcs sinediminutionc percipiunt (5).»
i
Ceterum multa adsunt alia testimonia Palrum et Lilurgiaruin « quibus prædicatur in Eucharistia esse corpus Christi
vivum, corpus cum sanguine .sub utraque specie, corpus
unitum divinitati, corpus idem quod sedet ad dexteram Patris,
lolus Christus » (6).
./S
3° Protatur ex ratione. — Ubicumque al quid continetur,
ibi necessario prasens est totaliter, scilicet cum omnibus quæ
ipsi sunt unita in essendo. Atqui corpus Christi, uti patet ex
(1)
(2)
(3)
(4)
(6)

Cat. 22 (myst. 4), c. 2 ; Journel, 845.
.9
In Maith., c. 26, v. 27 ; Journel, 2101.
9
De fide orihod., I. IV. C. 13 ; Journel, 2371.
I
Ep. 120 ad Hedibiain, c. 2. — (5) Hom. 5 de paschale ; Journel, 2230.
Franzelin, th. 8, v ; cf. th. xi ; cf. Jugle, op. cit., t. Ill, p. 227-231.

DE STATU CHRISTI

67

sensu formali pronominis « hoc », vere in Eucharistia continetur.
Ergo sub specie panis adsunt omnia quæ cum corporc Christi
real Her sunt actu uni La.
Jamvcro fides nos docet : 1) Verbum esse indissolubili ter
unitum humanitati Christi ; 2) humanitatem Christi esse, a
tempore resurrectionis, immortalem et impassibilem (Horn.,
vi, 9), adeoque animam non amplius a corpore separari posse,
nec sanguinem a corpore aut vice versa. Ergo ubicumque vere
præsens est sive corpus sive sanguis Christi, necessario adsunt
quoque et anima et divinitas, quæ a corpore et sanguine sunt
actu inseparabilia (1).
II. — Totus Christus præsens est sub singulis specierum
partibus.
62; Agi potest de partibus ante vel post separationem.
1° Totus est sub partibus actu separatis (De fide).
Id expresse definitum esi in conc. Florentino ct Tridentino,
n. 60.
a) Conslal ex institutione Eucharisliæ. — In ultima Cœna
Apostoli ex eodem calice consecrato biberunt, juxta illud : Et
accepto calice, gratias agens, dedit cis. ct biberunt ex illo
omnes » (Mare., xiv, 23). Atqui sine dubio Apostoli lolum
Christum sumpserunt. Ergo Christus erat lolus sub qualibet
parte speciei vini.
b) Conslal ex perpetua praxi Ecclesiæ. — Sacerdos, in cele­
bratione Missæ, ante sumptionem frangit hostiam ; deficiente
hostiarum numero congruenti, si urgeat aliqua necessitas, ex
fractæ hostiae partibus communionem distribuit. Ecclesia
minimas particulas hostia* consecrat æ, cultu latria* veneratur,
et canit in Prosa Lauda Sion :

Fracto demum Sacramento.
Ne vacilles, sed memento
Tantum esse sub fragmento
Quantum loto tegitur.

c) Conslal ex ratione.
Tota substantia panis el \iui
conversa est. per Iranssubstanliationem, in substantiam cor­
ti) 3, q. 76, a. 1.

6S

DE STATU CHRISTI

poris et sanguinis C.hristi. Ergo, ubi antea erat substantia panis
et vini, ibi adest subst antia corporis et sanguinis Christi. Atqui,
ante transsubstantiationein, substantia panis et vini erat lota
in toto (pane et vino) et Iola in qualibet parte. Ergo iota sub­
stantia corporis et sanguinis Christi, ac proinde lotus Christus,
est sub singulis specierum parti bus.
2° Totus Christus est sub partibus ante separationem
(Theol. certum).
63. a) Constat ex Tridenlino. — Concilium, in can. 2, addit
restrictionem « separatione facta ». Sed in capite tertio, deest
illa restrictio : « Totus et integer Christus, sub panis specie
el sub qualibet ipsius speciei parle, totus item sub vini specie
et sub ejus partibus exsistit. » Qualis fuerit mens Patrum
Concilii, ex hac eorum agendi ratione manifesto colligitur.
b) Constat ex ratione. — 1) 1 c fide est, posl separationem,
totum Christum contineri in qualibet speciei parte. Atqui
Christus nequit esse totus sub singulis pari ibus, separatione
facta, nisi jam ante divisionem sit lotus sui) illis. Ergo Christus
tolus continetur sub singulis partibus etiam continuis. Halio
minoris est quia sola divisio partium nullo modo efficit Chris­
tum præsentem in aliqua parte ubi antea non erat.
2) Post transsubstantiationem, ibi adest substantia cor­
poris Christi, ubi antea erat substantia panis. Atqui, ante
transsubstantiationein. sub qualibet parle panis aderat lota
substantia panis. Ergo, etiam ante separationem, sub qualibet
parte host i ai consecratæ, continetur corpus totum ac proinde
Christus lotus.

Asserho 2a : Vi verborum, solum Christi corpus ponitur sub
specie panis, solus sanguis sub specie vini ; vi concomitantiæ,
sub utraque specie adest totus Christus cum corpore, sanguine,
anima et divinitate (De fide).
Tota thesis constat ex Concilio Tridenlino jam cit ato, n. GO, c.
Probatur thesis per paries (1) :

I. — Vi verborum.

64. Verba consecrationis id efficiunt quod significant, et
ideo id tantum, vi verborum, ponitur sub speciebus quod verba
(1) 3, q. 76, a. 1 et 2.

DE STATU CI INISTI

69

expresse cl directe significant. Atqui verba transsubstantiationis expresse significant praesentiam et positionem solius
corporis sub specie panis, et solius sanguinis sub specie vini.
Ergo, vi verborum, sub specie panis, praesens sistitur solum
corpus, absque sanguine, anima (1) el divinitate, et sub specie
vini, solus sanguis, absque corpore, anima et divinitate.

II. — Vi concomitantiæ.
65. Illud dicitur poni vi concomilanliæ. quod, licet non expri­
matur verbis consecrationis, realem habet el necessariam
connexionem cum eo quod ponitur vi verborum. Atqui celera
quæ spectant ad Christum sunt realiter et necessario conjuncta
cum corpore ejus et sanguine. Ergo.
Hinc : 1) Sub specie panis, adsunt sanguis et anima, et sub
specie vini, corpus et anima, vi naturalis illius connexionis et.
concomitantia1, (pia paries Christi... jam (indissolubilité!') inter
se copulantur. - 2) Sub utraque specie, adest divinilas. propter
unionem hypostaticam (2). —3) Propter connexionem, (piam
habet cum substantia, adest etiam quantitas dimensiva cor­
poris Christi, cum omnibus qualitatibus naturalibus et supernaluralibus, quæ intrinsece perficiunt corpus (’hristi gloriosum.
Sane quantitas corporis Christi non est in Eucharistia vi ver­
borum ; quia, vi verborum, prasens tantum efficitur « illud in
quod directe conversio terminatur. Conversio autem... directe
terminatur ad · substantiam corporis ('hristi. non autem ad
dimensiones ejus... Quia tamen substantia corporis ('hristi
realiter non dividitur a sua quantitate dimensiva et ab aliis
accidentibus, inde est quod, ex vi realis concomilanliæ. est in
hoc sacramento tota quantitas dimensiva corporis (’hristi. el
omnia accidentia ejus ». 3, q. 76, a. 4, 0.
66. Consequenter : 1° « Si. in triduo mortis Christi, hoc
sacramentum celebratum fuisset, non fuisset sub specie panis
anima ( hristi. quia realiter non erat corpori ejus unita ; et
similiter nec sub specie panis fuisset sanguis, nec sub specie
vini corpus, propter separationem utriusquo in morte (3).
Sub utraque autem specie fuisset divinilas (4).1
23
(1) Cf. n. 66, 3 >.
(2) Cone. Trid., sess. xm, cap. 3 ; Denzlnger, 876 ; Manuale, t. II,
De Incarnatione, n. 487.
(3) C. Gentes, 1. IV, c. 64. — (4) Hervé, Manuale, t. II, De Incarnat.,
n. 488.

70

DE STATU CHRISTI

2° Vi concomitanti» proprie diclæ et immédiat», sola per­
sona Filii praîsens est in Eucharistia, quia sola persona Verbi
unitur hyposlatice corpori et sanguini Christi, quæ directe
ponuntur vi verborum. Attamen Pater et Spiritus S. rcaliter
praesentes sunt in Eucharistia, tum ratione immensitatis, tum
ratione circumin cession is, et sic adesse dici possunt vi conco­
mitanti» tale dictæ (1).
3° In concreto quidem, seu a parte rei. corpus semper adest
cum aliqua forma determinata : mortuum scilicet, cum forma
corporea (cadaverica) ; vivum, cum anima, prout dat ei esse
corporeum. At, vi verborum, in Eucharistia, ponitur simpliciter
corpus, seu compositum ex materia et forma, abstrahendo
a forma determinata. — Hæc ideo forma determinatur in con­
creto ex statu in quo adest corpus Christi in propria specie.
Ergo anima Christi : a) In præsenti statu : 1) prout fungitur
munere forni» corporeæ et dat corpori esse corporeum, ponitur
vi verborum ; 2) ponitur autem vi concomitanti» tantum,
prout est anima rationalis; b) In Iriduo mortis, nullatenus
fuisset, nec vi verborum, nec vi concomitanti» (2).

ART. II
t

Explicatio

philosophica

67. Christus est lolus præsens in Eucharistia, cum divinitate
et tota ua humana natura, etiam cum his omnibus quæ ad
corporis integritatem aut ad intrinsecum ornamentum pertinent,
ut sunt ossa, nervi, membra atque organa, et etiam capilli et
ungues, etc. Quo autem modo Christi Domini corpus, vel in
minima panis particula, totum contineatur, hoc, in præsenti.
non curiosius scrutandum, sed pie ac sobrie aliquatenus expli­
candum.
Post breviter expositas et repudiatas hypotheses conden­
sationis et compenetralionis, quas invexerunt aliqui theologi,
nimis imbuti principiis philosophiæ Cartesian» ; post præinissas idoneas notiones scholasticas de loco, de multiplici
modo essendi in loco ; diversas opiniones theologorum catho­
licorum dicemus, et doctrinam, quam veram æstimamus,
instituemus.
(1) Hervé, l. cit., De Trinitate, n. 205.
(2) Card. Billot, th. 42, § 2, p. 480 sq.

DE STATU CHRISTI

71

Condensatio et compenetratio.
68. a) Condensatio. — Intelligitur compressio quædam, vi
cujus corpus J omini, servata proportione membrorum cum
ordine et situ locali ad slaluram minutissimam redigeretur,
et ita præsens esse posset sub omnibus et singulis specierum
moleculis.
b) Compenetratio. — Vi compenel rationis. omnes partes
corporis invicem pencil anlur. v. g. pedes cum capite, caput
cum pedibus, eo modo ut divina virtute statura ' hristi ad
punctum invisibile, licet localihr extensum, reduci queat.
Porro una alterave hypothesis : 1) gratuito agitur ; · ) impossi­
bilis apparet ; 3) exhibet corpus < hristi in Eucharistia præsens,
mutilum et monstruosum, longe diversum a < hristi corpore
integro et decoro, quale gloriosum in cœlo existit (1).

Notio loci.
69. I ocus defnitur : Superficies immobilis corporis aliud
corpus primo ambiens.
a) Superficies, qua scilicet res locata mensuratur ; b) Primo
ambiens, quæ nempe primo et immediate claudit et terminat
contentum ; c) Immobilis, non malirialibr. scilicet ratione
ipsius corporis continentis quod moveri potest sed formaliler,
in quantum est circumscription corporis locati. Ita homo stans
immotus in flumine, est semper in eodem loco, quamvis semper
circa ipsum renovetur superi cies aquæ.
l ocus igitur est quid exlrinscctim locato et esse in loco est
accidens crlrinsecüm. solum dicens habitudinem locati ad
continens extrinsecum.

Diversi modi es*endi in loco.
70. 1° Sensu proprio sola corpora quanta sunt in loco, quia
sola, per suam quantitatem, ipsi loco e:isequantur aut conmensuranlur; applicant enim dimensiones suas capacitati loci,
locum occupant aut replent et a loco circumscribuntur. Quare
dicuntur esse in loco localiter, per modum loci, circumscriptive.
2° Sensu analogo res / on quantae dicuntur esse in loco in
quantum sunt in rebus /oralis, vel producendo et servando in
iis ipsum esse (1 eus) vel virtute sua agendo in illis (angeli) vel
eas informando (anima humana).
Corpora autem et spiritus, pra ter 1 eum. dicuntur esse in
loco definitivi. nam tam quantitas dimensiva corporum quam
virtus operativa spirituum ad culos limites restringitur ac
proinde ultra mensuram loci adwquati adesse nequeunt )
Notio et munus quantitatis.
71. Substantia corporea considerari potest : 1) secundum se.
(1) Card. Billot, p. 450 sq.
(2) Hervé, Manuate..., t. II, n. 294.

DE STATE CHIUSTl

el sic dicitur radicaliter tantum extensa ; 2) cum sua quantitate
et sic est aclu (interne) extensa ; 3) in online ad locum, et sic
localisata dicitur seu externe extensa.
a) Extensio radiculis. — Hæc extensio substantiæ corporeæ
essentialis est. Nimirum substantia corporea, secundum se, non
est aclu quanta sen non habet partes integrates eut itat,iras in
actu. sed in potentia tantum seu radicaliter et exigiliuc. Ideo
substantia, ratione sui (ante quantitatem) est simpliciter
indivisibilis, non quidem ad modum puncti quod diffundi
posset in locum et illum replere, sed per absentiam et negatio·
nem cuiusvis quanlilalis, quia transcendit totum genus quanti­
tatis et continui.
b) Extensio interna. — Hæc extensio ipsi quantitati essen­
tialis est. Quantitas enim essentialiter constituit partes intégrales
in formali ratione partium, faciendo eas esse in se distinctas, ita
ut una non sit alia et sit extra aliam. Itaque, ante quantitatem,
jam adest tota enlilas substantialis partium ; quantitas autem
facit paries hujus ent it at is substantialis, ac proinde substantia
corporea, per quantitatem et ratione quanlilalis, incipit habere
extensionem in longum, latum et profundum.
c) Exlensic externa. — Hæc extensio non est quid intrinse­
cum corpori, sed extensioni inlernæ addit lanium quanlilalis
contactum ad exlrinsecum ambiens. Sane, per extensionem
internam, corpus essentialiter aptum est ad replendum locum :
ex eo enim quod corpus habet partes extra partes, naturaliter
sequitur : 1) ut eas. loci partibus applicando, locum occupet :
2) ut una pars sit extra locum alterius et mia pars ab eodem
loco aliam expellat.
?.l corpus, aclu extensum seu quantum, non necessario habet
hanc extensionem externam seu non necessario localisatur. nisi
quantitate sua contingat exlrinsecum ambiens. Quapropter,
si desit exlrinsecum ambiens, corpus (v. g. mundus universus,
est vere quantum, sed non localisatum, siquidem locus non
existit extra illud (1 ).

72. Scholion. —■ Suarez (2) et alii aliter sentiunt de quan­
titate : a) Substantia corporea, jam per seipsam habet partes
intégrales in aclu.
b) Quantitas autem duos habet effectus formales : 1) effectum
primarium, quo quantitas tribuit partibus entilativis apt itudineni intrinsecam ad extensionem in loco seu ponit partes extra
partes in ordine ad se. et facit eas vere distinctas: 2) effecthrn
secundarium, quo quantitas distribuit partes in ordine ad locum
et fac'1 eas vere distantes ab invicem seu actualiter extensas.
(1) S. Thomas, 1, q. 50, a. 2 ; C. Gentes, 1. IV. c. 65 ; De spirit, creat. ■
a. 4, ad 16 ; De anima, a. 10, ad 1 ; Card. Billot, p. 457 sq.
j
(2) De Each., disp. 48, sect. I el 2 ; Lessius, De perl. dbinP, |. \I|r
c. 16, n. 124 ; Franzelln, th. 11.

1Έ S I ATI

CIIHISII

c) Effectus primarius esl e.'scnlialis quantitati. non autem
effectus secundarius, qui proinde suspendi potest per divina rn
omnipoteut iam.
d) His suppositis, juxta illos, corpus < lirisli in Eucharistia
est aclu quantum, ideo corpus humanum vere organizatum,
habens partes inter se distinctas et certo ordine copulatas ;
at non esl actu extensum, sed aptiludinaliter lanium. Proinde,
vehit i in punctum contractum, simul continue ita per speciem
sacramentalem diffundi potest ut, instar substantiæ spiritualis,
sit lolum sub lota specie panis et lotum sub singulis ejus
pari ibus (1 ) !

Assertio : Christus præsens est in Eucharistia, sed ad modum
substantiæ, non localiter quidem, neque definitive, præsentia
quadam mirabili et singulari, scilicet sacramentaliter.
Probatur :

73. 1° Præsens est ad modum substantiæ.
Ex dictis, n. 70,
constat res esse pra'scntes in loco determinato, in quantum
alùp. a ratione cum loco ipso conjunguntur. Christus autem,
facta transsubslanl.iatione. præsens est sub speciebas panis et
vini, qua; realiter manent et Illum continent. Ergo ad locum
eucharisticum conjungitur per pecies illas el solas ac proinde
modus essendi ( lirisli sub speciebus est ipseinet modus essendi
ejus in Eucharistia.
.Jamvero « modus essendi cujuslibet rei determinatur secun­
dum id quod est ei per se, non autem secundum id quod est ei
per accidens, sicut corpus est in visu, secundum quod est
album, non autem secundum quod est dulce, licet idem corpus
sit album et dulce (2) ». Ergo modus prmsenliiv ( lirisli in Eucha­
ristia denominari debet el metiri ex eo quod sub speciebus adest
per se primo el immediate, quodque est ratio præsentia' aliorum
Atqui Iranssubslaidialio, (pia Christus lit præsens in Eucha­
ristia. directe et immediate terminatur ad ipsam et solam
substantiam corporis et sanguinis (lirisli. Ergo, facta transsubstant ial ione. hæc substantia : 1) adest per se primo et
immediate sub speciebus ; 2) est ratio præsenliæ ceterorum qua*
perlinent, ad Christum : lure enim alia omnia non sunt præ(1) lia Lessius, I. cit. ; De Lugo, disp. 8, sect. 1 el 2 ; Platel, Synop. curs'
theol.. De sacr., n. 398-404 ; Wirceburgenses, De Euch., n. 286 sq. ; H. Mazzella, n. 259 ; Pesch, n. 741. — (2) 3, q. 76, a. 4, ad 1.

74

DE STATU CHRISTI

sentia, nisi indirecte et ri concomilantiæ et quasi per accidens,
seu consequenter tantum ad præsentiam substantiæ et ralione
ipsius. Ergo denique modus præsentiæ ('hristi in Eucharistia
denominari debet et metiri ex modo præsentiæ ipsius sub­
stant iæ.
Igitur recta ratio postulat : 1) ut substantia, quæ præsens
est ratione sui, sit præsens ad modum suum scilicet ad modum
substantiæ ; 2) ut cetera quæ præsentia non sunt nisi ralione
substantiæ, sequantur modum essendi ipsius substantiæ, ac
proinde sint et ipsa ad modum substantiæ præsentia (1)

2° Non localiter. — Illud præsens est localiter, quod per
dimensiones ‘suas loco applicatur. Atqui, licet corpus Christi
habeat, in sacramento, suas dimensiones, non pér illas compa­
ratur ad locum, sed mediantibus hosliæ dimensionibus, sub
quibus latet. Ergo Christus non est localiter præsens in Eucha­
ristia.
3° Non definitive. — Etenim quod est definitive in loco, ita
ad unum locum coarctalur ratione suæ quantitatis vel ratione
sua; viriutis, ut non possit alibi esse. Atqui coipus Christi
ita est sub una hostia ut simul esse possit sub aliis multis
hostiis. Ergo.
1 at io minoris est. quia Christus non est in
Eucharistia, « neque ralione suæ quantitatis, neque ratione suæ
virtutis sed ralione illius quod in ipsum conversum esi. ibi
præexistens, cujus dimensiones adhuc manent, quibus ad
locum illum determinabatur ; el. ideo non definitur illo loco,
sed simili modo potest, esse alibi, ubicumque fuerint panis
dimensiones conversi in ipsum » (2',

4° Præsentia sacramentali.
Sane hæc præsentia Christi
vere mirabilis dicenda est et singularis, tum quia mirabili
el singulari transsubstantialione efficitur. Ium quia non datur
aliud simile exemplum, liæc enim præsentia differt : 1) a modo
quo præsens est corpus Chrisli in cado, ubi adest circumscrip­
tive : 2) a modo quo accidentia eucharistica sunt in loco, nam
ibi sunt etiam localiter el circumscriptive ; 3) a modo quo
substantia panis erat in loco ; nam. ante transsubslantiationem. substantia panis erat in loco, mediantibus propriis
dimensionibus, quarum erat subjectum. Substantia autem
(1) 3, q. 76, a. 3, ad 2 et 3, a. 4 el 5.
(2) In ii, dist. 10, q. 1, a. 3, sol. 2.

I
· I

DE STATE CHRISTI

75

corporis ( hristi comparatur ad locum, mediantibus dimensio­
nibus alienis, quæ ipsi nullatçnus inhaerent, et ejus dimenliones propriae comparantur ad locum, mediante ipsa subslansia (1). Deficiente alia voce, hæc præsentia dicitur sacramenlalis.

Consectaria.
74. 1° Non repugnat Christum esse, cum sua quantitate
naturali, in sacramento, et tamen, quia loco specierum non
conjungitur nisi mediante substantia, non occupare lacum
sacramenti ; siquidem, uti vidimus, de essentia quantitatis est
ut sit occupation loci, non vero quod actu occupet locum.
2° Non repugnat quod corpus Domini et quantitas panis in
ipsum transsubstantiati sint in eodem loco, nam < hristus ibi
non est per suam quantitatem ; hæc ideo quantitas aliam e loco
non expellit, neque ab alia e loco expellitur.
3° Non repugnat quod idem numero C.hristus sit in coelo
simul et in Eucharistia. Equidem multilocatio circumscription
repugnaret, ut videtur ; nam : a) tunc idem corpus a seipso
distaret (esset hic simul et illic) ; a seipso divideretur et ita esset
simul divisum = non unum et tamen unum = non divisum,
quod est contradictorium ; b) idem corpus mullos simul repleret
locos, ac proinde haberet hanc quantitatem, qua primo loco
commcnsuraretur, et tamen aliam et aliam quantitatem, qua
aliis et aliis locis etiam commcnsuraretur ; uno verbo esset
simul sibi aequale et tamen seipso majus semper et majus pro
numero localisaiionum. quod adhuc repugnat (2).
Ilæ autem d iff culta tes non existunt in praesenti. Nam :
a) Corpus Christi in Eucharistia non distal a seipso in coelo,
quia, licet sit in utroque loco, in loco coelesti adest per suam
quantitatem, dum in locis sacramentalibus præsens est absque
ullo contactu quantitative. Ergo, quamvis hostia consecrata seu
quantitas panis conversi vere distet a loco quem Domini corpus
occupat in ccelo, inde nullatenus sequitur ipsum corpus ( hristi
distare a corpore aut a loco coelesti aut a seipso dividi, b) Corpus
('.hristi soli loco coelesti commcnsuralur : alibi non est nisi per
modum substantiae, ac ideo alia loca non replet sua propria
quantitate, sed dimensionibus eorum quæ in ipsum fuerunt
conversa.
Hinc merito concilium Tridenlinum : « Neque enim hæc inter
se pugnant ut ipse Salvator noster ad dexteram Patris assideat,
juxta modum essendi naturalem, et ut multis nihilominus aliis
in locis sacramentalitcr praesens sua substantia nobis adsit, ea
existendi ratione quam, etsi verbis exprimere vix possumus.
(1) 3, q. 76, a. 5 ; in 4, dist. 10, q. 1, a. 2, q. 3, 0 et ad 2.
(2) 8, q. 83, a. 2 sq. ; in 4, dist. 10, q. 1, a. 1, ad 5 et 6 ; Quodl. 3, a. 2.

DE STATU CHRISTI

76

possibilem tamen esse Deo, cogitatione per fidem illustrata,
assequi possumus, et constantissime credere debemus (1) ». —
Sicque plane salvatur doctrina catholica qua docemur corpus
Domini in Eucharistia « esse verum Christi corpus, quod natum
est de Virgine, et quod, pro salute mundi oblatum in cruce
pependit, et quod sedet ad dexteram Patris », « verum Christi
Domini corpus, illud idem quod, natum ex Virgine, in cœlis
sedet ad dexteram Patris » (2).
4° Non repugnat quod Christus præsens sit simul in mullis
hostiis consecratis, nam ratio hujus præsentiæ non se tenet ex
parte ‘ hristi. sed tantum ex parte panis in ipsum conversi.
Hinc, sicut ex parte corporis Christi, nulla est ratio cur ibi
existai tali genere præsentiæ, ita nulla est causa cur ad unum
locum aut ad duos vel plures locos determinetur et limitetur.
Quare, licet sit vere el totaliter in hostia consecrata et in ea
vere contineatur, esse potest : 1) pro multiplicatione transsubstantialionum. in locis semper pluribus, et 2) pro majori di­
mensione specicrum remanentium, in locis semper majoribus.
Corollaria.
L — linio inter species et corpus Christi.

75. Hæc unio non est. ut patet : 1) Unio inhærenliæ, qualis
exstat inter substantiam et accidentia, nam accidentia eucha­
ristica non per corpus ( hristi sed virtute divina sustentantur,
et perdurant, mediani e quantitate, absque ullo inhæsionis
subjecto; i) Unio physica qualis invenitur inter partes ejus­
dem compositi physici, siquidem corpus ( hristi non tangit
species sed lanium sub ipsis continetur, neque cum ipsis aliud
quid componere potest. — Sed : 3) Esi unio ineffabilis et, sin­
gularis quæ sacramenlalis vocatur, quia ex ea exsurgit unum
sacrament uni constans ex speciebus, prout continent corpus
(’.hristi (3).
Ex hujusmodi unione duo sequuntur : 1) Species, quæ antea
significabant præsentem substantiam panis, post consecratio­
nem significant corpus ('.hristi esse ubi prius aderat substantia
panis, et sub iisdem accidentibus delitescere. — 2) Corpus
Christi est a speciebus sacramentalibus inseparabile, i. e. laindiu
permanet quamdiu species servantur incorruptæ, et esse desiit
specicrum desitione.
II.

Actiones et passiones Christi in Eucharistia.

76. 1° Certum est Christum exercere in Eucharistia omnes
actus immanentes, «pii a sensibus non pendent, v. g. actus
(1) Sess. xm, cap. 1 ; Denzinger, 874.
(2) Prof. Berengarii, Denzinger, 355 ; Catech. Rom., P. n, c. 4, n. 25
(3) Cf. Salmantlcenses, disp. 6. dub. 2, n. G-15.

DE STATU Cil K ISTI

77

scientiæ beatæ, scientia; infusæ, actus scientiæ acquisita; etiam
et voluntatis, nam anima (’hristi hos actus operari valet, in
Eucharistia, absque sensuum adminiculo.
2° Certum est quoque Christum, in Eucharistia, concomilanler exercere omnes actus quos exercet in coelo, ob identita­
tem subjecti, nam, propter novum existendi modum exlrinsece
advenientem, non desinunt illi actus inesse subjecto.
3° Communiter docetur Christum non posse elicere, in Eucha­
ristia, aclus vilæ sensiliuæ, nam, in statu sacra mental i. deficit
contactus quantitativus, ad hos actus omnino necessarius.
Ergo, quidquid dicant Nominales : Occam. Biel. Petrus Alliacensis, et, nostris diebus, P. Leratj (1), Christus in Eucharistia
nec corporaliter videre potest circumstantes, nec audire sensi­
biliter eorum preces, sed videt et audit nobiliori cognitione,
scientia sua beata et infusa.
Aliqui theologi (2) existimant defectum contactus quanti­
tative posse suppleri miraculose per divinam virtutem, eo modo
qui non deest sapientiæ divinæ. Imo, juxta sententiam, quam
Card. Franzelin, post Lessium, habet probabilissimam et piam,
decet humanitatis ('.hristi dignitatem, eam supernaturalilei
habere vitam plenam ac proinde etiam sensuum exercitium.
4° Ceilo constat < hristum in Eucharistia, quemadmodum
agere nequit corporaliter in rebus externis, ita non posse ab eis
immutari aut aliquid ab eis pali : quæcumque ideo conculcatio
aut injuriosa tractatio solas species attingit, non Christi corpus,
nullius læsionis susceptivum.
5° Corpus Christi, in sacramento, non movetur per se, sed
tantum per accidens. — a) ( hristus non est per se in loco sacra
menti, sed tantum mediantibus speciebus ; ergo non potest
per se moveri localiter seu transire ipse proprie de loco in locum.
— b) Movetur per accidens, quia, præsens sub speciebus et in
eis contentum, corpus ( hristi, licet nec participet nec recipiat
motum specierum. consequenter tamen ad motum localem
specierum, successive perdii et acquirit præscnliam in singulis
locis per quos transit hostia ; sic (’.hristus dicitur elevari, trans­
ferri, gestari, etc.
6° Præsentia sacramenlalis fil, cessai et multiplicatur, absque
ulla Chris!i mutatione. — Sicut enim ('.hristus incipit esse
præsens sub speciebus continentibus, absque sui mutatione,
vi solius transsubstantialionis, ita desinit esse sub speciebus,
per hoc quod species desinunt esse, quemadmodum Deus desinit
esse in aliqua creatura corruptibili, eo ipso quod ipsa creatura
(1) La constitution de Γ univers et le dogme de Γ Eucharistie, p. 159 ; Le
dogme de V Eucharistie..., p. 54 sq.
(2) Serra, in 3, q. 76, a. 7 ; Gonet, disp. 5, a. 5, n. 75 ; Cienfuegos, Vita
abscondita, disp. 2, sect. 1 et 2 ; Franzelin, th. 11 ; Dalgairns, La sainte
communion, t. I, c. 4, n. 159 sq. ; Hugon, p. 387 sq.

78

DE STATU CHRISTI

desinit esse (1). — Christus non est pluries in Eucharistia ante
divisionem specieruin. Numerus enim sequitur divisionem. Ergo·
quamdiu continens manet indivisum, Christus semel tantum
adest præsens ; fracta autem hostia, Christus absque ulla sui
mutatione aut divisione, lolies præsens est quoi factæ sunt partes
hostiæ seu quot facta sunt continentia.
7° Corpus Christi in Eucharistia non potest videri : a) Ab·
oculo corporeo. — Corpus enim Christi, defectu contactus quan­
titative inter ipsum et medium æthereum, nequit sui speciem
in oculum mittere. — b) Ab oculo etiam glorioso : Ad cognitio­
nem enim requiritur ut facultas et objectum sint in eodem ordine
el statu, Atqui oculus glorifica Ius remanet extensus, dum corpus
Christi est in sacramento ad modum subslanliæ, quæ solo
intellectu percipi potest (3, q. 76, a. 7, 0).
Quia tamen oculus Christi in Eucharistia videt seipsum sub
sacramento existentem (2), multi theologi (3) inde inferunt
quod, p<r miraculum, alius oculus posset, de potentia Dei
absoluta, poni sub statu sacramentali, et sic videre Christum
in Eucharistia.
8° Ab intellectu crcalo Christus in Eucharistia videri nequit
naturaliter, — Præsentia enim Christi in sacramento est penitus
supernaluralis, et consequenter non cognoscitur nisi ab intellectu
supernalurali, qui est vel intellectus divinus, vel intellectus
beatus (angelicus aut humanus) per lumen gloriæ elevatus.
« Ab intellectu (autem) hominis viatoris non potest concipi
nisi per fidem, sicut et cetera supernaturalia. Sed nec etiam
intellectus angelicus, secundum sua naturalia, sufficit ad hoc
intuendum ; unde dæmones non possunt videre, per intellectum.
Christum in hoc sacramento, nisi per fidem, cui non voluntarie
assentiunt ; sed ad eam evidentia signorum convincuntur,
prout dicitur quod « daemones credunt et contremiscunt » (4)
(Jac.. ii, 19).
III. — Apparitiones miraculosæ in Eucharistia.

77. Quandoque in Eucharistia apparuit caro aut puer, quan­
doque sanguis effluxit ex hostia. Hæ autem apparitiones pos­
sunt esse vel subjectivae, si immutatio fit a I eo in oculis adstantium, vel objectives, si mutatio lit in speciebus.
a) In primo casu : nulla difficultas ; sacramentum enim manet
immutatum, nec proprie datur deceptio, quia species miraculosa unice formatur ad fidem firmandam circa præsentiam
rcalem, ad pietatem fovendam vel ad impios deterrendos, etc.
b) In secundo casu. Christus ipse non mutatur : sanguis enim
(1) 3, q. 76, a. 6, 0. — (2) 3, q. 76, a. 7, ad 2.
(3) S. Thomas, in 4, dist. 10, q. 1, a. 4, q. 1, ad 1 ; Soto, Gonet, Salmanlicenses, Billuart, Hugon, p. 389.
(4) 3, q. 76, a. 7, 0.

DE STATU CHRISTI

79

•ejus jam non potest fluere aut corrumpi, nec caro ab anima
separari, nec ipse vicletur in propria specie, ut communiter
tenetur. Species totaliter mutatæ non sunt sumendæ, sed asser­
vandae cum peculiari reverentia ; consultum autem est. ad verum
sacrificium, ut tunc iterato corpus et sanguis Domini conse­
crentur et sumantur (1).

IV. — Regulæ loquendi.
78. Quia species significant et continent corpus Christi, cujus
præsentia cum ipsis inseparabiliter connectitur, quædam
specierum attributa de ipso Christo, sub ipsis latente, prædicari
possunt.
a) Attributa, quæ praesentiam important, abstrahendo a
modo ejus, proprie tribuuntur Christo, v. g. esse in altari,
residere in tabernaculo, ore suscipi.
b) Prædicata, quæ dicuntur de speciebus, in quantum sunt
signum sacra ment a te, Christo tribui possunt metonym ice. secun­
dum usum sumendi signum pro re signiPcata, continens pro re
contenta ; ideo recte dicitur corpus Christi videri, tangi, frangi,
tractari.
c) Attributa, qua pertinent ad species, quatenus in se. ipsis
considerantur, absque ullo respectu ad corpus Christi, Christo
tribui nequeunt, v. g. color, sapor, figura, densitas, calor, alteratio, combustio specierum, etc.

Assertio : S atim facta transsuhstantiatione, Christus præ­
sens est et præsens permanet donec species totaliter corrum­
puntur (De fide).
79. a) Hæc thesis logice et sponte Huit ex prædictis. Sta­
tuitur tamen contra Lulheranos, quorum alii, ut Bucerus,
docebant Christum real i 1er non adesse nisi in solo momento
sumptionis ; alii, ut Chemnilz, putabant Christum adesse in
tota actione Cœnæ et etiam immediate post Cœnam, si ad
ægrotos deferatur, non autem postea.
b) Doctrina catholica sic enuntiatur a Trideniino : « Si quis
dixerit, peracta consecratione, in admirabili Eucharistiæ sa­
cramento non esse corpus et sanguinem Domini nostri Jesu
Christi, sed lanium in usu, dum sumitur, non autem ante vel
post, et in hostiis seu particulis consecratis, quæ post com­
munionem reservantur vel supersunt, non remanere verum
corpus Domini, a. s. » (2).
(1) 3, q. 55, a. 4 ; q. 82, a. 4, ad 3.
(2) Sess. xm, can. 4 ; Denzinger, 886.

80

DE STATU CIIR1STI

80. Probatur thesis :
1° Slatini præsens est. — Verba enim institutionis vera sunt
statmi ac prolata sunt. Atqui prolata sunt antequam Apostoli
susciperent sacram communionem. Ergo Christus præsens est
etiam ante usum. Quare Tridenlinum : « Nomium Eucharistiam
de manu Domini Apostoli susceperant, cum vere tamen ipse
affirmaret corpus suum esse quod praebebat (1). »
2° Christus præsens est etiam post usum et post actionem
Cœnæ.
a) ( oust at e.r didis : si enim (‘hristus sisl it ur præsens
ante usum, ejus præsentia non pendet ab usu, et nulla datur
ratio cur luec præsentia ad aliquot minuta aut ad unam vel
aliquot horas restringeretur. — b) Constat ex praxi antiquis-·
sima Ecclesia? Eucharistiam deterendi ad absentes aut ad
ægrotos (2), necnon eam asservandi in ecclesiis, imo in domibus
privatis, præsertim tempore persecutionis (3). Idem probat
mos ani iquissimus Græcorum dicendi Missam præsanclificalorum. in (pia sacerdos non consecrabat, Sed hostiam præconsecralam et asservatam sumebat, quod, etiam apud Latinos.
iit. hodie in Feria Vi majoris hebdomada? (4).
3” Præsens esi donec species totaliter corrumpantur.
Nam
quemadmodum species sunt unica ratio cur ('hristus præsens
sil. ita corruptio specicrum est sola ratio assignabilis cur
cesset esse præsens (5).

Assertio : Christus in Eucharistia adorandus est cultu latriæ-

81. Contra omnes negantes præsentiam realem et etiam
contra quosdam Lulheranos qui, licet faterentur Christum in
Eucharistia pre sent em esse, (‘jus adorationem rejiciebant
ut quid contrarium institutioni Christi et praxi Apostolorum
(t) Sess. xiii, cap. 3 ; Denzinger, 876.
(2) S. Justinus, l Apol., c. 67 ; A icæn. /, can. 13 ; Denzinger, 57 ; Euseb.,
/list, ecc., 1. VJ, c. 44.
(3) Tert., De oratione, 19 ; Ad uxorem, 1. II, c. 15 ; S. Cyprianus, De lapsis,
26 ; S. Basilius, ep. 93 ad Cæsariam ; Journel, 301. 318, 916 ; S. Ambro­
sius, De excessu fratris sui, I. 1. n. 43 ; cf. Martène, De antiquis Ecc. ritibus,
1. I, c. 5, ari. 3 ; S. Cyrillus Alex., Ep. ad Calosyrium, Journel, 2139.
(4) Corblet, Hist, du sacr. de V Euch., i XII ; Many, Prælect. de Missa,
Paris, 1903, n. 18 ; Mallet, Eléments d'Archéologie religieuse, 1.1, p. 44 sq. ;
Cappello, n. 341 sq.
(5) 3, q. 76, a. 6, 0 et ad 3.

DE STATE' Î.IIIUSTI

81

aut quid periculosum. Tridenlinum definivi! : « Si quis dixerit,
in sancio Eucharistia1 sacramento. Christum I ni geni turn Dei
Filium non esse (u.llu taliiac eiicin ealeti o adorandum... a. s. (1).
Quam doctrinam confirmat Codex Juris canonici : « Christo
Domino, etiam sub speciebus sacrament alibus, debetur cultus
lalriæ (2). »
Probatur thesis :
a) Admissa præsentia reali, id evidens est. Christus enim
Deus, ubicumque est, cultu lalria* adorandus est. Hinc Tri­
denlinum : « Neque enim ideo minus est adorandum, quod
luerit a Christo Domino, ut sumatur, institutum. Nam illum
eumdem ileum præsentem in eo adesse credimus, quem Pater
æternus, introducens in orbem terrarum dicit : « Et adorent
cum omnes Angeli Dei » (Ps. xevi. 7). quem Magi procidentes
adoraverunt (Afallh., n. 11), quem denique in Galilaea ab
Apostolis adoratum luisse Scriptura testatur » (3) (Matth..
XXVIII, 17).
b) Consta e.r Patribus. - S. Cyrillus Hier. : « Adiens...
accede... sinistram vel ut thronum subjiciens dextera1, ut pol e
Hegem suscepturae.... post communionem corporis Christi,
accede et ad sanguinis poculum.... sed pronus et adorationis
ac venerationis in modum (4). »
S. J. Chrysostomus :
« Adora et communica (5). » — S. Ambrosius : « Per scabellum
terra intelligilur, per terram autem caro Christi, (piam hodieque in mysteiiis adoramus, et (piam Apostoli in Domino
Jesu adoraverunt (6). » - S. Hieronymus : « Discant qui igno­
rant. (pia debeant veneratione Sancta suscipere... sacrosque
calices ut sancta velamina et cetera, qua* ad cultum Dominica'
perlinent passionis... ex consortio corporis et sanguinis Domini.
eadem qua corpus ejus et sanguis majestate veneranda (7). » —
S. Augustinus : « Nemo autem illam carnem manducat, nisi
prius adoraverit (8). »
c) Constat ex praxi Ecclesiæ, tum adorandi hostiam ante
communionem ; tum elevandi Sacramentum, post consecra­
ti)
(.3)
(4)
(6)
(7)
(8)

Sess. xm, can. fi ; Denzinger, 888. — (2) Can. 1255, § I.
Sess. xiii, cap. 5 ; Denzinger, 878.
Cat. 23 (inyst. 5), c. 21. — (5) In cp. ad Eph., honi. 3.
De Spiritu S., 1. HI, c. 11, n. 79; Journel, 1285.
Ep. 144 ad Theophilum.
In Ps. xcvm, enarr. 9 ; cf. Batiffol ,E Eucharistie..., p. 435.

82

’

1
1
I

DE STATU CIIBISTI

tioncm, ut a fïdeli populo adoretur ; tum pulsandi campanulas,
imo ct campanam, ut absentes moneantur et adorent.
Objectum autem adorationis totale est SS. Sacramentum,
prout est quid unum coalescens ex Christo ct speciebus. Quare
Tridenlinum simpliciter jubet « hoc SS. Sacramenlum adoran­
dum esse cultu latriæ » et Liturgia canit : « Tantum ergo
Sacramentum veneremur cernui ». — Objectum primarium est
Christus, qui ratione sui adoratur ;* secundarium, sunt species,
quæ, propter unionem cum Christo, eodem actu cum ipso
coadorantur (1).
Merito igitur instituta est : I) sæc. xiii, solcmnitas Corporis
Christi ; 2) sæc. xiv, processio solemnis, qua, in eodem festo,
publice gestatur Sacra Hostia fidelibus adoranda ; 3) sæc. xvi.
praxis exponendi SS. Sacramenlum. certis quibusdam diebus ;
4) hodiernis temporibus, praxis Adorationis ct Communionis
reparatricis nccnon congressuum eucharisticorum, in quibus
« homines, sæpc ex dissitis orbis plagis, in unum locum conve­
nientes, per plures dies, in hujus dogmatis pia consideratione,
collationes habent, multiplicatis, erga tantum sacramentum,
amoris, devotionis ac reverent iæ signis, habita tandem solemni
processione, qua SS Eucharistia per vias ct loca publica
honorifice circumfertur » (2).
Hæc enim omnia valde proficiunt tum ut jura Dei publice
agnoscantur et Deus, pro nobis homo factus et cibus, magnis
laudibus extollatur, tum ut cificacius regnum Christi sociale
promoveatur et contra ndifferentismum hodiernum ct atheismum magis ac magis proclametur, augeatur ac vindicetur
fides Christianorum pielasque in Christum Dominum etBedemp- .
torem.
Meri o etiam ct iisdem de causis nata est devotio erga
Cor Jesu Eucharist icum, de qua Manuale, t. II, n. 512 sq.
(1) Manuale, t. II, De Incarn., n. 506 sq.
(2) Lépicier, p. 133.

PARS

II

DE SACRIFICIO EUCHARISTIE

82. « In sanctissima Eucharistia, sub speciebus panis et
vini, ipsemet Christus Dominus continetur, offertur. sumi­
tur (1). » It a, totam de Eucharistia doctrinam, paucis contrahit
Codex juris canonici, qui ideo prius agit de sacrosancto Missæ
sacrificio et deinde tantum de SS. Eucharistiae sacramento.
Jam demonstravimus Christum in Eucharistia contineri;
ideo, sequentes ordinem Codicis, qui ceterum magis logicus
videtur : nam sacramenlum conficitur in ipso sacrificio Missæ,
quod itaque sacramentum præcedit quasi causa effectum (2),
stalim dicemus de Eucharist iæ sacrificio, quæstiones de sacra­
mento ad tertiam partem tractatus remittentes.
Post notiones generales de sacrificio in genere, loquemur :
1) de existent ia sacrificii Missæ ; 2) de ejus essentia; 3) de ejus
effectibus ; 4) de ejus ministro; 5) de ejus subjectis, præsertim
ubi de applicatione Missæ.

PRÆNOTANDA
Notio sacrificii (3).
83. I. — Variæ acceptiones. — Sacrificium, vi vocis, id est
(1) Can. 801.
(2) Ita D’Alès : « Dicendum est utrumque (sacrificium et sacramentum)
esse tempore simul : nam per eadem verba sacerdotis offertur sacrificium
et conficitur sacramenlum... secundum autem rationem causæ efficientis
(est) prius sacrificium, in cujus oblatione sacramenlum conficitur ad opus
sanctificationis. » (De SS. Euch., p. 37-38.)
(3) Cf. in Ind. Bibliog., tractatus de sacrificio Missæ : A. Magnus, Bacuez,
Batiffol, Becanus, Bellarmlnus, Benedictus XIV, Billot, Billuart, Bona,
Breton, Buathier, Cappello, Chaignon, Clenfuegos, Coghlan, Coninck,
Cochem, Condren, D’Alès, Franzelln, Glhr, Giraud, Gonet, Grimai, Grivet
Hergenrather, Herrmann, Hugo, Hugon, Innocentius III, Lahousse,

84

PRÆNOTANDA DE SACRIFICIO

quod sacrum facit aut sacrum Iit. Hinc : a) Sensu Iulo, sacri­
ficium dicitur omnis actus religionis, qui in Dei honorem refer­
tur. Hac significatione accipitur a S. Augustino (1) sacrificium
dicente : « omne opus quod agitur ut sancta societate inhaerea­
mus Deo ». et in sacris Litteris sacrificium vocatur laus pia,
contritio cordis, eleemosyna, castigatio corporis (2), etc. —
b) Sensu stricto et proprio, sacrificium est peculiaris actus
externus et publicus virtutis religionis, a ceteris plane distinc­
tus, et qui soli Deo exhiberi potest, in recognitionem et reve­
rentiam ejus supremi dominii (3).
II. — Definitio. - Sacrificium verum definitur : Oblalio rei
sensibilis, cum ejus destructione reali aul æquivalenli, soli Deo
legitime jacta, a ministro competente, ad agnoscendum Dei
supremum dominium el. in slalu naturæ lapsæ, ad reparandam
injuriam Deo per peccatum illalam.
1° Oblatio rei sensibilis. — A. Oblalio : Equidem homo
lolaliler pendet a Deo et in esse, el in operari et in fine ultimo.
Ergo hanc suam absolutam a Deo dependentiam agnoscere,
etiam lege natura i. tenetur. Atqui eam perfecte agnoscere non
valet, nisi semel ipsum lolaliler offerendo Deo, tanquam suile
creationis principio,suæ opéraiionisauctori et suæbeatitudinis
fini (1). In hoc ideo stat « interius spirituale sacrificium, quo
animam seipsam offert Deo ». 2-2, q. 85, a. 2, 0.
B. Oblalio rei sensibilis : Id enim requiritur : a) Ex ipsa
conditione psychologica hominis : Homo enim Deo «.subjec­
tionem el honorem exhibere debet secundum suum modum.
Lamiroy, La Taille (De), Lebrun, Lépicler, Lepin, LIguori (S.), Lugo, Many,
H. Mazzella, Manzoni, Pasqualigo, Pesch, Salmanticenses, Sanchez, Sauvé,
Simons, Suarez, Tanner, Thalhofer, Vacant, Van Noort, Vermeersch, Wirceburgenses. — Duchesne, Origines du culte chrétien, Paris, Fontemoing,
1903 ; Durandus, Rationale sive Enchiridion divinorum officiorum, Lugduni,
1651 ; Renaudot, Liturgiarum orientalium collectio, 2 vol., Francofurti ad
Mœnum, 1847 ; Lepin, in Revue prat, d'Apologétique, 15 Aug., Sept. 1921 ;
Médébielle, L' expiation dans ΓA. et le A’ Testament, vol. I ; Rome, Institut
biblique pontifical, 1926 ; Kramp, Die Opferanschauungen der Romischen
Messliturgie, cd. 2, Regensburg, 1924; M. Alonso, S. J., El Sacrificio Eucaristico de la ultima cena del Senor segun el Concilio Tridentino, 1929.
(1) De Civ. Dei, 1. X, c. 6.
(2) Ps. xlix, 14 ; Heb., xin, 15 ; Ps. l, 19 ; Ileb., xm, 16 ; Rom., xn, 6.
Cf. 2-2, q. 81, a. 1, ad 7 ; q. 86, a. 7 ; 3, q. 22, a. 2.
(3) 2-2, q. 85, a. 3, 0.
(4) Hervé, Manuale..., t. I, n. 39 ; C. Gentes, 1. Ill, c. 119, c. 120, n. 7 ;
2-2, q. 85, a. 2, a. 3, ad 3.

PRÆNOTANDA DE SACRIFICIO

85

list autem modus conveniens homini ut sensibilibus signis
utatur ad aliqua exprimenda, quia ex sensibilibus cognitionem
accipit,. Et ideo ex naturali ratione procedit quod homo qui­
busdam sensibilibus rebus utatur, offerens eas Deo in signum
debitæ subjectionis et honoris, secundum simi.itudinem eorum
(pii dominis suis aliqua offerunt in recognitionem dominii >■ (1).
b) Ex ipsa natura hominis Ium singulari Ium sociali /1)1 lomo
totaliter a Deo pendet, mente scilicet et corpore. Atqui hanc
totalem dependentiam et subjectionem exprimere nequit, nisi
etiam externe et sensibiliter eam profiteatur. Ergo ritu quodam
corporali uti debet ut « Deo serviat secundum illud totum quod
ex Deo habet, id est non solum mente, sed etiam corpore » (2).
—■ 2) Homo non est tantum ens individuum, sed est mem­
brum societatis humanae, quæ « Deo auctore coaluit, cujus
nutu conservatur, cujus beneficio innumerabilem bonorum,
quibus affluit, copiam accepit » (3). Ergo Dei cultus ac proinde
sacrificium debet habere characterem socialem. Atqui hanc
notam non habet nisi signis externis et publicis manifestetur.
Ergo.
c) Ex natura ipsius sacrificii : Sacrificium enim proprie
dictum est actus publici callus, ac proinde externam exigit et
sensibilem manifestationem, qua offerens rit e significat se velle
seipsum Deo dedicare. IdeOj ad sacrificium constituendum,
oblalio interna non sufficit, sed necessaria est omnino et
principalior. Si enim adsit, ritus mere externus absque ulla
oblatione interna seu absque ullo sensu adorationis et subjec­
tionis, rit us .iste est inanis caeremonia sine ullo valore morali.
Hinc merito S. Augustinus : « Sacrificium visibile invisibilis
sacrificii sacramentum, id est. sacrum signum est (4). » —
S. Thomas : « Signiféal autem sacrificium, quod offertur
exterius, interius spirituale sacrificium, quo anima seipsam
offert Deo (b). »
2° Cum ejus destructione reali aut æquivalenti.
A. Des­
tructio aligna requiritur : a) Historice enim constat omnia tum
Judieorum tum Gentilium sacrificia quamdam importare rei
(1) 2-2, q. 85, a. 1, 0 ; C. Gentes, 1. I i I, c. 119, n. 1. De la Taille, Mysterium
Fidei, elue. 1, p. 3-9 ; Héris, Le Mystère du Christ, p. 190 sq.
(2) 2-2, q. 83, a. 12, 0, q. 84, a. 2 ; Hervé, Manuale..., t. 1, n. 45 sq.
(3) Leo XIII, Encyc. Immortale Dei, ed. B. Presse, t. II, p. 20.
(4) De Cio. Dei, 1. X, c. 5. — (5) 2-2, q. 85, a. 2, 0.

86

PRÆNOTANDA DE SACRIFICIO

oblatæ deslruclionem. A'iventia quidem offeruntur per occi­
sionem ; inanimata solida per combustionem ; liquida, per
effusionem (1).
b) Id videtur exigi ex ipsa sacrificii natura : 1) Sacrificium
enim offerimus, ut profiteamur Deum ita esse nostrum abso­
lutum Dominum, ut, si id exigeret, etiam vilain nostram in ejus
obsequium consumere deberemus. Oui a vero id non vult Deus,
imo id vetat, loco nostri, Ei offerimus rem aliquam cujus
dominium habemus. Atqui si rem illam nullo modo destruimus,
in ejus oblatione non salis manifestamus animum nostrum
lolalis devotionis in Deum. —2) Hes, quæ Deo a nobis offertur
in sacrificium, eo ipso fit res sacra : removetur scilicet ab
usibus profanis, dominioque nostro subtrahitur et in Dei
dominium transfertur, veluti in divinos usos consumenda.
Atqui rursus, nisi hæc res aliquo modo destruatur, ejus oblatio
non est signum sal efficax nostræ totalis interna' deditionis.
Ergo. — Paucis : Ipsa victimæ destructio est ritus per se
idoneus ad significandum affectum hominis sesc totaliter devo­
ventis Deo summo suo principio et fini ; proinde, si Deo rite
præsentatur et offertur, vere est signum praclicum el efficax
ejus sensus interni adorationis, subjectionis totalis et dedi­
tionis. — 3) Id a fortiori convenit post peccalum : pœnitentiæ
enim protestatio atque reparationis exhibitio nullo potest
apliore rilu peragi (piam destructione victimæ oblatæ (2).
c) Id sat clare docet S. Thomas : « Sacrificia proprie dicun­
tur, quando circa res Deo oblatas aliquid fil... Oblatio autem
directe dicitur, cum Deo aliquid offertur, eliamsi nihil circa
ipsum fiat... Unde omne sacrificium est oblatio, sed non con­
vertitur. » — « Nomen oblationis commune est ad omnes res,
quæ in cultum Dei exhibentur, ita quod si aliquid exhibeatur in
cultum divinum, quasi in aliquod sacrum, quod inde fieri
debeat consumendum, et oblatio est et sacrificium... Si vero
(1) Billot, p. 587 sq. ; Grimai, Le sacerdoce el le sacrifice de N.-S. J.-C.,
ed 3, cap. 1, p. 11 sq. ; Lagrange, Etudes sur les religions sémitiques, ed. 2,
Gabalda, p. 224-236 ; 266-274, 279 ; Dhorme, La religion assyro-babylo·
nienne, p. 272 sq. ; Lamlroy, De essentia sacrificii Missse, Lovanii, 1919,
p. 435 ; Prat, La théol. de S. Paul, t. II, ed. 5, p. 266 ; Diet, des antiquités
grecques et latines, art. Sacrifice ; Verrièle, in Revue Apolog., avril 1927,
p. 393 sq. ; De Lanversln, in Hech. science religieuse, juin-août 1927, p. 200 sq.
Ruch, in Diet, théol., art. Messe, col. 801-804 ; Héris, op. cit., p. ibg.
(2) De la Taille, p. 7, 9.

PRÆNOTANDA DE SACRIFICIO

87

sic exhibeatur ut integrum maneat divino cultui deputandum
vel in usu ministrorum expendendum, erit oblatio et non
sacrificium » (1).
d) Hanc ideam destructionis jam innuunt ipsai voces, quibus
designatur sacrificium : hebraice : zebach a radice zabach =
mactavit ; græce : Ουσία a θύειν = mactare ; hostia ab
hostio = ferio ; victima a vinco.
B. Destructio realis aut æquioalens. — Cum sacrificium sit
in genere signi (2-2, q. 85, a. 1). non necessario requiritur
destructio victimæ realis et physica, sed illa sufficit quæ,
sensibiliter el rite oblata, apta est ad congrue exprimendam
rationem sacrificii juxta illud S. Thomæ : « In oblatione
sacrificii, non pensatur pretium occisi pecoris, sed significatio,
qua hoc fit in honorem Summi Hectoris totius universi (2). »
Ideo, apud Veteres, res offerebatur aut physice, destructa, v. g.
animal occisum, aut-æquiualenter tantum, ut vinum effusum.
Nunc autem, in Novo Testamento, repudiatis a Deo omnibus
aliis hostiis præter illam unicam in Cruce semel cruente obla­
tam et in perpetuum acceptatam, cruentæ oblationi successit
oblatio illa incruenta, quæ per immolationem mysticam, sub
specie sacramenti peragitur, absque ulla victimæ oblata' reali
immutatione (3).
3° Ad agnoscendum... illatam. — Sane, uti jam diximus,
sacrificium est essentialiter lalreulicum, i. e. ordinatur ad
externe et publice profitendum nostram subjectionem erga
Majestatem divinam et recognoscendum Dei dominium. 1'nde
S. Thomas : « Sacrificia ordinabantur ad cultum Dei... Per
sacrificia repræsentabatur ordinatio mentis ad Deum, ad quam
(1) 2-2, q. 85, a. 3, ad 3 ; 2-2, q. 86, a. 1 ; * Per occisionem animalium
significatur destructio peccatorum, et quod homines erani digni occisione
pro peccatis suis, ac si illa animalia loco eorum occiderentur ad significan­
dam expiationem peccatorum. » 1-2, q. 102, a. 3, ad 5.
(2) 2-2, q. 85, a. 2, ad 2. Hæc est doctrina communis. Alii existimant
solam immutationem perfectivam seu consummativam, transformativam
in melius, ad essentiam sacrificii pertinere Ita Suarez, disp. 73, sect. 5 ;
Lahousse, η. 202. — Alii contendunt essentiam consistere in sola oblatione ;
destructio non esset nisi medium aut symbolum quo fit oblatio. Ita Lepin,
L'idée du sacrifice de la Messe, p. 190-210 ; 727-737, in Revue A pol., sept.
1921, p. 513, Etudes, 5 oct. 1922, p. 38 ; Grlvet, La Messe de la terre et la
Messe du ciel, p. 24 ; Vacant, Hist. de la conception du sacrifice de la Messe
dans l'Eglise latine, 1894, p.*50 sq. ; Batiffol, Leçons sur la Messe, 1919,
p. 175 sq. ; cf. Rivière, Le dogme de la Redemption, étude théol., p. 208 sq.
(3) Billot, p. 587 sq., 634 ; Pesch, n. 841 ; De la Taille, p. 10 sq.

88

PB.ENOTAXDA DE SACRIFICIO

excitabatur sacrificium offerens. Ad rectam autem ordinatio­
nem mentis in Deum pertinet quod omnia qua· homo habet.
recognoscat a Deo lanquam a primo principio el ordinet in Deuni
lanquam in ultimum finem : et hoc repræsenl abat ur in oblatio­
nibus et sacrificiis, secundum quod homo ex rebus suis quasi
in recognitionem quod haberet ea a 1 eo, in honorem Dei ea
offerebat... Et• < ideo in oblatione sacrificiorum protestabatur
homo quod Deus esset primum principium creationis rerum
et ultimus finis, ad quem essent omnia referenda (1). »
Supposito autem peccato, sacrificium debet quoque esse
propilialoriuin. seu publice testificari nostram poenitentiam
ideoque professionem nostram e.cpicilionis el satisfactionis erga
Deum offensum necnon venire implorationem continere.
4° Soli Deo facta.
Sacrificium enim est recognitio et testi­
ficatio dirini honoris, ac proinde importa! supremum lalritr
cultum : atqui hic cultus soli Deo reddendus est ; ergo sacri­
ficium alteri, printer Deum, offerri nequit sine crimine læsæ
divina· majestatis (2). Hinc Scriptura : « Oui immolat diis,
occidetur, pneterquam Domino soli (3). » lime. S. Augustinus :
« Il!<> cultu, qua; græce λατρεία dicitur, latine uno verbo dici
non potest, cum sil quædam proprie divinitati debita servitus
nec colimus, nec colendum docemus nisi unum Deum (1). »
5" Legitime facta.
Scilicet secundum leges institutionis :
a) Sacrificium enim est signum symbolicum : ideo ritus exter­
nus sacrificii habet ex se quamdam apliludinem ad significa­
tionem sacrificii, at non determinate illam exprimit, nisi ad
id. vi institutionis positiva·, ordinetur. Hoc adeo verum est,
quod nulla sit res. quæ ex sola natura sua. singularem honorem
Deo debitum, cum sufficienti deierminalione significare possit.
Hinc S. Thomas : « Oblatio sacrificii in communi esi de lege
naturali, ct ideo in hoc omnes conveniunt ; sed determinatio
sacrificiorum esi ex institutione humana vel divina, ct ideo in
hoc differunt (5). »
b) Sacrificium est actus publici cultus seu nomine societatis
peragitur; ergo significationem determinatam el publicam
habere nequit nisi ex auctoritate publica (6).
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)

1-2, q. 102, a. 3, 0 et ad 1.
1-2, q. 102, a. 3 ; C. Gentes,1. III, c. 119, 120 ; 2-2, q. 85. a. 2.
Exod., xxu, 20.
Cont. Faustum, I. XX. c. 21 ; Journel, 1603 ; cf. De Civ, Dei J. X c 4
2-2, q. 85, a. 1, ad 1. — (6) 1-2, q. 90, a. 3.

PILE NOTANDA DE SACRIFICIO

89

6° A ministro competente.
Nimirum a persona, qua*
a publica auctoritate instituitur ut nomine societatis Deo
exhibeat cultum sacrificalem debitum. Hæc persona ad tab·
ministerium deputata vocatur sacerdos : « Sacrificium ct
sacerdotium il a Dei ordinatione conjuncta sunt, ut utrumque
in omni lege exstiterit (1). »
Auctoritas humana, absolut e loquendo, sufficeret ad ritum
sacrificalem eligendum el sacerdotem constituendum, et in
statu natura· pura· reapse suffecisset (2). Quia vero, in religione
revelata, Deus sibi reservavit institutionem sacrificiorum et
sacerdotum, hi tantum ritus sunt sacrificia, quos elegii Deus ;
hi tantum sacerdotes, quos vocavit et sacravit (1 Icb., v. 1-1).

85a Conclusio. — Ex dictis laede innotescunt omnes cujusvis
sacrificii causa?.
A. Causa· quidem e;jclrin$ecæ, videlicet : a) ( 'ausa finalis, qua·
est agnitio supremi Dei dominii et, in statu pnesenti. repa­
ratio ejus honoris per peccatum læsi ; b) (‘.ausa efficiens, qua·
est sacerdos, nomine societatis, oblationem peragens sacrifi­
calem.
B. Causa· intrinsecae seu conslilulivæ. Omne enim sacrificium
intrinsece conslal ex duobus «‘lenientis : ex oblalione nempe
et immolatione, qua· ambo in una et eadem actione essentialiter
conjuncta concurrunt. in actione scilicet qua, sacerdos, rile et
sensibiliter Deo victimam offert et dedicat. Ideo actio sacrifica
reponenda est non in ipsa hostia* mactatione. ut sic. hæc enim
mactatio, per se sumpta, potius est dispositio materia· «piam
ipsum sacrificium, sed in tali oblalione qua victima? destructio,
a ministro competente, sensibiliter el legitime ordinetur ad
cultum Dei ct in Dei dominium transferatur.
Quare : a) Materia remota sacrificii per se esse potest quælibel
res, qua· sub hominis dominium cadit. ; al de fado præsertim
adhibentur res quæ. præ celeris, assumi possunt ab homine
in signum sua* lot alis dependentia· ei submissionis erga Deum.
Inter illas numerari debent Ium res qua· ad vitam humanam
sustentandam perlinent, ut animalia, panis, vinum. Ium res
quarum oblatio vitam humanam symbolice représentant. ut
thus. Cf. 1-2. q 102, a 3.
(1) Trid., sess. xxm, cap. 1 ; Denzinger, 957.
(2) Suarez, disp. 74, sect. 4 ; De Lugo, disp. 19, sect. 1.

90

PRÆNOTANDA DE SACRIFICIO

b) Materia proxima est illa rei destructio, qua res usui com­
muni subtrahitur et in Dei dominium transfertur et ita externe
et congrue rationem exprimit sacrificii.
Victimæ destructio merito dicitur materia, quia non propter
se quæritur, sed propter oblationem, qua determinatur et
constituitur in ratione sacrificii, seu, si mavis, non quæritur
ut res, sed ul signum. Atqui ex se destructio non est actu signum
sacrificale, sed potentia tantum. Ergo alio indiget elemento
(forma) quo perficiatur et aclu determinetur ad esse sacrificii.
— Patel minor : destructio enim, ex se sola, 1) nil profecto
habet quod facere possit ad cultum et honorem Dei ; 2) neque
rectum redolet sensum religionis, neque aclu habet significa­
tionem sacrificii propriam sed tantum apia esi ut assumatur
in signum sacrificale.
c) Forma sacrificii est ipsa oblalio sensibilis, qua victimae
destructio a sacerdote in Dei cultum rile ordinetur. Hoc enim
ritu sacerdotali victima induitur et. ut sic dicam, imbuitur
ipsis sacerdotis sensibus internis religionis, adorationis et
submissionis erga Deum, eosque externe et publice manifes­
tando eo ipso iit aclu verum signum sacrificum seu hostia
vere sacrificalis.
Consequenter neccsse non est ul destructio materialis fiat
ab ipso sacerdote, dummodo immolatio formalis seu actualis
oblatio victimæ sensibilis et legitima ab ipso semper et authen­
tice procedat. L nde. in λ . T.. victimæ aliquando ab aliis quam a
sacerdotibus occidebantur (1) ; ita. in N. T , Christus minime
seipsum interiecit. sed se permisit occidendum a Judaeis
dcicidis seu seipsum voluntarie morti exposuit ; at mortem
libere acceptam Ipse Deo Patri sensibiliter et sacerdolaliler
obtulit.

Species sacrificiorum.
g· *1
84. Sacrificia dividi possunt ratione finis et ratione modi
offerendi.
a) l atione finis. — Omne sacrii cium est : 1) Latrent icum,
nam sacrii cium est primario et per se adoratio latriæ, seu agni­
tio ini nitæ 1 ei excellentia4. cui plena I t submissio. —2) Eucharislieum el 3) /mpetralorium : cognoscere enim et laudare
divinam excellentiam et bonitatem non valemus, quin simul
(1) Lev, i, 5 ; II Paralip., xxx, 12 sq.

PRÆNOTANDA DE SACRIFICIO

91

profiteamur ab Ea nos accepisse quidquid sumus et habemus,
et ab Ea exspectanda esse et petenda omnia quibus ultra
indigemus.—4) Propiliatorium, nam, in praesenti statu naturæ
lapsæ, plena submissio divinæ majestati necessario includit
•culpæ confessionem et vcniæ implorationem pro culpa et ejus
poenis.
Et’am in V. T., triplex erat sacrificiorum genus : 1) lalreuliciim, scilicet holocaustum in quo victima oblata lota combure­
batur, ad agnitionem supremi Dei dominii ; 2) propiiiatorium.
nempe sacrificium pro peccato, cujus una pars comburebatur
et altera in usum sacerdotum cedebat : offerebatur enim pro
peccatis delendis et carum pcenis avertendis ; 3) eucharislicum
et impetrator ium. videlicet hostia pacifica, quæ offerebatur vel
in gratiarum actiones pro acceptis beneficiis eucharisticum)
vel pro novis accipiendis (impetratorium) ; una pars ejus in
honorem Dei comburebatur, alia cedebat in usum sacerdotum,
tertia in usum offerentium (1-2, q. 102, a. 3, ad 8).
b) Halione modi offerendi. — Sacrificium dicitur : 1) cruen­
tum, quando res oblata physice mactatur, 2; incruentum, quando
deest realis et actualis mactatio.

92

EXISTENTIA SACRIFICII MISSÆ

CAPUT I
DE EXISTENTIA SACRIFICII MISSÆ

85. Omnia V. T. sacrificia erant umbrae futurorum, nimirum
præfigurabant « hoc unum singulare et præcipuum sacrifi­
cium » (1), quod a Christo, summo sacerdote, semel in ara
crucis fuit oblatum. At ipsum Eucharistiae sacrificium insti­
tuit Dominus ut « sacrificium illud, quod semel in cruce per­
actum est, repra seni aretur ; ejusque memoriam in finem
usque sæculi permaneret, atque illius salutaris virtus in
remissionem eorum, quæ a nobis quotidie committuntur pec­
catorum, applicaretur » (2).
Porro de sacrificiô Crucis alibi dictum est (3) ; nunc ideo
nobis agendum est de incruento Eucharistiæ sacrificio seu de
M issæ sacri fici o.
Nomen Missæ.
86. Apud Graecos, sacrificium Missæ dicitur μυσταγωγία =
mysterii initiatio, Ιερουργία — sacrii.cium ; λατρεία = latriæ cul­
tus. Apud Latinos, vocatur collecta seu congregatio, quia in unum
coeunt I deles ad peragendum sacrificium ; actio, antonomastice ; s(icra, divina, tremenda mysteria. — Sed inde a sæc. IV,
Græci utuntur voce liturgiæ /.ει-ουργία = opus seu officium
publicum ; Latini vocem 'Missæ usurpant
Jam vero vox Missa : a) probabilius originem trahit a mis­
sione, dimissione sive catechumenorum ante offertorium,
quando diaconus clamabat : « recedite, catechumeni », sive
fidelium, consummato sacrificio, per verba : « Ite, Missa est (4) » ;
b) vel, ut putant nonnulli, ex eo quod Missa est legatio ad
1 eum : hostia et preces ad Deum mittuntur (5) ; c) vel, sed
impi obabililer, a voce græca μύησις = initiatio, aut a voce
hebraica Missach = oblatio spontanea (G)
(1) 1-2, q. 103, a. 3, 0. — (2) Trid., sess. xxii, cap. 1 ; Denzlnger, 938.
(3) Manuale theol. dogrn., t. II, n. 599 sq.
(4) Batiffol, Leçons sur la Messe, p. 166 sq. — (5) 3, q. 83, a. 4, ad 9.
(G) Deui., .WJ, 10 ; Baronius, Annal., an. 34, n. 52 ; cf. Suarez, disp. 74,
sect. 3, n. 2.

EXISTENTIA SACRIFICII MISSÆ

93

Definitio Missæ.
87. Missa, si sumatur secundum id quod in ea præcipuum
est, definitur : Sacrificium incruentum corporis el sanguinis
Chrisli, sub speciebus panis el vini (1).
Si autem adaequate
sumatur, est ea caeremonia sacra, pluribus constans partibus,
qua sacri licium incruentum offertur (2).

Errores.
88. Missam esse verum sacrificium negant : a) Illi omnes qui
autumant mortem Domini non fuisse sacrificium proprie
dictum (3). —b) Universi Protestantes, Lutherani, Calvinistæ,
Anglicani, exceptis Ritualistis hodiernis, qui. licet non habeant
sacerdotes (4), Missam tamen celebrant, quam falso existimant
verum sacrificium. — c) Modernislæ, qui rejiciunt divinam
institutionem et sacrificii eucharistici et sacerdotii Legis Novæ (5).
Doctrina catholica.
89. Sic definita est a conc. Tridentino : « Si quis dixerit in
Missa non offerri Deo verum el proprium sacrificium, aut quod
offerri non sit aliud quam nobis Christum ad manducandum
dari, a. s. » — « Si quis dixerit illis verbis : « Hoc facite in meam
commemorationem », Christum non instituisse Apostolos sacer­
dotes, aut non ordinasse ut ipsi aliique sacerdotes offerrent
corpus et sanguinem suum, a. s. » (6).

Assertio : In Missa offertur Deo verum et proprium sacri­
ficium (De fide).
Probatur thesis : 1) testimoniis Scripturae : 2) multiplici
Traditionis argumento ; 3) suffragio rationis theologicae.

I. — Testimonia Scripturarum
Argumentum Γ"” ex Ps. CIX.
90. Sacerdotium et sacrificium absolute correlation sunt :
« Omnis enim pontifex ad offerendum munera et hostias
(1) Do Ia Taille, Myst. Fidei, cap. 5, p. 319.
(2) Trid., sess. xxn, can. 1 ; Professio fidei Trideniina ; Denzlnger,
948, 997.
(3) Ita Pelagius, Abælardus, Hermes ; Manuale..., t. II, n. 598.
(4) Leo XIII, Encyc. Aposlolicœ curie, idibus sept. 1896.
(5) Plus X, in Deer. Lameniabili, prop. 38, 45, 49 ; Denzlnger, 2038,
2045, 2049.
(6) Sess. xxii, can. 1 et 2 ; Denzlnger, 948, 949. Cf. Prof. W aldensium,
Conc. Lat. IV, cap. 1 ; Prof. Mich. Paheologi; prop. 45 Bail ; Denzlnger,
424, 430, 464, 1045, etc.

94

EXISTENTIA SACRIFICII MISSÆ

constituitur (1). » Ergo ex rilu sacrificii essentialiter agnos­
citur sacerdotii naiura.
Atqui, juxta verba Ps. cix, 4 : « .Juravit Dominus, et non
pœnitebit eum : lu es sacerdos in ælernum secundum ordinem
Melchisedech », quæ de Christo expresse interpretatur Apos­
tolus (2). Christus dicitur et est sacerdos in æternum secundum
ordinem Melchisedech. Melchisedech autem sacrificium in
pane et vino obtulit, secundum illud (Gen., xiv, 18) : « Melchi­
sedech, rex Salem, proferens panem el vinum : erat enim
sacerdos (Kohen) Albissimi. »
Ergo ipse Christus, in pane et vino, perenne debet offerre
sacrificium, non per se utique, cum non permaneat visibiliter
in terris, sed per sacerdotes, ejus ministros et vicarios. Nullum
vero, præler Missam, est sacrificium quod perenniter offeratur
Deo, in Christi persona, per Christi ministros. Ergo Missa est
verum ac proprie dictum sacrificium Novae Legis.
Hoc quidem argumentum validum videtur, si probetur
Melchisedech fuisse verum sacerdolem et verum obtulisse
sacrificium in pane et vino.

91. Atqui :
1° Melchisedech luit sacerdos. — « Vox enim Kohen, saltem
si ad Deum refertur, nil· aliud unquam significat nisi sacer­
dotem. quem sensum vocis etiam Psalmista et S. Paulus evi­
denter supponunt (3). »
2° Melchisedech verum oblulil sacrificium. — Etenim : a) Non
protulit panem et vinum, ut clamant hæretici, ad reficiendos
milites Abrahæ, qui jam antea abundanter se recreaverant
'xiv, 24) ex præda quam maximam habebant (xiv, 11-16).
b) Decimas acccpil ab Abrahamo (xiv, 20). Porro ex hoc
facto deducit Apostolus sacerdotium secundum ordinem
Melchisedech excellentius esse sacerdotio levitico (Heb , vu,
! sq.) ; supponit igitur Melchisedech, hæc in occasione, munere
sacerdotali vere functum esse, seu sacrificium obtulisse.
(1) Heb., v, 1 ; vin, 3.
(2) Heb., v, 6 ; vu, 1 sq. Psalmum cix esse messianicum et inlelligendum
de Christi regno et sacerdotio, patet ex multis Scripturæ locis : Matth.,
xxii, 43 ; Mare., xn, 36 : Luc., xx, 42 ; Act., π, 34 ; I Cor., xv, 25 ; Heb., i*
13 ; x, 13.
(3) Fesch, n. 862.

EXISTENTIA SACRIFICII MISSÆ

95

c) Lied ex hebræo conclusio absolute certa forte (1) erui
non possit, quia deficit particula causalis « enim », argumen­
tum tamen magnam sibi vim conciliat ex communi Tradi­
tionis chrislianæ interpretatione, quæ semper hunc textum
Ps. cix intellexit de vero sacrificio, ut patet : 1) Ex Vulgata,
ubi oblatio panis et vini affertur ut ratio sacerdotii demons­
trativa : « proferens panem et vinum : erat enim sacerdos » —
2) Ex Canone Missæ. ubi rogatur Ecus ut accepta habere
munera nostra dignetur, sicut i accepta habere dignatus est
munera Abel et sacrificium Abrahæ, et quod obtulit summus
sacerdos Melchisedech. - 3) Ex Tridenlino : « ('hristus,
sacerdotem secundum ordinem Melchisedech se in aeternum
constitutum declarans, corpus et sanguinem suum, sub spe­
ciebus panis et vini, Eoo Patri obtulit, et sub earumdem
rerum symbolis, Apostolis... eorumque. in sacerdotio suc­
cessoribus, ut ofTenent. præcepit (2). » — 4) Ex Patribus et
antiquis exegelis, quorum testimonia colligit Bellarminiis (3).
Ergo Melchisedech protuli! panem et vinum, ut verus
Altissimi sacerdos, ita ut prolatio, de qua agitur, sit ipsum
sacrificium aut saltem prolatio panis et vini, quæ jam 1 eo
oblata luerant per modum sacrificii.
92. N. B. — Nec objicias totum corruere argumentum, quia
Apostolus penitus silet de ritu sacrificandi Melchisedech. — Nam
Apostolus (Eeb., vn) silet similitudinem inter sacrii cium
Melchisedech et sacrii cium ( hristi. ratione panis et vini, quia
tantum sibi proponit ostendere excellentiam ( hristi super
sacerdotes leviticos. ad quam declarandam, non opus erat ut
confugeret ad oblationem panis et vini, neque conveniebat in
epistola directa ad Juda os. tum conversos tum ini.deles, palam
loqui de sanctissimo Eucharistiæ mysterio (4).

Argumentum 2’"" ex prophetia Malachiæ.
93. Malachias increpat sacerdotes levit cos de ipsorum
(1) Dico : « forte ». Nam multi theologi ita ratiocinantur cum Billuart
(diss. 8, a. 1) : « Esto legendum foret : « et erat sacerdos Dei Altissimi »,
sensus idem permaneret ; non enim alia ratione, post commemoratam
oblationem panis et vini, immediate fit mentio dignitatis sacerdotalis,
quam quia hæc requirebatur ad sacrificium. »
(2) Sess. xxii, cap. 1 ; Denzinger, 938.
(3) S. Cypr., Ep. 63 ad Cæcil., n. 4 ; Euseb. C.xsar,, Demonst. evang.,
1. V, c. 3 ; S. Hier., In Evang. Maith., I. IV, c. 26, v. 26 ; S. Aug., Tract,
adv. Jud., 9, 13 ; Journel, 581, 671, 1390, 1977.
(4) Cf. Prat, La théologie de S. Paul, t. 1, p. 531 ; Ruch, art. cit., col. 822824.

96

EXISTENTIA SACRIFICII MISSÆ

ncgligentia in offerendis victimis, et prædicit novum sacri­
ficium (i. 10-11) : « Non est mihi voluntas in vobis, dicit
Dominus exercituum, el munus non suscipiam de manu vestra.
Ab ortu enim solis usque ad occasum, magnum est nomen
meum in genl i bus ; el in omni loco sacrificatur, el offertur
nomini meo oblalio munda, quia magnum est nomen meum
in gentibus, dicit Dominus exercituum. »
Atqui, in hoc vaticinio, promittitur pro tempore messi ano,
novum sacrificium, proprie diclum, universale et mundum,
cujus characteres in sola Eucharistiæ seu Missa; sacrificio
verilicantur. Ergo.

94. Prob min. :
1° Vaticinium respicit tempus inessianicum. — a) Deus
dicitur adorari per universum orbem : « ab ortu solis usque ad
occasum ». « omni loco », el ab omnibus gentibus ; « in geni ibus »
enim ponitur per oppositionem ad populum Israeli! icum, et
significat omnes populos præter Judæos. — b) Annuntiatur
cessatio sacrificiorum leviticorum : « munus non suscipiam de
manu vestra ». Atqui hæc constanter proponuntur a prophetis
ul nola dislincliva temporis mcssianici (1).
Nec dicant in hebræo adhiberi participia præsentia. « Nam
ab una parte genium lingua; hebraica· et præsertim usus
propheticus sensum fui urum facile admittunt ; ab alia parte,
sensus pnesens certo excluditur : quomodo enim tempore
Malaehia; ita magnum fuisset nomen Dei in gentibus, ut
ei in omni loco oblatum fuisset sacrificium mundum (2) ? »
2° Promittitur sacrificium proprie diclum.
« ]£t in omni
loco sacrificatur (heb. : nmklar = suffitur), et offertur (heb. :
muggasch = offertur) nomini meo oblalio (minchah) munda. »
a) Palet er terminis ipsis : Verba (mini adhibita simi verba
omnino sacrificati a : 1) Muklar exprimiI exhalationem incensi,
quo minchah comburebal nr ; 2) muggasch indicat sacrificium
proprie diclum : id significat etiam Malach..
; n.
in. 3 (3) : 3) Minchah, risi quandoque. usu n/7
(1) Cf. Is., XI, 10 ; xmx, G ; lx, 9 ; lxvi, 19 ; Am., lx 12 . Mi .
0
Ps. xxi, 28 ; lxxi, 10 sq., etc.
’'
’’ ’
(2) Van Noort, η. 442 ; cf. Knabenbauer, h. 1., p. 434 . E Tobac> ln.Dlcl
thiol.* art. Malachie, col. 1751 sq.
(3) Ha etiam Exod., xxxn, 6 ; Lev., 11, 8 ; Jud., Yi, 19 ■ An) v 9g

EX 1ST ENTI A SACRIFICII MISSÆ

Iributis et donis regi oblatis, in usu sacro, semper sumitur de
rero et proprie dicto sacrificio, el quidem de sacrificio incruento,
imo iere semper de ferto (1).
b) Ceterum idem, eruitur er contextu : Sacrificia enim abolenda
erant vera sacrificia ; ergo sacrificium substitutum vere el
proprie diclum inlelligi debet (2).
3° Promittitur sacrificium novum. universale, mundum.
Etenim : a) Non jam a levit icis sacerdotibus, nec in solo tem­
plo Hierosolymitano, sed a sacerdotibus inter gentes electis
el ubique terrarum offertur; b) eril mundum, scilicet non
poterii iniquitate aut malitia offerentium inquinari, sicut sacri­
ficia levitica. de quibus ait propbeta : « Offertis super altare
meum panem pollutum... immolatis victimam caecam. claudam
et languidam » (i. 9 sq.).
4° Characteres sacrificii promissi nonnisi Missae conveniunt.
— Id evidens est. si sumantur omnes hi characteres et in
proprietate verborum : Non conveniunt enim : 1) ner sacri­
ficiis levilicis. qua' reprobantur el Jerosolymis tantum offe­
rebantur : 2) nec sacrificiis Gentilium, qua' dæmoniis offere­
bantur nec munda erant ; 3) nec sacrificio spirituali bonorum
operum, quod est, lanium improprie sacrificium, nec successit
sacrificiis Juda'orum. sed fuil a mundi exordio usitatum .
I) nec sacrificio Crucis, quod fuil cruentum, et in (‘alvario
monte tantum oblatum.
E contra apprime Missu· conve­
niunt, in qua. in mundo universo, ab ortu solis usque ad occa­
sum, offertur inter Gentes oblalio incruenta et munda. « qua*
nulla indignitate aut malitia offerentium inquinari potest » (3).
Argumentum valde roboratur ex Traditione. qua* hanc pro­
phetiam de sacrificio Missa· semper intellexit. Ita Didachê ( I).
S. Justinus (.">). .S’. I rumens (6). Eusebius (7), S. Augustinus (8).
S. J. Damascenus (9). Quare merito cone. Tridenti num :
Ha*c quidem illa munda oblalio est... quam Dominus per
Malachiam nomini suo. quod magnum futurum esset in gen­
tibus. in omni loco, offerendam pnedixit (10). >>
(1)
(2)
(3)
(4)
(6)
(8)
(9)

Cf. Pesch, ii. 850-857 ; Malacli., r. 10. 13 : n. 12. 1 4.
Knabenbauer, b. I., p. 433.
Trid.. sess. wo.cap. 1 ; Denzinger, 938.
G. 14, n. 3 ; Journel, 8. - (5) Dialog, c. Tryph. <·. 41 ; Journel, 135.
Ade. hire.. 1. IV. c. 17. n. 5. — (7) Deni, eeang.. 1. \, in fine.
De Cie. Dei. I XV11I. <*. 35 : Ide. J udæos, 9, 13 ; Journel, 1977
De fide orthod.A. IV. <·. 14
(10) Sess. wn.cap. 1 ; Denzinger, 93b.
Theol. IV.
i

98

EXISTENT! A SACRIFICII MISSÆ

Argumentum 3 '" ex Eucharistiae institutione.

95. In ultima Cœna, (’hristus corpus ct sanguinem suum
vere et proprie obtulit in sacrificium. Quod autem a se factum
fuerat, voluit in perpetuum ab Apostolis, eorumque in sacer­
dotio successoribus, observari in Missa. Ergo Missa est verum
N. Legis sacrificium.
Minor argument i, quæ certo constat : 1) ex tota Traditione;
2) ex Seri plura (Luc., xxii. 19 ; I Cor., xi. 23, 24, infra citand.);
3) sic ostenditur a Tridenlino : « Deus et Dominus noster... in
Cœna novissima, qua nocte tradebatur... corpus et sanguinem
suum sub speciebus panis et vini. Deo Patri obtulit, ac sub
earumdem rerum symbolis, Apostolis, quos tunc Novi Testa­
ment i sacerdotes constituebat, ut sumerent, tradidit, et eisdem
eorumque in sacerdotio successoribus, ut o/Jerrenl, præcepil per
hæc verba : « Hoc facite in meam commemorationem » ; uti
semper Ecclesia catholica intellexit et docuit (1). »
Major constat, si in ipsa Cœna adfuerit oblatio vere sacrifi­
calis et quidem actualis corporis et sanguinis Christi. Atqui
id in Cœna reperitur. Ergo.
En textus : Matth., xxvi, 26-28 : « Cœnantibus autem eis,
accepit Jesus panem, et benedixit ac fregit, deditque discipulis
suis, dicens : Accipite et comedite : hoc est corpus meum.
Et accipiens calicem, gratias egit, et dedit illis, dicens : bibite
ex hoc omnes. Hic est enim sanguis meus novi Testamenti,
qui pro mullis effundetur in remissionem peccatorum. » — Mare.,
xiv, 22-24 : « ... Sumite, hoc est corpus meum. Et accepto
calice, gratias agens dedit eis, et biberunt ex illo omnes. EL ait
illis : Hic est sanguis meus novi Testamenti, qui pro mullis
effundetur. » — Luc., xxii, 19-20 : « Et, accepto pane, gratias
egit , et fregit , et dedit eis, dicens : Hoc est corpus meum, quod
pro vobis datur : hoc facite in meam commemorationem. Simi­
liter et calicem, postquam cœnavit, dicens : Hic est calix novum
Testamentum in sanguine meo, qui pro vobis fundetur. « —
I Cor., xi, 23-24 : « Égo enim accepi a Domino, quod et tradidi
vobis, quoniam Dominus Jesus, in qua nocte tradebatur,
accepit panem, et gratias agens, fregit et dixit : Accipite et
manducate : hoc est corpus meum, quod pro vobis tradetur :
hoc facite in meam commemorationem. Similiter et calicem,
postquam cœnavit, dicens : Hic calix novum Testamentum est in
meo sanguine : hoc facite, quotiescumque bibetis, in meam
commemorationem. »
H
1

Sess. .\ MI, cap. 1 ; Denzinger, 938.

EXISTENTIA SACRIFICII MISSÆ

99

Ex quibus ostenditur Gœnam fuisse verurn sacrificium.
1° Adfuil in Cœna vera oblatio.
Christus enim dedit corpus
suum et sanguinem pro Apostolis, pro mullis; atqui quod
datur, profecto alicui datur, et quod, ritu religioso, pro homi­
nibus datur, non hominibus sed Deo datur. Ergo Christus in
Cœna semetipsum Deo Patri obtulit, de quo ceterum nemo
dubitat.
2° Adfuil in Cœna oblatio vere sacrificalis.
a) Christus
corpus et sanguinem suum obtulit Deo in salutem hominum,
in eorum redemptionem. Etenim locutiones illæ : tradi pro
vobis, dari pro vobis, effundi pro vobis, pro multis in remissio­
nem peccatorum, veram exprimunt oblationem sacrificam :
1) Ex usu biblico : siquidem in V. T.. sanguinem pro delicto
effundere idem est ac sacrificium offerre (1). iisdemque verbis
non semel designatur ipsum sacrificium Crucis (2). Item
legimus de sacrificio (’hristi in Cruce : « Christus delexit nos et
tradidit semelipsum pro nobis oblationem et hostiam Deo ;
« Dedit semetipsum pro nobis ut nos redimeret ab omni ini­
quitate.» (Eph., v, 2; Tit.. n, 13). 2) Ex se: hic est enim sensus
obvius adeo clarus, ut ipsi acatholici id negare non audeant (3).
b) In Cœna initum est foedus novum inter Deum et homines.
Hinc sicuti Vetus Foedus sacrificio pactum est, juxta illud
Exod., xxiv. 8 : « 1 lie est sanguis fœderis, quod pepigit Domi­
nus vobiscum », ita sanguine Christi, ideo actione sacrificali.
Novum sancitum est Fœdus, quo vetus evacuabatur (4).
c) Nec defuit immolatio, destructio scilicet æquivalens. Id
non obscure indicant locutiones, de quibus modo. Ceterum,
licet, hic el nunc, non cruente immolaretur Christus, nec sanguis
ejus a corpore realiter separaretur, jam, apertis verbis et actis,
signabat se in victimam expiationis dari et Deo consecrari
in ordine ad cruentam Crucis mactationem : quinimo. quia, vi
(1) Lev., i, 15 ; in, 2-13 ; iv, 7-25 ; ix, 12 ; xiv, 17 ; xvn, 11. Cf. Heb.,
ix, 19-22 ; II Cor., v, 21.
(2) Rom., ni, 25 ; v, 9 ; Eph., i, 7 ; n, 13 ; Coi., i, 14, 20, etc. ; Franzelin,
th. XI.
(3) Lolsy, Les Evangiles synoptiques, 1908, p. 532 ; Goguel, L'Eucharis­
tie..., Paris, 1916, p. 192 ; Will, Le culte, t. I. Strasbourg, 1925, p. 91, etc. ;
cf. Ruch, art. cit., col. 806.
(4) De la Taille, Mysterium fidei, elue. 4 ; Lebreton, in Diet, apol., art.
Eucharistie, col. 1565 ; Ruch, art. cil., col. 80R sq. ; Médébielle, V expiation
dans VA. et le .V. Testament, Rome, 1924, I. 1, p. 288 ; Lietzmann, Messe
and Herrenmahl, Bonn, 1926, p. 221 sq.

I (Μ)

EXÎSTENTIA SACBIEIGIJ MISS/E

verborum consecrationis. corpus et sanguis Christi practice
significabantur el exhibebantur ut ab invicem separata, sub
distinctis speciebus panis et vini, jam Christus reapse, sub his
speciebus, incruente immolabatur, immolatione utique mystica,
ut aiunt, seu sacrament ali. quæ tamen, ut infra explicabitur.
Deo, sensibiliter el sacerdotal iter. legitime oblata, ad verum
sacrificium sufficit.
■
d) Denique, in Cœna. oblatio legitime facta est a Christo
sacerdote ad agnoscendum Dei dominium et ad reparandam
injuriam Deo per peccatum illatam, siquidem, loco nostri.
Christus semetipsum obtulit in salutem nostram.
3° Adfuit in Cœna oblatio vere actualis.
Quod hæc oblatio
sacrificalis sit certo actualis seu quod Christus in sacrificium
obtulerit corpus et sanguinem suum, formal iter prout sunt
in Eucharistia, ita ostenditur : in Græco adhibetur tempus
præsens : datur, effunditur : scilicet traditio corporis et effusio
sanguinis actu tinni, dum loquitur Christus, etsi nondum datur
corpus ejus nec funditur sanguis in Cruce.
Ceterum tempus
præsens non ponitur pro mox futuro, nam forma calicis, apud
S. Lucani, ad litteram : « Hic calix pro vobis fusus ». tempus
præsens absolute postulat : «· effunditur calix » ; ideo non
tantum funditur sanguis qui est in calice, sed effunditur
formali 1er ut est in calice (1).
Ceteroquin sensus idem substantialiter remanet in versione
græca el in versione latina. Sacrificium enim a Christo obla­
tum in Cœna necessario referiar ad sacrificium Crucis, ideo si
legitur : sanguis effundetur, directe significatur effusio cruenta
el futura Crucis et indirecte effusio mystica et incruenta, ab
ellusione in Cruce lanquam a fundamento el exemplari
derivata ; si legitur : sanguis funditur, directe significatur
eflusio mystica, indirecte autem effusio cruenta (2).
(1) Nonnulli volunt, in textu græco : τούτο το ποτηριού ή καινή διαθήκη
■-Ί -ώ άίμάτι μου, το ύπερ ύμών έζ.χυνόμενον >, grammaticaliter referendum
esse το έκχυνόμενον, non ad ποτηριού. sed ad άίματι, quasi subintelligatur
inter nomen et appositionem : δ έστ- ita Knabenbauer, in h. 1., p. 574575 ; Lagrange, Evangile selon .S’, Luc, p. 545, ôte. Sensus ideo esset : Hic
calix est novum Testamentum in meo sanguine, qui effunditur, el jam
perirel hoc speciale argumentum.
-λ
(2) « Au reste, cette discussion a peu de conséquence ; l’une ou l'autre
interprétation sauvegarde et le caractère sacrificiel de l’Eucharistie et sa
relation essentielle à la mort du Christ, mais elle met l’accent soit sur l’un
soit sur l’autre de ces éléments. ■» Lebreton, in Diet A pol., art. Eucharistie

EXIS'I |·;\ΊΊΑ SACK II· ICI I MISSA

ΙΟΙ

Argumentum 4.. ex S. Paulo.

96. Missam esse verum sacrificium « non obscure innuit
Apostolus Paulus. Gorinthiis scribens. cum dicit non posse eos.
<pii participatione mensa· damwniorum polluti sunt, mensa·
Domini participes fieri : per mensam, allare utrobique intolli
iens » (1).
S. Paulus enim participationem Eucharistia· opponit con­
viviis sacrificalibus .ludæorum et Gentilium : Non potestis
mensa· Domini participes esse et mensa· daemoniorum (2).
Atqui mensa daemoniorum est sine dubio allare idololalricurn.
Ergo mensa Domini est allare eucharistica m.
Ceterum id
aperle declarat alibi : « 1 labemus allare, de (pio edere non habent
(pii tabernaculo deserviunt (3). » Jam vero allare et sacrificium
sunt correlata. el primum supponit alterum. Ergo in Eucha­
ristia verum offert ur sacrificium (4).

II.

Testimonia Traditionis

Instituitur argumentum.

97. I.
Ex SS. Patribus.
I>oclrina Patrum ita clara est el
lirina, ut ipsi adversarii eam rejicere non audeant. Sic : a) Gra­
ttius (5) (1666-171 1 ) latetur « omnes, quorum scripta habemus.
Patres. Apostolis sive coawos sive proxime succedentes,
sacram Eucharistiam pro Aorne Legis sacrificio habuisse
b) Kemniliiis (1522-1586) : « Negari non potest Veteres, quando
loquuntur de celebratione (’(eme Dominica·, usurpare voca­
bula sacrificii, immolationis. oblationis, riclinue. item uti
verbis offerre, sacrificare, immolare ».
Attamen Voratores verba Patrum intorquere conantur in
coi. 1564. Sic D’Alês : - Potius dicendum videtur, vi verborum, prius respici
• dilationem in ('trua factam, quam signat participium præsens... Ergo, dum
porrigitur calix, exprimitur oblatio, hic et nunc Deo facta, mystice adum­
brans effusionem postridie futuram. » (De SS Each.. p. 18 -19.) Cf. De la
Taille, p. 37. n. 2.
(1) Conc. Trid., sess. \xu, cap. 1 : Denzinger, 938.
(2) 1 Cor., \. 1'1-21,— (3) lleb., \m. 10.
(4) Batiffol, /.'Eucharistie. . p III ; Prat. La théologie de s'. Paul. I II,
p. 385 ; Pesch, n. 873 sq.
(5) Adnolat. ad S. /renieum. I. IV, c. 32 ; cf. Bellarmlnus. Control·..
De Euch., I. V, cap. 15 ; Petavius, De Incarn., 1. XII, c. 12-1» : Ruch,
in Diet, fhëol., art. cil., col. 864-964 ; Gaudel, ibid., col. 964-1085.

102

EXISTENT! A SACtUFICtî MISSÆ

fictilium sensum, eaque intelligere de sacrificio improprie
dicio, nimirum dc orationibus et piis operibus, quæ celebra­
tionem Cœnæ comitantur. Sed perperam, nam vocem sacri­
ficii aliasque hujusmodi adhibent Patres. in iis adjunctis, ut
sensu proprio intelligi debeant.

Etenim juxta illos :
1° Missa esi verum sacrificium, -a) Est enim :« sacrificium
verum et plenum » (1), « spirituale saciificium, incruentus cul­
tus » (2), sacrificium quod « omni loco », « pro populo » (3), Deo
Patri offert sacerdos, in Ecclesia, « in ara incruenta, tempore
divini et mystici officii » (4), « quando incruenta sectione secat
corpus et sanguinem Dominicum, vocem adhibens pro gla­
dio (5).
b) In hoc sacrificio, ait S. Gregorius Nyss., Christus « se
ipsum pro nobis hostiam offert, et victimam immolat, sacerdos
simul existens et agnus Dei, ille qui mundi peccatum tollit» (6).
- « Christus Jesus ipse, inquit S. Cyprianus, est summus
sacerdos Dei Patris, et sacrificium Patri se ipsum obtulit, et
hoc fieri in sui commemorationem praecepit » (7). — S. J. Chrysostomus : Christus, « mutato sacrificio, pro brutorum macta­
tione se ipsum jussit offerri » ; ideo « cum videris Dominum
immolatum et jacentem, et summum sacerdotem sacrificio
incumbentem ac precantem, omnesque pretioso illo sanguine
rubentes, an putas te adhuc cum hominibus et in terra esse,
annon potius in cœlos translatum », nam « hoc quod in calice
est, illud ipsum est quod ex latere fluxit, et illius sumus parti­
cipes » ; « Oblatio eadem est. quisquis offerat, sive Paulus sive
Petrus ; eadem est quam Christus dedit discipulis, et quam nunc
sacerdotes faciunt » (8).
Quare S. Augustinus : Licet « semel immolatus fuerit Christus
in seipso, tamen in sacramento non solum per omnes Paschæ
solemnitates, sed omni die populis immolatur (9) et S. Ful(1) S. Cyprianus, ep. 63 ; Journel, 584.
(2) S. Cyr. Hier., Cat. 23, c. 8 ; Journel, 851.
(3) S. Ambr., In Ps. xxxvin, 25 ; S. Aug., Adv. Judœos, 9, 13 ; Journel,
1260, 1977.
(4) S. Cæsar. Naz., Dialog. 3, resp. ad interrog. 169 ; Journel, 806.
(5) S. G eg. Naz., Ep. 171 ; Journel, 1019.
S
(6) S. Greg. Nyss., In Christi resurr., or. 1 ; Journel, 1063.
(7) Ep. 63, n. 14 ; Journel, 584.
(8) In I ad Cor., hom. 24, n. 2 ; De sacerdotio, 1. III, n. 4 ; In I ad Cor.,
hom. 24, n. 1 ; In It ad Timotheum, hom. 2, n. 4 ; Journel, 1193, 1118,
1192, 1207.
(9) Ep. 98, c. 9 ; Journel, 1424 ; ci. Portallé, in Diet, théol., art. Augustin,
col. 2421 sq. ; A. Bleln, Le sacrifice de VEucharistie d'ap. S. Aug., Lyon.
1906.

EX1STENT1A SACRIFICII MISSÆ

103

gentius : « Firmissime tene... ipsum Unigenitum Deum Verbum
carnem factum, se pro nobis obtulisse sacrificium et hostiam
Deo in ociorem suavitatis... cui nunc... cum Patre et Spiritu
Sancto, cum quibus illi est una divinitas, sacrificium panis
el vini, in fide et caritate, sancta Catholica Ecclesia, per univer­
sum orbem terræ offerre non cessat » (1).
2° Præfiguralum a sacrificio Melchiscdech et a Malachia
praenuntiatum (2), sacrificium Missæ. verum utique ac proprie
dictum, successit sacrificiis typicis V. 'I estamenti quæ immo­
labantur in umbra futuri... quia, pro illis omnibus sacrificiis
et oblationibus, corpus ejus (Christi) offertur et participantibus
ministratur » (3).
3" Quare merito S. J. Chrysostomus : Revereamini igitur,
revereamini liane mensam, cujus participes sumus omnes,
Christum pro nobis occisum, sacrificium huic mensæ imposi­
tum » (4) et S. Greg. IM. : « Hinc ergo pensemus quale sit pro
nobis hoc sacrificium, quod, pro absolutione nostra, passionem
Unigeniti Filii imitatui » (5).
4° Hoc autem sacrificium insliluit Christus, - cum corpus
suum discipulis congregatis edendum et sanguinem bibendum
præbuit, tunc aperte declaravit Agni sacrificium jam esse
perfectum... Jam, arcana et invisibili ratione, corpus erat
immolatum, ut ipsius mysterium peragentis potestati pia
cuerat » (6).
98. II. — Ex Liturgiis et Conciliis. — a) Liturgia? antiquæ,
tum Orientales, tum Occidentales, quam plurimae, diversis
exaratæ linguis, et quæ exstant apud sectas, jam a primis
saeculis divulsas ab Ecclesia catholica, omnes exhibent Eucha­
ristiam ut verum sacrificium, licet in ritibus accidentalibus
inultum inter se discrepent. Unde patet quantum aberrant
Protestantes, dum originem Missa1 repetunt a S. Gregorio M
(t 604) (7).
b) Concilia, etiam antiquissima, eamdem proclamant doctri­
nam. In Ephesino legitur : « Sanctum ac vivificum, incruentumque in ecclesiis sacrificium peragimus. » — Chalcedonense
Eucharistiam vocat « terribile el incruentum sacrificium » (8). -1
2345678
(1) De fide, ad Petrum, c. 19, n. 60 ; Journel, 2270.
(2) Journel, Ind. theol., 515 ; Doctrina duodecim Ap., c. 14, n. 1-3 ;
S. Justinus, Dialog, c. Tryphone, c. 41 ; S. Iren., Adv. hær., 1. IV, c. 17, n. 5 ;
Journel, 8, 135, 232.
(3) S. Aug., De Cio. Dei, 1. XVII, c. 20.
(4) In ep. ad Horn., hom. 8, n. 8 ; Journel, 1183.
(5) Dialog., 1. IV, c. 38 ; Journel, 2323.
(6) S. Greg. Nyss., In Christi resurr., or. 1, Journel, 1063.
(7) Cf. Pesch, n. 655 sq. ; Franzelin, p. 321.
(8) Mansi, t. V, coi. 18 ; t. VI, coi. 1014 ; cf. Tolel. XII, infra, n. 111

104

EX1STENTIA SACRIFICII MISSÆ

Laleran. IV : in Ecclesia
Ipse sacerdos et sacrificium (est)
•Tesus Christus» (1 ). — Con.slanlien.se damnai prop. seq. Wicleli :
Non est fundatum in Evangelio, quod Christus Missam ordi­
naverit » (2). Novimus jam decreta Tridentina.

99. III. — Ex picturis Catacumbarum. — Sacri licium Missæ
exhibetur : 1) in coemeterio Callixli, ubi super altare propo­
situs est piscis cum pane, quem consecrat sacerdos, el. ne de
sacrificii repraesentatione dubium sit., ex adverso depingitur
sacrificium typicum Abrahæ ; 2) in coemeterio S. Priscillæ (3) ;
3) in sarcophago Arelatcnsi sæc. iv.
III.

Rationes theologicæ

Præcipuæ rationes convenientiae.
100. 1° Historice constat I), apud omnes gentes, inveniri
sacrificium, quod ceterum inter, ritus externos divini cultus,
in quavis religione, principem tenet locum, et soli Deo repen­
ditur. Inde legitime infertur sacrificium in jure naturæ (5)
fundari atque primarium esse hominis officium, nec ideo con­
cipi posse veram leligionem absque sacrificio. Ergo repugnat
religionem Christi, omnino perfectam, et naturæ humanæ
plane convenientem (6). destitui vero sacrificio. Atqui, rejecto
Missa* sacrificio, nullum re peritur sacrificium in Ecclesia catho­
lica. nam sacrilicium Crucis, licet in effectibus permaneat,
actu transitorio peractum fuit, ac proinde non est per se ritus
præeipuus N. Legis (7). Ergo Missa debet esse verum sacri­
licium.
2° Argumentum confirmatur ex eo quod N. Testamentum sil
consummatio et perfectio V T., quo præfigurabatur et pronun­
tiabatur. Atqui V. Testamentum certo habuit sacrificia. Ergo,
nisi velis N. Testamentum λ eteri inferius esse, debes concedere
Missam esse verum ac proprie dictum sacrilicium.
(1)
apud
(3)
(4)
p)
(6)
(7)

Denzinger, 430. — (2) Denzinger, 585 ; cf. de veritate sacrificii Missæ
Ecclesiam byzanlinam. Jugie, l. 111, p. 317-320.
Wilpert, Fractio panis; in Diet. théol. et Archêol., art. Catacombes.
Manuale..., t. I, n. 31 sq.
·
»
2-2, q. 85. a. 1, ad I ; a. 2 ; ('. Gentes, 1. Ill, c. 120.
Manuale.... I. I, n. 249 sq.
I
Bellarminus, De. Missa. I. I. c. 20.
-5

ESSENTIA SACHIITCII MISSÆ

105

CAPUT II
DE ESSENTIA SACIUFfCH \ÎISS E

Doctrina catholica.
101. En praecipua quæ hac de re docet Tridenlinum :
Sess. xxii, cap. 1 : « Is igitur Deus et Dominus noster, etsi
semel se ipsum in ara Crucis, morte intercedente, Deo Pair i
oblaturus eral, ut aeternam illic redemptionem operaretur, quia
tamen per mortem sacerdotium ejus exstinguendum non eral,
in Cœna novissima, qua nocte tradebatur, ut dilectae sponsae
sme Ecclesiae visibile, sicut hominum natura exigit, relinqueret
sacrificium, (pio cruenlum illud semel in Cruce peragendum
repræsenlarelur, ejusque memoria in finem usque saeculi perma­
neret. atque illius saluimus virtus in remissionem eorum, qmv
a nobis quotidie committuntur, peccatorum applicaretur.
sacerdotem secundum ordinem Melchisedech se in aeternum
constitutum declarans, coi pus el sanguinem suum, sub speciebus
panis el vini, Deo Palri oblulil, ac, sub earumdem rerum sym­
bolis, Apostolis, ipios tunc Novi Testamenti sacerdotes consti­
tuebat, ut sumerent., tradidit, et eisdem eorumque iu sacerdotio
successoribus, ut offerrent præcepit per hæc verba : Hoc facite
in meam commemorationem , uti semper Ecclesia catholica
intellexit et. docuit. Nam, celebrato vetere Pascha, quod iu
memoriam exitus de Egypto multitudo liliorum Israel immo­
labat, novum insliluil Pascha se ipsum, ah Ecclesia per sacer­
dotes, sub signis visibilibus immolandum in memoriam transitus
sui ex mundo ad Patrem, quando per sui sanguinis effusionem
nos redemit cripuitque de potestate tenebrarum, et in regnum
suum Iranstulil.
Cap. ? : « Et, quoniam in divino hoc sacrificio, quod in Missa
peragitur, idem ille. Christus continetur el incruente immolatur.
qui in ara Crucis semel se> ipsum cruente obtulit, docet S. S\ nodus
sacrilicium istud vere propitiatoriuin esse... Una enim eademque
esi hostia, idem nunc offerens sacerdotum ministerio, qui se ipsum
hinc in Cruce oblulil, sola offerendi ratione diversa. Cujus quidem
oblationis incruenta', impiam, fructus per hanc incruentam
uberrime percipiuntur; tantum abest, ut illi per hanc quovis
modo derogetur (1).
(1) Denzinger, 938, '.>«·».

106

ESSENTIA SACRIFICII MISSÆ

Status quæstionis.
102. Essentia physica cujusvis sacrificii duplici veluL ex
parte constat, re nempe qua* offertur, et aclione qua offertur
seu. uti n. 83a jam diximus, rei sensibilis immolatione et obla­
tione. Hes quæ offertur est materia remota sacrificii, ipsaque
rei destructio, realis aut æquivalens, est materia proxima:
victimæ autem oblatio sensibilis, rite et legitime a sacerdote
facta, est authentica sacrificii forma.
Nunc ideo quæritur : 1) quænam sit in Missa res proprie
oblata; 2) in quanam Missæ actione consistat oblatio vere
sacrificalis.

ART. I

De Materia sacrificii Missæ
Assertio : Materia proprie oblata in sacrificio Missæ non sunt
panis et vinum, sed Christus ipse, prout est sub speciebus
panis et vini.

Probatur :

I. Panis et vinum non sunt proprie materia oblata fDoc­
trina catholica).
103. Substantia quidem panis et vini (1) aliquo modo per­
tinet ad sacrificium, nullatenus autem tanquam materia seu
res oblata in sacrificium, sed- ut terminus a quo seu materia
transiens, quæ desinit esse in corpus et sanguinem Christi,
quæ præsentia constituuntur sub speciebus.
In Offertorio igitur Ecclesia « hostiam immaculatam »
vocat panem non in se, sed tanquam convertendum in corpus
Christi. I nde, si hæc oblatio forte prætermissa fuerit, nihi­
lominus verum ac proprie dictum habetur Missæ sacrificium,
ut videre est in Bubricis de defectibus Missæ.

II. Christus ipse, prout est sub speciebus panis et vini,
est materia proprie oblata (De fide).
104. 1° Christus ipse.
In sacrificio Missa· offertur ipse
Christus, corpus nempe ejus et sanguis, et. vi concoinitantiæ.
(1) De pane et vino, ul materia transeunte remota Eucharistiæ late
agitur in
parte tractatus, ubi <le sacramento.

ESSENTIA SACRIFICII MISSÆ:

107

lolus Christus, secundum humanam naturam divinæ naturæ
hypostatice unitam.

a) Probatur ex cone. Tridentino. - Christus « corpus el san­
guinem suum, sub speciebus panis et vini, Deo Patri obtulit ;
ac, sub earumdem rerum symbolis, Apostolis.... eorumque in
sacerdotio successoribus, ut offerrent praecepit » ; « In divino
hoc sacrificio, quod in Missa peragitur, idem ille Chrislus
continetur et incruente immolatur, qui in ara Crucis semel se
ipsum cruente obtulit... Una enim eademque est hostia (1). ■»
b) Hæc est sententia unanimis Patrum, qui dignitatem et
efficaciam ^sacrificii Missæ ex hoc præsertim repetunt quod
ipse Chrislus sil victima Deo oblala in sacrificium (2).
c) Missa est continua renovatio Cœnæ, juxta exemplum
Christi et mandatum : « Hoc facite in meam commemora­
tionem » ; atqui, teste Scriptura, Christus in Coena Deo Patri
obtulit corpus et sanguinem suum, ut ipse aperte declarat :
« Hoc est corpus meum quod pro vobis tradetur vel traditur » ;
« Hic est sanguis meus qui pro vobis effundetur vel funditur.»
2° Christus prout est sub speciebus panis et vini.
a) Spe­
cies quidem panis et vini non sunt res quæ offertur in sacri­
ficium, ut patet, sed per quas et sub quibus oblatio corporis
et sanguinis Christi fit visibile sacrificium. De ratione enim
sacrificii est ut sit quid risibile et externum. Atqui corpus et
sanguis Christi modo invisibili existunt in Eucharistia. Ergo
ut sint materia sacrificii, expostulant species tanquam visibilia
symbola sub quibus offerantur. Ceterum, si sacrificium Missæ
esset prorsus independens a speciebus panis et vini : 1) nec
responderet sacrificio Melchisedech : 2) nec renovaret ipsum
Cœnæ sacrificium.

b) Id aperte docet Tridentinum. loco modo recitato et
addit : Christus « novum instituit Pascha se ipsum ab Ecclesia
per sacerdotes, sub signis visibilibus (specierum) immolan­
dum ».
(1) Sess. XXII, cap. 1 et 2 ; Denzinger, 938. 940.
(2) Supra, n. 97 ; De la Taille, Mysterium Fidei, elucid. 18-20, p. 207 sq.

108

ESSENTIA SACRIFICII MISSÆ

\ I i I .

II

De actione Missæ proprie sacrificali
Dicemus : a) de ipsa actione sacrificali ; b) de intima et
formali ratione propter quam luce actio dicenda esi vere
constituere essentiam sacrificii Missæ.
ξ L

AcTIÜ PROPRIE SACRIFICATIVA

Variæ sententiae.
1C5. Hæc quidem actio, ut patet ex dictis, non potest esse
nisi actio qua Christus sacerdotal i ter semetipsum Deo Patri
offert in victimam. Sex tamen solent, in Missæ sacrificio, dis­
tingui actiones principales, de quibus dubitari potest an perti­
neant ad essentiam sacrificii.
Hanc enim essentiam totaliter aut partialilei reposuerunt :
a) Alii, in Offertorio. Ita Scotus (1) et Gabriel Biel $). —b) Alii,
in oblatione post consecrationem. Ita Melchior Cano (3). —
c) Alii in fractione, hostiæ et mixtione cum sanguine. Ita Va­
lentia (4) et M. Cano. — d) Alii in communione populi. Ita :
1) Lulherani, qui contendunt Missas privatas, in quibus solus
sacerdos sacramen taliter communicat, esse illicitas : ita 2) recen­
tissime quidam theologi qui putant communionem populi esse
vel elementum unicum (5), vel saltem elementum præcipuum Î6).
Hodie vero duplex datur praesertim sententia : Altera, quæ
est Bellarmini (7), Lagonis (8) el S. Alphonsi (9), docet conse­
crationem el communionem sacerdotis perlinere ad essentiam
sacrificii. Communio enim quæ Iit a sacerdote, aiunt, est con­
summatio et perfecta destructio viet ima?, ritus sacrificalis quo
Missa* sacrificium assimilatur holocausto : occisioni victima*
corresponde! consecratio : combustioni correspondet consump­
tio victimæ a sacerdote.
Vltera, quæ est communis theologorum sententia, tenet
essentiam Missa* in sola consecratione consistere, sed ad ejus
integritatem referri communionem sacerdotis.
(1) ht 4, disp. 13, <1. 2.
(2) Q. 1, a. 2, dub. 2.
(3) De locis theol., 1. XII, 13, ;1<I 4. — (4) Disp. 6, piincl. 1, q. 1.
(5) DD. Bellord in The American Ecclesiastical Review, Jul. Sepi. 190ό ·
April., Dec. 1906.
.
’
(6) Renz, Die Geschichle des Messopjer- Bcgrifle..., 2 vol., 1902 ; cf. Pesch,
n. 897 Lepin, L idee du sacrifice de la Messe, p 618 sq. ; a. Michel, in Diet
théol., art. Messe, col. 1183.
(7) De Missa, I. I, c, 27. prop. 7 el 8.
.·„'3
(8) Disp. 19. sect. 5.
(9) Theol Mar., I. VI, n. 305 ; Salmanticenses
tlisp. 13, dub. 2, n. 29 sq.
*

ESSENTIA SACRIFICII MISSÆ

109

Assertio : In sola utriusque speciei consecratione reponi
debet essentia sacrificii Missæ, ad cujus tamen integritatem
pertinet communio sacerdotis sub utraque specie.

106. Ad qiuestionem solvendam, observa : 1) Christum esse
non solum victimam, sed etiam principalem celebrantem (1) ;
2) Missam esse sacrificium in pane el vino; 3) Missam esse
sacrificium quo Crucis sacrificium repraesentatur el commemo­
ratur. Ergo ab essentia sacrificii Missa· removenda est actio
qua· vel non fit in nomine C.hristi. vel exercetur tantum circa
unam speciem, vel non est viva sacrificii Crucis repræsentalio (2).
I.
Ad essentiam sacrificii Missæ certo non pertinent
(Certum.) :

107. 1° Ea quæ consecrationem praecedunt aut mediani inter
consecrationem el communionem. Sir excluduntur : a) Offer­
torium, quod esi mera praeparatio ad sacrificium. — b) Oblatio
post consecrationem : « I nd e el memores, nos servi tui. sed
et plebs tua sancta offerimus ». (pia· fit non in persona ('.hristi,
sed in persona ministri el plebis.
c) Fractio et mixtio sacra­
menti : Christus enim non frcgil panem, nisi ut distribueretur
corpus discipulis (fractio usualis, non mystica), ner miscuit
hostiam cum sanguine, sed statim distribuit : insuper fractio
esi mera cæremonia, (pia· deficit apud quasdam liturgias et
supprimitur, si casu hostia in calicem decidat.
Ceterum
hire omnia, ab Ecclesia non a Christo, instituta sunt, el. in
casu necessitatis, ex parle saltem omitti possunt (3).
2° Communio populi.
Nam : a) I list orire constat non sem­
per adfuisse convivia in sacrificiis sive apud Judaeos sive apud
Gentes : imo epulas, (pia· sacrificia sequebantur, non fuisse nisi
aliquale sacrificii complementum, signum nempe reconciliationis
cum divinitate jam per sacrificium obtenta·.
b) Secundum
dogma catholicum, distributio communionis est lanium appen­
dix el participatio sacrificii jam peracti, siquidem Tridentinum

*
(1) Id infra demonstratur, ubi de ministro sacrificii, n. 147.
12) J. a S. Thoma, disp. 32, n. 35-37 ; Billot, th. 54.
(3) Missale Kotn., De defert. Missæ. t. \, n. 2 ; I. Ill et IV. Quaie
rejicienda est theoria P. Grivet dicentis : < La Messe, sacrifice du Calvaire,
commence a I autel après l’élévation. * La Messe de la terre et la Messe du
ciel, p. 37.

HO

ESSENTIA SACRIFICII MISSÆ

licitas declaravit Missas in quibus nemo fidelium commu­
nicat (1).
II. — Ad essentiam sacrificii Missae non pertinet communio
sacerdotis (Sallem probabilius).

108. Etenim : a) De fide est Christum vere sacrificasse in
ult ma Cœna ; de fide autem non est eum communicavisse (2) ;
atqui, si communio sacerdotis esset de essentia sacrificii,
posterius æque de fide esset ac prius. — b) Sacerdos commu­
nionem sumit non in persona Domini, sed in persona propria,
nomine proprio et in propriam utilitatem. — c) Communio,
ex se. non est repræsentativa passionis imago.
d) In com­
munione. nulla est oblalio sacrificalis, nulla actio proprie
sacerdotalis sacrificium constituens ; supponit e contra com­
munio sacrificium jam completum, cujus est tantum parti­
cipatio in utilitatem sacerdotis sumentis.
III. — In sola utriusque speciei consecratione reponi debet
essentia Missæ (Sallem probabilius).
9

109. Constat ex dictis et sic probari potest : A. In utriusque
speciei consecratione reperiuntur 1res conditiones requisitae :
a) Consecratio fit in persona et in nomine Christi, ut patet
ex ipsa institutione et ex Missali : sacerdos enim visibilis,
personam Christi gerens, verba ipsius Domini, modo sensibili
et efficaci, rite et authentice pronuntiat, dicens : Hoc est enim
corpus meum. — b) Consecratio est sacrificium in pane et vino,
quorum substantia, vi verborum, totaliter convertitur in
substantiam corporis et sanguinis Christi. Proinde Christus nec
præsens est. nec immolatur nec offertur nisi prout est. sub
speciebus panis et vini.
c) Consecratio repraesentat et com­
memorat Crucis sacrificium : etenim, vi verborum consecrationis,
ponitur e.r una parte, sub specie panis, corpus Christi solum,
absque sanguine et anima ; e:r altera parte, sub specie vini.
(1) Sess. xxii, cap. 6, et can. 8 , Denzinger, 944, 955.
(2) Card. Lépicler (p. 505) profitetur convenienter dici quod Christus, in
prima Eucharistiæ institutione, corpus suum et sanguinem sacramentaliter
sumpserit. Idem tenet P. de Ia Taille (elucid. 11) qui multas atteri auctori­
tates ex Patribus; idem etiam A. d’Alès (p. 132); plerique tamen negant
recentiores.

ESSENTIA SACRIFICII MISSÆ

lid

sanguis solus, absque corpore et anima. Atqui in hac separata
consecratione seu in hac ipsa separatione mystica, ut aiunt,
prout efficaciter per verba significatur et externe, per ipsam
specierum separationem, manifestatur, habetur cera et viva
sacrificii Crucis repræsentatio. Ergo ipsa consecratione constat
essentia sacrificii Missæ. — Probatur minor : Ipso enim actu
consecrationis, Christus et incruente immolatur sub speciebus,
et per species distinctas et separatas sub habitu mortis externe
repræsentatur, et eo ipso, actu nempe exercito, Deo sic immo­
latus, etiam sensibiliter offertur, sicut animal, actu quo in
altari sistitur ad immolationem, eodem actu vere offertur.
Consecratio itaque rite et formaliter intellecta, et sensibus et
menti veram objicit et vivam imaginem sacrificii Crucis.
B. Tridentino teste, in Missa et in Cruce, una eademque est
hostia, idem offerens [in Missa tamen ministerio sacerdotum],
sola offerendi ratio est diversa. Exinde actio Missæ, per quam
Christus, sacerdos principalis, munere suo sacerdotali
fungitur, ministerio nempe sacerdotum, seipsum Deo Patri
offerendo in hostiam, est sine dubio ritus essentialis sacrificii
eucharistici, siquidem hæc actio ipsam cruentam Crucis
oblationem incruente reproducit. Atqui ritus ille non est nisi
ipsa et sola consecratio. Ergo essentia Missæ reponi debel in
sola consecratione.
Major argumenti fere repetit verba Tridentina ; minor
constat ex prædict s. .
C. Consecratio utriusque speciei ad essentiam Missæ requi­
ritur : 1° Omnes theologi existimant utriusque speciei conse­
crationem esse saltem jure divino præceptam. Equidem, secun­
dum S. Paulum, præceptum jam editum post consecrationem
panis, rursus edidit ('hristus post consecrationem calicis
([ (’.or., xi, 25).
2° Verior et longe communior sententia docet consecrationem
utriusque speciei ita ad essentiam sacrificii pertinere, ut si una
duntaxat consecraretur species, sacrificium dici posset inchoa­
tum sed non perfectum essentialiter.
a) Constat ex institutione. — ('hristus enim sacrificium
Eucharistia? sub ulraque specie obtulit, et Apostolis eorumque
in sacerdotio successoribus præcepit ut eiundem ritum reno­
varent in sui memoriam. Ergo ad essentiam sacrificii, prout
fuit a Christo institutum, non sufficit consecratio unius speciei.

H2

ESSENTIA SACRIFICII MISSÆ

b) Constat ex causa [inali Missæ. — Nisi fiat utraque conse­
cratio : 1) .Missa non est similis sacrificio Melchisedcch. in
quo ambæ species simul oblatæ fuerunt ; 2) nec est vera Crucis
repraesentatio : in Cruce enim erani simul corpus seorsim a
sanguine et sanguis seorsim a corpore ; atqui, nonnisi posita
duplici consecratione, habentur simul corpus et sanguis
mystice ab invicem separata (1).
c) Constat ex praxi Ecclesiæ.
Ecclesia in tali præcepto
nunquam dispensavit, quamvis fuerint hujus concedendae
dispensationis rationes gravissima*, v. g. vini penuria, diffi­
cultas servandi vinum in quibusdam regionibus propter
nimium frigus. Quinimo hoc praeceptum ita grave est ut
« nefas sit, urgente etiam extrema necessitate, alteram mate­
riam sine altera, aut etiam utramque. extra Missa* celebratio­
nem. consecrare (2) ».

IV. — Communio
requiritur (Certum).

sacerdotis

ad

integritatem sacrificii

110. Constat :

a) Ex cone. Toletano XII (681).
« Modis omnibus tenen­
dum est. ait. ut quotiescumque sacrificans corpus et sanguinem
Domini nostri Jesu Christi in altari immolat, toties perceptionis
corporis et sanguinis Christi participem se praebeat (3). »
Quare graviter carpens celebrantes qui corpus el sanguinem
('hristi in Missa sumere recusabant, ail : « Οηα/eerit sacrificium,
cui nec ipse sacrificans particeps esse dignoscitur ?»
b) Ex ratione.
1) Sacrificium offerens « debet sacrificii
fieri particeps, quia exterius sacrificium quod offertur, signum
est interioris sacrificii, quo seipsum Deo offert : unde per hoc
quod participat sacrificio, ostendit ad se sacrificium interius
pertinere » : 2) Insuper eo ipso quod offertur sub speciebus
panis et vini. Missa ordinem intrinsecum habet ad sumptionem
ut ad normalem sacrificii consummationem. « Et ideo necessc
est quod sacerdos quotiescumque consecrat, sumat inlegre hoc.
sacramentum (4). »
(1) Sess. xxu, < ap. I ; Denzlnger, M3x
2 Codex juris canonici, r. 817.
(3) Can. 5 ; dàcr. 3 de consecr., <!is|. 2. <·. 11 : <>f. Trid.. sess. xxn. mp. s
el can. 10 ; Denzlnger, 881. 892.
'
jj·
(4) 3. <|. 82, a. 4.
I

ESSENTIA SACRIFICII MISSÆ

Igitur communio celebrantis, sive necessaria sit ex jure
divino, sive lanium ex lege ecclesiastica cum fundamento juris
divini, licet non sil pars const itui iva sacrificii eucharistici,
illud tamen e.rlrinsecc complet ac perficit, ac proinde ad eju>
integritatem pertinet (1).
Iline : I) I lubrica de defeci ibus Missa* præcipit. ut si deliciat
sacerdos celebrans post consecrationem, nec utramque speciem
sumere possit, alius, etiam non jejunus, ejus vices suppléai et
species consecrat as communicando absumat (2).
2) Sacerdos
communicare debet ex iis numero speciebus, qua* consecrata*
fuerunt, ad servandam unitatem sacrificii inter essentiam el
partem integrantem.
£ II.

Intima

ratio sacrificii

111. Ouæslio ha*c inaudita antiquis, valde salebrosa est,
nempe (pio modo essentia sacrificii inveniatur in consecratione,
seu <pio pacto Christus, victima sacrificii, per consecrationem
offeratur et incruente immoletur seu incruente immolatus Deo in
sacrificium offeratur.
Præcipuas theologorum opiniones, pro modulo referre atque
explicare, sal erit.

Opinio Suarezii (3).
112. Consecratio est sacrificium, quatenus destruitur panis
ut producatur Christus. Ad rationem etiam sacrificii sufficit
immutat io transformation in melius. Hinc consecratio est verum
sacrificium, quia, per transsubstant iationem, in honorem Dei
producitur et præsens exhibetur ipse Christus.
Sed hæc sententia : 1) contradicit genuina? notioni transsub­
stantiationis : 2) vix conciliari potest cum definitione sacrificii,
quia res non sacrificatur quatenus producitur.
Opinio Lugo (4).
113. Consecratio est sacrificium, quia, vi consecrationis,
humanitas Christ i sist itur, sub speciebus, in statu cibi et polus,
(1) A. Michel, in Dici, théol., art. Messe, col. 1256 sq. — (2) Tit. \. n. 3.
(3) Disp. 75, sect. 5 el 6 ; Scheeben, Myst. des Christenth., § 72 : Kramp,
op. cil. ; cf. A. Michel, art. cil., col. 1261 sq.
(4) Disp. 19, sect. 5 ; Franzelln, Lh. 16 ; Hurter, n. 419 ; B. Tepe, institut,
theol., t. IV, n. 337, 376; American Ecclesiastical Review, Mail 1913 ; Buathier, Le sacrifice dans le dogme catholique, ed. 9, p. 117 sq. ; Ehrard, Le saint
sacrifice de la Messe, \vignon, Aubanel, 1928 ; cf. Lepin, op. cit., p. 426 sq. ,
586 sq.

114

ESSENTIA SACRIFICII MISS.E

el ita privatur naturali exercitio sensuum. Ideo hic status vere
declivior merito habetur ut quædam exinanitio et æquivalens
destructio.
Verum : 1) Hæc sententia falso supponit Christum in altari
poni absque actuali quantitate dimensiva, in statu quodam
mortis et ad naturales sensuum functiones inepto. Nam, licet
Christus sumatur per modum cibi et potus, adest tamen in
Eucharistia vere vivens, actusque elicit tum vitæ supernaturalis, tum vitæ naturalis. Non ideo ponitur in statu decliviori
iUe qui jam est immortalis et gloriosus in æternum. —2) In hac
hypothesi, deesset repraesentatio sacrificii Crucis ; et sacrificium
in consecratione unius speciei aeque constaret ac in consecra­
tione utriusque : nam sub alterutra specie Christus consti­
tuitur in eodem statu decliviori.

Opinio Vasquezii (1).
114. Missa est verum sacrificium, quia per consecrationem
efficitur ut, ipso corpore et sanguine Christi consecrato el
realiter ibi contento, cruentum illius sacrificium, quod in Cruce
oblatum est, repræsentetur «.
Hæc sententia merito ut insufficiens habetur a plerisque
theologorum. Etenim : 1) Missa est imago Crucis ; est quidem
signum repraesentans et commemorans verum sacrificium ; at
inde non sequitur ipsam esse verum sacrificium. — 2) Ad
rationem sacrificii, præter præsentiam realem Christi, requi­
ritur, quod omittit Vasqucz, ejus oblatio per modum immola­
tionis, juxta illud Tridentini : « In divino hoc sacrificio idem ille
Christus continetur et incruente immolatur, qui in ara Crucis
semel se ipsum cruente obtulit » et « instituit... se ipsum ab
Ecclesia per sacerdotes sub signis visibilibus immolandum. '
Opinio Lessii (2).
115. Missa est. verum sacrificium, quia verba consecrationis
c.i se tendunt ad realem separationem corporis et sanguinis
Domini efficiendam ; vi sua nempe hanc important separatio­
nem, et si reapse separatio non fit,, id provenit ex lege divina
eoncomi tanti æ.
Sed : a) Verba consecraI ionis non tendunt, ex, natura sua,
ad officiendam separationem ; siquidem nullo modo excludant
Ji In 3, disp. 222, ·:. 7-9 ; Perrone, De Euch., p. n, c. I ; Coghlan, Dr
SS. Euch.. p. 466 sq ; Souben, \. théol. dogmatique, I. VH. Les sacrements
I, Paris, 190,, p. 134-135 : A. Sanda, Synopsis theol. (log. specialis, I. Il,
l'riburgi Brig., 1922, § 294, η. 5 cf. Lepln, op. cit., p. 402-410 ; 604-606*
(2) De perf. die., L NU, c. 13, n. 97 ; Sylvius, in 3, q. 74, a. 1 concl. 2 ; q.
S3, a. 1, quaeritur2, coud. -4. prob. 7; Gonet, Manuale, I. VI, tract. 4, c. 12.
$2, n. H sq. ; Clypeus. disp. U, a. 2, n. 4G, n. 61 sq. ; Billuart, diss. 8, a. 2.
dieu 3° ; Hugon, q. 2. a 2. x, p. 476 sq, ; cf. Lepin, op. cit., p. 410 sq ·
533-539 ; 602-604.
’’

ESSENTIA SACRIFICII MISSÆ

115

sanguinem a corpore aut corpus a sanguine, sed tantum signi­
ficant et præsens efficiunt corpus (sanguinem) Christi, abstra­
hendo a statu in quo est. Quare si reapse separatio exsisteret
(ut in triduo mortis) non fieret vi verborum, sed vi status in quo
tunc adesset C.hristus. — b) Si verba haberent hanc virtutem,
valerent mutationem inducere in ipsum Christum, dum non
agunt nisi in materiam quæ transsubstantiatur. — c) Mactatio
volita, sed impedita, non set verum sacrificium, sed vanum
tentamen sacrificii (1).
Quintum systema (2).
116. Sacrificium est formaliter oblatio vera hostiæ vere
immolatæ (sive immolatio sit postea facienda, sive jam fuerit
facta, sive nunc fiat). In Cœna quidem Christus realiter et
sacerdotaliter se obtulit ad Crucis immolationem, in Cruce
autem physice immolatus est et in æternum suum servat sta­
tum victimalem, quia in æternum manet hostia incorrupta,
incorruptibilitate gloriæ, a Patre in perpetuum acceptata.
In Missa Christus neque denuo physice immolatur, neque
denuo offertur per semetipsum ; sed, ministerio sacerdotum,
per ipsam immolationem Eucharistia? mysticam (sacramentalein)
Deo vere offertur Christus-H ostia seu ('.hristus proprietate
viclimali in æternum indutus (3).
Sed hoc systema variis premitur difficultatibus :
1° Juxta illud : a) In Cruce non fuit nova Christi oblatio, sed
« oblatio, incepta in Cœna, per totam jam passionem perseve­
ravit » ; b) Ideo « Cœna et Crux inter se complent > et sacrifi­
cium Dominicum Cœna et Cruce constat tanquani duabus
partibus essentialibus et constitutivis : in ( œna quidem facta est
oblatio et in Cruce reperitur immolationis veritas (4).
Atqui Tridenlinum : a) Videtur agnoscere duas Christi
oblationes : unam nempe in Cœna, alteram in Cruce : « Deus
et Dominus noster, etsi semel seipsum in ara Crucis. Deo
Patri oblaturus erat,... tamen... in Cœna novissima,... corpus el
sanguinem suum, sub speciebus panis et vini, Deo Patri obtulit ■>,
« in ara Crucis semel, seipsum cruente obtulit».
b) Non proponit Cœnam et Crucem ut partes constitutivas
unius et ejusdem sacrificii, sed potius ut duo sacrificia numero
distincta, dicit enim Christum in Cœna Ecclesiæ suæ reliquisse
« sacrificium, quo cruentum illud semel in Cruce peragendum
(1) De La Taille, Mysi. Fidei, p. 316
(2) De La Taille, p. 35 sq. : 101 sq. ; 132 sq. ; 151, 295. 303 ><[. ; 317.
(3) Seposita doctrina de incompleto Crucis sacrificio ot de non-oblatione
Christi in cruce, fere idem sentiunt : Collet, De Euch., p. 2, c. 3, obj. 1 ;
Bellevue, Du Calvaire à Γ Autel, 1903 ; P. de Condren, l'idée du sacerdoce
et du sacrifice de J.-C., p. 65, 92 sq., 105 sq. ; Batliïol, Leçons sur la Messe,
p. 176 sq. ; Pesch, n. 913 sq. ; A. d’Alès, De SS, Euch., th. 4, 5, 6.
(4) P. 101-106.

116

ESSENTIA SAC IU FICI 1 MISSÆ

repraesentaretur, ej usque memoria in finem usque sæculi perma­
neret... »
2° Docet Crucis sacrificium ex se solo non sibi plane sufficere.
Equidem « passioni præ Cœna, potius quam e converso, inhæret
et ratio sacrificalis et valor moralis » (1 ), « poterat omnino sine
Cœna... Crux habere rationem sacrificii, accedente scilicet alio
quopiam rilu lilurgico » (2). Atqui nec Tridentinum, uti modo
vidimus, nec Scriptura, nec theologi, quantum scimus, sup­
ponunt Crucem non fuisse in se, et ex se sola, sacrificium plene
et perfecte completum (3). Quinimo omnes theologi, duce
Tridentino, contendunt oblationem Christi sacrificalem quærendam non esse nisi in ipsa ejus morte ab Ipso libere oblata in
Cruce : Christus enim, aiunt, vere Deo Patri semetipsum obtulit
in victimam, mortem suam, libere acceptam, Deo offerendo,
oblal ione sensibiliter el externe manifestata, etiam per verba non
ambigua (4).
3° immerito supponit Missam esse sacrificium Ecclesiæ, non
Christi. Nam, juxta ipsum Tridentinum, in Missæ sacrificio est
« idem nunc offerens, ministerio sacerdotum, qui seipsum hinc
in Cruce obtulit» (5). Ideo Christus est offerens principalis, el
sacerdos visibilis : offerens tantum secundarius.
Sextum systema.
117. Est systema scliolæ oralorianæ sæculi 18 (6), nuperrime
a Lepin (7) splendide illustratum. Ci. Auctor vult sacrificium in
sola oblalione consistere, at dum P. de la Taille ponit essentiam
sacrificii Missæ in oblatione Christi ab Ecclesia rite facta,
Lepin eam reponit in eadem oblatione sed a Christo ipso facta
in altari.
1° Exponitur systema. — Sacrificium essentialiter constituitur
per oblationem, quin ulla requiratur immolatio, saltem ut elemen­
tum conslilutiuum. Duplex autem distinguitur sacrificium :
1) Sacrificium personale seu directum, in quo quisque se lotum
offert Deo, ut in Dei dominium transferatur : 2) sacrificium
rituale, actus nempe sensibilis, quo symbolice exprimitur hæc
interna atque totalis hominis donatio. Hinc, ut ait S. Augus­
ti) Mysterium Eidei, p. 105.
(2) P. 104, Ilii, n. 1.
(3) Cf. Ami du Clergé, 1923, p. 65 sq. ; Hugon, in Revue Thomiste, Jul.Sept. 1922 ; Barrois, iri Revue des Sciences philosophiques et théologiques,
\pril 1925 ; Lepin, L'idée du sacrifice de la Messe. p. 688 sq. ; A. Michel,
in Diet, théol., art. Messe, col. 1237 sq.
(4) Hervé, t. II, n. 601, D.
/.’J
(5) Trid., sess. xxn, cap. 2 Denzinger, 940.
(6) Cf. Lepin, L'idée du sacrifice de la Messe. p. 513-515 ; A. Michel,
in Diet, théol., art. Messe, col. 1208 sq.
M
(7) Lepin, op. cit.. p. 737-759 ; idem fere docent Grivet, S. .1., La Messe
de la terre et la Messe du ciel, p. 24 sq. ; Rivière, in Revue des sciences reli­
gieuses, 1921. p 80-91 ; Card. Lépicier, De S'5. Sacrificio eucharistico,
p. 109-114.

ESSENTIA SACRIFICII MISSÆ

117

tinus : « Sacrificium visibile invisibilis sacrificii sacramentum,
id est, sacrum signum est» (1).
.Jamvero : A. Christus, sacrificio personali etdireclo, 1) seipsum
Deo Patri obtulit, jam ab initio vilæ, siquidem a Deo unctus est
sacerdos in ipso momen Io suæ conceptionis ; 2) hanc oblationem
per totam vitam sæpius renovavit, at praesertim in sua passione
et morte, per (piam solam nos proprie redemit ; 3) ejus sacri­
ficium etiam nunc et in perpetuum in cœlo continuatur : Christus
enim est sacerdos in æternum, et indesinenter offert Deo suas
passiones præteritas, per suas cicatrices gloriosas semper et
sensibiliter manifestatas.
B. In Eucharistia, Christus lit præsens eo modo quo adest in
coelo ; ergo præsens est ut sacerdos et victima, el in actu sua1
perpetuæ oblationis. Missa itaque est ipsum sacrificium cceleste
nostris conditionibus terrestribus adaptatum, seu ritualiter et
sensibiliter peractum sub signis externis immolationis præteritæ.
Quare Missa essentialiter consistit in ea Christi oblatione, quæ.
sub speciebus eucharisticis. Crucis immolationis representatives
et commemorativis, perficitur tum per ipsum Christum, tum
per ipsam Ecclesiam, a momento consecrationis usque ad
instans communionis ; hoc autem momento, cessante præsentia
ambarum specierum, cessat ipsa oblatio sacrificalis.
C. In Cruce et in Missa datur utique aliqua immolatio, sed
tantummodo ut conditio sacrificii necessaria. In Cruce nempe,
immolatio realis erat conditio sacrificii cruenti : in Missa autem,
immolatio mystica est conditio necessaria sacrificii cœli nunc
in terris congrue peragendi.
2° Judicium de hoc systemate. - A. Hoc systema multa habet
't raditioni consentanea. Merito enim docet : 1) Christum esse
principalem celebrantem in Missa : 2) Missam esse tamen sacri­
ficium et Christi et Ecclesiæ. ejus corporis mystici : 3) formale
constitutivum sacrificii reponendum esse in actu oblationis, quo
exprimuntur interiores sensus religionis Christi et Ecclesiæ.
B. Vt non desunt incommoda : a) Immerito, ut videtur,
secernit sacrificium personale a sacrificio sensibili, quasi essent
duo sacrificia essentialiter ab invicem dstincla ; sacrificium
enim, sensu proprio el historico (2), utramque notionem amplec­
titur, nec vere dicitur nisi de actu externo ct publico, quo
symbolice exprimitur interna atque totalis hominis ad Deum
donatio. — b) Immerito supponit sacrificium sola oblalime
constare ; siquidem, historia teste el plerisque theologis consen­
tientibus, aliqua victima1 destructio requiri videtur ad ipsam
sacrificii essentiam ut elementum ejus materiale (3). —c) Proinde,
licet (\jus oblalio inlet na habitual iler perseveraverit, a tempore
Incarnationis usque ad mortem, imo et in æternum permaneat.
Christus tamen, nonnisi in passione sua el in morte, verum
sacrificium Deo Patri obtulit, quando. Sacerdos perfectus,
11 i De ( 'is . Dei, I. X, c. 5.

(2) Supra, p. 8«», n. 1. — (3) Supra, n. S3»,

118

ESSENTIA SACRIFICII MISSÆ

seipsum libere morti exponens, mortem suam, libere etiam el
expresse ad Deum adorandum et placandum aclu publico obtulit.
— d) Ideo in Missa, ipsa immolatio mystica non est tantum
conditio sacrificii, sed elementum constitutivum, et essentiale. —
e) Sacrificium coeleste, uti alibi demonstravimus (1), non est nisi
sacrificium metaphoricum ; Missa autem est verum ac proprie
dictum sacrificium ; ergo non est ipsum sacrificium coeli nostris
conditionibus adaptatum, nec ad hoc sacrificium refertur, sed ad
Crucis sacrificium, quod repræsentat et commemorat, et ex quo
totam vim suam desumit, ejusque fructus nobis applicat.
Septimum systema.
118. Missa est verum sacrificium, quia in consecratione,
('hristus, ministerio sacerdotum, sese o/Jerl Deo Patri in hostiam
vere sacrificalem per separationem mysticam seu sacramentalem
corporis sui et sanguinis sub distinctis speciebus eucharisticis,
qua repraesentatur et incruente renovatur cruenta Crucis oblatio (2).
1° Sane per consecrationem, non solum Christus fit vere
præsens in Eucharistia, in qua ideo realiter continetur, sed et in
ea incruente immolatur et offertur. Vi enim verborum, sub specie
(1) Manuale, i. II, n. 604 ; D’AIès, in Recherches de science religieuse,
avril 1927, p. 178.
(2) Ita aut expresse aut fere sentiunt Cajetanus, Dc Missa? sacrificio el
ritu, c. 3 et 6 ; Alt Salmero Toletanus, Comm. in euangelicam historiam,
tract. 29 et 31 ; Joannes a S. Thoma, Cursus thcol., in 3, q. 83, disp. 32, a. 2,
n. 40 ; Z. Pasqualigo, De sacrificio N. Legis.... tract. 1, q. 43 ; Bossuet,
Exposition de la doctrine catholique, n. 14; Méditations sur Γ Evangile,
La Cène, lro ple, 57e jour ; Billot, De Ecc. sacramentis, t. I, ed. 6, p. 601605 et th. 54, § 3, p. 633 sq. ; N. Gihr, Le S. Sacrifice de la Messe, tr. fr.,
Paris, 1900, t. 1, p. 125 sq. ; Labauche, Leçons dc théologie dogm., t. IV,
Paris, 1918, p. 303-305 ; Hugueny, Critique el Catholique, Paris, 1914, t. III,
n. 213, p. 233-238 ; J. A. Schwane, Histoire des dogmes, tr. fr., Paris, 1904,
t. VI, p. 633 ; J. Grimai, Le sacerdoce et le sacrifice de N.-S. J.-C., ed. 3, Paris,
Beauchesne, 1923, 4e ple, c. 1, p. 231-242 ; Pègues, Commentaire littéral...,
t. XVIII, p. 415 sq. ; Van Noort, Tract, de^sacr amentis, ed. 3, n. 469-474 ;
Ami du Clergé, 1927, p. 417-432 ; Dom A. Voilier A Key to the Doctrine
of the Eucharist, London, 1925 ; Héris, Le Mystère du Christ, Paris, Desclée,
1928, 2e p10, c. 4, p. 332 sq. ; A. Michel, in Diet, théol., art. Messe, col. 12651277 ; Garrigou-Lagrange, in La vie spirituelle, sept. 1929, p. 486-498 ;
Zubizarreta,Thcol.dogm.scholastica, t. IV,n. 454,4 ; Lercher, th. 48 ; S.Thomas,
in 4, dist. 8, q. 2, a. 1, sol. 4, rep. 4 ; 3, q. 73, a. 4, 0, ad 3 ; q. 74, a. 1 ;
q. 76, a. 2, ad 1 ; q. 79, a. 1 ; q. 80, a 12, ad 3 ; q. 83, a 1, a. 2, 0 et ad 2, id
docet quod ad doctrinam præsentem sponte refertur. De fautoribus hujus
sententiæ, cf. Lepin, op. cit., et A. Michel, art. Messe, passim.
Ad hoc systema reduci potest, ut videtur, theoria quam nuperrime
instauravit Lamiroy : « In consecratione... Christus, sub speciebus sacra­
menti, in quodam habitu externo mortis et destructionis ponitur... Christus
aclu induit statum immolatitium et actu sistitur in statu victiinæ, ad instar
occisi ». Quia vero additur : « Qui status inde apparet, quod corpus ejus
vere manducari et sanguis ejus vere potari potest » (De essentia Missa:
sacrificii, 1919, p. 434),aliqualiter refertur ad sententiam Lugonis. Cf. Arni
du Clergé, 1921, p. 458 sq.

ESSENTIA SACRIFICII MISSÆ

119

panis ponitur corpus Ghristi seorsim a sanguine et anima, et sub
specie vini sanguis seorsim a corpore et anima, sicque, ab invi­
cem, mystice separata, corpus et sanguis Domini eo ipso
ritualiter offeruntur Deo in recognitionem suprema* majestatis
et honoris.
Hæc quidem immolatio est ordinis mysterii et supernaturalis
hacque de causa dicitur mystica seu sacramenlalis ; proinde non
est univoca cum Crucis immolatione, sed tantum analoga : hæc
enim erat cruenla et mactabat Christum in suo esse naturali, illa
est incruenta et non afficit Christum nisi in suo esse sacramenlali.
prout scilicet est sub signis visibilibus specierum. Attamen
plane sufficit ad rationem sacrificii Missæ, turn quia, licet in se
invisibilis, exlernc et sensibiliter manifestatur per ipsam risi­
bilem separationem specicrum et ita est viuida imago sacrificii
Crucis, quod repræsentat et commemorat, tum quia, induta
sensibus internis religionis (ihristi, et ab Ipso, ministerio sacer­
dotum, rite et legitime Deo oblata, vere est signum symbol icum
acluale et efficax oblationis interna:* Christi seu totalis ejus
deditionis ad Patrem.
Concedimus certe hanc immolationem non esse physicam,
at inde non sequitur Missam non esse verum sacrificium. Etenim
deslruclio rei oblatrn in sacrificio non quaeritur propter se, sed
propter ejus symbolicam significationem. Atqui immolatio
mystica, rite et sacerdotaliter oblata, habet veram et efficacem
rationem signi sacrificalis. Ergo sufficit ul Missa sit proprie
dictum sacrificium. Enimvero hæc immolatio : 1) non afficit
Christum secundum se. secus esset physica et vere ('.hristi
occisiva, quod omnino repugnat, siquidem inde a tempore mortis,
humanitas Domini est prorsus impassibilis et gloriosa ; 2) non
afficit tantum species sacramenlales. secus esset mere figuraliva :
3) afficit Christum formaliter prout sub speciebus continetur et
per eas præsentatur : sic enim vere, licet incruente, immolalur
per separationem mysleriosam corporis et sanguinis et. per ipsam
specicrum separationem, Deo præsentatur sub forma immola­
tionis, nempe in habitu passionis et morlis, quam semel, aeterna
redemptione inventa, pertulit in Cruce. Quapropter incruenta
illa immolatio, non solum vere est idonea ad significandam,
repraesentandam et commemorandam immolationem cruentam
('rucis et physicam, sed quia ipsamel rite el sacerdotaliter Deo
offertur, eo ipso hanc immolationem et mortem efficaciter et
aclu significat et reproducit.
Igitur Missa, in qua (’.hristus, actuali voluntate, hoc unico
gestu rituali et sacerdotali expresse manifestata, incruente
renovat et denuo offert Patri suam liberam acceptationem
mortis in Cruce tolerata* suosque internos sensus religionis
et reparationis offensæ divina*, est verum el proprie dictum
sacrificium, nil quidem addens sacrificio (’.rucis, quod solum
in altari mystice reproducit. sed ejus fructus salutares nobis
efficaciter applicans.

120

ESSENTIA SACRIFICII MISSÆ

2° Sacrificium intrinsece constituitur duplici elemento :
immolatione nempe victima* et oblatione. Demonstravimus
in Missa hæc duo inveniri, et quidem, in unico actu consecra­
tionis, qui est simul immolalinus Christi el oblativus, sensu jam
dicto.
Equidem immolatio mystica non csl vere sacrificalis nisi sil
etiam oblativa, nisi nempe sil ritus sacerdotalis quo, sensibiliter
et publice, manifestetur el Deo præsentetur ipsa Christi oblatio
interna: al. vice versa, hæc Christi oblatio, quæ inde a tempore
Incarnationis habilualiler perseverat (1), non est aelu sacrificalis.
nisi per signum idoneum, in casu, per immolationem mysticam
sensibiliter per species manifestatam, publice acluelur el e.rprimalur.
Hinc: a) in Missa non secus ac in ceteris sacrificiis n. 83ç
distingui potest : 1) elementum materiale. ipsa nempe immolatio
mystica, proul sensibiliter manifestatur per duplicem consecra­
tionem ; 2) elementum formale, ipsa ('hrisli oblatio interna,
prout informal ham* immolationem mysticam seu prout peream
ritualiter et sacerdotali ter Deo publice praesentatur.
Hinc : b) Immolatio incruenta, in quantum est Crucis repræsenlaliva, directe significat Missam esse sacrificium ad Crucem
relativum et ex ea desumens lotum suum valorem : in quantum
vero est oblationis Christi actualiter manifeslaliva et, ut ita
dicam, ileraliva, clare ostendiI Missam esse actuale sacrificium.

119. Singula* opiniones ^præcedentes libere agitantur inter
catholicos ; igitur cuique fas est in qua libuerit conquiescere.
At ultima sententia nobis verior videtur, quia magis congruit
Ium doctrina* concilii Tridentini, ut constat ex praedictis et
mox apparebit ex comparatione Missa* cum sacrificio (‘.ruris.
Ium verbis Scripturarum, ut ostendimus, n. 95. 109.

Corollarium
Comparatio Missæ cum sacrificio Crucis
et sacrificio Cœnæ.
120. Ex dictis palet incruentum Missa* sacrificium esse
verum ac proprie dictum sacrificium, sed intimam habere
relationem cum cruento Crucis sacrificio el. cum sacrificio
Ι'σ*η;ι*. I nde sponte instituitur Missa* comparatio cum hujus­
modi (irneis et, Corna' sacrificio.
?
I. — Comparatio Missæ cum sacrificio Crucis.
121. 1° Sacrificium Missæ convenit cum sacrificio Crucis, quia
ulrobique : 1) una eademquo esi hostia Christus) : 2) idem prin(1

Hervé, Manuale.. ., I. II. n 603.

ESSENTIA SACRIFICII MISSÆ

121

cipalis offerens (Christus) ; 3) iidemque effectus, siquidem Missa
applicat tantummodo valorem sacrificii in Cruce peracti.
In Cruce enim et in Missa, ait Tridenlinum : ·■ (na eademque
hostia, idem nunc offerens sacerdotum ministerio, qui se ipsum
tunc in Crure obtulit, sola offerendi ratione diversa ; et Missa
instituta est ut « eruentum illud (sacrificium) in Cruce peractum
repræsentarelur... atque illius salutaris virtus in remissio­
nem... peccat orum applicaretur », et illius < oblationis cruenta·
/ructus per hanc incruentam uberrime percipiuntur. Quare
tantum abest ut illi per hanc quovis modo derogetur (1, ■·.
2" Missa differt. a sacrificio Crucis : a) Batione offerendi.
In Cruce enim Christus » semel se ipsum crue.nle obtulit
Missam vero <· novum instituit Pascha, se ipsum ab Ecclesia,
per sacerdolcs, sub signis visibilibus immolandum . et in Missa
" incruente immolatur» (2).
b) Batione offerentis. — In Cruce Christus solus erat sacerdos,
se visibiliter et immediate offerens ; quia vero sese offerebat ut
Caput totius generis humani, jam genus humanum in Ipso,
suo Capite, ct per Ipsum, Deo actu dicabat et consecrabat : in
Missa se offert « sacerdotum ministerio ». Ipse quidem remanet
principalis et summus sacerdos, sed sacerdos, rile ordinatus.
est quoque verus minister, licet subordinal us et instrumentalis :
offert, in rei veritate, victimam, sed nomine Christi, cujus
personam gerit. — Imo ipsi fideles aliqualiter sed mediale tan­
tum offerunt sacrificium (3).
c) Batione victimae. — In Cruce, Christus erat adhuc passi­
bilis el mortalis, erat etiam sola victima, sed victima universalis,
ut jam diximus: in Missa, est impassibilis et immortalis ; prae­
terea cum Ipso, sese offert ipsa Ecclesia in unione cum suo
Capite (4).
d) Batione effectuum. — In Cruce, solutum esi pretium. redemp­
tionis per meritum et satisfactionem Christi ; in Missa, fit appli­
catio meriti ct jam completae satisfactionis Christi.
e) Batione mutuae relationis. — Sacrificium Crucis est simpli­
citer absolutum, quia ad nullum aliud sacrificium refertur
tanquam signum ejus et repraesentatio.
Missa, quamvis sit verum ac proprie dictum sacrificium, non
est tamen sacrificium independens a sacrificio Crucis, sed illius
est essent ialiler repræsent ativum et commemorat ivum (5).
(1) Sess. -\mi, cap. I ci 2 ; Denzinger, 938, 940; Catechismus R., n. 82.
(2) Trid., sess. \.\n, cap. 1 ct 2 ; Denzinger, 938, 940.
(3) Cf. infra, cap. iv, n. 145 sq. ; G. Gasque, A’Eucharistie et le Corps
mystique, p. 61-71.
(4) Billot, De sacr., t. I, p. 598-599 . Gasque, op. cit., p. 72-88 ; Ch. Grimaud, Ma Messe, Paris. 1927. c. 3 ; J. Anger, La doctrine du Corps mystique
de
p. 274 sq.
(5) Trid., ibid.; Luc., x.\n, 19 ; J Cor., \i. 24 sq. ; ita Patres universi,
ap. De La Taille, elucid. 19 et 20, p. 238 sq. ; liturgiæ onnies, ibid., p. 252 sq.

|G>Q
1 ί*

ESSENTIA SACRIFICII MISSÆ

Dixi : essentialiter... — Missa utique non constituitur per
hanc solam relationem ad sacrificium Crucis, sed hæc relatio
ita ad ejus essentiam perlinet ut sine illa non esset vere et proprie
illud sacrificium, quod instituit Christus « in memoriam tran­
situs sui ex hoc mundo ad Patrem, quando per sui sanguinis
effusionem nos redemit (1) ».
9

II. — Comparatio Missæ cum sacrificio Cœnæ.
122. Sacrificium Missæ substantialiter convenit cum sacrificio
Cœnæ, a quo tamen accidenlaliter diversum est.
1° Essentialiter idem. —Christus quippe « in Coena novissima...
sacerdotem secundum ordinem Melchisedech se in æternum
constitutum declarans, corpus et sanguinem suum sub speciebus
panis el vini Deo Patri oblulil... ac, sub earumdem rerum sym­
bolis, Apostolis, quos tunc N. T. sacerdotes constituebat,...
eorum que in sacerdotio successoribus, ut offerrent, præcepil per
hæc verba : « Hoc facite in meam commemorationem ,(2).
Hinc sacrificium Missæ est ipsummet sacrificium Cœnæ,
ipsum nempe quod Dominus instituit « in finem usque sæculi
permansurum », et quod de facto ipse primus in Coena obtulit.
In utroque eadem est viclima oblata, idem principalis offerens,
eadem ratio offerendi : sub speciebus panis et vini, eadem
incruenta immolatio ; utrumque etiam applicativum. est fructus
sacrificii Crucis. Denzinger, 938.
I
2" Accidenlaliter diversum. — 1) Ratione offerentis. — In
Coena Christus seipsum solus, visibiliter et immediate, obtulit;
in Missa, se offert ministerio sacerdotum, qui soli visibiliter
offerunt.
B
2) Ratione viclimæ. — In Coena, Christus fuit oblatus adhuc
mortalis : in Missa, offertur immortalis et gloriosus.
3) Ralione meriti in principaliter offerente. — In Missa,
Christus nobis applicat merita mortis ac passionis suæ, sed non
potest de novo mereri aut satisfacere, quia jam est extra statum
viæ. — Sacrificium autem Cœnæ fuit vere merilorium simul
ac satisfactorium. « Christus enim illud obtulit, in statu viæ
adhuc existens ; ac proinde fuit sacrificium infiniti valoris atque
meriti, tam ad satisfaciendum quam ad merendum, sicut
omnia alia opera, quæ Christus in vita sua mortali peregit.
'Ideo) sacrificium Cœnæ fuit ex se sufficientissimum, absque
Crucis sacrificio, ad exsolvendum Deo salutis nostræ pretium ;
licet de facto salutem nostram non consummaverit, propter
expressam Christi ordinationem, qui opus Redemptionis nostræ
per solam suam mortem consummare statuerat » (3).
4) Ralione significationis. — Coena significabat et repræsen(1)
a. 12,
(2)
(3)

Trid., sess. \.xn, cap. 1 ; Denzinger, 938 ; cf. 3, q 79 a 7 · « 80
ad 3 ; q. 83, a. 1, 0 et ad 1.
’ υ ’
Trid., sess. xxn, cap. 1 ; Denzinger, 93».
Herrmann, n. 1703 ; Manuale..., t. II, n. 578.
I

ESSENTIA SACRIFICII MISSÆ

123

tabat mortem Christi futuram; Missa figurat et repraesentat
mortem Christi praeteritam.
5) Ratione mutuae relationis.
Cœnæ sacrificium non fuit
imago alterius sacrificii incruenti, sed Missæ exemplar: sacri­
ficium Missæ est vera imago et renovatio incruenti sacrificii in
ipsa Cœna peracti.

III. — Conclusio.
123. 1° Sacrificium Missæ est idem specie sacrificium quod
in Cœna fuit a Christo oblatum ; a sacrificio Cœnæ numero
tamen differt, quia licet sit identitas numerica victimæ et prin
cipalis offerentis, est tamen diversitas numerica actionis sacri­
fica tivæ.
2° Ratio offerendi, tum in Cœna, tum in Missa, adaequate ac
proinde specie differt a ratione offerendi in Cruce. — Num
autem, ob hanc differentiam, ipsum sacrificium Cœnæ et Missæ
specie differat a sacrificio Crucis ? Controvertitur inter auctores.
a) Alii contendunt Missæ et Cœnæ sacrificium esse idem specie
ac sacrificium Crucis (1) aut ab eo distingui quodammodo specie,
at non distinctione proprie specifica (2).
Imo P. De La Taille vult unum numero fuisse sacrificium
redemptionis in Cruce et in Cœna, quatenus oblatio eucharistica
in Cœna et immolatio cruenta in Cruce sunt paries omnino
constitutivae ejusdem signi seu ejusdem sacrificii. « Cœna (autem)
et Missa differunt inter se sicut oblatio hostiæ immolandæ
et oblatio hostiæ immolatæ. — Sed utraque, aliter et aliter,
pro differentia temporum, habet suum complementum in pas­
sionis immolatione » (3). — Sacrificium autem Missæ numero
differt a sacrificio Crucis, quia « sacrificia multiplicantur multi­
plicatis oblationibus, tamen inter Crucem et Missam servatur
vera quædam unitas ralione hostiæ quæ offertur » (4) ; in Cœna
quidem Christus « ad passionem se oblulit (5) immolandum...
(1) Billuart, diss. vin, a. 2, petes 3 ; Franzelin, th. 16, corol. 3 ; D’Alès,
p. 100-108 ; Héris, op. cil., p. 361 ; Garrigou-Lagrange, art. cit., p. 493
(2) Gonet, disp. 11, a. 2, n. 67 ; Hugon, p. 479-480.
(3) Elucid., ix, p. 101 sq., 104. Fere idem docet A. Mac Donald, episc.
Hebron,, in » The Sacrifice of the Mass in the light of Scriptura and Tradi­
tion », London, 1924. —DD. Bernardi, in «II santo sacrificio della Messa,»
Treviso, 1924, ultra progreditur, dicens Cœnam, Crucem et Missam esse
munero idem sacrificium. Cf. Gregorianutn, Jul. 1925, p. 399 sq. De hac
sententia, cf. Dom Ford, O. S. B., Two books on the Holy Sacrifice, in Dublin
Review, Jul. 1925 ; Ami du Clergé, 1923, p. 65 sq. ; J.-B. Brodie Brosnan,
The Sacrifice of the New Lav, London. 1926 ; Swaby, The last Supper and
Calvary, London, 1926.
(4) Elucid. 10, sect. 2, p. 115, p. 104.
(5) Elucid. xvii, p. 195 ; Barrols, Ο. P., late ostendit in « Revue des
Sciences philosophiques et théologiques », April 1925, p. 557 sq., Christum
semetipsum in sacrificium vere obtulisse in Cruce ; cf. Manuale, vol. Il,
n. 602.

124

ESSENTIA SACRIFICII MISSÆ

(nunc in Missa) offerimus corpus ct sanguinem Christi... qua­
tenus ex passione jam hostia facta est ».
b) Alii e contra opinantur Cœnam et Missam, ut sacrificium.
specie differre a sacrificio Crucis, neque posse dici unum cum
illo nisi secundum quid, unum, ut aiunt, unitate ordinis, in
quantum nempe Cœnæ et Missa) sacrificium essentialiter refer­
tur ad sacrificium Crucis, ut ejus repræsentatio et memo­
riale (1 ).
(1) Suarez, disp. 76, sect. 1, η. 4 sq. ; Card. Billot, ed. 6, p. 604-605 ;
Pesch, n. 916 ; Lercher, n. 405 · M. Alonso, op. cil., nimis immoratur in
du alitate sacrificii Christi statuenda, quam forte plus æquo auget. CI.
A. d’Alès, in Recherches de science religieuse, 1929, p. 556-557; Ami du
Clergé, 1930, p. 682-683; De la Taille, A propos d'un livre sur la Cène.
Rome. 1930.

EEEECTIS SACRIFICII MISS/E

125

CAPUT III
DE EFFECTIBUS SACRIFICII MISS E

I licemus : 1) de effectibus Missa* in se : 2 de effectibus
Missa? in quantum nobis applicantur.

A HT. I

De effectibus Missæ in se spectatis
I. — Existentia effectuum
Errores.
124. Protestantes ultro concedunt Missa* sacrificium esse
lalreulicum et eiicharislicuni: acriter autem negant illud esse
propilitdoriuni el inipelralorium: quia, aiunt, ita derogaretur
sacrificio Crucis, quo persolutum fuit nostra* redemptionis
prêt ium.

Doctrina catholica.
125. a) Sic habet Tridenlinuni : « Si (piis dixerit Missa* sacri­
ficium esse lanium laudis (lalreulicum.) el gratiarum actionis
(eiicharislicuni...). non autem propiliatoriuni.... neque, pro
vivis et defunctis, pro peccatis, poenis, sal isfarl ionibus el aliis
nécessitai ibus offerri debere, a. s. (1). «
Sub nomine « propitiat orium » complectitur concilium Ium
effectum propiliatoriuni proprie dictum (pro peccatis, poenis,
satisfactionibus). Ium effectum inipelralorium (pro aliis neces­
sitatibus).
b) Effectus tamen propil iatorius el impel rat ori us ita intelligendus est ut non contradicat doctrina· alibi tradita* de sacri­
ficio Crucis, causa universali totius nostra* salutis (2). Christus
(1) Sess. xxii, can. 3; Denzinger, 950.
Ineam., n. 606 sq.

- (2) Manuale..., t. II, De

126

EFFECTUS SACRIFICII MISSÆ

enim, seipsum offerens in altari, de novo nec meretur nec
satisfacit, sed applicat meritum in Cruce consummatum et
satisfactionem jam præstitam. Habes verba Tridentini. n. 121.
Assertio : Missa est sacrificium latreuticum, eucharisticum,
propitiatorium et impetratorium.

126. Probatur thesis :
Tota thesis aperte const at ex documentis fidei mox recitatis.
1° Sacrificium latreuticum et eucharisticum (De /ide).
fd probatione non eget. Christus enim, sese offerendo. coram
Deo pro hominibus, in hostiam infinito· dignitatis : a) modo
excellentissimo et efficacissimo agnoscit supremum Dei domi­
nium in omnem creaturam, summamque Deo exhibet adora­
tionem ; b) modo perfectissimo priest at Trinitati laudem vere
dignam maximamque gratiarum actionem pro beneficiis
acceptis. Ergo.
’
2° Sacrificium propitiatorium et impetratorium (De fide).
Constat : a) Ex relatione Alissæ ad sacrificium (irneis. —
M’ssæ sacrificium est applicativum meritorum sacrificii Crucis.
Atqui in Cruce Christus factus est propitiatio pro peccatis
nostris, pro remissione pœna· peccatis debita·, nobisque pro­
meruit quæcumque bona (1). Ergo Missa quoque valet ad
remittenda peccata, ad poenas relaxandas et ad beneficia
impetranda.
b) Ex institutione Eucharistiæ.
Legitur enim : « Hoc
est corpus meum quod pro robis datur, frangitur » et : « Hic
est sanguis meus qui pro mullis effunditur in remissionem
peccatorum. » Cf. Heb.. xn, 24.
c) Ex relatione Missæ ad sacrificia antiqua. — Ait Tridenhnum (2) : « Hæc (oblatio) illa est. quæ per varias sacrificio­
rum. natura* et Legis tempore, similitudines figurabatur,
utpote quæ bona omnia, per illa significata, velut illorum
omnium consummatio et perfectio complectitur. » Atqui in
V. Γ. offerebantur sacrificia pro deliciis, pro poenis peccato­
rum (ΙΓ Machab.. xn, 43) ; pro beneficiis etiam temporalibus
obtinendis (Levit., vu. II Reg.. XXIv. 25 : Il Machab.. vu. 32).
Ergo.
’
(1) Manuale..., t. II, De Incarn., n. 585 sq.
(2) Sess. xxii, cap. 1 ; Denzinger, 939.

EFFECTUS SACRIFICII MISSÆ

·

127

d) Ex antiquis liturgiis.
Omnes antiquæ liturgiæ, inter
sacrificii oblationem, orationem præcipiunt : pro remissione
peccatorum, pro fide et justitia (gratia sanctificante), pro pace,
pro salute infirmorum, pro ubertate fructuum et aliis ejus­
modi : Offerimus tibi hoc sacrificium « ad expianda delicta »,
« ad requiem et refrigerium patrum nostrorum qui obdor­
mierunt, (1) ».
e) Ex Patribus.
Tertullianus : « Sacrificamus pro salute
Imperatoris » ; « Oblationes pro defunctis, pro natalitiis annua
die facimus (2) ».
S. Cyrillus Hier. : « Super illam propitiationis hostiam obse­
cramus Deum pro communi ecclesiarum pace, pro recta mundi
compositione, pro imperatoribus, pro militibus et sociis, pro iis
qui infirmitatibus laborant, pro his qui afflictionibus premun­
tur. et universim pro omnibus qui opis indigent, precamur nos
omnes et hanc victimam offerimus » : « recordamur eorum qui
obdormierunt... maximum hoc credentes adjumentum illis
animabus fore, pro quibus oratio defertur, dum sancta et
tremenda hic jacet victima » ; « Christum mactatum pro pec­
catis nostris offerimus, clementem Deum cum pro illis (defunc­
tis) tum pro nobis propitiare satagentes (3) ». — S. J. Chrysostomus : « Eo I empore quo universus populus stat manibus
expansis ac coetus sacerdotalis et adest illud tremendum
sacrificium, quomodo Deum non placabimus pro istis (defunc­
tis) orantes ? Atque id quidem de iis qui in fide decesse­
runt (4) ».
Auctor de Sacramentis : In Missa « laudes Deo offeruntur,
oratio petitur pro populo, pro regibus, pro ceteris » (5). S. Augustinus : « Hoc a Patribus traditum universa observat
Ecclesia, ut pro iis qui in corporis et sanguinis Christi commu­
nione defuncti sunt, cum ad ipsum sacrificium loco suo com­
memorantur. oretur, ac pro illis quoque id offerri commemo­
retur... Non omnino ambigendum est ita prodesse defunctis,
sed talibus qui ita vixerint ante mortem, ut possint iis hæc
(1)
(2)
(3)
(4)
330.
(5)

Cf. Const. Aposl., Kirch, η. 616 sq.
Ad Scapulam, c. 2 ; De corona, 3 ; Journel, 367.
Cat. 23 (myst. 5), c. 8, 9, 10 ; Journel, 851-853.
In ep. ad Philip., hom. 3, n. 4 ; Journel, 1206 ; cf. Jugie, t. HI, p. 329L. IV, c. 4, n. 14 ; Journel, 1339.

128

EFFECTUS SACRIFICII MISSÆ

utilia esse post mortem ». « In quo (Missa* sacrificio) vera fit
remissio peccatorum (1). »
S. Gregorius I. M. : « Ejus caro (Christi) in populi salutem
partitur... Hoc sacrificium... pro absolutione nostra passio­
nem Unigeniti Filii semper imitatur (2). »
f) /talione theologica. — 1) Sacerdos praecipue « constituitur
ut offerat dona et sacrificia pro peccalis » (Heb., v, 1). Atqui
ad Ecclesia' essentiam pertinet sacerdotium verum, non secus
ac regimen et magisterium (3). Ergo in Ecclesia sine dubio
datur sacrificium verum pro peccalis. quo nempe deletur culpa
el poena remittitur. 2) Ceterum effectus impelralorius ad propitiatorium comparatur tanquam minus quid ad majus. I nde
« si oblatio Eucharistia*, pro peccatis dimittendis valet, certe
etiam pro aliis necessitatibus, qua* a peccato orta* sunt, valere
debel. EI. si Deus hoc sacrificio placatus in gratiam pro
inimicis suis redit, quanto facilius ob idem sacrificium adduce­
tur ut amicis et reconciliatis bona temporalia tribuat, si id eis
utile fuerit » (4).
·
H

<7

11.

Modus oro pbodi ci

nti h

effectis

Missa producit effectus suos ex opere operato et ex opere
operantis.
127. Effectus producuntur : a) E.r opere operato, si causan­
tur vi ipsius institutionis el oblationis sacrificii, independenter a merito offerentium ; b) Ex opere operanlis, si confe­
runtur intuitu meritorum offerentium.
Hinc effectus qui
ex opere operato producuntur, sequuntur infallibiliter. si
debita* ponuntur conditiones Ium ex parti* objecti tum ex
parte personarum pro quibus Missa offertur.
i

.

-*1

Effectus Missæ considerantur ex parte offerentium.
128. In Missa 1res sunt offerent es : < ’.hristus scilicet. Ecclesia
et sacerdos.
(1) Sermo 172, < . 2, n. 2 ; Quasi. in Hept., I. HI. q. 57 ; cf. Enchiridion.
c. 110 ; Journel, 1516, 1866, 1930.
(2) Dialog., 1. IV, e. 58 ; Journel, 2323.
1
(3) Hervé, Manuale, l. 1, n. 283 sq.
(4) Bellarminus, De. Missa, I. II, c. 3 m line . Lépicler, De SS. Sacrificio
Euclt., p. 139.

EFFECTUS SACRIFICII MISSÆ

129

a) Ex parle sacerdotis.
Missa, prout est actio personalis
sive ipsius sacerdotis, siVe etiam fidelium qui aclu ad eam
concurrunt ( 1 \, est actio excellens. Proinde, si offerentes sint
in statu gratiæ, hæc actio est de condigno meritoria augmenti
gratiæ, satisfactoria pro poenis peccato debitis, et impetratoria beneficiorum Dei (2).
Effectus meritorius ita merenti proprius est ut abalienari
nequeat ; effectus autem sal isfactorius et impelralorius aliis
concedi possunt : quisque enim potest pro proximo satisfacere
et orare.
Ili porro effectus dicuntur e.r opere operantis ministri et eo
abundantiores sunt quo sanctiores sunt minister et fideles
offerentes, el quo ferventius et devotius in Missa pro se et aliis
orant.
b) Ex parte. Ecclesiae. — Sacerdos ab Ecclesia delegatur et
ejus nomine celebrat sacrificium. Ideo actio Ecclesiæ, quia per
solum sacerdotem ponitur, nec meritoria est nec satisfactoria :
Ecclesia (mini ipsa nihil agit, sed tantum impetratoria. Hæc
autem impetratio : 1) oritur principaliter ex Ecclesiae sanclital .
et ideo est per se valde efficax, eo quidem efficacior quo majora
sunt merita et dignitas membrorum quibus hic el nunc Ecclesia
constat ; 2) oritur secundario ex orationibus et caeremoniis ab
Ecclesia institutis.
Hic effectus dicitur e.r opere operanlis Ecclesiae, sed dici
potest, respectu sacerdotis celebrantis, ex opere operato, quia
nullatenus pendet a sanctitate et devotione sacerdotis aut
aliorum particularium offerentium (3).
c) Ex parte Christi. - Habet Missa principalem efficaciam
a Christo «pii est simul victima oblata et principalis offerens,
et in Missa applicat satisfactiones et merita in Cruce consum­
mata. Hæc efficacia est ex opere operato, siquidem tota derivat
ab infinita dignitate Christi, independens omnino a sanctitate
et meritis sive sacerdotis sive fidelium.
Nec videtur esse ulla
ratio cur ipsa impetratio non esset ex opere operato, dummodo
non sit impedimentum ex parte objecti aut ex parte hominis
cui fit applicatio. Etenim absolute efficax el infallibilis fuit
apud Deum impetratio Christi sacr ificalis. Atqui hæc impetratio
per Missam nobis applicatur eodem modo quo applicantur
Christi satisfactiones. Ergo (4).
His prænotatis de efficacitate Missa*, theoretice, ut ita dicam,
et in aclu primo, nunc qmeritur quali modo et quanta mensura
producantur effectus Missæ in aclu secundo seu in concreto.
(1) Infra, n. 149. — (2) Manuale.... I. III. De Merito, n. 208.
(3) Manuate.... t. III. De sacrament alibus, n. 530 ; De La Taille, Μι/st.
Fidei, elucid. 26 et 27.
(4) Ha Billot, ed. 6, p. 645 ; De La Taille, elucid. 25, p. 321, contra Suarez,
disp. 79, sect. 2, n. G sq.
Thiol IV.

130

EFFECTUS SACRIFICII MISSÆ

Asserlio la : Missa, ex parte Christi et Ecclesiae, effectum
latreuticum et eucharisticum producit ex opere operato et
infallibiliter (Cerium).
129. Probatur :
a) Ex parte Christi. — Siquidem adoratio et gratiarum
actio Christi, in Missa exhibita, est necessario perfectissima et
omnino condigna, ac prorsus in dependens a dignitate sacer­
dotis vel fidelium. Hoc sensu Missa est oblatio quæ « nulla
indignitate aut malitia offerentium inquinari potest » (1).
b) Ex parte Ecclesiæ. — Adoratio et laus, prout ab Ecclesia
procedunt, Deo infallibiliter placent, sed pro mensura tamen
sanctitatis ipsius Ecclesiæ.
Ex parte autem sacerdotis aliorumque actu co offerentium,
isti effectus plus minusve producuntur pro eorum disposi­
tione.

Asserlio 2a : Missa : 1) peccata remittit mediate tantum et
non infallibiliter ; 2) poenas peccato debitas relaxat imme­
diate et infallibiliter saltem partialiter ; 3) bona spiritualia
et temporalia immediate etiam obtinet, sed non infallibiliter
(Cerium).
H
130. Equidem, uti jam diximus, Missa effectus suos propitialorios et impelralorios producit ex opere operalo et infallibiliter quantum est ex parte Christi ; infallibiliter etiam,
quantum est ex parte Ecclesiæ. al secundum mensuram
actualis sanctitatis Ecclesiæ ; ex opere operantis autem, quan­
tum est ex parte ipsius sacerdotis .et aliorum offerentium, et
secundum habitualem eorum sanctitatem et actualem devo­
tionem (2).
H
In praxi autem seu in aclu secundo, hi effectus pendent om­
nino quidem a Dei beneplacito, multumque ex natura objectorum necnon ex personarum dispositionibus.

I. — Peccata remittit mediate et non infallibiliter.
131. Probatur :

I

1° Mediate. — a) Constat ex Tridentino : « Hujus oblatione
placatus, Dominus graliam et donum pœnitenliæ concedens,
(1) Sess. XXii, cap. 1 ; Denzinger, 939.
(2) P. De la Taille, elucid. 25, p. 319 sq.

EFFECTUS SACRÎFÏCTÎ MISSÆ

131

crimina et peccata, etiam ingentia, dimittit (1). » - Missa
scilicet remittit peccata, in (panium per illam a Deo accepi­
mus gratias actuales, quibus disponimur ad veram poeniten­
tiam remissivam peccatorum.
b) Constat ex ratione.
Sacrificium enim immediate ordi­
natur. non quidem ad nostram sanctificationem, sicut sacra­
menta. sed ad Dei cultum et honorem. Ergo nonnisi secun­
dario et mediate ad peccata delenda destinatur.
c) Constat ex comparatione cum Cruce. — Sacrilicium Missa*
non esi efficacius sacrificio Crucis, cujus est applicatio. Atqui
sacrificium Crucis non immediate justificavit universum mun­
dum pro quo oblatum fuit, sed mediale tantum, quatenus.
Deum placando, media justificationis omnibus promeruit.
Etiam peccata venialia nonnisi mediate remittuntur per
Missam. Hæc est sententia longe communior. Nulla enim
afferri potest ratio theologica vere probabilis, qua ostendatur
sacrificium per se immediate ad horum peccatorum remissio­
nem valere. —- Ceterum Tridentinum. dicendo peccata etiam
ingentia, mediante poenitentia remitti, subindicat alia, etiam
non ingentia seu venialia, eodem modo remitti.
2° Non infallibiliter.
a) Missa quidem, ex se, infallibiliter
divinam placat indignationem. At. hæc placatio iræ divinæ
plenior est vel minus plena pro gravitate et numero peccato­
rum et pro diversa dispositione peccatoris.
b) Missa, a Deo jam placato, oblinet uberrima auxilia gratia·
actualis ad poenitentiam et conversionem. Sed hæc auxilia
possunt a Deo differri ad tempus opportunum : imo. defectu
cooperationis ex parte peccatoris, possunt frustrari ultimo
effectu pœnitentiæ et remissionis peccatorum.
Hinc S. Thomas : Missa « si eos [peccatoresj dispositos
inveniat, cis gratiam oblinet, et per consequens peccata mor­
talia in eis delet, non sicut causa proxima, sed in quantum
gratiam contritionis eis impetrat (2) ». El Tridentinum :
« Docet S. Synodus, per ipsum (sacrilicium .Missæ) fieri, ut si.
cum vero corde et recta fide, cum metu et reverentia, contriti
ac pœnitenles ad Deum accedamus, misericordiam consequa­
mur et gratiam inveniamus in auxilio opportuno (3).
(1) Sess. xxii, cap. 2 ; Denzinger, 940.
(2) In 4, (list. 12, q. 2, a. 2, sol. 2, ad 4.
(3) Sess. xxii, cap. 2 ; Denzinger, 940.

132

EFFECTUS SACRIFICII MISSÆ

II.
Missa remittit poenas temporales immediate et infallibiliter, saltem partialiter.

132. Probatur :
1° Immediate.
a) Pro defunctis.
Tridentinum. enim
docet Missam « offerri debere pro vivis et defunctis, pro pœnis
el satisfactionibus ». el « animas in Purgatorio detentas...
potissimum accepiabili altaris sacrificio adjuvari » (1). Porro
Missa nequii defunctis mediale prodesse, impetrando nempe
auxilium quo actum satisfactionis eliciant, nam illæ animae,
jam extra viam constitutor*. incapaces sunt alien jus actus vere
satisf actorii.
b) Pro vivis.
Etenim si immediate producitur effectus
salisfaclorius pro defunctis, nulla est ratio cur non eodem
modo producatur pro vinis; hinc ipsum Tridentinum iisdem
terminis asserit sacrificium et vivis et defunctis prodesse.
Ceterum satisfactiones hominis justi per se immediate
solvunt aut minuunt poenam peccato debitam, ergo a fortiori
id efficere possunt satisfactiones Christi, quæ in ('nice peractae,
in Missa Deo praesentantur et nobis applicantur.
2° Infallibiliter.
Clique pro déifunciis et pro vivis (pii sunt
in statu gratis? : poena enim temporalis remitti nequii, nisi
antea remissa fueril. cum culpa, poena aeterna: et. praeter
hanc conditionem, nulla alia requiritur disposilio. Ergo (2).
3° Saltem partialiter.
Non semper remittitur, unico sacri­
ficio. lota poma temporalis : a) Nulla enim adest ratio cur effica­
cia Missa* adii er intelligat ur quam efficacia sacramentorum ;
atqui sacramenta gratiam conferunt secundum mensuram
dispositionum subjecti : ergo Missa ipsa poenam remit til
secundum disposil ionem subjeci i. ac proinde non semper
lotam.
b) Secus Ecclesia perperam permitteret pluries
o (Terri sacri licium pro iisdem personis. ·
In praxi. nec fides nec theologia exacte determinant quanam
mensura haec pœna remittitur. Opinio probabilior tenet gra­
dum remissionis pendere : pro rivis. Ium a Dei liberali!ate, tum
a subjecti dispositione: pro defundis, Ium a divina justitia
el sapiential. Ium ai sanctitate defunctorum, dum vitam age­
bant. tum ai gradu pia· devotionis, in qua decesserunt (3).
1) Sess. xxn. can. 3 ; Decr. de Pur". ; Denzlnger, 950, 983.
2) 3. q. 79. a. 5, a. 7. ad 2 ; cf. De Pœniienlia, ubi de satisfactione.
l3) In
dist. 45, q, 2, a. 3, ad 3 ; 3, q. 79, a. 5.

EFFECTUS SACRIFICII MISSÆ

133

III.
Missa quæcumque bona immediate obtinet, sed non
infallibiliter.

133. Probatur :
1" Immediate.
Si enim oratio et alia bona opera (jeju­
nium. eleemosyna, etc.) bona spiritualia, imo et temporalia,
in quantum prosunt ad spiritualia, immediate consequi valent,
quanto magis sacrificium Missa·, supplicatio el opus C.hristi
Domini, id immediate obtinebit.
2° Non infallibiliter.
Semper quidem conceditur vel
ipsum beneficium petitum vel aliquid saluti utilius el magis
consentaneum ordini Providentia1 ; siquidem Missa, ut Christi
sacrificium, est infallibilis impetratio.
Verumtamen, ut
ipsum beneficium petilum reapse obtineatur, deesse possunt
conditiones necessariæ :
a) Ex parte personarum pro quibus postulatur, obex indigni­
tatis fructum impetrationis impedire potest ; siquidem nec
est Dei aut (’hristi voluntas, sui) quavis conditione et sub
qualibet perversa voluntate, bona hominibus conferre.
b) Ex parte objecti quod postulatur, necesse est ut salutaria
petantur et qua· sint secundum ordinarias divina· Providentiæ leges. Christus enim nec impetrat quæ ad salutem
nihil proficiunt nec instituit sacrificium ad oblinenda infalli­
biliter miracula. Ideo si postulatur quid hominibus nocivum
aut divino beneplacito contrarium, impetratio Christi ad
alia beneficia, qua· vere bona sunt, hominibus concilianda
convertit ur.

Corollaria.
I. — Missa boni et mali sacerdotis.
134. Effectus er opere operato et effectus ex opere operantis
Ecclesiæ æque valent in utraque Missa, ut patet ex dictis.
Effectus autem ex opere operantis ministri est sine dubio minor
in Missa pravi sacerdotis (1).
Cum tamen ille effectus sil secundarius, sacerdos qui. accepto
stipendio, Missam in statu peccati mortalis celebravit, non
tenetur ad restitutionem nec ad aliam Missam celebrandam .
sed convenit ut piis orationibus postea compenset quod defuit
ex parte hujus fructus.
(1) 3, q. 82, a. 6 ; De sacerdote ab Ecclesia præciso dicitur infra, n. 148.
Quidam tamen putant effectum ex opere operantis Ecclesiæ crescere acciden
taliter ex majori devotione et. ex majori sanctitate sacerdotis offerentis.
Ila Pasqualigo, q. 102, n. 6, q. 103, n. 5 ; De la Taille, elucid. 27, a. 1.

Ι3'ι

EFFECTUS SACRIFICII MISSÆ

II. — Missa cantata et non cantata.
135. Ex opere operalo Missa non cantata seu lecta æque valet
ac Missa cantata imo ac Missa solemnis. Missa autem cantata
(a fortiori solemnis), ex opere operantis Ecclesiae el ministrorum.
magis efficax est ad impetrandum pro eo pro quo sacrificium
offertur : in ejus favorem enim applicatur non solum nudum
sacrificium, sed totus cultus qui consurgit ex solemnitate sacri­
ficii.
Pariter, pro defundis, « ex parte orationum, magis prodest
(Missa) illa, in qua sunt orationes ad hoc determinatae (nempe
Missa de. requie). Sed tamen iste defectus recompensari potest
per majorem devotionem, vel ejus qui dicit Missam, vel ejus qui
jubet dici, vel iterum per intercessionem Sancti, cujus suffra­
gium in Missa imploratur » (1).

.

ART. II

De effectibus Missæ in quantum nobis applicantur
Partitio fructus Missæ.
136. Fructus Missæ dividi solet ratione personarum quibus
obtingit, in triplicem portionem : generalem, specialem et spe­
cialissimam.
a) Fructus generalis obvenit omnibus pro quibus, ex insti­
tutione Christi, sacrificium offertur, ideo omnibus fidelibus
sive vivis sive defundis, et indirecte etiam infidelibus ut fiant
membra Ecclesiæ.
b) Fructus specialis, quem sacerdos sua intentione applicat
determinatis personis el pro determinato fine, vocatur etiam
ministerialis, intenlionalis, medius.
c) Fructus specialissimus ipsi sacerdoti celebranti ex obla­
tione digne peracta provenit, et ita ipsi proprius est, ut juxta
sententiam probabiliorem et communiorem, alteri cedi nequeat.
Imo certum videtur hunc fructum non posse totum in alios
transferri (2).
Valor Missæ.
137. Aralor est virtus seu efficacia quam Missa, ex natura
(1) Suppi., q. 71, a. 9, ad 5 ; Cappello, n. 690. — (2) Cappello, n. 579 ;
Vermeersch, n. 283.

EFFECTOS SACRIFICII MISSÆ

135

seu ex digni Iule sua. habet producendi certos effectus. Hinc
valor se habet ad fruclum sicut causa ad effectum.
Ille valor, ut patet, radicatur praecipue in ipsa natura sacri­
ficii seu in dignitate viclimæ quæ offertur et in dignitate
principalis offerenlis (1). Considerari autem potest valor, tum
in se seu in aclu primo seu quoad sufficientiam, tum in actu
secundo seu quoad efficaciam.
«
Assertio la : Valor Missæ in actu primo est infinitus inten­
sive et extensive (Theol. cerium).
9

Probatur thesis :
138. 1° Infinitus intensive. — Sacrificium Missæ non secus
ac sacrificium Crucis, valoris est infiniti propter dignitatem
infinitam viclimæ et principalis offerenlis. Ergo Missa in se
et ex se habet valorem infinitum intensive ; effectus scilicet
semper majores et perfectiores producere potest.
2° Infinitus extensive. — Valor infinitus extensive ille est qui
effectus semper plures et in subjectis semper pluribus causare
potest. Atqui satisfactiones et merita Crucis, ad quorum appli­
cationem impetrandam instituta est Missa, nullos habent
limites (2). Ergo Missa ex se sufficit ad expianda omnia pec­
cata. ad solvendas omnes pœnas et ad impetranda omnia bona
ad salutem spectantia seu habet valorem extensive infinitum.
Assertio 2a : Valor Missæ in actu secundo est semper finitus
quoad effectum impetratorium et propitiatorium (Certum).

139. Dixi : quoad effectum impetratorium et propitiatorium :
nam. etiam in actu secundo, valor Missæ est infinitus in quan­
tum est sacrificium lalreiilicum et eucharislicum, siquidem,
per Missam Deo exhibentur adoratio et gratiarum actio, quæ
vere Deum decent nec majores exhiberi possunt.
A. Valor intensive finitus. — 1° Sane Missæ sacrificium eo
intensiorem parit fructum quo meliores sunt dispositiones
(1) In praesenti, de hoc solo valore ex opere operato agitur. Valor autem
Missæ ex parte Ecclesiæ, sacerdotis celebrantis et fidelium offerentium, est
finitus, siquidem competit meritis et devotioni creaturarum.
(2) Manuale..., t. II, De Incarnatione, n. 606 sq.

136

EFFECTUS SACHIF1C11 MISSÆ

illorum quibus applicatur : secus enim æque proficeret lepidis
ac devotis. I nde cum majores semper et majores esse possint
ha· disposit iones, major semper fructus inde percipi potest (1).
Quare, ex hac parte, quantitas intensive fructus nullam habet
limitationem.
2° Reapse tamen quodlibet sacrificium Missa· habet fructum
intensive limilalum. quia, quantumvis perfecta· reputentur
dispositiones, semper limitata' manent. Hinc non frustra
multiplicantur Missæ pro eadem persona vel eodem fine.
Nescimus autem qua proportione augmentum (ructus fiat
secundum mensuram dispositionis. Difficulter etiam deter­
minatur in particulari illa dispositio quæ confert ad inten­
siorem quantitatem fructus.
a) « Quoad defunctos, major minorve capacitas attendi
poterit, vel secundum majorem minoremve charilalis gradum
in quo nunc sunt, vel etiam secundum mensuram devotionis.
qua procuraverunt, cum essent in via. ut pro se missa offer. retur. »
b) « Quoad vivos vero, res est facilior et magis obvia : consi­
derantur enim in eis varia.· conditiones pro variis fructibus
quorum sunt capaces : puta cooperatio ad sacrificium (sive
procurando ut celebretur, sive assistendo, sive alio quolibet
modo ad illud concurrendo), il em major minorve fides, aut
etiam spes virtute illius resurgendi a peccato, item alia ejus­
modi multa quæ facile consideranti occurrent (2). »
B. Valor extensive finitus.
Efficacia Missa· impelraloria
et salis/actoria, in praxi. est semper extensive finita, quia
evidens est eam nonnisi numero determinato hominum applicari.

140. AI insuper a theologis quæritur num fructus Missæ
minuantur ex parte ipsius numeri fidelium participantium, ita
ut minores sint, pro singulis, si ad piares extendantur.
1° Fructus generalis non minuitur in singulis propter numerum
fidelium sive vivorum sive defunctorum, siquidem Missa, pro­
pria sui natura, ad omnes eodem modo extenditur pro quibus, ex
ipsa < .hristi institutione, offertur. A fortiori luccc fructus non mi­
nuitur in singulis propter multitudinem Missæ sacrificio assisten1) Est sententia communior et probabilior. Quidam enim existimant
efficientiam Missa· esse intensive finitam, secundum determinationem a
Christo factam et a Deo acceptam, ita ut quantitas fructus intensiva non
indefinite crescat pro gradu dispositionis. Cf. Billot, th. 56, p. 651 sq.
(2) Card. Billot, l. cit., p. 652-653.

EEEECTUS SACBIEICII MISSÆ;

137

lium. Fideles enirn, Missæ assistentes aut. ministrantes, coofferunt
sacrificium cum sacerdote : ideo pro multitudine coofferentium
mulli plicantur oblationes, el singulis oblationibus respondet
suus fructus. Quantumvis ergo fidelium assistentium augeatur
numerus, unusquisque eumdem fructum percipit ac si solus
esset. Quin etiam cum e multorum consortio augeri possit
devotionis fervor, ita et ipse augetur fructus.
2° Fructus specialissimus non minuitur ralione numeri conce­
lebrantium (1). Multiplicatis enim offerentibus, mulli plicantur
el oblationes et consequenter toties multiplicatur fructus Missae :
siquidem, approbante Ecclesia, sacerdotes concelebrantes sti­
pendium Missæ licite accipiunt.

3" De fructu speciali controvertitur.
141. Ouæstio est num Missa, pro pluribus a sacerdote applirala, æque prosit singulis ac si pro uno offerretur.
A. Sat communiter admittitur fructum illum, quatenus
impelralorium non minui in singulis, sive ad unum tantum,
sive ad plures referatur. Vis enim impetrationis fundatur, non
in speciali promissione sed in intrinseca sacrificii dignitate ;
ideo est de se in/inila ac consequenter, etsi indefinite augeamus
dona quæ petimus vel numerum eorum pro quibus petimus,
semper aderit ex parte sacrificii efficacia ut nostra petitio
exaudiatur.
Quia tamen ejusmodi efficacia non applicatur nisi per ora­
tionem, regulas sequitur orationis. Atqui oratio, quo specialior
est pro una persona vel pro una re, eo efficacior tit, ceteris pari­
bus. Hinc ut fructus impetratorius, in sua applicatione, non
minuatur in singulis, requiritur ut liat specialis oratio pro
singulis aut personis aut donis (2).
142. B. Sententia communior et verior (3) tenet effectum propilialorium eo minorem esse quo plures sunt illi pro quibus
offertur sacrificium.
(1) Infra, n. 150.
(2) S. Thomas in 4, (list. 45, q. 2, a. 4, q. 2 ; Suarez, disp. 79. sed. 12,
n. 8 ; De Lugo, disp. 19, sect. 12, n. 242.
(3) S. Thomas in 4, dist. 45, q. 2, a. 4, sol. 3, ad 2 ; 3, q. 79, a..5, 0 ; Suppi..
q. 71, a. 13, 0 ; a. 14, ad 2 ; S. Bonaventura, in dist. 45, a. 2, q. 3 ; Paludanus, in 4, dist. 45, q. 2, a. 2, conci. 4 ; Bellarminus, De Missa, I, II, c. 4 ;
Scotus, Quiesl. quodlib., q. 20, n. 20 ; Soto, in 4, d. 13, q. 2, a. 1, conci. 2 ;
De Lugo, n. 246 sq. ; Suarez, disp. 79, sect. 12, n. 7 ; Wirceburg., n. 351 .
Franzelin, th. 13 ; Card. Billot, th. 56 ; Glhr, I. I, 1. I, c. 3, a. 2. § 17 ; Pesch,
n. 934 ; Cappello, n. 592 sq. ; Génicot, t. II. n. 21S ; Gasparri, Dt SS. Euch .
vol. I, n. 492 ; Lépicler, p. 152 sq. ; De La Taille, p. 349 sq. ; Vermeersch,
n. 286 ; Van Noort, n. 492, et fere omnes recentes. — Opinionem contrariam
sustinent Cajetanus, in 3, q. 79, a. 5 ; J. a S. Thoma, disp. 32, a. 3 ; Vasquez,
disp. 231, c. 3 ; Gonet, Clypeus, disp. II. a. 5 ; Salmant., disp. 13 dub 6 ,
Hugon, p. 495 sq.

138

effectus sacrificii missæ

a) Conslal ex praxi Ecclesiæ. — Ecclesia, omni tempore,
consuevit applicare fructum specialem Missæ, uni aut paucis
sive viventibus, sive defunctis. Atqui, si Missa singulis prodesset
æque ac si pro uno aut pro paucis applicaretur, nulla esset ratio
cur Ecclesia non curaret ut omnes Missæ pro omnibus applica­
rentur ; quinimo, in hac hypo thesi, sacerdos ex charilale tene­
retur sacrificium omnibus applicare.
b) Confirmatur ex damnatione ab Alexandro VII propositionis
sequentis : « Non est conlra justitiam pro pluribus sacrificiis
stipendium accipere et sacrificium unum offerre » (1). Hoc enim
verum non esset si totus fructus esset æqualis in singulis, sive
pro uno sive pro multis offerretur sacrificium.
Hinc Pius VI : « Applicatio sacrificii, quæ fit a sacerdote,
magis prodest, ceteris paribus, illis pro (piibus applicatur quam
aliis quibusque « (2).
c) Suadetur ex ratione. — Sic totam quæstioneni resumit
P. Billot : 1) In genere : Censemus « mensuram fructuum pendere
complexive ex duobus, ita ut in paritate dispositionum ex parte
recipientium, eo major sit fructus in singulis, quo perfectius
Missa eis applicatur, et in paritato applicationis, eo melior quo
meliores sunt dispositiones ». 2) In specie, ex ipsa applicalionis
nalura : « Applicatio quæ, tota quanta est, pendet a propria
intentione sacerdotis, naturam actuum humanorum sequatur
necesse est. Hæc est autem natura actus humani, ut quanto plura
objecta per modum unius comprehendit, lanio minus determinate.
seu minus distincte feratur in singula. Sed si pro pluribus unam
Missam offert sacerdos, intentio ejus in tantum valet in quan­
tum fertur in plures per modum unius, cum uni sacrificio una
totalis intentio debeat respondere » (3).

143. In praxi : 1° Stante aliqua probabilitate sententia;
adversæ, sacerdos debet specialiter offerre Missam pro quibus
hæc petitur, sed laudabiliter illam applicabit, secundaria inten­
tione et condilionale (salvo nempe jure illorum pro quibus
absolute celebratur) uni vel pluribus aliis, imo pro omnibus
vivis atque defunctis.
2° Cum, juxta omnes, fructus Sacrificii detur pro mensura
devotionis, curent sacerdotes et fideles ut cum majori semper
pietatis et caritatis fervore ad altare accedant, ut fructus semper
uberiores percipere valeant.
3° Magis expedii sacrificia pro scipso vivo quam pro seipso
mortuo celebranda curare. Etenim : a) dum vivens certo parti­
cipat omnes fructus et sic gratias spirituales obtinet et tempo­
rales, quibus tutius et facilius vitam Christianam agere queat
ac proinde felicem exitum sibi procurare et gloriam æternam
valde augere ; de defunctis non absolute constat utrum necne
(1) Decr. 24 Sepi. 1665 ; Denzlnger, 1110.
(2) Denzlnger, 1530. — (3) Billot, th 56.

H
çtf

EFFECTUS SACRIFICII MISSÆ

139

omnes fructus Missæ ipsis vere prosint, b) Magis meretur qui
vivens se privat ipse stipendiis quam qui ea solvenda post
mortem relinquit, quando jam iis frui non valet, c) Vivens
potest Missæ assistere atque etiam, hac ratione, esse offerens
et uberiores fructus percipere, d) Denique « Missarum cele­
bratio est certior, teste experientia : oneribus enim Missarum
quæ sunt post obitum adimplenda, sæpe non satisfit, vel ex
legum civilium injuria vel ex heredum aliorumve quorum
interest, incuria aut malitia » (1). — Hanc doctrinam diserte
confirmat Benedictus XV, dicens : « Considerandum præcipue
est fructus, qui ex Sacro percipiuntur, hominibus longe uberius
vivis prodesse quam vita functis, cum iis, bene animatis et
dispositis, magis directo, certius atque abundantius quam his
applicentur : unde efficitur ut. cum perseverantiæ dono, quad­
ramus nobis facultatem adhuc vivis comparare tum placanda
Dei justitiae, tum pœnæ, quæ nobis in Purgatorio igne maneret,
vel lollendæ omnino, vel valde saltem imminuendae » (2).
(1) Cappello, n. 607.
(2) Breve, 31 Maii 1921, de sodalitate a Bona Morte (Tinchebray),
A. A. S., vol. XIII, p. 342 sq.

DE MINISTRO MISSÆ

140

CAPUT IV
DE MINISTRO SACRIFICII MISSÆ

144. Minister sacrificii Missa· ille est qui peragit sacrificium,
potestate a Christo accepta, nomine et in persona Christi.
Quæ circa ministrum dicenda sunt, tribus absolvemus
articulis : primus erit de persona ministri et de dispositionibus
in celebrante requisitis ; secundus, de obligatione celebrandi
Missam ; tertius, de Missæ applicatione.

ART. I

De persona et dispositionibus ministri
I.

Persona

ministri

Errores.

145. Montanista· et alii ipsis mulieribus consecrandi potes­
tatem faciebant : Waldenses autem jus illud omnibus el solis
viris probis concedebant, dum improbis, etsi sacerdotibus,
denegabant.
Lutheran i et Calvinislæ tenent omnes Christianos esse sacer­
dotes el consecrare posse ; Jansenislæ vero, collocantes essen­
tiam sacrificii in sola communione, docent omnes fideles
adstanles esse cum sacerdote vere et immediate ministros
sacrificii.
Doctrina catholica.

146. a) Ait Tridenlinum : « Idem (Christus) nunc offerens
sacerdotum ministerio, qui se ipsum I une in Cruce obt ulit » (1 ) ;
(1) Sesb. xxii, cap. 2 ; Denzinger, 940.

i

DE MINISTRO MISSÆ.

141

et antea Lat. I\ : « Idem ipse sacerdos esi sacrificium Jesus
('.hristus » (1).
b) Bursus Trid. : « Si quis dixerit illis verbis : Hoc facite
in meam commemorationem. Christum non instituisse Apos­
tolos sacerdotes aut non ordinasse ut ipsi aliique sacerdote*
offerrent corpus et sanguinem suum. a. s. (2) ».
Inde Codex :
« Potestatem offerendi habent soli sacerdotes (3). »
Hinc : I) ('hristus esi principalis minister sacrificii Missa· ;
2) soli sacerdotes sunt proprie ministri subordinati el instru­
mentales, < um quibus tamen et per quos sacrificium mediate
offerunt fideles.
Asseri io : Christus principalis est minister sacrificii Missæ,
cujus tamen proprie ministri sunt ipsi et soli sacerdotes, cum
quibus sacrificium mediate offerunt fideles.

Probatur :

I.
Christus est principalis minister (Probabilius).
147. A. Sacerdos enim in ndernum secundum ordinem Melchisedech. ('hristus remanet principalis minister : id est.
non solum remote concurriI ad oblationem eucharisticam.
in quantum hoc sacrificium instituit, el in perpetuum a sacer­
dotibus, sui vicariis, offerri praecepit, sed etiam, juxta senten­
tiam communiorem el veriorem (4). proxime concurrit : ipse
nempe, in qualibet Missa, vere sese offert (« idem... offerens ).
In qualibet Missa, duplex distinguitur activitas ('.hristi.
secundum quod ipsa Iranssubstantiatio consideratur aut in se
el materialiter, ut est actio tantum, aut formaliler ut est actio
vere sacrificalis.
a) Actio I ranssubst ant ial iva. primo modo intellecta, effec­
tive procedit : 1) a Deo solo, lanquam ab agente principali :
(1) Lal. IV, cap. 1 ; Denzinger, 430. ·
(2) Sess. xxii, can. 2 ; Denzinger, 949 ; cf. Prof. Waldensium et Decr.
pro Armenis ; Denzinger, 424, 698.
(3) C. 802 ; cf. Lat. IV. cap. 1 ; Denzinger, 430.
(4) Salnianticenses, De Euch.. disp. 13, dub. 3. n. 49-50 : Suarez, disp. 77.
sect. 1, n. 6 ; Gihr, I. I, p 119 et alii ; Lépicier, De SS. Sacrificio eucharistico.
p. 86, 123 ; Billot, III. 54 ; Lepin, /.'idée du sacrifice de la Messe, p. 713 sq.
Héris, op. cil., p. 355 sq. ; Garrigou-Lagrange, art. cit.. p. 488 sq. ; A. Michel,
in Diet, théol., art. Messe, col. 1249-1252 , P. De La Taille opinionem contra
riam defendit, elucid. 9, p. 103 ; élue. 23, p. 295 sq., etc. ; D’Alès fatetur sibi
« non satis apparere causam affirmandi ». p. 110, 114-115.

142

DE MINISTRO MISSÆ

2) ab humanitate Christi, tanquam ab instrumento divinitati
immediate conjuncto ; 3) a ministro sacerdote, tanquam a causa
instrumental! separata, sed Christo subordinate. — b) Forma­
liter autem sumpta,’ ut vere sacrifica, seu « ut testificativa
interioris reverentia) et delativa honoris Deo debiti », actio
transsubstantiativa procedit : 1) a Christo, summo sacerdote,
non jam ut ab instrumento, sed « ut ab eo qui ex propriis
operatur, colit, adorat et reveretur Deum » (1), ut ab eo nempe
qui per immolationem mysticam, actu renovat oblationem
suam internam, quæ, inde a tempore Incarnationis, una et
immutata habilualiter perseverat, ab eo denique qui actu offert
Deo internos religionis sensus quibus in Cruce animabatur
et quibus nunc etiam et in æternum accenditur ; imo secum
offert ipsam Ecclesiam cujus est caput ; 2) a sacerdote visibili,
tanquam a Christi ministro, qui, iisdem incensus sensibus, in
unione cum Christo et in nomine Ejus et Ecclesiæ, una cum
corpore et sanguine Domini, totum etiam offert Corpus mysti­
cum, per eamdem immolationem mysticam.
Ideo Christus est vere minister principalis sacrificii Missæ,
non quia, in altari, novam facit oblationem sui ; semel enim pro
semper seipsum, jam ab initio vitæ, Deo Patri obtulit ; sed
tantum quia, per immolationem sui incruentam, hanc obla­
tionem sui habitualem facit aciu sacrificalem, sicuti eamdem
actu etiam fecit sacrificalem, in Cruce, per immolationem sui
cruentam (2). In ara tamen Crucis, seipsum, ut Caput totius
generis humani, obtulit ut Ecclesiam acquireret (Eph., v,
21-27) ; in Missa, sese offert nomine lotius Ecclesiæ, cujus est
caput, et actionem sacrificalem suo nomine peragit, per sacer­
dotes secundarios, tanquam per suos legatos et ministros :
hi enim, in persona Christi, ejus verba pronuntiant, et loquun­
tur ac si ipse Christus loqueretur : Hoc est corpus meum:
Hic est calix sanguinis mei.
B. Hinc : Eusebius Cæsar. : « Christus, etiam mine, sui inter
homines sacerdotii opera, per nos ministros perficit » (3). —
S. J. Chrysostomus : » Adest Christus et nunc is qui mensam
illam apparavit, hic ipse hanc nunc exornat. Non enim homo
est qui facit ut proposita efficiantur corpus et sanguis Christi,
sed ipse Christus, qui pro nobis crucifixus est » ; « Oblatio
eadem, quisquis offerat, sive Paulus sive Petrus ; eadem est
(1) Billot, th. 54, §1. obj. i — (2) Supra, n. 109, 118.
(3) Demonsir. evang., I. V, c. 3.
Mipra, n° 37.

H

DE MINISTRO MISSÆ

14-3

quam Christus dedit discipulis et quam nuric sacerdotes fa­
ciunt ; hæc illa nihil minor est, quia non homines hanc sanctifi­
cant, sed is ipse qui illam sanctilicavit » ; « Ipse (Christus) nunc
quoque operalur, ipse perficit; ministrorum nos ordinem tene­
mus ; qui vero hæc sanctificat et transmutat, ipse est. > (1) —
S. Ambrosius : « Etsi nunc Christus non videtur offerri, tamen
ipse offertur in tends quando Christi corpus offertur ; imo ipse
offerre manifestatur in nobis, cujus sermo sanctificat sacrificium
quod offertur» (2). — S. Augustinus : « Et sacerdos est (Christus),
ipse offerens, ipse et oblatio. Cujus rei sacramentum cotidianum
esse voluit Ecclesiæ sacrificium quaj cum ipsius Capitis Corpus
sit, se ipsam per Ipsum dixit offerre. · (3) —S.Thomas: « Sacerdot i,
cum ordinatur, confertur potestas hoc sacramentum conse­
crandi in persona Christi»; sacerdos - ipse consecrat in persona
Christi » ; « sacerdos consecrat hoc sacramentum, non virtute
propria, sed sicut minister Christi, in cujus persona consecrat hoc
sacramentum » ; « sacerdos gerit imaginem Christi, in cujus
persona et virtute verba pronuntiat ad consecrandum (4). Christus « cogitat de omnibus et singulis sacrificiis, et ea vult,
et Deo offert, atque ideo, aiunt Salmanlicenses, est immediatus
offerens in ratione praecipue sacerdotis, oblatione formali,
actuali et clicila » (5).
C. Hinc Ecclesia canit : 1) In præfalione de. SS. Sacramenta :
« In hoc igitur inscrutabilis sapientiæ et immensae caritatis
mysterio, idipsum quod semel in Cruce perfecit Ehristus ,
non cessat mirabiliter operari, ipse offerens et ipse oblatio ;
2) In Festo sacerdotii D. N. J. C., in hymn, ad Vesp. : « Vitam
cruentus qui semel obtulit, se non cruentum jugiter immolat.

II. - Sacerdotes, illique soli, sunt proprie ministri (De /ide).
148. a) Conslal ex Scriptura.
Solis enim Apostolis eorum
que in sacerdotio successoribus, Christus potestatem contulit
Eucharistiam consecrandi et sacrificium Missæ offerendi,
dicendo : « Hoc facite in meam commemorationem. (Lue.,
xxii, 19.)

b) Conslal ex Traditione. — Patres et Concilia explicite
docent, nec ipsis diaconis inesse consecrandi potestatem.
Sic S. Ignatius : » Valida Eucharistia habeatur illa quæ sub
Episcopo peragitur, vel sub eo cui ipse concesserit
6).
(1) De prod. Judœ, horn. 1, η. 6 ; In ep. 2 ad Tim., hoin. 2, ii 4 ; Journel,
1157, 1207 ; In Matth., hoin. 83 ; Jugie, 1. Ill, p. 311 sq.
(2) In Ps. xxxviii, 25 ; Journel, 1260 ; cf. De oj/iciis ministrorum, I. 1,
c. 48, n. 238. — (3) De civ. Dei, I. X, c. 20; Journel, 1745.
(4) 3, q. 82, a. 1 ; a. 3, a. 5 ; a. 7 ad 3 ; q. 83, a. 1, ad 3 ; cf. q. 78, a. 1 el 4.
(5) De Euch., disp. 13, dub. 3, n. 49-50.
(6) Ad Smyrn., vm, 1 ; Journel, 65 ; cf. S. Justinus, / Apol.. c. 65 ;
.lournel, 128.

144

DE MINISTRO MISSÆ

S. Cyprianus : « Clique ille sacerdos vice Chrisli vere [ungitur
qui, id quod Christus fecit, imitatur et sacrificium verum et
plenum tunc offert in Ecclesia Deo Patri « (1). — S. J. Chrysost.
in textu modo recitato : « Oblatio eadem est... quam Christus
dedit... et quam nunc sacerdotes faciunt. »
S. Hieronymus :
» Hilarius, cum diaconus de Ecclesia recesserit..., neque Eucha­
ristiam conficere potest. Episcopos et Presbyteros non ha­
bens » (2). — Cone. Nicænum I, can. 18, diaconos, qui in qui­
busdam locis jus sibi usurparunt communionem porrigendi
Presbyteris, sic culpat :
Xec regula nec consuetudo tradit
ut ab his qui potestatem non habent offerendi, illi qui offerunt
corpus Christi accipiant » (3).
Si quandoque diaconi dicantur offerre, hoc intelligendum est
de oblatione simul cum Presbytero facta ante consecrationem,
vel de distributione Eucharistiæ populo.
c) E.r perpetua Ecclesia' praxi. — Nullum proferri potest
exemplum in quo diaconi, subdiaconi, et a fortiori laici, Eucha­
ristiam confecerint, etiam necessitate urgente aut sæviente
persecutione : nam. his in angustiis, Presbyteri, cum magno
vitæ periculo, in carceres penetrabant, ibique sacrificium
offerebant, ut sacris mysteriis sanctos confessores reficerent.
d) Natione theologica. — Sacrificium Missæ non Iit nisi per
verba consecrationis, in quantum a ministro proferuntur quasi
ex persona Chrisli loquentis. Atqui nemo agere potest in persona
alterius, nisi hanc ab eo potestatem acceperit. Ergo illi soli,
nempe sacerdotes, qui ex ordinatione, hanc habent potestatem
consecrandi, vere sunt et proprie Missæ ministri (4).
Hinc : 1) Quicumque sciens se laicum esse aut constitutum
in gradu clericali infra presbyteratum, audet Missam simulare,
enorme facinus committit, « excommunicationem ipso facto
contrahit, speciali modo Sedi Apostolicae reservatam ; et insuper
laicus quidem privetur pensione aut munere, si quod habeat in
Ecclesia, aliisque poenis pro gravitate culpæ puniatur ; clericus
vero deponatur ». Cod., c. 2322, § 1.
2) Quilibet autem sacerdos valide offert sacrificium, dummodo
servet materiam et formam et intentionem habeat. Itaque,
licet sacerdos excommunicatus vitandus, manifesto haereti­
cus, etc., quia ab unitate Ecclesiæ præcisus, nomine Ecclesiæ
non offerat, nec ejus Missa gaudeat opere operantis Ecclesiæ;
nihilominus manet minister Christi, per potestatem Ordinis,
a quo exspoliari nequit, et ejus Missa suos e.r opere operalo
sortitur effectus (5). Imo si celebrans est in bona tide et in statu
gratiæ. fructus (ex opere operantis sacerdotis) habetur, pro
majore vel minore ejusdem devotione atque attentione < (6).
il)
(3)
(4)
(6)
sacr.

Ep. 63, n. 1 * ; Joui nel, 584. - (2) Dialog. contra, Duci]., c. 21.
Héiélé-Leclercq, Hist. des Conciles, t. I, p. 610.
3, q. 78, a. 1, a. 4, q. 82, a. 1. — (5) 3, q. 82, a. 7, a. 8.
Cappello, n. 577 ; cf. De La Taille, ehicid. 33 ; Manuale, 1. Ill, De
in genere, η. 502 sq.
’
’ 1|

DE MINISTRO MISSÆ

III.

147,

Fideles mediate offerunt sacrificium ((fertum).

149. a) {liquati 1er offerunt.
Sacerdos enim sacrificium
peragit nomine Lotius Ecclesia* militantis. cujus causam gerit,
ex potestate a Christo accepta. Ilinc ita orat : « Orate, fratres,
ul meum ac vestrum sacrificium acceptable fiai .. Memento.
Domine, famulorum famularumque tuarum, pro quibus tibi
offerimus, vel qui libi offerunt hoc sacrificium... Hanc igitur
oblationem servitutis nostra*, sed et cunche familiæ lua\ quæsuinus, Domine, ut placatus accipias. »
b) Mediale offerunt.
Fideles tamen non sunt veri sacerdo­
tes, nam non offerunt nisi mediale, nempe ul legitime reprae­
sentati per sacerdotem principalem simul et ininisterialem.
Alii quidem habilualiter tantum offerunt, ii scilicet qui ad
sacrificium nullo aclu concurrunt, et oblationi non commu­
nicant, nisi in quantum sunt membra Ecclesia», cujus nomine
Missa offertur. Alii aclualiier offerunt, sacrificio assistendo,
maxime si ministrant in ipso atque precibus respondent
aut conformant suam intentionem intentioni celebrantis, aut
a fortiori curant ut sacerdos sacrificet, sive oblationem postu­
lando, sive stipendium erogando, sive necessaria subminis­
trando, etc. Hæc duo ultima, ul patet, facere possunt etiam
absent es.
150. Scholion. — Sacerdotes valide concelebrare possunt.
Id constat ex usu Ecclesiæ Orientalis, el in Ecclesia Latina
licet pluribus sacerdotibus concelebrare... in Missa ordina­
tionis presbyterorum et in Missa consecrationis Episcoporum
secundum Pontificale Romanum ·». (Cod., c. 803.)
At, ad validitatem evidens est requiri ut singuli sacerdotes
efficaciter influant in consecrationem ; ac proinde studere
omnino debent ut, .saltem morat iter, eodem momento verba
essentialia pronuntient : hae enim sola conditione, formula·
omnes unicam constituunt causam efficientem transsubstantiationis, vel, si mavis, unum constituunt signum sacramentale
ac ideo unam consecrationis formam 1).
£ 11.

Dispositiones

celebrantis

151. Quasdam corporis et animi dispositiones requiruntur
in celebrante, qui insuper litare nequit sine ministro inser­
viente. et in ecclesia extranea, sine litteris commendati t i is.
(1) Vermeersch, n. 287 ; De La Taille, Appendix l), p. 35» sq.

146

DE MINISTRO MISSÆ

L — Dispositiones corporis
Tres distinguuntur : 1) immunitas ab omni irregularitate
ex defectu 2) jejunium eucharisticum ; 3) vestes liturgicæ.

Immunitas ab irregularitate.
152. Sacerdotes, « corpore vitiati, qui secure propter debili­
tatem, vel decenter propter deformitatem, altaris ministerio
defungi non valent » (1) prohibentur Missam celebrare : tales
sunt leprosi, cæci, carentes utraque manu, monstruosi, etc.
Jejunium eucharisticum.
153. Can. 808 : « Sacerdoti celebrare ne liceat, nisi jejunio
naturali a media node servato. » Can. 2321 : « Sacerdotes qui.
contra (hoc) præscriptum, præsumpserint Missam... celebrare
non jejuni, suspendantur a Missæ celebratione ad tempus
ab Ordinario, secundum diversa rerum adjuncta, præfiniendum (2) ».
Exceptiones a lege jejunii.
154. A lege jejunii dari pol est dispensatio aut causa excusans.

L — Dispensatio.
S. C. Officii, quæ « ipsa una competens est circa ea omnia
quæ jejunium eucharisticum pro sacerdotibus Missam cele­
brantibus respiciunt » (3). decrevit in certis casibus el sub deter­
minatis conditionibus, jejunii legem, per opportunas dispensa­
tiones aliqua ex parte mitigare ».
a) « Quoties sacerdotes, juxta can. 806, 2, Missam eodem
die iterare aut etiam tardiore hora ad Sacrum Altare accedere
necesse habeant ; siquidem sine grani damno jejunii eucharisI ici legem, vel infirmae· valetudinis causa, vel propter nimium
sacri ministerii laborem, aliasve rationabiles causas, ad rigorem
servare nequeant ; Supremæ huic Congregationi, locorum
Ordinarii, omnibus rerum adjunctis diligenter expositis,
recurrere poterunt. Quæ. pro diversitate casuum, (sive cum
singulis ipsamet dispensando, sive, quando vera ac probata
(1) C. 984, 2e ; De pollutione, cf. infra, n. 294.
■
(2) De natura et conditionibus jejunii, infra, n. 289 sq.
(3) C. 24', § 5 ; A. A. S., 5 Apr., 1923, p. 151 ; Vermeersch, n. 316.

DE MINISTRO MISSÆ

147

necessitas id omnino suadeat, habituales quoque facultates
ipsis Ordinariis tribuendo), opportune providebit. »
b) « Quæ quidem facultates, pro casibus urgenlioribus,
in quibus tempus non suppetat recurrendi ad S. Sedem, jam
ex nunc » Ordinariis conceduntur per seipsos. graviter onerata
conscientia, exercenda* « hisce tamen conditionibus, ut non­
nisi aliquid per modum polus (1), exclusis inebriantibus, sumere
permittatur, efficaciter scandalum removeatur. ac quamprimum
S. Sedes de concessa dispensatione cerlior (ial ».
c) Hæc autem dispensatio concedenda est solum « quum
spirituale fidelium bonum id exigat, non vero ob privatam
ipsius sacerdotis devotionem aut utilitatem » (2).
d) Evidens est his decretis non mulari legem jejunii, quae
omnino gravis manet ; hinc dispensatio legis præsumi non
potest, et dispensatio concessa semper stride intelligenda est.
II. — Causæ excusantes.

155. Sacerdotes a lege jejunii excusantur :
1° Ad perficiendum sacrificium Missæ. — Præceptum
enim perficiendi sacrificium est divinum et ideo majoris
momenti quam ecclesiasticum jejunii præceptum.
a) Si sacerdos, post consecrationem unius vel alterius spe­
ciei, recordetur se non esse jejunum, tenetur ipse sacrificium
perficere, b) Si post sumptionem, sacerdos advertat alterutram
materiam invalidam adhibuisse, tenetur aliam materiam vali­
dam consecrare, et eam, etsi non jejunum, sumere, c) Si sacer­
dos post consecrationem moriatur, vel subito infirmetur ita ut
Missam prosequi nequeat, alter sacerdos, quamvis non jejunus
et quamvis jam celebraverit, debet explere sacrificium et
sumere sacramentum (3). d) Si sacerdos, post ablutionem.
deprehendat aliquas particulas superstites, sive paruæ sive
magnse sint, eas sumere debet, etiam in sacrist ia. modo vesti­
bus sacris adhuc sit indutus, quia ad idem sacrificium spectant.
Si vero jam vestibus sit exutus, vel si fragmenta sint diversi
sacrificii, vel hostia relicta sit integra, tunc tantum eas sumat,
si nequeunt reverenter servari.
(1) Quid intelligatur per hæc verba, infra, n. 292.
(2) Ami du Clergé, 1923, p. 758.
(3) De dejeci. Missæ, m, n. 5 ; iv, n. 5 ; \ u, n. 2 el 3 ; \, n. 3.

148

DE MINISTRO MISSÆ.

2° Ad vitandum scandalum.
a) Sacerdos jam Missam
inchoaturus (a fortiori si Missa sil inchoata), qui meminit se
non esse jejunum, potest celebrare sacrificium, si ex recessu
scandalum aut gravis infamia timeatur, Circumstantia hæc
(quod desit jejunium) supponitur occulta, alioquin majus esset
scandalum in celebranda .Missa, (piam si abstineretur.
b) Item, dummodo læsio jejunii sit ignola in loco, ubi dicitur
.Missa, sacerdos (pii. dislracie aul imprudenter aliquid sump­
serit. jejunio obstans, potest tamen celebrare ne populus careat
Missa die dominica aul festo, vel in aliis specialibus adjunctis.
si, ex omissa celebrat ione, l i meantur populi offensio, obmurmu­
rationes, judicia temeraria (1), etc. At non excusai a jejunio
sola ratio privandi populum Missa, uti declaravit S. 0//.,
2 dec. 1871. quia populus, si non possit sine gravi incommodo,
non tenetur hac die Missam audire.
3° Ad vitandam profanationem.
Lex enim jejunii,
qua* propter reverentiam sacramenti introducta est, non potest
obligare contra reverentiam illam et in sacramenti profa­
nationem vergere. Hinc potest sacerdos, imo et laicus, non
jejunus. Eucharistiam sumere, ne ea irreverentia* exponatur,
v. g. si immineat ruina Ecclesiæ ob incendium. Icrræmolum. etc. ; a fortiori si hostia decideret in manus impiorum
el haereticorum, et aliquid inhonesti subiret.
4" Probabilius ad ministrandum viaticum moribundo.
Tunc sacerdos, non jejunus, remoto scandalo, potest
celebrare, quia lex ecclesiastica de jejunio postponenda
est praecepto divino de Viatico sumendo. Id autem rarissime
accidit, cum Eucharistia asservari debet pro infirmis (2).
Mulli tamen negant. quia, aiunt, praeceptum divinum com­
munionis, in hoc casu, non obligat. \t etiam isli alleram sen­
tentiam ut probabilem habent, imo ut certam, «si moribundus
non posset sacramento Poenitentia* vel Extrema* Unctionis
muniri ; nam eo casu Eucharistia poterit esse sacramentum
necessitatis, ut ille ex attrito fiat contritus ». (3)
5° Ad mortem vitandam.
Sacerdos, non jejunus, potest
(1) llac de causa, multi theologi docent neo-presbyterum qui, inadvertenter et clam, jejunium violavit, primitias celebrare posse, si adsint gra­
vissima incommoda. Ita Génicot, n. 202; Noldin, n. 153; Cappello, n. 512;
Vermeersch, n. 316.
’-r
(2) Vermeersch, n. 293 ; Cappello, n. 516.
Λ
(3) S. Alphonsus, Theol. Mor.. n. 286 ; Lacroix, n. 611 ; Lehmkuhl. n. 222.

DE MINISTRO MISSÆ:

149

celebrare et communicare, sub comminatione mortis, nisi id
exigatur in contemptum religionis vel Eucharistiae.
Vestes liturgicæ.
156. 1° « Sacerdos, Missam celebraturus, deferat vestem
conoenienlem qua? ad talos pertingat, et sacra ornamenta a
rubricis sui ritus præscripta », (C. 811, § 1.)
a) Vestis ideo adhibenda esi talaris, coloris nigri, nisi sacerdos
privilegium habeat, deferendi vestem alterius coloris ; hæcque
vestis debet, esse munda et integra. — b) Sacerdos debet esse
calceatus, seu uti calceamentis, generat im nigri coloris, quibus
uti solent probati clerici loci seu dioecesis 1). — c) De orna­
mentis, consule Liturgistas.
2° « Abstineat autem sacerdos a pileolo et annuto, nisi sit
S. B. E. Cardinalis, Episcopus vel Abbas benedictus, aut nisi
apostolicum indultum eorumdem usum in Missa celebranda
eidem permittat. » (C. 811, § 2.)

II.

Dispositiones animi

157. Præter immunitatem a censuris et aliis hujusmodi (2),
requiritur : 1) status gratiæ : 2) debita præparatio el gratiarum
actio.

Asserlio la : Ad licitam Missæ celebrationem requiritur
status gratiæ prudenter existimatus ; si desit hic status, præmittenda est confessio sacramentalis, nisi detur causa excusans.
Probatur thesis :

I. — Requiritur status gratiæ prudenter existimatus ( Theot.
cerium).
158. Dico : prudenter existimatus. Cami enim nemo absolut e
certus esse possit, absque speciali revelatione, se esse in statu
gratiæ (3), hæc prudens existimatio sufficit.
a) Probatur ex Scriptura.
I Cor., xi, 27 : « Probet autem
seipsum homo, et sic de pane illo edal et de calice bibat : (pii
enim manducat el bibit, indigne, judicium sibi manducat et
bibit, non dijudicans corpus Domini. » Atqui hæc probatio
necessaria nil aliud est (piam discussio proprim conscientise.
(1) .S'. C. H., 31 Aug. 1872, η. 3268.
(2) De quibus, cf. Canonistas et Manuale..., I. III, u. 485 sq., 5 i *» m|.
(3) Manuale.... I. Ill, De Gratia, n. 61 sq.

i5U

DE MINISTRO MISSÆ

et excussio omnis peccati saltem mortalis, si adfuerit, ut patet
ex contextu. Ergo status gratiæ jure, divino postulatur ad
recipiendam Eucharistiam, ac proinde ad celebrandam Mis­
sam.
b) Probalur ex Traditione. — Obligationem status gratiæ
colligunt Paires ex verbis Apostoli, necnon ex parabola nuptia­
rum filii regis (Matth., xxn) : status gratiæ est ipsa vestis
nuptialis sine qua, qui ad nuptiale filii regis convivium acces­
serit, in tenebras exteriores projicietur. Quare Cone. Triden­
linum. Sess. xiii, cap. 7 : « Ecclesiastica consuetudo declarat
eam probationem (I Cor., xi, 27). necessariam esse, ut nullus
sibi conscius peccati mortalis, quantumvis sibi contritus
videatur, absque præmissa sacramentali confessione ad Sacrani
Eucharistiam accedere debeat. » — Can. 11, excommunicatos
ipso jure decernit qui contrarium docere aut publice disputando
defendere præsumpserint, et anathematizat eos omnes qui
dicunt « solam fidem esse sufficientem præparationem » (1).
c) Probalur ex ralione. — Eadem necessitas sponte manat :
1) ex natura Eucharistiae, quæ, ut animæ cibus, non generat
vitam spiritualem sed illam tantum alit in viventibus ; 2) ex
dignitate rei. quam continet, ex infinita nempe sanctitate quæ
est Christus.
II. — Qui conscius est peccati mortalis, tenetur confiteri
(Doctrina catholica).
159. a) Constat ex Tridenti no. — Post mox citata verba,
additur : « Quod (præceptum confessionis præmittendæ) a
Christianis omnibus, etiam ab iis sacerdotibus. quibus ex officio
incubuerit celebrare, hæc S. Synodus perpetuo servandum esse
decrevi I, modo non desii illis copia confessoris : quod si, necessi­
tate argenté, sacerdos absque prævia confessione celebraverit,
quamprimum confiteatur (2). »
.
b) Constat ex Codice.
« Sacerdos sibi conscius peccati
mortalis, quamtumvis se contritum existimet, sine praunissa
sacramentali confessione. Missam celebrare ne audeat ; quod
si. deficiente copia confessorii el urgente necessitate, elicito
(1) Denzinger, S80 ; 3, q. 80, a. 4.
(2) Hanc obligationem esse de jure divino communius et verius lenent
theologi. Cf. Suarez, disp. 66, sect. 3, η. 9 ; Lugo, disp. 14, sect. 4, η. 69 ·
Cappello, η. 488«

DE MINISTRO MISSÆ

151

tamen perfectæ contritionis actu, celebraverit, quamprimum
confiteatur. » (C. 807.)
Hoc ideo praecepto tenentur tantum sacerdotes qui sunt
conscii peccati mortalis ; non tenentur qui, sine sua culpa,
peccatum mortale omiserunt in antecedente confessione, neque
ii qui serio dubitant num graviter peccaverint aut num pecca­
tum grave, certo commissum, fuerit remissum. In hoc dubio
tamen, potius consulenda est confessio, nisi agatur de scrupu­
losis, et semper saltem commendandus est actus contritionis
perfectæ.

III. — Necessaria non est confessio, si desit copia confessarii
et simul adsit urgens necessitas (Doctrina catholica).
160. Id constat ex textibus mox allatis.’ Jamvero :
1° Necessitas : a) Sufficiens censetur in necessitate conse­
crandi hostiam pro morituro ; in necessitate celebrandi : 1) ne
populus Missa careat die dominica aut festivo ; 2) ad vitan­
dum periculum gravis scandali aut infamiæ. v. g. quando
Missa promissa est pro matrimonio, pro defunctis, pro pia
sodalitate, nec ad alteram diem remitti potest ; quando
sacerdos jam est ad altare nec potest, absque scandalo. Mis­
sam abrumpere ad confitendum.
b) Insufficiens censetur
celebritas festi, privatio stipendii, etc.
2° Defectus confessarii. — Copia confessarii deesse censetur :
a) Si nullus sacerdos sit præsens ct si absens adiri nequeat
sine magna difficultate, quod varie æstimandum est, ex
distantia, ætate, debilitate, aeris inclementia, brevitate tem­
poris, aut necessariis negotiis personæ.
b) Si sacerdos qui adiri potest, non est approbatus, est
excommunicatus vitandus, ignarus est idiomatis aut alia causa
impeditus quin confessionem audiat.
c) Si ex confessione immineat grave damnum confessioni
prorsus extrinsecum v. g. revelatio complicis, graves inimi­
citiae, grave damnum personale scandali aut infamiæ, et
generatim quidquid excusat ab integritate materiali confessio­
nis. Hoc in casu sacerdos non tenetur confiteri, sed debet
elicere actum contritionis perfecta* cum proposito quampri­
mum confitendi.
d) Non sufficit abesse confessarium ordinarium vel cui
devotius aut facilius confiteretur ; nec excusat repugnantia

152

hl·’, MINISTRO missæ:

aut verecundia. Ail tamen Vermeersch (1) : « Adjuncta pecu­
liaria familiaritatis, venerationis, qua senex honoratur a juvene
cooperatore, damnum istud (fama)) facere possunt extraordi­
narium. ac talem verecundiam parere (pia* moraliler invinci­
bilis sil. Quare excusant tunc nonnulli sacerdotem qui in neces­
sitate celebret cum contritione perfecta el animo confitendi
quamprimum alius confessarii copia detur. »
IS
e) Hodie jam amplius non excusatur a confessione pœnitens
qui incidit in casum reservatum nec alium habet confessarium
nisi carentem facultate absolvendi a reservatis. Nam. c. 900
et 2254, quilibet confessarius potest, his in adjunctis, absol­
vere ab omnibus censuris et peccatis.

IV.
Qui, conscius peccati mortalis, celebrat absque con­
fessione, tenetur actum contritionis perfectæ elicere et quam­
primum confiteri (Doctrina catholica).
161. 1° Actus contritionis perfectæ.
Ilie actus, qui omnino
imponitur a lege ecclesiastica, requiritur ex ipsa natura Eucha­
ristiae. Ceterum non adeo difficilis existimandus est, el in
praxi, quicumque sincere peccato renuntiat cum proposito
quamprimum confitendi, prudenter se esse in statu gratiæ
credere potest.
2° Obligatio quamprimum confitendi.
a) Hæc obligatio est
juris ecclesiastici, nec afficiI laicos (c. 856), nec sacerdotes qui
sacrilege celebrarunt (absque necessitate scilicet et cum copia
confessarii), sed tantum sacerdotem qui a confessione legitime
excusabatur.
b) Est vera obligatio, verum praeceptum el
quidem grave, ex natura sua. Hinc Alex. VII (IS mart. 1666)
damnavit prop. scq. : « Mandatum Tridentini, factum sacer­
doti sacrificanti ex necessitate, confitendi quamprimum, est
consilium, non præceptum (2). »
c) Clausula « quamprimum»
ita intelligenda est ut sacerdos intra duos vel 1res dies confitea­
tur. Durante autem illo triduo, nequit iterum celebrare Mis­
sam. nisi urgeat necessitas el simul deficiat copia confessarii.
\sserlio 2a : Sacerdos ne omittat ad Eucharistici Sacri­
ficii oblationem se piis precibus disponere, eoque expleto,
gratias Deo pro tanto beneficio agere ( Docl. catholica) (3).
(1) Vermeersch, n. 317 ; Cappello, n. 490.
(2) Denzinger, 1138. — (3) C. 810.

DE .MIMSTRO .MISS/E

153

162. 1° Praeparatio.
Oratio Missa· præmittenda arbitrio
sacerdotis remittitur. Ait tamen Missale : « Sacerdos celebra­
turus Missam, prævia confessione sacramentali, quando opus
est, et saltem Matutino cum Laudibus absoluto, orationi aliquan­
tulum vacet ; et orationes, inferius positas, pro temporis oppor­
tunitate dicat (1) ». Hinc saltem convenit ut sacerdos Matuti­
num cum Laudibus absolverit ; orationem autem mentalem
sallem per quadrantem requirit S. Alphonsus (2) ; et. juxta
omnes, laudabiliter dicuntur orationes in Missali positæ.
2° Gratiarum actio. — Orationes post Missam recitanda*
generatim arbitrio sacerdotis videntur remitti ; attamen, juxta
Missale, sacerdos. Missa finita. « redit ad sacristiam... inierim
dicens Antiphonain « Trium puerorum » et Canticum Bene­
dicite... cum aliis orationibus, ut suo loco ponuntur (3) ».
Corollaria : I. — De ministro inserviente.
163. 1° « Nulli sacerdoti celebranti, præter episcopos aliosque
prælatos usu pontificalium fruentes, licet, sola honoris aut
solemnitatis causa, habere presbyterum assistentem. » (C. 812.
Toleratur tamen usus adhibendi in Missa solemni presby­
terum assistentem cum pluviali : 1) quoad canonicos aut digni­
tates, si adsit immemorabilis consuetudo ; 2) in prima Missa
solemni novi sacerdotis. — De presbytero assistente ad librum,
cum solo superpelliceo, consule Liturgistas.
2° « Sacerdos Missam ne celebret sine ministro qui eidem inser­
viat et respondeat ». (C. 813, § 1.)
Minister ita sub gravi requiritur ut sine ministro Missa cele­
brari nequeat, nisi ex Induito apostolico aut in casu necessi­
tatis. Porro : a) indultum apostolicum non raro conceditur,
præsertim pro locis Missionum, sed. etiam hoc in casu, curare
debet celebrans ut habeat, saltem aliquem virum vel mulierem
qui Missæ assistat et populum repræsentet; b) necessitas haberi
censetur si celebrari oportet : 1) ad Viaticum ministrandum :
2) ne fideles (vel ipse sacerdos), Missa careant die. de præcepto :
3) ne Missa interrumpatur, si. Missa incepta, minister discedat
nec redeat..
« Minister Missæ inserviens ne sil mulier, nisi, deficiente
viro, justa de causa, eaque lege ut mulier ex longinquo respon­
deat nec ullo pacto ad altare accedat ». ('. 813. §2.) Aon requi­
ritur gravis, sed justa causa ; ideo ipsa devotio sufficit, præ­
sertim si respondens sit monialis vel soror.
(1) Ritus servandus in celebratione Missæ, § 1 ; De def., \. n. 1.
(2) La Messa strapazzata, p. i, § 1 ; of. Plus X, Exhortatio ad cieram
\ Aug. 1908.
(3) Bitas servandus..., xii, n. 6.

154

DE OBLIGATIONE CELEBRANDI

Π. — De litteris commendatitiis.
164. « Sacerdos extraneus ecclesiae in qua celebrare postulat,
exhibens authenticas et adhuc validas litteras commenda­
ti tias sui Ordinarii, si sit saecularis, vel sui superioris, si reli­
giosus, vel Sacrae Congregationis pro Ecclesia Orientali, si sit
ritus Orientalis, ad Missæ celebrationem admittatur, nisi
interim aliquid eum commisisse constet., cur a Missæ celebra­
tione repelli debeat.
t [A
« Si iis litteris careal. sed rectori ecclesiæ de ejus probitate
apprime constet, poleril admitti ; si vero rectori sit ignotus,
admitti adhuc potest semel vel bis, dummodo, ecclesiastica
veste indutus, nihil ex celebratione ab ecclesia in qua litat,
quovis titulo, percipiat, et nomen, officium suamque diœcesim
in peculiari libro signet.
« Peculiares hac de re normæ, salvis hujus canonis præscriptis,
ab Ordinario loci datæ, servandæ surit ab omnibus, etiam reli­
giosis exemptis, nisi agatur de admittendis ad celebrandum
religiosis in ecclesia suæ religionis. » (C. 804.)

ART. II

Obligatio celebrandi Missam
165. Haec obligatio, quæ diversa est ab obligatione appli­
candi Missam, de qua infra, ex multiplici capite oriri potest,
præsertim autem ex ordine, ex officio aut. ex beneficio aut
præceplo. Unde thesis :

Assertio : Sacerdos Missam celebrare sub gravi tenetur :
1) vi ordinationis suæ, pluries per annum ; 2) ratione officii,
singulis diebus dominicis et festis de præcepto ; 3) ratione
beneficii, statis diebus ; 4) sub gravi aut levi ad id etiam teneri
potest, ratione præcepti aut promissionis (Cerium).
I. — Sacerdos, vi ordinationis suæ, sub gravi tenetur, pluries
per annum, Missam celebrare.

1° Tenetur aliquando celebrare.
■
166. a) ll;rc est sententia, jam a multis sæculis, valde
communis inter theologos el doclores, post S. Thoniam, Suarezium. Salrnanlicenses, S. Alphonsum, contra S. Bonaven-

DE OBLIGATIONE CELEBRANDI

155

luram, Alensem, Cajelanum (1), Lugo, Ballerini et alios (2).
qui fatentur sacerdotem ad aliquando celebrandum sub gravi
obstringi ratione evitandi scandali, non autem sola ratione
ordinis suscepti.
b) Hanc autem obligationem esse juris et præcepti divini
sic probatur : 1) Ex verbis Chris!i. — Luc., xxii, 19 ; « Hoc
facite in meam commemorationem. » Quibus verbis, ut monet
cone. Trid. (3), « Christus Apostolis eorumque in sacerdotio
successoribus, ul offerrent præcepil ». — Nec dicatur huic
præcepto satisfieri, dummodo non desit in Ecclesia Dei juge
sacrificium oblatum per aliquos inter sacerdotes : nam, que­
madmodum per hæc verba singuli ordinati sunt sacerdotes,
ita singulis praeceptum offerendi impositum.
2) Ex verbis Apostoli.
Heb., v, 1 : « Omnis namque
Pontifex... pro hominibus constituitur... ul offerat dona et
sacrificia pro peccatis. »
Primarium igitur ac præcipuum
munus ordinis sacerdotalis est oblatio sacrificii. Jamvero in
re gravi quisque graviter tenetur susceptum officium saltem
aliquoties exercere, praesertim si, ut in casu praecedenti, ad
Dei cultum et honorem maxime pertineat. Ergo.
3) Balione.
« Sacrificium et sacerdotium ita Dei ordina­
tione conjuncta sunt ut utrumque in omni lego exstiterit » (4)
inseparabiliter. Ergo non immerito dici potest praeceptum
sacrificandi annexum esse ipsi ordinationi. Sane sacerdos
non tam ad sui aut populi utilitatem creatur quam ad Dei
honorem et gloriam. Atqui actus principalis cultus est ipsum
sacrificii.m. Ergo quicumque se sinit per sacerdotium ad Dei
cultum consecrari, eo ipso implicite obligationem contrahit
Missam saltem interdum celebrandi (5).
Nec obslanl exempla sanctorum sacerdotum, qui, in solitu­
dine degentes, nunquam sacrificaverunt, S. Hieronymi qui in
monasterio suo Bethleemitano nunquam Missas fecit, S. Ignatii
Loiolensis qui, per integrum annum a suscepto sacerdotio,
a Missa abstinuit. Nam insolita paucorum agendi ratio, quæ
explicari potest ex speciali Spiritus Sancti inspiratione, in
exemplum trahi non debet.
(1) Pius V jussit hanc doctrinam expungi e Commentariis Cajelani.
Cf. Cappello, n. 632.
(2) Vermeersch, De Euch., n. 289 ; Pesch, n. 938.
(3) Sess. xxii, cap. 1 ; Denzlnger, n. 938.
(4) Trid., sess. xxm, cap. 1 ; Denzlnger, n. 957.
(5) S. Th., 3, q. 82, a. 4 ; Hugon, La sainte Eucharistie, 3° p’e, c. 4, m.

156

DE OBLIGATIONE CELEBRANDI

2° Tenetur, pluries per annum, Missam celebrare.
167. Hæc est disciplina actualis (c. 805), qua omnibus sacer­
dotibus gravis creatur obligatio, pluries per annum, Sacrum
litandi.
Quoties autem stricte urgeat hæc obligatio, vi
ordinis suscepti ? Ex ipsa voce « pluries » facile deducitur
quemlibet sacerdotem teneri saltem 1er vel quater in anno
litare. Hinc : a) Peccat mortaliter ct ab Episcopo puniri potest:
« qui. sine justa causa. 1er vel quater in anno non celebravit ».
(S. C. C., 1696). Hæc est, jam a longo tempore, sententia
theologorum communis.
b) Peccat saltem uenialiier, qui.
absque rationabili causa omittit celebrationem Missæ diebus
'dominicis el festivis : « ('.uret Episcopus vel Superior religiosus
ut i i dem (omnes sacerdotes) saltem singulis < liebus dominicis
aliisque festis de præcepto divinis operentur » (c. 805). Cf. Trid.
sess. 23, cap. 14 de Reform.
c) S. Alphonsus a culpa levi
non excusat sacerdotem qui quotidie celebrare potest, et (una
die hebdomadis excepta ob reverentiam), ob desidiam tantum,
a celebrando abstinet.

Recolendum ideo monitum S. Bonaventuræ (De Præpar.
ad Miss., c. 5) : " Sacerdos, non legitime impeditus, celebrare
omittens, privat SS. Trinitatem laude et gloria, angelos lætitia.
peccatores venia, justos subsidio el gratia, in Purgatorio exsis­
tentes refrigerio, Ecclesiam Christi spirituali benelicio et seipsum
medicina et remedio contra quotidiana peccata el. infirmitates.»
Eadem fere verba habet pius auctor Imitationis Christi, 1. IV,
c. 5.
Ji
Valde conformis menti Ecclesiæ et universali consuetudini,
maxime commendanda est quotidiana Missæ celebratio (1).
\ttamen pie et laudabiliter sacerdos a Missæ celebratione
quandoque sese abstinet, \. g. tempore recollectionis, humili­
tatis causa, ad majorem reverentiam erga SS. Eucharistiam,
ut sese ad majorem devotionem disponat.

II.
Sacerdos, cui incumbit cura animarum, sub gravi
tenetur, ratione officii, Missam celebrare, diebus dominicis et
festis de præcepto

168. a) Sub gravi tenentur fideles audire Missam, hisce
diebus ; atqui non possunt huic præcepto satisfacere, nisi
eorum pastor strictam obligationem habeal Missam celebrandi
I) Cf. Many, Prteleci. de Missa, Iit. i, c. 2, n. 13.

DE OBLIGATIONE celebrandi

157

vel per se vel si sil impeditus. per alium, si id ei sil possibile.
Ergo.
Vicarii parochiales, eum parochi sint coadjutores quoad
animarum curam, obligationem etiam habent Missam, saltem
diebus dominicis et festivis, celebrandi, ul fideles facilius
Sacro assistant.
b) Per accidens, tenentur pastores Missam tam frequenter
celebrare ut suo muneri satisfaciant, v. g. quando exercere
debent functiones Missam requirentes, ut sunt nuptiarum
celebratio, mortuorum sepultura, etc. ; quando, deficientibus
hostiis, aliquis fidelis sacram petit communionem ; generatim.
aliquoties saltem in hebdomada, ul subditorum pietati satisfa­
ciant nec eis scandalum præbeant.
III. Beneficiatus sub gravi tenetur Missam celebrare
statis diebus in ipsa fundatione.
169. Sunt beneficia quibus annectitur onus Missam cele­
brandi sive quotidie, sive certis diebus. Quicumque ideo tale
accepit beneficium, eo ipso sub gravi et e.r justifia tenetur onera
Missarum implere, qua' requirunt littcræ fundationis, scilicet
non solum tot Missas celebrare quot præscribuntur, sed adjuncta
etiam observare, qua* spectant ad Missæ qualitatem, locum,
tempus, etc. — Huic tamen obligationi satisfacere potest sive
per se sive etiam per alium, nisi contrarium statuerit funda­
tor (1).
Si beneficiatus onus acceptaverit Missa* quotidiana*, per se
vel per alium celebrandæ, per alium debet satisfacere oneri
quod ipse implere non potest, vel ipse postea supplere. Si autem
per se quotidie celebrare tenetur. Missam omittere potest
quoties rationabilis occurrit causa, v. g. morbus non diutur­
nus (2) : humano enim modo obligatio est interpretanda.

IV. Sacerdos quandoque etiam tenetur celebrare, ratione
præcepti et obedientiæ aut ratione voti et promissionis.
170. 1” Ratione præcepli el obedienliæ. — a) Missæ celebra­
tionem, etiam cum applicatione, praecipere potest : 1) /?. Pon­
ti fe.r, omnibus sacerdotibus tam saecularibus quam regula (1) Qui quotidiana celebratione tenetur ratione beneficii. Missam fun­
datori applicare debet, nisi constet de diversa fundatoris intentione ; si
autem certum Missarum numerum sibi applicandum præscripsit fundator,
aliarum applicatio libera esse censetur. Vermeersch, De Euch., n. 292.
(2) Non autem censetur diuturnus morbus quindecim dierum aut unius
mensis. Ita Lugo, de Euch.. disp. 21, n. 'i9 ; S. Alph., vr, 333 : Many, toc. cit.,
n. 85.

158

DE APPLICATIONE MISSÆ

ribus ; 2) Episcopus, sacerdotibus sæcularibus diœcesanis, sed
expedii ut nonnisi raro imponat Missæ applicationem, imitans
prudentiam S. Sedis, quæ non solet eam exigere.
b) Superiores regulares præcipere valent suis subditis, etiam
in virtute sanctæ obedient ia1, ut celebrent secundum inten­
tionem a constitutionibus vel ab iisdem superioribus præscriptam « salvis exceptionibus a constitutionibus aut a legitima
consuetudine sancitis » (1). — Obligatio est : 1) ex juslilia et
gravis, si stipendia data sint ad hunc finem ; 2) ex obedienlia
et gravis aut levis, juxta naturam præcepti.
2° Ratione voti el promissionis. — Sacerdos, ad Missam cele­
brandam. teneri potest ratione voti aut promissionis, si id
promiserit aut voverit serio et cum animo sese obligandi. Obli­
gatio autem est gravis vel levis secundum naturam promissionis
et voti.
a) Generation obligatio ex simplici promissione est non
justitiæ sed tantum fidelilalis ac proinde levis, nisi promittens
expresse voluerit se sub gravi obligare, b) At, si agatur de
promissione onerosa, quæ naturam habet contractus bilateralis,
obligatio est ex juslilia et probabilius habenda est gravis (2).

ART. Γίί

De applicatione Missæ
171. Applicatio Missa* est aclus voluntatis, quo sacerdos
intendit sacrificium oiTerre pro aliquo sive simpliciter, sive ad
determinatum finem.
Dicemus : a) de applicatione Missæ in se spectata ; b) de
obligatione applicationis orta e variis Ululis.

5 I.

De

applicatione missæ in se

Examinanda est talis applicatio : 1) relate ad subjectum
cui fieri potest ; 2) relate ad modum quo fieri postulat.
t

L

Subjectum applicationis Missæ

172. Subjectum applicationis Missæ vocantur illi omnes,
pro quibus offerri potest Missæ sacrificium. Ex his autem,
alii sunt vivi, alii jam defundi.
(1) Cappello, n. 696.
(2) Opinio tamen negans obligationem esse gravem vere probabilis osl.

DE APPLICATIONE MISSÆ

159

Assertio : Integrum est Missam applicare pro quibusvis tum
vivis, tum etiam defunctis purgatorio igne admissa expian­
tibus (c. 809) (1).
I.
Integrum est Missam applicare pro quibusvis vivis.
173. a) In genere.
Ex se potest Missa offerri pro quolibet
homine adhuc vivente ; quippe sacrificium Crucis pro omnibus
omnino hominibus oblatum est, nec ullus est homo qui sit
totaliter incapax fructus Missæ. — b) Jure ecclesiastico non
prohibetur Missam offerre pro infidelibus, acalholicis, et. cum
quadam restrictione, pro ipsis excommunicatis.

1" Quoad infideles. — S. Paulus enim vult lieri obsecra­
tiones, orationes... pro regibus et omnibus qui in sublimitate
sunt » (I Tim., n, 1-2), quorum plerique tunc temporis erant
infideles. Paires autem hæc verba exponunt de obsecrationibus
quæ a sacerdotibus in sacrificio funduntur (2) ; et reapse sacrifi­
cium offerebatur pro infideli imperatore (Terlul., 1. I ad Sca­
pulam, c. 2) : « Sacrificamus pro salute imperatoris. »
Idem constat : ex responso S. Officii, 12 Jul. 1865, decla­
rantis Missam celebrari posse, acceplo stipendio, pro Turearum
aliorumque infidelium intentione, « dummodo non adsit scan­
dalum ac nihil in Missa specialiter addatur ; et, quoad inten­
tionem, constet nil mali aut erroris aut superstit ionis in infide­
libus eleemosynas offerentibus subesse ».
Ergo, citra scandalum, pro infidelibus viventibus licet Missam
offerre, sive ad eorum obtinendam conversionem, sive ad
quemlibet alium finem honestum, v. g. ad impetrandam sani­
tatem (3). Λ fortiori idem licet pro catechumenis, pro quibus
nil obstat quin solemnia liant.
2° Quoad acalholicos 11 exeommunicalos. — Codex (c. 809;
non videtur severius tractare acalholicos (apostatas, hæreticos,
schismaticos) quam infideles. Sed « omnes a Christiana fide
apostatæ et omnes et singuli hæretici et schismatici incurrunt
ipso facto excommunicationem » (c. 2311, § 1). Ergo de illis id
dicendum quod dicitur de excommunicatis.
Jamvero « non prohibentur... sacerdotes Missam, privalim
ac remolo scandalo, pro eo (excommunicato) applicare ; sed si
(1) Cf. M. De la Taille, L'œcuménicité du fruit de la Messe..., Orientalia
Christiana, vol. VIII, 3, Rome, 1926.
(2) Ita S. J. Chrysost.j Comm, in h. I.; S. Aug., ep. 59 ad Paulinuni :
Auctor de vocal, gentium, 1. 1, c. 12.
(3) « Pro infidelibus Missa celebrari debet privatim et remolo scandalo,
Missæ solemnes nonnisi pro principibus regnantibus celebrari permittuntur,
et quidem sub eo solum respectu quod fiant pro regnante et pro reipublicu:
prosperitate ». Cappello, De sacramentis, n. 618, 4.

160

DE APPLICATIONE MISSÆ

sit vitandus, pro ejus conversione tantum ». (c. 2262, £ 2, 2°.)
Excommunicatis igitur loleratis, sive sint acatholici sive non,
applicari potest Missa tum ad eorum conversionem, tum etiam
ad alium finem honestum ; vitandis autem, ad solam conver­
sionem ; ulrisque vero privatim tantum ac remoto scandalo.
Privalim. porro Iit applicatio quando publica denuntiatio
omittitur, nec in Missa* precibus publice nomen exprimitur
illius pro quo Missa offertur (1), vel quando sacerdos « quasi
secreto seu occulte applicat., exclusa nimirum qualibet pompa,
id est solemnitate externa ». Cappello, n. 620.·

II.
Integrum est Missam applicare pro defunctis purga­
torio igne admissa expiantibus.

174. Defunctorum, alii sunt beali in coelo, alii damnati
in inferno, alii in purgatorio degentes. Licet his ultimis tantum
applicari possit Missa, juvat pauca dicere de beatis et damnatis.
1° De Sanctis.
175. Missa : a) Non offertur sanclis.
Sacrificium enim,
pertinens ad cultum lalrhr. soli Deo exhiberi potest. « Ecclesia,
ait cone. Trid (2), non sanclis offerri docet, sed Deo soli, qui
illos coronavit ; unde nec sacerdos dicere solet : offero tibi
sacrificium. Petre, vel Paule, sed Deo de illorum victoriis
gratias agens, eorum patrocinia implorat. »
H
b) Non ofjerlur proprie pro sanclis. — Deo enim f ruentes,
sancti incapaces sunt culpæ aut pœnæ. nihilque superaddi
potest glori ai eorum essentiali.
c) Ofjerlur in honorem sanctorum.
Nimirum ut, magis ac
magis glorificentur a fideli bus in terris el eorum cultus augea­
tur ; vel quatenus gratiarum actiones (pias, de sanctorum
victoriis. Deo solvimus, in honorem ipsorum sanctorum ali­
quatenus cedunt ; denique id ipsi pro nobis intercedere dignen­
tur in cœlis quorum memoriam agimus in terris (3).
Hinc
contra Novalores definivit Trid. (4) : « Si quis dixerit impos­
turam esse Missas celebrare in honorem sanctorum, et pro
I ) < Excommunie alus non fit particeps indulgentiarum, suffragiorum,
publicarum Ecclesia' precum » (c. 2262, § 1). Nemo autem negat sacerdotem
posse in Memento excommunicat i etiam vitandi memoriam facere, sicut
alias preces privatas pro ipso effundere. Cf. De La Taille, Myst. Fidei,
elucid. 31.
' 'JS
(2) Sess. xxn, cap. 3. Denzinger, n. 931.
7jra
(3) Cf. Bossuet, Explication de la Messe, xxxix.
ÿ
(4) Sess. xxii, can. 5. Denzinger, n. 952.
9

DE APPLICATIONE MISSÆ

161

illorum intercessione apud Deum obtinenda, sicut Ecclesia
intendit, a. s. »
7
2° De damnatis.
176. Ex ipsa rei natura, Missa applicari nequit sive damnatis,
sive parvulis qui, absque Baptismate, ante rationis usum
decesserunt, et quorum constat animas esse in limbo. Illi
namque sunt incapaces cujuslibet fructus Missæ. In eo statu
sunt æternaliter constituti, a quo eximi nequeunt et in quo
nihil refrigerii percipere possunt (1).
3° De animabus Purgatorii.
177. Pro animabus in Purgatorio detentis pie et utiliter
offertur sacrificium Missæ.
A) Γε fide est. — Tridenlinum enim docet has animas
« fidelium suffragiis, potissimum vero acceplabili sacrificio
Missæ, juvari » ; et definivit : « Si quis dixerit Missæ sacrifi­
cium... neque pro vivis et defindis offerri debere, a. s. (2). »
B) Probatur : a) Ex II Mach., xn, 43. — Judas Machabæus « duodecim millia drachmas argenti misit Jerosolymam
offerri pro peccatis mortuorum sacrificium », quia « sancta
et salubris est cogitatio pro defunctis exorare ut a peccatis
solvantur ». Si vero, in veteri Lege, sacrificia offerebantur
pro defunctis ipsisque proderant, a fortiori pro iis offerri et
iis prodesse potest Missæ sacrificium, quod est omnium anti­
quorum sacrificiorum velut consummatio et perfectio. Et, esto
liber ille non sit canonicus, ut videtur Novatoribus, habet
tamen auctoritatem historicam, fide dignam, dum refert
antiquam Synagogæ doctrinam et praxim.
b) Ex antiquo et universali Ecclesiæ more, quem testantur :
I) lilurgiæ et quidem vetustissimæ ; 2) Patres, qui, in cate­
chesibus et concionibus, de oblatione sacrificii pro refrigerio
mortuorum loquuntur tanquam de re apud fideles vulgari.
Ita S. Cyr. Hier. : Credimus » adjumentum illis (defuncto­
rum) animabus fore, pro quibus oratio defertur, dum sancta
et tremenda hic jacet victima » (Christi). — « Pro defunctis...
Christum mactatum pro peccatis nostris offerimus, clemen-12*
(1) Consule alibi tradita circa infernum et statum infantium absque
Baptismo morientium.
(2) Sess. xxv, Deer, de Purg., sess. xxn, can. 3. Denzinger, n. 983, 950.
Theol. IV.
6

462

DE APPLICATIONE MISSÆ

tem Deum cum pro illis tum pro nobis propitiare satagen­
tes (1 ). »
S. J. Chrys. : « Non frustra hæc ab Apostolis sunt legibus
constituta, ut in venerandis atque horrificis mysteriis memoria
eorum fiat, qui decesserunt. Noverant hic mullum ad eos lucri
cedere, mullum utilitatis (2). »
S. Augustinus refert hæc fuisse ultima Monidæ matris suæ
verba : « Ponite hoc corpus ubicumque ; nihil vos ejus cura
conturbet. Tantum illud vos rogo, ut ad Domini altare memi­
neritis mei ibi ubi fuerit is. »
Et ipse, multis in locis, declarat
defunctorum animas pietate viventium relevari, cum pro illis
sacrificium mediatoris offertur, hancque doctrinam universæ
Ecclesiæ consuetudine firmari (3).
Hinc Ecclesia jubet ut sacerdos in memento defunctorum
ita oret : « Ipsis, Domine, et omnibus in Christo quiescen­
tibus. locum refrigerii, lucis et pacis, ut indulgcas depre­
camur. »
c) llalione theologica. — Ut jam superius notavimus, sacri­
ficium Missae defunctis prodesse potest : quatenus salisfactorium, ad remissionem pœnæ ; quatenus impetralorium., sive
mediale, obtinendo a Deo gratias viventibus ut satisfaciant
pro defunctis, sive immediate impetrando a Deo condonatio­
nem pœnæ (4).

Regulæ practicæ.
178. 1° Missa applicari nequit pro iis quos constat in foro
externo esse in Paradiso ; v. g. pro iis qui inter sanctos in. Cata­
logo relati sunt ; pro infantibus baptizatis qui, ante usum ratio­
nis, e vita migrarunt ; dici autem potest Missa i non de Requie)
in gratiarum actionem, et etiam ut. eorum intuitu, beneficia
a Deo impetremus. — Potest tamen Missa applicari pro illis qui
mortui sunt in odore, sanctitatis : pro defuncto qui est etiam
venerabilis : pro iis qui in odium fidei trucidati sunt, donec de
eorum martyrio judicium apostolicum accesserit.
(1) Cat. 23 (myst. 5), c. 9, 10. Journel, n. 852, 853.
(2) In ep. ad Phil., hom. 3, n. 4. Journel, n. 1206,
I
(3) Con/., 1. IX, c. 11. — Ser/n. 159, 1,1; 172, 2, 2 ; Enchiridion 109 ;
De cura pro mortuis gerenda, c. 1, n. 3. Journel, n. 1513, 1516, 1930, 1934.
(4) Missam prodesse eliam non baptizatis qui in statu gratiæ ex hac
vita migrarunt, et in Purgatorio detinentur, verius videtur quia « omnes
illæ animæ quantumvis baptismati charactere non insignita}, ad Ecclesiam
patientem certo certius pertinent, suntque simpliciter de mystico corpore
Christi ; ibi namque non amplius viget distinctio inter animam et visibile
«corpus Ecclesiæ. » Billot, th. 55 ; Cappello, η. 586.
I

DE APPLICATIONE MISSÆ

163

2° Applicatio publica Missæ fieri potest pro omnibus defunctis,
quibus concessa est sepultura ecclesiastica ; deneganda est autem
omnibus quibus denegata esi sepultura ecclesiastica. Ita Codex :
« Excluso ab ecclesiastica sepultura deneganda quoque sunt,
tum quælibel Missa exsequialis, etiam anniversaria, tum alia
publica officia funebria. » (c. 1241.)
Jamvero « ad sepulturam ecclesiasticam non sunt admittendi
qui sine Baptismo decesserint. » (c. 1239, § 1.)
« Ecclesiastica sepultura privantur, nisi ante mortem aliqua
dederint pœnitentiæ signa :
1 ) A’ olor i i apostatæ a Christiana fide, aut sectæ hæreticæ
vel scliismaticæ aut sectæ‘massonicæ aliisve ejusdem generis
societatibus nolorie addicti.
2) Excommunicat) vel interdicti post sententiam condemnaloriam vel declaraloriam.
3) Qui se ipsi occiderint deliberato consilio.
4) Mortui in duello aut ex vulnere inde relato.
5) Qui mandaverint suum corpus cremationi tradi, et in hac
voluntate permanserint usque ad mortem, etiamsi crematio,
ad normam can. 1103, § 2, non sequatur. — Pro defunctis autem
quorum corpora non propria ipsorum sed aliena voluntate
cremationi subjiciuntur, licet funebria ecclesiastica celebrare,
dummodo : 1) certo constet « cremationem non propria defuncti
sed aliena voluntate electam fuisse ; 2) scandalum efficaciter
removeri queat » (1).
6) Alii peccatores publici et manifesti. » (c. 1240, § 1.)
Ergo nisi constet eos, ante mortem, aliqua dedisse pœni­
tentiæ signa, Missa nulli ex his publice applicari potest, etiam
sub conditione : « Si in gratia Dei mortui sunt ob bonam fidem
aut conversionem in ultimo instante » quia « secretiora hæc
divinæ gratiæ mysteria ad externum judicium minime perti­
nent » (2); etiamsi applicatio nota esset tantum sacerdoti et illi
qui dat eleemosynam (S. Off., 6 Apr. 1875) ; ex praxi enim
contraria facile deduceretur omnes Christianismi formas essi*
æqualiter bonas et sic via aperiretur indifferentismo.
3° « Occurrente prædictis in casibus aliquo dubio, consulatur,
si tempus sinat, Ordinarius ; permanente dubio, cadaver sepul­
tura? ecclesiasticae tradatur, ita tamen ut removeatur scanda­
lum. » (c. 1240, § 2.) Quodsi concedatur sepultura ecclesiastica,
concedatur etiam publica Missæ applicatio et quidein non
solum occasione funeris, sed quoties petitur.
4° Vetita autem sepultura ecclesiastica ac proinde exclusis
applicatione publica Missæ et aliis, de quibus supra, can. 1241.
liceatne privalim et remoto scandalo, Missam applicare iis qui
defuncti sunt absque unione externa cum Ecclesia ?
(1) A. A. S., dec. 1925, p. 583 ; S. C. S. 0., 15 dec. 1886, 19 junii 1926
A. A. S., 1926, p. 282-283.
(2) Greg. XVI, ep. ad episcop. Aug.

164

DE APPLICATIONE MISSÆ

. Missam indirecte eis applicari posse concedunt omnes theo­
logi ; tunc Missa offertur pro omnibus lidelibus defunctis, cum
intentione subveniendi etiam animæ illius defuncti, si hoc
acceptum sit coram Deo (1)... Missam vero iisdem directe
applicari posse sed priuatim, etiam licere videtur ; nulla enim
adest expressa Ecclesiæ prohibitio, nisi pro infidelibus (2).

II. — Modus applicationis Missæ
Assertio : Fructus generalis et specialissimus nulla appli­
catione indigent ; ad validam autem fructus specialis applica­
tionem, quæ sacerdoti competit et convenienter fit ante Missa
inceptam, requiritur intentio habitualis, absolutæ æquivalens
et implicite saltem determinata.
H

I. — Fructus generalis et specialissimus nulla applicatione
indigent (Theol. cerium).
179. 1° Fructus generalis. — Siquidem toti Ecclesiæ appli­
catur eo ipso quod sacerdos valide celebret, juxta legem insti­
tutionis Eucharistiæ, in qua Christus, totius Ecclesiæ caput,
pro omnibus Ecclesiæ membris sese offert.
2° Fructus specialissimus. — Nam hic fructus consequitur
naturam sacrificii, in quo sacerdos « prius pro suis delictis
hostiam offert, deinde pro populi » (Heb., vu, 27). Hinc
in Offertorio : Suscipe Sancte Pater... hanc immaculatam hos­
tiam, quam... offero libi..., pro innumerabilibus peccatis
et offensionibus et negligenliis meis. Consultius tamen est ut
sacerdos prædictum fructum, qui ita uberior evadit, sibi
applicet ad specialem finem, v. g. ad acquisitionem talis vir­
tutis.
Hic porro fructus, juxta probabiliorem sententiam, absolute
proprius csl sacerdoti et ceteris applicari non potest. Quare,
cum incerta maneret talis applicatio ceteris facta, damnavit
Alexander VII seq. propositionem : « Duplicatum stipendium
potest sacerdos pro eadem Missa accipere, applicando petenti
(1) Gasparrl, n. 489 ; Mare, n. 1601.
(2) 5. C. de Prop, fide, 12 sept. 1645 : « Si vere in infidelitate decedunt,
Omnino non licere. » Cappello, n. 619, 623. Insuper in his omnibus casibus,
melius est non celebrare Missam de Flequie et praesertim omittere orationem
specialem pro tali defuncto.

DE APPLICATIONE MISSÆ

165

partem etiam specialissimam fructus, ipsimet celebranti
correspondentem (1). »
In praxi igitur, unice curandum est de applicatione fructus
specialis.
Π. — Applicatio fructus specialis sacerdoti celebranti com­
petit (Doctrina catholica).

180. Patet : a) Ex solemni clecrelo quo cone. Trid. (2) pasto­
ribus divino præcepto mandatum esse, declaravit, pro suis
ovibus offerre seu applicare sacrificium.
b) Ex universali Ecclesiæ more applicandi peculiariter sacrilicium, per sacerdotem, pro certis speciatim personis, v. g. pro
infirmo, pro defuncto, pro peregrinantibus ; et ex persuasione
fidelium, qui eleemosynas præbent ut sibi aut suis applicetur
specialis fructus Missæ.
c) Ex Consi. Auctorem fidei, in qua. contra Pistorienses et
implicite contra J ansenislas qui hanc doctrinam falsam habe­
bant et Deo injuriosam. Pius VI declaravit : 1) specialem
applicationem quæ fit a sacerdote magis prodesse, ceteris
paribus, illis pro quibus applicatur, quam aliis quibusque ;
2) specialem frudum provenire ex speciali applicatione, quam
pro determinatis personis aut personarum ordinibus facien­
dam commendat ac præcipit Ecclesia (3).
d) Ex ratione theologica. — Sicut enim Christus, per charac­
terem sacerdotalem, contulit sacerdoti potestatem offerendi
sacrificium pro aliis, ita eidem, tanquam suo ministro et dele­
gato. commisit, applicationem faciendam.
Unde : 1) Ecclesiæ prohibitione applicatio fieret illicita.
non vero invalida. - 2) Nulla facta applicatione, fructus
specialis generalem Ecclesiæ thesaurum ingreditur. In praxi
numquam abest applicatio, quia celebrans semper habere
videtur intentionem generalem el implicitam. ita. ut. deficiente
omni applicatione speciali, fructus specialis obveniat illi et
aliis pro quibus generaliter offert, ut liquet ex verbis Offer­
torii : 0/ferro libi pro innumerabilibus peccatis. etc. -3) Fruc­
tus specialis ita dividi potest ut, v. g., propitiatorius animæ
Purgatorii, impelratorius ægroto sanando applicetur. Quare,
a

z

9

(1) Denzinger, n. 1108. — (2) Sess. xxm, cap. 1, De reformatione.
(3) Denzinger, n. 1530.
*

166

DE APPLICATIONE MISSÆ

in Missis gratuitis, sacerdos potest, pro libitu, fructus dividere.
In Missis autem ex stipendio debilis, lotus fructus specialis
danti stipendium applicandus est, nisi offerens expresse renun­
tiaverit juri suo : supponitur enim velle ut Missa ipsi prosit
quantum potest (1).

ΠΙ. — Applicatio convenienter fit ante inceptam Missam
(Certum).
181. Sacrificium, perinde ac sacramentum, effectum ex opere
operato sortitur dum essentialiter actu exsistit, scilicet momento
consecrationis.
Ergo : a) Facta post ulriusque speciei consecrationem, appli­
catio est certo invalida; facta autem post consecrationem
panis sed ante consecrationem calicis, ut valida communiter
habetur, quia tunc sacrificium nondum est perfecte oblatum
nec in essentia completum, b) Attamen ut applicetur etiam
fructus e.r opere operantis actionum et precum quæ consecra­
tionem præcedunt, melius est applicationem intendere ante­
quam incipiatur Missa.

IV. — Ad validam applicationem fructus specialis requi­
ritur intentio (Theol. certum).
182. 1° Intentio habitualis. — a) Etsi melior foret intentio
uirlualis, et optima intentio actualis, attamen, contra paucos
dissentientes, communiter tenent theologi sufficere intentionem
habitualem, id est antea habitam et non retractatam ; quia
applicatio fructus Missæ est quasi donatio quædain, quæ, semel
facta, manet donec expresse revocetur.
In sacramentis requiritur intentio saltem victualis, quia
intentio influit in actum quo conficitur sacramentum ; sed,
in applicatione fructus Missæ, intentio non influit in produc­
tionem fructus, qui de se, sine applicatione, oritur ex ipsa
Missæ celebratione ; quare sufficit applicatio aliquando facta,
per quam fructus fuit alicui donatus. S. Alph., n. 335.
b) « Ad tempus quidem nimis diuturnum non videtur exten­
denda esse applicatio ; initio autem mensis, pro toto mense
applicationem determinare, sine ullo scrupulo licebit (2). »
(Lehmkuhl, n. 188.)
(1) Cappello, n. 613.
A
(2) Nonnulli tenent intentionem certo semel elicitam valere etiam post
plures annos, sed valde suadendum esse ne ad tempus nimis diuturnum,
v. g. ultra annum extendatur. Ita Lacroix, n. 205 ; Cappello, n. 600. In
praxi curet sacerdos ut tempore Sacri faciendi renovet saltem implicite
intentionem antea habitam.

DE APPLICATIONE MISSÆ

167

c) Si sacerdos, prioris intentionis immemor, alteram elicit,
prævalet generaliin hæc posterior intentio, nisi tamen ita prio­
rem elicuerit, ut voluerit eam valere, etiamsi ex oblivione eam
mutaturus sit. Quo in casu, prior intentio prævalet, juxta
Lehmkuhl, n. 188, Génicol, n. 219 et alios ; posterior vero pro­
babilius, juxta Gasparri, n. 468. — In dubio autem, sufficit ut
sacerdos Missam dicat pro illa ex duabus intentionibus cui
nondum satisfactum sit et quam Deus noscit.
2° Intentio absoluta aut absolutæ æquivalens. — Absoluta
dicitur intentio quæ elicitur absque conditione ; absolutæ vero
æquivalens, quæ natura transit in absolutam priusquam sacri­
ficium exsistat ; ita intentio cum conditione de præsenti aut
de prælerilo.
Facta cum conditione de præsenti aut de prælerilo, v. g. applico
Missam pro Petro, si jam mortuus est... pro Paulo, si adhuc
ægrotat, applicatio fructus Missæ licita est, et valida, si mo­
mento consecrationis, verillcatur conditio (1). Valet quoque,
cum conditione de futuro etiam contingenti, si intentio sacer­
dotis non alligatur facto verilicationis conditionis, sed ad Dei
actualem prævisionem. v. g. applico Missam Petro si Deus
praevidet eum cras moriturum. {Gasparri, n. 471.)
3° Intentio saltem implicite determinata. — a) Intentio deter­
minata. — Nam Deus applicationem sacerdoti commisit deter­
minandam. Ergo invalida est applicatio, si sacerdos dicat :
offero pro uno ex parochianis ; pro uno ex decem qui mihi
stipendia præbuerunt ; pro illo cui Deus vult fructum applicare.
b) Saltem implicite. — Necesse non est sacerdotem explicite
cognoscere pro qua persona vel ad quem finem celebret. Sic
valida est applicatio : 1) ad intentionem dantis, licet ignorentur
et dans stipendium et ejus intentio ; 2) pro anima magis dere­
licta Purgatorii ; 3) pro animabus maxime afflictis ; 4) secun­
dum ordinem eorum qui dederunt stipendium, aut secundum
ordinem scripto annotatum.
Melius est tamen, ut patet, quoad fieri potest, celebrantem
nosse saltem cujusvis generis applicatio postulata fuerit : pro
ægrotis, pro defunctis, in gratiarum actionem, etc.
183. Unde in praxi.
1) Si multæ sint Missarum eleemosynæ confuse acceptæ
a diversis personis, potest sacerdos applicare Missas ad inten­
tionem dantis : habet intentionem saltem implicitam ut singuli
conferentes accipiant pro rata pecunia* collata* et juxta ordi­
nem temporis quo contulerunt ; aut singulas omnibus qui
pecuniam contulerunt pro rata pecuniæ.
2) Hem, qui accepit 10 stipendia a 10 personis, potest sin­
gulas Missas applicare omnibus illis 10 personis, singulis appli­
cando decimani pariem uniuscujusque Missæ. et, celebratis
(1) Cf. Tract, de Sacr. in genere, n. 481.

168

MISSA POPULO APPLICANDA

10 Missis, neminem defraudavit. At melius est singulas decem
singulis offerentibus determinate applicare.
3) Applicatio Missæ ei qui primus oblaturus est eleemosynam,
quidquid sit de validitate, est graviter illicita, ex prohibitione
Clementis VIII quam promulgavit Paulus V, 15 Nov. 1608.
4) Attento can. 825, 1°, amplius sustineri nequit assertio
S. Alphonsi dicentis, n. 337 : « Quodsi sacerdos præuideal quod
postulabuntur Missæ pro aliquo defuncto, bene potest eas nunc
offerre ct deinde stipendium percipere, quia hoc casu jam
offerrentur pro persona determinata ». Hæc enim consuetudo
est « pluribus nominibus periculosa, fidelium scandalis et
offensionibus obnoxia, atque a vetusto Ecclesiæ more nimis
abhorrens ». (S. C. C., 15 Nov. 1608.) Si tamen oblator moni­
tus rem ratam habeat, id permitti videtur, inquit Vermeersch,
n. 297.

§ IT. — De

obligatione orta e variis titulis

184. Obligatio Missæ ad certam intentionem applicandæ
adest præsertim : 1) ratione officii curam animarum habentis ;
2) ratione accepti stipendii.
I. —* De obligatione quæ oritur e cura animarum
Hujus obligationis existentiam, subjectum, tempus et cir­
cumstantias servandas exponemus.

Assertio : Præcèpto divino-ecclesiastico omnes, quibus cura
animarum demandata est, tenentur sacrificium offerre pro
populo sibi commisso, certis diebus et modo a Jure definito
(Doctrina catholica).
I. — Præcèpto divino tenentur sacrificium offerre pro populo.

185. a) Hoc præceptum est divino-naturale ; hæc enim obli­
gatio ab indole muneris pastoralis sponte dimanat : siquidem
inter pastorem et populum adest quas i-contractus, ex quo
officium, natura sua, pastori incumbit omnia præstandi quæ
animarum intersunt.
,.J8|
b) Prædictam obligationem a præcèpto divino proficisci
tradit Trid. (1) : « Cum præcèpto divino mandatum sit omnibus
quibus cura animarum commissa est. oves suas agnoscere,
(1) Sess. ΧΧΙΠ, cap. 1, De Reform.

MISSA POPULO APPLICANDA

169

pro iis sacrificium offerre... » Atqui sacrificium offerre pro
aliquo nil aliud est ac Missam pro eodem applicare. Ergo.
c) Sed praeceptum hoc est etiam juris divini positivi : eruitur
enim ex verbis Aposloli (licb., v, 1 sq.) : « Omnis... pontifex...
pro hominibus constituitur... ut offerat dona et sacrificia pro
peccatis... Et proptcrca debet, quemadmodum pro populo,
ita etiam et pro semetipso offerre pro peccatis. » Cf. Heb.,
vin, 3.

Dixi tamen : przecepto divino-ecclesiastico.
Nam præcèpto divino, in multis indeterminato, accedit
•determinatio juris ecclesiastici, scilicet quoad circumstantias
temporis, loci, etc., ita ut praeceptum, si sumatur in toto com­
plexu. est ex parte divinum et ex parte ecclesiasticum.
Circa determinationes præcepti ab Ecclesia, Romanus Pon­
tifex dispensare potest, i irca ipsum praeceptum, nequit dispen­
sare Episcopos, quia ex jure divino munus pastorale exercent,
et jure divino ipsis incumbit obligatio aliquando celebrandi
pro populo. Potest autem indirecte dispensare parochos, quia
horum munus est ecclesiastic® institutionis, nempe ita eorum
obligationes determinando, ut munus vere pastorale non ha­
beant et ideo neque onus applicationis Missarum. Talem vero
dispensationem totalem nunquam concessit Romanus Pon­
tifex (1).
II. — Omnes, quibus cura animarum demandata est, Mis­
sam pro populo applicare tenentur.

186. 1° Tenentur itaque :
1) R. Pontifex,- sed tantum ex jure divino et ideo solum
aliquoties.
2) Caidinales ad sedem suburbicariam promoti et alii qui
sunt Episcopi alicujus dicecesis non suburbicariae, in ejusdem
possessionem canonice immissi (c. 240, § 1).
3) Episcopi rcsidenliales, post captam sedis possessionem
(c. 339. § 1).
4) Administratores Aposlolici. postquam canonicam administrationis possessionem inierint (c. 313), dummodo sint perma­
nentor constituti (c. 315, § 1).
5) Vicarii et Præfecli Aposlolici. in territoriis qua' erecta
non sunt in dioeceses. sed cum restrictione quoad dies (c. 306).
6) Abbales vel Prælali nullius, qui praesunt territorio pro­
prio. seq aratim ab omni dioecesi, cum clero ct populo, post
captam canonice possessionem (c. 323, § 1).
7) Vicarii capilulares, sede vacante (c. -140).
(1) Cappello, n. 657.

170

MISSA POPULO APPLICANDA

8) Parochi, capta possessione (c. 466, § 1).
9) Quasi-parochi, qui regunt quasi-parœcias seu partes Vicariatus apostolici aut præfecturæ apostolicæ, sed cum restric­
tione quoad dies, ut Vicarii, et Præfecti Apostolici (c. 466, § 1).
10) Vicarii actuales, qui actualem habent curam animarum,
quando cura habitualis est penes pèrsonam moralem, putadomum religiosam, capitulum (c. 471, § 4).
11) Vicarii oeconomi, qui vacantem paroeciam regunt (c. 47.3,
§ 1).

187. 2° Non Tenentur autem :
Episcopi Coadjulores et Auxiliares, Vicarii Generales ; Vicarii·
substituti, quos loco sui, ab Ordinario probatos, relinquunt
parochi e parochia ad tempus discedentes (c. 465, § 4, § 5 ; 474) ;
vicarii adjutores, etiamsi in omnibus suppleant parochorum vices
(c. 475, § 1) : vicarii cooperalores. Batio est quia obligatio
Missæ pro populo est personalis.
Non tenenlur etiam, quia parochi non sunt : capellani monialium, nosocomiorum, collegiorum, confraternitatum, etc. ;
rectores Seminarii (c. 451, 1368).
Quoad capellanos militum, standum est peculiaribus Sanctæ
Sedis præscriptis (c. 451, § 3). « Si habent jurisdictionem vere·
paroecialem, adeo ut tanquam parochi censeantur, debent
per se, i. e. nisi aliter a S. Sede cautum fuerit, Sacrum pro mili­
tibus applicare. » Cappello, n. 642, ad n.
Decet ex carilale, citra tamen obligationem, ut Episcopi
titulares aliquando, puta octo vel decem vices in anno, Missæ
sacrilicium pro sua dioecesi applicent (c. 348, § 2).
3° Unam tantum Missam pro populo sibi commisso applicare
tenentur : tum Episcopi tum parochi (1), qui duas vel plures
dioeceses (paroecias) æque principaliter unitas regunt, aut,
præter propriam dioecesim (paroeciam) aliam vel alias in administrationem habent (c. 339, § 5 ; 466, §2). (2)
« Si quis autem (v. g. parochus qui sit quoque canonicus),
eodem die urgeatur onere utriusque Missæ et pro populo et
conventual!, hanc ipse celebret applicetque per se, illam per
alium vel per se die sequenti. » (c. 419, § 2.)
III. — Tenentur certis diebus.

188. 1° Hæc obligatio, jure ecclesiastico determinata, urget
omnibus diebus dominicis el omnibus diebus festis de præ(1) Idem dicendum de Vicariis oeconomis, qui plures paroecias, tempore
vacationis, regunt. A. A. S., 1922, p. 528.
(2) Attamen, quia agitur de onere diei determinatæ affixo, parochus
Missam pro populo applicare tenetur in festis singulorum Patronorum·
paroeciarum sibi commissarum, si diebus distinctis celebranda occurrunt
(S. C. Concilii, 12 Nov. 1927 ; A. A. S., 1928, p. 84 sq).

MISSA POPULO APPLICANDA

171

■ceplo, etiam suppressis (1), quos definierat Urbanus VIII (Const.
Universa, 13 sept. 1642), quibus Clemens XI addidit (Const.
•Commissi nobis, 6 dec., 1708), festum Immaculatæ Concep­
tionis B. Maria· Airginis (2). (C. 339, § 1, et 466, § 1.)
Qui dies sunl, præter dies dominicales :
a) Dies festi de præceplo in universa Ecclesia : Nativitas,
Circumcisio, Epiphania, Ascensio. S. Corpus Christi, Imma­
culata Conceptio et Assumptio Alrme Genitricis Dei Mariæ.
festum S. Joseph, Beatorum Apostolorum Petri et Pauli.
Omnium denique Sanctorum (C. 1247).
b) Ili dies fesli de præceplo. nunc suppressi : Feria 2a et 3a
post Dominicam Resurrectionis D. N. J. C., et Pentecostes ;
Dies Inventionis S. Crucis, Purificationis B. Mariæ Virginis.
Annuntiationis, Nativitatis ejusdem B. Virginis, Dedicationis
S. Michaelis Archangeli, Nativitatis S. J. Baptista·. SS. AposIolorum : Andrea·. Jacobi. Joannis, Thomæ, Philippi el Jacobi.
Bartholonuei, Malthaû, Simonis et Judæ, Mathiæ, S. Stephani
Protomartyris, SS. Innocentium, S. Laurentii martyris,
S. Silvestri Papæ, S. Anriæ, matris B. Μ. V., S. Patroni regni,
S. Patroni loci.
2° Vicarii autem et Præfecli Apostolici. necnon et quasi·
parochi Missam pro populo applicare debent tantum in diebus
festis de præceplo. excepta Circumcisione, et in dominicis
Paschalis et Pentecostes (c. 306, 466. § 1).

189. Nota. — 1) In quibusdam dioecesibus, Missa in feslis
suppressis celebranda et applicanda pro populo, de speciali
Induito S. Sedis, pro peculiari aliqua intentione applicari potest,
dummodo integrum stipendium ad commune aerarium diceccsanum deferatur (3).
Attamen, hisce diebus, ubi unica tantum Missa habetur, de die
currente celebranda est. exclusa Missa de Bequie, etiam in die
et pro die obitus, physice vel moralitcr præsente cadavere (4).
2) In festo Nativitatis Domini, et si quod festum de præceplo
in diem dominicam incidat, satis est ut Missa una pro populo
applicetur (c. 339, §2).
(1) Etiamsi luerint olini de præceplo, ex ture particulari, S. <".Cmu·.,
19 Jul. 1930, A. A. S., p. 521-523.
(2) .9, Cong. Cone., 28 Dec. 1919, A. Λ. £., a. 1920, p. 43.
(3) Imo, quandoque pastores ab induito apostolico partialiter dispen­
santur a celebranda et applicanda Missa pro populo, etiam diebus domi­
nicis et festis non suppressis, ut integrum stipendium in favorem causæ
piæ deferatur.
(4) S. R. C., 8 Jul. 1910 ; A. A. S., vol. II, p. 553.

172

MISSA POPULO APPLICANDA

3) Si festum ita transferatur ut in dic ad quem non solum liat
officium cum Missa festi translati, sed serventur quoque obli­
gationes audiendi Missam et abstinendi a servilibus, Missa pro
populo applicanda est in die ad quem : secus, in die a quo (c. 339,
§ 3).
.
I
Quare in die propria applicanda est Missa : a) quando sola
transfertur solemnilas, uti It in Gallia, pro multis festis de
praecepto, quæ ad dominicam sequentem transferuntur (1) ;
lo) quando officium tantum transfertur et non festum ; c) quando
transfertur solum officium cum Missa, solemnitas autem suo
die celebratur, v. g. quando festivitas Annuntiationis cadit in
fer. v hebdomadæ majoris. Si autem hæc festivitas aut festum
Patroni in fer. vi hebdomadæ majoris incidat, cessat obligatio
applicandi Missam pro populo. (Cappello, n. 647.)
IV. — Missam applicare tenentur modo a Jure definito.
190. Obligatio Missam applicandi pro populo est : 1) realis ;
2) personalis ; 3) localis ; 4) die statuta.
1° Flealis. — Ita nempe adhæret ipsi parœciæ, dioecesi,
abbatiæ vel prælaturæ nullius, ut Missa celebrari debeal
etiamsi aliæ circumstantiæ servari non possent. Sic parochus,
qui ex justa causa, v. g. ob infirmitatem, applicare non potest,
tenetur aut per alium dato stipendio, aut alio die obligationi
satisfacere.
Hæc obligatio realis. ut populo Missa applicetur, semper
gravis est. et ab ea nulla causa excusat : neque exiguitas redi­
tuum. neque consuetudo, neque alia quævis causa (c. 339. § 1) :
nam onus est ipsi pastorali officio alligatum. Quocirca pastor
qui huic obligationi non satisfecit ob infirmitatem, aut aliud
legitimum impedimentum, absque ulla culpa, non ideo excu­
satur, sed quam citius loi Missas pro populo applicare debet.
quoi omisit (c. 339, § 6). - Quodsi tamen urgeat causa vere
gravis, puta tenuitas redituum. S. Sedes, ad quam recurren­
dum est, potest, attentis circumstantiis, obligationem Missam
applicandi miligare (2).
Circumstantias autem personæ, loci, diei crebro omittere,
(1) Attamen « Archiepiscopis et Episcopis (Galliæ) instantibus, Sanctitas
sua indulgere dignata est ul in locis et in ecclesiis ubi permittitur solem­
nitas externa quorumdam Festorum in Dominicis et una tantum Missa
celebratur, hæc esse possit de solemnitate translata, etiamsi sit parochialis
et applicanda pro populo : servatis Rubricis » (S. Jï. C., 28 oct. 1913). —
Si Missa pro populo dicenda sit in solemnitate Patroni principalis aut
Ecclesiæ Dedicationis, potest esse de hac solemnitate (Nov. Bubr., iv, 3).
(2) Cappello, De Eucharistia, n. 653, 657.

MISSA POPULO APPLICANDA

£73

mortalis esset culpa; raro vero omittere, levis culpa videtur.
2° Personalis. — Pastor debet huic obligationi per seipsum
satisfacere, nisi adsit justa et legilima causa. Id diserte pro­
clamat Codex : « Episcopus Missam pro populo diebus supra
indicatis per se ipse applicare debet ; si ab ejus celebratione
legitime impediatur, statis diebus applicet per alium ; si
neque id præstare possit, quamprimum vel per se ipse vel
per alium applicet alia die » (c. 339, § 4). Cf. c. 466, § 1 ; c. 306,
315, § 1 ; 323, § 1, 440.
Justam autem et legitimam causam reputari non posse :
consuetudinem, exsequias persolvendas. Missam pro sponsis
celebrandam, etc., declaravit S. C. Concilii ; legilima vero
causa habetur : infirmitas, obligatio celebrandi Missam conventualem, si parochus simul sit canonicus (c. 419, § 2),
legitima absentia a parochia (c. 466, § 5).
3° Localis. — Parochus scilicet Missam pro populo applicare
debet in ecclesia parœciali. nisi rerum adjuncta Missam alibi
celebrandam exigant aut suadeant (c. 466, § 4). — « Legitime
absens (ad normam c. 465) parochus potest Missam pro populo
applicare vel ipse per sc in loco in qi o degil. vel per sacerdotem
qui ejus vices gerat in paroecia » (c. 466, § 5).
Exigitur autem aut suadetur celebratio Missæ extra ecclesiam
parœcialem : 1) si parochus sit legitime absens; 2) si id sit
majori I delium commoditati ; 3) si agatur de festo suppresso,
in quo populus ad Missam in ecclesia parœciali audiendam non
concurrat.
Nota tamen onus Missæ pro populo esse locale tantum pro
parochis, non autem pro ceteris. « Patio discriminis inter paro­
chum et alios manifesta est. Pastor Missam celebrare et appli­
care debet in commodum populi sibi commissi : porro id quidem
præstare valet parochus in ecclesia parœciali. non autem
Episcopus aliusve (Administrator Apostolicus. Vicarius Capi­
tularis. Abbas nullius) in ecclesia cathedrali vel abbatiali eo
magis quod Ecclesia optat ut I deles Sacro pro ipsis applicato,
quantum i eri potest, intersint, ac verbum 1 ei a parocho expli­
catum audiant (1 ). »
Λ

4° Die slalula. — Obligatio annexa est dic statuta? nec
transferri potest in aliam diem, absque leg lima causa (2).
(1) Cappello, n. 651.
(2) Causa legilima censetur, die festo suppresso, occurrens Missa exse­
quialis, pro sponsis, fundata, in die 3‘, 7 , 30', in die anniversaria obitus
vel depositionis, si tamen parochus sit solus presbyter in sua parochia.

174

MISSA APPLICANDA RATIONE STIPENDII

Si aütem legitime impediatur pastor, per alium hac die appli­
care tenetur.
Nihilominus statuta dic obligatio non finitur ; quare si nec
per alium die affixa applicare potuerit, quamprimum vel per
se ipse vel per alium applicet alia die. Si vero id neglexerit,
etiam bona fide, quam citius pro populo tot applicet Missas
quot omisit (c. 339, § 4 et § 6).
At « Ordinarius loci, justa de causa, permittere potest ut
parochus Missam pro populo alia die applicet ab ea qua jure
adstringitur » (c. 466, § 3). Sic indigenti parocho qui, eo die
quo pro populo applicare tenetur, Missæ eleemosynam habeat,
concedere potest episcopus ut in alio die infra hebdomadam,
Missam applicet.

II. — De obligatione quæ oritur e stipendio
Notio et origo stipendii (1).
191. a) Notio stipendii. — Missæ stipendium (stips : eleemo­
syna, honorarium) est pecunia vel res pretio æstimabilis. quam
1 deles sacerdotibus tribuunt, ut Missæ sacrificium pro ipsis
aut ad eorum intentionem applicent.
b) Origo stipendii. — Prioribus Ecclesiæ saeculis, fideles qui
ad Missarum solemnia conveniebant, in Missæ offertorio offere­
bant, pro sua facultate, panem et uinum, quorum pars exigua
consecrabatur, altera pars autem cedebat sacerdotibus et
clericis.
Postea, usus obtinuit ut nil tempore Offertorii offerretur
præter panem et vinum quæ Sacrificii usui erant, sed ante
Missam, vel saltem Evangelium, aut statim post Evangelium,
fidelibus licebat offerre ad altare quidquid vellent ad sacerdo­
tum sustentationem.
Insuper, a primo tempore, in singulis ecclesiis erat exposita
arca, in quam pecunia? a fidelibus inferebantur, pro Ecclesiæ.
cleri ac pauperum communi usu.
Quamdiu oblationes vohmtariæ suffecerunt Sacrificio et
clericorum vita? communitatem habentium sustentationi, illæ
fidelium oblationes data? fuere ecclesiæ et clericis in communi,
et Missæ ipsæ fuerunt omnibus in communi applicatae.
Mos elargiendi stipendium sacerdoti, ut Missam spectat im
applicaret ad intentionem dantis, non ante sæculum vin induc­
tus est. neque passim ubique receptus ante seculum xn (2).
(1) Ortolan, in Dici, théol., ari. Honoraires de Messes ; De La Taille,
Esquisse du Mystère de la Foi, p. 111 sq.
(2) Ita Mabîllonius (~ 1707) in Præf. ad part. 1 sæc. Ill Benedictini.
Hunc morem antiquiorem esse judicat Berlendi
1746) Theatinus, in
opere : Dissertatio historico-thcologica de oblationibus (Venetiis, 1743).

MISSA APPLICANDA RATIONE STIPENDII

175

Certum est S. Chrodegangum, episcopum Metensern, in
regula, quam circa a. 750, suis canonicis præscripsit, unicuique
canonico sacerdoti permisisse ut eleemosynam pro Missa obla­
tam accipiat et in quos vellet usus expendat (1).
Oui mos, xi see., adeo communis evasit, ut etiam pueris
notus esset, sicut constat ex vita S. Petri l amiani qui, adhuc ·
puerulus, inventum nummum tradidit presbytero ad offerendum
Sacrificium pro patre defuncto (2).

Divisio Missarum.

192. Ratione stipendii, Missæ sunt manuales vel fundalæ.
1° Manualia stipendia. — Stipendia quæ a fidelibus pro
Missis ofle untur sive ex propria devotione, veluti ad manum,
sive ex obligatione etiam perpetua a testatore propriis here­
dibus facta, manualia dicuntur.
Ad instar manualium vocantur stipendia Missarum funda­
tarum, quæ applicari non possunt in proprio loco, aut ab iis
qui eas applicare deberent secundum tabulas fundationis, et
ideo de jure aut Sanctæ Sedis induito, aliis sacerdotibus
tradendæ sunt ut iisdem satisfiat.
2° Stipendia fundata. —Alia stipendia quæ ex fundationum
reditibus percipiuntur, appellantur fundata seu Missæ fun­
dat æ (c. 826).
Assertio : Sacerdoti accipere licet Missæ stipendium, ab
Episcopo taxatum ; accepto autem stipendio, ex stricta justitia
tenetur sacerdos Missam applicare, servatis omnibus cir­
cumstantiis quæ stipulatæ fuerunt (Doctrina catholica).
I. — Sacerdoti accipere licet Missæ stipendium.
193. Id contendimus contra Π'iclefistas, Protestantes et
Pistorienses (3). qui dictitant stipendium sacerdoti dari in
Missæ pretium, ideoque haberi horrendum simonire scelus.
Probatur thesis :
a) Scriptura. —Ait enim (Lue., x, 7) : « Dignus est opera­
rius mercede sua. »
(I Cor., ix. 7 sq.) : « Quis militat suis
stipendiis unquam ? Quis plantat vineam, et de fructu ejus
(1) Ortolan, art. cit., col. 73.
(2) Cf. Bened. XIV, De Synodo, 1. V, c. 8 ; De Missæ sacrificio, m, 21 ;
Cappello, op. cit., n. 660, G61.
(3) Prop. 54, Denzinger, n. 1554.

176

MISSA APPLICANDA RATIONE STIPENDII

non edit ? Quis pascit gregem, et de lacte gregis non mandu­
cat ?... Si nos vobis spiritualia seminavimus, magnum est si
nos carnalia vestra metamus ? Nescitis quoniam qui in sacra­
rio operantur, quæ de sacrario sunt edunt ; et qui allari
deserviunt, cum altari participant ? »
Hinc sacerdos, ratione ministerii, jus habet ad sustenta1 ionem, et speciali modo ab iis in quorum utilitatem pecu­
liarem exhibet præcipuum munus sacerdotale in offerendo
sacrificium.
b) Universali praxi Ecclesiæ. — Ecclesia enim, a multis
jam seculis, frequentat et approbat stipendii usum. Atqui
praxim erroneam et simoniaca labe infectam tolerare non
potest Ecclesia ; a fortiori eam probare positive non potest,
sicut probavit Missæ eleemosynam. Ergo.
Hanc praxim ita legitimam proclamat Codex : « Secundum
receptum et probatum Ecclesiæ morem atque institutum,
sacerdoti cuilibet Missam celebranti et applicanti licel eleemo­
synam seu stipendium recipere » (C. 824, § 1).
c) Adversar iorum confutatione.
Falso contendunt haere­
tici Missam divendi pretio. « Sacerdos, ait S. Thomas (1). non
accipit pecuniam quasi pretium consecrationis Eucharistiae
aut Missæ decantandae, sed quasi stipendium suæ sustenta­
tionis. » Prelium datur per respectum ad rem cum qua com­
mutatur et cui æquiparatur ; stipendium vero datur per
respectum ad personam quam æquum est sustentari ab iis
quorum utilitati deservit.
Fit inter sacerdotem et fidelem pactum obligans ex justi ia :
sacerdotem, ad applicandam Missam ; fidelem, ad tribuendam
sacerdoti sustentationem partialem (2) stipendio repra'sentatam. Cum igitur Ecclesia exceperit applicationem Missæ
a lege generali, quæ vetat pacta in spiritualibus (3). valet
jus naturale ac divinum quo. ministranti bona spiritualia,
debetur ex justitia bonum temporale ad sustentationem.
Sacerdotibus divitibus licet stipendium accipere, quia
(1) 2-2, q. 100, a. 2, ad 2.
(2) Dico : partialem. * Stipendium /ustum Missæ non est quidem victus
unius diei, ut dixerunt aliqui ; nam sacerdos, præter actionem sacrificandi,
potest in reliquo diei se occupare in oncionando, docendo, el similibus
exercitiis, ut lucretur integram sustentationem » (6'. Alph., n. 319).
(3) Cf. Cone. Trid., sess. xxii, decr. de observ. et vit. in celebr. Missæ ;
Cod., c. 727, § 1 et 2.

MISSA APPLICANDA RATIONE STIPENDII

177

omnes sacerdotes æquale jus habent vivendi ex altari, et, qui
dives est, nec ideo jus suum amittit. Cf. Lago, disp. 21,
n. 13 sq. (1 ).
194. N. B. — P. de, La Taille rem aliter exponit : Fideles,
stipem dantes, offerunt sacerdoti rem sacrificandam seu prae­
bent materiam sacrii cii. Quia tamen hæc materia non fit vere
sacramentalis seu sacrificalis nisi per sacerdotem, cujus est
munera populi ad Leum deferre ut sint vere oblata, fideles
dicuntur sacrificium offerre per sacerdotem. Stipendio autem
accepto, sacerdos ex justitia tenetur tum sacrifcium 1 eo offerre,
tum illud offerre nomine illorum qui stipem erogarunt. At dona
oblata sunt dona 1 ei ac proinde altaris et sacerdotis, qui ideo
jus habet ut de oblationibus victum accipiat (2).
»
II. — Exigi licet stipendium ab Episcopo taxatum.

195. a) Siquidem « Ordinarii (3) loci est manualem Missa­
rum stipem in sua dioecesi definire per decretum, quantum
fieri potest, in diœcesana Synodo latum ; nec sacerdoti licet
ea majorem exigere ». (C. 831, § 1.) — 1) Hic. nomine Ordinarii
venit lanium Episcopus [et ii qui Episcopo æquiparantur :
Vicarius et Præfectus Apostolicus (c. 294). Abbas vel Prælatus
nullius (c. 323)] Decretum enim de manuali Missarum stipe
ferendum est. quantum fieri potest, in diœcesana Synodo,
quam solus convocare potest Episcopus et cui solus præest.
2) Taxatio de qua agitur in præsenti, respicit solum stipen­
dium manuale Missarum, et quidem pro integra dioecesi.
Attentis tamen locorum adjunctis, Episcopus posset edere
plura decreta aliud pro uno loco, et aliud pro altero.
b) « Ubi desit Ordinarii decretum, servetur consuetudo
dioecesis » (c. 831, § 2) ; dummodo tamen sit vera. scilicet
«
(1) Plures Missam concelebrantes possunt singuli suum accipere stipen­
dium. Ideo neo-presbyter, pro Missa quam cum Episcopo celebrat in ipsa
Ordinatione, eleemosynam recipere posset. Supra, n. 150.
(2) Myst. Fidei, p. 339 sq. ; Esquisse du Mystère de la Foi, p. 111 sq. ;
Les offrandes de Messe, Paris, 1924. flanc opinionem : upp obarunt : Gregorianuni, jun 1922, p. ; 07 sq. ; Revue des < u estions liturgiques et paroissiales,
sept. 1922, p. 166 sq. ; Civilta? Cattolica, lxxiv, 3, p. 137 sq. ; Recherches
de science religieuse, xm, p. 362 sq. ; Dublin Revie <·, oct. 1925, p. 171 sq. ;
improbarunt : Revue ccc. de Li ge, nov. 1925, p. 133 sq. ; Revue dominicaine.
Montréal, oct. 1926, p. 553 sq., etc. Cf. Ami du Clergé, 1925, p. 162 sq. ;
1927, p. 284 sq. ; 1930, p. 216 sq.
(3) At Episcopus nullum imponere potest tributum super eleemosynis
Missarum sive manualium sive fundatarum (c. 1506).

178

MISSA APPLICANDA RATIONE STIPENDII

quadragenaria, ad normam cc. 27 et 28 inducta et universam
spectans diœcesim. Hac autem consuetudine minime ligatur
Episcopus qui potest taxatam a consuetudine eleemosynam
vel imminuere vel augere, secundum quod nimiam vel insuffi­
cientem illam habeat.
c) « Etiam religiosi, licet exempti, circa stipem manualem
stare debent decreto Ordinarii loci aut dioecesis consuetudini. »
(C. 831, §3.)
d) « Sacerdoti fas est oblatam ultro majorem stipem pro·
Missa* applicatione accipere; et. nisi loci Ordinarius prohi­
buerit, etiam minorem » (c. 832) ; consuetæ enim taxa*. remis­
sio aliis sacerdotibus nocere potest.
Stipendium vero majus taxa sacerdos exigere nequit : pecca­
ret enim contra Ecclesia* legem ; læderet justitiam commuta­
ti vam, quia taxa repræsentat sustentationem debitam sacer­
doti ; et consequenter, deberet restituere excessum (piem
exegisset.
Attamen plus exigere æquum esi, si Missæ celebrationi
adjungatur extrinsecus labor, puta cantus, hora inconveniens,
iter longum, etc.
III. — Accepto stipendio, sacerdos ad Missam tenetur appli­
candam cum omnibus circumstantiis.
1° Ad Missam applicandam tenetur.
196. a) Halio. - Intervenit enim inter sacerdotem et prae­
bentem stipendium, pactum ex utraque parte onerosum et
obligans ex justitia, uti modo monuimus. Ct. supra, n. 193.
b) Gravitas obligationis. - 1) Sacerdoti gravem esse hanc
obligationem, etsi stipendium sit exiguum, modo tamen non
ita exiguum ut Missa potius gratis et ex mera liberalitate
celebrari videatur, tenent generatim theologi. Et merito, quia
obligationis gravitas dijudicari postulat ex materia debita;
porro sacerdos, dato aut promisso stipendio, debet ex justitia
applicationem Misso·. qua· profecto constituit materiam summe
gravem. — 2) E contra, fidelis, (pii postulavit Missam, tenetur
quidem ex juslilia solvere stipendium, sed graviter aut leviter
juxta eleemosyna· promissa· quantitatem, sicut in materia
furti.
c)Exsecutio obligationis.
Ratione stipendii accepti
obligatur sacerdos, usquedum Missa celebrata fuerit, et obii-

MISSA APPLICANDA RATIONE STIPENDII

179

gatio non cessat, « licet sine culpa illius (pii onere celebrandi
gravatur, Missarum eleemosyna? jam perceptæ perierint ’>
(c. 829).
2° Ad Missam tenetur cum omnibus circumstantiis quæ
stipulatæ fuerunt.
197. A) Cum circumstantia numeri. — « Tot celebrandæ
et applicanda? sunt Missa?, quot stipendia etiam exigua data
et accepta fuerint » (c. 828). Quodsi, inscio sacerdote, stipendia
minora taxa tradita fuerint, sacerdos potest illa immittere
in capsam eleemosynarum pro Missis celebrandis vel ad
Ordinarium transmittere. — Nemo autem potest, hac in
obligatione, inniti doctrina quæ tenet sacrificium pro multis
applicatum æque singulis prodesse ac si pro uno applicaretur ;
nam. — ex una parte, hæc doct rina est tantum probabilis,
et debito justitiæ satisfieri nequit solui ionc probabili. —
ex alia parte, adest expressa declaratio Ecclesiæ.

Hinc :
a) Quoties pluries in die celebrat, si unam Missam ex titulo
justitiæ applicet, sacerdos, praeterquam in die Nativitatis
Domini, pro alia eleemosynam recipere nequit, excepta aliqua
retributione ex titulo extrinseco.{c. 824, § 2).
b) Non licet : 1) eleemosynam recipere pro Missa quæ alio
titulo debetur et applicatur ; 2) duplicem eleemosynam pro
ejusdem Missæ applicatione accipere ; 3) alteram recipere elee­
mosynam pro sola celebratione, alteram pro applicatione ejus­
dem Missæ, nisi certo constet unam stipem oblatam esse pro
celebratione sine applicatione (c. 825, 2°, 3°, 4°).
c) Neque licet Missam applicare ad intentionem illius qui
applicationem, oblata eleemosyna, petiturus est, sed nondum
petiit, et eleemosynam postea datam retinere pro Missa antea
applicata (c. 825. 1°) ; nisi forte in casu ubi oblator monitus
rem ratam habeat ( Vermeersch, n. 297. 3).
d) Si quis autem pecuniæ summam obtulerit pro Missarum
applicatione, non indicans earumdem numerum, hic supputetur
secundum eleemosynam loci in quo oblator morabatur, nisi
aliam fuisse ejus intentionem legitime præsumi debeat (c. 830).
B) Cum circumstantia temporis. — a) Missæ pro quibus
celebrandis tempus ab oblatore expresse praescriptum est,
eo omnino tempore sunt celebranda?.
Si oblator nullum
tempus pro Missarum manualium celebratione expresse
praescripserit : Missa* pro urgenti causa oblata* quamprimum

V

180

MISSA APPLICANDA RATIONE STIPENDII

tempore utili sunt celebrandæ (c. 834, § 1 et § 2, 1°). Anticipata
vel postposita celebratio erit semper illicita et interdum inva­
lida, nempe, cum finis intentus jam attingi nequeat, v. g. si
infirmus, pro quo applicanda erat Missa, convaluit aut mor­
tuus est ; tunc eleemosyna restituenda est. et monendus
oblator de Missa non celebrata.
b) In aliis casibus Missæ sunt celebranda; intra modicum
tempus pro majore vel minore Missarum numero (c. 834. §2,2°).
Hoc autem « intra modicum tempus » intelligi potest, quoad
manuales Missas, juxta decretum « I t debita ». 11 Maii 1904 :
unus mensis scilicet pro una Missa, semestre pro centum Missis.
Inter autem ha*c duo extrema longius vel brevius conceditur
temporis spatium secundum majorem vel minorem numerum
Missarum, non mathematice quidem, sed mora liter æslimandum. Dilatio vero unius alterius ve mensis ultra tempus legiti­
mum gravis putatur.
c) Quodsi oblator arbitrio sacerdotis tempus celebrationis
expresse reliquerit, sacerdos poterit, tempore (pio sibi magis
placuerit, eas celebrare (c. 834. § 3). firmo præscripto c. 835.
juxta quem « nemini licet tot Missarum onera per se celebran­
darum recipere quibus intra annum satisfacere nequeat », nisi
aperte constet offerentes, copiam Missarum jam acceptam
noscentes, permittere ut ultra annum differatur celebratio.
d) « In ecclesiis in quibus ob fidelium peculiarem devotio­
nem Missarum eleemosyna; ita affluunt, ut omnes Missæ cele­
brari ibidem debito tempore nequeant, moneantur [idelest
per tabellam in loco patenti et obvio positam. Missas oblatas
celebratum iri vel ibidem, cum commode poterii, vel alibi r
(c. 836). 1Ί id quidem valet Ium de Missis legendis Ium de
Missis cantandis (Acia . I. S.. vol. XIII. p. 301 sq., ex S. ( '. Cone.
9 Jul. 1921).
C) Cum circumstantia loci. —a) Circumstantia loci, nempe

ecclesiæ et altaris, gencralim non obligat sub gravi. Levissime.
tantum obligatur celebrans si certo constet illum, qui postulat
Missam, nullam habere specialem rationem eligendi talem
ecclesiam vel hoc altare. Sed specialis ratio semper pra‘sumitur
nisi contrarium constet, et tunc peccatum sacerdotis, præsertim
si celebret in templo sed non in altari determinato, erit veniale
a quo rationabilis causa excusare potest.
b) 1 ixi : generalim. — Nam : 1) Si præbens stipendium
magnopere intendat hanc specialem ecclesiam aut hoc particulare

DE TRANSMISSIONE STIPENDIORUM

181

altare, graviter peccat celebrans, irno stipendium restituere
tenetur, si locus principaliter intentus fuerit (Mare, n. 1616). —
2) Qui promisit celebrare in altari privilegialo in alio altari
celebrans, non satisfacit obligationi, nisi sit bonæ fidei aut
privilegium babeat personale. Nec compensatio f eri potest
lucrando indulgentiam plenariam defuncto applicabilem (1).
quippe indulgentia ollaris privilégiait ceteris indulgentiis ple­
nariis habet certiorem effectum, cum ipsimet sacrificio Missæ
annectatur, nec ullam requirat dispositionem in sacerdote
lucrante. Tenetur ideo sacerdos, non quidem ad restituendam
eleemosynam, neque ad novam applicationem Missæ in altari
privilegiato, sed ad applicationem indulgentiae altaris privilé­
giait, si tamen ex tenore indulti indulgentia non debeat applicari
illi animæ pro qua applicatur Missa.
Si quæ autem conditio apponitur impossibilis aut illegitima.
monendi sunt fideles eam non posse impleri.
D) Cum circumstantia qualitatis Missæ. — a) Eæ
celebrandæ sunt Missæ qua? petuntur, nempe de Requiem,
de B. Virgine, de Sancto : sed circumstantia qualitatis Missæ
plerumque ex se levem tantum obligationem inducit, nisi offerens
stipendium expressam voluntatem signif caverit de tali Missa.
b) Si autem expresse petitur non tantum applicatio Missæ.
sed lalis Missa, v. g. de I equie. votiva, cantata, solemnis. etc..
valide quidem applicaret sacerdos aliam Missam, sed adhuc
teneretur celebrare Missam quæ fuit expresse intenta, absque
tamen applicatione fructus specialis, at cum applicatione suffra­
giorum quæ orintur e ritu, cantu vel solemnitate Missæ (S.
In­
dulge 11 Apr. 1840 ; S. R. F., 2 8 Sept. 1872, 13 Jun. 1899, ad 4).
Juxta decretum S. Ofi'cii (sect, de Indulgentiis), 19-20 Feb.
1913, » ad Altaris privilégiât! indulgentiam lucrandam, non
amplius in posterum, sub poena nullitatis. requiritur Missa de
requie aut de feria vel vigilia cum oratione defuncti propria ; id
tamen laudabiliter f t. cum licet ac decet, pietatis gratia erga
defunctum (2) ».
E) ( UM CIRCUMSTANTIA PERSONALIS CELEBRATIONIS. — Si
tamen id expresse fuerit petitum. Quo in casu, sacerdos, cui
oblatum est stipendium, tenetur ipse saltem sub levi. Missam
optatam celebrare ; peccaret enim mortaliter, si id graviter
ferat oblator, v, g. propter pietatis singularis famam hujus
sacerdotis.
Corollaria.
*
I. — De transmissione stipendiorum.
198. 1° Ordinario. —■ « Omnes et singuli administratores
causarum piarum aut quoquo modo ad Missarum onera im(1) Nisi sacerdos bona fide errorem commiserit, S. C. Indulg. in Brioc ,
22 Febr. 1847, ad 3 ; A. A. S., vol. 18, p. 94.
(2) A. A. S., vol. V, p. 122.

182

DE TRANSMISSIONE STIPENDIORUM

plenda obligati, sive ecclesiastici sive laid, sub exitum cujuslibet
anni-, Missarum onera quibus nondum fuerit satisfactum, suis
Ordinariis tradant secundum modum ab his definiendum. —
Hoc autem tempus ita est accipiendum ut in Missis ad instar
manualium obligatio eas deponendi decurrat a fine illius anni
intra quem onera impleri debuissont ; in manualibus vero,
posl annum a die suscepli oneris, salua diversa offerentium
voluntate. » (C. 841.)
1) Ordinarius intelligitur : pro saecularibus et laicis, Ordina­
rius loci, pro religiosis, Superior major, si pertineant ad religio­
nem clericalem exemptam ; secus, pro ipsis etiam, Ordinarius
loci, ad normam c. l‘J8, § 1. — 2) Annus intelligitur annus
civilis. Hinc Missæ ad inslar manualium tradendæ sunt Ordi­
nario, sub fine mensis Decembris hujus anni ; manuales vero,
posl 12 menses completos a die oneris suscepti, quod moraliter
tamen accipiendum est. ■—- 3) Salva diversa offerentium volun­
tate. — Nam si ex voluntate offerentium, sive explicita sive
implicita, adhuc currit concessum tempus pro oneribus Missarum
adimplendis, nulla est obligatio ea transmittendi. — 4) Sacerdos
ipse, ne careal eleemosynis Missarum, polesl, in line anni, aliquas
ex hujusmodi Missis retinere (1). — 5) Hæc obligatio gravis est.
199. 2° Alii sacerdoti. — a) « Qui Missas per alios celebrandas
habet, eas quamprimum distribuat, firmo praescripto can. 841 ;
sed tempus legitimum pro earumdem celebratione incipit a die
quo sacerdos celebr alurus easdem receperit, nisi aliud constet. »
(C. 837.) Nisi aliud consist. nisi nempe agatur de Missis oblatis
pro urgenii causa vel offerens tempus celebrationis expresse
determinaverit.
3
b) « Qui habent Missarum numerum de quibus sibi liceal libere
disponere, possunt eas tribuere sacerdotibus sibi acceptis, dum­
modo probe sibi constet eos esse omni exceptione majores vel
testimonio proprii Ordinarii commendatos. » (C. 838.)
Ad quaestionem autem utrum, post can. 838. adhuc prohiberi
possil Missas celebrandas dari extra uniuscujusque dioecesis
ambitum, absque Ordinarii promissione ?
Sic respondit S. C. C. (· ) : « Quoad Missas fundulas, vel ad
inslar manualium, vel manuales datas inluilu Causæ pise,
affirmative ; iu reliquis servetur can. 838 Cod. j. canonici. »
Prima responsione servatur specialis auctoritas, quam in certa
stipendia possidet Episcopus ex jurisdictione et alta adininistratione, quæ ei competit respectu multarum Ecclesiarum et
locorum piorum. Stipendia enim dari vel legari possunt tum
personis tum locis.
ta·!
Altera vero responsione servatur sacerdoti liberius utendi jure
sibi concesso can, 838. Ceterum postulat ordo caritatis ut
(1) Bargilliat, Les honoraires de messes.
(2) .4. Λ. S., vol. XIII, p. 328. — 19 Febr. 1921.

DE TRANSMISSIONE STIPENDIORUM

183

primum subveniatur sacerdotibus propriæ dioecesis qui eleemo­
synis Missarum carere possint.
Quinimo « si, in aliquibus adjunctis, necessitas peculiaris
dioecesis exigere videatur ut stipendia extra diœcesim non
efferantur, poterit per indultum S. Sedis, ad petitionem singu­
lorum Ordinariorum, huic necessitati, pro circumstantiarum
diversitate provideri » (1).
c) « Qui Missas a fidelibus receptas aut quoquo modo suæ
fidei commissas aliis celebrandas tradiderint, obligatione tenen­
tur usque dum acceplalæ ab eisdem obligationis et recepti sti­
pendii testimonium obtinuerint. » (C. 839.) — Usque dum
acceplalæ... obligalionis... — Nunc ideo non tenentur sacerdotes,
sicuti antea, usquedum peraclæ celebrationis lidem non sint
assecuti. — Testimonium autem sufficit orale vel scriptum vel
per lesles fide dignos transmissum, sed melius est litteras exigere
cum fide exhibitionis et receptionis.

200. 3° Clericis Orientalibus. — .Jam a die prima mensis
Aprilis 1930, nullus Ordinarius (Ecclesiæ Latinæ) ullo modo
concedere potest vel permittere ut a clerico orientali, cujusvis
ordinis et dignitatis, « quælibel collecta in sua dicione fiat, sive
pecuniæ, sive Missarum stipendiorum, ne in casu quidem quo
stipem quæritans litteras commendatitias vel quælibet docu­
menta aliorum Ordinariorum et cujusvis dignitatis ecclesiastica
exhibeat, non exclusis iis quoque documentis quæ exhibeantur
uti prolata ab ipsa S. Congregatione pro Ecclesia orientali. »
Excipitur tamen casus (rarissimus) quo ipsemet Ordinarius
a S. Sede praemonitus fuerit : 1) vel directe, si nempe ipsa S. Cong.
pro Ecclesia Orientali, cujus solius est hanc dare licentiam eam
concedere judicavit « propter adjuncta omnino particularia et
ex causa prorsus extraordinaria ». ipsummd expresse certiorem
fecit de ’icentia concessa ; 2) vel per Legatum R. Pontificis, sive
Nuntium, sive Delegatum Apostolicum.
« Itemque, neque Ordinarii, neque ecclesiarum redores pote­
runt istiusmodi orientalibus vel iis qui se dictitant orientales,
stipes Missarum suppeditare seu quomodolibet concedere. »
« Quod si fecerint, ipsi respondere tenentur de Missarum
celebratione, et pro modo culpæ, de auxilio iis præstito quoad
pecuniam et stipendia
seu
intentiones
Missarum
collecta
»
(2).
X
201. 4° Stipendia integra sunt transmittenda. — A. Quoad
Missas manuales. — « Qui Missarum stipes manuales ad alios
transmittit, debet acceptas integre transmittere, nisi aut oblator
expresse permittat aliquid retinere, aut certo constet excessum
supra laxam diœcosanam datum fuisse intuitu personae. ■>
i

(C.840, §1.)
(1) Id., ibid.
(2) Deer. S. Cong, pro Ecc. Orient., 7 jan. 1930 ; .1. J. Λ'., 1930, p. lOS-110.

484

DE TRANSMISSIONE STIPENDIORUM

a) iloc in casu enim excessus est potius donum superadditum
stipendio quam pars stipendii. — b) Qui acceptas eleemosynas
Missarum ad alium celebrandas mittit, potest relinere expensas
necessarias pro expeditione, salvo numero Missarum. — c) Si
excessus stipendii sit jus stolæ (c. 1410) aut pars congruæ parochialis. licet Missam alteri sacerdoti committere, attributa
eleemosyna ordinaria loci sive pro Missis lectis sive pro Missis
cantatis. — d) Si sacerdos Missam celebraturus, partem sti­
pendii sponte (1) cedat, licite hæc pars retineri aut acceptari
potest a transmittente.
Præter hos casus, sacerdos retinens partem stipendii, facit
peccatum conlra justitiam. peccatum quidem grave ex genere
suo, admittens scilicet levitatem materiæ, et tenetur restituere.
Attamen : 1) « Si qua ecclesia paupertate laborat, potest Ordi­
narius permittere ut a sacerdotibus qui in proprium commodum
inibi celebrant, propter utensilia ceteraque ad Missæ sacrifi­
cium necessaria, moderata stipas exigatur. » (('. 1303. § 2.) —
Quæ videlicet non excedit valorem expensarum ipsius celebra­
tionis Missæ (?).
2) Sed « sine nova et speciali S. Sedis venia (quæ non dabitur
nisi ante constiterit de vera necessitate et cum debitis et
opportunis cautelis), ex eleemosynis Missarum quas Odeles
celebrioribus Sanctuariis tradere solent, non licet quidquam
detrahere ut ipsorum decori et ornamento consulatur » (3).
B. Quoad Missas ad instar manualium. —« In Missis ad instar
manualium, nisi obstet mens fundatoris, legitime relinetur
excessus et satis est remittere solam eleemosynam manualem
dioecesis in qua Missa celebratur, si pinguis eleemosyna locum pro
parte teneat dotis, beneficii aut causæ piæ. » ((*.. 840. § 2.)
Fundator enim non solum Missas voluit celebrandas, sed
etiam servitio ecclesiæ illius ac proinde ejus beneficiariis pro­
desse voluisse censetur. Nec tribuenda est extraneo celebranti
eleemosyna consueta loci ubi Missæ fundatæ sunt, sed sufficit
eleemosyna dioecesis in qua Missa celebranda traditur.
C. De mutatione intentionum. — « Possunt sacerdotes inten­
tiones Missarum inter se commutare retentis respectivis sti­
pendiis etiam inaequalibus cum alterius aliter stipendio ex toto
renuntiet, et abusus sit difficilior (4). » — « Improbanda tamen
foret studiosa pinguioris stipendii captatio, si nempe frequenter,
(1) Ideo nec rogatus nec interrogatus. Cf. Ami du Clergé, 17 Dec. 1925,
p. 807 sq. ; 1927, p. 301 sq.
(2) Cf. Vermeersch, n. 300, 6 ; Cappello, n. 708. Cf. Act. A. Sedis, vol. XIII,
p. 532 sq. ; S. C. Cone., 16 Apr., 1921.
(3) Decr. Ut debita, 11 .
■») Idem sentit Cappello, n. 681, conlra Gasparri, n. 610, S. Alph., n. 322
et alios, * quia aliud est partem stipendii retinere et aliud permutare Missam
et diem cum eo qui sponte consentit ».
I

DE MISSARUM ANNOTATIONE

185

conquirendo pinguia stipendia, tibi hujusmodi lucra com­
pares ” (1 ).

II. — De stipendiorum mercimonio.
202. « A stipe Missarum quælibel etiam species negotiationis
vel rmrcaturæ omnino arceatur. » (C. 8’27.)
Quam doctrinam ita exponit 1 ecretum « Ll debita » :
1) Nemini licet stipendia Missarum colligere ut ex eis lucrum
capl(t. sive ex cambio monetæ, sive obtentis Missis minore
stipendio, sive partem sibi retinendo, post obtentum celebran­
tium consensum.
2) Non licet stipendia a Missæ celebratione separare neque
,illa in alias res commutare aut imminuere, sed celebranti ex
integro in specie sua sunt tradenda (1 ecr. Lt debita, n. 9).
Id tamen intelligendum est de eleemosynis Missarum jam
acceptis a 1 delitus vel locis piis ; nam licitum videtur iis qui
Missas petant ad propriam suam intentionem, stipendia solvere
dando vel pecunias vel alias res. v. g. libros.
.3) Licita videtur permutatio eleemosynarum Missæ cum victu
et servitio (pensione), dummodo non sit excessus aut alius
abusus, super quo Ordinarii est vigilare.
4) Non licet etiam in favorem piorum operum, partem
stipendii retinere, nisi adsit indultum pontil cium ; at sacerdotes
possunt, si. non rogali, id sponte velint, Missam gratis applicare
in subsidium alicujus pii operis (2).
III. — De poenis contra delinquentes.
203. Qui deliquerint contra præscriptum : — vel canonis 827,
quo quælibet negotiationis species a stipe Missarum arcetur —
vel c. 8‘ 8. quo tot jubentur celebrari et applicari Missæ quot
fuerint accepta stipendia. — vel c. 840, § 1 statuentis stipes
manuales Missarum integre transmittendas esse celebrantibus,
« ab Ordinario, pro gravitate culpæ puniantur, non exclusa, si
res ferat, suspensione aut beneficii vel officii ecclesiastici pri­
vatione, vel, si de laicis agatur, excommunicatione. » (c. 2324.)

• IV. — De Missarum annotatione et Episcoporum seu Supe­
riorum offfeio.
204. a) Principium generale. —· « Jus et officium advigilandi
ut onera Missarum adimpleantur, in ecclesiis sæcularium, perti­
net ad loci Ordinarium ; — in religiosorum ecclesiis, ad cornm
Superiores. » (C. 842) (3).
~
(1) Vermeersch, n. 300, 2.
(2) Cappello, n. 680 ; Vermeersch, n. 21, 297, 6 ; Ferrerès, Ce qu'il faut,
observer et éviter dans la célébration des messes manuelles, Paris, Bonne
Presse, éd. 3, p. 64 sq.
(3) Hoc jus et officium exerceri potest quoad Missas tum fundatas tum
manuales.

186

DE MISSARUM CONDONATIONE

b) In specie, —> 1) Ordinarii tenentur obligatione, singulis
saltem annis, sive per se ipsi sive per alios, recognoscendi libros
peculiares, in quibus Missarum receptarum numerum, inten­
tionem, eleemosynam et celebrationem, accurate notare debent
rectores ecclesiarum aliorumque piorum locorum, sive saecula­
rium sive religiosorum, in quibus eleemosynæ Missarum recipi
solent. (C. 843.)
2) « Ordinarii quoque locorum et Superiores religiosi qui
propriis subditis aliisve Missas celebrandas committunt, quas
acceperint Missas cum suis eleemosynis cito in librum per
ordinem referant, curentque pro viribus ut quamprimum cele­
brentur. » (G. 844, § 1).
3) « Imo omnes sacerdotes, sive sæculares sive religiosi, debent
accurate adnolare quas quisque Missarum intentiones receperit,
quibusve satisfecerit. » (c. 844, § 2.)
V. — De Missarum condonatione et reductione.
205. 1° Notio generalis. — 1) Condonatio Missarum respicit
tempus praeteritum, et est relaxatio Missarum seu manualium
seu fundatarum, quæ ex justitia celebrandæ erani et celebratæ
non fuerunt. — 2) lïeduclio Missarum respicit tempus futurum,
et est imminutio quædam numeri Missarum quæ in posterum
sunt celebrandae.
2° De condonatione Missarum. — Solus S. Ponlifex— nisi
hanc potestatem Episcopo expresse fecerint oblatores vel fun­
datores — condonare potest seu relaxare Missas.
Nam : 1) solus pro Sacris omissis supplere valet ex thesauro
Ecclesiæ ; 2) solus potest immutaro piam voluntatem fidelium
sive viventium sive mortuorum acceptatam per quasi-contractum.
H
Condonatio autem non conceditur, nisi : 1) omissio Missarum
ex bona fide facta fuerit, et non sub spe malitiosa absolutionis
obtinenda' ; 2) reditus qui supersunt non sufficiant supplendis
omissionibus ; 3) si agatur de Missis manualibus, sacerdos vel
nullo modo possit Missas omissas celebrare (mortuus, absque
hæreditate) aut id valeat, sed tantum cum gravissimo incom­
modo (maxima egestas). — Denique, semper cum concessa
condonatione, imponitur salutaris poenitentia et præsertim,
onus celebrandi determinatum Missarum numerum (1).
3° De Deductione Missarum. - - a) « Ultimarum volunta­
tum reductio, moderatio, commutatio, quæ fieri ex justa tantum et
necessaria causa debent, Sedi Aposlolicæ reservantur, nisi
fundator hanc potestatem etiam Ordinario loci expresse con­
cesserit. » (C. 1517, § 1.)
Item >■ reductio onerum qua' pias fundationes gravant, uni
Sedi Aposlolicæ reservatur, nisi in tabulis fundationis aliud
(1) Gasparrl, n. 615 ; Many, l'ræl. de Missa, η. 81.

DE MISSARUM TRANSLATIONE

181

0

expresse caveatur, et salvo præscripto c. 1517, § 2 ». (C. 1551,
§1.)
b) « Si tamen exsecutio onerum impositorum, ob imminutos
reditus aliamve causam, nulla administratorum culpa, impossi­
bilis evaserit, tunc Ordinarius quoque, auditis iis quorum inter­
est, et servata, meliore quo fieri potest modo, fundatoris volun­
tate, poterit eadem onera æque imminuere, excepta Missarum
reductione, quæ semper Sedi Apostolicæ unice competit. »
(C. 1517, §2.)
Ilatio est quia solus S. Pontifex potest supplere ex thesauro
Ecclesiæ : 1) fructum propitiatorium, satisfactiones nempe
<'lirisli et Sanctorum applicando iis quibus fuissent applicatæ
Missæ ; 2) fructum impetratorium, dirigendo in hunc finem
preces quæ nomine Ecclesiæ fiunt.
c) Potest tamen Episcopus Missarum reductionem efficere :
1) Ex speciali induito, sed indulti clausis omnino stare, debet.
Hinc : « Indultum reducendi Missas fundatas non protenditur
nec ad alias Missas ex contractu debitas nec ad alia opera
piæ fundationis. » — « Indultum vero generale reducendi onera
piarum fundationum ita intelligcndum est, nisi aliud constet,
ut indultarius potius alia onera quam Missas reducat. » (C. 1551,
§§ 2 et 3.) — 2) Si testator hanc facultatem ei tribuerit (1). —
3) Si fundatio, nondum acceptata, non respondet numero Missa­
rum juxta consuetam eleemosynam. Ita multi.
A. B. —- Reductio vel condonatio Missarum conceditur :
pro foro interno, a S. Poenilenliaria ; pro foro externo, a S. C.
Concilii et pro locis Missionum a S. C. de Propaganda Fide;
pro fidelibus autem ritus orientalis, a .S. ('. pro Ecclesia Orientali.

VI. — De translatione Missarum.
206. Translatio vocatur facultas a Superiore concessa, qua
permittitur Missas tempore et loco determinato celebrandas
alio tempore et loco celebrari.
Neque quoad tempus neque quoad locum vere dispensare
valet Episcopus : agitur enim de commutatione piæ voluntatis,
quæ fieri non potest nisi a suprema auctoritate ecclesiastica.
(Cc. 1517, 1551.)
Attamen : a) Quoad translationem loci, justa de causa, Epis­
copus fure proprio Missas ad aliam ecclesiam vel ad aliud altare
transferre potest : 1) si fundator expresse ei hanc facultatem
tribuerit ; 2) si ecclesia, in qua Missæ erant celebranda1, « nullo
modo ad cultum divinum adhiberi possit et omnes aditus inter­
clusi sint ad eam reficiendam. » (C. 1187.)
b) Quoad translationem vero temporis, Episcopus declarare
tantum valet, hoc vel in illo casu, haberi causam justam excu­
santem. — Facile autem conceditur dispensatio a S. Sede,
(1) Comm. ini. Cod., 14 jul. 1922 ; A. A. S., 1922, p. 529.

188

DE BINATIONE

.

si constat offerentem voluisse tantum Missam ; difficilius vero,
si e contra certum est eum voluisse speciatim locum.

!

VII. — De Binatione.
207. 1° Principium. — « Excepto die Nativitatis Domini et
die Commemorationis omnium l.delium defunctorum, quibus
facultas (1) est ter offerendi Eucharisticum Sacrificium, non
licet Sacerdoti plures in die celebrare Missas. » (C. 806,'§ 1.)
2° Facultas binandi. —Attamen, diebus dominicis tantum
et festis de præcepto non suppressis, « ex apostolico induito
aut potestate facta a loci Ordinario » licet quandoque duas
Missas celebrare.
Sed : 1) Requiritur vera licentia, qua non pollet sacerdos nisi
ei expresse vel æquivalenter concedatur a S. Sede aut ab Ordi­
nario (Episcopo, Vicario Generali, Vicario Capitulari, Admi­
nistratore apostolico, Abbate aut Praelate nullius, juxta casus).
2) Requiritur vera necessitas, scilicet, cum, propter penuriam
sacerdotum, notabilis pars fidelium Missæ adstare non possit
(c. 806, § 2) ; v. g. : a) quando sacerdos duas regit parcecias
distantes, nec populus facile potest in eadem ecclesia conve­
nire ; b} quando una tantum habetur paroecia et ecclesia, nec
omnes parochiani possunt simul eamdem Missam audire, sive
propter loci angustias, sive propter alias causas, nec adest
alius sacerdos.
3) Si urgeat vera necessitas et recursus ad Episcopum sit
impossibilis, altera Missa, ex praesumpta licentia, celebrari
potest. — Si presbyter, cui ab Ordinario concessa est facultas
binandi, nequit celebrare, alius, eum supplens, potest bis
Sacrum facere.
4) Si tantum utilitas habetur privata aut etiam publica,
semper requiritur indultum apostolicum.
■
5) Item, ut sacerdos, etiam ratione cujuscumquc necessitatis,
1er in die celebrare valeat, requiritur indultum apostolicum.
6) « Sacerdotes qui, contra praescripta c. 806, § 1, 808, prae­
sumpserint Missam eodem die iterare vel eam celebrare non
jejuni, suspendantur a Missæ celebratione ad tempus ab Ordi­
nario, secundum diversa rerum adjuncta, praefiniendum. n
(C. 2321.)
.■
3° De Stipendio hujusmodi Missarum. — In die Nativitatis
Domini, tria stipendia accipere licet. (C. 824, § 2.)
In die autem Commemorationis Defunctorum, unum tantum
stipendium permittitur : 2· enim Missa dici debet in suffragium
omnium fidelium defunctorum, et 3a ad mentem R. Pontificis,
absque ullo stipendio (2).
I
Aliis autem diebus, sacerdos non debet duo stipendia accipere.1
2
(1) Hæc facultas non competit sacerdotibus ritus orientalis.
(2) Bened. XV, Const. Incruentum altaris, 10 Aug. 1915. A. A. ό1., vol. VII,
p. 401 sq.

DE MISSIS GREGORIANIS

189

Non raro tamen, ex induito S. Pontificis, licet alterum stipen­
dium accipere, dummodo integrum ad Episcopum transmittatur,
in favorem causæ piæ (1) ; rarissime vero, ratione paupertatis
ipsius celebrantis.
Potest autem sacerdos, per 2‘m Missam, satisfacere obliga­
tioni caritatis vel .gratitudinis —et, intuitu laboris et incom­
modi extrinseci, aliquam renumeratio tern accipere, prudenti
Episcopi arbitrio determinandam : — imo et exigere restitu­
tionem expensarum, quas forte habeat, puta pro equo vel
curru, etc., occasione binationis. (A. A. S., 1924, p. 116.)
Quoad ritum servandum in casu binationis, consulantur :
S. C. Ilii., 12 Sept. 1857 et libri liturgici.

VIII. — De Missis gregorianis.
208. a) Origo. — S. Gregorius (Dialog., 1. IV, c. 55) narrat
monachum quemdam e Purgatorio liberatum fuisse die ipsa
qua trigesima Missa pro ipso, absque interruptione, celebrata est.
Unde usus tricenarius Missarum et persuasio fidelium qui
libenter et pie credunt has 30 Missas, ex divinæ misericordiæ
beneplacito et acceptatione, ipso S. Gregorio intercedente, adeo
efficaces esse ut anima pro qua, continuis diebus offeruntur,
e Purgatorii igne, Missis completis, certo et immediate eripia­
tur. — Hanc fiduciam de speciali efficacia tricenarii gregoriani
piam et rationabilem declaravit Ecclesia (2) ; at inde non
sequitur infallibiliter liberari animam Purgatorii pro qua hæ
Missæ dicuntur.
b) Conditiones. — 1) Requiruntur dies continui, absque ulla
interruptione, et numero triginta. Hinc non satisfacit sacerdos,
qui bis vel 1er in eadem die, celebrat per se vel per alium. Quodsi
impediatur, alium sibi substituere tenetur. 2) Non exigitur
Missa de requie, quæ tamen poterit laudabiliter legi, pietatis
gratia erga defunctum, dieftus quibus licet et decet (3).
c) In praei. — 1) Sola S. Sedes interruptionem aliquam con­
cedere valet, sic jam non obstat virtuti tricenarii interruptio
trium dierum in fine Hebdomadae Majoris (4). 2) Si autem
interrumpatur Missarum celebratio, absque ulla culpa sacerdotis,
puta ob distractionem, morbum, etc. ; duo casus haberi possunt :
vel omissio tit in initio tricenarii, quod tunc simpliciter est de
integro repetendum, nisi oblator monitus rem non exigat : vel
omissio lit post decem vel viginli Missas jam celebratas, tunc
(1) Loci Ordinarius vi induili apostolici adigere valet presbyteros ut
Missam binatam vel pro populo dispensatam applicent in favorem piæ causæ.
<$’. C. C., 8 Maii 1920 ; A. A. 5., 1920, p. 536 sq.
(2) 6'. C. Indulg., 15 Mart. 1884.
(3) Dccr. S. Off., 12 Dec. 1912. A. A. S., vol. V, p. 32 sq.
(4) Sic, 26 Maii 1918, 0\ Pœnitentiaria, permisit ut, 29 Jun. hujus anni,
sacerdotes tricenarium interrumperent ut Missam, ad intentionem S. Pon­
tificis, pro pace celebrarent.

190

DE MISSIS GREGORIANIS

oblator de re facienda consulatur, si id prudenter et facile fieri
possit ; secus ad S. Pœnilenliariam recurrendum est (1). —
Juxta quosdam tamen, sacerdos qui interruperit uno tantum die
omnino inculpabiliter, v. g. si subito ægrotaverit, vel si materia
invalida celebraverit, nec sacerdos alius præsto sit, non tenetur
iterum incipere totum tricenarium; satis est ut compleat nume­
rum trigesimum aut unam addat vel duas Missas numero pleno(2).
(1) Nonnulli putant, hoc in casu, sufficere ut Missa detur celebranda
sive ad altare gregorianum Romæ in monte Cœlio, sive ad altare privilegialum ad instar, nam, teste S. Indulg. Cong., hoc altare majorem habet
efficaciam quam habent altaria privilegiata ordinaria ; sed solus modus
vere securus est ad S. Poenitentiam recurrere. Observa jam amplius non
concedi altaria privilegiata ad instar, neque dari privilegium personale
altaris gregoriani e ad instar » ; quodsi olim talis concessio forsitam facta
fuerit, habenda est ut concessio altaris personalis simpliciter privilegiati.
Cf. Vermeersch, n. 304 ; Cappello, n. 769. — S. C. Indulg., ‘24 aug. 1888,
prohibuit celebrari, pro vivis, tricenarium rregorianum. A. A. S., t. XXI,
P· 54/
(2) Ami du Clergé, 1923, p. 4 58.

APPENDIX

DE PRÆCIPU1S BEGULIS LITUKfilClS DE MISSA
Tempus Missæ celebrandæ.
209. 1° Dies. — « Missæ sacrificium omnibus diebus celebrari
potest, exceplis iis qui proprio sacerdotis ritu excluduntur. »
(C. 820.)
Jamvero, ritu romano : 1) Missa sub gravi prohibetur feria VI
in Parasceue, nec dicitur nisi Missa præsanctilicatorum, quæ
non est vera Missa. Si tamen, casu vix practico, deficerent
hostiæ consecratæ, hac die etiam licet Sacrum facere ne infirmus
sine Viatico moriatur ; 2) Foria V in Cee na Domini et in Sabbato
Sancio, per se non permittitur nisi Missa Officio divino con­
juncta (1).
2° Hora. — A) « Missæ celebrandæ initium ne fiat citius quam
una hora ante auroram vel serius quam una hora post meri­
diem. » (C. 821, § 1.)
a) « Nomine auroræ intelligitur initium illius claritatis quæ
præcedit ortum solis et quæ ipsomet ortu solis terminatur.
Aurora incipit diverso tempore pro diversa latitudine ; et in
eadem latitudine incipit diverso tempore pro diversis anni
partibus. Astronomi est auroram determinare. In omnibus
directoriis divini officii apponi solet tabella indicans auroram,
quam sacerdos tuto sequi potest in Missæ celebratione » (2).
b) In horis computandis, in privata Missæ celebratione, sequi
licet tempus sive verum, sive medium, sive legale; at in publica
Missæ celebratione « standum est communi loci usui » (3).
c) t toc tempus sub gravi observandum est. Quare communiter
tenetur sacerdotem graviter peccare qui Missam absolvit
duabus horis ante auroram vel eam inchoat post horam secun­
dam pomeridianam. — Excusat tamen : 1) necessitas conse­
crandi ut viaticum moribundo* deferatur ; 2) mos rationabilis,
v. g. ut opifices et famuli Missam audire queant ; 3) quædam
circumstantia1 extraordinaria*, v. g. occasio concionis, publica*
supplicationis, funeris, in casu extraordinario : si sacerdos,
itineris causa, praesertim die festo, secus celebrare non posset,12
(1) Cf. Hébert, Leçons de Liturgie, t. H, ed. 4, Berche, Paris, n. 42.
(2) Cappello, n. 791. — (3) C. 33, § 1.

192

APPENDIX

aut fideles Missa carerent ; 4) indultum apostolicum aut dispen­
satio Episcopi in casu particulari, ad normam c. 81. Gravior
autem causa postulatur ut Missa permittatur unie auroram
quam post meridiem.
B) « In nocle Nativitatis Domini inchoari media nocte potest
sola Missa convenlualis vel parœcialis, non autem alia sine
apostolico induito. » (fi. 8‘. 1, § 2). — Una tantum Missa, et
quidem convenlualis vel paroecialis permittitur et media nocte,
non antea ; indultum apostolicum requiritur ut tres Missæ
tunc celebrari possint (1).
C) « In omnibus tamen religiosis seu piis domibus oratorium
habentibus cum facultate sanctissimam Eucharistiam habitualiter asservandi, nocte Nativitatis 1 omini, unus sacerdos 1res
rituales Missas vel, servatis servandis, unam tantum quæ
adstantibus omnibus ad praecepti quoque satisfactionem valeat,
celebrare potest et sacram communionem petentibus minis­
trare. » (C. 8* 1, § 3.)
«I æc facultas respicit oratoria semipublica, et etiam publica,
sed, quoad hæc, clausis januis tantum ; non extenditur vere ad
ecclesias religiosorum, quæ publico fidelis populi usui inser­
viunt. λ erum si domus religiosorum careat oratorio et ecclcsiam habeat, in hac certe Sacrum fieri potest januis clausis,
ob paritatem rationis (2). »

Locus Missæ celebrandæ.
210. la 1 legula. — « Missa celebranda est super allure conse­
cratum et in ecclesia vel oralorio consecrato aut bcnediclo ad
normam juris, salvo præscripto can. 1196. » (C. 822, § 1.) Scilicet
in oralorio (publico) consecrato vel saltem benedicto, vel in
oralorio semi-publico aut etiam in oratorio domestico legitime
erecto. (C. 1193, 1195, 1196.)
2a Regula. — Per se sub gravi prohibetur, excepta vera et
publica necessitate, Missam celebrare in ecclesia (oratorio)
exsecrata, violata, donec reconcilietur, in ecclesia inlerdicla,
donec interdictum sublatum fuerit.— I c Ecclesiæ autem conse­
crationis amissione aut violatione ac de ejus reconciliatione, etc.,
cf. Codex, cc. 1170 sq., 2270 sq.
3a Regula. — « Non licet Missam celebrare in templo haereti­
corum vel schismaticorum, etsi olim rite consecrato aut bene­
dicto. » (C. 832, § 1.)
4a Regula. — Missa celebranda est « super allare consecratum »
sive immobile seu fixum, sive mobile seu portabile. Et « in
ecclesia consecrata saltem unum allare, præsertim majus, dcbel
esse immobile ; in ecclesia autem benedicta omnia altaria possunt
esse mobilia. » (C. 1197. § 2.)
<
Sed « ut Missa' sacrificium super illud celebrari possit, altare
debet esse, secundum liturgicas leges, consecratum ; id est
(1) S. B. C., n. 2520, 2577. — (2) Cappello, n. 793 ; Vermeersch, n. 340.

APPENDIX

193

vel totum, si agatur de immobili, vel ara tantum portatilis,
si de mobili » (G. 1199, § 1) et utrumque debet « esse divinis
tantum officiis et præsertim Missæ celebrationi reservatum,
quolibet profano usu prorsus excluso ». (C. 1202, § 1.)
Grave est Missam celebrare super altare non consecratum, aut
exsecratum, vel interdictum..

Exceptiones.
211. 1° Privilegium altaris portatilis «secumfert facultatem
ubique celebrandi, honesto tamen ac decenti loco et super petram
sacram, non autem in mari ». (C. 822, § 3).
2° « Loci Ordinarius aut, si agatur de domo religionis exemptæ,
Superior major, licentiam celebrandi extra ecclesiam et ora­
torium, super petram sacram et decenti loco, nunquam autem
in cubiculo, concedere potest justa tantum ac rationabili de
causa, in aliquo extraordinario casu et per modum actus. »
(C. 822, § 4.) Hæc facultas stricte (1) interpretanda est. Ideo
vere requiritur casus extraordinarius, v. g. si ecclesia diruta
sit ; si, secus, in die dominica aut festo de præcepto, magna
pars populi Missa careret, etc. (2).
3° In mari Missam celebrare non licet sine induito apostolico,
aut privilegio quo gaudent Cardinales, Episcopi et alii (3) ;
et semper adhibendæ. sunt cautelæ, ne præsertim adsit irreverentiæ periculum.
4° Nunquam licet celebrare extra altare consecratum, nec
ad lioc conceditur indultum apostolicum nisi forte in casu
gravissimae necessitatis, v. g. ad Viaticum ministrandum
moribundo.
5° « Deficiente altari proprii ritus, sacerdoti fas est ritu pro­
prio celebrare in altari consecrato alius ritus catholici, non
autem super Graecorum antimcnsiis. » (C. 823, § 2.) Prohibitio
gravis est.
6° « In altaribus papalibus nemo celebret sine apostolico
induito. » (C. 823, § 3.)
Hæc generalia sufficiant; de altaris apparatu, de sacris
utensilibus ad Missæ celebrationem necessariis, fuse tractant
Lilurgislæ.
(1) Comm. interpret. Codicis, 16 oct. 1919 ; A. A. S., 1919, p. 478.
(2) Item, quia dalur casus extraordinarius, unaque simul justa et rationabilis causa, Ordinarius permittere potest unius alteriusve Missæ, sed non
plus quam trium Missarum celebrationem, domi, præsente cadavere, in
loco vulgo camera ardente « occasione obitus Episcopi residential is, seu loci
Ordinarii, aut personæ e principe familia, aut aliter insignis ob merita et
benefacta in Ecclesiam vel in rempublicam, vel ob munificentissimas
élargiliones in pauperes et egenos ; itemque personæ hujusmodi privilegio
apostolico jam ornatæ, dummodo semper debilæ exsequiæ expleantur in
ecclesia. Decr. S. C. de Disc, sacr., a Pio XI approbatum, 3 maii 1926.
A. A. S., 1926, p. 388.
(3) C. 239, § 1, 8S 349, § 1, 1°, etc.
Theol. IV.
Ί

194

APPENDIX

Ritus Missæ celebrandæ.
212. 1° Quilibet tenetur Missam celebrare, secundum suum
proprium ritum (c. 81G).
2° Lingila. ■— « Missæ sacrificium celebrandum, est lingua
lilurgica sui cujusque ritus ab Ecclesia probati. » (G. 819.)
3° Rubricæ. — In Ecclesia latina, excepto privilegio, Missa
celebranda est juxta rubricas Missalis Romani.
Jamvero : a) Rubricæ intra Missam servandæ generatim
sunt præceplivæ, sub gravi tamen aut sub levi pro subjecta
materia (c. 818).—b) Rubricæ ante, vel post Missam servandæ,
communius ut direclivæ habentur, licet, a veniali vix excusaretur
qui sine motivo rationabili eas omitteret (1).
4° Additiones el omissiones. — Quaelibet additio vel omissio,
voluntarie facta et absque causa justa, est peccatum, a) Grave
•est aliquid addere in quantitate notabili aut cum intentione
novum rilum introducendi ;.leve, est addere unam vel aliam
benedictionem aut collectam ; non peccat, sed improbandus est
sacerdos qui, ex devotione, orationem jaculatoriam interponit.
b) Omittere partem extraordinariam, scilicet quæ non quo­
tidie recitatur, ut Gloria, (’.redo, generatim veniale non excedit ;
facile autem grave peccatum esse potest omittere partem ordi­
nariam, quæ scilicet in omni Missa dicitur, præsertim si liat
in Canone: v. g. grave est, omittere quamlibet orationem canonis
integram aut. actionem notabilem, ut purificationem patenæ
aut calicis, mixtionem aquæ, fractionem et commixtionem
host’æ ; item omittere epistolam cum graduali, cvangelium, etc.
Ceterum de his omnibus confer alibi dicta, t. III, De sacra­
mentis in genere, n. 405.
5° Duralio Missæ. — Hæc est regula
communis : Missa
O
brevior nunquam sil tertia horæ parle, nec, si publice celebretur,
longior per se dimidia hora : quia breviore spatio non possunt
omnia debito decore peragi, et longiore, tædio esset adstanl ibus.
Generatim semihora circiter Sacro faciendo impendenda est. »
• Nimia festinatio per se culpam venialem non excedit. At
jure plerique ΑΛ. cum S. Alph., docent ægre a mortali posse
excusari sacerdotem qui Missam, etiam c brevioribus, infra
quadrantem absolvat ; quia in tanta festinatione duos graves
defectus committet : alterum, gravis irreverenliæ erga sacra­
mentum, alterum gravis scandali erga populum (2). »
6° Missæ interruptio. — Missa dicenda est. sine interruptione,
nisi adsit justa causa, quæ, canone nondum incepto, gruitis esse
debet ; canone incepto, gravior, et consacrai ione facta, gra­
vissima.
I
In praxi, Missam licet interrumpere : 1) Post evangcliuin,
ob concionem, proclamationem bannorum ; 2) Aule offer(1) S. Alphonsus, n. 399.
■
(2) Cappello, n. 823 ; Bened. XIV, De sacr. Missa' sacrif., 1. III, c. 24
ji. 3 ; S. Alphonsus, n. 400.

APPENDIX

195

lorium : in gratiam supervenientis Principis, Cardinalis, Epis­
copi, vel turba* peregrinorum qui secus, die festo, Missarn non
haberent ; 3) Aule canonem : si sacerdos recordetur se non esse
jejunum vel esse irregularem, censuratum, dummodo id fieri
possit, secluso scandalo ; si accedat excommunicatus uilandus qui
expelli nequeat ; -1) Incepto canone, et, a fortiori, peracta conse­
cratione : tantum ad moribundum baptizandum, absolvendum
aut ungendum si absolvi nequeat ; ob morbum celebrantis
brevi transiturum ; ">) Posl communionem sacerdotis : ad brevem
faciendam exhortationem, ad recipienda vota religiosa etc. (1;.

Multa alia, (pia* ad disciplinam liturgicam pertinent, hic
prætcrmittimus. Inierim faxit Deus, quos laniis largilur ali
mysteriis, ul effectibus nos eorum veraciler aptare dignelur
(Postconi. Dom. 3, post Epiphan.).
(1) Cf. Missale, De defectibus, x.

PARS III
DE EUCHARISTIÆ SACRAMENTO

213. Tractationem de Eucharistia, prout sacramentum
est, quinque capitibus complectemur, videlicet : 1) de sacra­
menti exislenlia ; 2) de illius materia et forma ; 3) de effectibus ;
4) de ministro; 5) de subjecto.

CAPUT I

DE EXISTENTIA ET NATURA SACRAMENTI

Assertio la : Eucharistia est verum ac proprie dictum sacra­
mentum, a Christo in ultima Coena institutum.
Probatur thesis per paries :
I. — Eucharistia est verum ac proprie dictum sacramen­
tum (De fide).
214. 1° Eucharistiam esse rerum ac proprie dictum sacra­
mentum, a Christo Domino institutum, ipsimet hærelici
tenent, licet plurimi male sentiant de ejus efficacia ad gratiæ
productionem. Hodiernis tamen temporibus, Protestantes
Liberales et Modernisée veram rationem sacramenti denegant
Eucharistia· sicut et ceteris Ecclesiæ ritibus, et rejiciunt
hisloricilalem hujus institutionis (1).
2° Constat ex documentis fidei.
a) « Septem sunt sacra­
menta, ait Florentinum, tertium est Eucharistiæ sacramen­
tum (2). »
b) Tridenlinum expresse definit sacramenta
non esse pauciora aut plura quam septem et inter illa recenset
Eucharistiam; imo tota sessio XIIIa esi de Eucharistiæ
sacramento (3).
j·
(1) Dccr. Lv.menta.bili, prop. 39, 40, 41, 45 ; Denzinger, 2039 sq., 2045.
(2) Denzinger, 698. — (3) Denzinger, 844, 874 sq.

EXISTENTIA SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

197

3° Constat ex Scriptura. — Scriptura enim distincte adscribit
Eucharistiæ tres conditiones ad sacramenta Novæ Legis
necessarias :
a) Est signum sensibile : species nempe panis et vini.
b) A Christo permanenter institutum : « Hoc facite in meam
commemorationem » ; « Hoc facite quotiescumque bibetis
in meam commemorationem. Quotiescumque enim manduca­
bitis panem hunc, et calicem bibetis, mortem Domini annun­
tiabitis, donec veniat» (1).
c) Signum efficax gratiæ : confert enim gratiam sanctifican­
tem in hac vita (gratiam cibantem) et gloriam in altera : « Caro
mea vere est cibus et sanguis meus vere est potus... Qui man­
ducat meam carnem et bibit meum sanguinem habet vitam
ælernam et ego resuscitabo cum in novissimo die... ; in me
manet et ego in eo... ; ipse vivet propter me... ; vivet in aeter­
num. » (.Joan., vi, 55, 56-59.)
4° Conslal ex convenientia. — Conveniebat, sicut ad vitam
naturalem, ita etiam ad vitam spiritualem nobis conferri
nutrimentum ; et hoc spirituale nutrimentum magis congrue
nobis datur sub specie nutrimenti corporalis.

II. — Eucharistia est sacramentum a Christo in ultima cœna
institutum. (Doctrina catholica).
215. a) Legitur in conc. Tridenti no (sess. xxn, c. 1) : « Is
igitur Deus et Dominus noster... in Cœna novissima, qua nocte
tradebatur, corpus el sanguinem suum sub speciebus panis el
vini Deo Patri obtulit... Celebrato vetere Pascha, novum
instituit Pascha, se ipsum ab Ecclesia, per sacerdotes, sub
.signis visibilibus immolandum in memoriam transitus sui ex
3ioc mundo ad Patrem (2). »
b) Tn hymnis liturgicis idem expresse docetur :

Noctis recolitur Cœna novissima
Qua Christus creditur Agnum
et azyma
C?
v
Dedisse fratribus, juxta legitima
Priscis indulta Patribus.
c) Convenienter hoc sacramentum institutum est in ultima
(1) Luc., xxn, 19 ; I Cor., xi, 24-26. — (2 Denzinger, 938. Cf. D’Alès,
p. 22 sq.

198

NATURA SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

Caena, in qua scilicet Christus ultimo cum discipulis suis
conversatus est : 1) ralione contenti : decebat enim Christum
scipsum relinquere Apostolis sub specie sacramentali eo
præcise instanti (pio in propria specie a discipulis discessurus
oral ; 2) ralione significationis : Eucharistia est signum remé­
morai bum passionis Domini sine qua non est salus ; ergo
conveniebat hoc sacramentum nonnisi imminente passione
institui ; 3) ralione finis : Eucharistia est maximum amoris
pignus et ad caritatem inflammandam ordinatum ; atqui ea
quæ ultimo dicuntur præsertim ab amicis recedentibus,
magis memoria· commendantur, profundius animo impri­
muntur el magis inflammant affectum ; ergo Eucharistia
convenienter instituta est in ullimo discessu Christi a disci­
pulis (1).

Asserlio 2a : Eucharistiæ sacramentum essentialiter con­
sistit in speciebus consecratis prout continent corpus et sangu nem Christi. Quare in multis a ceteris sacramentis diversum
est.
I. — Essentialiter consistit in speciebus consecratis (Proba­
bilius).

216. 1" Alii tenent Eucharistiam consistere : a) In sump­
tione (2) aut consecratione (3). — Sed falso, nam : 1) sumptio est
actio transiens, quæ ceterum supponit sacramentum jam existons;
est usus sacramenti ; 2) verba çonsecratoria sunt causa cxlrinsece efficiens, non constituens intrinsece sacramentum, insuper
sunt quid transitorium, nec directe gratiam ipsam conferunt. —
b) In ipso corpore et sanguine Christi (quidam veteres) ; sed
immerito etiam, nam hæc non sunl visibilia et sensibilia per se ;
non sunt ideo ipsum sacramentum, sed potius res el sacramen­
tum.
H
2° Alii existimant sacramentum consistere : 1) directe in
corpore Christi, indirecte in speciebus (4) ; 2) æque constare
specie bus el corpore Christi (5).
'
3° Sententia probabilior et communior tenet essentiam sacra­
menti consistere in speciebus prout continent corpus el sangui­
nem Christi. Importat itaque directe species, quæ ei dant
(1) 3, q. 73, a. 5 ; Opusc. 57 ; lect. 2 Nocturni Fest. Corp. Christi.
(2) Capreolus. — (3) De Lugo. — (4) Sylvius.
(5) Suarez, disp. 42, sect. 3, η. 2 ; Vasquez, disp. 167, cap. 5.

NATURA SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

199

rationem, signi, el indirecte corpus et sanguinem Christi. quæ ei
conferunt efficaciam et virtutem sanctificandi.
a) Prob. ex auclorilale. — Corpus Christi, ait Tridenl..
cap. 3 et can. 3. continetur in sacramento, sub speciebus panis
et vini, quasi diceret : sacramentum = species. Frangitur
sacranienlum : « fracto demum sacramento ». quod dici nequit
nisi de speciebus. Denique (expresse ait Calech. Horn. : Ipsa;
autem panis et vini species utique consecrat ;e veram et absolu­
tam hujus nominis (sacramenti) rationem habent (1). »
b) Prob. ralione.
Species enim consecrata; sunt signum
sensibile et permanens corporis et sanguinis Domini : sunt
etiam, eo ipso quod continent corpus et sanguinem Christi,
signum efficax gratia; animam cibantis. Ergo sacramentum est
proprie species panis et vini.
/

Dixi : species consecratae. Nam species, nonnisi verbis con­
secrationis, quæ physice quidem transeunt sed virtute perma­
nent, determinantur ad significandum et continendum corpus
et sanguinem Christi et, mediantibus illis, ad causandam
spiritualem anima? refectionem.
Hinc, aliquo vero sensu, ex speciebus et corpore <’.hristi
constituitur unum sacramentum, sicut ex continente et contento
unum totum efficitur (2). Sic dicitur SS. Sacramentum elevari,
transferri, sumendo species el. corpus simul per modum unius
termini.
Merito igitur SS. Eucharistia? sacramentum definitur : Sacra­
mentum in quo, sub speciebus panis el vini, corpus el sanguis
Christi vere, realiter el substantialiter eonlinenlur ad spiritualem
animae refectionem.
II.

A ceteris sacramentis diversum est (Cerium).

217. Sane, in Eucharistia, non secus ac in ceteris sacra­
mentis, distinguitur sacranienlum lanium, constans speciebus
formaliter ut consecratis, res el sacranienlum. quod est corpus
et sanguis (’hristi. res lanium, qua; est gratia anima* refectiva.
« Verum illud in ea excellens et singulare reperitur. quod
reliqua sacramenta Ium primum sanci ilicandi vim habent,
cum (piis illis utitur : at in Eucharist ia ipse sanctitatis auctor
■aide usum est. (3). »
(1) P. Il, cap. 4, n. 8. — (2) In 4, dist. 8, q. 1, a. 1, ad 2.
(3) Sess. xm, cap. 3 ; Denzinger, 876.

200

NATURA SACRAMENTI EUC1IARISTIÆ

Ex hac autem potissima differentia aliæ dimanant diffe­
renti æ :
a) Quoad formam. — In aliis sacramentis, forma simul
cum materia ordinatur ad unum eumdemque gratiæ effectum
in suscipiente efficiendum ; in Eucharistia, forma nihil efficit
in suscipiente, sed in materia, quam transmutat et conficit ;
et materia consecrata habet in suscipiente gratiæ effectum,
b) Quoad materiam remotam. — In aliis sacramentis, milia
fit maleriæ remolæ mutatio in aliam naturam ; sic, Baptismi
aqua, aut Chrismatis oleum, cum illa sacramenta adminis­
trantur, priorem aquæ et olei naturam non amittunt : in
Eucharistia, fit mutatio maleriæ remolæ in aliam substantiam ;
quod panis et vinum erat ante consecrationem, vere est
corporis et sanguinis Christi substantia.
c) Quoad materiam proximam. — In aliis sacramentis,
materia proxima est aliqua aclio, v. g. ablutio aquæ, chris­
matis unctio, quæ usu transit simul cum forma ; in Eucha­
ristia, materia proxima est res permanens post prolationem
formæ, nempe species panis et vini quæ, peracta consecra­
tione, remanent usquedum consumantur aut corrumpantur.
Asseri io 3a : Eucharistia est unum specie sacramentum
(Theol. cerium).

218. Sane, quia duæ sunt species et duæ consecrationes,
Eucharistia est materialiter duplex ; at formaliler, seu sub
ratione specifica sacramenti, unum est.
a) Id constat ex modo loquendi conciliorum et Ecclesiæ. —
Florentinum et Tridenlinum definientia septem tantum esse
sacramenta manifeste supponunt Eucharistiam esse sacra­
mentum unum. Ecclesia appellare solet Eucharistiam sacra­
mentum nomine singulari. Quodsi aliquando plurali numero
illud exprimat, statim rationem addit ut audiatur simpliciter
unum. Hinc Calech. Rom. : « Licet autem duo sint elementa,
panis scilicet et vinum, ex quibus integrum Eucharistiæ sacra­
mentum conficitur : non tamen plura sacramenta, sed unum
tantum esse, Ecclesiæ auctoritate docti, confitemur » (1).
b) Id constat ex ralione (2). — Ibi adest formaliter unum
sacramentum ubi plura elementa materialia concurrunt ad
unam plenam et perfectam significationem. Atqui EucharisJæ
(1) P. n, cap. 4, n. 10. — (2) 3, q. 73, a. 2.

NATURA SACRAMENTI EUCIIARISTIÆ

201

finis ct significatio est refectio spiritualis. Sed refectio, perfecta
et integra, cibum requirit et potum. Ergo duæ species omnino
requiruntur ad integram significationem Eucharistiæ, quæ ideo
est sacramentum specie unum.
Quia tamen elementa sunt materialiter plura, Eucharistia
est duplex secundum quid; quare eam Ecclesia aliquando
designat nomine plurali : « Purificent nos sacramenla quæ
sumpsimus », « in me non remaneat scelerum macula, quem
pura et sancta refecerunt sacramenla. »

I

202

MATERIA EUCHARISTIÆ

CAPUT II
DE MATERIA ET FORMA EUC1TARISTI/E

ART. I

De Materia Eucharistiæ
Duplex est materia : 1) materia ex qua conficitur
Eucharistia seu ejus materia remota : panis triticeus et vinum
de vite : 2) maleria proxima seu species, de quibus nil adden­
dum videtur.
219.

Errores.
220. a) Arlolyrilæ, ex affectata imitatione Patriarcharum,
panem et caseum, uti materiam Eucharistiæ offerebant. —
b) Calaphrygæ de infantis sanguine mixto cum farina Eucha­
ristiam conficiebant. — c) Aquarii aquam loco vini in calice
offerebant : alii quidem, ex hæresi (Encratitæ) : alii (catholici)
ex ignorantia aut ex metu persecutionis (S. Cyp., ep. 63 ad
Caecil.). — d) Calvinislæ profitentur panem et vinum esse
materiam ordinariam, sed. deliciente pane aut vino, quidquid
habet rationem cibi aut polus adhiberi posse in casu necessi­
tatis.
Doctrina catholica.
221. a) Ait Florentinum : Eucharistiæ « materia est panis
triticeus ct vinum de vite » (1).
b) Cone. Lai. /Γ et Trid. definiunt panem et vinum converti
in corpus et sanguinem Christi (2).
c) Codex Juris canonici : «. Sacrosanctum Missæ sacrificium
offerri debet ex pane et vino, cui modicissima aqua miscenda
est. » (C. 814).,
'3
« Panis debet esse mere triticeus et recenter confectus, ita
nt nullum sit periculum corruptionis. Vinum debet esse naturale
de genimine vitis et non corruptum. » (C. 815).

Claritatis gratia, per prius de u Iraque maleria separatim
loquemur ; deinde de necessitate uiriusque consecrationis,
denique de præseniia materiæ requisita ad consecrationem.
(1) Deer, ad Arni.; Denzlnger, G9S. — (2) Denzlnger, 430, 884.

f

MATERIA EUCHARISTIÆ

§

L

J)E PANE

203

EUCHARISTICO

Assertio la : Materia valida Eucharistiæ est solus panis
triticeus sive azymus, sive fermentatus.

Probalur thesis :
I. — Panis triticeus (Saltem certum).
222. Contra Cajelanum ct Biel omnes fere theologi ad valo­
rem sacramenti requirunt panem triticeum. Et merito :
a) Constat ex documentis ecclesiasticis modo citatis, quibus
addi potest Missale llomanum : « Si panis non sil triticeus,
non conficitur sacramentum (1). »
b) Conslal Seriplura.
fd enim est materia necessaria
Eucharistiæ quod Christus ipse adhibuit et adhibendum
praecepit. Atqui panem Iriliceum adhibuit Christus et adhiberi
præccpit : nam « accepto pane, gratias egit... dicens : Hoc est
corpus meum »... « I loc. facite in meam commémorai ionem .
Jamvero apud Scripturam, panis simpliciter el sine addilo
esi panis triticeus, ita ul qui alium panem vult significare
addere debeat vocabulum aliud determinans, v. g. panis
hordeaceus. — Hoc confirmat universa traditio Ecclesiæ
orientalis et occidentalis.

< II. — Sive azymus sive fermentatus (De fide).
223. Licet Græci schismatici. post Michaelem Cerularium
(ni sa‘c.) et Jeremiam. Const antinopolitanum Patriarcham
(xvi) contendant illicitam esse, imo dubiam el invalidam, conse­
crationem Eucharistia1 in azymo pane (2), Latini conjunct im
cum Gra?cis in cone. Florentino (‘am validam declararunt,
dicentes : « Definimus in azymo sive fermentato pane triticeo
corpus Christi veraciter confici » (3) el Michael Palæologus
profiteri debuit : « Sacramentum Eucharistia· e.i azymo conficit
eadem Romana Ecclesia (4). »
Probalur :
a) Exemplo Christi, qui, juxta Legis pru'scriptum. velus
(1) De defect., m, n. 1. — (2) Cf. in Did, ihéol., ari. Azyme ; Jugie,
Thcol. dog. christ, or.. (. 1, p. 314 sq. ; I. 111. p. 232 sq., p. 251 sq.
(3) Denzlnger, 692. — (4) Denzlnger, 465.

204

MATERIA EUCHARISTIÆ

Pascha ex azymis celebrare debuit et protinus ex azymis
Eucharistiam instituere (1).
b) Usu constanti Ecclesiæ. — Ecclesia errare non potuit
circa essentialem Eucharistiæ materiam, quæ est res maximi
momenti. Atqui jam a primis sæculis usus invaluit conse­
crandi in pane azymo et in pane fermentato. Ergo.
1) Usus panis fermentati generalis erat in Ecclesia græca.
vi sæculo, ut constat c testimoniis Joannis Philoponi. et pro­
babile est talem consuetudinem ab ipsis Evangelii primordiis
esse repetendam.
2) Usum autem azymi, jam a sæculo ix, pene universalem
fuisse in Ecclesia Occidentali testantur Alcuinus (2) et Rabanus Maurus (3). Idem docet S. Leo IX (xi sæc.) in epistola ad
Cerularium. Imo Benedictus XIV (4) dicit « multos auctores
esse, qui solidis rationibus confirmant, disciplinam azymi ab
ipsis Apostolorum temporibus in Ecclesia Occidentali invec­
tam et semper deinceps inviolate servatam fuisse ».
Azymo pane utuntur etiam Armen i et Maronilæ, ex antiqua
suæ Ecclesiæ traditione. Imo ipse Cerularius (xi sæc.) testatur
in litteris ad Petrum Antiochenum « Ecclesiam Hierosoly­
mitanam et Alexandrinam, interdum Eucharistiam conficere
in azymis, ad avitam recolendam traditionem (5). »
c) Ratione theologica. — 1) Ex natura panis. — Panis azymus
et fermentatus nonnisi accidenlaliter differunt, ergo sequo jure
sufficiunt ad valorem sacramenti. — 2) Ex mystica utriusque
panis significatione. — Panis fermentatus, per fermentum
farina,* admixtum, symbolizat assumptionem humanitatis a
Verbo, unionem fidelium cum Christo per communionem, fervo­
remque caritatis, quæ ex hoc sacramento dimanat. Panis
autem azymus aptius significat immaculatam puritatem cor­
poris ('hristi e Virgine concepti, et animæ sanctitatem ad digne
suscipiendum corpus Domini necessariam.
Scholion. — Liceitas utriusque panis.
224. 1° Quoad Missam. — « In Missæ celebratione sacerdos,
secundum proprium ritum, debet panem azymum vel fer­
ti) Totis viribus conantur Græci schismatici negare et evertere hoc factum
celebrationis et institutionis Eucharistiæ in azymo. Jugle, t. I, p. 321-327 ;
t. III, p. 235-241.
(2) Ep. 69 ad fratres Lugdunenses. — (3) De ecclesiasticis officiis, 1. I,
c. 31, 33 ; cf. Jugie, Theol. dogm. ch. or.,t. I, p. 311 sq.
(4) Constit. Inter multa. — (5) Baronlus, Annales, ad an. 1054.

MATERIA EUCHARISTIÆ

205

mentatum adhibere ubicumque Sacrum litet ». (C. 816).
a) Equidem nullum exstat præceplum divinum, et, ante
Florentinum (1), nulla, ut videtur, vigebat ecclesiastica lex,
saltem universalis et universaliter obligatoria (erat forsan
consuetudo, vim legis inducens), adhibendi unum præ altero
panem.
b) Hoc autem præceplum : 1) grave est : patet ex verbis
Missalis Romani (2) : «... si non sit azymus, secundum morem
Ecclesiæ latinæ, conficitur (sacramentum), sed conficiens gra­
viter peccat. »
2) universale : valet enim « ubicumque (sacerdos) Sacrum
litet ». Nunquam ideo sacerdoti Latino in fermentato et Græco
in azymo sacrificium eucharisticum offerre licet, nisi ad com­
plendum sacrificium, quando, consecrata utraque specie,
deprehendatur ex toto corrupta species panis, nec alius haberi
possit præter panem diversum a pane ritus proprii sacerdotis
celebrantis : jus enim divinum praecipiens integritatem sacrificii
prœvalere debet præccplo ecclesiastico consecrandi in pane ritus
proprii.
2° Quoad communionem. — a) Distribui io : « Sacerdos sacram
communionem distribuat azymo pane vel fermentato, secun­
dum proprium ritum. ·— libi vero necessitas urgeat nec sacerdos
diversi ritus adsit, licet, sacerdoti orientali qui fermentato
utitur, ministrare Eucharistiam in azymo ; vicissim latino aut
orientali qui utitur azymo, ministrare in fermentato : at suum
quisque ritum ministrandi servare debet. » (C.. 851).
b) De.ceplio : « Omnibus fidelibus cujusvis ritus datur facultas
ut, pietatis causa, sacramentum Eucharisticum quolibet ritu
confectum suscipiant. —Suadendum tamen ut suo quisque
ritu fideles praecepto communionis paschalis satisfaciant. Sanc­
tum λ iaticum moribundis ritu proprio accipiendum est ; sed,
urgente necessitate, fas esto quolibet ritu illud accipere. > (C. 866.)
Regulæ practicæ (3).
1° Ad validitatem requiritur :
225. a) Danis Iriticeus. — Confectus scilicet ex granis qua*,
communi hominum aestimatione, vere trilicum reputentur. Hinc
panis ex hordeo, avena, oryza (riz), sesama (maïs), milio (millet),
febis, castaneis, pisis, pomis terrestribus, aliisve leguminibus
vel arborum frudibus, est materia cerlo invalida. Siligo est
(1) Hoc præceplum tulit Flor. (Decr. pro Græcis, Denzinger, 697), quod
multi confirmarunt Pontifices : v. g. Pius V, in Const. Providenda Jlom.
Pont., 20 Aug. 1566 ; Benedictus XIV, in Const., Etsi Pastoralis, § 7, n. 10 ;
Leo XIII, in litt. apost. Orientalium dignitas, 30 Nov. 1894 ; Pius X, in Consi.
Tradita ab antiquis, 14 Sepi. 1912, dicens : « Suæ quisque (sacerdos) Ecclesiæ
ritu Sac. Corporis Domini conficiat et ministret. »
(2) De defect., m, n. 3. — (3) Cf. Instructionem a Ô'. Cong. de Disciplina
sacramentorum præscriptam, 25 martii 1929, A. A. S., 4 nov. 1929, p. 631 642.

206

MATERIA EUCIIARISTIÆ

proprie triticum hiemale optimæ qualitatis et ideo maleria
valida; aliqui autem hoc nomine intelligunt .secale (seigle),
quod fere certo est materia inepta. Robus \ ero et far sen spella
(épeautre) sat communiter habentur ut materia valida, hi
praxi attendendum est ad communem hominum test i mat i on em
cujusque regionis.
b) Panis mere triticeus. — Si mixtio lania est ut panis cerlo
non maneat triticeus, maleria est invalida. Si modica tantum
additur farina alterius generis, vel furfuris (semoule, semolino),
materia est. valida; si dubitetur utrum, post mixtionem, panis
adhuc triticeus sil necne, maleria est dubia. —· Materia inva­
lida est : 1) probabilius panis ex amido confectus : 2) panis ex
solo (/Inline; 3) hostiæ colorata1 quibus littera* obsignantur :
cerlo quidem, si quantitas admixta cinnabaris sil magna, imo
etiamsi sit modica, quia per illam mixtionem nolabililer adul­
teratur farina.
c) Panis Subactus aqua naturali. — « Si sil confectus de aqua
rosacea, vel alterius dislillalionis, dubium est an conficiatur (1).»
Λ fortiori, si misceatur alii liquori v. g. vino, lacti, oleo aut
butyro, ovis, saccharo et similibus. Aqua maris autem est certo
aqua naturalis ac proinde apia materia.
d) Panis assus igne. — Panis debet esse coctus puro igne,
sive in clibano, sive sub cinere, sive Ope ferri calidi, ut fieri
solet : massa triticea cruda aut torrida sole, vel farina in aqua
cocta per modum pullis, ad validitatem sacramenti non suffi­
cerent.
e) Panis substantialiter incorruptus. — Si panis sil omnino
corruptus, materia est cerlo invalida. - ■ Si partialiter tantum
sit corruptus, est materia valida, sed graviter illicita : < si cœperit
corrumpi, sed non sil corruptus, conticii ur sacramentum, sed
conficiens graviter peccat » (2).
2° Ad liceitatem requiritur :
226. a) Farina triticea omnino pura. — Quælibel ideo admix­
tio, etiam in modica quantitate, omnino prohibet ur, et, seclusa
necessitate, est semper illicita. Quare vix excusari potest a
peccato, per se equidem gravi, sacerdos qui farinam pro Eucha­
ristiae sacramento conficiendo emit a publico mercatore, quia
se exponit periculo aut cerlo aut valde probabili emendi mate­
riam illicitam : nisi forte publicus mercator sil persona omni
exceptione major, quae nec deripi nec decipere possit 3.. >
b) l l trilicum non contundatur tantum sed apto instrumento
in farinam redigatur, qua* deinde cribro exacte purgetur el
panis ex eadem conficiatur (4).
1 Λ
(1) Missale, De defect., m, n. *2. — (2) Missale, ibid., n. 3.
(3) Cappello, n. 284 ; Gaspard, t. II. n. 826; .S’. Off., 30 \Ug. 1901.
Collect. S. C. de Prop. Fide. vol. II. n. 2122. Cf. præscrip. a »$'. Cons’. de
Disciplina sacr., A. Λ. Λ., 4 nov. 1929, p. 634 el infra, n. 230, sub fine
(4) 5. Off., 25 Jun. 1852.

MATERIA EUCIIARISTIÆ

207

c) Pariis non mucidus. — Cum tali pane celebrare essel
peccatum per se grave. Hinc hostiæ consecratae debent esse
recentes, id est non ante viginti dies ad summum confecta*,
juxta regulam a S. Carolo Horronuro traditam et in praxi servan­
dam. S. Congregatio de Disciplina Sacramentorum improbavit
usum consecrandi hostias a tribus mensibus in hieme, a sex
in æstate confectas (1).
d) Panis mundus el integer. — Panis, ralione maleriæ, non
sit maculatus aut alleralus : ratione formæ, non sit fractus.
Secluso scandalo, est tantum veniale, a quo rationabilis
causa excusat, consecrare hostiam maculatam aut fractam,
nisi fra< tura et praesertim macula sil enormis. — Post oblatio­
nem, si hostia deprehendat uresse notabiliter fracta vel maculata,
nihilominus licite consecratur, nisi forte scandalum fidelium
timeatur, quia hæc hostia, per oblationem, fuit aliquatenus
Deo dicata.
<■ Urca ea qua? hostiarum confectionem spectant, 'ecclesiarum
rectores advigilare debent, ne inistis fragmenta facile hærentia
maneant, efficiantque ut, antequam Missa litetur, caute ac
sedulo ea amoveantur, el saltem cribro leviter excutiantur,
çi ingens hostiarum numerus parandus erit (2). <·
e) Hostia orbicularis. ■— In Ecclesia Latina, hostia debet
esse forma*, quantum fleri potest, orbicularis. Hoc præceptum
non videtur grave. Græci adhibent formam quadrulam pro cele­
brante Missam el triangularem pro fidelibus.
f) Panis sufficiens. — 1) Panis quanluscumque, dummodo sil
morali ter præsens, vel quant uluscumque, dummodo sit sensi­
bilis, valide consecrari potest. 2) Illicita est consecratio nimia;
quantitatis ani tam exigua* ut in contemptum sacramenti
vergat. 3) Deficiente majori hostia, licet sacerdoti parvam
adhibere ad celebrandum, etiam sola devotionis causa, etiam
public·*, sed vitato scandalo aut admiratione, ac proinde monito
populo, si necesse videatur.

£ IL

De

vlno eucharistico

Assertio la : Ut sit materia valida, vinum debet esse naturale
de genimine vitis, et non corruptum (3) (Doctrina catholica)
227. Probatur thesis :
1° Exemplo Chrisli.
Christus vinum de vite adhibuit
el adhibendum præcepil : Hoc facite... In phrasi Scripturae
(1) J. J.
1919, p. 8 ; Cod., c. 1272 ; Rit., til. 4, η. 7 ; .1. (.
p. 638.
(2) A. A. A., 1929, p. 638.
(3) Ita Codex, c. 815, § 2, post Florentinum et Tridenlinum,

1. cit.,

208

MATERIA EUCHARISTIÆ

et usu consueto, nomine calicis (accepto calice, gratias agens...)
intelligitur vinum simpliciler dictum seu vinum de vile; el res
evidenter patet ex contextu, cum Christus ipse, ante vel post
peractam calicis consecrationem, dixerit : Non bibam amodo
de hoc genimine vilis...
2° Usu universali ac constanti omnium Christianorum, præter
Aquarios, quos semper ut haereticos aut errantes habuit
Ecclesia. Hanc traditionem declarant et confirmant documenta
n. 221 recitata.
3° Congruentia. — Ex myslica vini significatione el effeclu :
Vinum de vite aptum est ad nutriendum atque ideo ad signi­
ficandam animæ spiritualem refectionem. A inum tristitiam
removet, languores omnes animi delet, laetitiam infundit ;
et, hanc ob causam, apte figurat effectum hujus sacramenti ;
nam, ut notat S. Cyprianus, post sanguinis Domini sump­
tionem « fit oblivio conversationis pristinae secularis, et inces­
tum pectus ac triste, quod prius peccatis arguentibus preme­
batur, divinae indulgentiae laetitia resolvatur » (1).
Regulæ practicæ.
1° Ad validitatem requiritur :
228. 1) Vinum de vile. — Scilicet succus seu liquor uvarum.
Non refert num sit vinum album vel rubrum, dummodo sit
ex vite. Hinc, materia est invalida : liquor ex meile, pomis,
cerasis aliisve fructibus expressus, vinum arte chimica confec­
tum. Imprudenter itaque adhiberentur vina extranea et delec­
tabilia, quæ plerumque adulterantur.
2) Vinum ex uvis maturis expressum. — Hinc materia est
invalida : bolrus, qui, licet vinum contineat, sumitur per modum
cibi ; agrcsla seu omphacium (verjus), vinum nempe ex uvis
acerbis (non maturis) expressum ; vinum imbibiluin in pane,
quod est potius cibus ; vinum ex uvis agrestibus : S. C. de Pro­
paganda Fide interrogata respondit : « non constare liquorem
de quo agitur esse verum vinum ; i deoque non licere eo uti
in sacrificio Missae, donec aliter fuerit judicatum » (2). E contra,
vinum ex uvis passis seu exsiccatis est materia valida, dum­
modo a colore, odore et gustu, dignoscatur esse vinum verum.
3) Vinum non substantialiter corruptum. — Quare acetum
est materia invalida, item vinum omnino putridum ; idem dic
de spiritu vini (alcool de raisin). In dubio num vinum sit acetum
necne, materia est dubia. — « Hanc ob causam cavendum
etiam ne vinum, quod pro Missæ sacrificio paratur, diutius
(1) S. Cyprianus, Ep. 63 ad Cæcil. — (2) A. 1819, coll., vol. I, n. 732,

MATERIA EUCHARISTIÆ

209

in lagena seu amphora maneat, adeo ut facile acescat, neve
aliquantulum aquæ furtim eodem hausto, reliquo immiscea­
tur (1). »
4) Vinum non mixlum. — Ideo materia invalida est vinum
mixlum aquæ vel alteri liquori aut elemento, in nolabili quan­
titate, ita ut jam dici nequeat vinum de vite. Vinum conge­
latum, juxta veriorem sententiam, est materia valida Eucharistiæ : nam certum est vini species, si congelatio accidat post
consecrationem, retinere sanguinem Christi.
5) Vinum sal generosum. — Hinc vinum adeo debile ut non
habeat saltem 5 % spiritus vini est materia invalida.
2° Ad liceitatem requiritur :
229. a) Vinum fermcnlalum. — Itaque musium seu vinum
modo expressum et non defæcatum est materia illicita.
b) Vinum non corruptum. — Vinum acescens vel acidum est
materia illicita. Gravitas culpæ pendet sine dubio e diverso
gradu acescentiæ. Equidem rubrica Missalis declarat conse­
crantem in tali vino graviter peccare. Sed auctores multi affir­
mant rubricam intelligendam esse de paulo nolabiliore aces­
centia ; S. Alph. probabilem judicat sententiam eorum qui
dicunt « quod, deficiente alio vino, liceat sine scrupulo adhibere
vinum tantum parum acescens », imo, urgente necessitate, vinum
notabiliter acescens, modo sit certo vinum, nam materia est
valida, et propter gravem necessitatem, non irrogatur irreve­
rentia sacramento. Ubi vero agitur « de aliquali acrimonia quæ
est ex causa naturali ipsi vino, ex. gr. quia uvæ non erant
perfecte maturæ, materia est licita ; neque expedit per se ut
hæc naturalis vini acrimonia corrigatur, mediante introduc­
tione alterius substanti® » (2). Eadem de causa vinum quod
incipit putrescere est certe materia illicita, graviter aut levitei
secundum gradum corruptionis.
,
c) Vinum purum. — Hinc quaelibet admixtio aquæ vel alius
liquoris, etiam in modica quantitate est illicita, graviter tamen
vel leviter illicita, pro majore minorive quantitate liquoris ad­
diti. Ideo illicitum est vinum turbidum, vinum habens admix­
tas fæces. At certo graviter illicita est admixtio quæ reddit
materiam sive invalidam, sive etiam dubiam : invalida est
materia si quantitas addita superat aut etiam æqual quanti­
tatem, dubia, si notabilis sit quantitas aliena vino admixta.
Unde « ad vini corruptionis periculum praecavendum, prae­
ferri debet ut ebulliatur vinum ad sexaginta et quinque circiter
altitudinis gradus » (3).
d) Vinum congelatum illicite consecratur.
(1) Instruet. S. Cong. de discip. saer., A. A. S., loc. cit., p. 634.
(2) Cappello, n. 818; Ô'. Off., 27 Apr. 1892. — (3) Cappello, η. 288 ;
0‘. Cun g. S. Off., ί maii 1887.

210

MATERIA EUCHARISTIÆ

e) Illicite. consecratur vinum nimis debile, v. g. non habens
quatuor aut quinque pro centum alcooli. Quo in casu sequi licet
quæ modo dicemus de additione spiritus vini.
N. B. ■— E.r justa causa, licet vino admiscere :
230. a) Modicissimarn aquæ quantitatem, v. g. 3 aut 4 %,
sed ante ferment at ionem completam, v. g. si vinum sit nimis
generosum vel dulce, nec commode aliud haberi potest.
b) Modicissimarn sacchari quantitatem (2 aut 3 pro centum),
ad tollendam seu imminuendam nimiam.vini acrimoniam, si
aliud difficile haberetur.
c) Ad vinum debile diutius conservandum, licet admiscere
quantitatem alcoolicam vini, dummodo : « spiritus (alcool)
extractus fuerit ex genimine vilis et quantitas alcoolica addita
una cum ea quam vinum, de (pio agitur, naturaliter continet,
non excedat proportionem duodecim pro centum, et admixtio
fiat quando vinum est valde recens (1) ». — Ex decreto .S. o//.,
25 junii 1891, necnon ex Instructione jam laudata .S. Cong.
de Disciplina Sacramentorum, expedii, addere, loco sacchari c
canna sacchari extracti, spirit urn alcooli, in prædicta propor­
tione, dummodo <· admixtio liat, (piando fennentatio, sic dicta
tumultuosa, defervescere inceperit, el ad mentem » Mens est,
si missionarii pastores) nequeant per.se ipsos obtinere spiritum
vini ex vino regionis, vino vel vinis regionis addant uvas passas,
et faciant omnia simul fermentare (2). »
HI
Item ad conservanda vina dulcia, (pia* jam naturaliter habent
duodecim gradus vis alcoolicæ,licet addere quantitatem spiritus
a vino extracti, quæ « non excedat proportionem seplemdecim
vel octodecim pro centum, modo admixtio liat quando fermen­
tat io tumultuosa, ut aiunt, defervescere incepit. « (3). in praxi,
quæ diximus (n. 226) de farinæ triticea* emptione apud publicos
mercatores omnino, poliori ratione, in præsenti applicanda
sunt . Hinc præceptum a S. Cony/. de Disciplina sacr. latum :
« (’urent proinde Ordinarii) ne in singulis dioecesibus vel civi­
tatibus aut. oppidis, pronatura locorum, idonea* desint persona?,
omnique suspicione majores, præsertimque religiosi utriusque
sexus sodales, a quibus ecclesiarum rectores utramque sacrificii
et eucharistici sacramenti materiam, nisiapud se habeant, com­
parare possint, luta conscientia adhibendam (4). »

Assertio 2a : Vino « modicissima aqua miscenda est » (Doc­
trina catholica).
H
Probable thesis :
'3
231. 1° Aqua vino permiscenda est. - a) Id declaravit Conci­
lium Consi. 1Π, in Trullo (680) contra Armenos ; id præcepit
(1 ) .S'. C. S. Off., 30 Jul. 1890, 25 junii 1891. — (2) A. A. S„ 1929, p. 634.
(3) 0'. Off., 5 Aug. 1896. — (4) A. A. S., 1929, p. 637.
*«

MATERIA EUCHARISTIÆ

211

Florentinum, delinivitque Tridenlinum contra Protestantes :
« Si quis dixerit... aquam non miscendam esse vino in calice
offerendo, ei quod sit contra (‘.lirisli institutionem : a. s. Ί;. b) Vinum aqua mi.rlum obtulit Christus : secutus est enim
morem Judaeorum, qui in quotidianis epulis ac speciatirn in
esu Agni Paschalis, aquam vino miscebant juxta illud Prov.,
ix, 5 : « Bibile vinum quod miscui vobis. »
c) liane fuisse ab initio pra.rim Ecclesiæ testantur antiqua*
liluif/iæ Ium orientales Ium occidentales: praescripta concilio­
rum: doctrina Patrum et Apologctarum ? . Ilie porro usus in
memoriam revocat aquam quae e latere ( lirisli cum sanguine
lluxit ; unionem significat populi ( hristiani aqua) cum Christo
(vinum), duplicemque naturam ( .lirisl i, juxta verba quae profert
sacerdos, dum in calice cum vino infundit aquam : da nobis
per hujus aquæ et vini mysterium, ejus divinitatis esse consortes,
qui humanitatis nosl ræ fieri dignatus est particeps ·>.
2" Ha>c permi.elio non est de necessitate sacramenti.
a) Omnes
id fatentur, et constat : 1 ) ex I lubrica Missalis : Si celebrans...
non fuisse appositam aquam... advertat post consecrationem
calicis, nullo modo apponat, quia non est de necessitate sacra­
menti (3).» 2) ex Calech. Pom. : - eam (aquam sine peccato
mortali pradermil Iere non licet : ea tamen si desit, sacramentum
constare, potest » (4).
b) Hoc præceptum est juris non divini sed ecclesiastici, ut
declarat Tridenlinum : · Præceptum est ab Ecclesia sacerdoti­
bus, ut aquam vino in calice offerendo miscerent (5). >
Obligat autem sub gravi : ab eo nunquam Ecclesia dispensat,
et nulla necessitas excusat,excepto casu quo sacrificium incho­
atum perficiendum esset.
3" Aqua miscenda debet esse naturalis el in parva quantitate. —
1) Aaluralis : miscere alleram aquam, v. g. rosaceam vel arti­
ficialem esset grave peccatum el iam in casu nécessitai is. 2' Modieissima aqua, ut ait Codex c. 81 1), post Florentinum concilium,
suffic.il, dummodo sil sensibilis; in praxi, paucul;v tantum
guttula' infundi debent, licet, Iheorelice loquendo, quantitas
æquivalens octava', imo et quinta· parti vini non corrumpat
vinum. Si casu nimiam copiam infuderis, aliud vinum adden­
dum est. ue materia sit illicita, imo el dubia. — Mixtio, uti
palet, in calice ipso facienda est.
4" Hæc aqua in sanguinem (.lirisli convertitur.
Aqua enim
neque convertitur in aquam, quæ de latere «'.lirisli fluxit, ut
(1) Sess. \\n, can. 9; Denzinger, 956; Jugie, op. cit., i. Ill, p. 218.
(2) Carlhag. Ill (397), Aurelian. ! I’ (5Ό).
S. Justinus, / Apol., c. 66 ;
S. Irentus, Adv. hier., 1. \ , c. 2, n. 2 ; Cl. Alex., Picdag., 1. 11, c. 2, n. 20, 1 ;
S. Cyprianus, /;/>. 63, n. 13 ; Auctor de sacr., I. IV. c. 5, n. 23. etc. Journel,
128, 249, 410, 583, 1430.
(3) De defect., iv, n. 3. —- (4) P. n. c. 4, n. 17.
(5) Sess. xxii, cap. 7 ; Denzinger, 945,

212

MATERIA EUCHARISTIE

olim gratuito quidam docuerunt, neque remanet in sua natura
propria, sed convertitur in sanguinem Christi : 1) quia Christus
totum quod in calice, continebatur, sino ullo discrimine, nullaque
facta restrictione, dixit suum esse sanguinem : Hic est sanguis
meus ; 2) quia ('.one. Trid, declarat, peracta consecratione,
solum remanere species panis et vini ; et igitur manifeste
supponit aquam infusam non remanere in calice post consecra­
tionem.
Controverlitur autem inter theologos utrum aqua immediate
convertatur in sanguinem Christi an prius convertatur in
vinum et postea in sanguinem Christi. — Probabilior (1) autem
videtur ultima sententia, præsertim si res consideretur non
philosophice et ehimice, sed secundum communem hominum
existimationem. Vinum enim usuale est mixtura quædam, in
qua semper invenitur aliqua aquæ proportio, quæ paululum
augetur per paucas additas guttulas; aqua ideo dici potest
elementum vini essentiale et consequenter cum vino, cujus est
pars constituens, convertitur per consecrationem in sanguinem
Christi.
§ ΙΓΓ. — De PRÆSENTIA MATERIÆ

232. 1° Omnino constat, ex dictis n. 102 sq., necessariam
esse consecrationem ulriusque speciei, ('etenim potestas conse­
crandi. a Christo sacerdotibus collai a, ordinat ur ad sacrificium
eucharislicuin el exinde ad sacramentum, ita ut. ex voluntate
Christi, sacerdotes extra sacrificium consecrare non possint.
Porro, juxta veriorem sententiam, ulriusque. speciei conse­
cratio, et quidem essenlialiler, requiritur ad sacrificium (2).
Hac ratione suffulti, theologi communius et verius tenent
dispensai ionem circa hoc praeceptum nunquam datam fuisse
a S. Pontifice imo nec dari posse.

'

(1) 3, q. 74, a. 8 ; Cat. Bom., p. n, c. 4, n. 18 ; S. Alph., n. 209 ; Gaspard,
n. 834 ; Lépicler, De SS. Euch., p. 77 sq. α Ipsa (Ecclesia Romana) appro­
bante, Catholici ritus byzantini communiter observant, saltem quotiescum­
que hoc commode fieri potest » rilum perantiquum infundendi parum aquæ
calido· in calicem ante communionem. « Et revera præsentiæ reali Christi
sub specie vini non officii, neque sacramentum corrumpit aqua illa, dum­
modo in minima quantitate infundatur... Puisse autem inter Byzantinos
qui crediderint (hanc aquam) per immixtionem in sanguinem Christi converti
chnnino verisimile est, cum constet non defuisse qui... vinum in Missa
præsanci ificatorum adhibitum, per contactum seu immixtionem (pane
præconsecrato in calicem vini injecto) consecrari docuerint. » Jugie, op. cit.,
t. III, p. 223-227 ; cf. n. 38 in fine, n. 4.
■
(2) Supra, n. 110.
Jl

MATERIA EUCHARISTJÆ

213

2° At quæritur num valida sil consecratio unius speciei sine
altera.
a) Certo valida est consecratio, si sacerdos consecrans unam
speciem, non excludit positive intentionem consecrandi alteram
speciem. Sic, in Missa, panis est certe consecratus ante vini
consecrat ionem ; quarc statim ac prolata sunt verba panis
consecra tori a, hostia populo proponitur adoranda.
b) Etiamsi sacerdos excludat positive intentionem conse­
crandi alteram speciem, consecratio prioris speciei valida est.
juxta sententiam communem : omnia enim adsunt elementa,
ad validitatem sacramenti requisita, materia nempe, forma,
et persona ministri cum debita intentione consecrandi.
Nec contradicit Lugo, ut videtur : loquitur enim de sacer­
dote qui vellet consecrare unam speciem « excludens omnino
intentionem offerendi (sacrificium) etiam partialiter vel
inchoandi sacrificium per illam consecrationem ». Porro iste
sacerdos sine dubio « non consecraret, quia voluntas conse­
crandi debet esse ad minus voluntas implicita offerendi
partialiter, seu inchoandi oblationem sacrificii » (1).

Assertio : Ad validam consecrationem requiritur materia
vere præsens, certa et in individuo determinata (Certum).

Probatur thesis per paries :
e

I. — Requiritur materia vere præsens.
233. Christus enim consecravit rem prtesenlem nec aliud
consecrandi potestatem tradidit Apostolis ; insuper id omnino
requirunt, pronomina hoc. hic. Atqui vere præsens est materia
qua* præsens est sensibiliter et moraliler.
a) Sensibiliter.
Ideo non sufficit praesentia intellectualis
qua res, verbis tantum vel mente pratens sistatur, sed nec
requiritur ut materia directe percipiat ur ab ipso consecrant e.
sufficit ut sia c in se sive in (dio videri aut tangi possit, v. g. in
cumulo cujus est pars, in vase ad illam continendam desti­
nato ; valet ergo consecratio in tenebris vel a cæco facta.
b) Moraliler.
Scilicet ex communi exislimalione pruden­
tium et ex communi usu loquendi, materia dicitur præsens
dummodo aliquatenus percipi possit, el per pronomina hoc
(1) Disp. 19, sect. 8, η. 10ό.

,

1

214

MATERIA EUCHARISTIÆ

el hie. sufficient er demons! rd ur. independent er ab omni alio
nutu aut signo. Quare reprobanda est praxis eorum (pii os ila
admovent ut halitum in panem et calicem inspirent.
Hinc : a) Valide consecrantur : vinum in calice palla co­
operto ; hostiæ in ciborio clauso ; hostiæ quæ ab aliis impositis
in cumulo teguntur.
Si aliqua hostia ex acervo hostiarum super corporale posi­
tum, irrepsisset sub corporale vel mappam, vel in missale,
probabilius valet consecratio : sed propter graves auctores
qui id negant, practice hæc hostia ul, (lubie consecrata habenda
est, et idcirco consumenda a sacerdote, post sumptionem san­
guinis, imo post ablutionem, sed unie purificationem : quia reli­
quia4 sanguinis sunt certe sacramentum, dum illa hostia nonnisi
dubie est sacramentum.
b) Invalide consecratur : materia a tergo aut post parietem
posita, aut clausa in tabernaculo ; materia valde distans, etsi
videri posset. — Quoad distantiam, nequit statui mathematica
regula. Distantia ex morali judicio prudentium pendet, hac in
re ; negant, tamen aliqui theologi materiam distantem per
viginti passus valide consecrari.
I

II. — Requiritur materia certa et determinata.
234. Pronomina « hoc, hir » supponunt el exigunt hanc
in individuo deterniinalionem.
Ceterum aclio sacramentalis,
sicut quævis ad io. necessario fertur non in rem confusam et
indeterniinalani. sed in reni singularem et in concreto determi­
natam. Ergo ad validitatem requiritur ut materia sit. per
consecrantis inienlionem. in individuo determinata : sicut enim
minister non consecrat, nisi intendat consecrare, ila nec hanc
materiam consecrat, nisi eam intendat determinate consecrare.
Ad hanc aut em determinat ionem efficiendam sufficit intent io
virtual is : luec enim vere in fluit in actum, cum sit ipsamet
actualis intentio virtute adhuc perseverans per suum influxum
in opus sacramentale (1).
Hinc : 1° Invalida esset consecratio tertiae aut quartae partis
hostiarum quæ sunt in ciborio, eam pariem non designando;
consecratio quatuor ex decem hostiis qua? præ oculis sunt,
non designando eas quatuor.
2° Valida esset consecratio I duarum hostiarum invicem
adlnerent ium. etsi sacerdos unam tant uni adesse putet : 2) quin­
que aut decem hostiarum ex pluribus praesentibus, dummodo
(1) Manuale..., t. Hl, De sacr. in genere, n. 480.

MATERIA EUCHARISTIÆ

21.7

illa* quinque aut decem determinentur : 3) omnes hostiæ qua*
sunt super corporale aut in ciborio, licet sacerdos falso suppu­
tasse!. earum numerum, dummodo celebrans, aide consecra­
tionem noverit eas esse consecrandas ; 4) etiam hostiæ quæ,
inscio sacerdote, in corporali apponuntur, dummodo semel pro
semper sacerdos elicuerit intentionem consecrandi omnes hostias
in corporali positas.
3° Non consecrantur guttæ vini exterius calici inhaerentes :
non cadunt nec cadere possunt sub intentionem celebrantis ;
guttæ interius adhaerentes dubie consecrarentur : hinc practice
juvat eas abstergere ante offertorium et elicere semel pro semper
intentionem eas non consecrandi. Idem dic de micis quæ jam
ante consecrationem ab hostiis sunt divulsae.
4° Dubia est practice (1) consecratio ciborii, sciente sacerdote,
super allare positi, sed ex oblivione extra corporale derelicti.
Idem dicendum de hostiis seorsim a cumulo extra corporale,
si intra Missam sacerdos de hostiis illis nullatenus cogitavit.
« Verum si intra Missam, vel momento consecrationis vel saltem
in offertorio hostias advertens, eas sua consecrandi intentione
simpliciter comprehendit, quamvis erronee in corporali positas
esse existimaverit, de valida consecratione dubitandum non
est (2). » Juxta mullos tamen, propter controversiam, hostiæ
habendæ sunt ut dubie consecratae.

Scholion I. — De liceitate.
235. 1° Codex Juris canonici ait : Nefas est, urgente etiam
extrema necessitate, alteram materiam sine altera aut etiam
utramque. extra Missa* celebrationem, consecrare. > (C. 817.)
2° Celebrans debet non recedere a regulis ab Ecclesia præscriptis, præsertim in Missali; special im debet consulere ne
major quantitas hostiarum consecretur quam quæ debito tem­
pore consumi possit.
3" Materia consecranda debet sub gravi, tempore consecra­
tionis, esse super allare et in corporali, et, saltem sub levi, esse
in lapide consecrato. ?.l propter angustiam petra* consecrata*,
consecratum ciborium potest removeri ut locum cedat calici.
Ceterum quod est in corporali supra petram extenso nonne sit
moraliter supra petram ? (Cod., c. 1198, § 3.)
4° Ciborium, excepto momento oblationis el consecrationis,
debet sub levi esse coopertum, et saltem post oblationem, sine
velamine.
5° Regulariter omnis materia consecranda debet esse præsens
in altari ab offertorio inclusive usque ad communionem. Attamen,
suppleta mentali ter oblatione, licite consecrantur hostia* qua*
offeruntur paulo post oblationem. Id non permittitur 1) incepta
(1) Quidquid sit de opinionibus theorelicis ; cf. S. Alph., n. 217 ; Génicot,
n. 174, 4° ; Lehmkuhl, t. II, n. 168.
·
(2) Ita Vermeersch, n. 378 ; Durjeux, n. 208.

216

DE FORMA EUCIIARISTIÆ
<

præfatione’:Tnisi gravi de causa ; 2) incepto canone, de causa
absolute gravi, ut si plures sine communione remanerent aut
diu exspectare deberent. — Si unus tantum aut alter diu exspec­
tare debet, sacerdos potest detrahere unam aut alteram parti­
culam magnæ hostiæ. Juxta quosdam tamen, hoc in casu,
melius esset unam alteramve particulam, jam incepto canone,
consecrare (1).
6° Post consecrationem, nunquam permittitur consecrare :
esset sacrilege et mutilate essentiam Missæ iterari.
II. — De hostiis dubie consecratis.
236. 1° In casu dubiæ consecrationis, illicitum est graviter
hostias communicaturis distribuere vel adorandas proponere
propter materialis idololatriae periculum, sed sumendæ sunt post
sumptionem sanguinis ante purificationem, vel in alia Missa
sub conditione consecrandæ.
9
2° Si accidat hostias non consecratas misceri consecratis,
tolus cumulus consecrandus est sub conditione mentali (si non
sint consecratæ).
3° In praxi « quilibet sacerdos talem semper intentionem
habere deberet, scilicet consecrandi eas omnes (hostias) quas
ante se ad consecrandum positas habet » (2), seu omnem mate­
riam præsentem, licite et decenter consecrabilem, non aliam.

ART. II

De forma Eucharistiae
Quemadmodum duplex materia, ita duplex Eucharistiæ
forma, una : pro panis consecratione ; altera pro vini conse­
cratione. Jamvero quæritur : 1) num Christus verbis usus
fuerit in consecrando ; 2) num hæc verba ad consecrationem
sufficiant; 3) ideo quid sentiendum sit de epiclesi; 4) quænam
sint verba essentialia.
237.

Opiniones.
238. 1° Quidam (3) putarunt Christum prius absque verbis
consecrasse, et deinde historice consecrationem factam decla­
ravisse dicens : « Hoc est corpus meum. »
2° Graeci schismatici contendunt verba consecrationis non
consequi effectum nisi accedente, tanquam necessaria condi(1) Cappello, n. 307 ; Lacroix, n. 43 sq. ; Ballerinl-Palmlerl, t. IV, p. 860.
(2) Missale, de defect., vu, n. 1.
j
(3) Innoc. III, De mysterio Missæ, 1. IV, c. 6 ; Durandus, Catharinus,
G. Blel, P. Alliacensls, etc.

DE FORMA EUCIIARISTIÆ

217

tione, invocatione Spiritus Sancti, quæ epiclesis dicitur : «'... Fac
panem hunc pretiosum corpus Christi tui et quod est in hoc
calice pretiosum sanguimen Christi tui, immutans Spiritu Sancto
tuo, ut fiant sumentibus in purificationem animæ, remissio­
nem peccatorum (1). » — Idem tenent quidam apud Latinos (2).
3° Nonnulli cum Scolo (3) existimant verba consecrationis
non esse valida sine iis quæ praecedunt : « Qui pridie quam
pateretur... », « Simili modo... »

Doctrina catholica.
239. a) Concilium Florentinum (4) : « Forma* hujus Sacra­
menti sunt verba Salvatoris, quibus hoc confecit sacramentum. »
b) Concilium Tridenlintim (5) declarat « hoc sacramentum,
in ultima cœna, Redemptorem nostrum instituisse, cum, post
panis vinique benedictionem, se suum ipsius corpus illis præbere
ac suum sanguinem, disertis ac perspicuis verbis testatus est » ;
« statim post consecrationem verum Domini nostri corpus
verumque ejus sanguinem sub panis et vini specie una cum
ipsius anima et divinitate exsistere. »
c) Calechismus Concilii Tridcnlini (G) : « Quæ quidem conse­
crationis forma, cum a Christo Domino servata sit, ea perpetuo
catholica Ecclesia usa est. »
d) Benedictus XIII asserit « non per invocationem Spiritus
Sancti, sed per verba consecrationis fieri transsubstantiationem » (7). — Pius X, damnans doctrinam a Max de Saxonai
propugnatam in periodica « Roma e 1’Oriente » : « Nec... intacta
relinquitur doctrina catholica de SS. Eucharistias Sacramento,
cum præfractc docetur sententiam suscipi posse, quæ tenet
apud Græcos, verba consecratoria effectum non sortiri, nisi
jam prolata oratione illa quam epiclesim vocant » (8).
(1) Eucholog. (Lit. S. Chrysost.), Romæ, 1873, p. 64, apud Van Noort,
n. 392 ; Jugle, t. III, p. 256-258, 284-293.
(2) Catharinus, Christ. ChefTontaines (-J- 1595), La défense de la foi de nos
ancêtres, Paris, 1571 ; Lebrun, Explication des prières et des cérémonies de
la messe, Liège, 1778 ; Renaudot, Liturgiarum orientalium collectio, 2 vol.
Francof., 1847 ; Toutée (^- 1718) ; nostris diebus : Schell, Katolische Dogmatik, Paderborn, 1893, t. III, p. 539 sq. ; Rauschen, L'Eucharistie el la
Pénitence, p. 107 sq. ; Princeps Max de Saxlona, in « Roma e ΓOriente »,
Nov. 1910, p. 25 sq. ; cf. P. De La Taille, p. 438 sq.
'
(3) In 4, dist. 8, q. 2, a. 2 ; Lequlen, Combefls ; cf. Salavllle, in Diet,
théol., art. Epiclèse, col. 202 ; Salmant., disp. 9, dub. 2, n. 10 sq.
(4) Denzlnger, 698.
(5) Sess. xiii, cap. 1 et 3 ; cf. c. 4 ; Denzlnger, 874, 876, 877.
(6) P. π, c. 4, n. 20.
(7) In ep. ad Cyril. Patriarch., 8 Jul. 1724 ; Plus VII, in litt. apost.
ad Patriarch. Antioch., 8 Maii 1822 ; Coll. Lacensis, t. II, 440, 1551.
(8) A. A. S., 1911, p. 117 sq.

218

DE FORMA EUCHARISTIÆ

Assertio la : Ad validam consecrationem requiruntur et suffi­
ciunt verba ipsius Domini.
Probatur per paries :

I. — Christus verbis usus est ad consecrandum (Sallem
theologice cerium).

240. a) Constat ex Scriptura. — Christus enim dicens :
« Hoc facile in meam commemorationem », et exemplum dedit
et præceplum sacerdotibus ut facerent id quod Ipse egerat.
Ergo debuit (’hristus adhibere Ipse ea verba qute nunc, in
Ejus persona, a sacerdotibus proferuntur.
b) Constat ex Patribus.
S. Irenæus : « Accipiens panem,
suum corpus esse confitebatur, et temperamentum calicis
suum sanguinem confirmavit (1) ». - Tertullianus : « Accep­
tum panem et distributum discipulis corpus suum illum fecit :
« Hoc est corpus meum » dicendo (2). » — S. J. Chrysostomus :
« Oblatio eadem est... (piam Christus dedit discipulis et quam
nunc sacerdotes faciunt... Sicut enim verba quæ Deus locutus
est, eadem sunt quæ nunc sacerdos dicit, sic oblatio eadem ipsa
est (3). » — S. Ambrosius : « Cujus (Christi) sermo sanctificat
sacrificium quod offertur (1). »
Auctor de sacramentis :
« Consecratio autem quibus verbis est. cujus sermonibus?
Domini Jesu... Ubi venitur ut conficiatur venerabile sacra­
mentum.... sacerdos... utitur sermonibus Christi. Ergo sermo
Christi hoc conficit sacramentum... Ubi verba Christi accesse­
rint. (panis) corpus est Christi... Ante verba Christi calix est
vini el aquæ plenus ; ubi verba Christi operata fuerint, ibi
sanguis Christi efficitur (5)... »
S. Cæsar. Arelat. : « Ante­
quam invocatione sancti nominis creatura* consecrentur, subs­
tantia illic est panis et vini ; post verba au! em Christi, corpus ct
sanguis Christi (6). »
'J
Ceterum opinio contraria hodie a nemine defenditur et aperte
adversatur sensui traditional].
11 )
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)

Adv. hær., 1. IV, C. 33, η. 2 ; Journel, 240 ; 1. V, c. 2, n. 3 ; Journel, 249,
Ada. Marc., 1. IV, n. 40 ; Journel, 343.
%
In ep. II ad Tim., hom. 2, n. 4 ; Journel, 1207.
I
In Ps. xxxviii, 25 ; Journel, 1260.
L. IV, c. 4, n. 14 ; c. 5, n. 23 ; Journel, 1339, 1340.
De Paschale, hom. 5 ; Journel. 2231.
.3

DE FORMA EUCHARISTIÆ

21'9

II. — Sufficiunt verba ipsius Domini (Doctrina catholica).

241. a) Certo constat ex* documentis fidei supra allatis.
b) Suadetur e;r Scriptura. - .Dubitari nequit hagiographos,
narrando Eucharistia* institutionem, tradere omnia qua* ad
conficiendum sacramentum necessaria sunt el ad implendum
Christi praeceptum : « 1 loc facite in meam commemorationem ■·.
Atqui nihil dicunt de invocatione Spiritus Sancti seu de epiclesi.
nihil etiam de precibus qua; consecrat oria verba praecedunt aut
sequuntur. Ergo hæc necessaria non sunt.
c) Constat e.r Traditione. — Modo enim audivimus SS. Pa­
tres ut causam transsubstanlial ionis assignantes tantum
verba Christi, nec ullus invenitur qui asserat aut etiam innuat
hæc verba non sufficere (1). Idem docent concilia d SS. Pon­
tifices (n. 239).
Non negamus quidem Patres sa*pe dicere panem et vinum
converti in corpus et sanguinem Christi, oralione. precibus,
invocatione SS. Trinitatis aut Spiritus S., etc. (2) ; sed, ita
loquendo, inlclligunl non epiclesim sed ipsa verba consecra­
tionis : bis enim verbis rite prolatis, practice invocatur Spiritus
Sanctus el stalim oblata immutantur per virtutem Spiritus
Sancti seu potius per virtutem divinam Spiritui Sancto appropriatam.
d) Constat e.r ratione. -- 1) Contra Scotum : Ad validitatem
nihil aliud requiritur quam rita applicatio materia* el forma*
cum debita intentione faciendi quod facit Ecclesia (3). Atqui.
(1) Præter loca cit., cf. S. Justinus, I Apol., c. 66 ; S. Greg. Nyss., Orat,
catech., C. 37 ; S. J. Chrysost., Dc prodit. Judæ, hom. 1, n. 6 ; Journel, 128 ;
1035 ; 1157.
(2) S. Cyrill. Hier., Catech. 19 (myst. 1), c. 7 ; Cat. 21 (myst. 3), C. 3 ;
Cat. 23 (myst. 5), c. 7 ; S. Basilius, De Sp. 0't°, c. 27, n. 66 ; S. Augustinus,
Sermo 227 ; Theodoretus, Eranistes, dialog. 2 ; S. J. Damascenus, De fide
orthod.A. IV, c. 13 ; Journel, 840, 842, 850 ; 954,1519, 2151 ; 2371. Cf. Jugie,
op. cit., t. Ill, p. 261-264. In loco tamen cit., S. J. Damascenus ait : « Si
nonnulli panem vinumque vocaverunt antitype (figuras,symbola) corporis
et sanguinis Domini, vehit divinus Basilius, hoc non post consecrationem
dixerunt, sed hoc nomen ipsis oblatis dederunt, antequam consecrentur. »
Atqui ibi sine dubio S. Doctor alludit « ad illam orationem quæ, in liturgia
S. Basilii, post verba dominica et immediate ante verba epiclesis stricte
dictæ venit. Ergo videtur docere consecrationem epiclesiaut effici aut saltem
perfici. Hanc Damasceni theoriam postea sequuntur nonnulli Græci, sed ita
multi tamen doctrinæ catholicæ indubitate suffragantur, ut quæstio de
forma Eucharistia? non serio agitetur ante sæc. xiv. Cf. Jugie, t. III, p. 273284.
(3) Cone. Flor., Decr. pro Armenis ; Denzinger, 695.

220

DE FORMA EUCHARISTIÆ

etiam omissis verbis quæ consecrationem præccdunt et se­
quuntur, sacerdos potest veram habere intentionem faciendi
quod facit Ecclesia, ac proinde, vi hujus intentionis, induere
personam (’hristi, et verba hæc consecratoria in persona
Christi proferre.
2) Conlra Graecos : A’erba consecrationis efficiunt quod
significant. Atqui præsentiam (’hristi realem significant,
independenler omnino ab epiclesi. Ergo independenter etiam
ab ea, illam præsentiam efficiunt, statim ac proferuntur a
ministro (’hristi, in Christi persona seu cum intentione faciendi
quod fecit ipse Christus.
e) Confirmatur ex ipsa Graecorum confessione. — 1) Arnieni,
accusati apud Benedictum XII, quod dicerent transsubstantiationem fieri non verbis Domini, sed subsequent] oratione,
responderunt, a. 1342 : « Omnes Armeni universaliter credunt
et dicunt quod panis et vinum, per verba Christi, posita in
canone .Missæ eorum..., conficitur veraciter corpus et sanguis
Christi secundum fidem ecclesiæ Armenorum. « Ideo per
epiclesim « non credimus confici corpus et sanguinem (’hristi....
quod ante confectum est » (1).
2) In conc. Florentino. Latini volebant in definitionem con­
cilii recipi quod solis verbis Domini conficiatur sacramentum
Eucharistiæ ;· « dixerunt (Græci) quod hoc non erat necessa­
rium ; imo si poneretur, ecclesia ipsorum reciperet ignomi­
niam. ac si hactenus fuisset aliud. Unde cum semper fuerimus
concordes, in hoc definitio non debet fieri » (2). Eamdem fidem
postea, coram S. Pontifice, professus est Card. Bessarion, suo
et aliorum Ecclesiæ Orientalis Patrum nomine (3).
Scholion. — De epiclesis sensu.
242. En præcipuæ explicationes : 1° In antiquissimis liturgiis,
epiclesis præcedebal verba consecratoria (4). Inde nulla diffi­
cultas.
2° Invocatur Spiritus S., non quidem ad efficiendam transsubstantiationem, jam consecratione peractam, seu ut panis
fiat corpus Christi, sed ut nobis fiai, nempe ut proficiat sacerdoti
et fidelibus, praesertim communicantibus (5). At expositio illa
(1) Mansi, Collectio concil., xxv, 1242 sq. ; xxxi, 1046 ; ap. Pesch, n. 777.
(2) Hardouin, ix, 981, Pesch, 777. — (3) Mansi, Coll, conc., xxxi, coi. 1045
(4) Dom Cabrol, in Revue des Sciences phil. et théol., 1909.
(5) Vasquez, Bellarmlnus, Suarez, De Lugo, disp. 11, sect. 1, n. 9, 10;
Billuart, diss. v, a. 2, obj. 2 ; Card. Billot, th. 49, p. 536 sq.

DE FORMA EUCHARISTIÆ

221

nec est litteralis, nec sufficit ad explicandam epiclesim, qua
postulatur ut Spiritus S. tum dona proposita convertat, tum
effectus spirituales producat in fidelibus hæc dona recipientibus.
3° Communius (1) : Consecratio, cum sit opus ad écrira, com­
munis est tribus personis divinis. Merito igitur invocatur Spiri­
tus S. ut, cum Patre et Filio jam invocatis, ipsam transsubstantiationem operetur. Hæc quidem transsubstantiatio facta est
eo instanti quo verba consecrationis prolata sunt, sed quia,
humano sermone, hæc omnia non possunt eodem instanti et
eodem verbo exprimi, successive declarantur ea quæ in inslanli
peraguntur. 1 læc est solutio jam a Cardinali Bessarion proposita :
« Quoniam... necesse est, per intervalla temporis unum post
aliud verbum pronuntiare... oportet hæc aliaque hujus­
modi non tanquam in tempore, in quo dicuntur, sed tanquam
in tempore, pro quo dicuntur, ita intelligere, ac si tempus illud
maneret minimeque deflueret (2). »

Corollaria.
L — De verbis essentialibus formæ.

243. Certe ca sola ad essentiam formæ requiruntur, quæ
significant et efficiunt conversionem panis et vini in corpus et
sanguinem Domini, videlicet : « Hoc est corpus meum » et c Hic
est calix sanguinis mei » (Hic est sanguis meus).
Hinc : a) Verba « accipite », « manducate », « bibite . et hoc
facite in meam commemorationem » solum spectant usum
sacramenti, ideoque ad consecrationem, quam peractam suppo­
nunt, essentialia non sunt.
b) Particula enim, quæ nonnisi apud Matthæum invenitur,
et in forma consecrationis vini lanium, non est quid essentiale
sed addita est ab Ecclesia ut fungatur munere conjunctionis
inter hæc et præcedentia verba.
c) Quoad celera verba « novi et æterni testamenti (mysterium
fidei) qui pro vobis et pro mullis effundetur in remissionem
peccatorum », conlroverlilur :
(1) Ferraris, Prompta bibliotheca, voce Each., ed. Migne, 1865, t. III,
coi. 788 sq. ; Cagin, L'Euchologic latine, t. II, L’Eucharistie, 1912, p. 69 sq. ;
Paléologic musicale, I. V, p. 85 sq. ; Salaville, in Diet. Λ pol., art. Epiclèse,
col. 1585-1597 ; in Diet, théol., art. Epiclèse, col. 194-300 ; Questions litur­
giques, 1911, p. 125 sq. ; Bossuet, Explications de quelques difficultés sur la
messe, c. 46 sq., etc. ; Franzelin, th. 7 ; Lépicier, p. 318-319 ; D’Alès, p. 129 ;
Hugon, p. 407 ; cf. C. Lattey, Catholic Faith in the Holy Eucharist, ed. 3,
Cambridge 1928 ; B. Botte, in Recherches de théol. anc. et médiévale, jul. 1928,
p. 283-208 ; Spacil, Doctrina theol. Orientis separati de SS. Each., II. Quæstiones de forma Euch., etc., in Orientalia Christiana, t. XIV, fasc. I, 1929,
p. 1-114.
(2) De sacr. Each, ex quibus verbis corpus conficiatur, Pat. Græc., CLXI,
col. 516.

999

DE FORMA EUCIIARISTI.E

1) Salmanlicenses, cum aliis theologis, dicunt hæc verba ad
consecrationem essentialia esse, quia ea sola significant sangui­
nem Christi prout offertur in Sacrificium, et in Missali Romano
litteris majusculis scribuntur (1).
H
2) Sententia communior (qua? esi Cajclani, Suarez, Tournehj,
Billuarl et multorum Thomistarum) docet hæc verba tantum
pertinere ad forma? inlegrilalem el perfectionem. Nam nullus
ex scriptoribus sacris ea integra refert ; imo verba « æterni cl
« mysterium fidei » ab omnibus omittuntur ; multa etiam ex eis
verbis desiderantur in l.ilurgiis orientalibus, in quibus tamen
calicis consecratio ut valida habetur. Insuper, si juxta omnes
similis forma non requiritur in consecratione panis, ut patet
ex Liturgia roinana, ubi desunt verba « quod pro vobis tra­
detur », non magis requiritur in consecratione calicis. Ergo
hæc verba nil addunt in ratione praclicæ significationis ; eo
enim ipso quod sanguis vi verborum separatus a corpore ponitur,
sufficienter significatur ejus effusio et virtus in remissionem
peccatorum. Nihilominus illa verba litteris majusculis merito
inscribuntur in Missali Romano, tum quia pertinent ad inte­
gritatem formæ, Ium propter aliquam probabilitatem sententiæ
oppositæ.
I
!n praxi tamen, præfata verba sub gravi semper pronun­
tianda sunl ; si se illa omisisse advertat sacerdos, tantum finita
Missa, ad nihil tenetur: si id autem advertat ante linitam Missam,
integram formam repetere debet sub conditione.

244. N. B. — 1° A'crba consecrationis dicenda sunl, non
lanium recitative el historice, referendo scilicet quod dixit
Christus, sed etiam significative seu assertive, nempe applicando
eorum significationem pani et calici consecrandis. Quod efficitur
intentione sacerdotis, eo ipso quod consecrare intendit.
2° Insuper, ut sapienter monet antiquum Missale Gralianopolilanum : <■ Neque sunl (verba sacramcntalia) præcipiti ore,
aut confuse pronuntianda, sed cum summa attentione, reve­
rentia et veneratione, integre distincteque proferenda, quoniam
illa sacerdos quasi ore Christi eloquitur, et illa loquens (.hristi
fungitur officio ; debentque proferri tractim, uno spiritu, ne se
immisceat alia cogitatio ; nec dividenda est forma illa, cujus
tota virtus dependet ab ultimo verbo, quod in Christi persona
dicitur. »
IL

De mutationibus formæ.

245. Præter vocem « enim », omnia et singula verba utriusque
formæ : « Hoc est, corpus meum » ; « Ilie est calix sanguinis
mei » (et apud Græcos : hic est sanguis meus), sunt essentialia.
(1) Cf. 3, q. 78, a. 3 ; Calech. Hom., p. 2, c. 4, η. 21C De La Taille, elucid. 35, p. 455 sq.
'<

DE FORMA EUCHARISTIÆ

223

Igitur quælibel mutatio substantialis in his verbis, ita scilicet
ut idem jam non significarent, irrilam redderet consecrationem ;
accidentalis mutatio in iisdem verbis, ita scilicet ut relinqueret
sensum substant ialiter integrum, graviter illicitam redderet con­
secrationem : in tanto enim sacramento, quæcumque etiam levis
mutatio deliberate apposita, gravis videtur (1).
Hinc Missale : a) « Si quis aliquid diminueret, vel immutaret
de forma consecrationis Corporis et Sanguinis, et in ipsa verbo­
rum immutatione verba idem non significarent, non conficeret
Sacramentum. Si vero aliquid adderet, quo significationem non
mutaret, conficeret quidem, sed gravissime peccaret. »
b) « Si celebrans non recordetur se dixisse ea quæ in conse­
cratione communiter dicuntur, non debet propterea turbari.
Si tamen certo ei constet., se omisisse aliquid eorum quæ sunt
de necessitate sacramenti, id est, formam consecrationis, seu
partem : resumat ipsam formam et cetera prosequatur per
ordinem. Si vero valde probabiliter dubitet, se aliquid essentiale
omissise : iteret formam saltem sub tacita condicione. Si autem
non sunl, de necessitate sacramenti, non resumat, sed procedat
ulterius. »
c) « Si (celebrans) obierit semiprolata forma Sanguinis, tunc
alter prosequatur Missam, et super eumdem Calicem repetat
integram formam ab eo loco : Simili modo, postquam carnatum
est; vel posset, super alium Calicem praeparatum integram
formam proferre, et Hostiam primi sacerdotis, et Sanguinem
a se consecratum sumere, ac deinde c.alicem relictum semiconsecratum (2). »
(1) S. Alphonsus, n. 220 ; Gasparri, I. II, n. 833 ; cf. Hervé, Man a ale
t. Ill, n. 405.
(2) De deject., v, n. 1-2 ; x, n. 3.

224

EFFECTUS SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

CAPUT III
DE EFFECTIBUS SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

Doctrina catholica.
246.1° Contra Protestantes hæc habet Tridentinum : « Si quis
dixerit vel praecipuum fructum sanctissimæ Eucharistiæ esse
remissionem peccatorum, vel ex ea non alios effectus prove­
nire : a. s. (1). »
2° Cap. 2 statuit diversos Eucharistiæ effectus : « Sumi
autem voluit (Salvator noster) sacramentum hoc tanquam
spiritualem animarum cibum, quo alantur ct confortentur
viventes vita illius, qui dixit : « Qui manducat me, et ipse vivet
propter me », et tanquam antidotum, quo liberemur a culpis
quotidianis, et a peccatis mortalibus praeservemur. Pignus
præterca id esse voluit futuræ nostræ gloriae et perpetuæ
felicitatis, adeoque symbolum unius illius corporis, cujus ipse
caput exsistit, cuique nos, tanquam membra, arctissima fidei,
spei et caritatis connexione adstrictos esse voluit, ut idipsum
omnes diceremus, nec essent in nobis schismata (2). »
3° Fere idem jam tradebat Florentinum : « Hujus sacra­
menti effectus, quem in anima operatur digne sumentis est
adunalio hominis ad Christum. Et quia per gratiam homo
Christo incorporatur et membris ejus unitur, consequens est,
quod per hoc sacramentum in sumentibus gratia augeatur:
omnemque effectum quem materialis cibus et potus quoad
vitam agunt corporalem, sustentando, augendo, reparando et
delectando, sacramentum hoc, quoad vitam operatur spiri­
tualem ; in quo, ut inquit Urbanus Papa, gratam Salvatoris
nostri recensemus memoriam, a malo retrahimur, confortamur
in bono, et ad virtutum et gratiarum proficimus incremen­
tum (3). »
(1) Sess. xiH, can. 5 ; Denzlnger, 887.
(2) Sess. xiH, cap. 2 ; Denzlnger, 875. — (3) Denzlnger, 698.

EFFECTUS SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

225

Hinc : proprius Eucharistia· effectus est unio cum Christo,
« adunatio hominis ad Christum ». Hajc porro unio, quæ est
gratia sacramenti, non est ipsa unio sacramenlalis, qua scilicet
communicanti, sive digno, sive indigno, localiter applicatur
corpus Christi per species, sed unio spiritualis, qua Christus
sacramenlaliter susceptus, digne suscipientes sibi arctissime
unii H vitam supernaturalcm a se in illos mirabiliter derivat.
1 kec posterior unio, qua· ul patet, significatur et efficitur per
priorem, prius declarabitur ; postea de singulis effectibus
Eucharistiæ, tum quoad animam, tum quoad corpus susci­
pientium breviter dicemus.

Assertio la : Eucharistia auget in digne communicantibus
gratiam sanctificantem, eosque specialiter cum Christo et inter
se conjungit, vinculo et fervore charitatis.

Probalur thesis per paries :
I. — Auget gratiam sanctificantem (De fide).
247. Licet enim possit per accidens gratiam primam pro­
ducere in illis qui, allrili et bona fide eam suscipiunt (1),
Eucharistia per se confert gratiam secundam.
a) Conslal ex ejus natura. — Instituta est per modum cibi
ct polus (Joan., vi, 56) : « Caro mea vere est cibus et sanguis
mens vere est polus ». (Matth., xxvi, 26, 27) « Accipite et
comedi le... bibile... ». Atqui cibus ct potus ex se ordinantur
non ad causandam vitam sed ad eam conservandam et augen­
dam.
b) Coastal ex 1 Cor., xi, 29 : « Probet autem seipsum homo,
et sic de pane illo edat et de calice bibat. Qui enim manducat
et bibit indigne, judicium sibi manducat et bibit. » Atqui hæc
probatio conscientia' necessaria supponit statum gratiæ præreciiiri ad sacram communionem. Ergo.
c) Conslal ex praxi Ecclesiæ. — Jam a primis temporibus
Paires docent Eucharistiam concedendam non esse nisi
justificatis. - Ita Didache (2) : « Frangite panem... postquam
delicta vestra confessi estis ». — S. Justinus (3) : Hujus ali­
menti « nemini alii licet esse particeps, nisi qui... vivat ».
Origenes (4) : « Super eum (panem) prolatum verbum, illud est
(1) Manuale..., t. III, n. 439. — (2) C. 14, n. 2 ; Journel, 8.
(3) / Apol., c. 66 ; Journel, 128. — (4) In Matth., t. XI, n. 14 ; Journel,
504.
Theol. IV.
S

|
I
J

j
j

526

EFFECTUS SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

quod eum juvat qui non indigne Deo hunc comedit ». —
S. Cyprianus (1) : « Nondum poenitentia acta, nondum exomologesi facta, nondum manu iis ab episcopo et clero imposita,
eucharistia illis datur, cum scriptum sit : Qui ederit panem
auf biberit calicem Domini indigne, reus erit corporis et
sanguinis Domini ». — S. J. Chrysost. (2) : « Cave ne tu ipse
reus sis corporis et sanguinis Christi ». — S. Ambrosius (3) :
« Nemo cibum accipit Christi, nisi fuerit ante sanatus... ut
prius per remissionem peccatorum vulneribus medicina
tribuatur, postea alimonia mensæ cælestis exuberet ».
II. — Specialiter cum Christo et inter se conjungit digne
communicantes (Theol. cerium).

Probalur per paries :
•

g

1° Fideles cum Christo conjungit.
248. A) Probatur ex Scriptura. —Ait Christus (Joan., vi,
57, 58) : « Qui manducat meam carnem et bibit meum san­
guinem in me manet et ego in illo... Sicut misit me vivens
Pater, et ego vivo propter Patrem : et qui manducat me et
ipse vivet propler me ».
Ergo per dignam Eucharistiæ receptionem ita inliine cum
Christo conjungimur ut maneamus in Ipso et Ipse in nobis
maneat et vere vita ipsius vivamus.
B) Probatur ex Patribus. — Patres unionem inter Chris­
tum et communicantem :
M
a) Mirum in modum extollunt. — S. Justinus (4) : « Illam
alimoniam in qua per precem, ipsius verba continentem, gratiæ
actae sunt, ex qua sanguis et carnes nostræ per mutationem
aluntur, incarnati illius Jesu et carnem et sanguinem esse edocti
sumus. »
Tertullianus (5) : « Caro corpore et sanguine Christi vescitur,
ut et anima de Deo saginetur. »
S. Cyrillus Hier. (G) : «Divinis mysteriis digni habiti, concorporei et consangues Christi facti estis. » « Sic enim et christiferi
efficimur, distributo in membra nostra corpore ejus et sanguinei.
(1) Ep. 16, n. 2 ; cf. De lapsis, 16 ; Journel, 569, 551.
(2) In Matth., hom. 82, n. 5 ; Journel, 1180.
(3) In Luc., 1. VI, n. 70, apud Pesch, Compendium..., n. 145. Cf. S. BasiIlus, Reg. brevius tractatx, interr. 172 ; Journel, 974.
(4) I Apol., C. 66 ; Journel, 128.
■’41
(5) De carnis resurr., c. 8 ; Journel, 362.
3
{6) Cat. 22, c. 4 ; Journel, 843.

EFFECTUS SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

227

S. Hilarius (1) : « Hæc accepta atque hausta id efficiunt ut
et nos in Christo et Christus in nobis sit... Est ergo in nobis ipse
per carnem, et sumus in eo ; dum secum hoc, quod nos
sumus, in Deo est. »
S. Gregorius Nyssenus (2) : Christus « per suæ gratiæ dispen­
sationem se per carnem, quæ constat ex pane et vino, inserit
omnibus credentibus, commixtus corporibus credentium, ut per
unionem cum eo quod est immortale homo etiam fiat particeps
incorruptionis ».
S. Joann. Chrys. (3) : Christus per communionem « ideo se
nobis commiscuit et in unum corpus totum constituit, ut unum
simus quasi corpus junctum capiti ».
S. Augustinus (4) : « O sacramentum pietatis ! o signurn
unitatis ! o vinculum caritatis ! Oui vult vivere, habet ubi
vivat, habet unde vivat. Accedat, credat; incorporetur, et vivifi­
cetur. »
S. Leo I Magnus (5) : « Non aliud agit participatio corporis
et sanguinis Christi, quam ut in id quod sumimus transeamus,
et in quo commortui et consepulti et conresuscitati sumus,
ipsum per omnia ct spiritu et carne gestemus. »
Hæc omnia aperte signant unionem omnino realcm intimam,
qua in Christum, totum in nobis receptum, transformamur,
ita ut cum Apostolo, sensu vero, dicere debeamus : « Vivo jam
non ego, vivit vero in me Christus. » (Gal., n, 20.)
b) Variis illustrant exemplis. — 1) Exemplo unionis quæ
invenitur inter Patrem el Filium, in una natura ; ita S. Hilarius
Pictaviensis (6), cum Ariani peterent argumentum contra uni­
tatem naturæ Patris et Filii ex Verbis Christi « Ut unum sint,
sicut et nos » (Joann., xvn, 22), eos redarguit demonstrando
unum numero corpus Christi per susceptam Eucharistiam esse
in omnibus fidelibus, ct ita haberi naturalem unitatem nostri
cum Christo : « Quisquis ergo naturaliter Patrem in Christo
negabit, neget prius naturaliter se in Christo vel Christum sibi
inesse. »
*
2) Exemplo unionis inter duas ceras liquefacias : Ita S. Cyrillus Alex (7) : « Ut enim, si quis ceram ceræ indutam igne simul
liquaverit, unum quid ex ambobus efficit, ita per corporis
Christi et pretiosi sanguinis participationem ipse quidem in
nobis, nos autem rursus in[ eo simul unimur. »
C) Probatur ex ratione. — Christus se dat hominibus, in
hoc sacramento, per modum alimonias coelestis, ac subinde iis
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(7)

De Trim, 1. VIII, n. 14 ; Journel, 870.
Orat, catech., 37 ; Journel, 1035.
In Joann., hom. 46, n. 2 ; Journel, 1166.
In Joan., tract. 26, η. 13 ; Journel, 1824.
Sermo 63, c. 7 ; Journel, 2206. — (6) De Trim, 1. VIII.
In Joan., 1. X, c. 2 ; Journel, 2116,

228

EFFECTUS SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

conferre debet effectus eosdem quos cibus et potus corporibus
præstant.
Atqui cibus ita in substantiam nutriti mutatur ut unum
fiat cum illo. « Necesse est igitur ut sacramentalis effectus
proportionaliter etiam consistat in refectione animae per spiri­
tualem quamdam conversionem sive transformationem, non
tamen spiritualis alimenti in communicantem, sed vice versa,
communicantis in Christum qui est spirituale alimentu u
quandoquidem spiritualis vita hominis non potest perfici per
hoc quod coelestis cibus convertatur in hominem ipsum, sed
omnino ex inverso (1). »
Unde Leo ΧΙΠ : « Id enim interest inter corporis cibum et
animi, quod ille in nos convertitur, hic nos in se convertit;
qua de re Christum ipsum Augustinus (2) loquentem inducit :
Nec tu me in te mutabis sicut cibum carnis tuæ, sed tu muta­
beris in me (3). » Et S. Thomas : « Per hoc sacramentum auge­
tur gratia et perficitur spiritualis vita, ad hoc quod homo in
seipso perfectus exsistat per conjunctionem ad Deum (4). »
2° Inter se conjungit fideles.
249. A) Constat ex Scriptura. — a) I Cor., x, 17 : « Quo­
niam unus panis, unum corpus multi sumus, omnes qui de
uno pane participamus ». Ideo, digne manducando, in Eucha­
ristia, unum et idem corpus Christi verum, eo ipso efficimur
unum corpus Christi mysticum.
b) Ipse Christus, immediate post institutam Eucharistiam,
mandatum novum dat Apostolis ut diligant invicem sicut
dilexit cos ; et orationem fundit u£ s^t unum caritate sicut
ipse est unus cum Patre in natura divina (Joan., χνιι, 21) :
« Ut omnes unum sint, sicut tu Pater in me. et ego in te; ut et
ipsi in nobis unum sint ».

B) Constat ex Traditione.—Didache(5) :« Sicut hic panis
fractus dispersus erat supra montes, et collectus factus est unus,
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)

Card. Billot, th. 51, p. 549.
Conf., 1. VII, c. 10.
Encyc. Mirœ caritatis, VI, p. 302.
3, q. 79, a. 1, ad 1 ; q. 73, a. 3, ad 2.
C. 9, n. 4 ; Journel, 6.

EFFECTUS SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

229

ita colligatur Ecclesia tua a finibus terræ in regnum tuum. >
S. Ignatius (1) : « Studeatis igitur una eucharistia uti : una
•enim est caro Domini nostri Jesu Christi, et unus calix in uni­
tatem sanguinis ipsius, unum altare, sicut unus episcopus, cum
presbyterio et diaconis, conservis meis ; ut, quod faciatis,
secundum Deum faciatis. »
S. Cyprianus (2) : « Denique unanimitatem Christianam firma
sibi atque inseparabili caritate connexam etiam ipsa dominica
sacrificia declarant. Nam quando Dominus corpus suum panem
vocat de multorum granorum adunatione congestum, populum
nostrum quem portabat indicat adunatum : et quando sanguinem
suum vinum appellat de botris atque acinis plurimis expressum
atque in unum coactum, gregem item nostrum significat com­
mixtione adunatæ multitudinis copulatum. »
S. Hilarius (3) : « Uberavit... nos, in vitam novam renovans
et in novum hominem transformans, constituens nos in corpore
carnis suæ. Ipse est enim Ecclesia, per sacramentum corporis
sui in se universam eam continens. »
S. Joannes Chrysostomus (4) : « Quoniam unus panis et
unum corpus multi sumus... non corpora multa, sed unum
corpus. Sicut enim panis, ex mullis granis constans, unitus
est ita ut grana nusquam appareant, sed sint quidem ipsa, non
manifesta autem sit illarum differentia propter conjunctio­
nem ; sic nos et mutuo et cum Christo conjungimur. Non enim
ex altero corpore hic, ex altero ille nutritur, sed ex eodem ipso
omnes. »
S. Augustinus (5) : « Commendatur vobis in isto pane quo­
modo unitatem amare debeatis. Numquid enim panis ille’ de
uno grano factus est ? Nonne multa erant tritici grana ? Sed
antequam ad panem venirent, separata erant ; per aquam
conjuncta sunt, et post quamdam contritionem. »
Hinc : a) Cone. Tridenlinum « admonet..., hortatur, rogat
et obsecrat... ut omnes et singuli, qui christiano nomine
censentur, in hoc unitatis signo, in hoc rinculo caritatis. in hoc
concordiæ symbolo jam tandem aliquando conveniant et
concordent (6). »
b) Calechismus Trideniinus : « Qui pietatis et religionis
studio affecti hoc sacramentum sumunt, nemini dubium esse
• '

(1)
(2)
(4)
(5)
(6)

" ‘ jg

1 J1
2

Ad Philad., c. 4 ; Journel, 56.
Ep. 69 ad Magnum, n. 5. — (3) In Ps. cxxv, n. 6.
In ep. 1 ad Cor.t hom. 24, n. 2 ; Journel, 1194.
Sermo 227 ; Journel, 1519.
Sess. ΧΠΙ, cap. 8 ; Denzinger, 882.

230

EFFECTUS SACRAMENTI EUCIIARISTIÆ

debet, quin ita Filium Dei in se admittant, ut ejus corpori
tanquam viva membra inserantur » (1).
c) Leo XIII : Christus Eucharistiam Ecclesiæ reliquit
« tanquam symbolum ejus unitatis et caritatis, qua Christianos
omnes inter se conjunctos et copulatos esse voluit... » (2)
d) S. Thomas : « Eucharistia est sacramentum ecclesiaslicæ
unitatis » ; « res hujus sacramenti est unitas corporis mystici,
sine qua non potest esse salus » ; « res hujus sacramenti est
charitas ». « Qui cumque ergo hoc sacramentum sumit, ex hoc
ipso significat se esse Christo unitum, ct membris ejus incor­
poratum (3). »

C) Constat ex ratione. — a) Ex communi unione cum
Christo. — Ouæ sunt eadem uni tertio, sunt eadem inter se :
igitur ex unione cum Christo in Eucharistia, fideles inter se
unionem habent, sicuti membra, ex unione cum capite, unio­
nem inter se consequuntur. — b) E consortio ejusdem conuiuii.
— Consortium ejusdem convivii amicitiam parit ct fovet, ideo
sacrum hoc convivium mutuam fovet caritatem inter fide­
les (4).

III. — Eucharistia fideles conjungit per habitum et fervorem
charitatis (Theol. certum).
250. I9 Per habitum charitatis. — Causa formalis hujus
adriiirabilis et intimæ unionis, ut patet, est gratia sanctificans
et præsertim ipsa charitas, juxta illud ! Joan., iv, 16 : « Qui
manet in charitate, in Deo manet, et Deus in eo » ; hæc enim
mediante, vera creatur amicitia inter Deum et justos (5). Non
negamus certe alia sacramenta incorporationem cum Christo
etiam producere, sed indirecte et ex con eguenti,-dum « Chris­
tus, in Eucharistia, ut cibus nobis intimo unitur ad nerficien
dam vitam et unionem charitatis cum ipso ct inter nos invicem,
atque ad hanc conservandam non propter finem alium dis­
tinctum, sed ad unionem charitatis propter seipsam » (6). —
(1) P. n, c. 4, n. 50.
(2) Encyc. Miræ caritatis, ed. Bonne Presse, t. VI, p. 310.
(3) 3, q. 73, a. 2 ; a. 3 ; q. 79, a. 4 ; q. 80, a. 4.
(4) Cf. Leo XIII, Encyc. Miræ caritatis, t. VI, p. 310 ; G. Gasque, L'Eu­
charistie et le Corps mystique, Paris, Edit. Spes, 1925 ; Anger, L'esprit eucha­
ristique, Toulouse, 1925 ; La doctrine du Corps mystique, p. 172 sq. ; De La
Taille, Myst. Fidei, elucid. 36 et 37.
’
J
(5) Manuale..., t. Ill, De Gratia, n. 51 ; De Charitate, n. 351 sq
(G) Franzelln, th. 17, p. 278.
d·

EFFECTUS SACRAMENTI EUCIIARISTIÆ

231

Quoties ideo digne recipitur Eucharistia, toties directe et
per se augetur habitus charitatis. Quia autem eadem est virtus
charitatis, qua et Deum diligimus et proximum (1), crescente
charitatc, crescit etiam et intimior fit nostra conjunctio tum
ad Deum tum ad nos invicem.
2° Per fervorem charitatis. — Enimvero : a) Eucharistia
instituta est per modum cibi ; atqui cibus naturalis non solum
habilualiter reficit sumentem, sed actualem confert refocillationem et vigorem, b) Ad plenam unionem animæ cum Christo,
quam importat Eucharistia, non sufficit habitus charitatis,
sed requiruntur etiam aclus charitatis, quibus reapse Christo
adhæremus sicut Ipse nobis adhæret, et ita nostra vila spiri­
tualis perficitur et valde intensior efficitur.
Hinc S. Thomas : « P r hoc sacramentum, quantum est ex
sui virtute, non solum habitus gratiæ et virtutis confertur,
sed etiam excitatur in actum, secundum illud II Cor., v, 14 :
« Charitas Christi urget nos » ; « Res hujus sacramenti est cha­
ritas, non solum quantum ad habitum, sed etiam quantum
ad actum, qui excitatur in hoc sacramento (2). »
Corollaria.

I. — Qualis sit hæc unio ?
251. Hæc unio cumChristo nec hypostatica est, ut patet, nec
substantialis, nec physica aut corporalis, ut voluit Card. Men­
doza R 1566), scilicet realiter vigens inter carnem Christi ct
carnem digne communicantis, cum nonnisi sub speciebus deli­
tescens recipiatur Christus ; imo neque spiritualis, ut docuit
Card. Cienfuegos (3), vigens nempe realiter inter animam Christi
et digne communicantem, nam anima Christi nequit esse simul
primum vitæ principium in corpore Christi et, extra illud corpus,
conjuncta cum iis qui sancte Eucharistiam suscipiunt.
Est unio moralis et affectiva, qua suscipiens Eucharistiam,
cum Christo arctius copulatur, Christum plenius diligit et ad
Christum omnia refert ; est nempe unio amoris, quæ sita est in
affectuum conscntione et similitudine in operando (4).
Unde : a) Quamdiu Christus ibi adest, quantum est ex sacramentali ejus virtute, excitat suscipientem ut Ipsum diligat,
(1) Manuale..., t. III, n. 354 ; 3, q. 79, a. 1, ad 1.
(2) 3, q. 79, a. 1, ad 2 ; a. 4, 0 ; Dalgalrns, La sainte communion, t. I,
•p. 120 sq. ; 206 sq.
(3) Vita abscondita, disp. 8.
(4) Suarez, disp. 34, sect. 3, n. 6 ; Bernadot, De Γ Eucharistie à la Tri·
ailé, p. 38 sq.

<

232

EFFECTUS SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

et Ipse etiam illum affectu complectitur, ejus animam et corpus
divinis charismatibus implet multo abundantioribus quam con­
cessit eis qui, dum viveret in terris, meruerunt attingere
fimbriam vestimenti ejus.
b) Posl transactam r calem Chrisli praesentiam^ ex eadem
corporali sumptione relinquitur moralis quaedam habitudo Chris­
tum inter et suscipientem : nam, ratione illius contactus, cense­
tur hic esse quasi aliquid ('hristi et Christus habere specialem
curam non solum animæ, sed etiam corporis ejus, ut illus sancti­
ficet, suæque gloriæ particeps faciat.
II. — Discrimen inter habitum et fervorem charitatis.
252. Quoties subjectum ad sacram mensam accedit in statu
graliæ, semper recipit, majus tamen vel minus, augmentum
graliae et charitatis habitualis ; at fervor seu actus charitatis.
partialiter vel etiam totaliter, impediri potest, si communicans
sit insuffidenter præparatus aut ad alia distractus (1), praesertim
si actualem habeat affectum ad venialia : veniale quidem non
est contra sed praeter ordinem linis ultimi, ac proinde « non est
ad Deum referibile, et ideo affectus inhaerens ad veniales
vanitates impedit ne ferveal charitas, impediendo ne actu reducat
in Deum cuncta quæ in homine sunt et procedunt ab homine»(2).
Hinc liquet quanti momenti sit. puro corde et pia mentis
recoiled i on e, ad sacram synaxim accedere, ut plenius recipiatur
fructus sacramenti.
Assertio 2a : Eucharistia, ut cibus spiritualis, vitam gratiæ
sustentat, auget, reparat et delectat (Doctrina catholica).

Probatur per paries :
1° Sustentat vitam gratiæ.
253. Hunc effectum : a) Indicat Christus (Joan., vi. 59) :
« Si quis ex ipso manducaverit, non moriatur... Oui manducat
hunc panem, vivet in æternum. » — b) Declarat Tridenlinuin
dicens : « Hoc sacramentum esse l.anquam antidotum quo a
peccatis mortalibus praeservemur (3) ». — c) Testatur Pius X :
« Christi fideles, per sacramentum Deo conjuncti, robur inde
capiunt ad compescendam libidinem, ad leves culpas, quæ
quotidie occurrunt, abluendas, et ad graviora peccata, quibus
humana fragilitas esi obnoxia, praecavenda (4) ». — d) Profi­
tetur Liturgia v. g. in distribuenda communione : « Corpus
(1) 3, q. 79, a. 8. — (2) Card. Billot, th. 52, p. 557.
(3) Sess. xm, cap. 2 ; Denzlnger, 875.
(4) Decr. S. Cong. Cone., Sacra Tridentina Synodus, 20 Dec. 1905.

EFFECTUS SACRAMENTI EUCIIARISTIÆ

233

D. N. J. E. custodial animam luam in vitam æternam < ; in
poslcom., oral ut hoc sacramentum « sit forliludo fragilium, sit
contra omnia mundi pericula firmamentum. » ; in hymn. Ver­
bum supernum : « Da robur, fer auxilium. »
Eucharistia ideo auxilium nobis confert quo habemus unde
non moriamur, unde vitam spiritualem retineamus, etc., ac
proinde vitam nostram vere suslenlal. 1) Per augmentum qui­
dem gratiæ et charitatis habitualis nobis datur principium
permanens, quo valemus in amore Dei persistere, tentationes
amoris proprii repellendo : 2) per fervorem autem charitatis
praemunimur contra impugnationes dæmonum et mundi,
ac consequenter a peccatis futuris præservamur. Eucharistia
tamen nos non facit impeccabiles, nam. in statu via*, ex mobi­
litate liberi arbitrii, obnoxii peccato remanemus, el nisi veli­
mus et enitamur recte cooperari gratiis divinis, in peccatum
'labimur (I).
2° Auget vitam gratiæ.
254. Quemadmodum cibus naturalis facit opimum corporis
habitum, ita Eucharistia confortai hominem et ejus unionem
cum Deo perficil. Hinc Dominus (Joan,, \i. 58) : « Qui man­
ducat me, et ipse viuet (magis utique ac magis) propter me. » —
Hinc Liturgia : « Christum Regem adoremus, qui se mandu­
cantibus dat spirilus pinguedinem », — Hinc S. Thomas :
« Per hoc sacramentum augetur gralia et perficitur spiritualis
vita, ad hoc quod homo in seipso perfectus exsistat, per con­
junctionem ad Deum (2). »
3° Reparat vitam gratiæ.
255. A) Probatur. —a) Tridenlinuin : Hoc sacramentum
est « antidotum quo liberemur a culpis guolidianis » (3). —
b) Calech. Dom. : « Remitti vero Eucharistia, el condonari
leviora peccata, quæ venialia dici solent , non est quod dubitari
ilebeat. Quidquid enim cupiditatis ardore anima amisit, dum
levi aliqua in re parum offendit, totum id Eucharistia, eas
ipsas minores culpas abstergens, restituit (4) ».
Quare Innocentius III : Eucharistia « venialia delet et
(1) 3, q. 79, a. G ; Cappello, n. 254.
(2) 3, q. 79, a. 1, ad 1. — (3) Sess. xm, cap. 2 ; Denzlnger, 875.
(4) P. ii, c. 4, n. 53.

234

. EFFECTUS SACRAMENTI EUC1IARISTIÆ

cavet mortalia » (1). et S. Ambrosius (2) : « Iste panis quoti­
dianus sumitur in remedium quotidianae infirmitatis ».
B) Explicatur : a) Quoad venialia. — Eucharistia venialia
remittit : 1) direcle et ex opere operato, ut communius et verius
docetur : cibi enim proprium est restaurare id quod quotidie
deperditur et leves morbos sanare ; sic cibus eucharisticus
restaurat id quod nobis quotidie deperditur per peccata venialia,
et illos animæ leves morbos spirituales sanat ; 2) indirecte et
ex opere operantis, excitando nempe fervidos actus charitatis,
qui directe opponuntur culpis venialibus et tepiditati. 3. q. 79,
a. 4.
Observa tamen non remitti nisi peccata, quorum affectus
deponitur per displicentiam saltem virtualcm et implicitam :
peccatum enim remitti nequit nisi voluntas ab eo se avertat,
et praeterea complacentia in venialibus obex est fervori
caritatis.
b) Quoad poenam temporalem. — Eucharistiæ sacramentum
indirecte remittit pœnam temporalem : 1) direcle excitat
actus charitatis ; atqui hi actus sunt non solum meritorii, sed
etiam salis/actorii ; ergo, pro mensura et gradu fervoris remitti­
tur pœna ; 2) remittit venialia ; ideo necesse est ut remittat
etiam aliquam pariem pœnæ his peccatis debitam, ut consIat
ex tractatu de Poenitentia.
Dixi : indirecte. Nam, ex proprio fine, Eucharistia instituta
est ad spirit ualiter nutriendam animam ; sed « ex consequenti,
per quamdam concomitantiam ad principalem effectum, homo
consequitur remissionem pœnæ, non quidem totius, sed secun­
dum modum suæ devotionis et fervoris » (3).
4° Eucharistia delectat animam digne communicantis.
Probatur :

256. a) Ex Traditione. — Effectus ille : 1) a manna præfiguratus est (Sap., xvi, 20) : « Angelorum esca nutrivisti
populum tuum, et paratum panem de coelo præstitisti illis
sine labore, omne delectamentum in se habentem et omnis
(1)
3, q.
(2)
(3)

De sacro mysterio Altaris, 1. V, c. 17 ; Suarez, disp. 63, sect. 10 ;
79, a. 4.
·
", |·|
Seu Auctor de sacr., 1. IV, c. 6.
3, q. 79, a. 5.

EFFECTUS SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

235

saporis suavitatem. » (1) ; 2) a Patribus certatim celebratur :
juxta illos, Eucharistia est met. panis suavissimus, oinne
delectamentum in se habens, adeps frumenti, panis angelicus,
calix inebrians, etc.
Quare conc. Viennense vocat Eucharistiam « panem haben­
tem omne delectamentum et omnis saporis suavitatem »,
el addit « eam delectando operari quoad vitam spiritualem,
omnem effectum (piem naturalis cibus agit quoad vitam corpo­
ralem ». — Quare Leo XIII : « Cum enim hoc sacramentum
animos coelestium bonorum copia locupletat, tum iis perfundit
suavissimis gaudiis, quæ quamlibet hominum æstimalionem
et spem longe superent (2). » — Quare canit Ecclesia : < Dedit
et tristibus sanguinis poculum (3). »
b) Ex natura Eucharistiae. — ('ibus naturalis non solum
alit sumentem, sed etiam voluptatem affert sumenti et suavi­
tatem. Ideo Eucharistiæ cibus et potus efficiunt ut anima divi­
narum rerum contemplatione commoveatur, et in illis dulce­
dine repleatur ac delectatione.
c) Ex fine Eucharistiæ.
Eucharistia nos intime conjungit
cum Christo per actualem amorem. Atqui præsentia et possessio
amici intime dilecti nata est parere delectationem et gaudium.
Ergo « ex virtute hujus sacramenti... anima spirilualiter
delectatur et quodammodo inebriatur dulcedine bonitatis
divinæ », 3, q. 79, a. 1, ad 2.
Hæc autem dulcedo spiritualis non semper experimcntaliter
sentitur : 1) vel quia de se non est sensibilis : unde potest
sistere in sola voluntate, quin ullam habeat redundantiam in
partem sensibilem ;2) vel quia suscipiens est tepidus, négligeas,
distractus aut nimium adhærens terrenis affectibus ; 3) vel quia
anima ejus, aggravata corporis languore aut doloribus, nequit
experiri ac gustare hanc spiritualem dulcedinem : -l) vel quia
hæc delectatio, ex ordinatione divinæ Providentiae, sive subtra­
hitur ad probationem et humilitatem, sive servatur ad tempus
magis opportunum, quando v. g. anima acerbioribus vexatur
tentationibus (4·).1
234
(1)
(2)
(3)
(4)

Cf. Mgr Landriot, L'Eucharistie, 3l el 4° conf.
Encyc. Mine caritatis, ed. B. Presse, vi, p. 306.
3, q. Si, a. 1, ad 3 et Oft. Corporis Christi.
De Imit., 1. IV, c. 15 ; S. Thomas, Opusc. de sacr. ali., c.22.

23G

EFFECTIS SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

Assertio 3a · Eucharistia moderatur fomitem concupiscenti®
et jus novum confert ad gloriosam corporis resurrectionem
(Theol. cerium).
RK
257. Docent theologi Eucharistiam aliquos effectus producere
etiam in corpora suscipientium. Ium quia, propter intimam
unionem anima? et corporis, effectus in animam aliquam habent
redundantiam in corpus, Ium quia, ex sacramentali commu­
nione vera oritur mystica quædam unitas et affinitas, qua iit ut
Christus specialem habeat curam horum corporum, eaque
æstimet ut propria el ut membra ex carne et ossibus ejus.
I. — Moderatur fomitem concupiscentiae.
258. Constat ex Traditione (1). — a) Clemens Alex. (2) :
« Salvatorem intra pectus complectamur, ut enervemus carnis
nostra? passiones. » - - S. J. Chrysostomus (3) : « Æstum jugal
et adusta omnia refrigerat. » — S. Cyrill. Alex. (4) : « Christus,
existons in nobis, sopii saevientem in nostris membris carnis
legem, pietatem in Deum exsuscitat, perturbationes morti­
ficat ». — S. Augustinus (5) : « Nutrimentum ejus (charitatis)
est imminutio cupiditatis ; perfeclio. nulla cupiditas. » —
S. Paulinus a Nol. (6) : « Christum induti, deponimus Adam,
in speciem tendimus angelicam. »
b) De Eucharistia intelligunt Paires : 1) verba Zachariæ
(ix, 17) : « Quid enim bonum ejus, et quid pulchrum ejus, nisi
frumentum electorum et vinum germinans virgines (7) » ; —
2) verba Apostoli (I Cor., vi, 15) : « Nescitis quoniam membra
vestra membra sunl Chrisli 2 Tollens ergo membra Chrisli.
faciam membra meretricis ? » Dominus enim manducantem
se facit membrum corporis sui mystici. et, sibi eum incorporans,
cum suo corpore, quod de Virgine sumpsit, quodammodo
unum efficit (8).
->
Merito igitur Catech. Horn. : « Carnis libidinem cohibet
«
(1)
(2)
(4)
(5)
(6)
(8)

3, q. 79, a. 6 ; Suarez, disp. 64 ; Franzelin, th. 19.
Pædag., 1. I, c. 6. — (3) In Joan., hom. 46, n. 4.
In Joan., 1. IV, C. 2.
De div. quæst., 1. LXXXII, q. 36 in princip.
Poem. 26. — (7) Cf. Leo XIII, I. cit., p. 304.
S. Thom., Opusc. de ven. sacr. alt., c. 14.

EFFECTUS SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

237

ac reprimil : dum enim caritatis igne animos magis incendit,
concupisceniiæ ardorem restinguat necesse est (1). »
Hinc Eucharistia : a) augendo gratiam et fervorem charitatis, certo fomitem peccati indirecte cohibet (2) ; b) multi
theologi (3) opinantur eam hunc effectum producere etiam
directe : sive per specialia Dei auxilia et extrinsecam providen­
tiam, sive causando in corpore aliquas qualitates naturales,
quibus ardor concupiscentiæ temperetur et impetus fomitis
aliquantulum compescantur. Nec hoc est contra naturam sacra­
menti, cum Extrema Unctio immediate operetur circa corpus
infirmi.

II. — Jus novum confert ad gloriosam corporis resurrectio­
nem.

259. 1° Equidem Eucharistia est pignus et arrha vitæ
æternæ. Id declarat Tridenlinum : « Pignus praeterea id esse
voluit futuræ nostræ gloriæ et perpetuae felicitatis (4). » — Id
canit Ecclesia : « 0 sacrum convivium in quo... futuræ gloriæ
nobis pignus datur. »
Est autem causa gloriæ, non solum titulo generali, quatenus
confert vitam graliæ, quæ est semen gloriæ ; sed speciali
titulo, quatenus, ut cibus spiritualis, digne communicantes
modo omnino speciali conjungit cum Christo et cum ejus
corpore mystico, jam in terris inchoando eam unionem quæ
consummabitur in gloria (5).
2° Etiam gloriosam corporis resurrectionem novo titulo
producit Eucharistia. — Sane : 1) omnes homines, qui in
stalu graliæ decedunt, ad gloriam resurgent, etiamsi Eucha­
ristiam nunquam perceperint ; 2) ipsi digne communicantes
in vitam æternam non intrabunt nisi in gratia Dei moriantur ;
ideo resurrectio gloriosa non est effectus simpliciter Eucha­
ristiæ, nec effectus infallibilis; attamen Eucharistiæ sump­
tioni modo speciali adnectitur, tum propter specialem unionem
cum Christo, tum propter specialem Christi promissionem.
(1) P. n, c. 4, n. 55. — (2) 3, q. 79, a. 6, ad 3.
(3) Suarez, disp. 64, sect. 4, η. 5 ; Lugo, disp. 12, sect. 4, n. 87-88 ;
Franzelin, th. 19, p. 287 ; Cappello, η. 255.
(4) Sess. xiii, cap. 2 ; Denzinger, 875.
(5) 3, q. 79, a. 2 ; Suarez, disp. 64, sect. 2 ; Franzelin, th, 19 ; De La
Taille, elucid. 38.

238

EFFECTUS SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

a) Ait enim Christus (Joan., vi, 55) : « Qui manducat meam
carnem et bibit meum sanguinem, habet vitam æternam,
et ego resuscitabo eum in novissimo die. »
b) Hæc est Patrum communis doctrina : S. Ignatius (1)
Eucharistiam vocat « pharmacum immortalitatis ».
S. Ire­
naeus (2) : « Nostra corpora ex ea nutrita, et reposita in terram
et resoluta, in ea resurgent in suo tempore. Verbo Dei resurrec­
tionem iis donante in gloriam 1 >ei Patris. »
S. Greg. Nyss. (3) :
Christus « commixtus corporibus credentium, (efficit) ut pèr
unionem cum eo quod est immortale, homo etiam liat particeps
incorruptionis ».
S. Cyrill. Alex. (-1) : « Dominus noster Jesus
Christus per carnem suam in nobis vitam integit, ac veluti
quoddam semen immortalitatis inserit, quod totam, quæ in
nobis est, corruptionem abolet. »
Quare Leo XIII (5) : «Corpori caduco et fluxo Hostia illa
divina luturam ingenerat resurrectionem; siquidem corpus
immortale Christi semen inserit immortalitatis, quod aliquando
erumpat ».
c) Convenientia.
1) Carni Christi debetur gloriosa vita;
atqui capo digne communicantis iit, per unionem moralem,
aliqualiter una caro cum carne Christi ; ergo convenienter
et ipsi debetur gloria. 2) Carni 13. V. Mariæ, quæ in utero
gestavit corpus Christi, debil a erat ex decentia resurrectio
gloriosa post brevissimam tridui morulam ; ergo, cum pro­
portione, digne communicant ibus debet ur ex dôcentia, suo
tamen tempore, gloriosa resurrectio (6).
Igitur, ex ipsa Eucharistiæ sumptione, oritur in corporibus
suscipientium titulus specjalis et vera congruentia ad resurrec­
tionem gloriosam ; non autem iis inest, ut quidam opinati
sunt theologi, qualitas qua*dam physica, qua· instar seminis
esset quasi radix futuræ resurrectionis.

Corollaria.
I. — Quandonam Eucharistia effectum suum producit ?
260. Juxta sententiam veriorem et certo amplectendam, ad
communionem non suflieit ut species in ore exceptæ sint, sed
(1) Ad Eph., xx, 2 ; Journel, 43.
■
(2) Adv. /ner., 1. V, c. 2, n. 2 ; Journel, 249 ; cf. S. Cyprianus, De Doni,
orat. 1S ; Journel, 559.
(3) Orat, catech. 37 ; Journel, 1035. — (4) In Joan., 1. IV, c. 2.
(5) Encyc. Mine caritatis, ed. B. Presse, m, p. 30G.
(6) Lugo, disp. 12, sect. 5.
' /3 I

EFFECTUS SACBAMENTI EUCHARISTIÆ

I

239

requiritur ut ex ore in stomachum trajiciantur. Ideo Eucharistia
suum sortitur effectum, quando species stomachum attingunt
aut saltem in via sunt ad stomachum.
1° Certum est hominem, loto illo tempore quo species incor­
ruptae manent, posse per se, ea: opere operantis, per modum
impetrationis, gratias divinas sibi conciliare mullo abundantius
quam aliis temporibus, siquidem datorem omnium gratiarum
unitum sibi habet.
2υ Si agatur autem de effectu ex opere operato, a) alii negant
Eucharistiam jam sumptam et in stomacho manentem aliquem
causare effectum : effectus enim promitt itur manducanti ; atqui
permanentia specierum in stomacho est digestio potius quam
manducatio ; b) alii e contra affirmant, non forte tamen si
habitualis tantum perseveret dispositio, bene vero si nova
addatur et fervenlior dispositio. Hæc sententia pia est et valde
probabilis : cibus enim, toto tempore quo in stomacho manet,
nutrit ; ergo Eucharist ia ipsa, quamdiu manet in corpore, ani­
mam nutrire debet, augendo gratianr (1).
II. — Quanto tempore præsens manet Christus ?
261. De tempore, ad corruptionem specierum necessario, nil
fixum determinari potest : id enim pendet tum ab ipsis speciebus,
tum a facultate dige&liva sumentium, qua' alia est, prout stoma­
chus est sanus vel infirmus, prout est bene vel male affectus,
imo prout est vacuus necne.
Ex peritis autem medicis hodiernis constat : 1) in stomacho
sano, parram hostiam non corrumpi ante semi-horam, et magnam
hostiam, ante unam integram horam: 2) apud multos, morbis
febrilibus laborantes, posse fragmenta hostia' reperiri post duas
vel 1res horas (2).·
Hinc : a) Sacerdos, qui Missam celebravit aut fidelis, qui
sacram communionem recepit, non potest, intra duas vel tres
horas a sumpto sacramento, se ad vomitum provocare aut
stomachum lavare : b) Sacrilegium committit, qui in grave
peccatum externum contra castitatem labitur, imo probabilius
in quodvis peccatum externum grave : 1) laicus, semi-hora post
communionem : 2) sacerdos, una hora post Missam celebratam,
c) Si infirmus sacras species vomitu ejecerit, aut si timeatur ne
in alimentis e stomacho ejectis, adhuc species reperiantur,
servetur rubrica Missalis : « si species inlegræ appareant, reve­
renter sumantur, nisi nausea fiat : tunc enim species conse­
crata? caute separentur, et in aliquo sacro reponantur, donec
corrumpantur, et postea in sacrarium projiciantur. ·— Quodsi
(1) Suarez, disp. 63, sect. 6 ; S. Alphonsus, n. 228 ; Lehmkuhl, n. 151 ;
Gasparri, n. 1193 ; Cappello, n. 426 ; Lépicier, p. 361-362.
(2) L'Université catholique, Lyon, 15 Dec. 1893, p. 604 sq. ; Gasparri,
n. 1194.

240

EFFECTUS SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

species non appareant, comburatur vomitus, et cineres in sacra­
rium mittantur » (1).
t
III. — De communione pro aliis.
262. Sacra communio directe (2) et ex opere operato non
prodest nisi sumenti, tum quia effectus sacramenti est bonum
proprium suscipientis, tum quia cibus non nutrit nisi sumentem.
Ex opere autem operantis, communio indirecte aliis prodesse
potest : viventibus, per modum meriti de congruo aut per modum
impetrationis ; defunctis, per modum suffragii.
Etenim : a) Actus communionis de se est salisfaclorius : ergo
ejus valor condonari potest aliis sive vivis sive defunctis. —
b) Communio est opus Deo gratum, quo ideo aliis mereri de
congruo possumus. ■—■ c) Ob strictiorem unionem quam habemus
cum Christo, ob majorem devotionem et charitatem quam com­
munio excitat, in anima, efficacius possumus et orare pro aliis
et postulata a Deo impetrare. — d) Denique ipsi communioni,
ut plurimum, ab Ecclesia annect untur variæ indulgentiae, quæ
ex ejusdem largitate, in defunctorum utilitatem cedere pos­
sunt (3).
Itaque laudabilis est et enixe commendanda communio pro
aliis, juxta illud Gersonis : « Quotiescumque ad perceptionem
corporis Christi te praeparas, et perceptum tecum habes, esto,
quaeso, memor fidelium defunctorum, et implora tanto arden­
tius misericordiam ejus, quanto certius retines in te pignus
aeternae redemptionis. »
‘3
(1) De deject., x, 14. — (2) 3, q. 79, a. 7.
(3) Lépicier, p. 396.

MINISTER SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

241

CAPUT IV
DE MINISTRO SACRAMENTI ELCHARISTI.E

263. Duplex distinguitur minister Eucharistiæ : alter conse­
crationis seu sacrificii, de quo jam egimus ; aller dispensationis
seu communionis. — Dicemus : 1) de ipso ministro commu­
nionis ; 2) de regulis servandis in dispensatione Eucharistiæ.
ART. I

De

II

inistro communionis

Duplex est minister communionis : ordinarius scilicet et
extraordinarius.

Assertio la : Minister ordinarius communionis est solus
sacerdos, cui, ad licitam ministrationem, necessaria est aut
jurisdictio, aut licentia debita.

Probatur per paries :
I. — Minister ordinarius est solus sacerdos (Doctrina catho­
lica).
264. 1° Probatur e.r Scriptura. —(.hristus, per verba (Luc.,
xxii, 19) : « Hoc facite in meam commemorationem », solis
Apostolis eorumque in sacerdotio successoribus contulit
potestatem consecrandi Eucharistiam. Proinde soli sacerdotes
jure divino habent potestatem Eucharistiam dispensandi :
ad dispensationem enim directe ordinatur consecratio. Quare Apostolus sacerdotes vocat « dispensatores mysteriorum
1 )ei » (I Cor., iv, 1 ).
2° Probatur ex Tridenlino (1). - - « Semper, ait, in Ecclesia
(1) Sess. xm, cap. 8 ; Denzinger, 881.

242

MINISTER SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

Dei mos fuit ut laici (et omnes qui actu non celebrant) a sacer­
dotibus communionem acceperint... qui mos, tanquam ex
traditione aposlolica descendens, jure ac merito retineri debet.»
Hinc canit Ecclesia in Off. Corporis (’hristi :
Cujus officium committi voluit
Solis presbyteris, quibus sic congruit.
Ut sumant., et dent ceteris.
Quam doctrinam confirmat Codex : « Minister ordinarius
sacræ communionis est solus sacerdos » (c. 845, § 1).
3° Suadetur ratione. — a) Sacerdos constituitur medius
inter Deum et populum ; ergo sicut dona populi Deo otferre
ad eum pertinet, ita etiam dona sanci i ficata populo tradere,
b) Reverentia hujus sacramenti exspostulat ut, nonnisi
manibus consecratis, quales sunt, manus sacerdotis, tanga­
tur (1).
II.
Jurisdictio aut licentia congrua est necessaria ad lici­
tam communionis ministrationem (Doctrina catholica).
265. Quilibet sacerdos, vi suæ ordinationis, potestatem
habet dispensandi Eucharistiam ; sed ad licitum usum hujus
potestatis, ita stat uente Ecclesia, requiritur aut aliqua poleslas
pastoralis seu jurisdictio : proprium enim est pastoris pascere
oves suas cisque sacramenta ministrare ; aut a pastore con­
grua licentia.
1° Jurisdictio ordinaria. — Ideo ii omnes et soli possunt
jure proprio Eucharistiam licite dispensare, quibus competit
potestas ordinaria aut quasi-ordinaria. Ii autem sunt omnes
qui nomine Ordinarii intelligunlur (c. 198) ; Superiores reli­
giosi (c. 514) ; Parochi (c. 92, § 3, 514, § 3) ; Quasi-parochi
(c. 216. § 3. 459. §2, 1°) ; Rector seminarii (c. 1368) ; Vicarii
actuales, æconomi, substituti, adjutores (c. 471,472, 465. 474,
1923, 475) ; Confessarius ordinarius monialium vel qui ejus
vices gerit, Cappellanus religiosæ familiae (c. 514, § 2 et 3.
464. 5 2).
2° Licentia debita. — Omnes alii sacerdotes, ad licitam
Eucharistiæ distributionem, indigeni licentia sive explicita,
sive tacita, sive etiam praesumpta, ab iis qui ordinariam aut
quasi-ordinariam habent jurisdictionem.
(1) 3, q. 82, a. 3 ; Suarez, disp. 72, sect. 1.

MINISTER SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

243

a) In casu veræ necessilalis, etiam non extrema;, quilibet
sacerdos tenet a jure facultatem dispensandi fidelibus Eucha­
ristiam.
b) Ex jure commi ni « quilibet sacerdos infra Missam, et. si
privatim celebrat, etiam proxime anle et stalim posl. sacram
communionem ministrare potest » (c. 846. § 1 ), etiamsi Missa
celebretur in oratorio privato, « nisi loci Ordinarius, justis de
causis, in casibus particularibus id prohibuerit » (c. 869).
Ceterum « cum hæc facultas sita jure, satis constat eam nec a
Parocho, puta tempore paschali aut occasione missionum vel
extraordinariæ alicujus festivitatis, nec a loci Ordinario, posse
per se auferri aut coarctari. Quod sedulo est attendendum, ad
praxim præsertim quod attinet, ne jus commune violari
contingat ob hunc illumve inanem prætextum » (1).
c) « Etiam extra Missam, quilibet sacerdos eadem facultate
pollet, ex licentia sallem praesumpta rectoris ecclesia*, si sit
extraneus » (c. 846, § 2). Dicitur : si sil extraneus, nam sacer­
dotes ecclesia) addicti habitualem hanc licentiam habere
censentur.
d) 1 Jodie Itegulares possunt, in suis ecclesiis, etiam tempore
paschali, communionem ministrare (2). « Quia tamen nihil
cogit sacerdotem ut communionem dispenset, caritas Chris­
tiana ipsis interdum suadebit ut obtemperent parocho, (pii
oves propria manu communicare cupiat (3). »
Assertio 2a : Minister extraordinarius communionis est
diaconus, de Ordinarii vel parochi licentia (Doctrina catholica).
Probatur :
266. 1° Minister.
Diaconum posse assumi in instrumen­
tum a sacerdote ad Eucharistiam distribuendam, constat :
a) Ex eo quod, ordinatione sua. diaconi sunt ministri imme­
diati sacerdotum, seu ut ait Pontificale : « comministri et
cooperatores corporis et sanguinis Domini ».
Hinc Consi.
Aposl. (4) : « Ipse (Diaconus), cum Episcopus aut Presbyter
obtulit, dat populo, non tanquam sacerdos, sed tanquam
ministrans sacerdotibus. »
(1)
(2)
(3)
(4)

Cappello, n. 324.
Cf. S. C. Conc., 28 Nov. 1912, Cod., c. 859, § 3.
Vermeersch, n. 385, 4.
L. VIII, c. 28, n. 4 ; Journel, 1236.

244

MINISTER SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

b) Ex pravi antiquissima. — Quandoque utramque speciem
ministrant diaconi : « panem, vinum et aquam, ait S. Jus­
tinus (1),... unicuique præsentium distribuunt, et ad absentes
perferunt » ; quandoque sacerdos dispensat corpus Christi,
diaconus sanguinem ministrat (2) ; pcenitentibus « cogente
tamen nécessitai e. necesse est presbyterum communionem
præstare debere, et diaconum, si ei j usserit sacerdos » (3).
2° Minister extraordinarius. — Quia diaconus hanc potes­
tatem non habet nisi ul adjutor sacerdotis, eam licite exercere
nequit nisi dependenter a sacerdote, seu. ut ait Codex. « de
Ordinarii loci vel parochi licentia, gravi de causa concedenda,
qua? in casu necessitatis legitime praesumitur » (c. 845, § 2).
Hinc : a) Licentiam habere debet diaconus ab iis solis, qui
jure proprio Eucharistiam dispensare valent.
b) Causa gravis censetur : l) si deferendum sit Viaticum ad
infirmum, et sacerdos absit vel illud deferre commode nequeat;
2) si fideles communionem petant, sacerdote absente veil in/irmo;
3) si communio distribuenda sit magnæ fidelium multitudini,
et sacerdotes ad id sufficientes desini, vel in audiendis confes­
sionibus omnes detineantur in magno aliquo festo, ita ut fideles
diu exspectare deberent ; 4) si adsit tantum sacerdos excom­
municat us, suspensus aut interdictus, sed tantum post senten­
tiam declaratoriam vel condemnat oriam ; ante hanc sententiam
enim fideles possunt, ex qualibet justa causa, ab hujusmodi
ministris Eucharistiam petere (4).
H
Licentia autem debita legitime præsumiter in casu necessi­
tatis, puta si parochus commode adiri nequeat et vere urgens
accedat causa. Quare in casu extremae necessitatis, v. g. si
moriturus Viatico privaretur, absente aut impotente sacerdote,
diaconus et potest et debet Viaticum ministrare, etiam citra
licentiam.
At graviter per se peccat : 1) Episcopus vel parochus, qui
indebite diacono concedit licentiam ministrandi Eucharistiam ;
2) diaconus qui indebite, communionem dispensat ; diaconus
tamen non ideo iit irregularis, quia non usurpat ordinem non
suum, siquidem, vi ordinationis suae, est vere minister extraor­
dinarius Eucharistiæ (c. 985, 7°).
I

(1) Z Apol., C. 66 ; Journel, 128 ; C. 67, 5 sq. ; Kircli, 44.
(2) S. Cyprianus, De lapsis, 25 ; Const. Apost., 1. VIII, c. 13, n. 15;
Klrch, 620.
(3) Cone. Eliberitanum (a. 300), can. 32 ; Kirch, 304.
Æ
(4) C. 2261, 2274, 2284 ; cf. Ami du Clergé, 1920, p. 33 ; Cappello, η. 329.

ItE DISPENSANDA EUCHARISTIA

Scholion.
267. 1° Pe dispensatione Eucharistiæ a clericis inferioribus
cl laids. — a) Clerici inferiores, vi ordinationis, non obtinent
potestatem, ne extraordinarie quidem, ministrandi Eucharis­
tiam : id est solius diaconi (c. 845, § 2).
Attamen, in casu extremae necessitatis, deficiente sacerdote et
diacono, juxta multorum sententiam (1), Viaticum dispensare
possunt moribundo, præsertim si infirmo nec Pœnitentia nec
Extrema Unctio ministrari potuerit. Ad id autem certissime
requiritur licentia Ordinarii aut parochi; imo, juxta quos­
dam (2), semper requiritur mandatum ipsius Episcopi, t
b) In eodem casu cxlrcmæ necessitatis, v. g. tempore pestis,
si desint clerici inferiores, ab Episcopo etiam pio laico committi
potest ministratio A iatici. — Hoc consonum est antiquæ disci­
plina?, in qua, non tantum clericis, sed laicis, commissa est
Eucharistia aliis deferenda, cujus consuetudinis vestigia perdu­
rarunt usque ad sæculum decimum.
c) Clerici autem inferiores et laici qui, extra casum extremæ
necessitatis. Eucharistiam ministrant, irregulares fiunt, propter
exercitium potestatis ordinis non receptæ (c. 985, 7°).
2° Dispensatio Eucharistiæ sibimetipsi. — a) Sacerdos, si
Missam celebrare nequeat, neque sit alius sacerdos : 1) debet,
in mortis periculo, seipsum communicare ; 2) potest, sola devo­
tionis causa, ne scilicet privetur communiore, si desit scanda­
lum, sibi ipsi communionem impendere ; communionem autem,
in hoc casu, a diacono recipere^nequit : deest enim gravis causa
expresse requisita (c. 845, § 2).
b) Diaconus, deliciente sacerdote ; clerici inferiores, deficien­
tibus presbyteris et diaconis ; laici, delicientibus omnibus
ministris, nossunt, in summa necessitate, seipsos communi­
care (3).

ABT. II

De regulis ad Eucharistia II dispensanda II
Aliæ sunt regula* pro sacra communione, intra Ecclesiam,
sanis ministranda ; aliæ pro Eucharistia ægrolanlibus defe­
renda.
(1) S. Alphonsus, n. 237 et fere omnes recentiores, Scavini, Gaspard,
Génicot, Lehmkuhl, Noldin, Marc, Bucceronl, Cappello, etc.
(2) Cf. Gaspard, η. 1080.
(3) Hæc doctrina fere ab omnibus nunc datur saltem ut probabilis, imo
practice certa, utique remoto scandalo et seclusa qualibet irreverentia ;
cf. Cappello, n. 340 ; 0'. C. de Prop. Fide, 21 Jul. 1841, coli., n. 928.

246

§ I.

DE DISPENSANDA EUCHARISTIA

De communione intra

ecclesiam ministranda

268. 1° Dies. — Excepta F er ia VI majoris hebdomadae, in
qua solum licet sacrum Viat icum ad infirmos deferre, « omnibus
diebus licet sanctissimam Eucharistiam distribuere ». At « in
Sabbato Sancio sacra communio nequit fidelibus ministrari nisi
inter Missarum solemnia vel continuo ac statim ab iis expletis »
(c. 867, § 1,2, 3).
Dicitur : slalim, id est immediate post moraliler ; ideo com­
munio dari potest quinque vel decem minutis post expleta
solemnia, etiam per alium sacerdotem quam per celebrantem,
et deferri potest ad infirmos eodem tecto conclusos (1).
2° Hora. — a) « Sacra communio iis tantum horis distribua­
tur, quibus Missæ sacrificium offerri potest, nisi aliud ratio­
nabilis causa suadeat » (c. 867, § 4). — Reapse tempus normale
communionis est tempus ipsius Missæ ; quare communio distri­
bui nequit « citius quam una hora ante auroram vel serius
quam una hora post meridiem » (c. 821, § T).
Attamen, ex qualibet causa rationabili, licet communionem
ministrare ante aut post præfatum tempus, eo quidem citius
aut serius quo major adest causa : ita sub vesperis communicare
potest qui, usque ad vesperam, jejunus permansit, et post
mediam noctem, ægrotus qui jejunium naturale servare nequit
usque ad auroram.
Node Nativitatis Domini, in ecclesiis vel oratoriis in quibus,
ex jure vel ex speciali induito apostolico, Missam celebrare
licet, sacra communio distribui potest (c. 821 et 869).
b) « Sacrum tamen Viaticum quacumque diei aut nodis hora
ministrari potest » (c. 867, § 5).
I
3" Momentum. — Communio populi, intra Missam, statim
post communionem sacerdotis, fieri debet, nisi ex rationabili
causa proxime ante vel statim post Missam sil. facienda (2).
4° Locus. — a) « Sacra communio distribui potest ubicumque
Missam celebrare licet, etiam in oratorio privato, nisi loci Ordi­
narius, juslfis de causis, in casibus particularibus, id prohibue­
rit » (c. 869). — Ordinarius itaque non valet, præcepto generali,
prohibere communionem in oratoriis privatis, sed tantum in
casu particulari, ob justam et specialem causam, et solum ea
perdurante. Imo ne ipsa quidem communio paschalis per se
prohibetur in oratoriis privatis, dummodo de adimpleto præ­
cepto certior liat parochus proprius (c. 859, § 3).
I
b) Sacerdoti celebranti non licet Eucharistiam inlra Missam
distribuere fidelibus adeo distantibus ut ipse altare e conspectu
amittat » (c. 868) ; v. g. ægrotis qui sunt extra oratorium ubi
Missa celebratur.
H
(1) Vermeersch, n. 420 ; Cappello, n. 430 sq.
(2) Rii. R., t. IV, c. 2, n. 11 ; Cod.t c. 846.

\

yj

DE DISPENSANDA EUCHABISTIA

2Π

5° Ritus communionis. - · In Ecclesia latina « Sanctissima
Eucharistia sub sola specio panis praebeatur > 'c. 852). At
Eucharistia a fidelibus quolibet ritu recipi potest ; ritu tamen
proprio suscipienda est : de præcepto, pro Viatico, nisi sit urgens
necessitas ; de consilio pro communione paschali. Cf. n. 224, 2°.
6° Praxis communionis. — a) In Eucharistia conficienda,
administranda ac suscipienda « accurate serventur ritus c/
cæremoniæ, quæ in libris ritualibus, ab Ecclesia probatis,
principiantur » (c. 733, § 1).
b) Extra Missam, ad communionem ministrandam, duobus
cereis accensis, sacerdos, lotis manibus, tenetur induere superpelliceum cum stola alba aut coloris diei, ac recitare debet
preces quæ antecedunt et quæ subsequuntur. Omissio lotionis
manuum non est culpabilis, nisi manus sint irnmundæ ; omissio
solius luminis, solius stolæ, solius superpellicei, precum sive
antecedentium sive subsequentium est peccatum leve; gravis
autem censetur omissio omnis vestis sacra*, nisi necessitas
urgeat (1).
c) « hi diribenda fidelibus sacra communione, praeter, ante
communicantes extensum, linteum albi coloris, juxta rubricas
Missalis, Ritualis, et Cæremonialis episcoporum, patina erit
adhibenda, argento aut metallo inaurato confecta, nullimode
tamen artificiosa arte intus exsculpta, quæ ab ipsis fidelibus
subter eorum mentum erit apponenda, excepto casu, quo sacra
Eucharistia ab Episcopo ministratur, vel a Prælato pontifica­
libus ulente, vel in Missa solemni, adstante sacerdote vel diacono,
qui patenam subter communicantium mentum teneat.
«Monendi sedulo erunt fideles, ne, dum suo apponunt mento
patinam, et sacerdot i dein tradunt, aut alteri fideli eam porri­
gunt, ita eamdem tlectant aut, invertant, ut, si qua* adsunt,
fragmenta decidant, et disperdantur.
«Fragmenta autem quæ in patina, post sacram fidelium com­
munionem, exstabunt, quoties hæc inlra Missam fuerit diribita,
in calicem sedulissime, digiti ope, injiciantur ; in pyxidem vero,
si extra Missam sacra synaxis a fidelibus recipiatur (2)
7° Defectus communionis. - a) Sacerdos pollice et indice
dexteræ manus ut i debet in distribuenda communione ; sed
aliis digitis uti potest, ob justam causam, praesertim ne mori­
bundus Viatico privaretur (3).
b) Si hostiarum numerus sit insufficiens, hostia dividi potest
in duas aut tres, aut etiam quatuor partes. Imo deficientibus
parvis hostiis, licet ex majori unam alteramve partem detrahere
(1) Bit., til. iv, c. 2. — (2)
Con", de Disc, sacr., A. A. S., 4 nov. 1929,
p. G38.
(3) « Si ægrotus hostiam aliter accipcrc aut trajicere nequeat, permittunt
ut (non nimis frequenter) ipsi porrigatur particula hostiæ in cocldeari cum
vino vel aqua, dummodo absil scandalum ct periculum lapsus in terram.
Simile quidpiam fleri potest ad vitandum contagii periculum. » Vermeersch,
n. 423.

2i8

DE DISPENSANDA

EUCHARISTIA

fidelibus distribuendam, ne diutius exspectare teneantur (1)
c) « Si hostia consecrata, vel ejus particula dilabatur in terram
reverenter accipiatur, et locus ubi cecidit, mundetur et aliquan­
tulum abradatur, et pulvis seu abrasio hujusmodi in sacrarium
immittatur. — Si ceciderit extra corporale, in mappam seu
alio quavis modo in aliquod linteum, mappa vel linteum hujus­
modi diligenter lavetur, et lotio ipsa in sacrarium effunda­
tur (2). » — Si ceciderit in pectus mulieris; decet ut mulier
ducatur in sacristiam et ipsa sacras species inquirat atque
sacerdoti porrigat, aut ipsa suis manibus sibi in os injiciat
(Boned. XIV). Manus quæ hostiam tetigerunt ipsa lavare debet,
et aqua in sacrarium immittitur.
Lex ablutionis non obligat sub gravi si de hostia agitur :
et potius omittitur, quoties admirationem aut turbationem
populi moveret, v. g. si hostia decidit in figuram, barbam aut
.vestem communicantis (3).
§ II. — De communione infirmorum

I. — Communio non per modum Viatici.
269. 1° In SS. Eucharistia deferenda servandi sunt ritus
præscripti a Biluali B., t. IV, c. 4.
2° « Ad infirmos publice sacra communio deferatur, nisi justa
et ralionabilis causa aliud suadeat » (c. 847) ; v. g. periculum
publicæ irreverentiæ in locis acatholicorum, oppositio familiæ
ægroti, etc. (4).
'J
3° « Jus el officium sacram communionem publice ad infirmos,
etiam non parœcianos, extra ecclesiam deferendi, pertinet ad
parochum, intra suum territorium. — Ceteri sacerdotes id
possunt in casu tantum necessitatis aut de licentia saltem
præsumpta ejusdem parochi vel Ordinarii » (c. 848, cf. c. 462, 3°).
De modo distribuendi sacram communionem pluribus infirmis
qui in eodem hospitali habitant, consulatur decr. S. C. Biluuin,
9 janv. 1929 ; A. A. S., 1929, p. 43.
4° a) « Communionem privatim ad infirmos quilibet sacerdos
deferre potesL, de venia saltem praesumpta sacerdotis, cui
custodia sanctissimi Sacramenti commissa est» (c. 849, §1).
(1) Cf. n. 235. — (2) Miss ale, De defect., x, 15.
I
(3) De his omnibus et ceteris quæ hic prætermittuntur, cf. Bit. Bom.
(4) Vermeersch, n. 387 ; Cappello, n. 455. — Judex ralionabilis causæ
est solus loci Ordinarius, a quo autem, « si nullum adsit inconveniens pro
privata delatione Sacræ Communionis ad infirmos,... cavendum est ne,
per regulas nimis præfinitas aut generales præcipientes publicam dela­
tionem, vel per reservationem sibi factam dandi veniam in singulis casibus
deferendi privalim sacramentum Eucharistiæ, præpedialur infirmis sola­
tium communionis etiam quotidianæ. » N. C. de Sacr., 16 Dec. 1927,
A. A. S., 1928, p. 81 sq.

DE DISPENSANDA EUCHARISTIA

249

Hæc ideo licentia jure praesumitur, si parochus sit absens,
infirmus, impeditus ; insuper, hoc in casu, sufficit licentia rectoris
ecclesiæ aut custodis SS. Eucharistiæ.
b) « Quando privalim. sacra communio infirmis ministratur,
reverentiæ ac decentiæ tanto sacramento debitæ sedulo consu­
latur, servalis a Sede Apbstolica praescriptis normis (c. 849, §2).
En hujusmodi norma· : « Sacerdos saltem stolam semper habeat
propriis coopertam vestibus ; in sacculo seu bursa pyxidem
recondat, quam per funiculos collo appensam in sinu reponat ;
et nunquam solus procédai, sed uno saltem fideli, in defectu
clerici, associetur (1). Cum autem ad infirmi cubiculum perve­
nerit, sacerdos superpelliceum quoque induat cum stola, si
illud antea non induerit (2). »
5° Quoties ad infirmos Sacra Eucharistia defertur, fideles,
in montanis pagis habitantes, nec valentes ea die, ecclesiam
petere, possunt sacra synaxi refici in loco sacro, vel etiam, cum
agatur de re tam sacra, in loco decenti et honesto qui in itinere
exstet, sed ad normam can. 869 juncto canone 822, § 4, seu
dummodo Ordinarius loci id concedat, ad normam cit. præscriptionis, scilicet pro singulis casibus et per modum actus (3).

II. — Communio per modum Viatici.
270. a) « Sacram communionem per modum Viatici, sive
publice sive privatim, ad infirmos deferre, pertinet ad paro­
chum » (c. 850) territorii in quo infirmus decumbit (c. 848).
b) Attamen : 1) (c. 397, 3) Episcopo decumbenti sacramenta
ministrare debent dignitates et canonici, secundum ordinem
præcedentiæ ; — 2) (c. 514, § 1) : professis, novitiis, aliisve in
religiosa domo diu noctuque degentibus, causa famulatus aut
educationis aut hospitii aut infirma' valetudinis, Viaticum et
Extremam Unctionem ministrandi jus et officium est Superio­
ribus ; — 3) (c. 511, § 2 et 3) : « in monialium domo, jus et
officium habet ordinarius confessarius vel qui ejus vices gerit ;
in alia religione laicali, hoc jus et officium spectat ad parochum
Joci vel ad cappellanum quem Ordinarius parocho suffecerit ad
normam (c. 464, § 2).
In praxi : «) « Deferri debet hoc sanctum Sacramentuni...
decenti habitu, superposito mundo velamine, publice atque
honorifice, ante pectus cum reverentia et timore, semper lumine
(1) Hæc « tamen rubrica in non uno loco, atque in ipsa Lrbe non raro
negligitur. Quod parum sane laudandum est ; a recepto tamen more nemo,
cum aliquo incommodo, discedere debet, si paratus sit obedire Superioribus
qui legem urgeant ». Vermeersch, n. 387.
(2) Benedictus XIV, Decr. « Inter omnigenas », 2 Fev. 1744 ; Hit., tit. iv,
c. 4, n. 29 ; S. C. de Sac., 23 Dec. 1912, ad 3, A. A. S., vol. IV, p. 725,
et 1928, p. 81 sq.
(3) S. C. de Sacr., 5 jan. 1928, A. A. S.t 1928, p. 79 sq.

250

DE DISPENSANDA EUCHARISTIA

praecedente (1) ». — b) Sacerdos debet incedere : 1) nudo capite (2)
nisi in casu necessitatis, ob solis calorem aut aeris intemperiem ;
2) gressu moderato ; urgente tamen necessitate, licet ei currere,
uti equo mansueto (3), curru, etiam rheda automobili vel via
ferrea (4). At melius est priualim deferre SS. Sacramentum,
juxta c. 849, quam illud deferre publice et uti pileolo, equo,
curru, etc.
Quoad preces recitandas et caeremonias faciendas, consulatur
Rituale.
•
(1) Rit., 1. cit., n. 6. — (2) Rit., n. 12. — (3) Rit., n. 13.
(4) S. Alph., n. 243 ; Cappello, n. 457.

SUBJECTUM SACRAMENTI EUCHARISTIÆ

251

CAPUT V
DE SUBJECTO SACRAMENTI EUCHARISTI/E

271. Dicemus : 1) de persona communicantium ; 2) de
necessitate communionis ; 3) de dispositionibus ad commu­
nionem requisitis.
ART. I

De persona communicantiu II
Assertio : Quilibet baptizatus, qui jure (divino aut eccle­
siastico) non prohibetur, admitti potest et debet ad sacram
communionem ( Docl. catholica : c. 853J.

272. Sacramenta enim sunt instituta pro hominibus via­
toribus (1), et Baptismus est janua aliorum sacramento­
rum (2). Ergo quilibet homo viator (etiam infans, etiam
amens) baptizatus, capax est recipiendi Eucharistiam, etiam
fructuose, nisi obicem ponat per peccatum let hale. Quinimo
ipsi peccatore^ baptizati, sacramentum illud recipere possunt,
etiam fructuose (probabiliter), si conterantur antequam sacræ
species corrumpantur (3).
E contra : A) Angeli, animæ separatae aut corporibus unita.*,
post universale judicium, Eucharistiam sacramentaliter sus­
cipere nequeunt (4).
B) Inter baptizatos, qui jure divino capaces sunt Eucharis­
tiam recipiendi, quidam, ex justa ratione, a communione
excludi possunt ab Ecclesia, cui dispensationem sacramen­
torum commissit Christus
(1) Manuale..., t. III, De sacr., n. 510. — (2) Manuale..., ibid.
(3) Manuale..., t. Ill, n. 439 et supra, n. 2G0.
(4) Cf. prop. 32 Rosmini; Denzinger, 1922.

252

SUBJECTUM SACRAMENTI EUCIIARISTIÆ

Ita a) « Arcendi sunt ab Eucharistia publice indigni, quales
sunt cxcommunicati. interdicti, manifestoque infames, nisi de
eorum poenitentia et emendatione constet ct publico scandalo
prius satisfecerint » (c. 855, § 1) (1).
Ita b) Generatim prohibentur : 1) omnes usu rationis
omnino destituti (c. 854, § 1) ; 2) omnes qui, eadem die, jam
Eucharistiam receperunt, « nisi mortis urgeat periculum aut
necessitas impediendi irreverentiam in sacramentum » (c. 857.
858, § 1).
At specialis instituitur quæstio : 1) de pueris ; 2) de amen­
tibus; 3) de iis qui debilem tantum habent usum rationis;
4) de capide damnatis.
1° Infantes.
273. Infantes, seu « ii qui nondum rationis usum adepti sunt >
(c. 745, § 2, 1°), certo sunt, post Baptismum, capaces Eucharis­
tiam percipiendi sacramenlaliler et fructuose : sunt enim maiores
baplizali et nullum ponunt obicem gratiae.
Ceterum id constat ex traditione praxlica Ecclesiæ : mos
enim fuit, usque ad sæc. xn, eis dandi Eucharistiam statim
post Baptismum et Confirmationem ; imo etiam alias, saltem
in quibusdam regionibus, et quidem sub sola specie vini, pro
iis qui edere non poterant : qui usus adhuc viget in pluribus
ecclesiis orientalibus, praesertim schismaticis. — A sæc. xn
consuetudo parvulos communicandi cessavit in Ecclesia occi­
dentali, tum ob abrogatum calicis usum, tum ob reverentiam
SS. Sacramento debitam.
Hodierna disciplina sic a Codice statuitur (c. 854) :
a) Pueris, qui propter ætatis imbecillitatem, nondum hujus
sacramenti cognitionem el gustum habent, Eucharistia ne minis­
tretur.
H
b) In periculo mortis, ut sanctissima Eucharistia pueris
ministrari possit ac debeat, satis est ut sciant corpus ('hristi a
communi cibo discernere illudque reverenter adorare.
c) Extra mortis periculum, aliæ requirantur conditiones, de
quibus n. 287.
2° Amentes.
274. Infantibus « accensentur amentes ab infantia, in quavis
ætate constututi » (c. 745, § 2, 1°), seu quotquot usu rationis
sunt habitu destituti (c. 88, §3). — Quare Rituale (2) : « Amen­
tibus seu phreneticis communicare non licet : licebit tamen, si
«piando habeant lucida intervalla, et devotionem ostendant,
(1) Rituale, tit. IV, c. 1, n. 8 et 9 ; Manuale..., t. Ill, n. 497 sq.
(2) Rit., lit. iv, c. 1, n. 10.

N EC ESS I TAS CO MMCNIO NIS

253

dum in eo statu manent, si nullum indignitatis periculum adsit.»
Licebit ideo etiam, ut videtur, in arliculo mortis, Eucharis­
tiam concedere iis (pii usum rationis habuerunt, et postea in
perpetuam amentiam inciderunt, dummodo pie et religiose.
vixerint, nec adsit periculum indignitatis aut irreverenliæ.

3° Semi-fatui aliique.
275. a) Semi-faluis et senibus qui repuerascunt, concedi
potest Eucharistia, in arliculo rnorlis et in Paschale; imo, juxta
multos, aliquoties in anno, si aliquam habeant notitiam SS. Sa­
cramenti.
b) Iis qui simul muli, surdi et cæci sunt a naliuilate, denegari
debet communio : nullam enim habent cognitionem Eucharis­
tiae. At si instrui possunt, secundum recentes methodos, certe
valent recipere Eucharistiam in tempore rnorlis, imo etiam
extra id tempus, pro gradu discretionis, cognitionis et devo­
tionis.
Surdi-muli a nativitate, a fortiori surdi tantum, vel muli
tant um, vel cæci tantum, capaces sunt Eucharistiae, si sini ins­
tructi, et pro gradu instructionis et devotionis mensura.
c) Delirantibus, seu sensibus destitutis, epHeplicis et obsessis,
Viaticum dari potest, modo absit periculum irreverenti® ; at,
extra mortis periculum, concedi nequit communio, nisi quando
sunt sui compoles.
4° Capite damnati.
276. Capite damnatis olim, in quibusdam regionibus (Gallia,
Hispania, Sabaudia) denegabatur communio. Hodie, autem
ubique viget praxis eis ministrandi communionem, si sint rite
dispositi. Quinimo recipere possunt Eucharistiam ipsamel die
supplicii, et etiam una hora ante mortem, per modum Viatici,
proindeque non jejuni, quando nihil indecenti® est timendum
erga sacra men tum.
Item meretricibus moribundis præberi potest Viaticum, sed
privatim, et modo absit scandalum (1).
%

ART. II

De necessitate communionis
Errores.
277. a) Nonnulli Caluinislæ (Dallæus, t 1670 ; Albert inus,
t 1652) et quidam inter Græcos schismaticos (Simeon Thessa­
lonicensis, Nicolaus Cabasilas. Jeremias patriarcha) existi­
marunt communionem esse omnibus necessariam, necessitate
>

(i) Analecta ecc., Jul. 1896, p. 325.

25 ί

N ECESS IT AS COM M UNIONIS

medii, ad salutem. — Ipse Bosmini somniatus est deceden­
tibus »um solo Baptismo subministrari Eucharistiam, in
futura vita, ipso mortis instanti (1).
b) Quidam Bohemi et Græci, quibus adhaeserunt Hussiiæ
et Protestantes plerique, docuerunt communionem sub utroque
specie esse jure divino præscriptam. Quare dicti sunt Calixlini,
ab usu calicis quem fidelibus restituerunt.
Doctrina catholica.
278. a) (’one. Trident, definivit (2) : « Si quis dixerit, par­
vulis, antequam ad annos discretionis pervenerint, necessa­
riam esse Eucharistiæ communionem, a. s. » et declaravit,
credendum sine controversia, Patres olim infantibus Eucha­
ristiam ministrasse, nulla salutis necessitate, sed ob aliam
rationabilem causam, pro illius temporis ratione (3).
b) Gone. Constanliense (1415) et Basileense (1437) (4)
damnarunt errorem Calixtinorum ; postea Trident., definivit :
« Si quis dixerit ex Dei præcepto, vel necessitate salutis, omnes
et singulos Christi fideles, ulramque speciem sanctissimi Eucha­
ristiæ sacramenti sumere debere, a. s. « (5).
Dicendum : 1) de necessitate medii; 2) de necessitate
prsecepti divini et ecclesiastici.

1. — De necessitate medii

\

Assertio : Realis perceptio Eucharistiæ nemini necessaria
est necessitate medii ad salutem.
Probatur :
279. I. — De fide est pro parvulis. — a) Sane nemo unquam
dubitavit eos omnes salvos esse qui decedunt in statu gralix
sanctificantis. Atqui infantes « usu rationis carentes... per
Baptismi lavacrum regenerati et Christo incorporati, adeptam
jam filiorum Dei gratiam in illa aetate amittere non pos­
sunt » (6). Ergo « nulla obligantur necessitate ad sacramenta·
lem communionem » (7)
b) Quod est necessarium ad salutem necessitate medii est
res hujus sacramenti.t scilicet gratia divina. Jamvero « quia
(1)
(3)
(5)
(6)

Denzinger, 1922. — (2)'* Sess. xxi, can. 4 ; Denzinger, 937.
Sess. xxi, cap. 4 ; Denzinger, 933. — (4) Denzinger, 626.
Sess. xxi, can. 1 ; Denzinger, 934.
Trident, sess. xxi, cap. 4 ;_Denzinger, 933. — (7) Ibidem.

t.

NECESSITAS COMMUNIONIS

255

per Baptismum ordinatur homo ad Eucharistiam..., ex hoc
ipso quod pueri baptizantur, ordinantur per Ecclesiam ad
Eucharistiam, et sicut ex fide Ecclesiæ credunt, sic ex inten­
tione Ecclesia* desiderant Eucharistiam, et per consequens
recipiunt rem ipsius. » 3, 'q. 73, a. 3, 0.
Nec aliter intelligendi sunt illi qui cum *S. Augustino, contra
PelagianOs polemice agente, verba Christi ■· nisi manducave­
ritis... » audiunt de absoluta necessitate Eucharistiæ. — Reapse
enim id asserunt non de ipso sacramento Eucharistiæ, sed de
unione, cum Christo per gratiam et charitatem, quæ unio, uti
diximus (ή, 246 sq.), est vere res propria hujus sacramenti,
in quo el per quod perficitur et consummatur. — Hoc sensu ait
S. Augustinus : « hoc est ergo manducare illam escam et illum
bibere potum, in Christo manere et illum manentem in se
habere » (1). Hoc sensu S. Augustinum interpretatur S. Ful­
gentius Ruspensis (j· 533) : « Arbitror... tunc unumquemque
fidelium corporis sanguinisque dominici participem fieri,
quando in Baptismate membrum corporis Christi efficitur, nec
alienari ab illo panis calicisve consortio, etiamsi antequam
panem illum comedat et calicem bibat, de hoc sæculo in unitate
corporis Christi constitutus abscedat (2). »
280. II. — Certum est pro adultis. — Constat : a) Aliqualiter
saltem ex conc. Tricl. necessitatem medii non adseribente
nisi Baptismo et Poeni tenti æ (3). — b) Ex ratione : Eucha­
ristia enim per se non confert nisi gratiam secundam ; ergo
in tantum esset medium necessarium ad salutem in quantum,
absque cius reali sumptione, vita gratia* conservari non posset.
Atqui licet sacra communio adultis tribuat auxilia abundan­
ti ora ad praecavenda peccata et vincendas tentationes, nihi­
lominus gratiam sanctificantem servare possunt etiam pei
■exercitium virtutum et pietatis opera, atque eamdem amissam
reparare per Poenitentiae sacramentum.
Allegatur paritas inter verba : « Nisi quis renatus fuerit ex
aqua » (4)..., quæ necessitatem Baptismi exprimunt, et verba :
« Nisi manducaveritis carnem Filii hominis
quæ necessi­
tatem Eucharistiæ continent.
(1) In Joan., tr. 26, n. 18.
(2) Epist. 12 ad Ferrandum, diaconum, c. 11, n. 26 ; Journel, n. 2237 ;
cf. S. August., De peccat, merit, et remiss., 1. I, C. 20, n. 27 ; c. 24, n. 34 ;
Quæst. in Heptat., 1. HI (in Lev.), qu. 57 ; Journel, 1716, 1717, 1866 ;
Franzelln, th. 3 ; Bossuet, Défense de la Tradition et des Pères, 1. II, ch. 1220 ; D’Alès, De SS. Euch., p. 157-159.
(3) Sess. vi, cap. 4 ; sess. xiv, cap. 2 ; Denzinger, 796, 895.
(4) Joan., ni, 5. — (5) Joan., vi, 54.

256

NECESSITAS COMME'N1 ON IS

Sed immerito. Nam : Prior sententia est generalis, omnes
complectitur et medii necessitatem simpliciter exprimit : nisi
quis ; posterior ad solos adultos dirigitur et necessitatem
praecepti exprimit aut medii lato sensu, ut aperte constat ex
subjecta materia : in hac enim sententia, agitur de manduca­
tione quæ, jam vitam spiritualem supponens, illam auget et
servat : « Non habebitis vitam in vobis », id est, non perfecte
habebitis, non diu retinebitis vitam in vobis, dum in priori
agitur de prima generatione ad vitam spiritualem, 3, q. 73, a. 3.
281. 1° Non negamus tamen Eucharistiam necessariam esse
necessitate medii in volo implicito. « Res hujus sacramenti,
ait S. Thomas (1). est unitas corporis mystici, sine qua non
polesl esse salus : nulli enim patet aditus salutis extra Eccle­
siam ». Ergo Eucharistia est aliqualiter saltem necessaria
necessitate medii ad salutem. — Sane Eucharistia est finis
omnium sacramentorum et const mmalio vitæ spiritualis,
quam inchoant : significat enim et perficit unionem cum
Christo et cum eius corpore mystico, quod est Ecclesia. Sed
intentio finis includitur in volitione mediorum. Ergo quicum­
que suscipit Baptismum aut Poenitentiam (aut actum caritatis
elicit) eo ipso implicite habet Eucharistiae votum (2).
Unde S. Thomas (3) : « Ante perceptionem huius sacra­
menti (in re) potest homo habere salutem ex volo percipiendi
hoc sacramentum... Perceptio Eucharistiæ est necessaria...
non ad hoc quod simpliciter habeatur (vita spiritualis), sed
sufficit eam habere in voto, sicut et finis habetur in desiderio
et in intentione » ; « nec aliquis habet gratiam ante suceptionem hujus sacramenti, nisi ex aliquo volo ipsius, vel per seipsum, sicut adulti, vel voto Ecclesiæ, sicut parvuli ».
Et adhuc (4) : « Duplex est modus percipiendi hoc sacra­
mentum. scilicet spiritualis et sacramenlalis. Manifestum
est autem quod omnes tenentur saltem spirilualiler manducare,
quia hoc est Christo incorporari. Spiritualis autem manduca­
tio includit votum seu desiderium percipiendi hoc sacramen­
tum. Et ideo sine volo percipiendi hoc sacramentum non potest
(1) 3, q. 73, a. 3 ; cf. De La Taille, elucid. xlix, p. 587 sq. ; enumerat
multa loca Patrum necessitatem Eucharistiæ ad salutem affirmantia;
Anger, La doctrine du Corps mystique, p. 162 sq., 184 sq. ; Gasque, op. cii.,
cap. 6, p. 183-191.
(2) Billot, th. 36, p. 328 ; De La Taille, p. 608 ; Cat. Rom., p. 2, c. 4, n. 52.
(3) 3, q. 73, a. 3 ; q. 79, a. 1, ad 1. — (4) 3, q. 80, a. 11.

257

NECESSITAS COMMENIONIS

homini esse salus. Frustra autem esset votum, nisi impleretur
quando opportunitas adesset ».
2° Xon negamus etiam hoc sacramentum posse dici moraliter necessarium ad perseverandum in gratia, id est valde
utile et efficax, adeo ut homo, qui voluntarie diu abstinet a
sacra communione, non sine magna difficultate persevera­
turus sit in gratia : negligit enim medium e/ficacissimum et
institutum a 1 )eo in viam ordinariam salutis (1).
Id ceterum sat indicatur tum ex ipsa Eucharistiæ institu­
tione sub specie cibi, tum ex ipso ejus fine : augendi nempe
vitam supernaturalem et eam confortandi et consummandi
ac proinde contra innumeras diaboli insidias, mundi illecebras
ac omnes tentâtiones præmuniendi.
Hinc : a) Concilium Trid. Eucharistiam vocat « antidotum,
(pio liberemur a culpis quotidianis, et a peccatis mortalibus
praeservemur » (2). - b) Calechismus Tlomanus (3) : « Parochi
parati erunt fideles crebro adhortari, ut quemadmodum
corpori in singulos dies alimentum subministrare necessarium
putant, ita etiam quotidie hoc sacramento alendæ et nutriendæ
anima' curam non abjiciant : neque enim minus spirituali cibo
animam, (piam naturali corpus indigere perspicuum est. » —
c) S. Thomas : « Hoc sacramentum necessarium est. non
simpliciter, ut sine quo non sit salus, sed ex suppositione
finis, si scilicet homo in vita spirituali firmus persistere velit» (4).
d) Leo XIII (5) : « Ut enim corpus, ita animus cibo sæpe
indiget suo : alimoniam autem maxime vitalem praebet sacro­
sancti) Eucharistia. » — e) Pius X (6) : « Ipse (Christus) nec
semel nec obscure necessitatem innuit suar carnis crebro man­
ducandae. »
f) P. de La Taille (7) : « In summa, Eucharistia
est suo modo sacramentum perseverantia1, quia est sacramentum
profectus. In quantum enim est debiti incrementi principium,
in tàntum est decrementi remedium necessarium, specialiter
ordinatum adversus deperditionem naturalem virium spiri­
tualium. »1*3
(1) Suarez, disp. 40, seel. 2, η. 16 ; Moureau, in Diet, theol., art. Com­
munion, col. 482 sq. — (2) Sess. xm, cap. 2 ; Denzlnger, 875.
(3) P. ii, c. 4, n. 63. — (4) In 4, d. 12, q. 3, a. 2, q. 1, ad 1.
(5) Encyc. Mirœ caritatis, ed. B. Presse, vi, p. 298.
(6) Deer. Trid. syn., 20 Dec. 1905 ; cf. n. 301, 3°.
(7) P. 614.

Theol. IV.

9

258

N EC ESSI TAS COM M UN 10 N IS

II. — De divino communionis præcepto

f

Assertio la : Eucharistiæ sumptio adultis est necessaria
necessitate præcepti divini, at non sub utraque specie, nisi
sacerdotibus.
Probalur per paries :
I. — Communio necessaria est præcepto divino ( Saltem
theol. cerl·. m).
282. Hoc dari praeceptum communiter docetur contra
Alensem, S. Bonaveniurain et alios paucos veteres theologos.
1° Probatur ex Scriplura. — a) (Joan., vi, 54) : « Nisi man­
ducaveritis carnem Filii hominis et biberitis ejus sanguinem,
non habebitis vitam in vobis ». Hæc verba, juxta obvium
sensum et communem Traditionis interpretationem, de man­
ducatione sacramental i intelligi debent ; et grave præceplum
exhibent cum pœna gravissima : « non habebilis vilain in
vobis ».
b) Christus dixit (Lue., xxn, 19 ; Π Cor., xi. 25) : « Hoc
facite in meam commemorationem ». Præcepit Christus id
faciendum quod factum fuerat in Coma, id est, Eucharistiam
consecrari, distribui et percipi. — Traditio enim et ipsum
Trid. Cone. (1) interpretantur hæc verba etiam de sumptione
Eucharistiæ, « in illius sumptione colere nos sui memoriam
præcepit ».
2° Constat ex liai. Theol. — Sicut vita naturalis cibo alitur
et viget, ita. ex supernatural! providentia, vitam spiritualem
cibo suo sustentari et augeri oportet ; et ideo conveniens erat
Christum, non solum incilando homines allicere ad Eucha­
ristiam. sed etiam obligando per præceplum, cum homines
minus propensi sunt in divinæ grati æ vitam servandam et
fovendam.
II. — Non præcipitur communio sub utraque specie nisi
sacerdotibus ( De fide).
283. Fico : nisi sacerdotibus. Nam evidens est communio­
nem sub utraque specie necessariam esse sacerdotibus Missam
celebrantibus, ut integrum sit sacrificium cucharisticum.
HOC

PRÆCEPTUM INFERRI NEQUIT :

1° Ex Scriplura. — a) Verba enim (Joan., vi, 54) : « nisi
(1) Sess. xni, cap. 2 ; Denzinger, 875.

NECESSITAS COMM UNIONIS

259

manducaverit is carnem Filii hominis et biberitis ejus san­
guinem, non habebitis vitam in vobis », praecipiunt quidern
sumptionem corporis et sanguinis, at non modum sumendi.
Atqui etiam sub una specie recipitur caro et sanguis Christi,
imo lolus Christus. Quare ipse Christus soli manducationi
seu sumptioni unius tantum speciei totum effectum adseribit
(Joan., vi. 52, 59) : « Si quis manducaverit ex hoc pane, vivet
in atomum... Qui manducat hunc panem, vivet in æternum. .
b) Verba institutionis : « Accipite et manducate... bibite
ex eo omnes... Jloc facite in meam commemorationem ». in
toto suo amplexu, ad solos Apostolos eorumque successores
diriguntur ac proinde solos ligant sacerdotes celebrantes (1).
2” Ex praxi Ecclesiae. — Sane ab initio Ecclesiæ mos erat
ordinarius sumendi Eucharistiam sub utraque specie (2) ; qui
usus a sæculo undecimo pene desiit : Cone, enim Consi. (1415).
quod primum sancivit legem generalem communionis sub
una specie, ait : « Consuetudo communicandi sub una specie,
jam dialissime ab Ecclesia observata erat ».
Hinc concilium Tridenlinum « declarat et docet, nullo
divino præcepto laicos et clericos non conficientes obligari
ad Eucharistiæ sacramentum sub utraque specie sumendum ;
neque ullo pacto, salva fide, dubitari posse quin illis alte­
rius speciei communio sufficiat. » ■— « Insuper declarat....
quod ad fructum attinet, nulla gratia necessaria ad salutem eos
defraudari qui unam sneciem solam accipiunt (3). »

Ceterum, Ecclesia nunquam existimavit communionem sub
utraque specie fuisse a ('liristo praeceptam, siquidem multa
exstant exempla e quibus abunde constat Ecclesiam, continua
praxi, quandoque permisisse communionem sub una specie :
aj Æ gratis quandoque data fuit communio sub sola specie
panis (4), et b) Infantibus communio dabatur modo sub sola
specie panis, modo et frequentius sub sola specie vini (5), quem
morem adhuc habent Graeci Schismatici (iH. — c) Communio
(1) Billuart, diss. 6, a. 2, obj.
(2) Cf. S. Cyrlll. Hier., Catech. 23 (mystag. 5), 21-22 ; Kirch, 488-489.
De modo quo res fiebat et de consecratione per contactum, vide Andrleu,
'Immixlio et consecratio, p. 6 sq., 20 sq., 114 sq. — (3) Sess. xxi, cap. 3 ;
Denzinger, 930, 932.
(4) Dionysius Alex, apud Euseblum, II. E., 1. VI, c. 44 ; Paulinus Medlol.,
Vita S. Ambrosii, M.
(5) S. Cyprian., De lapsis, 25 ; Corblet, Histoire du sac. de Γ Euch., 1. XIV.
(6) Michel, L'Orient et Borne, ed. 2, p. 236 ; Jugie, Theol. dog. chr. or.t
t. Ill, p. 307-310.

260

N EC ESS I TA S C O .MM U N10 NI S

domestica, sævientibus persecutionibus, fiebat sub sola specie
panis, quam fideles secum deportabant dornum (1). — d) In
Missa præsanctificatorum, quæ usurpatur 'apud Latinos feria VI
in Parasceve, et apud Græcos, toto quadragesimali tempore,
singulis hebdomadae diebus (exceptis sabbatis, dominicis et
festo Annuntiationis, in quibus consecratur), celebrans, el
etiam populus apud Græcos, communicat ex pane præsanctilicato, sine vini consecrati specie (2).
3° Ex natura sacramenti. — Nam in communione unius
speciei nec sacramentum dcest nec (jralia sacramenti. Ouælibet
enim species, continens totum Christum : a) sufficienter
significat refectionem animæ spiritualem, cum in hac refec­
tione nullum adsit discrimen inter cibum et-potum ; b) conse­
quenter virtutem habet producendi, sallem substantialiter,
ipsam gratiam sacramenti propriam. Quare Trid. : « Quod
ad fructum attinet, nulla gratia, necessaria ad salutem, ii
defraudantur qui unam speciem solam accipiunt (3). »
t

Scholion.
284. 1° Non datur major gratia ex perceptione duplicis speciei.
— Una enim species idem lotum continet quod continetur sub
duplici specie, ac ideo lotum effectum producit. Ergo ex se non
major datur gratia per duas species quam per unam, quemad­
modum in Baptismo non confertur major gratia per trinam
immersionem quam per unam.
'v|
Hæc est sententia communior et probabilior. Quidam tamen,
cum Alensi, ut Vasguez (4), De Lugo (5) opinantur effectum
spiritualem secundarium competere singulis speciebus ac
proinde novum gratiæ gradum infundi in sumptione secund®
speciei, quod concedi potest, si adsit major dispositio. Textus
autem liturgici, v. g. « Dedit fragilibus corporis ferculum, dedit
et tristibus sanguinis poculum », quibus hæc sententia innui
videtur, plane intelliguntur de appropriatione cuilibet speciei
effectus gratiæ quam distinctius significat (6).
2° Merito Ecclesia prohibuit communionem sub specie vini. —
Communio sub utraque vel sub una specie pertinet ad disci­
plinam ecclesiasticam, obnoxiam mutationibus, pro variis tem­
porum aut locorum circumstantiis (7).
(1) Tertull., Adv. ux., 1. II, c. 5 ; S. Basilius, ep. 93, Ad Cœsariam ; Journel,
318, 916 ; S. Cyprian., De lapsis, c. 26 ; S. Ambrosius, De excessu Satyri,
1. I, c. 43 ; cf. Lépicier, p. 491-494.
tlal'l
(2) Curandum non est de more in hostias præconsecralas infundendi
aliquas guttas pretiosi sanguinis ; cf. Bossuet, Traité de la communion sous
les deux espèces, 1 part., a. 5 ; Cone, in Trullo, can. 52 ; Jugie, l. cit.
(3) Sess. xxi, cap. 3 ; Denzinger, 932. — (4) Disp. 215, c. 2.
(5) Disp. 12, sect. 3, n. 68 sq.
(6) C, Psalm, cm, 15. — (7) Manuale..., t. III, De Sac., n. 3'JO sq.

I

NECESSITAS COMMUNIONIS

261

lia? sunt autem præcipuæ rationes cur Ecclesia communionem
sub specie vini prohibuerit : 1) periculum effusionis sanguinis
et ideo irreverentias in sacramentum;2) difficultas diu asservandi
speciem vini pro infirmorum communione ; 3) repugnantia
mullorum a bibendo vino, et præsertim in eodem cum aliis
calice ; 4) penuria vini in pluribus regionibus et paupertas
fidelium ; 5) denique necessitas convellendi eorum hæresim qui
negabant sub utraque specie totum Christum esse : sed corpus
tantum exsangue sub panis specie, sanguinem autem sub specie
vini contineri asserebant (1).

Assertio 2a : Præceptum divinum communionis per se
obligat aut per accidens (Cerium).

285. Obligat :
1° Per accidens. — Quoties nempe alicui fideli sacra com­
munio necessaria videtur ad superandam aliquam gravem
tentationem aut ad officia ardua adimplenda. Quod quidem
aliquando contingere potest, licet multa adsint alia remedia
•et auxilia, ut orationes, pœnitentiæ, etc... Hæc obligatio
dicitur per accidens, (plia non ex ipso præcepto communionis
•oritur, sed ex contingenti et privala causa, quæ occurrit.
2° Per se. — Scilicet ex ipso divino præcepto communionis
obi i g alio urget :
a) Sallem pluries in vila. 1 lationem a S. Thoma (2) jam
■audivimus : '« Sine Eucharistia? manducatione spirituali. in
•qua includitur votum saltem implicitum percipiendi hoc sacra­
mentum. nulla esse potest salus. Atqui frustra esset votum
nisi adimpleretur data opportunitate. Ergo omnes adulti
jure divino tenentur, dala opportunitate. Eucharistiam sumere. »
•Ceterum ideo instituta est Eucharistia, ut foret animæ cibus.
Ergo eam sæpius sumere oportet ad nutriendam animam,
•cjusque vires debilitatas ex continuo certamine cum mundo,
dæmone ac concupiscentia, reparandas (3).
Attamen, cum Christus commisit Ecclesiæ determinationem
præcepti. in præsenti disciplina ecclesiastica, ille qui saltem
in anno communionem sumit, ut Ecclesia obligat, satisfacit
præcepto divino (4).
(1) 'Cone. Trid., sess. xxr, cap. 2, can. 2 ; Denzinger 931, 935. Catechistnus B., p. n, c. 4, n. 71 ; 3, q. 80, a. 12.
(2) 3, q. 80, a. 11. — (3) Cf. supra n. 281.
(4) Cod., c. 859.

262

COMMUNIO PASCHALIS

b) Specialiter in periculo mortis. — Tunc enim maxime
necessaria est Eucharistia ad superandas dæmonis tenta·
tioncs. Hinc Codex (1) : « In periculi mortis, quavis ex causa (2)
procedat, fideles sacræ communionis rccipiendæ praecepto
tenentur » ; et : « Sanctum Viaticum infirmis ne nimium diffe­
ratur ; et qui animarum curam gerunt, sedulo advigilent ut eo
infirmi plene sui compotes reficiantur. »
Ila^cquc praxis, quæ jam ab initio et perpetuo ab Ecclesia
usurpata est. non tam arcte custodita fuisset, nisi ob obliga­
tionem præcepti divini.
Hæc obligatio : 1) est gravis, etiam si agatur de pueris, dum­
modo periculum mortis sit moraliler proximum et certum ;
2) incipit, incipiente periculo, et desinit finiente periculo ; qui
igitur periculum evasit nec communicavit, mortaliter peccavit,
sed non amplius tenetur ad sacram communionem recipiendam.
— 3) Sed « praecepto communionis recipiendæ non satisfit per
sacrilegam communionem » (3).
III. — De praecepto ecclesiastico communionis

Dicemus : 1) de praecepto paschali; 2) de communione
puerorum; 3) de regulis circa Aiaticum.
I. — De communione paschali.
286. Inilio Ecclesiæ, Eucharistiam recipiebant fideles quoties
Missæ sacrificio intererant. Dein, refrigescente caritate ac
pietatis studio, a Concilio Agdensi (506), can. 18, sancitum est
ut 1er quotannis», in Natali Domini. Hesurrectione et Pente­
coste, omnes Eucharistiam sumerent.
Hodierna disciplina regitur decreto Conc. Lal. IV. cap.
21 (4) quod confirmavit Concilium Tridentinum (5) : .«Si quis
• negaverit, omnes et singulos Christi fideles utriusque sexus,
cum ad annos discretionis pervenerint, teneri singulis annis,
saltem in Paschale, ad communicandum juxta præceptum
sancta· matris Ecclesiæ, a. s. » ; — ac denuo instauravit
(1) C. 864, § 1 ; c. 865.
(2) Quavis ex causa (sive intrinseca : e morbo ; siv^ extrinseca : e pugna,
puerperio, extremo supplicio).
(3) Cod., c. 861. — (4) Denzlnger, 437 ; cf. Cat. Rom., p. n, c. 4, n. 62.
(5) Sess. xui, can. 9 ; Denzlnger, 891.

COMMUNIO PASCHALIS

263

Codex (c. 859, § 1) : « Omnis utriusque sexus fidelis, postquam
ad annos discretionis, id est ad rationis usum pervenerit,
debet semel in anno, sallem in Paschale, Eucharistiæ sacra­
mentum recipere, nisi forte de consilio proprii sacerdotis, ob
aliquam rationabilem causam, ad tempus ab ejus perceptione
duxerit abstinendum ».
Hoc præceptum, ut patet ex dictis, est : a) partim divinum
et partim ecclesiasticum ; hinc incipit obligare slalim posl
adeptum usum rationis, etiam nondum expleto septimo ætatis
anno (can. 12) ; b) importat duplicem obligationem gravem :
1) communicandi sallem in anno (obligatio divino-eccl. et
principalis) ; 2) communicandi in Paschale (obligatio eccle­
siastica et secundaria).
1° Communio præscripta. — « Præcepto communionis recipiendæ non satisfit per sacrilegam communionem (1). » Sane
præceptum ecclesiasticum nihil aliud est quam determinatio
præcepti divini, quoad temporis circumstantiam ; porro
Christus nonnisi dignam communionem præcepit. Ergo Inno­
centius XI merito damnavit prop. seq. : « Præcepto commu­
nionis annuæ satisfit per sacrilegam Domini manducatio­
nem (2). »
2° Personæ quæ obligantur. — a) « Omnis... fidelis. » Omnes
enim baptizali qui non sunt incapaces communionis jure divino
aut ecclesiastico, tenentur hoc præcepto Ecclesiæ, non exceptis
infirmis, aut carcero detentis, aut incredulis et publicis pecca­
toribus aut excommunicatis qui prævie se disponere debent
ad sacram communionem digne sumendam.
b) « Postquam ad annos discretionis... pervenerit. Porro
tempus discretionis adest quando puer jam incipit « ratiocinari.
hoc est, circa septimum annum, sive supra, sive infra » (3).
Non requiritur ideo plenus usus rationis, sed sufficit aligualis
usus rationis, quem habet nempe puer qui mortaliter peccare
potest et « sacramenti gustum et cognitionem etiam habere
communionis». Ideo tunc præceptum incipit obligare, sed non
ita ut slalim puer debeat communicare ; attamen cum lege
communi teneatur, eo ipso quod usum habet rationis, non
(1) Cod., c. 861. — (2) Denzlnger, 1205.
(3) Decr. Quam singulari, 8 aug. 1910 ; Denzinger, 2137 ; 3, q. 80, a. 9,
ad 3 ; cf. D. Jorio, II decreto quam singulari sull' èta richiesta per la prima
Communione, Romæ, Pustet, 1928.

264

COMMUNIO PASCHALIS

videtur cum posse communionem differre ultra proximum
pascha.
3° Tempus communionis. — A. Semel in anno : a) « Præ­
ceptum paschalis communionis adhuc urget, si quis ilhid
præscripto tempore, quavis de causa non impleverit » (c. 859.
§ 4). Qui ideo, tempore paschali communionem omisit, adhuc
tenetur sub gravi ad communicandum. Nam, licet jam nequeat satisfacere obligationi præcepti secundariae, nempe in
Paschate Eucharistiam recipere, potest tamen obligationem
principalem et graviorem adimplere, scilicet in anno commu­
nicare.
b) Qui. paulo ante inceptum tempus paschale communi­
cavit, sive ex devotione, sive in Viatico, nihilominus tenetur
intra tempus paschale alteram communionem recipere, ut
Ecclesia? praecepto satisfaciat. Si tamen ei rcu instanti æ id
suadeant, poterit hæc altera communio differri (Infra. B. b).
c) Qui. ante inceptum tempus paschale, praevidet, eo
durante, se non posse communicare, potest, vel. cum licentia
Ordinarii (juxta c. 859. § 2) anticipare communionem et tunc
implet præceptum paschale, vel omittere communionem, quia
nondum urget præceptum.
B. « Paschalis communio fiat a dominica Palmarum ad
dominicam in Albis » (can. 859, § 2). Itaque hoc tempore, et
non alio, satisfaciendum est præcepto communionis.
Addit tamen Codex : a) « Nisi forte de consilio proprii
sacerdolis. ob aliquam rationabilem causam, ad tempus ab
ejus perceptione duxerit abstinendum ». Proprius sacerdos,
scilicet parochus vel confessorius, possunt ideo, propter utili­
tatem spiritualem parochiani aut pœnitentis, consilium dare
differendi communionem post tempus paschale (c. 859, § 1).
b) « Locorum Ordinariis fas est. si ita personarum ac loco­
rum adjuncta exigant, hoc tempus etiam pro omnibus suis
fidelibus anticipare, non tamen ante quartam diem dominicam
Quadragesimæ, vel prorogare, non tamen ultra festum sanc­
tissima' Trinitatis » (c. 859. § 2). — Hæc dilatio valet pro
omnibus fidelibus dioecesis, imo pro omnibus qui in dioecesi
habent domicilium aut quasi-domicilium. pro vagis, imo forte
etiam pro iis omnibus qui aclu intra dioecesim commoran­
tur (1).
(1) Cod., c. 92, 94, § 2 ; cf. Cappello, n. 476.

COMMUNIO PUERORUM

265

N. B. — a) « Expedit ut feria 1’ majoris hebdomadæ omnes
derici, etiam sacerdotes qui ea die a Sacro litando abstinent,
sanctissimo Christi Corpore in Missa sollemni seu conventuali
reficiantur. » [Cod. c. 862.)
« Expedii, » ; proinde non datur vera obligatio ne sub levi
quidem, sed, in memoriam Cœnæ Domini in qua a Christo
communionem acceperunt Apostoli, decet clericos, imo et
fideles, hac die communionem recipere de manu Episcopi.
Attamen clerici ecclesiæ calhedrali addicti, canonic i, qui hac
die non celebrant, omnesque de clero inservientes .Missæ Pon­
tificali, et præsertim sacerdotes, diaconi et subdiaconi sacrorum
Oleorum consecrationi assistentes, lenenlur sacram commu­
nionem sumere de manu Episcopi celebrantis (1).
b) Decel certe ut omnes ordinati, in Missa Ordinationis,
communionem recipiant ; at « omnes ad majores ordines pro­
moti obligatione lenenlur sacræ communionis in ipsa ordina­
tionis Missa recipiendae » (c. 1005). Hæc obligatio est gravis
saltem pro neo-presbyter is, cum sacra Communio ad sacrificii
integrit atem requiratur.
4° Ritus communionis paschalis. — « Suadendum (consi­
lium. non præceptum) ut suo quisque ritu fideles præccpto
communionis paschalis satisfaciant » (c. 866, § 2).
5° Locus communionis paschalis. — Olim communio pas­
chalis recipienda erat in propria paroecia ; hodie huic præcepto
in omni loco satisfieri potest ; attamen « suadendum fidelibus
ul huic præccpto satisfaciant in sua quisque paroecia ; et qui
in aliena paroecia satisfecerint, curent proprium parochum
de adimpleto præcepto certiorem facere » (c. 859. § 3). —
a) In propria paroecia : ergo communicare possunt fideles in
quovis oratorio suæ paroecia*, at sallem melius est ul commu­
nicent in ipsa ecclesia parœciali. b) Verbum « curent >. ut
videtur, præceptum significat sed leve ; nonnulli tamen illud
intelligunt de consilio (2).

II. — De communione puerorum (3).
287. 1° Ætas requisita. — Pueri, uti monuimus, præcepto
(1) Cærem. Episcop., 1. II, c. 23, n. 3 et 6 ; Ν’. R. C., in Civil at., 27 sepi.
1608, n. 2489 ; in Seguntina, 19 sepi. 1654, ad 1, n. 970, in Cortonen.,
19 sepi. 1701, ad 16 ; in Mutinen., 23 sepi. 1837, ad 1, n. 2240 ; cf. Cappello,
n. 479.
(2) Cappello, n. 475.
(3) L. Andrieux, La première communion, textes et documents, des origines
au A'A'C siècle, Paris, Beauchesne, 1911 ; Ferrères, La première communion
des enfants, Paris, B. Presse, 1911 ; Trouiller, Etudes euch. sur la première
communion des enfants, Lyon, λ il le, 1926.

266

COMMUNIO PUERORUM

communionis annuæ tenentur quando ad annos discretionis
jam pervenerunt.
2° Scientia debita : « Extra mortis periculum plenior cognitio
doctrina^ Christiana; et accuratior praeparatio merito exigitur,
ea scilicet, qua ipsi fidei saltem mysteria necessaria necessitate
medii ad salutem pro suo captu percipiant, et devote pro suæ
ætatis modulo ad sanctissimam Eucharistiam accedant »
(can. 854, § 3).
Inde sequitur non promiscue et indiscriminatim pueros ad
sacramen mensam compellendos esse, sed : a) arcendos cos qui
nondum habent Eucharistiæ cognitionem et gustum ; b) cos
admitti posse qui ad communionem accedunt non ut paren­
tibus placeant, sed vera ct pia voluntate ; c) cos denique
admittendos qui. ita devote ad sacram mensam accedentes,
prout fert eorum ætas : 1) jam pro suo captu, norunt mysteria
fidei ad salutem necessitate medii necessaria (1) ; 2) uecnon
promittunt, se de consensu illorum quibus est ipsorum cura
spiritualis, publicis catechesibus assidue intéresse pergere.
3° Obligatio.
« Obligatio præcepti communionis sumenda:,
quæ impuberes gravat, in eos quoque ac præcipue recidit, qui
ipsorum curam habere debent, id est in parentes, tutores,
confessarium. institutores et parochum » (can. 860).
Ilæc obligatio, ex jure ecclesiastico simul et ex jure natu­
rali. sine dubio, graris est.
Codex « nominat parentes, quibus divinitus est commissa
Christiana liberorum institutio ; tutores, qui vices parentum
agere debent ; confessarium. quatenus simul est pater spiri­
tualis vel saltem ex caritate pœni tentes de sua obligatione
monere debet ; institutores, qua proximi, fraterna correptione
astricti, et qua delegati a parentibus ; parochum, ut pastorem
cui, c. 854, § 5. cura hæc jure specialiter mandata est » (2).
4° Judicium de dispositione. — « De sufficienti puerorum
dispositione ad primam communionem judicium esto sacerdoti
a confessionibus corumque parentibus aut iis qui loco paren­
tum sunt » (can. 854, § 4). — Vi officii. « ad illos pertinet
explorare, et a pueris pcrcunctari. an huius admirabilis sacra­
menti cognitionem aliquam acceperint et gustum habeant » (3).
(1) Manuale..., t. III, n. 338 sq
(2) Vermeersch, TheoL Mor., t. III, n. 406. CL Cappello, n. 534.
(3) Cat. Bom., c. 4, n. 68.

REGULÆ DE MATICO

267

Ceterum, hæ personæ, præ aliis, id facilius noscere valent.
5° In praxi. — Jus admittendi pueros ad primam commu­
nionem non exclusive pertinet ad parochum ; in praxi tamen,
non admittantur pueri, inscio parocho, ne facile irrepant abusus
aliaque gravia incommoda. Ceterum, in /oro externo, « parocho
est officium advigilandi etiam per examen, si opportunum
prudenter judicaverit, ne pueri ad sacram Synaxim accedant
ante adeptum usum rationis vel sine sufficienti dispositione ;
itemque curandi ut usum rationis assecuti et sufficienter
dispositi quamprimum hoc divino cibo reficiantur > (can. 851,
§ θ)·
Quare parochus non potest, primam puerorum commu­
nionem in sua paroecia, generaliter subordinate conditioni
prævii examinis ; sed, si prudenter dubitet de aliquo puero,
illum potest interrogare, et si casus ferat, suaviter a commu­
nione amovere ; curare autem debet, et quidem sub gravi,
ut pueri « usum rationis adepti et sufficienter dispositi quam­
primum
scii, intra unam vel alteram hebdomadam, generalini loquendo, nisi peculiares circumstantia* aliud suadeant,
— sacram communionem suscipiant » (1).
Debet etiam « peculiari omnino studio, præsertim. si nihil
obsit, Quadragesima* tempore, pueros sic instituere ut sancte
Sancta primum de altari libent » (c. 1330), el eos « qui primam
communionem recenter receperint, uberius et perfectius catacbismo excolere » (c. 1331) ; necnon ita providere ut omnes
sese assidue præparent ad solemnem communionem. Pro ea
autem communione, quæ valde commendanda est. serventur
usus regionis et diœccsana statuta.
III. — Regulæ practicæ de Viatico.
288. Jam diximus omnes fideles etiam pueros, post usum
rationis, teneri, in periculo mortis, præceplo divino sacræ com­
munionis recipiendæ. Hinc Decr. Quam Singulari : < Detesta­
bilis omnino est abusus non ministrandi Viaticum... pueris
post usum rationis... In cos, qui ab hujusmodi more non rece­
dant, Ordinarii locorum severe animadvertant (2). »
Hæ sunt regulæ a Codice slalulæ :
1° « Etiamsi eadem die sacra communione fuerint retecti,
valde tamen suadendum, ut in vitæ discrimen adducti denuo
communicent » (can. 864, § 2).
(1) Cappello, η. 530. Cf. Vermeersch, n. 391.
(2) Denzinger, n. 2144.

268

DISPOSITIONES AD COMMI ΝΙΟΝΈΜ

Oui inane communicavit, non tenetur ideo, obligatione stricta,
rursus communicare, sed ei valde suadendum est. Qui paucis
diebus ante mortis periculum, ex devotione communicavit,
juxta sententiam probabiliorem et veriorem, non tenetur etiam
denuo communionem sumere, sed a fortiori hoc ipsi valde sua­
dendum est.
2° « Perdurante mortis periculo, Sanctum Viaticum, secundum
prudens confessarii consilium, pluries, distinctis diebus, admi­
nistrari et licet et decet » (c. 864. § 3); etiam quotidie, si id
commode fieri possit, etiam moribundo non jejuno, quia infir­
mus hoc in casu a lege jejunii dispensatur (1).
Hinc Rituale : « potest Viaticum brevi morituris dari non
jejunis » (2) ; addit : « id tamen diligenter curandum est, ne iis
tribuatur, a quibus ob phrenesim, sive ob assiduam tussim,
alium ve similem morbum, aliqua indecentia cum injuria tanti
Sacramenti timeri potest ».
3” « Sanctum Viaticum infirmis ne nimium differatur; et qui
animarum curam gerunt, sedulo advigilent ut eo infirmi plene
sui compotes reficiantur » (c. 865). Quare « ubi periculum immi­
neat, Parochus monebit ægrotum ne... se ullo modo decipi
sinat, (pio minus ea, quæ ad animæ salutem pertinent, oppor­
tune procuret, et, qua par est devotione et celeritate, sancta
Sacramenta, dum sana mens est, integri sensus, religiose sus­
cipiat (3) ».
4° « Sanctum Viaticum moribundis ritu proprio accipiendum
est, sed, urgente necessitate, fas esto quolibet ritu illud acci­
pere » (c. 866, § 3). Agitur de vero præcèpto et, ut videtur, per se
gravi.
ART. Ill

De dispositionibus ad communione π requisitis
/

Alia· requiruntur dispositiones ex parte corporis; alia' ex
parte animæ.
§ I.

Dispositiones

corporis

Ha· sunt : 1) jejunium éucharisticum ; 2) decentia corporis.

I. — Jejunium éucharisticum

Assertio : Lex ecclesiastica, qua sub gravi præscribitur
(1) Vermeersch, n. 395. — (2) Tit. iv, cap. 4, n. 4.
(3) Rituale, (it. v, c. 4, n. 10.

DISPOSITIONES AD COMMI ΧΙΟΝ EM

269

jejunium éucharisticum, scilicet abstinentia, post mediam
noctem, a quacumque re, quæ per modum cibi aut potus
sumitur, cessat si detur causa excusans, aut dispensatio (Doci.
catholica).

I. — Jejunium éucharisticum sub gravi præscribitur lege
ecclesiastica.
289. 1° Jejunium éucharisticum non esi Je jure divino.
Christus enim Eucharistiam Apostolis pos/ comam distribuit :
et in primitiva Ecclesia, quandoque post agapas, conficiebatur
et distribuebatur Eucharistia. Mos autem celebrandi Eucha­
ristiam post agapas brevi obsolevit (1).
2° J laque lex jejunii esi ecclesiastica.
Attamen illa lex.
(|uu‘ e Traditione aposloltia fluxit, a primis sæculis generali
consuetudine luit servata, et a multis conciliis confirmata.
Eamdem demum sancivit. an. 1118. Concilium Conslanliense
(sess. xm) : « Sacrorum canonum auctoritas et approbata
consuetudo Ecclesia' servavit et servat, quod hujusmodi
sacramentum non debet confici post co nam. neque a fidelibus
recepi non jejunis, nisi in causa infirmitatis, aut alterius
necessitatis, a jure vel Ecclesia admisso et recepto, etc. »
Guare Missale (De def., ix. η. 2) : « Si quis non esi jejunus
post mediam noctem... non potest communicare nec cele­
brare. » Et Codex : « Oui a media nocte, jejunium naturale
non servaverit, nequit ad sanctam Eucharistiam admitti »
(c. 858, § 1 ).
litre lex convenienter (2) instituta est : 1) propter reveren­
tiam huic sacramento d< bitam ; 2) ut fideles plenius intelligerent Christum esse primum eorum et excellentissimum
cibum ; 3) ut vitentur abusus, de quibus jam 8. Paulus (II Cor.,
xi. 21).
Cunctis latentibus theologis, hæc lex sub gravi obligat, nec
levitatem patitur, sive ex parte temporis, sive ex parte ma­
teria*. de quibus nunc sermo.
(1) Act., n, 42, 46 ; 1 Cor., xi ; S. Ignat., Ad Smyrn., n. S. Cf. Moureau,
in Did. thcol., art. Communion eucharistique, vi. Jam Tertullianus sup­
ponit eam desiisse partialiter. Ad uxorem, 1. II, c. 5 ; Journel, 318 ; cf. Lépi­
cier, p. 447-462.
(2) 3, q. 80, a. 8.

270

DISPOSITIONES AD COMMUNIONEM

IL — Jejunium eucharisticum est abstinentia, post mediam
noctem, a quacumque re per modum cibi et potus.
290. 1° Abstinentia ,post mediam nodem.-— Ad inediam noc­
tem determmandam « potest quis sequi loci tempus aut locale
sive verum sive medium, aut legale sive regionale sive aliud
extraordinarium » (c. 33, § I).
a) In praxi ideo media nox computari licet vel ex tempore
profprio meridiani hujus loci, quod indicatur horologiis solaribus,
vel ex tempore quod not atur horologiis publicis sive hoc tempus
sit medium locale sive legale etiam « zonarium », v. g. hora
Europæ occidentalis quæ supputatur juxta meridianum Green­
wich, dummodo sit legale (1).
b) Primus ictus horologii indicat horam jam completam ;
quia tamen non certo constat, saltem quoad omnia horologia,
mediam noctem jam esse expletam ad primum horologii ictum,
in praxi sequi lecet opinionem probabilem circa horæ indicatio­
nem, nec unquam datur obligatio exspuendi quod in ore jam
habetur ante pulsum horologii.
Hinc : 1) In dubio num quis aliquid sumpserit post mediam
noctem, potest communicare, quia, stante dubio, obligatio non
est certa, ac proinde lex jejunii urgenda non est.
·?) Licet praebere, etiam sano, ablutionem aquæ aut vini, ut
possit hostiam deglutire, sicut licet sacerdoti, si particula
adhiereat calici, vinum infundere usquedum particula sumatur.
Hoc enim non moraliter praecedit communionem et quocirca
non obstat jejunio.

291. 2° Abslinenlia a quacumque re per modum cibi aul
polus.
Ex communi theologorum sententia, ad frangendum jeju­
nium eucharisticum. requiritur ul quod sumitur :
A. Rationem habeat cibi aut potus.— Ideo requiritur ut
sit res aliquo saltem modo digestibilis, seu in stomacho alteretur
et in aliud mutetur. Hinc non frangit jejunium qui edit vitrum,
lapillum, capillos, metallum, ossicula fructuum omnino depurata,
lignum omnino siccum, illum sericum vel laneum, probabiliter
ungues.
E contra, solvitur jejunium per manducationem charta», cretæ,
guinmæ, lili linei, ligni viridi, ceræ apum, forte etiam paleæ,
pulvis ferrei vel similis chimice præparata» : aut potationem
medicinas etiam venenosae.
B. Sumatur ab extrinseco et in stomachum transeat.—
a) Sanguis ex gengivis, lingua, denti bus, naso, capite interius
defluens, neutiquam frangunt jejunium. — b) Secus autem, si quis
(1) .1. A. S., 1» Dec. 1925, p. 582. Ita etiam hora Europæ centralis :
Germaniæ, Austria;.

DISPOSITIONES AD COMMI NIONEM

271

sugeret, sanguinem ex digito, sanguinem ex naso exterius
manantem, vel lacrymas ex oculis fluentes ; item si quis sac­
charine ante mediam noctem in os immittat, ut id postea
paulalim deglutiat. — c) Verum reliquia* cibi diei praecedentis,
quæ remanent in ore, c.erlo non frangunt jejunium si trajiciant ur
involuntarie : probabiliter si trajiciantur voluntarie, nam rubrica
Missalis (De def., ix, 3) non distinguit ; ceterum per modum
salivæ deglut hint nr. — d) N on sufficit ut res ore excipiatur, sed
requiritur ut in stomachum transeat : hinc non lædit jejunium
qui lac, aquam, etc., ori imponit ct gustat et statim in terram
projicit, quin deglutiat.
C. Sumatur per modum comestionis ant potationis. —
Hinc non solvit jejunium : a) Quidquid per aspirationem,
casu in os attrahitur, v. g. pulvis, flosculum nivis, guttula
pluviæ, musca, culex.— b) Quod mixtum cum saliva, præter
intentionem, trajicitur, v. g. stilla aquæ, qua os abluitur, guttula
vini quod palato gustatur, nec debes sæpius exspuere : id enim
judaicam potius superstitionem quam Christianam libertatem
redolet (1) ; item guttula sanguinis e naso delinens, pellicula e
labiis avulsa : hæc enim omnia per modum salivæ surnunlur. —
c) Tabacum sive naribus excipiatur, etsi casu aliquid in stoma­
chum trajiciatur, sive illius fumus per os attrahatur (fumus
enim nec cibus est nec potus, nec per modum cibi aut potus
sumitur : idem dic de alio fumigio), sive ejus folia dentibus
masticentur, etsi modica pars salivæ permixta casu in stoma­
chum dimittatur, dummodo succus exspuatur. Attamen tabaci
masticatio ante communionem a veniali non excusatur propter
indecentiam, si liat unice causa voluptatis ; secus, si adsit aliqua
rationabilis causa, v. g. ratio sanitatis aut purgandi halitum.
— d) Clysterium nutrilivum, injectio subcutanea; dcest enim
ratio comestionis aut potationis. Idem dicendum videtur de
lavanti tu* artificiali stomachi, ope tubuli (pompa gastrica),
dummodo : 1) tubus nec oleo nec alio unguento comestibili
liniatur, 2) quantitas aquæ manens in stomacho sit minima (2).
Ceterum observa intentionem ita influere in actum ut qui,
ex proposito, cum saliva vel respirando, aliquid in stomachum
transmittit, certo frangat jejunium.
III.
Lex jejunii cessat, si datur dispensatio aut causa
excusans.
1° Si datur dispensatio.
292. Sancta Sedes, ipsaque sola, indulgere potest dispensa­
ti) Lugo, Disp. 15, sect. 2, n. 34.
(2) Cappello, n. 502, h. ; Vermeersch, n. 393 ; Gennarl, Consultationi
morali, p. 501 sq. ; S. Officium, 23 Apr. 1890 ; Canonisle Contemporain,
t. XX, p. 143 ; Ami du Clergé, 1902, p. 356, 640 ; Many, Præl. de Missa,
η. 176, f.

DISPOSITIONES AD COMMUNIONEM

tionem a lege jejunii (1). — Ita quandoque Conceduntur
indulta piis personis ægra valetudine laborantibus ut, ante
communionem. aliquid per modum pubis sumere queant.
Ita. ex benigna Ecclesiæ concessione, « infirmi qui jam a
mense decumbunt sine certa spe ut cilo convalescant, de pru­
denti conjessarii consilio sanctissimam Eucharistiam sumere
possunt semel aut bis in hebdomada, etsi aliquam medicinam
vel aliquid per modum polus sumpserint. » (can. 858, § 2).
1) Decumbentes censentur non solum ii qui reapse in lecto
decumbunt, sed omnes qui sive graviter ægroti, sive senio aut
debilitate laborantes, ex medici judicio, domi se continere
debent, etsi a lecto surgere possint aut debeant (2).
2) Mensis stricte intelligi debet juxta illud : « Menses et anni
sumantur prout sunt in calendario (Cod., can. 31, § 3, n. 1).
3) Sine certa spe... ; ideo morali ter certum esse debet conva­
lescentiam non cilo (intra 3 vel 4 dies) eventuram.
4) De prudenti conjessarii consilio : solus confessarius de re
judex est et considerare debet tum dispositiones spirituales
infirmi t um conditiones privilegii.
5) Semel aut bis in hebdomada : grave foret permittere com­
munionem, læso jejunio, plus quam semel aut bis in hebdomada,
nam canon iste legi gravi derogans, est stride interpretandus.
Non prohibentur tamen infirmi qui hac concessione legitime
utuntur, servatis servandis, aliis diebus, si devotionis causa
optent sacris epulis refici, communicare jejunio servato >■. si
valeant. Ita Cappello, n. 506, 3.
6) Ante communionem permittitur tantum aliquid sumere
per modum polus. Porro « mens est ut liceat sumere jusculum,
caffeum, lac aut alium cibum liquidum etsi ei sit permixta
substantia aliqua, ex. gr. leves pastilli farinæ (semolino, se­
moule), panis radula tritus (pangrattato, pain râpé), ovum
dilutum, etc..., dummodo mixtio non amittat naturam cibi
liquidi » (3).

2° Si datur causa excusans.
293. I.ex enim jejunii, non secus ac posilivæ alia· leges, suas
compatitur exceptiones. et aliquando. absque formali dispen­
satione, cessat.
lia· autem sunt causa·, ob quas licet fidelibus non jejunis
Eucharistiam suscipere :
a) Si mortis urget periculum (c. 858, § 1).
Sive periculum
(1) Cod., c. <80, 81, 247, § 5.
(2) Decret. S. Cone., 6 Mart. 1907 ; A. A. S., xi, 344.
.3) S. C. 5. OfJ., 4 Jun. 1893 ; 7 Sept. 1 897.

DISPOSITIONES AI) COMMUNIONEM

0*7
2 /o
.j

oriatur ex causa intrinseca (morbo) sive ex causa cxtrinseca,
v. g. ex sententia judicis, ex instante pnelio, modo tamen hi
exspectare nequeant alteram diem in qua jejuni communi­
carent (1).
b) Ad vitandum scandalum.
IIa fideles qui jam assidentes
scamno communicant ium, recordant ur se non esse jejunos,
possunt non jejuni communicare, si nequeant recedere absque
scandalo aut. infamia.
c) Ad vitandam profanationem Eucharistia? aut sub metu
mortis — uti diximus de sacerdotibus (n. 153).
Neophyti adulti, licet sumpserint sal benedictum ac proinde
jejunium læserint. possunt communicare (2).
Item, ait Cappello. « probabile est. fidele?. qui jejunium
naturale servare nequeunt. posse tempore paschali non jejunos
communicare, cum priecpptum de communione annua, tem­
pore Paschatis recipienda, sit determinatio juris divini atque
ideo praecepto mere ecclesiastico longe praestantius. Cavendum
ne scandalum et abusus oriantur » (3).

II. — Decentia corporis
294·. 1° Ab accedentibus ad sacram communionem requirit ur,
jure naturæ, ea corporis mundities, modestia, compositio, quæ
præ se ferat animi reverentiam et devotionem, et quam postulat
tanti sacramenti dignitas.
a) Accedendum est oculis demissis, vultu modesto, incessu
gravi, cum vestibus et calceis mundis et integris, juxta unius­
cujusque personae conditionem et locorum consuetudinem.
b) .Mulieres praesertim removeant vanos ornatus ot luxum :
ac puellæ et mulieres «quæ inhonestas vestes induunt, a sancta
communione arceantur » (4).
c) Clerici communicantes deferre debent, superpelliceum, et
super illud : diaconi, stolam transversam, sacerdotes. stolam e
collo pendentem, etsi privati m communicent.
d) Ex decentia et Im mil i tat is causa, milites arma sua depo­
nere solent.
2° Corporalis macula non impedit communionem, nisi alïerat
indecent iam, aut, propter scandalum vel horrorem. Hinc 1 decet
lideles et. sacerdotes, qui inficiuntur aliquo vulnere vel morbo
horrorem movent e, a turba declinare et prix alim communicare :
— 2) prohibentur sacerdotes, his in casibus, publice celebrare
<id vitandam populi abominationem.
(1 ) Hit., til. IV, cap. \, η. 4 ; cf. η. 288.
(2) Hit., til. ii, cap. 4, n. 52. — (3) N. 517.
(4) Instructio S. C. Concilii. 12 jan. 1930 ; .1. A. S., 1930, p. 27.

274

DISPOSITIONES AD COMMUNIONEM

3° 1) « Si præcesserit pollutio nocturna, quæ causata fuerit ex
praecedenti cogitatione, quæ sit peccatum mortale, vel evenerit
propter nimiam crapulam, abstinendum est a communione et
celebratione, nisi aliud confessario videatur. Si dubium est an
in praecedenti cogitatione fuerit peccatum mortale consulitur
abstinendum, extra tamen casus necessitatis (1). »
2) Pollutio involuntaria aut e veniali proveniens, per se non
impedit communionem. Si tamen maneat magna mentis per­
turbatio, sub levi excutienda est aut differenda communio.
In casu pollutionis involuntaria* « potest communicare et
celebrare, nisi ex illa corporis commotione tanta evenerit pertur­
batio mentis, ut abstinendum videatur » (2).
Idem dicendum de illusionibus, de somniis inhonestis, de
menstruatione, mulierum, de aclu conjugali, etiam causa volup­
tatis habito, modo non excludatur generatio prolis (3).
$11

— I.llSPOSITIONES EX PARTE ANIMÆ

295. P raster intentionem recipiendi sacramentum, qua* in
adultis requiritur, saltem habitualis, alia; sunt dispositiones
pro communione in genere, alia· pro communione frequenti.
I. — Dispositiones pro communione in genere (4)

Ad omnem communionem requiritur status grtdiæ et immu­
ni las a censura.

Assertio : Ad licitam susceptionem Eucharistiæ requiritur
status gratiae, prudenter existimatus ; quod si desit hic status*
praemittenda est confessio sacramentalis, nisi de4ur causa
excusans.

Probatur thesis :
I. — Requiritur status gratiae prudenter existimatus (Theol.
cerium).
296. Dico : prudenter existimatus. Hæc enim prudens existi­
matio sufficit, cum nemo absolute certus esse possit, absque
speciali revelatione, se esse in statu gratia; (5).
Eadem valent argumenta, quæ (n. 158) attulimus, ubi de
statu grati æ ad licitam Mi sæ celebrationem necessario.
(1) Missale, de Def., ix, n. 5. — (2) Ibid. — (3) Cl. Cappello, η. 522.
(4) Jourdain, Dévotion à Γ Eucharistie, 2 vol., Lethielleux ; Tesnière, La
pratique de la communion, Tourcoing, 1904.
(5) Manuale, t. Ill, De gratia, n. 60 sq.

DISPOSITIONES AD COMMUNIONEM

275

Hinc horrendi sacrilegii reus est, qui, mortalis peccati
conscius, ad illud sacramentum accedit.

Attamen sacrilegium indignae communionis non est objective
gravissimum omnium peccatorum. Gravitas enim peccatorum
specifica attenditur ex parte objecti contra quod peccatur.
Atqui « divinitas (’.hristi est maior humanitate ipsius, et ipsa
humanitas est potior quam sacramenta humanitatis, inde est
quod gravissima peccata sunt quæ committuntur in ipsam
divinitatem, sicut est peccatum infidelitatis et blasphemiæ.
Secundario autem sunt gravia peccata quæ committuntur in
humanitatem Christi... Tertio autem loco sunt peccata quæ
committuntur contra sacramenta, quæ pertinent ad humani­
tatem Christi ; et post hæc sunt alia peccata contra puras
creaturas (1). »
Ideo peccato sacrilegae communionis majus est : a) crimen
Judæ et tortorum Christi in cruce, tum quia fuit contra corpus
(’.hristi in propria specie, tum quia ex intentione nocendi pro­
cessit ; b) peccatum ejus qui sacras species in lutum aut canibus
manducandum projiceret : 1) quia ille directe intendit injuriam
facere sacramento ; ·?) quia peccator capax est gratiae, ac
proinde magis aptus ad recipiendam Eucharistiam quam quævis
alia irrationabilis creatura (2).
II. — Qui conscius est peccati mortalis tenetur confiteri
(Doclr. catholica).
297. 1° Constat ex Tridentino : « Quod (pnumittenda con­
fessio) a Christianis omnibus... luee S. Synodus perpetuo
servandum esse decrevit, modo non desit illis copia confessarii (3). » Hanc autem obligationem esse de jure divino com­
munius et verius docent Theologi (-1).
2° Constat ex Codice : « Nemo quem conscientia peccati
mortalis gravat, quantumcumque etiam se contritum existi­
met, sine praemissa sacrament ali confessione ad sacram com­
munionem accedat ; quod si urgeat necessitas ac copia confessarii illi desit, actum perfectu' contritionis prius eliciat »
(can. 856).
Hinc : Ad confessionem sacramentalem regulariter tenetur
■omnis et solus (’.hrislianus qui sibi conscius est peccati mortalis.
Ideo : 1) qui dubitat num peccaverit mortaliter aut num pecca(1) 3, q. SO, a. 5.
(2) Ibid., ad 1, 2 el 3. — (3) Sess. mu, cap. 7 ; Denzinger, 880.
(4) Cf. Suarez, Disp. 06, sect. 3, η. 9 ; Lugo, Disp. 14, sect. 4, n. 69 ;
Cappello, n. 388 ; Lépiêier, p. 428.

2Ίβ

DISPOSITIONES AD COMMUNIONEM

Ium. certo commissum, fuerit remissum, non stride tenetur
coniiIeri ; confessio tamen consulenda esi, nisi agatur de scrupu­
loso ; et ne sit periculum frustrandi sacramentum suo effectu,
semper commendandus esi actus contritionis perfcclæ. ■—2) Qui,
ante communionem, advertit se inculpabiliter omisisse in priore
confessione aliquod peccat uni mortale, non tenetur illud confi­
teri, nisi in confessione proxime sequenti, quia communicans
jam adimpleviI præceptum : nempe, ante communionem,
purgavit se ab illo peccato, el quidem sacramentaliter, licet
indirecte. Neque hoc in casu, necessario eliciendus est actus
contritionis perfectæ.

III. — Non necessaria est confessio, si desit copia confessarii
et simul adsit necessitas communionis (Doctrina catholica).
298. Id constat ex lexlibus modo allatis. Jam vero :
1° Necessitas communicandi, quæ gravis esse debet et
urgens : I) Vix alia esse potest quam necessitas uitandæ
infamise, quando laicus jam scamno communionis assidens
vel ad sacram mensam accedens, recordatur peccati mortalis,
post ultimam confessionem commissi, nec jam recedere potest
sine gravi scandalo aut infamia. 2) Adhuc, sed raro, hæc neces­
sitas datur quando Eucharistia salvari nequit ab impiorum
profanatione, nisi sumatur. 3) Miratio quam excitat pœnitens
qui. solitus quotidie communicare, communionem, die prae­
sertim solemni. omittit, nec creat veram necessitatem communicandi, nec excusat a præmittenda confessione. In praxi,
enim, vel id rarissime contingit, tunc facile vitabit hanc
mirationem, v. g. frangendo jejunium ; vel id sal frequens est.
tunc abstinentia communionis potest aut explicari motiva
melioris praeparationis vel majoris devotionis aut scrupulis
imputari. At semper tum ratio reverentiæ erga sacramentum
Ium utilitas spiritualis pernitentis omnino postulant aut ut
ipse confiteatur aut ut a communione abstineat.
« Verum hæc causa est cur. maxime in collegiis, sancta sit
libertas non solum communicandi sed etiam .abstinendi usu
S. Eucharistiæ : cur confessarii prudenter dirigant pcenitentes,
in stricte quot idiano accessu ad s. mensam, eumque dissuadeant
ei qui facile labitur in peccatum grave, nec paratus est con­
temnere astantium mirationes ; cur etiam de copia, quantum
fieri potest, quotidiana, confessarii provideantur communi­
tates ubi pius quotidiana* communionis usus florere consue­
vit (1). »
(1) Vermeersch, n. 392 ; cf. Ami du Clergé, 14 jul. 1927, p. 433 sq.

DISPOSITIONES AI) COMMUNIONEM

277

2° Quandonam desii copia confessarii, dictum est supra,
n. 160. Id tantum addo : non sufficit abesse confessorium
ordinarium, vel cui devotius aut facilius peccator confiteretur ;
nec excusat repugnantia aut verecundia. Ait tamen Cap­
pello (1) : « Salis probabilis nobis est eorum sententia, qui
censent excusare verecundiam extraordinariam et vere invincibilem. puta si soror apud fratrem, pater apud filium deberet
confiteri peccatum valde probrosum ».

N. B. Aliæ dispositiones ad communionem aut necessariae
aut utiles.
299. 1° Immunitas a censura. — Excommunicati et persona­
liter interdicti non possunt recipere communionem (2) : hæcque
prohibitio eos per se obligat sub gravi, nisi forte excusentur
ignorantia, metu, aliove gravi incommodo. Ceterum hanc immu­
nitatem a censura præexigit ipse status gratia1 nam « si agatur
de censura quæ impedit Sacramentorum receptionem, censuratus nequit absolvi a peccatis, nisi prius a censura absolutus
fuerit » (3).
2° Aliae dispositiones. — Evidens est, ad uberiores fructus
ex Eucharistia percipiendos, valde conferre tum praeparationem
ante communionem tum gratiarum actionem post receptum
sacramentum.
a) Praeparatio consistit in vitandis, quantum fieri potest,
etiam peccatis venialibus et in exercendis actibus verae devo­
tionis. Porro ad devotionem eam augendam maxime pertinent :
1) fides viva in Christum substantialiter praesentem sub speciebus
cum omnibus gratiæ thesauris ; 2) humilitas profunda, qua
indignitatem nostram sincere profitemur ; 3) ardens deside­
rium Christum suscipiendi, quo caritate erga ipsum inflamma­
mur.
b) Gratiarum actio, quæ actibus adorationis, gratitudinis,
amoris et orationis præsertim constituitur, ita a Piluali Pom.
præcipitur : « Moneantur communicantes ut, sumpto sacra­
mento,... qua par est devotione, aliquantisper in oratione
permaneant, gratias agentes Deo de tam singulari beneficio,
atque etiam de sanctissima passione dominica, in cujus memo­
riam hoc mysterium celebratur et sumitur (4). »
c) Defectus cujuslibel præparationis aut gratiarum actionis
a veniali culpa per se excusari nequit ; et plus minusve perfecta
utraque requiritur juxta communicantium conditiones et officia :
sacerdotis autem est, hac de re, monere fideles et omnibus,1
2
(1) N. 490 ; cf. Berardi, Praxis Confessoriorum, vol. IV, η. 65 (Ed. in) »
Génicot, η. 183, ιν, 4° : PIghi, n. 142.
(2) Cod., c. 2260, § 1, 2275, 2“. — (3) C. 2250, § 2.
(4) Tit. iv, cap. 1, n. 4.

278

DE COMMUNIONE FREQUENTI

etiam laicis, valde suadere ut, per quadrantem, devote perma­
neant in gratiarum actione.
II. — Dispositiones pro frequenti communione

Errores.
300. Duplex excessus vitandus, circa frequentem commu­
nionem.
1° Quidam « arbitrati communionem quotidianam jure
divino esse praescriptam, ne dies ulla praderiret a Commu­
nione vacua, præter alia a probato Ecclesia· usu aliena, etiam
feria λ’Ι in Parasceve Eucharistiam sumendam censebant,et
ministrabant » (1). Alii, eadem moti ratione, quotidianam
communionem omnibus, qui in statu gratiæ versabantur,
indiscriminatim commendabant, etsi nulla adhiberetur pra paratio aut gratiarum actio (2).
2° E contra. Schola Janseniana, ad communionem frequen­
tem. ita eximias exigebat dispositiones ut hæc vix possibilis
evaderet fidelibus, et nequi dem B. Virgo potuisset frequenter
accedere ad sacram communionem (3).
Contra quos errores doctrina de frequenti communione
sequenti assertione declaratur :

Assertio : Communio frequens et quotidiana est in se uti­
lissima, et ab ea nemo prohiberi potest qui in statu gratiæ
et cum recta piaque mente ad sacram mensam accedit (Doc­
trina catholica).
I. — Communio frequens est in se optatissima et utilissima.

Probatur (4) :
301. 1° Ex nascentis Ecclesiæ praxi. — Constat enim, apostolicis temporibus ct primis saeculis, sacram communionem
fuisse frequentem.
(1) Ita Pinto, Vega et multi alii quos citat Ferrères in opere : La com­
munion fréquente ct quotidienne, § 5, η. 99 sq., η. 250.
(2) Ila Marzilia, O. S. B. in operibus Mémorial de Compostelle et Addi­
tions au Mémorial (1613) ; Pichon, S. J., in opere : L'esprit de Jésus-Christ
et de ΓEglise sur la fréquente communion (1745).
(3) Ita Antoine Arnauid in libro : De la fréquente communion (1643).
(4) P. Dudon, Pour la communion fréquente, Paris, Beauchesne, 1921 ;
Dublanchy, in Diet, thiol., art. Communion eucharistique (fréquente) ;
Ferrerès, La communion fréquente et quotidienne, Paris, B. Presse, 1907 ;
Cappello, n. 535 sq.

DE COMMUNIONE FREQUENTI

279

în primæva Ecclesia Hierosolymitana, ut refertur (Act., π,
42) fideles « erani perseverantes in duclrina Apostolorum ct
communicatione fraclionis panis, scilicet in communione
SS. Eucharistiæ.
Dein, solui a vita communi. Missa cele­
brabatur praesertim die dominica, et qui intererant fideles
communicabant. S. Ignatius, martyr (f 1G7 ): « Date operam,
ut frequentius congregemini ad Eucharistiam (1). » S. Jus­
tinus (t 150) : « Solis, ut dicitur, die. omnium sive urbes sive
agros incolentium, in eumdem locum iit conventus... et eorum
in quibus gratia· acta' sunt, distributio fit et communicatio
unicuique praesentium, et absentibus, per diaconos mitti­
tur (2) ».

2° Kt Ecclesiæ doctrina el experientia. — « Testis historia est
Christiana· vitæ cultum vulgo floruisse melius, quibus tem­
poribus esset Eucharistia* perceptio frequentior. Contra, non
minus est exploratum consuevisse ul, cum cœlestem panem
negligerent homines et voluti fastidirent, sensim elanguesceret
Christianae professionis vigor.
<' Qui quidem ne prorsus aliquando deficeret, opportune cavit
in Concilio Lateranensi Innocentius 111, cum gravissime prae­
cepit, ut minimum per solemnia Paschalis nemo Christianus
a communione Domini Corporis abstineret.
Liquet vero praeceptum hujusmodi aegre datum, ac postremi
remedii loco : semper enim id fuit Ecclesiæ in votis ut, cuique
sacro adessent fideles de hac divina mensa participes (3). »
Similia fere leguntur, sess. xxii, cap. 8, Cone. Ί rid. : « Optaret
quidem sacrosancta Synodus ut in singulis Missis fideles adstantes, non solum spirituali affectu, sed sacramentali etiam Eucha­
ristia' perceptione communicarent ; quo ad eos sanctissimi hujus
Sacrificii fructus uberior proveniret. « Hinc Catech. Hom. '4)
docet esse offi'eium pastoris sedulo hortari fideles ad commu­
nionem non modo frequentem sed quotidianam.
Post Jansenistarum errorem sparsum, Innocentius XI.
an. 1679, circa frequentem communionem edidit decretum (5),
in quo legitur : « Illud omnino provideat (Pastor), ut nemo a
sacro convivio, seu frequenter seu quotidie accesserit, repel­
latur. »
Quam doctrinam et praxim recenter confirmavit et amplia­
vit : 1) S.
Concilii decretum (G), 20 Dec. 1905, jussu et aucto­
ritate Pii A' editum ; 2) responsum ejusdem S. C. Concilii,
(1)
(3)
(4)
(5)

Epist. ad Eph. — (2) Apol. I, 67 ; Joumel, 129.
Encycl. Mira caritatis, 28 maii 1902 ; cf. Léplcier, p. 479 sq.
N. 63.
Cum ad Aures. — (6) Denzlnger, 1981 sq.

280

DE COMMUNIONE FREQUENTI

15 Sept. 1906 ; 3) Deer. « Quum singulari » S. C. de Sacramen­
tis (1), 8. Aug. 1910 ; 4) Codex juris canonici, in can. 863.
3° Ralione theologica. - a) Ex natura Eucharistiae, qua? est
per modum alimoniae; « unde sicut (cibus) corporalis quotidie
sumitur, et hoc sacramentum quotidie sumen? laudabile
est » (2).
b) Ex effectibus Eucharistiæ, quos sacramentali commu­
nione consequimur : « Desiderium (enim) Jesu Christi et
Ecclesiæ. ut omnes Christifideles quotidie ad sacrum convi­
vium accedant, in eo potissimum est ut Christifideles. per
sacramentum Deo conjuncti, robur inde capiant ad compes­
cendam libidinem, ad leves culpas, quæ quotidie occurrunt,
abluendas, et ad graviora peccata, quibus humana fragilitas
est obnoxia, praecavenda ; non autem præcipue ut Domini
honori ac venerationi consulatur, nec ut sumentibus id quasi
merces aut praemium sit suarum virtutum (3). »
II. — A frequenti communione nemo prohiberi potest qui in
statu gratiæ et cum recta piaque mente ad sacram mensam
accedit.

302. Frequentem et quotidianam communionem esse in se
utilissimam et Deo pergratam semper edocuerunt omnes
theologi ; quoad dispositiones vero ad eam necessarias, inter
se valde discreparunt, regulasque sat complexas, aliique alias,
instituerunt pro communione menstrua, hebdomadaria, fre­
quenti et quotidiana. « quibus confessariorum mentes atque
fidelium conscientia.* facile perturbabantur, cum christianæ
pietatis ac fervoris haud mediocri detrimento ».
Quapropter, ut in futurum « omnes ecclesiastici scriptores
a quavis contentiosa disputatione circa dispositiones ad fre­
quentem et quotidianam communionem abstineant ». hanc
quaestionem, suprema sua auctoritate dirimere dignatus est
Pius X. decreto « Sacra Trident ina Synodus ». cujus hæc sunt
praecipua praescripta :
1° Quinam sint capaces communionis frequentis ? Com­
munio frequens et quotidiana patet omnibus Christifidelibus,
cujusvis ordinis aut conditionis; etiam mercatoribus aut
(1) Denzinger, 2137 sq. — (2) 3, q. 80, a. 10, ad 1 ; cf. supra, n. 281 sq.
(3) Decr. « Sacra Tridentina Synodus », 20 Dec. 1905.

DE COMMUNIONE FREQUENTI

281

matrimonio conjunctis, qui olim ab ea accipienda exclude­
bantur a multis theologis ; etiam pueris qui, ad sacram men­
sam semel admissi, ab ejus frequenti imo et quotidiana,
si fieri potest, participatione prohiberi non debent, sed potius
ad id invitari, reprobata quavis praxi contraria (1).
2° Conditiones generales et necessariae. — A communione
frequenti et quotidiana nemo prohiberi potest qui in slain
graliæ et cum reda piaque mente ad sacram mensam accedat.
« Peda autem mens in eo est ut qm ad sacram mensam
accedit, non usui aut vanitati aut humanis rationibus induigeat, sed Dei placito satisfacere velit, ei ardius caritate con­
jungi, ac divino illo pharmaco suis infirmitatibus ac defectibus
occurrere » (Decr., n. 2).
Ergo, præter statum graliæ, ad frequentem communionem
requiruntur : 1) reda intentio, qua vitentur motiva mere
humana ; 2) sincera voluntas Dep placendi, iliumque arctiori
caritate amandi seu firmum propositum vitiis occurrendi et in
virtute proficiendi.
In pueris ea exigitur devotio, quam latis feri ætas. Ut autem
hæc devotio facilius habeatur et servetur « semel aut pluries in
anno curent parochi indicere atque habere communionem gene­
ralem puerorum, ad eamque non modo novensiles admittere,
sed etiam alios, qui parentum confessariive consensu, jam
antea primitus de altari sancta libarunt. Pro ulrisque dies
aliquot instructionis el praeparationis praemittantur » (2).
3° Conditiones utiles. — « Etsi quam maxime expediat ut
frequenti et quotidiana communione utentes, venialibus
peccatis saltem plane deliberatis eorumque affectu sint expertes,
sufficit nihilominus ut culpis mortalibus vacent, cum proposito
se nunquam in posterum peccaturos : quo sincero animi
proposito fieri non potest quin quotidie communicantes a
(1) Decr. 15 Sept. 1906, et Decr. « Quam singulari >, 8 Aug. 1910 ; Den­
zinger, n. 2142 ; pro religiosis, Cod., can. 595, § 2.
(2) Decr. « Quam singulari », n. 5 ; Denzinger, n. 2141. Et omnes * Christi­
fideles qui solent, nisi legitime impediantur, saltem bis in mense ad Pœnitentiæ sacramentum accedere, aut sanctam communionem in statu gratiæ
et cum recta piaque mente recipere quotidie, quamvis semel aut iterum per
hebdomadam ab eadem abstineant, possunt omnes indulgentias consequi,
etiam sine actuali confessione, quæ ceteroquin ad eas lucrandas necessaria
foret, exceptis indulgentiis sive Jubilæi ordinarii et extraordinarii, sive ad
instar Jubilæi ». Cod., can. 931, § 3.

282

DE COMMUNIONE FREQUENTI

peccatis etiam venialibus ab eorumque allectu sensim se
expediant » (Decr., n. 3). Supra, n. 252.
4° Conditiones fructus uberioris. — « Cum vero sacramenta
Novæ Legis, etsi effectum suum ex opere operato sortiantur,
majorem tamen producant effectum quo majores dispositiones
in iis suscipiendis adhibeantur, idcirco curandum est ut sedula
ad sacram communionem præparalio antecedat et congrua
grallarum actio inde sequatur, juxta uniuscujusque vires,
conditiones ac officia » (Decr., n. 4) (1).
In praxi :
303. 1° Ad communionem frequentem el quotidianam cohor­
tari debent parochi, confessorii et concionatorcs, omnes chrilianos qui necessariis pollent dispositionibus : « Excitentur
fideles ut frequenter, etiam quotidie, pane eucharistico refi­
ciantur ad normas in decretis Apostolicæ Sedis traditas ; utque
Missæ adstantes non solum spirituali affectu, sed sacramentali
etiam sanctissimae Eucharistiæ perceptione, rite dispositi,
communicent. » Cod., can. 863:
Hoc est optimum ad quod semper in dies propius accedere
conandum est. Attamen, ne nimis facile derogetur dignitati
Sacramenti aut sacrilegae liant communiones, infamiae vel
scandali timore, magna cum prudentia confessarii debent diri­
gere pœnitentes in accessu quotidiano ad sacram mensam,
maximaque liberius ac copia confessarii præbenda est, præsertim
in collegiis et communitatibus, ubi jam viget usus quotidianae
communionis (2).
2° Communio frequens et quotidiana prseserlim promoveatur
in religiosis institutis cujusvis generis. Can. 595, § 2.
Hinc, « si quæ sint religiones votorum sive solemnium sive
simplicium, quarum in regulis aut constitutionibus vel etiam
calendariis communiones aliquibus diebus affixæ aut jussæ
reperiantur ,hæ normæ vim dumtaxat direcliuam habeant ».
< 'an. 595, § 4.
3° Communio quotidiana « quam maxime quoque promovea­
tur in clericorum seminariis, quorum alumni altaris inhiant
servilio ; item in aliis Christianis omne genus ephebeis ». Decr.
S. T. Synodus, n. 7.
4° De frequentia communionis judicare generatim pertinet
ad solum confessorium.
a) Jn genere. — Nam, ait Decretum, « ut frequens et quoti(1) Præparatio tamen et gratiarum actio non tantum requiritur ad
uberiores fructus accipiendos, sed aliqualis semper exigitur, propter reveren­
tiam Sacramento debitam, ad liceitatem communionis (supra, n. 299).
(2) Cf. supra, n. 298.

COMMUNIO SPIRITUALIS

283

diana communio majori prudentia liat, uberioriquc merito
augeatur, oportet ut confessarii consilium intercedat ».
Confessorius autem, hac in re, attendere debet ad conditio­
nem, ad genus uilæ, ad indolem eujusque pœni tentis, nccnon
et ad ejus utilitatem et projectum spiritualem, ‘ aveat : 1) ne
frequens communio a vitæ obligationibus pcenitentem deter­
reat ; 2) ne etiam ab hac communione avertantur rite dispositi,
accedentes nempe in statu gratiæet cum recta mente.
Exinde consulenda est communio frequens pueris et adoles­
centibus, siquidem communio est potissimum servandæ inno­
centia) medium et superandi tentationes carnis ; neque neganda
est etiam iis, cujusuis ælalis, qui quandoque in peccata mor­
talia labuntur, dummodo firmam habeant voluntatem strenue
dimicandi et in communione remedium ac robur quærant ut
pravos habitus eradicare seseque emendare valeant {Decr..
n. 5).
b) Pro religiosis. — Firmum remanet decretum Quemad­
modum, 17 Dec. 1890 (1), declarans « permissiones, vel prohi­
bitiones ad sacram synaxim accedendi ad confessarium ordi­
narium vel extraordinarium spectare, quin superiores (aut
superiorissæ) ullam habeant auctoritatem hac in re sese inge­
rendi ».
Attamen : 1 « Si post ultimam sacramentalem confessionem
religiosus communitati gravi scandalo fuerit aut gravem et
externam culpam patraverit, donec ad Poenitentia' sacramen­
tum denuo accesserit, Superior polesl eum, ne ad sacram com­
munionem accedat, prohibere. » Cod., can. 595, § 3.
2) Religiosus « qui licentiam a confessorio obtinuerit (non
transeunter sed communiter) frequenlioris ac etiam quolidianæ
communionis, de hoc certiorem reddere superiorem tenetur :
quod si hic graves causas se habere reputet contra frequentiores
hujusmodi communiones, eas confessario manifestare teneatur,
cujus judicio acquiescendum omnino erit ». Decr. Quemadmodum.

304. Nota. — In sacerdotibus ad quotidianam Missæ cele­
brationem eædein, per se, ac in fidelibus, ad quotidianam com­
munionem, requiruntur dispositiones : imo, eo e.vimiorcs habere
tenentur dispositiones, quo excellentius el, sanctius est eorum
officium.
Verumtamen, celeris paribus, multo facilius quam fideles
excusantur a peccato veniali irreverentia', et frequentius Missam
celebrare possunt,, 1) ob officium publicum quod gerunt nomine
Ecclesia' ; 2) oh uberrimos sacrificii fructus, qui toti Ecclesia'
f rosunt.

Communio spiritualis.
305. Communio spiritualis est communio in volo seu pium
(1) S. Congr. Episcop. et Beg. ; Decr. Sacr. Trid. Synodus, n. 7.

284

COMMUNIO SPIRITUALIS

desiderium recipiendi Eucharistiam, cum realiler suscipi
nequit.
Hinc Tridenlinum (1) : « Alii (hoc sanctum sacramentum)
tantum spiritualiter sumunt, illi nimirum qui voto propo­
situm illum panem edentes, fide viva, quæ per dilectionem
operatur, fructum ejus et utilitatem sentiunt. »
a) Conditiones. — Ad communionem spiritualem, requi­
runtur : 1) A’ividæ fidei actus in realem Christi præsentiam ;
2) Ardens desiderium ipsum Christum recipiendi et cum ipso
unionem perficiendi. Ideo qui est in mortali, debet actum
contritionis elicere, si velit, cum fructu, spiritualiter commu­
nicare ; 3) Utiliter concipiuntur illi omnes cæteri actus qui
sacramentalem communionem comitantur vel per modum
proximæ praeparationis vel in gratiarum actionem.
b) Fructus. — Communicantes spiritualiter tantum, non
gratiam sacramentalem percipiunt ; et gratiae sanctificantis
augmentum non ex opere operato sed tantum ex opere ope­
rantis. scilicet quod respondeat eorum operi ac devotioni,
consequuntur (2).
c) Tempus. —■ Communio spiritualis omni loco et omni hora
et quidem sæpius in die fieri potest, sed utilius tamen exer­
cetur sive in pia visitatione SS. Sacramenti, sive intra Missam,
cum sacerdos communicat (3).
(1) Sess. xiii, cap. 8 ; Denzinger, 881.
(2) Cat. Rom., p. 2, c. 4, n. 57. — (3) De Imit. Christi, 1. IV, c. 10, 6.

APPENDIX

285

APPENDIX
DE CUSTODIA ET CULTU SS. EUCHARISTIÆ

§ I. — De custodia ss. eucharistiæ

Quia hæc ad rein Lilurgicam potius pertinent, omnino
breves erimus et regulas practicas hodie vigentes tantum
indicabimus.

I. — De ipsa Eucharistiæ asservatione

Loca in quibus Eucharistia custodiri debet vel potest.
306. 1° Conditiones necessariæ. — a) Ut sanctissima Eucha­
ristia alicubi custodiatur, oportet ut « adsit qui ejus curam
habeat et regulariter sacerdos semel saltem in hebdomada Missam
in sacro loco celebret » (1). Utrumque sub gravi requiritur :
attamen, si una aut altera vice, praesertim ob justam causam,
Missæ celebratio in hebdomada omitteretur, non esset peccatum
mortale.
b) « Ecclesiæ in quibus sanctissima Eucharistia asservatur,
præscrlim parœciales, quotidie per aliquot saltem horas fidelibus
pateant (2). » Hæc est conditio sine qua non pro Eucharistiæ
asservatione (3).
2° Eucharistia custodiri debet : « in ecclesia calhedrali, in
ecclesia principe Abbaliæ vel Prælaluræ nullius (in qua nempe
Abbas vel Prælas propriam sedem habet), 1 'icarialus et Præfecluræ Aposlolicæ, in qualibet ecclesia parœciali vel quaeiparœciali et in ecclesia adnexa domui religiosorum exemplorum
sive virorum sive mulierum (4). »
Hæc obligatio servandi Eucharistiam in his ecclesiis est
per se gravis, praesertim in ecclesiis parœcialibus (5). Si autem
ecclesia sit labens aut catholicis et helerodoxis communis.
Eucharistia custodiri debet in loco decenti et ab acatholicis
omnino separato v. g. in domo parochi (6).
3° Eucharistia « custodiri potest, de licentia Ordinarii loci,
(1)
(3)
(4)
(6)

Cod., c. 1265, § 1. — (2) C. 1266.
S. Cong. Hit., 14 Maii 1889 ; 15 Nov. 1890 ; n. 3706, 3739.
C. 1265, § 1, 1°. — (5) Cf. C. 1186, 1187.
6”. C. de Prop. Fide, 3 Aug. 1803 ; 23 Aug. 1852.

286

APPENDIX

in ecclesia collegiata et in oratorio principali sive publico sive
semi-publico tum domus piæ aut religiosa1, tum collegii eccle­
siastici quod a clericis saccularibus vel a religiosis regatur. Ut
in aliis ecclesiis seu oratoriis custodiri possit, necessarium est
indullum apostolicum : loci Ordinarius hanc licentiam concedere
potest tantummodo ecclesia* aut oratorio publico ex justa
causa et per modum actus (1). »
Custodire Eucharistiam in bis oratoriis, absque licentia Ordi­
narii, est peccatum ; mortale quidem, si id fiat absque causa
rationabili el ad longum tempus ; veniale, si ad tempus breve;
nullum, si brevi tempore et ex causa justa.
4° « Nemini licet sanctissimam Eucharistiam apud se retinere
aut secum in itinere deferre » (2), nisi v. g. ad consulendum
securitati SS. Eucharistiæ in quadam calamitate vel perse­
cutione.
5° Custodiri non potest nisi uno oratorio. — « Revocato
quolibet contrario privilegio, in ipsa religiosa vel pia domo
sanctissima Eucharistia custodiri nequit, nisi vel in ecclesia
vel in principali oratorio : nec apud moniales intra chorum vel
septa monasterii. » [C. 1267].
At Pontificia Commissio de Codicis interpretatione, 2-3 .Junii
1918, declaravit : u Sensus canonis 1267 hic est : a) Si religiosa
vel pia domus adnexam habeat publicam ecclesiam eaque
utatur ad ordinaria et quotidiana pietatis exercitia explenda,
SS. Sacramentum in ea lanium asservari potest, b) Secus, in
oratorio principali ejusdem religiosæ vel piæ domus (sine præjudicio juris ecclesiæ, si quod habet), c) In eoque tantum, nisi
in eodem materiali ædiiicio sint distinctae ac separatae familia*,
ita ut formali 1er sint distincta* religiosæ vel piæ domus (3). »
Hoc in ultimo casu, singulis familiis distinctis « oratorium
cum custodia SS. Eucharistiæ, sive ex privilegio sive ex licentia
episcopi competere potest : Ita, procul dubio, communitas semi­
narii et communitas Sororum quæ in seminario operam suam
præstant, distincta? et separa læ sunt familiæ ». item novicii
et pro fissi ejusdem domus religiosa·, « si disl indas ædes, quamvis
contiguas liabitarint, etiamsi unus fuerit utriusque domus
Superior, quasi parochus qui duabus paroeciis præticitur ». —
« Ceterum indultu temporaria servandi SS. Eucharistiam in
altero oratorio, sive a S. C. de Sacramentis, sive a S. G. de
Religiosis (pro qualitate oratorum), sine magna difficultate
conceduntur (cf. Per., ix, p. 154) » (4).
(1) Cod., c. 1265, § 1, 2« et § 2. — (2) C. 1265, § 3.
(3) A. A. S., 1918, p. 346-347
(4) Vermeersch, n. 427 ; cf. Cappello, n. 359 ; Durieux, n. 351, note 1.
Quoad asservationem sacramenti eucharistici, ultimo triduo majoris hebdo­
mada*, tum pro Missa Prxsanctificatorum, tum pro communione infirmis
danda, legatur « Instructio »
Cong, dc Disciplina sacr., 26 martii 1929,
A. A. S. 1929, p. 636-637.

287

APPENDIX

IL — De regulis specialibus custodiæ
Altare.
307. 1° Eucharistia non potest asservari nisi in altari. Attamen
« gravi aliqua suadente causa ab Ordinario loci probata, non est
vetitum sanctissimam Eucharistiam nocturno tempore, extra
altare, super corporali tamen, in loco tutiore et decenti, asser­
vari, servato præscripto can. 1271 » (c. 1269, § 3).
2° In uno altari. — « Sanctissima Eucharistia continuo seu
habilualiler custodiri nequit, nisi in uno tantum ejusdem ecclesiæ
altari » (c. 1268, § 1).
Dicitur continuo seu habilualiler. Hinc, pro justa causa,
alquando in duobus simul altaribus asservari potest SS. Eucha­
ristia. — « Unica datur exceptio. Si in altari majore adest
perpetua expositio SS. Sacramenti, ut Iit in ecclesiis Sanctimo­
nialium Adoratricum, potest, imo debet custodiri Eucharistia
etiam in alio altari pro communione fidelibus distribuenda ;
nam communio ministrari nequit in altari, ubi SS. Sacramen­
tum expositum est (1) ».
In quonam altari et quali apparatu asservari debeat Eucha­
ristia, dicitur in eodem can., § 2, 3 et 4.
Tabernaculum.
308. « Sanctissima Eucharistia servari debet in tabernaculo
inamovibili in media parle allaris posito » (c. 1269, § 1).
Ergo tabernaculum non potest poni ad talus altaris neque in
turricula, prope altare : hæc obligatio est gravis.
« Tabernaculum sit affabre exstructum, undequaque solide
ciausum, decenter ornatum ad normam legum liturgicarum,
ab omni alia re vacuum, ac tam sedulo custodiatur ut pericu­
lum cujusvis, sacri legæ profanationis arceatur (c. 1269, § 2).
7

U7

7

Clavis tabernaculi.
309. « Clavis tabernaculi, in quo sanctissimum Sacramen­
tum asservatur, diligentissime custodiri debet, onerata graviter
conscientia sacerdotis qui ecclesia' vel oratorii curam habet »
(c. 1269, § 4).
Pyxis seu ciborium.
310. Particula' consecrat æ, eo numero qui infirmorum et
aliorum fidelium communioni satis esse possit, perpetuo conser­
ventur in pyxide ex solida decenlique materia, eaque munda et
suo operculo bene clausa, cooperta albo velo serico et, quantum
res feret, ornato » (can. 1270).
« Maxime, convenit ut pyxis sil aurea vel argentea, aut saltem,
si ex aurichalco, aut stamno vel cupro confecta, exterius sit
•deargentata et interius inaurata » (2).
(1) Cappello, n. 371.
(2) Cappello, n. 396.

288

APPENDIX

Lampas coram SS. Sacramento.
311. Coram tabernaculo, in quo sanctissimum Sacramentum
asservatur, una saltem lampas diu nocluque continenter luceat,
nutrienda oleo olivarum vel cera apum ; ubi.vero oleum oliva­
rum haberi nequeat, Ordinarii loci pœnitentiæ permittitur ut
aliis oleis commutetur, quantum lieri potest, vegetabilibus >
(c. 1271).
a) Sub levi requiritur quod lampas ponatur coram SS. Sacra­
mento ; ergo non post aut super altare, sed vel ante vel a latere
altaris ut fideles eam videre possint : potest autem vel suspendi
ope chordularum, vel sustentari brachio ex metallo parieti infixo.
b) Sub gravi praescribitur : 1) una saltem lampas — quæ
luceat : 2) diu nocluque. 3) continuo — 4) quæ sit nutrienda ex
oleo oticarum, aut, si desit, ex aliis oleis, quantum Cieri potest,
vegetabilibus (1).
Renovatio specierum.
312. « Hostiæ consecratae, sive propter fidelium commu­
nionem. sive propter expositionem sanctissimi Sacramenti, et
recentes sint et frequenter renoventur, veteribus rite consumptis,
ita ut nullum sit periculum corruptionis, sedulo servatis instruc­
tionibus quas Ordinarius loci hac de re dederit » (c. 1272).
Ad quod pervigilem curam adhibeant ipsi Ordinarii, « ad
quem finem studeant ut tabernacula, ubi sacra collocatur
Eucharistia, quantum fieri possit, ab hurnido vel a nimio rigido
aere sint defensa : humore siquidem exstante, facile hostiæ
marcescunt, algore autem friabiles fiunt » (2).

§ II. — De cultu eucharistiæ
r

Expositio SS. Sacramenti.
313. 1° Expositio privata. — « In ecclesiis aut oratoriis quibus
datum est asservare sanctissimam Eucharistiam, fieri potest
expositio privata seu cum pyxide ex qualibet justa causa
(non tamen ob solam devotionem sacerdotis), sine Ordinarii
licentia » (c. 1274, § 1).
2° Expositio publica. — « Expositio vero publica seu cum
ostensorio die festo Corporis ('.hristi et intra octavam fleri potest
in omnibus ecclesiis (3) inter Missarum sollemnia et ad Vespe­
ras. » — Ex pra»Scripto Leonis XIII, 20 Aug. 1885, « Rosarium
singulis octobris diebus cum litaniis iu cunctis ecclesiis paroecialibus recitari debet, et SS. Sacramentum publice exponi ».
Aliis vero temporibus, nonnisi ex justa el gravi causa præsertim publica et de Ordinarii loci licentia, licet ecclesia ad
religionem exemptam pertineat » (c. 1274, § 1).
(1) S. C. !{., 9 Jul. 1864, n. 3121. — (2) Supra, n. 226, A. A. S., 1929,
p. 638. — (3) In quibus scilicet datum est asservare SS. Eucharistiam,
et in illis tantum. Comm. ini. Codicis, 14 jul. 1922. A. A. S., 1922, p. 529.

APPENDIX

289

/
Hinc : a) Publice exponere SS. Sacramentum sine Ordinarii
licentia, esi certe peccatum : grave, si liat frequenter, nisi adsit
bona lides ; leve, si una lanium vel altera vice, a quo excusat
bona lides.
b) Causa publica esi genera tini quidquid conferre potest ad
e.rcilandani devotionem populi, el illum a rebus profanis aver­
tendum, omnes etiam causæ pacis aul, utilitatis vel necessitatis
publica*, v. g. pluvia aul, serenitas postulanda, faînes, tem­
pestas, bellum aut quævis alia tribulatio repellenda.
• Minister e.rposilionis et repositionis sanctissimi Sacramenti
est sacerdos vel diaconus: minister vero benedictionis Eucha­
ristica* est solus sacerdos, nec eam impertire diaconus potest,
nisi in casu quo, ad normam can. 845,§ 2, Viaticum ad infir­
mum detulerit » (can. 1274, § 2). [Cf. c. 1291].

Supplicatio XL Horarum.
314. « Supplicatio Quadraginta Horarum in omnibus ecclesiis
parœeialibus aliisque, in quibus sanctissimum Sacramentum
habilualiler asservatur, statutis de consensu Ordinarii loci
diebus, majore qua fieri potest sollemnitate quotannis habea­
tur ; et sic,ubi ob peculiaria rerum adjuncta nequeat sine gravi
• incommodo et cum reverentia tanto sacramento debita fieri,
curet loci Ordinarius ut saltem per aliquot continuas horas,
statis diebus, sanctissimum Sacramentum sollemniore ritu
exponatur » (c. 1275).

315. Ihec sufficiant, quod ad nos spectat. Tractatum autem
absolvere placet his verbis Codicis, quibus maxime commen­
dentur el Eucharistia* præccllens dignilas et erga Illam pietas
debita : « Qui in religiosam fidelium institutionem incumbunt,
nihil omittant ut pietatem erga sanctissimam Eucharistiam
in eorum animis excitent, eosque praesertim horientur ut
non modo diebus dominicis et festis de præccpto, sed etiam
diebus ferialibus intra hebdomadam, frequenter, quantum
fieri potest, Missæ sacrificio assistant et, sanctissimum Sacra­
mentum visilenl » (c. 1273).
Quo enim Eucharistiam majori amore el veneratione prose­
quantur fideles, eo facilius agnoscent, eoque plenius, etiam
publice et solemniter, verbis el aclibus, divinitatem el regiam
i'hristi dignitatem praedicabunt, ac, proinde eo magis, una
cum Pastoribus, regnum Christi sociale promovere ac dilatare
conabuntur, efficaciter pellendo indiiTerentismum et alhcismum hodiernae societatis (1).
(I) Pius XI, Encyc. Quas primas, 11 Dec. 1925 ; A. A. S., 1925, p. 610.
Theol. IV.
10

DE PŒNITENTIÆ SACRAMENTO
Ratio tractatus (1 ).
316. Post tractationem de Baptismo, Confirmatione et
Eucharistia, quibus anima regeneratur, roboratur et nutritur,
agendum nobis est de Pœnitentiæ sacramento, quod, ordine
naturæ, quarto occurrit loco.
Ad rem Calechismus B. : « Quemadmodum humante naturæ
fragilitas et imbecillitas omnibus nota est, eamque in seipso
quisque facile experitur, ita quantam habeat necessitatem
Pœnitentiæ sacramentum, ignorare nemo potest... Ut enim
confracta navi, unum vitæ servanda} perfugium reliquum est,
si forte tabulam aliquam de naufragio liceat accipere, ita
post amissam Baptismi innocentiam, nisi quis ad Pœnitentiæ
tabulam confugiat, eine dubio de ejus salute desperandum est.
Hæc autem non ad Pastores* Asolum, sed ad reliquos etiam
(1) Cf. in Indice bibliog., tractatus de Poenitentia : Bellarmlnus, Billot,
Billuart, Cappello, Collet, D’Alès, Galtier, Gonet, Herrmann, Huarte, Hugon,
Hurter, De Lugo, Manzoni, H. Mazzella, Palmieri, Pelletier, Pesch, Pignataro, Salmanticenses, Souben, Suarez, Sylvius, Tanquerey, Van Noort,
Wirceburgenses. — S. Thomas : 3, q. 84-90 ; Suppl., q. 1-28 ; C. Genies,
1. IV, c. 70 sq. ; Batiffol, Etudes d'histoire et de théologie positive, lrc série,
éd. 4, Paris, 1906 ; Cambier, De divina institutione confessionis, Lovanii,
1884 ; Chardon, Histoire du sacrement de Pénitence, ap. Migne, Cursus
theol., I. XX ; Daillé*, De sacramentali sive auriculari Latinorum confessione,
Genève, 1661 ; A. d’Alès, La théologie de Tertullien, Paris, Beauchesne,
1905 ; La théologie de S. Hippolyte, ibid., 1906 ; L'édit de Calliste, ibid.,
1914 ; La théologie de S. Cyprien, ibid., 1922 ; Novatien, ibid., 1925 ; Gal­
tier, in Diet. Apol., art. Pénitence ; Hugueny, Critique et Catholique, t. II,
Paris, Lelouzey, 1914 ; Lea*, A History of auricular confession and Indul­
gences, Philadelphia, 1896 ; Laurain, De Γintervention des laïques, des dia­
cres,... dans l'administration de la Pénitence, 1897 ; Monnus, Comm. hist, de
disciplina in administratione sacramenti Pœnitentiæ, Paris, 1651 ; Natalis
Alex., Historia ecclesiastica, Paris, 1699 ; Pellé, Le tribunal de la Pénitence
devant la théologie ct l'histoire, Poitiers, 1903 ; Petavius, Dogmata theologica,
t. VI, ed. Venetiis, 1757 ; Rauschen, L'Eucharistie et la Pénitence durant
les six premiers siècles de l'Eglise, Paris, Gabalda, 1910 ; Renaudot, Per­
pétuité de la foy de l'Eglise catholique sur les sacrements, t. V, Paris, 1713 ;
Sirmondus, Historia pœnitentiæ publicæ, Paris, 1651 ; Tlxeront, Le sacre

DE VIRTUTE PŒNITENTIÆ

294

fideles excitandos dicta sint, ne forte in eis rei maxime neces­
sariae incuria reprehendatur (1). »
Definitio pœnitentiæ.
317. a) Nomen.
Pœnitentiæ nomen : 1) juxta antiquos,
c « pœna » derivatum (poenam tcncre), significat actum quo
homo se punit, quia male egit ; 2) juxta recentiores, e « pæne »,
« penitus » ortum, designat intimum animi dolorem de peccato
commisso.
Hoc ultimo sensu usurpatum saepissime adhibe­
tur tum in Seriplura (2), tum apud Paires, etiam priorum
saeculorum (3).
b) lies. — Ex quolibet actu praeterito peccati mortalis,
hahilu manet in peccatore offensa Dei seu habitualiter per­
manet imputatio offensæ (reatus culpae), quam consequitur
privatio gratia* sanctificantis. Ideo ut gratia restituatur seu
ut denuo anima* infundatur, oportet ut per prius (prioritate
naturæ) destruatur et cesset ipsa offensæ imputabilitas : en
ratio ct opus pœnitentiæ.
Quia vero actus pœnitentiæ et exercentur per virtutem
specialem, quæ ideo virtus pœnitentiæ dicitur, et ad sacramenlum Pœnitentiæ pertinent, ut elementum necessarium,
poenitentia aliter ul virias, aliter ul sacramenlum delinitur.
Pauca autem statim prælibamus de virtute pœnitentiæ, ut
postea de solo sacramento sit sermo.

Errores de virtute pœnitentiæ.
318. Cum secundum Protestantes natura hominis nunc sit
essentiali 1er corrupta et mala, poenitentia nequit esse detestatio
de peccato, quod semper et necessario committitur, sed est vel
■ mutai io mentis el consilii » (4), qua quis, agnito peccato, fidit
in Deo, vel vila nova ex fiducia in 1 eum orta (5) ; quidam tamen
I
ment de Pénitence dans l'antiquité chrétienne (Science et Relig.), Paris, Blond,
1914 ; Histoire des dogmes, 3 vol., Paris, Gabalda ; Vacandard, Essais de
critique cl d'histoire religieuse, 2e série, Paris, 1908 ; La Pénitence publique
dans l'Eglise primitive, Paris, Blond, 1902 ; La confession sacramentelle
dans la primitive Eglise, éd. 2, Paris, Blond, 1903 ; in Diet, thiol., art. Con­
fession ; Galtier, Le péché ct la pénitence, Bloud et Gay, 1929 ; Jugle, Theol.
dog. Christianorum orientalium, t. Ill, p. 330-369.
(1) P. π, c. 5, n. 1.
(2) Job., xlii, 6 ; Matth., ni, 8 ; xn, 41 ; Luc., v, 32 ; x, 13 ; xm, 5, etc.
(3) Journel, Ind. theol., n. 530.
(4) Lutherus, Sermo de Pœn., 1518 ; cf. Confessio Augustin., art. 13.
(5) Calvinus, Instil., 1. Ill, c. 3, η. 4.

292

DE VIRTUTE I’lEMTENTLE

moderni concedunt pœnitentiarn amplecti confessionem delirii
coram Deo cum vitæ emendatione, at nulla satisfactio Deo
debelur, cum jam abundantius satisfecerit Christus (1).
Doctrina catholica.
319. Tridentinum (2) : Poenitentia est motus « adversus
peccata per odium aliquod et detestationem » ; « contritio, quæ
primum locum inter dictos pœnitentis actus habet, animi dolor
ac detestatio est de peccalo commisso, cum proposito non peccandi
de celero ». Hæcque contritio continet « non solum cessationem
a peccato et vitæ novæ propositum et inchoationem, sed veleris
etiam odium ». —« Si (piis dixerit eam contritionem quæ paraiur
per discussionem, collectionem et detestationem peccatorum
non esse verum et utilem dolorem, nec praeparare ad gratiam, sed
facere hominem hypocritam et magis peccatorem, demum
illam esse dolorem coactum et non liberum ac voluntarium,
a. s. » — Satisfactio requiritur juxta idem Concilium, quod
damnat theoriam Protestant.ium : < Si quis dixerit duas tantum
esse pœnitentiæ partes, terrores scilicet incussos conscientia·,
agnito peccato, et fidem conceptam ex Evangelio vel absolu­
tione, qua credit quis sibi per Christum remissa peccata, a.s.»
« Si quis dixerit pro peccatis quoad poenam temporalem, mini­
me Deo per Christi merita satisfieri poenis ab eo inflictis et pa­
tienter toleratis vel a sacerdote injunctis, sed neque sponte
susceptis, ut jejuniis, orationibus, eleemosynis vel aliis
etiam pietatis operibus, atque ideo optimam poenitentiam essé
tantum novam vitam, a. s. ».

Assertio : Poenitentia non est simplex mentis et consilii
mutatio sed animi dolor et detestatio de peccato commisso
cum proposito non peccandi de cetero (cum proposito emen­
dationis et satisfactionis facienda·). (De fide').
320. 1° Detestatio et dolor de peccato. — a) Scriptura enim,
agens de pernitentia, loquitur de sui reprehensione : Job.,
nui. 6 : « Ipse me reprehendo et ago pœnitentiarn in favilla ct
cinere »
de contritione et scissione cordis : Ps. L, 19 : «Sacri­
ficium Deo spiritus contribulatus ; cor contritum el humiliatum.
Deus, non despicies » ; (Joel., n. 13) : « Scindite corda vestra et
non vestimenta vestra (3) » - de tristitia propter peccatum :
II Cor., mi. 9-10 : « Nunc gaudeo, non quia contristati estis,
(1) Bovon, Morale chrétienne, Lausanne, 189", I. I, p. 224 sq.
(2) Sess. vi. a. 6 ; Denzlnger, 798. Sess. xiv, cap. 4 ; Denzinger, n. 897 ;
can. 5, 4 et 13 ; Denzinger, n. 915, 914 et 923.
(3) Cf. Ezech., xvm, 30-31.

DE VJHTETE pœmtentiæ

sed quia contristati estis (id poenitentiam... Ouæ enim secundum
Deum tristitia esi. pœnitentiarn in salutem stabilem operatur .
Atqui hæc omnia non exhibent notionem solius mutationis
consilii, sed veri doloris et detestationis peccatorum.
b) Patres camdem prædicant doctrinam : Tertullianus dicil
pænitentem debere « sacco et cineri incubare, corpus sordibus
obscurare, animum mæroribus dejicere, illa qua peccavi I tristi
tractatione mulare.,., jejuniis preces alere, ingemiscere, iacrymari et mugire dies noctesque ad Dominum 1 . - S. Cypria­
nus : « Orare oportet impensius et rogare, diem luctu transigere,
vigiliis noctes ac fletibus ducere, tempus omne lacrymosis
lamentationibus occupare, stratis solo adhaerere, in cinere el
cilicio et sordibus volutari,... justis operibus incumbere quibus
peccata purgantur, eleemosynis frequenter insistere, quibus a
morte aniniæ liberantur (2). »
S. Ambrosius (3) : « Oui culpam exaggeravit, exaggeret etiam
pœnitentiarn ; majora enim crimina majoribus abluuntur fleti­
bus. » — « Fleamus igitur ad tempus, ut exultemus in æternum.
Timeamus Dominum, præveniamus eum confitendo peccata
nostra, corrigamus lapsus nostros, emendemus errorem.
- I lenunl iandum sæculo est : somno ipsi minus indulgendum.
quam natura postulat : interpellandus est gemitibus, inter­
rumpendus est suspiriis, sequestrandus orationibus : vivendum
ita, ul vitali huic moriamur usui, seipsum sibi homo abneget,
et lotus mutetur. »
S. Augustinus : <· Non sufficit mores in melius commutare
et a factis malis recedere, nisi etiam de his qua» facta sunt
satisfiat Deo per pœnilenliœ dolorem, per humilitatis gemitum,
per contriti cordis sacrificium, coopérant ibus eleemosynis I .
S. Gregorius Magnus : « Pœnitentiarn quippe agere est el
perpetra Ia mala plangere et plangenda non perpetrare. Nam
qui sic alia deplorat, ut tamen alia committat, adhuc poeniten­
tiam agere aul dissimulat aut ignorat (5). »
c) Halione.
« Non contingere potest quod Deus remittat
offensam alicui absque immutatione voluntatis ejus. Gratia
enim Dei non præsupponit sed causal bonitatem in homine
grato : proinde Deo remittere offensam idem est ac restituere
amicitiam seu facere gratum. Consequenter Deus gratum
(1) De Pœn., c. 9 ; Journel, 315.
(2) De lapsis, c. 35 ; apud Plgnataro, p. 9.
(3) L. I, c. 3, n. 10 sq. ; 1. II, c. 7 ; c. 9, n. 86 sq.
(4) Sermo 351, 5, 12 ; Journel, 1531 ; cf. Scrm. 20, 2 et 351, 4, 9 ; Journel,
1494 et 1530.
(5) In Evans·., 1. II, hom. 34. n. 15 ; Journel, 2336.

294

DE VIRTUTE PŒNITENTIÆ

habere nequit peccatorem, quamdiu ipse libere manet in
peccato. Jamvero « offensa peccati mortalis procedit ex hoc
quod voluntas hominis est aversa a Deo per conversionem ad
aliquod bonum commutabile ». Ergo peccator habitu manet
a Deo aversus, donec aclu libere transeat de esse conversum
ad creaturas ad esse conversum ad Deum seu donec aclu
mutet illam suam malam conversionem. Hæc autem mutatio,
ut patet, fieri nequit quin retractetur seu odio habeatur prior
conversio Dei offensi va. « Unde requiritur ad remissionem
divinæ offensæ quod voluntas hominis sic immutetur ut con­
vertatur ad Deum cum detestatione conversionis prædiclæ el
proposilo emendandi : quod pertinet ad rationem pœnitentiæ,
secundum quod est virtus. Et ideo impossibile est quod pecca­
tum alicui remittatur sine poenitentia, secundum quod est
virtus (1). »
2° Propositum emendationis et satisfactionis. — Pcenitens
non dolet de peccato commisso, nisi quia illud appre­
hendit ut malum; atqui si peccatum malum fuit in praeterito,
tnalum etiam remanet in futuro : eamdem enim servat mali­
tiam ; ergo vera poenitentia. qua; scilicet delere vult peccatum,
etiam illud in futuro vi lare sibi proponit. Pcenitens autem
sincere nequit peccatum velle aversari, nisi eo ipso bonum
huic malo oppositum se prosequi ostendat. Ergo omnis poeni­
tentia continet et propositum de cctero non peccandi et conse­
quenter propositum emendationis vitæ et injuriæ Deo per
peccatum illatae compensationis.
Hæc duo clare exprimit Tridenlinum. dicens veram poeni­
tentiam. qua; est dispositio ad justificationem, « non solum
cessationem a peccato et vitæ novæ propositum el inchoationem
sed veleris etiam odium continere (2) ». ac proinde poenitentiam
non esse tantum mutationem consilii aut novam vitam, ut volunt
Protestantes, sed etiam veram et dolorosam de peccato com­
misso detestationem, quæ. ut modo diximus, certo dari nequit,
quin peccator sincere sibi proponat assumere opera salisfacloria in vindictam peccati, prout est offensa Deo illata.
321. A) Hinc poenitentia est : 1) virtus : est enim « habitus
electivus secundum rationem rectam... (quo) aliquis dolet de
quo dolendum est » (3).
(1) 3, q. 86, a. 2. — (2) Sess. xiv, cap. 4 ; Denzinger, 897.
(1) 3, q. 85, a. 1.

;

!

DE VIRTUTE PŒNITENTIÆ

2) Vivius specialis. — Nam « in poenitentia invenitur specialis
ratio actus laudabilis, scilicet operari ad destructionem peccati
praeteriti, in quantum est Dei offensa, quod non pertinet ad
rationem alterius virtutis » (1).
3) Virias moralis. — Subjectum ejus proximum est voluntas;
odium enim peccati et boni prosecutio a voluntate procedunt.
Ideo, licet hic voluntatis actus præsupponal praeviam intellectus
cognitionem, qua peccatum ut malum apprehenditur et quan­
doque etiam in appetitum, sensibilem aliqualem habeat influxum,
causando dolorem sensibilem, voluntas vere remanet subjectum
proprium pœnitentiæ (2).
4) Supernaluralis. — Poenitentia enim salutaris, de qua sola
agitur in præsenti, debet esse omnino supernaluralis. In justo
quidem, poenitentia est virtus proprie dicta, infusa nempe in eo
una cum gratia sanctificante.
In peccalore autem poenitentia, non est virlus sensu stricto ;
solet tamen virtus appellari, prout « communiter dicitur virtus
omne quod est bonum el laudabile in humanis actibus et passio­
nibus ». « Talis (autem) actus virtutis (materialiter sic dictus)
potest esse sine virlule (id est sine habitu) (3). Igitur, aclus
pœnitentiæ, qui a peccatore exercentur sub influxu gratiæ actua­
lis, et sunt supernalurales, et dici possunt, sensu minus stricto,
virtus pœnitentiæ, quatenus considerantur, non ut materia
sacramenti sed ut dispositio ad justificationem.
5) Reducitur ad justitiam commulalivam tanquain pars ejus
polenlialis. — Pars potent ialis alicujus virtutis dicitur virtus
illa quæ non habet lotam rationem hujus virtutis, sed ad hanc
virtutem refertur tanquain ad virtutem principalem et aliquo
modo de hujus objecto participat, ita ut considerari possit
tanquain potentia seu potestas hujus virtutis principalis. Atqui
poenitentia sic se habet relate ad justitiam, siquidem sicut
objectum justitiæ est juris alieni conservatio et reparatio si
fuerit læsum, ita objectum pœnitentiæ est juris divini per
peccatum læsi reparatio. Ergo poenitentia merito ad justitiam
refertur. Attamen poenitentia non est justitia simpliciter, nam
hæc justitia non datur nisi inter æquales, sed justitia secundum
quid, cum Deo satisfacere secundum xqualitalem nullatenus
valeat creatura (4).
B) Hinc facile distingui possunt : a) Actus eliciti pœnitentiæ.
qui ab ipsa pœnitentiæ virlule immediate procedunt ex motive
formali proprio, videlicet ex voluntate destruendi peccatum,
in quantum est offensa Dei. b) Actus imperati, actus nempe
aliarum virtutum, quos poenitentia ordinat ad objectum suum,
(1) 3, q. 85, a. 2.
(2) 3, q. 85, a. 4.
(3) 2-2, q. 144, a. 1 ; q. 32, a. 1, ad 1 ; Van Noort, n. 3 ; Périnelle, L' Ailri■lion... d'après ô’. Thomas, p. 83 sq.
(4) 2-2, q. 80, a. 1 ; 3, q. 85, a. 3, 0, et ad 3 ; In 4, dist. 15, q. 1, a. 2.

296

DE VIRTUTE P(ENITENTI.E

scilicet ad delenda et reparanda peccata : ita actus lidei, spei,
caritatis, temperantiae, orationis, abstinent iæ, eleemosynae, etc.
C) Necessitas poenitentiae ita declaratur a Tridentino : «Fuit
quidem poenitentia universis hominibus, qui se mortali aliquo
peccato inquinassent, quovis lempore, ad gratiam et justitiam
assequendam necessaria, illis etiam, qui Baptismi sacramento
ablui petivissent. » (1)
Agitur, ut patet, de peccatoribus adultis, et quidem de iis
qui mortaliter peccaverunt. Infra autem, ubi de contritione,
fusius dicetur : 1) de ista pœnitentiæ necessitate, quæ est
necessitas medii simul ac praecepti ; 2) de conditionibus requi­
sitis ut poenitentia sit dispositio sufficiens ad justificationem,
sive extra sacramentum, sive cum sacramento Pœnitentiæ,

Sed jam dicendum est de ipso sacramento Pernitentia·.
Notio sacramenti.
322. Definiri potest : Sacramentum Novæ Legis, quo, per
actus pamilenlis el legitimi sacerdotis absolutionem, remittuntur
peccata posl Baptismum commissa. — Physice, hoc sacramen­
tum perficitur actibus pernitentis et sacerdotis absolutione;
metaphysiee, est sacramentum resurrectionis spiritualis, set.·
sacramentum, quo homo, per sententiam sacerdotis judicialem,
a peccatis absolvitur.

Divisio tractatus.
323. 1 ‘ost demons! ratam exislentiani sacrament i Pœnitentiæ
et ejus institutionem a D. N. J. C., dicemus ; 2) de maleria et
forma (elementis constitutivis) sacramenti Pœnitentiæ ; 3) de
ejus effectibus: 1) de ministro ; .">) de subjecto el neces Hale
hujus sacramenti ; 6) pauca addemus de indulgentiis.
1

Sess. \i\, cap. 1 ; Denzinger, 894.

EXISTENT!A SACRAMENTI PŒNITENTIÆ

CAPUT

297

I

J)E EX1STENT1A SACKA.MENTJ PŒXlTEVn.E

Demonstratio duplici arliculo absolvetur : prior erit de
potestate a Christo Eeclesiæ hierarchic.a* concessa erga omnia
peccata post Baptismum commissa ; in posteriori ostendetur
hanc potestatem esse vere sacrainenlalern.

ABT. I

De potestate Eeclesiæ concessa
Errores.
324. 1° De existentia potestatis. - a) Hanc potestatem reji­
ciunt omnes qui vel negant Eeclesiæ hierarchiam a Christo
institutam esse vel putant non huic soli hierarchiæ auctorita­
tem collât am fuisse. Ita olim aliqualiter saltem Monlanislae
et Xoraliani (1 : ita H aldertses : ita præsertim Protestantes, «pii,
secundum eorum placita de justificatione per solam fidem seu
fiduciam (2), contendunt. Ecclesiam non habere potestatem
nisi aut declarandi peccata fuisse remissa, aut potius, ritu
sensibili (sacramentali !) et Evangelii praedicatione, disponendi
et excitandi animos ut tidem concipiant el servent de peccatis,
propter Christum, remissis (3).
b) Hodierni acalholici omnes negant potestatem remittendi
peccata unquam fuisse Eeclesiæ a Christo collatam.
Initio,
spirituales, ut aiunt, seu charismatic! omnia regebant in Ecclesia,
et, si opus erat, nomine Dei, (‘I sub impulsu Spiritus Sancti ;
non remittebant quidem peccata, sed declarabant ea esse a I eo
(1) Tert., De pudicitia, x\i, 17, n. 7 ; D’Alès, L'édit de Callisle, p. 190196 ; Denzinger, n. 424.
(2) Vol. JH, De Gratia, η. 26.
(3) Lutherus, De captivitate baby lo n ica, t. I, p. 510 ; Confessio Augus­
tana, a. 12 ; Calvinus, Instil., 1. IV, c. 14, 15, 19. Anglican!, xxxix ari. :
a, 12, 16, 22 ; Gatard, in Diet, théol., ari. Anglicanisme ; Bainvel, in Diet,
théol., art. Absolution, col. 214 sq., 222 sq., doctrinam diversarum Prol.
sectarum exponit.

I

298

EXISTENTIA SACRAMENTI PŒN1TENTIÆ

remissa. Mox vero, crescente numero peccatorum, crescente
etiam auctoritate episcoporum, paulatim episcopi disciplinam
instituerunt, ideo mere ecclesiasticam, qua peccata a solis sacer­
dotibus absolverentur. In summa, tota potestas absolvendi
peccata, a hicrarchia Ecclesia? creata est, ct formam definitivam
recepit a Decreto cone. Lai. /D (1215) de annua confessione
peragenda (1).
2° De amplitudine potestatis. - a) Alonlanislæ dixerunt hanc
potestatem Ecclesiæ, si qua fuerit, restringi ad cerla peccatorum
(jenera. Sic Tertullianus dicit : « Alia (peccata) erunt remissi­
bilia, alia irremissibilia » : videlicet idololatria, fornicatio el
homicidium, fraus, blasphemia (2), utique per auctoritatem
Ecclesia* ; nam Deus potest remittere omnia peccata, quædam
tamen nonnisi in altera vita (3).
b) A'ovat i an i volebant « lapsos », tempore persecutionis,
excludi pro semper ab omni communione ecclesiastica, nec
veniam sperare posse nisi a Deo post mortem ; hunc rigorem
postea extenderunt ad omnia peccata graviora (4).
c) Mulli hodierni acalholici fere idem tenent, dicentes potes­
tatem, si qua fuerit Ecclesia? concessa, ad peccata pauca et
leviora omnino restringi.
3° De natura potestatis. — Protestantes, qui concedunt Eccle­
siam posse dimittere peccata, contendunt Ecclesiam debere
absolutionem dare omni petenti, nulla facta inquisitione circa
peccata, nullo facio judicio, nullaque obligatione imposita, ac
proinde remissionem peccatorum fieri per meram declarationem.,
non vero per actum vere judicialem.
Doctrina catholica.
325. Cone. Tridenlinuin hæc habet (5) :
1° Ecclesia habet potestatem remittendi et retinendi peccata. —
« Si quis dixerit, verba illa Domini Salvatoris : Accipite Spiri­
tum Sanctum : quorum remiseritis peccata, remittuntur eis; ct
quorum retinueritis, relenla sunt, non esse intelligenda de potestate
remittendi et retinendi peccata in sacramento Pœnitentiæ, sicut
Ecclesia catholica ab initio semper intellexit ; detorserit autem,
contra institutionem hujus sacramenti, ad auctoritatem prædicandi Evangelium, a. s. (6). »
(1) Ita Prot. Liberales, v. g. Harnack, Lehr buch fer Dogmengeschichte,
Friburg. 1888, t. I, p. 367 sq. ; Lea, A History of auricular confession,
3 vol., London, 1896 ; cf. Vacandard, in Did. théol., art. Absolution, col.
230 sq. Ita Modernistic, Prop. 46, Deer. Lamentabili ; Denzlnger, 2046,
2047.
(2) De pudic., c. 2, 12-16 ; c. 18, 17 ; c. 19, 23, 25.
(3) C. 3, n. 13 sq. ; c. 18.
(4) Tlxeront, La théol. anténic., ch. 10 ; cf. S. Epiph., Hscres. 59, n. 7 ;
Socrat., //. E., 1. VII, c. 25 ; S. Ambros., De pœnit., 1. I, c. 2, n. 6 ; c. 3.
D’Alès, De sacr. Pœnit., th. 2 ; Novatien, cap. 4.
(5) Sess. xiv. — (6) Can. 3 ; Denzinger, 913.

EXISTENTIA SACRAMENTI PŒNITENTIÆ

299

2° Hæc potestas se extendit ad omnia peccata. — <' Si quis
dixerit, in catholica Ecclesia poenitentiam non esse vere et
proprie sacramentum pro fidelibus, quoties post Baptismum in
peccata labuntur, ipsi Deo reconciliandis, a Christo Domino
nostro institutum, a. s. (1). »
3° Hæc potestas exercetur per actum judicialem. — Si quis
dixerit, absolutionem sacramentalem sacerdotis non esse actum
judicialem, sed nudum ministerium pronuntiandi et declarandi
remissa esse peccata confitenti... a. s. (2). »
« ... Dominus noster .Jesus Christus, sacerdotes sui ipsius
vicarios reliquit, tanquam præsides et judices, ad quos omnia
mortalia crimina deferantur, in quæ Christi fideles ceciderint,
qui pro potestate clavium remissionis aut retentionis peccato­
rum sententiam pronuntient. Constat enim, sacerdotes judi­
cium hoc incognita causa exercere non potuisse, neque aequita­
tem quidem illos in poenis injungendis servare potuisse, si in
genere dumtaxat, et non potius in specie ac singillalim sua
ipsi peccata déclarassent (3). »
Igitur de fide est : 1) Ecclesiam habere a Christo veram
potestatem remittendi, el relinendi peccata in sacramento
Pœnitentiæ ; 2) hoc sacramentum esse medium a Christo
institutum ad remittenda omnia peccata posl Baplimutn
commissa ; 3) absolutionem sacramentalem sacerdotis esse
actum judicialem
Hæc autem doctrina, quæ discrie constat ex documentis
fidei, probatur ex Scriptura ct Traditione.

1. — Argumentum ex Scriptura

Asserlio : Christus Ecclesiæ contulit veram potestatem
remittendi et retinendi omnia peccata post Baptismum com­
missa, et quidem actu vere judiciali (De fide).
I.
Christus hanc potestatem promisit Apostolis eorumque
successoribus.
326. a) Di.ril Petro (Maith.. xvi, 18-19) : « Iit ego dico tibi
quia tu es Peints, el super hanc petram ædificabo Ecclesiam
meam, ct porta* inferi non pra*valcbunt adversus eam. Et tibi
dabo clares regni cadorum. Λ7 quodeumque ligareris super
lerram, eril ligalum el in cœhs : cl quodeumque solveris super
terram, eril solulum el in cœlis. »
(1) Can. 1 ; Denz., 911. Cf. cap. 2 ; Denzlnger, 895.
(2) Can. 9, Denzlnger, 919 ; cf. cap. 2 ; Denzinger, 895.
(3) Cap. 5, cf. c. 6 ; Denzinger, 899, cf. 902.

300

EXISTENTIA SACRA M EX Tl PŒN1TENT1Æ

Ex his verbis, ut late demonstratum est in Tractatu de
Ecclesia (1) constat Petrum solum et (jus successorem, Summum nempe Pontificem, habere ex dignitate fundamenti cl
promissione darium, potestatem prorsus unicam, qua* nulli alii
convenit. primatum scilicet jurisdictionis in universam Eccle­
siam. Eo itaque auctus. Petrus seu S. Pontifex potest, audorilalire quidem el independcnler a quavis alia potentia, « ligare
et solvere » quidquid ad finem Ecclesia* pertinet, potest nempe
leges ferre el abrogare, judicia proferre, pœnas irrogare et
remittere, Ium in /oro externo, ut patet eo solo quod Ecclesia
sit vera societas. Ium in foro interno. siquidem Deus ratum
habet in cœlo quodeumque ligaverit aut solverit Petrus in
terra. præsertimque quoad peccata, cum peccata sini præcipua
vincula, (pia* hoc in foro ligant animas, imo sola direcle. eas a line
Ecclesia* removent, a beatitudine videlicet æternà possidenda.
b) Christus difril Apostolis (Matth., xvin, 18) : « Arnen dico
vobis, quæcumque alligaveritis super terram erunl ligala et in
cœlo ; el quæcumque solveritis super terram erunl soluta et in
cœlo (2). »
' Inde sequitur Apostolos, et Episcopos, eorum successores,
seu hierarchiam ecclesiasticam et eam solam habere sub Petro
el dependentor ab Illo, potestatem ligandi et solvendi « quæ­
cumque » ad finem Ecclesia* spectant, proinde etiam peccata.
En enim nexus argumentationis : Ideo qui peccavit, si non
audierit Ecclesiam habendus est ut, ethnicus et publicanus.
quia quæcumque (vos præpositi Ecclesiæ) alligaveritis...
c) In his textibus etiam clare indicat Christus hanc potesta­
tem exercendam esse non in eos (pii foris sunt, ut potestas
baptizandi, sed tantum in eos qui jam sunt intra Ecclesiam :
I) datur enim Petro prout est fundamentum Ecclesiæ : «super
hanc petram ædificabo Ecclesiam meam et tibi dabo claves
regni cœlorum (Ecclesiæ) »... 2) el, (pii resistit ei potestati,
habendus est ut ethnicus et publicanus : « Dic Ecclesiæ: si
autem Ecclesiam non audierit... »
1 loc argument uni itaque plane valet ad Ihcsim demonstran­
dam. Ceterum, e.r textu collationis non parum roboratur et ex
auctoritate Patrum necnon ex usu antiquissimo et tota Ecclesia*
traditione valde firmatur.
(1) Vol. 1, n. 282, 304, 306, 319, 386 sq.
(2) Cf. vol. I, n. 282, 306, 371 sq.

EXISTENT! A SACKAMΕΝΊΊ PŒN'ITENTIÆ

301

II.
Christus expresse contulit Ecclesiæ potestatem remit­
tendi et retinendi peccata.
327. Christus enim redivivus a mortuis, ait discipulis (Joan.,
xx, 21-23) : « Pax vobis. Sicut misit me Pater, et ego mitto vos.
Ila*c cum dixisset. insufflavit et dixit eis : Accipite Spiritum
Sanctum : quorum remiseritis peccala, remittuntur eis, el (piorum
retinueritis, retenta sunt. »
a) Verbis « Accipite Spiritum Sanctum explicatur quare
etïectus intentus sil possibilis : solius enim J ei est remittere
peccata.
b) « Quorum remiseritis peccata », in græco : αν τινων άφή'ε
τα; αμαρτίας, id est. si quorum remiseritis peccata indiscriniinalim (galliee ; les péchés : τα; αμαρτίας) quælibel, quanlacumque. quotiescumque. <> l ternit luntur eis » : ά^έωνται αύτεΐς
id est. eo ipso seu propterea. et quidem eodem instanti. remit­
tuntur aut potius remissa existant : vox enim græca est forma
(dorica, pro άςεΕται) perfecti passivi (1) ».
Porro potestas sic Ecclesia' collai a non est tantum, ut
volunt /‘roleslanles, mera potestas prædicandi remissionem
pecca lorum aut declarandi peccata esse remissa aut facultas
remittendi peccata sed per Baptismum exercenda. Est potes­
tas. soli Ecclesia' h-ierarchiai concessa in a* ternum. vere remillendi etiam quoad culpam
omnia peccata post Baptismum
commissa, et quideiA actu judiciali exercenda.
1° Est I potestas
vere
remittendi
peccata.
a)
Constat
ex
'
* Ek ■ ·
*”
*
ipso sensu verborum.
Verba « remit line peccata ■>. ex sensu
naturali el ex usu Scripturarum, significant veram el propriam
remissionem culpa', per actum nempe positivum el efficacem
veræ liberationis a peccato.
1) Hoc sensu dixit. Christus paralytico (Matth.. ix. 2-3) :
« /(emittuntur libi peccata tua »
mulieri peccatrici (Eue.,
vu, 17): « 1 lemillunlur ei peccata multa »
discipulis (Matth..
vi, 1 1) : « Dimitte (αςές) nobis debita nostra sicut et nos
dimittimus (άςήζαμεν) debil oribus nostris... Si enim dimise­
ritis (άφήτε) hominibus peccata eorum, dimittet (άφησ^ι) et
vobis Paler coelestis delicia vestra (2) ». - 2) Hoc sensu ea
verba adhibent Apostoli (Aci., u, <’’8. m, 19) : « Poenitentiam
agile... in remissionem peccatorum vestrorum... »; « Pœni(1) Galtler, De Pœnit., n. 1:3.
(2) Cf. Matth., xu, 31 ; Lue., v, 20 sq., etc.

302

EXISTENTIA SACRAMENTI PŒNITENTIÆ

temini... ut deleantur peccata vestra. » (I Joan., i. 9, n, 12):
« Fidelis est et justus ut remittat peccata nostra » ; « Scribo
vobis... quoniam remittuntur vobis peccata. » - 3) Ipsi Pro­
testantes fatentur ultima verba « remittuntur eis », « retenta
sunt », significare sensu proprio vere remittuntur, vere retenta
sunt ; ergo, vi parallelism!, priora verba « remiseritis », « reti­
nueritis » etiam sensu proprio sunt intelligenda.
Ergo Ecclesiæ contulit Christus veram potestatem efficaciter
remittendi peccata, et non tantum ea declarandi remissa, ut
volunt Protestantes, arbitrarie et violenter textum detor­
quendo (1).
b) Constat ex contextu el adjunctis.
1 ) Ex missione et
potestate Christi dijudicanda est missio et potestas Apostolo­
rum. Atqui Christus missus est non tantum cum potestate
prædicandi Evangelium et remissionem peccatorum, sed cum
vera potestate remittendi peccata, imo in mundum præcipue
venit ut destrueret peccatum (2). Ergo hanc potestatem habet
Ecclesia.
2) Quia hæc pot estas ordinis est divini et soli Deo
propria, Christus dat Apostolis Spiritum Sanctum, ut ex ejus
virtute et auctoritate valeant quod ex se non valent, scilicet
peccata ipsa remittere.
3) Imo Apostoli ita vere remittunt
et retinent peccata, ul Deus ipse vere remissa el retenta habeat
quæcumque remittunt et retinent.
328. 2° Hæc potestas soli hierarchiæ in æternum concessa
est.
a) Soli Hierarchiæ : Ikec enim potestas iis data est
quos Christus misit in mundum ad continuandam missionem
suam usque ad finem sæculi, scilicet Apostolis et eorum succes­
soribus in regenda Ecclesia.
b) In ælernum .’1)11;ec potestas
colla ta est eodem modo ac cetera* potestates docendi, regendi,
baptizandi, etc.... «pia· manent usque ad consummationem
sæculi (3). Ergo et ipsa erit perpetua. 2) Tanidiu durare debet
hæc potestas quamdiu manebit ejus linis ; atqui finis usque
in finem mundi manebit : nam semper aderunt peccata remit­
tenda : ergo ipsa potestas est perpetua. Quare merito damnata
est hæc \bælardi propositio : « Quod potestas ligandi et sol­
vendi Apostolis tantum data sit. non successoribus » ( I).
(1 ) De quo cf. Galtler, n. 136-138.
(2) Matth., ix, 2-8 ; Rom., v, 21 ; I Joan., in, 8 ; Apoc., i, 5.
(3) Vol. 1, n. 289 sq., 319 sq. — (4) Denzinger, n. 379.

EXISTENTIA SACRAM ENTI PŒNITENTIÆ

329. 3° Est potestas remittendi peccata quoad culpam. —
a) Christus certe perca!a vere et efficaciter remittit, animum
scilicet a peccato omnino liberat, non solum offensam condo­
nando sed ipsam /a*rrn// maculam, prorsus auferendo ac proinde
gratiam in animam infundendo, cum. monente revelatione,
non datur, in pnesenti ordine, medium inter statum peccati
el statum gratia1.
Imo aperte affirmat se potestatem illam,
solius Dei propriam, vere habere., et miraculum patrat ut osten­
dat « (piia Filius hominis habet poleslalem in terra remittendi
peccata ». utique, ut ex contexiu patet, eo modo (pio ipse ea
remittit J'eus (I). Atqui eamdem ipsam potestatem Apostolis
contulit Christus. Ergo.
b) Hire est ratio cur Apostoli et
Ecclesia peccata remittere nequeant, risi nomine Christi et
auctori tale Spiritus Sancti.
330. 4° Est potestas remittendi omnia peccata. — A) Posi­
tive constat ex textibus jam allatis : Christus enim nullam
limitationem apponit nec quoad personas nec quoad peccata :
« Quorum remiseritis... ». « Quæcumque solveritis... ». Ergo
Ecclesia potest omnia peccata omnium hominum.nullo excepto,
remittere.
Confirmatur hæc universalis extensio ex eo quod
Christus Ecclesia» suam ipsius missionem delegat. Atqui Chris­
tus « lolies significavit veniam esse omni peccato : ovis per­
dita ; drachma quæsita el inventa : filius prodigus : paralytico
peccata dimissa ; peccatrix apud Simonem justificata ; mulier
adultera in pace dimissa ; latro in cruce ad Paradisum admis­
sus » (2). Ergo.

B) Negative constat, loca objecta ab adversariis confu­
tando :
Objiciunt : a) Matth., xn, 31 : « Omne peccatum ex blasphemia remittetur hominibus ; Spiritus autem blasphemia
non rem i lietur (3). »
Hcsp. — 1) Peccatum de quo agitur est illud (pio Pharisæi
(proinde ceteri qui paria agunt), perversa et pertinaci voluntate,
diabolo adseribunt facta manifeste divina, ideo deliberate et
pertinaciter fidei lumen rejiciunt. —2) Hoc peccatum irremissi­
bile. dicitur, non quia nunquam dimittitur nec dimitti potest,
sed quia, tum ex se nullam excusationem habet, tum, manente1
23
(1) Luc., v, 20 sq. ; Mattii., ix, 2 sq. ; Mare, n, 5 sq.
(2) Galtler, n. 196.
(3) Cf. Mare., in, 29 ; Luc., χτ, 10.

304

EXISTENTIA SACRAMENTI PŒMTENTIÆ

peccatorum perversa et obstinata voluntate, nulla datur via
ad obtinendam remissionem.
?d rem S. Thomas : Hoc peccatum dicitur irremissibile :
< uno modo, quantum ad pœnam. Qui (enim) ex certa malitia
peccat, non habet aliquam excusationem, unde ejus pœna
minuatur... (I ude) qui in ipsam divinitatem blasphemabat,
opera Spiritus Sancti diabolo attribuens, nullam excusationem
habebat, unde ejus pœna diminueretur... alio modo, quoad
culpam : sicut aliquis dicitur morbus incurabilis secundum
naturam morbi, per quem tollitur id per quod morbus potest
curari, puta cum morbus tollit virtutem naturæ, vel inducit
fastidium cibi et medicinæ, licet talem morbum l ens possit
curare ; ita etiam peccatum in Spiritum Sanctum dicitur
irremissibile secundum suam naturam, in quantum excludit
ea per quæ iit remissio peccatorum · (1). S. Augustinus (2) hoc
peccatum intelligit de impoenitentia finali, el ex contextu
intelligendum est, ut videtur, non de omni voluntaria im­
poenitentia Ijuili, sed de illa qua positive et pertinaciter abji­
citur Ille ipse extra quem
non est aliud nomen sub coelo
datum hominibus in quo oporteat nos salvos fieri ».
b) Hebr., vi, 4-6 : « Impossibile est enim eos qui semel sunt
illuminati, gustaverunt etiam donum coeleste, et participes
facti sunt Spiritus Sancti, gustaverunt nihilominus bonum Dei
verbum, virtutesque sæculi venturi, et prolapsi sunl : rursus
renovari ad poenitentiam. »
Resp. — 1; Fere omnes Patres textum sic explicant : qui post
Baptismum graviter peccant, jam non possunt Baptismo reno­
vari, siquidem Baptismus iterari non potest (3). 2) Sed obslal
conh.rlus, nam ratio cur impossibile sil rursus renovari ad
pœnitentiam non est exclusio secundi Baptismi sed abusus
gratiarum Dei. Hinc nunc communiter intelligitur textus de
impossibilitate non absoluta sed morali, ita ut sensus sit a
■ peccato apostasia* a tide vix detur possibilis reditus ad pcnnitentiam. '.antis enim, gratiis abusi sunt apostata? et in tam aperta
rebellione contra ‘veritatem cognitam versantur ut nisi, per
miraculum extraordinarium, quod expectandum non est,
resipiscere non valeant (4).
Similiter de apostasia agitur in Hebr., x, 26-27 : « Voluntarie
enim peccantibus nobis post acceptam notitiam veritatis,
jam non retinquilur pro peccatis hoslia. terribilis autem quædam
(1) 2-2, q. 14, a. 3, 0; L? no my?r, in Di·. d· la Bible (supp.), ari.
Blasphème contre ,e f. I sprit.
(2) Ep. 185, c. 11, n. 49 ; Exposit. in Ep. ad Boni., n. 14 sq. ; cf. d’Alès,
L'édit de Calliste, éd. 2, p. 21 sq. ; De sacram. Pamit., p. 12 ; Knabenbauer,
com. in h. /., I, éd. 2, p. 503 sq.
(3) S. Epiphan., Adv. hœr. Pan., Hær. 39, c. 2 ; Journel, 1095, et alii ;
cf. Pesch, n. 38 ; A. d’Alès, De Sacram. Pœnit., p. 13
(4) S. Hieronym., Contra Jovin., 1. II, n. 3 ; Prat, La théol. de S. Paid,
t. I, p. 547 ; Pesch, n. 39 ; Galtier, n. 201-203.

EXISTENTIA SACRAMENTI PŒNITENTIÆ

expectatio judicii el. ignis æmulatio, quæ ronsumptnia est
adversarios ». lis enim, qui libere de cœtu fidelium v. 25) el a
lide C.hristi (v. 23) secesserunt per apostasiam, nulla relinquitur
hostia placabilis, siquidem unicam Novæ Legis hostiam, Chris­
tum scilicet abjecerunt (1).
c) / Joan., v, 16 : Qui scii irai rem suum peccare peccatum
non ad mortem, petal, el dabitur ei vita peccanti non ad mor­
tem. Esi peccatum ad mortem, non pro illo dico ut roget quis. »
Resp. — Peccatum ad mortem videtur esse etiam apostasiam
a veritate cognita seu defectionem a (hrislo. Hinc Apostolus
declarat hominem qui Christum, principium vitæ, rejecit,
quamdiu in eo statu manci, non participem esse orationum
fidelium qui in ( hrislo vivunt : non dicit autem utrum tale
peccatum ab Ecclesia remitti possit necne (2).
331. 5° Hæc potestas versatur circa peccata post Baptismum
commissa.
a) Constat e.r ipso le.rtu : A’erba « remittere et
« retinere » significant non aliquid mere negativum sed quid
posilirum el ej/icax, nimirum idem sonant ac potestatem (piam
<piis habet super alium, quantum ad obligat ionem seu vincu­
lum quod remittitur ei vel relinetur. Ergo in lanium.peccata
intelligi possunt remitti aut retineri ab Ecclesia, in quantum
peccatores, (pia peccatores, divinitus ponuntur sub.potestate
(jurisdictione) Ecclesia* ministrorum, qui nomine ( hristi et
Dei auctoritate hoc. munus exercent. Atqui Ecclesia potesta­
tem non habet nisi in eos qui per Baptismum ipsam Ecclesia*
domum ingressi sunl (3). Ergo hæc Ecclesia* potestas non
versatur nisi circa peccata post Baptismum commissa (I).
b) lla*c potestas, ut modo dicemus, judicialiter exercenda
est. Ergo rursus in solos subditos seu in solos baptizatos exerceri
potest.

332. 6° Hæc potestas actu judiciali exercenda est (5).
Potestas judicialis est potestas ferendi sententiam in rausa
reorum, auctorilalire quidem, pro merito hominum et juxta
normam legis. Quare judex auctoritate publica ii structus, sen­
ti) Prat, I. I, p. 545 sq. ; Lemonnyer, Ep. de S. Paul, I. It, p. 221 sq..
Blond, 1905.
(2) Galtler, n. 207-208 ; A. d’Alès, I.' Edit de ('altiste, p. 33-37 ; De Sacram.
Pœnit., p. 15 : concludit : < non tamen propterea salus eorum (obduratorum)
desperanda est, siquidem veniam illis potest el oratio fratrum impetrare
el Ecclesia concedere ».
(3) 1 Cor., v, 12 ; cf. vol. 1, De Eccl., n. 516 sq.
(4) Cf. Billot, De Pœnit., ed. 6, llies. l.
(5) Trid., Se.ss. xiv, cap. 5, 6, can. 9 ; Denzlnger, η. 899. 902, 919.

306

EXISTENT! A SACRAMENTI PiENITENTIÆ

tentiam legitime ferre nequit nisi legali I er causam cognoscat
el il a sciai quid reus fecerit numqué sil dignus condemna­
tione aut absolutione. Atqui talis est potestas Ecclesiæ con­
cessa a Christo remittendi peccata post Baptismum com­
missa. Ergo hæc potestas aclu judiciali exercetur.
Probo minorem :
a) Ila*c potestas est potestas publica. a Christo institutore
et capite Ecclesia*. tradita Apostolis et eorum successoribus
ul nomine et virtute Chrisli, efficaciter ideo et auclorilative
ligare valeant el solvere eos onuu's qui rei sint criminum contra
legem Dei.
b) lla*c potestas non est mere gratiosa seu administranda
per modum doni gratuiti, (pialis est potestas baptizandi, in
qua peccata simpliciter condonantur, quin peccator de factis
rationem reddere debeat et pro male factis satisfacere.
1) Est enim potestas non solum remittendi et solvendi sed
etiam ligandi el relinendi : Sane hæc potestas, omnino una el
indivisibilis, e.r se indifferenter se habet ad duo contrarie
opposita, « nam remittere est facere ut. vi clavium, culpa
solvatur, relinere vero est ligare hominem ad hoc ut rursus
comparcat, faciendo ut ratione culpa* retenta*, judicio clavium
semper subjectus remaneat » (I). Ergo hæc potestas, in ipso
sui exercitio indiget per judicium ad alterutrum determinari.
Si mavis. ha*c potestas habet duas positivas vehiti functiones
inter se oppositas, quarum una in singulis casibus exercere
debet ; quænam vero sit exercenda, in quoque casu, ipse
minister, in ipso potestatis exercitio, judicare debet, decer­
nendo nempe utrum detur locus remissioni an retentioni.
2) Ex natura rei el per se intelligitur Christum non contu­
lisse hanc potestatem exercendam pro lubilu judicantium ; id
enim repugnat Pei sapientiae et bonitati, sed pro merito
hominis rei et juxta leges actualis Providentiæ circa remissio­
nem peccatorum. Porro lex generalis est ul peccatum nunquam
dimittatur nisi peccator malam suam voluntatem retractaverit,
ut fuse intra dicetur, el. pro mensura peccati, pœnam aut
subierit aut subire jam paratus sit. Ergo hæc potestas pru­
denter et legitime exerceri nequit, nisi et peccata noscantur et
actuales rei dispositiones, ut pro merito hominis et juxta
(1) Billot, De Pœnit., ed. 6, Hies. I, p. 21.

EXISTENTIA SACRAMENTI PŒMTENTIÆ

307

normam legis, apia feratur sententia et, si opus sit. poena
conveniens imponatur (1).
7° Quod autem fideles lapsi remissionem mortalium obtinere
nequeant nisi dependentor ab ea potestate, patet ex ipsa
ralione potestatis relinendi : frustra enim retinerent sacerdotes
id quod absque eorum ministerio remissibile foret (2). Ceterum
mox fuse dicetur, n. 349.
II. — Argumentum ex Traditione

Argumentum in triplici thesi expendetur : 1) Ecclesia sem­
per sibi agnovit hanc potestatem remittendi peccata ; 2) Eccle­
sia semper ea potest ate usa esi nec ulli peccato unquam veniam
denegavit ; 3) 1 læc pot estas aclu judiciali exercetur.

Assertio la : Ecclesia jam ab initio potestatem sibi agnovit
remittendi et retinendi peccata.

Constat :
333.1° Implicite saltem ex Patribus antiquioribus. —Didache :
« In Ecclesia confiteberis peccata tua, neque accedes ad oratio­
nem tuam in conscientia mala (3). » « Die dominica autem con­
venientes frangite panem et gratias agite, postquam delicta
vestra confessi eslis, ul sit mundum sacrificium vestrum (4). »
Ergo.
S. Ignatius : « Quotquot poenitentia ducti redierint ad unita­
tem Ecclesia*, et hi Dei erunt, ut secundum desum Christum
vivant (4). » « Omnibus igitur pœnilentibus remittit Deus, si se
convertant ad unionem cum Deo et ad communionem cum
episcopo (5). »
S. Polycarpus : « Presbyteri sint ad commiserationem proni,
misericordes erga eundos,... non severi nimium in judicio,
scientes nos omnes debitores esse peccati (6). »
S. Iræneus : «·. (Gnoslici) multas seduxerunt mulieres, qua*,
cauterizalas conscientias habentes, quædam quidem etiam in
manifesto exomologesim faciunt, quædam autem reverentes
(1) Decr. Lamentabile, prop. 47 ; Denzinger, n. 2047.
(2) Card. Billot, p. 20. Venialia non necessario huic potestati subjicienda
sunt : ab ea quidem possunt remitti, non autem retineri, cum, ex natura
propria, aliunde remitti valeant. Infra fusius.
(3) C. 4, n. 14 ; Journel, n. 3. — (4) C. 14, n. 1 ; Journel, n. 8.
(4) Ad Philadelph., c. 3, n. 2 ; Journel, n. 56.
(5) C. 8, n. 1 ; Journel, n. 59.
(6) Ad Philipp., c. 6, n. 1 ; Journel, n. 73.

308

EXI STENT! A S AC B A M EN TI 1 ’ (E N1T E N '1' IÆ

hoc ipsum in silentio sensim semel ipsas retrahunt, desperantes
a vita ] ‘ei. quædam quidem in totum abscesserunt. quædarn
autem inter utrumque dubitant (1). »

334. 2° Explicite ex Patribus 3* sæcüli. — Tertullianus in suo
libello de Pœnilenlia, quem adhuc catholicus exaravit, aperte
loquitur de duabus humana* salutis quasi plancis », scilicet de
llaplismo et de Pœnilenlia : peccata omnia remitti per Baptis­
mum declarat in sex prioribus capitibus: in ceteris capitibus
agit de permit entia secunda « quæ pulsantibus patefacit ».
Offendisti, ait. sed reconciliari adhuc potes (2). » At hujus
pomitent iæ.secundæ operosior probatio est., ut non sola conscien­
tia proferatur, sed aliquo etiam actu administretur... Nam
exomologesis est... ingemiscere, lacrymari..., presbyteris advolvi,
et caris Dei adgeniculari > 3 . Postea Monlanista factus, doc­
trina; calholicæ quæ tenet omnia peccata, etiam mœchiæ et
fornicationis, idololatriae et homicidii, remitti posse, opponit
doctrinam Mont anist arum, juxta quos : ■ peccata alia erunl
remissibilia, alia irremissibilia » (4). De his, ait, venia « a solo
Deo exoranda est », dum hanc <· in sua potestate usurpant >
catholici, (piam ceterum alibi aperte agnoscit (5) : « Sed habet,
impiis, potestatem Ecclesia delicta donandi. Hoc ego magis
et agnosco et dispono qui ipsum Paracletum in prophetis novis
habeo dicentem : potest Ecclesia donare delictum, sed non
faciam, ne et alia delinquant », asserens tantum hanc potesta­
tem non episcopis transmissam fuisse sed « spiritualibus », seu
Montani discipulis.
Origenes :
Is, in quem Jesus insufflavit, quemadmodum
in apostolos... is dimittit, quæ dimitteret Deus, et insanabilia
peccata retinet, ministrans...soli dimittendi potestatem habenti
Deo. Sic autem habent in evangelio secundum' Joannem, quæ
de remissione ab apostolis concedenda scripta sint : Accipite
Spiritum Sanctum... » ((>). Est adhuc et septima, licet dura
et laboriosa, per pœnilenliam remissio peccatorum, cum lavat
peccator in lacrimis stratum suum, et Hunt ei lacrima? suæ
panes die ac nocte, et cum non erubescit sacerdoti Domini
indicare, peccatum suum et quærere medicinam (7). »
S. Cyprianus :
Confiteantur singuli, quæso vos, fratres
dilectissimi, delictum suum, dum adhuc qui deliquit in sæculo
est, dum admitti confessio ejus potest, dum satisfactio et
remissio facta per sacerdotes apud Dominum grata est (8). »
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
trina,
(7)

Adv. h/rr., J. I, c. 13, n. 7 ; Journel, n. 193.
Cap. 7 ; Journel, n. 314.
Cap. 9 ; Journel, 315 ; cf. A. d’Alès, La thiol, de Tertullien, p. 342 sq.
De Pudicitia, c. 2 ; cf. c. 1, 4, 5 et 18 ; Journel, n. 383, 384, 385, 386.
C. 21 ; Journel, n. 387.
De orat., n. 28 ; apud Pesch, Comp., t. IV, n. 187. De Origenis doc­
cf. A. d’Alès, Dédit de Cnlliste, 1914, p. 252 sq.
In Levit., hom. 2, 4 ; Journel, n 493. — (8) De lapsis, c. 29.

EXISTENT! A SACRAMENTI PŒMTENT1Æ

309

Vitupérai quidem sacerdotes qui, exhibitis lilteris pacis a
martyribus concessis, stati m lapsos ad communionem accipiunt.
nondum pœnitentia acia, nondum exomologesi facta, nondum
manu iis ab episcopo el clero imposita, Eucharistia illis datur,
cum script um sil : Oui ederit panem aut biberit calicem homini
indigne, reus erit corporis et sanguinis 1 omini (1 . At lapsis
ipii veram pamilenliam agebant, peccata remittenda esse jubet :
Quod si invenimus a pœnitentia agenda neminem debere
prohiberi el deprecanlibus atque exorantibus Domini miseri­
cordiam, secundum quod ille misericors el pius est, per sacer­
dotes ejus pacem posse concedi, admittendus est plangentium
gemitus, et pœnitentia* fructus dolentibus non negandus El
quia apud inferos confessio non est, nec exomologesis illi<
fieri potest, qui ex loto corde pœni luerint el rogaverint, in
Ecclesiam debent interius suscipi el in ipsa Domino reser­
vari /2,. » v Nec enim fas erat aut permittebat paterna pietas et
divina clementia Ecclesiam pulsantibus claudi et dolentibus
ac deprecantibus spei salutaris subsidium denegari, ut de
sæculo recedentes sine communicatione el pace ad 1 ominum
dimitterentur quando permiserit ipse,'qui legem dedit, ut ligata
in terris etiam in cœlis ligata essent, solvi autem possent illic
quæ hic prius in Ecclesia solverentur (3). »
Ecclesia Hornana approbat agendi rationem S. Cypriani :
<■ ( redimus... (eos) quorum vilæ suæ linem urgens exitus dila­
tionem non potest ferre, acta pœnilenlia et professa frequenter
suorum detestationem factorum, ita demum caule el sollicite
subveniri, Deo ipso sciente quid de talibus faciat et qualiter
judicii sui examinet pondera, nobis autem anxie curantibus
ut nec pronam nostram improbi homines laudent facilitatem,
nec vere pœni tén tes accusent nostram quasi duram crudeli­
tatem (4). »
Quininio ipsa postea decrevit ut lapsis (pii
adprehenderentur infirmitate et agerent poenitentiam facti sui el deside­
rarent communionem, subveniretur » (5).
Firmilianus : « Potestas ergo peccatorum remittendorum .Apos­
tolis data est et ecclesiis (pias illi a Christo missi constituerunt
et episcopis (pii iis ordinatione vicaria successerunt (6). »
In Didascalia Apostolorum (3.sæculo) sic monetur Episcopus :
< Uniuscujusque curam habeto Episcopus, et eorum, qui non
peccaverunt, ut maneant, et eorum, qui peccaverunt, ut pœni­
tentiam agant, iisque remissionem peccatorum dato... Tu ergo.
Episcope, doce et corripe el solve per remissionem, el cognosce
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)

Ep. 16, 2 ; Journel, n. 569.
Ep. 52 ad Antonianum, c. 29.
Ep. 54 ad Cornel., n. 1. Cf. epist. ad Anton., c. 17.
Ep. 51 inter Cypriani epist., cap. 8.
Epist. vim, 3, xxx, 8 ; cf. Galtier, n. 246.
In ep. ad Cyprianum (inter ep. Cypr., ep. 75. 16).

310

EXISTENTIA SACRAMENTI PŒMTENT1Æ

locum tuum quasi locum Dei omnipotentis, et quod accepisti
poleslalem remittendi ; nam vobis, Episcopi, dictum est : Quodcumque ligaveritis... Oui enim de Ecclesia pellit eum qui conver­
titur, interficit eum pessime, et sanguinem ejus effundit sine
misericordia... Quemadmodum igitur gentilem baptizas ac postea
recipis, ita et huic manum impones omnibus pro eo procantibus,
ac deinde eum introduces et participem facies Ecclesiæ, et erit
ei in loco Baptismi impositio manus (1). » ·

335. 3° Contra Novatianos adhuc explicite doctrinam hanc
testantur Patres. — S. Ambrosius : « Quid autem durius, quam
ut (Novat iani) indicant pcenitentiam, quam non relaxent ; cum
utique veniam negando incentivum auferant pœnitentiæ ? Nemo
enim potest bene agere poenitentiam, nisi qui speraverit indul­
gentiam (2),. » — « Ecclesiæ ulrumque (jus ligandi et solvendi)
licet, ha*resi utrumque non licet ; jus enim hoc solis permissum
sacerdotibus est (3). » — « Impossibile videbatur per poeniten­
tiam peccata dimitti ; concessit hoc Christus Apostolis suis, quod
ab apostolis ad sacerdotum officia transmissum est. Factum est
igitur possibile quod impossibile videbatur (1). »
S. Pacianus : 1) ostendit hanc potestatem a Deo etiam Apos­
tolorum successoribus concessum : « ... Solus hoc (ignoscere
pœnitenli), inquies, Deus poterit. Verum est ; sed et quod per
sacerdotes suos facit, ipsius potestas est. Nam quid est illud
quod Apostolis dicit : Quæ ligaveritis in terris, ligata erunt et in
coelis ; et quæcumque solveritis in terris, soluta erunt et in cœlis.
(Air hoc, si ligare hominibus ac solvere non licebat ? An tantum
hoc solis Apostolis licet ? Ergo el. baptizare solis licet, et Spiri­
tum Sanctum dare solis, et solis gentium peccata purgare : quia
totum hoc non aliis quam Apostolis imperatum est. Quodsi
uno in loco et resolutio vinculorum et sacramenti potestas
datur, aut lotum ad nos ex Apostolorum forma et potestate
deductum est, aut. nec illud ex decretis relaxatum est... Si ergo
et lavacri et chrismatis potestas, majorum et longe charisma­
tum ad Episcopos inde descendit, et ligandi quoque jus adfuit
atque solvendi (5). » — 2) Novationis dicentibus quod post
Baptismum « pœnitere non liceat, quod mortale peccatum
Ecclesia donare non possit, imo quod ipsa pereat recipiendo
peccantes », late ostendit datam Episcopis poleslalem ul quæ
ligassenl in terra ligata essent et in cælis », non quidem in cate­
chumenos exercendam, sed in fideles tantum, quod probat
(1) Apud Pesch, Comp., t. IV, n. 187.
(2) De Pœnit., 1. I, c. 1, n. 4 ; Journel, n. 1292.
(3) Ibid., 1. I, c. 2, n. 7 ; Journel, n. 1293.
(4) Ibid., 1. II, c. 2, n. 12 ; Journel, n. 1297 ; cf. De Spir. S., 1. Ill, c. 18,
n. 137 ; Journel, n. 1287.
(5) Ep. 1 ad Symproniarum Novatianurn scripta (a. cire. 380), c. 6 ;
Journel, n. 1244.

EXISTENTIA SACRAMENTI PŒNITENTIÆ

311

auctoritate S. Cypriani (1), et ipsius Tertulliani (De pœn.,
c. 7). — 3) « Quæcumque solveritis in ferra, soluta erunt et in
cœlis... Quæcumque* solveritis, inquit, omnino nihil e.rcipil.
Quæcumque, inquit : vel magna, vel modica (2). »
336. 4" Aperte idem tradunt multi alii Patres. — S. J. Chrysostomus : « Sacerdotes... ad ea qua? in cœlis sunt dispensanda
commissi sunt, potestaternque acceperunt quam neque angelis
neque archangel is dedit Deus. Neque enim illis dictum est :
Quæcumque ligaveritis in terra erunt ligata et in coele, et
quæcumque solveritis in terra erunt soluta. Habent quidem
ii qui in terra imperant potestatem ligandi, verum corpora
solum ; hoc aillent vinculum ipsam attingit animam cœlosque
transcendit ; ac quæcumque inferne sacerdotes faciunt, eadem
Deus superne confirmai, servorumque sententiam ipse Dominus
ratam facit (3). »
Constitutiones Apostolorum : «Da illi (Episcopo ordinando),
Domine omnipotens, per Christum tuum participationem Sancti
Spiritus, ut habeat poleslalem remittendi peccata secundum man­
datum tuum (4). »
S. Hieronymus : Clerici « claves regni cadorum habentes
quodam modo ante diem judicii judicant » (5). — « Alligat uel
solvit Episcopus et presbyter, non eos qui insontes sunt, vel
noxii, sed pro officio suo, cum peccatorum audierit varietates,
scit qui ligandus sii quive solvendus (6). »
S. Augustinus : « Cum ipse (homo) in se protulerit severissima?
medicinæ, sed tamen medicinae, sententiam, veniat ad anlisliles,
per quos illi in Ecclesia claves ministrantur : et a præpositis
sacramentorum accipiat satisfactionis sua· modum (7). » —
« Nec eos audiamus, qui negant Ecclesiam Dei omnia peccata
posse dimittere. Itaque miseri, dum in Petro petram non intelligunt et nolunt credere datas Ecclesiæ claves regni coelorum,
ipsi eas de manibus amiserunt (8). »
S. Cyrillus Alexandrinus : « Demittunt porro peccata vel reli­
nent, Spiritu afflati homines,... nempe cum lilios Ecclesia· pec­
cantes corripiunt vel pernitentibus ignoscunt (9). »’
S. Gregorius I Magnus : < Ligandi atque solvendi auctorita­
tem suscipiunt, qui gradum regiminis sortiuntur...Causa? ergo
pensanda' sunt, el tunc ligandi atque solvendi potestas exercenda.
Videndum est quæ culpa præcessit, aut qua? sit pcenitentia
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)
(8)
(9)

Ep. 3 ad cumdcni Sympr., c. 11, n. 1.
Ep. 3, c. 3, n. 12 ; Journel, 1245.
Dc sacerdotio, 1. Ill, c. 5 ; Journel, 1119.
L. VIII, c. 5, n. 7 ; Journel, 1234.
Ep. 14, c. 8 ; Journel, n. 1345.
In Evang. Matth., 1. Ill, c. 16, v. 19 ; Journel, 1386.
Sernio 351, 4, 9 ; Journel, 1530.
Dc agone Christiano, c. 31, n. 33 ; Journel, 1579.
In Joan., 1. XII, c. 1 ; Journel, 2121.

312

EXISTENTIA SACRAM ENTI PŒNITENTIÆ

secula post culpam, ut quos omnipotens Deus per compunc­
tionis gratiam visitat, illos pastoris sententia absolvat (1).
337. 5° Eadem doctrina clare eruitur ex assimilatione Poeni­
tentiae cum Baptismo. — Ex didis jam aperte constat Eccle­
siam, sed solam liierarchiam Ecclesiæ, potestatem a Christo
accepisse remittendi peccata, et quidem in furo interno, etiam
quoad culpam. Instituendo autem comparationem inter Bap­
tismum et Poenitentiam quoad effectus, valde confirmatur hæc
doctrina :
Jam Hermas declarat ad Ecclesiam justorum accedi posse
per Poenitent iam non secus ac per Baptismum (2) el post
Baptismum « si quis tentai us a diabolo peccaverit, unam poeni­
tentiam. habet » (3).
Jam audivimus Tertullianum asserent em Poenitentiam esse
<■ secundam salutis humana* plancam » (De Poenit., χιι, 0).
Petens autem veniam ab Episcopo pœnilens < idem recuperat
quod (non) timuit prodigere... vestem (nempe) priorem, indu­
mentum Spiritus Sand i » (ix, 10-12) ; < liberatur, reconciliatur ■>
(e. 8), « absolvitur » (c. 9), « palam absolvitur » (c. 20).
In Didascalia Apostolorum (3 saeculo) : < Si quis postea con­
versus pœnilentiæ fructus ostenderit, tunc et ad orationem eum
admitte sicut gentilem. Quemadmodum igitur gentilem bap­
tizas ac postea recipis, ita et huic manum impones, omnibus
pro eo precantibus, ac deinde eum introduces et participem
facies Ecclesiæ, et erit ei loco Baptismi impositio manus ;
namque aul per impositionem manus aul per Baptismum
accipiunt participationem Spiritus Sanci i (4). »
S. Cyprianus declarat purgari « conscientiam... manu sacer­
dotis 3) —el vere pœn i tentes et Dei veniam mereri et coro­
nam » (6) —’« pignus vitæ in data pace recipere » (7).
S. Ambrosius :
In Baptismo utique remissio peccatorum
omnium es't : quid interest, utrum per poenitentiam an per
lavacrum hoc jus sibi datum sacerdotes vindicent ? I num in
utroque mysterium est. - Sed dicis quia in lavacro operatur
myslerorum gratia. — Quid in pœnitenti ? Nonne Dei nomen
operatur (8) ? >·
Propterea dicit peccatoribus reconciliatis cum < osculo, quod
insigne est sacra* pacis, el stola, quæ vestis est nuptialis,... dari
annulum in manu (eorum), quod est fidei pignus et Saudi
Spiritus signaculum » (9).
1)
(2)
(3)
(4)
l5)
(6)
<8)

In Evan getia, 1. II. hom. 26, n. 5 et 6 ; JourneI, 2332.
Vis. m, 3 et 5.
Mand., 4, 3, 6 ; JourneI, n. 87 ; cf. Galtier, n. 227.
L. II, c. 41, n. 1-2 ; apud Galtier, n. 148.
Dc lapsis, c. 16 ; JourneI, n. 551.
Ibid., <’. 36. — (7) Ep. 55, n. 13.
De Pan., 1. 1, c. 8, n. 36. — (9) Ibid., I. 11, c. 3, n. 18.

EXISTENTIA SACRAM ENTI PŒNITENTIÆ

313

S. Pacianus, Xovalianis volentibus peccata non remitti nisi
in Baptismo, affirmat ea etiam in Pœnilenlia rernitl i. Sed pœnitenti, inquies, peccata dimittis, cum tantum in Baptismate tibi
liceat relaxare peccatum. — Non mihi plane sed Deo soli, qui et
in Baptismate donat admissum el. proni lentium lacrymas non
repellit. Ceterum, quod ego facio, id non meo jure sed Domini...
Quare, sive baptizamus, sive aci pcenilenliam cogimus, seu
ueniam pœnilenlibus relaxamus, Christo id auctore tracta­
mus (1). »
S. Augustinus : « Si a catechumeno facium est homicidium ,
Baptismate abluitur, et, si a baptizato, pœnilenlia et reconci­
liatione sanalur (2). »

Asserlio 2a : Ecclesia habet potestatem remittendi omnia
peccata, eaque potestate jam ab initio usa est.
1° Argumentum theologicum.
338. « Imprimis veritas hujus propositionis consequi cen­
senda est ex duplici dogmate infallibililalis el indefectibilitatis
Ecclesiæ et, necessitatis sacramenti Pernitentia*. Si enim verum
est quod definivit concilium Tridentinum, sess. vi : confessio­
nem sacrament aient instil ut am el ad salulem necessariam esse
jure divino, vel Ecclesia negans pomitentiam aliquibus pecca­
toribus. ignoravil hanc necessitatem, et tunc a fide christiana
discessit, vel non ignoravil, et tunc a munere suo gravissime
defecit, négligeas salulem animarum. Porro luce negligent i a
non posset adtribui privatis personis, sed esset ipsius magisterii
apostolici propria ; siquidem illa disciplina, ex hypothesi.
const il neret legem saltem consuet udinariam Ecclesia' univer­
salis. ideoque ipsum magisterium apostolicum. ut talo, defuisset
muneri sibi a Christo commisso, quod evertit dogma catholi­
cum indefectibilitatis Ecclesia' (3).

2° Doctrina Apostolorum.
339. S. Petrus aperte supponit etiam Simonem magum
veniam sperare posse, nam ait illi : « Pomitentiam itaque age
(1) Ep. m, a. 7 ; apud Galtier, n. 148, not. 2.
(2) De adult, conjug., 1. II, c. 16, n. 16 ; JourneI, n. 1864 ; cf. Galtier,
n. 156-162, ubi apprime demonstrat ό\ Augustinum loqui de vera remissione
peccatorum per infusionem gratiæ sanctificantis ab Ecclesia hierarchica.
(3) Pignataro, De discipl. pccnit., Prop, iv, p. 106 ; cf. Trid.t sess. xiv.
cap. 7 ; Pius VI, in Consi. Auctorem fidei; Denzinger, 903, 1538.

314

EXISTENTIA SACRAMENTI PŒNITENTIÆ

ab hac nequitia tua, et roga Deum, si forte remittatur tibi
hæc cogitatio cordis tui (1) ».
S. Paulus Corinthios docet se paratum esse ad condonandum
incestuoso (I Cor., v, 1 sq.). si fuerit sufficienter contritus
(II Cor., n, 1 sq.) ; item clare supponit alios peccatores posse
veniam sperare si pceniteant (II Cor., v). Idem docet ad Gala­
tas (vi, 2), etc...
S. Jacobus supponit esse, inter fideles, peccatores qui possint
converti et a morte salvari (2).
S. Joannes monet : 1) Episcopum Pergami : « Poenitentiam
age ». quia permiserat doctrinas falsas et perniciosas in ecclesia
sua spargi. 2) Episcopum Thyatiræ : « Permittis mulierem
Jezabel, quæ se dicit prophetem docere et seducere servos
meos. Et dedi ei tempus, ut poenitentiam ageret, et non vult
poenitere a fornicatione sua (3). »
Clemens Alexandrinus in « Quis dives salvetur », apud Eusebium (4), narrat adolescentem, latronum ducem factum et
multis vitiis deditum, ab ipso S. .Joanne per poenitentiam
ad Ecclesiam reductum esse.
3° Exponitur doctrina Patrum.
S40. S. Ignatius : « Omnibus igitur poenitentibus remittit Deus,
si se convertant ad unionem cum Deo et ad communionem cum
Episcopo (5). »
Idem docet S. Polycarpus (6).
Ipse Hermas profitetur poenitentiam omnibus offerri : « Quot­
quot ex toto corde suo poenitentiam egerint et se purificaverint
ab iniquitatibus suis praedictis neque amplius quidquam adje­
cerint peccatis suis, sanationem (ίχσ».ν) peccatorum priorum
accipient a Domino » (7) ; etiam aposlaticis, nam dicit eos qui
« ob ignaviam suam redeunt ad simulacra et erubescunt in
nomine Domini,... si cito poenitentiam egerint, posse vivere » (8) ;
etiam adulteris (9).
Dionysius Corinthius, in Epistola ad Ecclesiam Amastriacam
in Ponto < cunctos, qui a quovis lapsu sive delicto, sive etiam ab
hæretica pravitate resiliunt, benigne suscipi Jubet ».
In Didascalia Apostolorum : « Videte, filioli dilecti nostri
-(1)
(3)
*1
(6)
(7)
(8)

Aci., vm, 22. — (2) v, 19, 20.
Apoc., ii, 12 sq. ; cf. Pesch, t. IV, n. 197.
//.
1. III, c. 23. — (5) Ep. ad Philadelp., c. S, η. 1 ; Journel, 59.
Ad Philipp., c. 6, n. 1 ; Journel, 73.
Sim. vm, c. 6, n. 3-6. Cf. Galtier, n. 226.
Simii. i.\, c. 21, n. 3-4. — (9) Aland, iv, c. 1, n. 4-11.

EXISTENTIA SACRAMENTI PŒNITENTIÆ

315

I

quomodo misericors est Dominus Deus noster et in nos bonus
et amabilis et consolatur peccatores, ut convertantur, et quoties
de ipsis repetens dicit, non relinquens locum suspicionis his
qui duro corde et sine misericordia volunt judicare et aperte
expellere cos, qui peccaverunt, tanquam non relinquatur illis
poenitentia (1). »
S. Justinus : « Benignitas et humanitas Γ ei et immensitas
divitiarum ejus resipiscentem a peccatis perinde atque justum
et peccato carentem habet (2). »
S. Irenæus : « Justis autem et æquis et præcepta ejus servan­
tibus, et in dilectione ejus perseverantibus, quibusdam quidem
ab initio, quibusdam autem ex poenitentia, vitam donans,
incorruptelam loco muneris conferat, et claritatem ætemam
circumdet (3). »
Tertullianus : « Omnibus ergo deliciis seu carne, seu spiritu,
seu facto, seu voluntate commissis, qui poenam per judicium
destinavit, idem et veniam per pamilenliam spopondit (4). »
S. Cyprianus : « In isto adhuc mundo manenti poenitentia
nulla sera esi. Paid ad indulgentiam Dei aditus, et quaerentibus
atque intelligent ibus veritatem facilis accessus est. Tu sub ipso
licet exitu et vitæ temporalis occasu pro delictis roges, et Deum,
qui unus et verus est, confessione et Ede agnitionis ejus implores,
venia coniltenti datur et credenti indulgentia salutaris de divina
pietate conceditur et ad immortalitatem sub ipsa morte tran­
situi· (5). » — « Neminem putamus a fructu satisfactionis et spe
pacis arcendum, cum sciamus juxta Scripturarum divinarum
fidem, auctore et hortatore ipso Deo, et ad agendam poeniten­
tiam peccatores redigi et veniam atque indulgentiam poeniten­
tibus non denegari (6). »
S. Athanasius : « Observandum porro est non dixisse Chris­
tum blasphemanti ac postea pœnitenti remissionem dandam
non esse, sed blasphemanti et in blasphemia perseveranti ;
siquidem condigna poenitentia peccata omnia eluit (7). »
S. Hilarius : « Neque enim fas est nos ex præscripto legis
danda? venia? numero concludi, cum per Evangelii gratiam sine
modo nobis a Deo fuerit indulta (8). »
S. Pacianus : « Quæcumque solveritis in terra, soluta erunt
et in cœlis... Quæcumque solveritis, inquit ; omnino nihil exci­
pit. Quæcumque, inquit : vel magna, vel modica (9). »
S. Ambrosius : « J eus distinctionem non facit, qui misericor·
(1) L. II, c. 15. — (2) Dial. M.
(3) Adv. heer., 1. I, c. 10, n. 1 ; Journel, 191.
(4) De Pœnit., c. ; Journel, 312 ; cf. De pudic., c. 5 el 18 ; Journel,
385, 386.
(5) Ad Demetr., c. 25 ; Journel, 561.
(6) Ep. 55, 27 ; Journel, 577 ; cf. ep. 55, 29 ; Journel, 578.
(7) Fragni. in Matt., Journel, 803.
(8) In Matth., c. 18, n. 10 ; Journel, 856.
(9) Ep. 3, c. 12 ; Journel, 1245.

316

E X I ST E N TIA SAC RA MENTI P( E NIT E N TIÆ

diam suam promisit omnibus et relaxandi licentiam sacerdotibus
suis sine ulla exceptione concessit (1). » —- « Evidentissime
Domini prædicatione mandaium est etiam gravissimi criminis
reis, si ex toto corde et manifesta confessione peccati poeniten­
tiam gerant, sacramenti cæleslis refundendam gratiam (2). >
S. Augustinus : EL pœnilentiæ quorumque criminum locus
in Ecclesia non negetur (3). » — « Fuerunt qui dicerent quibus­
dam peccatis non esse dandam pœnitentiarn ; et exclusi sunt
de Ecclesia, el haeretici faci i sunt. In quibuscumque peccatis non
perdit viscera pia mater Ecclesia (4). » — « Nec eos audiamus,
qui negant Ecclesiam Dei omnia peccata posse dimittere (5). » —
< Sed neque de ipsis criminibus quamlibet magnis remittendis
in sancta Ecclesia Dei misericordia desperanda est agentibus
poenitentiam secundum modum sui cujusque peccati (6). »
S. Fulgentius : « Oui non credit intra Ecclesiam catholicam
cuncta relaxari posse peccata, ipse sibi remissionem peccatorum
denegat, si de hoc sæculo in eadem cordis impoenitentis duritia
perseverans, alienatus ab ecclesiastica societate discedat (7). ■>
4° Exponitur praxis Ecclesiæ.
341. A. Jam ab initio Ecclesiam absolvisse etiam graviora
crimina, liquet ex doctrina et praxi Apostolorum necnon et ex
doctrina Patrum Apostolicorum. S. Clemens Romanus Corin­
thiis scribit eos i non leve peccatum » commisisse rebellantes
contra presbyteros... Numquid hoc crimen est irremissibile ?
Nequaquam, sed : « Auferamus igitur hoc celeriter ; pedibus
Domini advolvamur el flentes suppliciter imploremus eum, ut
propitius factus nobis reconcilietur... Quaecumque igitur deli- .
quimus et fecimus, seduct i a quodam ex adversarii servis, eorum
remissionem imploremus ; et illi vero, (pii seditionis et dissen­
sionis principes exstiterunt, communem spem contemplari
debent... Vos igitur qui seditionis fundamenta jecistis, in obeedienlia subditi estote presbyteris et correctionem suscipite in
pœnitentiarn (8). »
B. Tertullianus contra Cqllislum scribit quod <■ et mœchiæ
et fornicationis delicia poenitentia functis dimittat » (9).
(1) De pœn., 1. I, c. 3, n. 10 ; Journel, 1294.
(2) Ibid., 1. II, c. 3, n. 19 ; Journel, 1298. In hoc tractatu, S. Ambrosius
agit contra Novat ia nos, qui contendebant nullam dandam esse veniam
saltem gravioribus criminibus.
(3) Serni. 71, c. 4, n. 7 ; Journel, 1501.
t (4) Serm. 352, c. 3. n. 9 ; Journel, 1533.
(5) De ag. christ., c. 31, n. 33 ; Journel, 1579. Cf. De nupt. ct concup.,
1. I, c. 33, n. 38 ; Journel, 1874.
(6) Enchiridion, 65 ; Journel, 1919.
(7) De remiss, peccat., c. 1, n. 23 ; Journel, 2252.
i8) t Cor., c. 41, 44, 47, 48, 57 ; apud Pesch, n. 46 ; cf. Denzinger, 41.
i 9) De pudic., c. 1 ; Denzlnger, 43.

EXISTENT! A SACBAMENTI PŒNITENTIÆ

S. Hippolytus autem eumdem Pontificem accusat quod
<■ primus, ea quæ ad voluptates faciunt, hominibus concedere
ausus sil. dicens omnibus a se peccata dimitti . adulterium et
Cædern simul docens », < omnibus indiscrimin'atim. communio
nem offerens (1) ».
a) Inde patet Tertullianum et S. Hippolytum sibi invicem
contradicere, nam < allislus, juxta priorem, solam moechiam
et fornicationem remittit, juxta secundum, omnia omnino
peccata.
b) Sed certo conslal Tertullianum adhuc catholicum, clare
docuisse omnia peccata ab Ecclesia remitti posse De Pœn .
c. Ki, n. 6) « et per absolutionem peccatorem in Ecclesia res­
titui » (e. 1?, n. 7), « vere absolvi », ut ipse fatetur De pud., c. 1 ,
et, haereticum factum, sententiam suam mutavisse. Ergo omnino
certum videtur ( allislum non novam praxirn, hac ætate,
induxisse, sed tantum priorem pra.rim catholicam confirmasse Ί .
C. Quosdam Episcopos. qui putabant non expedire ut venia
concederetur mœchis et adulteris, excusat S. Cyprianus, quia,
nonobstant e sua praxi opposita, « non catholicæ Ecclesiæ
unitatem vel duritiae vel censura' sua* obstinatione ruperunt, ut.
quia apud alios adulteris pax dabatur, qui non dabat, de Ecclesia
separaretur » (3). Ergo ipse S. Cyprianus aperte testatur Eccle­
siam, suo tempore, nulli delicto veniam denegasse, ul clarius
demonstrat, omnino reprobando Novatiani rigorismum 1 .
Nec obstat quod, propter lapsorum multitudinem et varie­
tatem, ul melius praecaverentur difficultates et maturius res
ageretur, .S. Cyprianus et Ecclesia Ilo man a volebant · de
omnibus speciebus secundum ecclesiasticam disciplinam trac­
tare », el quidem, quantum fieri potest, in concilio, imo sæpe et
cleri el ipsius plebis consensu postulato (5).
Sic explicatur praxis Ecclesiæ promittendi, eliam apostatis,
pacem saltem in articulo mortis. Synodus Carlhaginensis
(anno 251) decrevit : < ut qui... lapsi fuissent el sacrificiis se
illicitis maculassent, agerent diu pœnitentiarn plenam, et. si
periculum infirmitatis urgeret, pacem sub ictu mortis accipe­
rent » (6). Synodus Comanti, eodem anno, in eamdem senten­
tiam pari gravitate et salubri moderatione consensit
.7 .
D. Ejusdem praxis testis est S. Dionysius Alexandrinus :
< Qui sub exitum vitæ adducti, si indigeant venia eamque
(1) Ap. Galtier, n. 234 sq,
(2) Cf. A. d’Alès, La théol. de Λ. Hippolyte, p. 5 sq. ; L edit de Calliste,
p. 2Q0-204, 217-251 ; De sacr. Pœn., p. 23-32 ; idem censent plerique theo­
logi catholici, contra Batiffol, Etudes d'histoire, etc., ed. 5, p. 327 sq. ;
Vacandard, La pénitence publique..., êd. 6, p. 47 sq. ; cf. Galtier, in fîeeue
d'hist. ecc., jul. 1927.
(3) Ep. 35, n. 21. — (4) Ep. 55 ; supra n. 336.
(5) S. Cypr., Ep. xi\. 4, xv. 3, xix, 1 ; cf. Galtier, n. 249 ; Kirch, n. 237,
238. — (6) S. Cyprian., ep. 57, 1.
(7) S. Cyprian., ep. 55, 6 ; cf. Galtier, n. 245.

318

EXISTENTIA SACRAMENTI PŒNITENTIÆ

precibus concedi exposcant... sane eos dimitti liberos Deo digna
suadet agendi ratio et humanitas (1). » — « Quoniam in mandatis
dederam, ut morituris, si peterent, et maxime si antea suppli­
citer postulassent, venia indulgerelur, quo borne spei pleni ex
hac vita migrarent (2). »
Testis etiam Firmilianus, Episcop. Cæsareæ, dicens (3) Epis­
copos statuisse ut « lapsis fratribus, ct post lavacrum salutare
a diabolo vulneratis, per poenitentiam medela quaereretur ».
S. Aphraates : « Eum. qui a Satana percussus fuit, non debet
pudere delict um suum confiteri illudque relinquere et pœnitentiam in remedium postulare... Non debetis medicinam iis dene­
gare quibus curatione opus est. Quicumque vobis suum vulnus
detexerit, ei remedium imponite pœnitentiæ (4). » — « Audite
et vos, qui claves portarum coeli tenetis, et fores aperite pœnitentibus (5). »
E. S. Augustinus : .Jam audivimus illuni aperte praedican­
tem : 1) doctrinam quæ contendit non posse remitti lidelibus
adulteria, homicidia, apostasiam aut alia hujusmodi nullo
nili fundamento (6) ; 2) et impie agere cos qui pamile.nli ulli
pacem negent (7).
F. Huc jaciunt décréta priorum Conciliorum el Pontificum :
a) ( one. Ancyrani (a. 314) : « Sed si periculum, mortisque
expectatio ex morbo, vel aliqua alia occasione evenerit, ii sub
delinitione recipiantur (8). »
b) Cone. Nicænum (a. 325) (9) : « De his quæ ad exitum
veniunt, etiam nunc lex antiqua regularisque servabitur ; ita ut,
si quis egreditur ex corpore, ultimo et maxime necessario
Viatico minime privetur... Generaliter autem omni cuilibet in
exitu posito et poscenti sibi communionis gratiam tribui,
Episcopus probabiliter (id est eum probatione) ex oblatione
dare debebit ».
c) Innocentius I (a. 405) : « Quæsitum est, quid de his obser­
vari oporteat, qui post Baptismum omni tempore incontinentiæ
voluptatibus dedit i, in extremo line vitæ suæ, poenitentiam simul
et reconciliationem communionis exposcunt » ; respondet :
« tribuetur ergo cum poenitentia extrema communio : ut homines
hujusmodi vel in extremis suis, permittente Salvatore nDstro,
a perpetuo exitio vindicentur » (10).
(1) Ep. ad Canonem.
’
(2) Ep. ad Fabium Antioch., apud"Euseb. (//. E., 1. VI, c. 44).
(3) Ep. Cypriani, 75, 4. — (4) Demonstrat., Ί, n. 3 et 4 ; Journel,'n. 685.
(5) Demonst. 7, n. 11.
**
(6) Sermo 71, 4, 7 ; Journel, 1501.
(7) Lpist. 93, n. 43 : quæ annotat S. Augustinus ad verba Cypriani
de ejus successoribus rigorisinuni practicum sapientia. Cf. SS. Ambrosium
et Pacianum, supra, n. 333, 336.
(8) Can. 6. — (9) Can. 13 ; Denzinger, η. 57.
(10) Ep. ad Exup., episc. Toios., n. 2; Denzinger, 95. Cf. Cone. Arausic. 1
(a. 411), can. 3 ; Pius VI dam. prop. 38 syn. Pistor. ; Denzinger, 1538.

EXISTENTIA SAGRAM ENTI PŒNITENTIÆ

d) S. Cælestinus I (a. 428) graviter vituperat nonnullos
Episcopos, moribundis absolutionem denegantes : Agnovimus
poenitentiam morientibus denegari nec illorum desideriis annui,
qui, obitus sui tempore, hoc anima? suæ cupiunt remedio subve­
niri. Horremus, fateor, tanta? impietatis aliquem rcpcriri, ut de
Dei pietate desperet, quasi non possit ad se quovis tempore
concurrenti succurrere et periclitantem sub onere peccatorum
hominem pondere, quo se ille expediri desiderat liberare... Cum
ergo sit Dominus cordis inspector, quovis lempore non est dene­
ganda pœnitentia postulanti (1). »
e) S. Leo Magnus (a. 452) omnibus «qui, in tempore necessi­
tatis et in periculi urgentis instantia, præsidium pœnitentiæ
et mox reconciliationis implorant, nec satisfactio interdicenda
est, nec reconciliatio deneganda... Oportet unumquemque Chris­
tianum conscient ia? suæ habere judicium, ne converti ad Deum
de dfe in diem differat,... talium necessitati ita auxiliandum
est, ut et actio illis pœnitentiæ et communionis gratia, si earn
etiam amisso vocis oflicio per indicia integri sensus postulant ,
non negetur (2) ».
f) S. Gelasius (a. 495) : « .Nullum est quippe peccatum, pro
quo aut non oret Ecclesia remittendo, aut quod, data sibi
divinitus potestate, desistentibus ah eodem non possit absolvere,
vel pœnilenlibus relaxare, cui dicitur : Quæcumque dimiseritis
super terram... Quæcumque solveritis super terram, erunt
soluta et in cœlo (3). »
Hanc praxim Ecclesia? confirmat et consecrat Tridenlinum,
ubi de casuum reservatione loquens, addit : « In Ecclesia Dei
custoditum semper fuit, ut nulla sit reservatio in arliculo rnorlis,
atque ideo omnes sacerdotis quoslibet pœnitent'es a quibusvis
peccatis et censuris absolvere possunt (4). »

342. Nec obstant : a) Cone, eliberilanum 'a. circiter 300) :
V Placuit, inter eos (pii post lidem Baptismi salutaris adult a
ætate ad templum idoli idolaturus accesserit et fecerit, quod
est crimen capitale, quia est summi sceleris, placuit nec in
finem eum communionem accipere (5). »
i, Nam : 1) Canones hujus Concilii nunquam in praxim deducti
sunt ; 2) poena intelligitur de denegato Eucharistiæ sacramento,
(1) Ep. \ ad epis. provinc. Vienn. et Narbonn., Denzinger, n. 111.
(2) Ep. 108, c. 4 el 5 ; Denzinger, n. 147.
(3) De anathem. vinculo, 5 ; Denzinger, 167. Ha Slricius (a. 385), ep. 1,
n. 6, ad Himeriutn, Pesch, n. 55. — Vetus Ecclesia non negabat veniam
neque moribundis, neque relapsis imo neque clericis in graviora crimina,
lapsis, ut testantur Cone. Arausicanum /, can. 4, Synod. Tolct., xui, can. 10,
Can.. Apost., 25. Hi quidem clerici deponi debebant, non vero communione
privari. Cf. A. d’Alès, L'édit de Callisle, p. 443 sq.
(4) Sess. xiv, cap. 7 ; Denzinger, 903 ; cf. Denzinger, 153%
(5) Can. 1 el alii.

320

EXISTENT!A SACRAMENTI PŒNITENTIÆ

non de absolutione (I), ut const al ex simili declaratione Cone.
Arelatensis I (a. 311) can. 22 de apostatis « qui infirmitate
accepti petunt communionem, placuit iis non dandam com­
munionem, nisi revaluerint et egerint dignos fructus pœniten­
tiæ ».
b) Mos in Gallia olim denegandi absolutionem capite dam­
natis. — Nam hæc consuetudo erat omnino contra doctrinam el
pra.rim Ecclcshe, ul testantur nuillæ synodi (Mogunlina, a. 817,
can. 17 : \\ormatiensis, a. 868, can. 80, Triburiensis, a. 895,
can. 31, et aliæ) (2).
c) Doctrina liemur dicentis : « Si (piis (post Baptismum)
lentatus a diabolo peccaverit, unam poenitentiam habet ; sin
autem subinde peccat el poenitentiam agit, non prodest homini
ejusmodi : difficile enim vivel (3). »
Nam : 1) Etiam ibi Hermas « non negat absolute poeniten­
tiam el veniam possibilem esse recidivis, sed tantum mri/el
fori e nimis difficultatem conversionis veræ peccatoris recidivi ;
ceterum in loto opere adeo frequenter remissionem peccatorum
omnium a Deo per Ecclesiam concedi docet, ut prdpterea
a Tertulliano Pastor moechorum appellari meruerit (4) ». —
« Ad Herma* sententiam quod allinet (hæc) possunt statui :
Nemo vere pernitens excluditur a salute (Sim., vni, 6, 6).
Imo, sæpe asseritur hanc esse voluntatem Dei, ul omnes con­
vertantur et vivant ; sic vm, 2, 9 ; ix, 7, 2. Maxime omnium
periclitantur impudici el apostatae (Mand., iv, 3, 6 ; ix, 19, 1)...
Nihilominus hi, si pereant, imputent sibi perditionem suam;
nam si resipiscere voluerint, salvi erunt, quamvis ad idololatriam
usque declinaverint (ix, 21, 3, 1)... Hi tantum omni spe carent,
qui ex animo negaverint et inluereanl suie negationi (Sim., ix,
26, 5) (5). »
. »

Asserlio -’a
exercetur.

Potestas remittendi peccata actu judiciali

Probatur :
343. 1° Patet ex textibus jam allatis.
Nam « per Poeni­
tentiam jusiifiralio a Deo obtinetur ministerio sacerdotis.
qui peccata remittit ; hanc enim potestatem Christus sacerdo­
tibus contulit. Poenitentia vero non modo interna esse debet,
sed etiam exterius manifestari oportet, in primis per pecca­
ti)
prop.
(2)
(4)
(5)

Palmieri, De Pan., ed. 2, p. 99 sq. Cf. Pignataro, De discipl. pan.,
8, p 125. Cf. S. Basilius, ep. 188, c. 3 ; ep. 217, c. 3 ; Pesch, n. 56.
Apud Pesch, n. 57. — (3) Mand., iv, 3, 6 ; Journel, 87.
H. Mazzella, n. 381.
A. d’Alès, De secrnm. Peenii., p. 21 ; L'édit de Calliste, p. 97-113.

EXISTENTIA SACRAMENTI PŒNITENTIÆ

321

torum confessionem, ct dein per alia opera pœnitentialia, quæ
a sacerdote imponuntur per potestatem ligandi » (1).
2° Ceterum non desunt textus id diserte declarantes. — Ter­
tullianus ait (2) : « Ibidem etiam exhortationes, castigationes
e( censura divina. Nam et judicatur magno cum pondere, ut
apud certos de Dei conspectu, summumque futuri judicii
praejudicium est, si quis ita deliquerit ut a communicatione
orationis et conventus et omnis sancti commercii relegetur. »
S. Hilarius (3) : « Ad terrorem metus maximi, quo in præ­
sens omnes continentur, immobile severitatis apostolicæ
judicium præmisit, ut quos in terris ligarint, id est pecca­
torum modis innexos reliquerint, et quos solverint, confessione
videlicet venia? in salutem, hi apostolicæ condicione sententiae
in coelis quoque aut soluti sint aut ligati. »
S. J. Chrysostomus (4) : « Sacerdoti solium in codis colloca­
tum est, et coelestia administrandi habet potestatem. Quis
ha*c dicit ? Ipse coelorum rex : Quæcumque enim ligaveritis...
Quid cum hoc honore conferri potest ? A terra principium
judicii sumit coelum. Nam judex sedel in terra, Dominus
sequitur, et quod hic in terra judicat, hoc in supernis compro­
bat. »
S. Hieronymus (5) : Ephcopi « claves regni coelorum haben­
tes quodammodo ante judicii diem judicant ».
Constitué Apost. de Episcopo dicunt (6) : « Potestatem
habes judicandi eos qui peccarunt. Quoniam vobis Episcopis
dictum est : Quodeumque ligaveritis... Judica igitur. Episcope,
potestate fretus tanquam Deus. »
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)

Pignataro, p. 14.
De coetibus christianis, Apol., 39, apud d’Alès, De sacr. Pcen„ p. 8.
In Matth., c. 18, n. 8.
De verbis Is. : « Vidi Dominum », hom. 5, n. 1.
Ep. 14, n. 8. — (G) L. II, c. 11.

Tueol

IV.

II

322

EXISTENTIA SACIUMENTI PŒNITENTIÆ

Al IT. II

De ipso sacra II ento Pœnitentiæ
Errores.
344. a) Novatiani negant Ecclesiam habere potestatem
remittendi peccata saltem graviora. — b) Veteres Protestantes
prolitentur quidem adesse in Ecclesia ritum externum quo
intelligatur fieri remissionem peccatorum ; at hunc ritum non
esse sacramentum dicunt : timide cum Lulhcro, aperte cum
Calvino. — c) Hodierni Protestantes et Modernisée tenent Poeni­
tentiam aut non esse sacramentum aut saltem non distingui
a Baptismo vel a Baptismi memoria.

Doctrina catholica.
345. Ait Tridenlinum (1) : « Si quis dixerit, in catholica Eccle­
sia Poenitentiam non esse vere el proprie sacramentum pro fideli­
bus, quoties post Baptismum in peccata labuntur, ipsi Deo
reconciliandis, a Christo Domino nostro institutum, a. s. »
« Si quis sacramenta confundens, ipsum Baptismum Pœni­
tentiæ sacramentum esse dixerit, quasi hæc duo sacramenta
distincta non sini, atque ideo Poenitentiam non recte secundam
post naufragium tabulam appellari : a. s. ».
« Dominus aulem sacramentum Pœnitentiæ tunc præcipue
instituit, cum a mortuis excitatus insufflavit in discipulos suos,
dicens : Accipite Spiritum Sanctum : quorum remiseritis pec­
cata, remittuntur eis,_et quorum retinueritis, retenta sunt. »

Assertio la : Ritus quo in Ecclesia remittuntur peccata post
Baptismum commissa, est verum Novæ Legis sacramentum,
a Baptismo re distinctum (De fide).

Thesis, quæ ex documentis fidei certo constat, probatur :
I. — Ex Scriptura.
346. 1° Est verum N. L. sacramentum. — Sacramentum
N. L. est signum sensibile a Christo permanenler institutum
et graliæ productivum. Atqui Poenitentia est signum hujus­
modi. Ergo.
Prob. min. : a) Est signum sensibile : 1) Potestas enim
Ecclesiæ tradita debet sensibiliter exerceri, ut exigit ipsa
(1) Sess. xiv, can. 1 et 2, cap. 1 ; Denzinger, n. 911, 912, 89'* ; cf. cap. 2 ;
Denzinger, n. 895.

EXISTENTIA SACRAMENTI PŒNITENTIÆ

323

hominum natura ; 2) exercetur aclu judiciali, qui ideo exigit
tum externam tum dolorosam peccatorum manifestationem,
tum externam judicis sententiam remissivam peccati.
b) Z Christo : 1) institutum, ut constat ex verbis Evangelii :
Quæcumque alligaveritis... Quorum remiseritis (peccata)... —
2) permanente/· : ut enim latentur ipsi Protestantes, praero­
gativa; quæ sunt in ordine ad conservandam Ecclesiam, non
solis Apostolis, sed eorum successoribus a Christo collatæ
intelliguntur (1) ; insuper historice constat Ecclesiam hac
potestate semper usam esse.
c) Graliæ productivum : vere enim eo remittuntur peccata
gravia ; atqui hæc peccata sine infusione graliæ sanctificantis
deleri nequeunt, ut fuse ostenditur in tractatu De Gratia (2).
2° Est sacramentum a Baptismo distinctum. — a) Plane dis­
tinguuntur ab invicem sacramenta quorum ritus, minister,
subjeclum et significatio plane sunt diversa. Atqui in Poeni­
tentia et Baptismo differt : rilus, qui in Baptismo non habet
formam judicii ; minister, qui in Baptismo non est judex, imo
potest esse quilibet de populo, etiam infidelis; subjeclum. quod
in Baptismo ad Ecclesiam non pertinet ; significatio, nam
Baptismus significat et producit gratiam regeneralivam non
autem proprie remissivam peccati (3).
b) Confirmatur : 1) Potestas remittendi et retinendi peccata,
quæ in Poenitentia exercetur, ex se ad utrumque effectum
remissionis vel retentionis se extendit; atqui nil tale in Bap­
tismo quo nullatenus retineri possunt peccata, sed tantum
remitti et quidem consequenter ad infusionem graliæ, quam
proprie et directe significat et producit ablutio aquæ. —
2) Baptismus semel tantum confertur, dum Poenitentia pluries
repeti potest et debet. — 3) Ecclesia certo habet potestatem
remittendi peccata fidelibus. Atqui si Poenitentia non est vere
sacramentum, hæc potestas vere deest in Ecclesia, cum
fideles rursus baptizari nequeant. Ergo.
II.— Traditione.
347. 1° Equidem in prioribus sæculis : a) Poenitentia non
clare designatur sub nomine sacramenti, eo præciso sensu quo
(1) Cf. supra S. Paclan., n. 331. — (2) Vol. Ill, η. 28 sq.
(3) Cf. Trid., Sess. xiv, cap. 2 ; Denzinger, 895 ; Billot, De Pœnit.,
p. 24 et 25.

324

EXISTENTIA SACRAMENTI PŒNITENTIÆ

nunc intelligitur sacramentum (1); sed, vox «sacramentum»
de Poenitentia jam apud S. Augustinum sæpe legitur (2). —
b) Non datur explicatio theoretica et scholastica, qualis
hodie traditur, de singulis elementis hujus sacramenti.
2° At cerlissimum est Patres etiam antiquiores, hunc ritum
agnovisse et prædicasse gratiæ productivum et a Baptismo
plane distinctum, quo pœni tentos veniam peccatorum obtine­
bant per confessionem dolorosam sacerdoti factam et ipsius
sacerdotis absolutionem.

Becole testimonia jam allata :
A) Tertio sæculo et saeculis seq. —■ a) Tertullianus loquitur de
poenitentia secunda, quam exomologesifn vocat, in qua « confessio
satisfactionis consilium est » et « satisfactio confessione disponi­
tur » seu imponitur pro mensura delictorum ; porro his verbis
sat clare innuitur confessionem ad sacerdotem dirigi, præsertim
cum antea pœni tens dicitur « presbyteris advolvi » (3), et in
« De Pudicitia » expresse indicat absolutionem a sacerdote dari,
siquidem, ut Montanisla, distinguit remissibilia et irremissibilia,
sed declarat peccata (saltem remissibilia) veniam consequi
posse ab Episcopo (4).
b) Origenes (5) : « Est et septima, licet dura et laboriosa, per
poenitentiam remissio peccatorum, cum lavat peccator in
lacrymis stratum suum, et limit ei lacryme suæ panes die ac
nocte, et cum non erubescit sacerdoti Domini indicare peccatum
suum et quaerere medicinam. »
c) Clarissima sunt testimonia SS. Cypriani, Alhanas ii,
IIHarii, Ambrosii, Paciani, Chrysostomi et Augustini.
d) S. Aphraales docet (6) quod « eum qui a Satana percussus
fuit, non debet pudere delictum sua n confiteri illudque relin­
quere et poenitentiam in remedium postulare » ; « hæc superest
via sanitatem recipiendi » ; porro hæc confessio Episcopo Heri
debet et quidem secreto : « Quicumque vobis vulnus suum
detexerit, ei remedium imponite p e ütentiæ..., cumque ipsam
(inlirmitatem suam) revelaverit, nolite ea n publicare ».
B) Primo et secundo sæeulo. — a) Indirecte probatur. —■ Ex
dictis constat Ecclesiam universalem habuisse, sæc. m, Poeni­
tentiam ul verum sacramentum X. L. Atqui consensus lotius
Ecclesiæ in re dogmatica tanti inomenti est argumentum certum
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)

Vol. ΙΙΙ,ζη. 362 sq.
Cf. Galtler, De Poenit., n. 321]; Pourrat, La theol. sacram., p. 328.
De Pœn., c. 8 el 9 ; Journel, 325.
C. 2, et c. 18.
In Levit., hom. 2, n. 4 ; Journel, n. 493.
Demonstr. 7, n. 3 ; Journel, 685.

EXISTENTIA SACRAMENTI PŒNITENTIÆ

325

divinæ veritatis (1). Ergo inde ab ætate apostolica, hoc existit
sacramentum. Ceterum si talis innovatio facta fuisset initio
ni1 saeculi, non deessent signa novitatis etiam in acerbis Patrum
et Episcoporum disceptationibus.
b) Directe probatur. — Non desunt testimonia horurn sæculorum : 1) S. Clemens Romanus ait fidelibus (2) : « Vos igitur, qui
seditionis fundamenta jecistis, in obcedientia subditi estote
presbyteris, et correctionem suscipite in poenitentiam, genua
cordium vestrorum nectentes ». Porro « phrasis illa correptionem
suscipere in poenitentiam. » est solemnis sæc. m et iv apud
Origenem, Pacianuin, Ambrosium, Aphraatem, ad indicandam
objurgationem confcssarii et pœnitentiæ satisfactoriæ imposi­
tionem. Eodem sensu igitur videtur accipienda apud Clementem,
quum de eadem poenitentia pertractet, quæ in jugi Ecclesiæ usu
retinebatur (3) ».
2) Doctrina 12 Apost. (4) « In Ecclesia confiteberis peccata tua,
neque accedes ad orationem tuam in conscientia mala ». —
« Die dominica autem convenientes frangite panem et gratias
agite, postquam delicia vestra confessi estis, ut sit mundum
sacrificium vestrum. » I hec innuere videntur confessionem sacramentalem (5).
3) Notum est testimonium S. Irenæi (6) (n. 333, supra) cui
addi potest testimonium auctoris epist. 2 ad Cor., n. 8 (7) :
« Quamdiu sumus in hoc mundo, peccatorum quæ in carne
gessimus, ex toto corde poenitentiam agamus... postquam enim
e mundo exivimus, non amplius possumus ibi confiteri aut
poenitentiam agere. »
C) Argumentum cerium eruitur ex comparatione Pœnitentiæ
cum Baptismo; utrumque enim peccata remittit et gratiam
infundit, licet diverso modo.
Igitur ex Traditione certum esi Poenitentiam esse verum
sacramentum et a Baptismo re et proprie distingui.
III. — Ex rationibus convenientiae.
348. a) Ex providentia Chrisli erga fideles. —Christus instituit
sacramentum pro remittendis infidelium peccatis, nempe Bap­
tismum. Ergo congruit Christum instituisse sacramentum pro
remittendis fidelium peccatis, nempe Poenitentiam.
b) Ex ulililale tribunalis pro foro interno. —Chrislus Ecclesiæ
concessit potestatem judicandi in foro externo ; atqui ad salu­
tem immediatius et efficacius utilis est potestas judicandi in1
2345
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
p)

Vol. 1, n. 578.
Ep. ad Cor., 57, 1 ; Journel, n. 27.
Pignataro, De discipl. pœnit., cap. 2, q. 1', p. 28.
C. 4, n. 14, c. 14, n. 1 ; Journel, n. 3 et 8.
De testimonio Herme, cf. Pignataro, p. 29. —. (6) Journel, 193.
Apud H. Mazzella, De Pœn., p. 283, d.

326

EXISTENTIA SACRAMENTI PŒNITENTIÆ

foro interno quam potestas judicandi in foro externo. Ergo
congruit Christum Ecclesia1 concessisse potestatem judicandi
in foro interno (1).

Tota doctrina catholica his Codicis verbis resumitur : « In
Pœnitentiæ sacramento, per judicialem absolutionem a legi­
timo ministro impertitam, fideli rite disposito remittuntur
peccala post Baptismum commissa (2). »
Assertio 2a : Pœnitentiæ sacramentum cuilibet fideli gra­
viter lapso, necessarium est ad salutem necessitate medii in
re vel in voto ( De fide).

Probatur :

C

349. 1° Est necessarium. — Constat ex potestate relinendi. —
Secus enim hæc potestas esset absolute illusoria : quippe
frustra omnino relinerentur peccata quæ aliunde quam ex
potestate clavium remitti possent. Ergo mortalia, post Bap­
tismum commissa, non possunt remitti, nisi subjiciantur huic
sacerdotum potestati. Hinc merito Palmieri : « Effectus juri· dicus denegatae remissionis est peccatum ita manere, ut eo
manente, maneat obligatio pœnitentis se subjiciendi eidem
potestati pro consequenda remissione ; effectus vero juridicus
ipsius potestatis denegandi remissionem is est, ut hæc obli­
gatio existât statim ab admisso peccato (3). »
2° Est necessarium necessitate medii. — Ait Tridentinum :
« Est autem hoc sacramentum Pœnitentiæ, lapsis post Bap­
tismum, ad salutem necessarium, ut nondum regeneratis ipse
Baptismus (4). » Enimvero. pro graviter lapsis, non datur aliud
medium ad salutem quam ipsorum peccatorum remissio.
Atqui medium a Christo institutum, ad remittenda lethalia
post Baptismum commissa, non est nisi recursus ad potesta­
tem clavium (5) ; hæc autem potestas exercetur in solo sacra­
mento Pœnitentiæ. Ergo.
3° Necessarium in re vel in voto. — a) Sane sacramentum
Pœnitentia1 non est medium necessarium ex natura rei, sed1*45
(1) Cf. 3, q. 84, a. 1, a. 6 et a. 7. — (2) Can. 870.
(3) Palmieri, De Pœnitentia, ed. 2, p. 112 ; idem argumentum erui potest
ex promissione potestatis clavium, Van Noort, η. 121.
(4) Sess. χιν, cap. 2 ; Denzinger, 895.
(5) Cf. infra, de necessitate confessionis, n. 384 sq.

EXISTENTIA SACRAMENTI PŒNITENTLE

327

tantum ex libera L)ei inslilulione. Atqui institutio positiva
non mutat rerum naturam. Ergo, post institutum sacramentum
Pœnitentiæ, actus caritatis perfectæ et contritionis charitate
perfectæ, quæ ex nalura rei hominem statim justificant, vim
suam non amiserunt, sed de facto hanc vim exserere amplius
non valent nisi alicpio modo referantur ad hoc medium positive
a Christo institutum, ut medium proprium, et. quantum est
de se, unicum, remittendi peccata post Baptismum commissa.
Itaque, inde ab institutione hujus sacramenti, contritio
perfecta non justificat, nisi includat saltem implicite votum
sacramenti. Ouare Tridenlinum « docet... reconciliationem
(peccatoris cum Deo) ipsi contritioni, sine sacramenti voto,
quod in illa includitur, non esse adseribendam » (1). Ideo
ipsum sacramentum Pœnitentiæ est medium in re vel in voto
necessarium.
b) Pœnitentiæ sacramentum est fidelibus lapsis necessa­
rium sicut (adultis) nondum regeneralis Baptismus. Atqui
Baptismus his est necessarius necessitate medii in re vel in
voto (2). Ergo.
Hinc, in praxi, sicut post Baptismum /laminis (contritio­
nem) manet obligatio suscipiendi Baptismum aquæ ; ita
etiam, eadem ratione, post contritionem perfectam, obligati r
fidelis graviter lapsus ad se subjiciendum clavibus Ecclesiæ.
(1) Sess. xiv, cap. 4 ; Denzinger, 897.
(2) Manuale..., t. III, De Baptismo, n. 572

328

ESSENTIA SACRAMENTI PŒNITENTIÆ

CAPUT II
DE ESSENTIA SACRAMENTI PŒNITENTIÆ

Status quæstionis.
350. 1° Metaphysics consideratum, sacramentum Poeni­
tentiae, ut patet ex capite praecedenti, est sacramentum judi­
cialis absolutionis. At qmenam sit ejus essentia physica, nunc
quæritur. Jamvero omnia et singula N. L. sacramenta duplici
constant elemento essentiali, materia scilicet et forma. Ergo
idem dicendum de Poenitentia. Ouia autem,/ ut infra dicemus.V
ad Poenitentiam necessario pertinent contritio, confessio,
satisfactio et absolutio, sequitur his phy. ice constitui hoc sacra­
mentum ; sed absolutio sacerdotis, qua; juxta omnes, ultimam
praebet determinationem, jure dicitur forma, cetera ideo
vocantur materia.
2° Materia remota.
In hoc sacramento deest materia
remota ex qua constituatur ; nam in Pernitentia, sicut in
Matrimonio, totum signum sacramentale actionibus absol­
vitur ; actiones autem nec sunt materia proprie dicta, ncc
speciali indigent applicatione, qualis requiritur in materia
stricte dicta, ut est aqua et oleum (1).
Adest tantum materia circa quam versatur sacramentum (2),
qua· sunt, juxta omnes, omnia peccata post Baptismum com­
missa ; etenim : 1) peccatum originale non est voluntarium
voluntate· propria; proinde nec est materia sacramenti, nec
cadit sub virtute pœnitentiæ proprie dictæ ; 2) peccata actualia
ante Baptismum commissa non cadunt sub potestate clavium,
qua· non exercetur nisi erga fideles Ecclesiæ subditos. Hinc
Tridentinum : I loc sacramento « lapsis post Baptismum
beneficium mortis Christi applicatur » (3).
Mortalia autem nondum accusata et absoluta sunt materia
(1) 3, q. 84, a. 1 — (2) Quare sæpe dicitur eam materiam removendam
vocari debere potius quam materiam remotam.
(3) Sess. xiv, cap. 1 ; Denzlnger, 894 ; et. Codex, c. 901.

Il

ESSENTIA SACRAMENTI PŒNITENTLE

329

necessaria; venialia au terr et mortalia jan remissa, ,-unt
materia sufficiens et libera : possunt nempe sed non necessario
debent subjici potestati clavium. Hinc Codex : « Peccata post
Baptismum commissa, sive mortalia directe potestate clavium
jam remissa, sive venialia, sunt materia sufficiens sed non
necessaria, sacramenti Pœnitentiæ (1). »
3° Materia proxima. — a) Alii, ut Gulielmus Anlissiodorensis, Alexander Alensis, tenent materiam proximam esse
manus impositionem a sacerdote factam, dum absolvit pœnitentem. Ab omnibus nunc rejicitur hæc sententia.
b) Alii, ut Scolislæ, quibus accedunt Maldonatus, Ballerini,
Berardi, etc., docent lotam essentiam sacramenti in absolutione
sacerdotis consistere (2). Hæc quidem, in quantum est caere­
monia externa, materiam constituit ; forma autem dicitur et est,
in quantum habet vim significandi. Actus autem pœnitentis
nullo modo sunt partes sacramenti ; hodie generatim prædicant
Scotistæ hos actus esse dispositiones ad sacramentum necessa­
rias.
c) Sententia communior tenet 1res actus pœnitentis (contri­
tionem. confessionem et satisfactionem) esse proprie materiam
proximam hujus sacramenti. Id docent S. Thomas (3), Suarez,
Salnianlicenses, de Lugo, Bellarminus, et multi alii.
4° Forma.
Uti jam monuimus, quicumque sacramentum
Pœnitentiæ admittunt, tenent, formam ejus esse absolutionem
sacerdotis, quæ verbis « Ego te absolvo a peccatis tuis » aut
aliis æquivalentibus exprimitur.

His in genere præmissis, præmissa etiam thesi generali de
essentia sacramenti Pœnitentiæ, postea in capitibus sequen­
tibus dicemus de singulis ejus partibus.

Assertio : Tres actus pœnitentis : contritio, confessio et
satisfactio sunt materia proxima Pœnitentiæ ; forma vero :
« Ego te absolvo a peccatis tuis » ( Theolog. certum).
(1) C. 902.
(2) Scotus, In 4 Sent., dist. 14, q. 4, n. 30 ; dist. 16. q. 1, n. 7 ; Maldo­
natus, De Pœn., p. 3, th. 7 ; Ballerlni-Palmieri, De Pœnit., n 5 sq. ; Berardi,
Praxis confess., t. IV, η. 2.
(3) 3, q. 84, a. 2 ; a. t, ad 1 ; a. 3, ad 1 ; Suarez, De Pœn., disp. 18, sect. 2,
n. 2 ; De Lugo, De Pœn., disp. 12, sect. 2, n. 12 ; Bellarminus, De Pœn.,
1. I, c. 15 ; Gonet, De Pœn., disp. 1, a. 3.

330

ESSENTIA SACRAMENTI PŒNITENTIÆ

Probatur per parles :
I. — Actus pœnitentis sunt materia proxima.

351. Constat :

j

1° Ex doctrina Ecclesiæ. -— a) Cone. Florent, in Deer, ad
. Armenos : « Quartum sacramentum est Pœnitentia, cujus
quasi materia sunt actus pœnitentis, qui in tres partes distin­
guuntur (1). »
b) Tridenlinum : « Sunt autem quasi materia hujus sacra­
menti ipsius pœnitentis actus, nempe contritio, confessio et
satisfactio. Qui quatenus in pomi tente ad integritatem sacra­
menti. ad plenamquc et perfectam peccatorum remissionem
ex Dei institutione requiruntur, hac ratione Pœniienliæ partes
dicuntur (2). »
Hæc Concilia : 1) aperte docent omnia N. L·. sacramenta
constare materia el forma; 2) distincte commemorant mate­
riam et formam ceterorum sacramentorum ; atqui, quando de
Pœnitentia agunt, trçs actus pœnitentis ut quasi materiam
assignant nec aliam ultra designant ; ergo hi actus sunt vere
materia proxima hujus sacramenti.
c) Consonui Rituale Romanum (3) : « Cum autem ad illud
constituendum tria concurrant, materia, forma et minister ;
illius quidem materia remola sunt peccata, proxima vero sunt
actus pœnitentis, nempe contritio, confessio et satisfactio, λ
»
■W

Nec objiciant : Concilia, dicendo quasi materiam, satis signi­
ficant hos actus non esse vere materiam.
Nam respondet Catech. Trident. (4) : « Neque vero hi actus,
quasi materia a sancta Synodo appellantur, quia veræ materiæ
rationem non habeant, sed quia ejus generis materia non sint,
quæ extrinsecus adhibeatur : ut aqua in Baptismo, et chrisma
in Confirmatione. » ■— Ceterum in Rituali Romano nominatur
materia sine addito « quasi » et etiam in Tridentino (5).
2° Ex ratione theologica.
a) Pœnitentia est signum
sacrament ale, quo, per modum judicii, peccata dimittuntur.
Ergo iis partibus constare debet quibus constat quodlibet
(1)
(2)
(3)
(5)

Denzinger, 699.
Sess. xiv, cap. 3 ; Denzinger, n. 896 ; cf. cap. 4 ; Denzinger, 897.
Tit. Ill, c 1, n. 1. — (4) P. n, c. 5, n. 17, nota.
Sess. xiv, cap. 2 ; Denzinger, 895.

'

ESSENTIA SACRAMENTI PŒNITENTLE

331

judicium forense. Atqui judicium forense duabus essentialibus
partibus constituitur, quarum una amplectitur omnes actus
quibus crimen et causa cognitioni et determinationi judicis
subjicitur, et materia dicitur ; allero autem est ipsa sententia
judicis quæ processum ultimo complet et terminat. Ergo,
a pari, in sacramento Pomitentiæ, ocius pœnitentis quibus
causa ad judicem defertur, sunt materia, et sententia judicialis,
forma.
b) Materia proxima sacramenti genera tim dicitur elemen­
tum quod respectu alterius se habet ut quid indeterminatum
et inchoatum, determinabile et perficiendum. Atqui tres actus
pœnitentis ita se habent respectu absolutionis sacerdotis :
constituunt enim causæ actionem, judicis sententia terminan­
dam. Ergo.
N. B. : a) Nec dicant : Ili actus non sunt signum efficax
gratiæ, ergo non pertinent ad essentiam sacramenti. — Nam,
licet forma sit præcipua causa instrumentalis gratiæ, actus
ipsi pœnitentis vere ad gratiæ productionem concurrunt, non
quidem in quantum sunt actus externi, sed in quantum sunt
quædam causæ actio apud judicem per absolutionis sententiam
terminanda : sic enim vere subsunt ipsi formæ et cum absolu­
tione illud unum constituunt signum sacramentale, quod,
præter et ultra omne meritum pœnitentis, gratiam vere pro­
ducit.
b) Nec obstat quod contritio non sit sensibilis, immediate et
in se ; Iit enim mediale sensibilis, manifestata nempe per quæ­
dam signa, tanquam per effectum connaturalem, x idelicct per
actus exteriores confessionis, satisfactionis aliaque doloris
signa ; sicut et consensus in Matrimonio : hoc autem sufficit,
ut aliquid sit pars sacramenti (1).
II. — Forma hæc est : « Ego te absolvo a peccatis tuis ».

352. Condat :
1° Ex doctrina Ecclesiæ. - a) Concit. Florent, docet :
« Forma hujus sacramenti sunt verba absolutionis. qua' sacer­
dos profert, cum dicit : Ego te absolvo, etc. (2). »
b) Tridenlinum « docet... sacramenti Pœnitentiaj formam,
(1) Actus pœnitentis in quantum sunt actus virtuosi et supcrnaluraliter
meritorii, efficaciam quidem habent sed <vr opere operanlis; at sub hoc
respectu non sunt materia sacramenti, nec sacra mentali ter significant et
causant effectus Pœnitentiæ.
(2) Decret, pro Arm., Denzinger, 699.

332

ESS ENTIA S AC B A Μ ENT I I ’( Ε NI TENT I. Ε

in qua præcipuc ipsius vis sita est, in illis ministri verbis
positam esse : Ego le absolvo, etc..., quibus quidem, de Eccle­
sia? sanctæ more, preces quædam laudabiliter adjunguntur,
ad ipsius tamen forma? essentiam nequaquam spectant,
neque ad ipsius sacramenti administrationem sunt neces­
sario? » (1).
/
2° Ratione.
illa forma requiritur et sufficit qua* pro­
prium effectum sacramenti, recte, scdicet judicialiter significat.
Atqui id fit per verba « Ego te absolvo, etc... », quæ remissio­
nem peccali aperte significant ct quidem per modum judicii :
absolutio enim non intelligitur simplex remissio, sed remissio
facta huic pœnitenti, judici se subjicienti. Merito igitur
Card. Billot: « In tantum hæc verba, «ego te absolvo» sacra­
ment ali I er significant, in quantum judicialem actum consti­
tuunt. Sed ad judicialem actum non pertinent nisi ut infor­
mantia processum. I nde a primo ad ultimum, sacramentalis
significatio tribuenda est toti composito, tametsi absolutio
habeat principaliores ac potiores partes sicut ipsa formæ ratio
requirit (2). » Ergo.
Scholion. — De manus impositione (3).

353. 1° Communiter et certo tenetur hanc manus impositionem
necessarium non esse ad essentiam sacramenti. Etenim : 1) non
praescribitur a Christo ; 2) non requiritur ad significandum
effectum sacramenti, remotionem nempe peccati, qua? suffi­
cienter et diserte significatur per ipsam sententiam sacerdotis.
— Congruentissime tamen adhibetur illa manus impositio ad
indicandum gratiæ infusionem seu missionem Spiritus Sancti (4).
2° Quidquid olim putarint quidam theologi (5), certo constat
manus impositionem nunquam ab Ecclesia habitam esse ut
pariem essentialem sacramenti Pœnitentiæ (G).
(1)
(2)
(4)
(5)
(G)

Sess. xiv, cap. 3 ; Denzinger, 896.
De Pœn., th. Ill, ad 1 ; cf. 3, q. 84, a. 2 et 3. — (3) 3, q. 84, a. 4.
Manuate, t. II, De Trin., n. 215.
Thomas Waldensis, De sacr. Pœn. opera, t. II, p. 848 sq.
Cf. Galtler, in Diet, theol., art. Imposition des mains, col. 1393-1397.

DE CONTRITIONE

333

CAPUT III
DE PAHTH3US SACBAMEN'TI PŒNTTENTLE

De materia remota sacramenti Pœnitej'tia· jam modo
diximus, necnon in capite primo, ubi dc objecto potestatis
Ecclesiæ a Christo concessa·. posteaque iterum dicemus, ubi de
confessione. ; nunc ideo agendum est de materia proxima et de
forma. Porro inter actus pœnitentis, qui ad materiam sacra­
menti proximam pertinent, primum locum habet contritionis
actus. Ideo a contritione incipimus ; deinde successive loquemur
de confessione, de satisfactione, ac demum de forma seu abso­
lu tione.

A HT. I

De contritione
Dicemus : 1) de contritionis natura et necessitate; 2) de
contritione perfecta; 3) de attritione.

§ I.

Natura

et necessitas contritionis

Notio contritionis.
354. 1° Quoad nomen. — « Hoc nomen, a corporalibus
desumptum, per metaphoram ad spiritualia translatum est :
sicut enim in corporibus conteri dicitur aliquid durum quod in
minutas partes redigitur ; ita. per similitudinem, in spiritua­
libus peccatoris voluntas lapidea facta (Ez.. xi, 19) dicitur
conteri (Ps. l, 19). quando per dolorem de suis peccatis quasi
in minutas partes scinditur » (1) (Joël., n, 13).
(1 ) Galliot, n. 129.

334

DE CONTRITIONE

2° Quoad rem. — Definitur a Concilio Tridentino (1) :
« Animi dolor ac deleslalio de peccalo commisso, cum proposito
non peccandi de cetero. »
1) Animi dolor : id est lris}itia libera* voluntatis : unde
differt contritio a sensitiiiæ partis dolore, qui potest ipsius
libera* voluntatis dolorem sive comitari sive non ; et etiam
a damnatorum dolore qui est involuntarius.
2) Deleslalio : Id est odium peccali, causans supradictum
animi dolorem. Hæc ideo detestatio, ut patet, procedit ex
apprehensione malitia* peccati ejusque malorum effectuum,
sed est proprie actus (pio voluntas peccatum abominai et illud
destruere vellet, ita ut peccator sincere dicat : vellem non
peccasse. Hinc detestatio est odium circa peccatum cum
desiderio quod non fuerit commissum (2).
3) De peccato, utique quatenus est peccatum seu offensa
Dei : in hoc designatur saltem in confuso objectum formale
contritionis : unde contritio non habetur propria de pœnis,
cum non sint Dei offensivæ.
4) De peccalo commisso : et quidem ab ipso dolenle : unde
contritio non habetur proprie neque de peccato contracto,
quale est originale ; neque de peccato futuro ; neque de pec­
cato alieno. En objectum materiale contritionis, peccatum
scilicet propria voluntate factum.
5) Cum proposih) non peccandi de celero : nemo enim vere
dolere potest se aliquid fecisse, quin, virlualiler saltem, pro­
ponat hoc amplius non facere.
Hæc quidem omni contritioni conveniunt. At. in N. T., post
institutionem sacramenti Pœnitentiæ, dari nequit vera con­
tritio quæ non includat )otum saltem implicitum confitendi et
satisfaciendi. Merito igitur· S. Thomas eam delinit : « Dolor
pro peccatis assumptus, cum proposito confitendi el satisfa­
ciendi (3) » ; meritoque Tridentinum. post definitionem jam
expositam, addit : « Hic contritionis motus.... in homine post
Baptismum lapso, ita demum præparat ad remissionem pecca­
torum, si... volo præslandi reliqua conjunctus sit, quæ ad rile
suscipiendum hoc sacramentum requiruntur (4). »
tl) Sess. xrv, cap. 4 ; Denzinger, 897.
(2) Cf. De Lugo, dist. 4, sect. 2. — (3) Supp., q. 1, a. 1.
(4) Sess. xiv, cap. 4.

DE CONTRITIONE

335

Elementa contritionis.

355. 1" « Hæc autem tria, nempe animi doZor, deleslalio atque
propositum requiruntur ad contritionem, quia non destruitur
peccatum nisi detestationi seu odio habeatur ; detestatio autem
peccati causal, animi dolorem do peccato in subjecto capaci ; ad
detestationem vero et animi dolorem de peccalo sequitur,
tanquam proprietas, propositum non peccandi de cetero · ·'!).
2” Ad contritionis essenliam perlinent el dolor el deleslalio :
A. Est essentialiter deleslalio, nam contritio non est simplex
odium peccati, sed odium cum displicentia quod peccatum
commissum sit. Imo contritio est forte prius, et, ut ita dicam,
magis formaliler deleslalio quam dolor : a) quia detestatio est
causa doloris ; b) quia sola detestatio est formaliler libera et
ipsa est quæ voluntatem mutat (2). — B. Sed dolor etiam ad
essenliam contritionis perlinet ; nam : a) non potest deesse
iu subjecto capaci eo ipso quod habetur deleslalio peccali
commissi : se habet, enim aci detestationem sicut delectatio
ad amorem ; ergo quemadmodum delectatio sequitur amorem,
ita dolor necessario sequitur detestationem peccati commissi,
quod semper aliquo modo præsens manet : b) ubi deest, deest
etiam vera et plena contritio, v. g. in beatis qui peccatum certo
detestantur, at de eo non dolent.
« Hinc est cur detestatio et dolor dici possint unus morali 1er
actus, ita ut dolor sit quasi detestationis modus et contritio
definiri possit detestatio peccati dolorosa (3). »
3° Ad contritionem ceilo requiritur propositum : non requi­
ritur autem, ut videtur, propositum explicilum, quo quis,
cogitans de futuro, formaliler proponit se non amplius peccare,
sed sufficit, implicitum, quo quis, non cogitans de futuro, dolet
de præterito, virlualiler excludens omnem peccandi volunta­
tem. Etenim : a) « Poenitentia habet pro objecto sibi proprio
peccatum praeteritum, ad cujus destructionem vult operari,
media retractatione. Ergo circa praeteritum, formaliler versa­
tur pœnitentiæ actus, non autem circa futurum, nisi ex conse­
quenti, quatenus in detestatione peccati commissi, si modo
sincera sit, necessario el semper includitur voluntas aliqua non
peccandi de celero. Quapropter dolor de præterito, virtute
continens propositum pro futuro, omnia requisita habere videtur
ad formalem illum pœnitentiæ actum qui contritio nomina­
tur » (4). b) Concilium Tridentinum expresse quidem praecipit
propositum, sed non propositum expressum : dum enim ad
contritionem in sacramento exigit summum dolorem cum pro­
posito, partes ita conjungens quasi per modum unius, satis
ostendit propositum quidem requiri ; sed non distinguit, nec
(1) Gaillot, n. 129. — (2) Triden., Sess. xiv, can. 5.
(3) Galtier, De Pœn., th. iv, p. 39.
(4) Billot, De Pam., Hess, mi, p. 130.

336

DE CONTRITIONE

pra'cise explicitum illud injungit. Imo cum dicit contritionem
illam requiri quæ « voluntatem peccandi excludit » (1), sal
aperte innuit sufficere proposilum implicitum el virluale. Quia
tamen sententia de necessitate propositi explicit! probabilitate
non caret (2), in praxi, utpote tutior, sequenda est quoad sacra­
mentum Pœnitentiæ. Ceterum vix contingere potest ut perni­
tens vere contritus propositum explicitum omittat.

Qualitates contritionis.
356. Quatuor enumerantur qualitates omnis verw contri­
tionis : debet nempe contritio esse interna, supernaluralis,
universalis, et apprelialive sumina.
*
1° Interna.
Contritio, quæ est mere externa seu ficfa, non
est vera et sincera : nemo enim sincere detestatur peccatum
et de eo vere dolet, nisi voluntate sua qua fecit peccatum, illud
retractet. Ideo non sufficit dolor imaginationis et partis sensitivæ (3), nec dolor existimatus, sed omnino requiritur dolor
ex voluntate procedens, seu animi dolor ac detestatio de peccato
commisso.
2° Supernaluralis.
A. Ratione principii, ut omnes conce­
dunt. a) De fide est enim tum omnem actum salutarem esse
supernaturalem (4), tum neminem poenitere posse, sicut
oportet, ad justificationem, absque Dei gratia (0). b) Ceterum
dispositio proxima ad aliquam formam debet esse ejusdem
ordinis ac forma ad quam proxime disponit. Atqui contritio
(etiam attritio cum sacramento) est dispositio proxima ad
gratiam. Ergo contritio debet esse supernaluralis.
B. Ra­
tione moliri seu ex objecto formali, siquidem actus ex objecto
specificantur. Quare Innocentius XI hanc damnavit prop. :
« Probabile est sufficere attritionem naturalem, modo hones­
tam (6). » Evidens est ctiamconlritionemnccessario conjunctam
habere spem veniæ ; secus dolor foret desperantis, nec ordina­
retur ad gratiam sanctificantem consequendam.
3° L niversalis. saltem respectu mortalium.
Contritio
debet extendi ad omnia et singula mortalia, tum quia nullum
remitti potest sine contritione. Ium cpiia singula sine aliis
remitti non possunt., a) « Peccatum remittitur in quantum
11)
(2)
(3)
(5)
(6)

Sess. xiv, cap. 4.
S. Alph., tr et. lv, n. 450.
Matth., xv, 8 ; Joel, n, 13.— (4) Hervé, Manuale..., t. III, n. 152 sq.
Trid., sess. vi, can. 3 ; Denzinger, 813.
Denzinger, 1207.

DE CONTRITIONE

337

4

tollitur offensa Dei per gratiam, nec ullum potest remitti
sine gratia. Omne autem peccalum mortale contrariatur gratiæ
et excludit eam ; unde impossibile est quod unum peccatum
sine alio remittatur. » b) « Peccatum mortale non potest sine
vera pœnilenlia remitti, ad quam pertinet deserere peccatum in
quantum est contra Deum, quod quidem commune est omnibus
peccatis mortalibus. Ubi autem est eadem ratio, et idem effec­
tus. Unde non potest esse vere pcenitens qui de uno peccato
(mortali) pœnitet et non de alio (1). »
Hinc, vel singula mortalia detestanda sunt motivis specia­
libus dislinclis (quod non requiritur), vel omnia simul motivo
universali, v. g. quia peccatum est Deo injuriosum, aut gehenna
puniendum aut animam deturpans, etc. : tale enim motivum
ad omnia peccata saltem virlualiler se extendit et ab omnibus
affectum avertit, etiamsi actu de singulis non cogitetur.
Dixi : sallem respectu mortalium. I num enim veniale potest
remitti sine aliis, quia venialia nec destruunt amicitiam Dei,
nec nos separant ab ultimo line, nec habitui sed fervori tantum
caritatis contrariantur. Proinde si quis dolet de uno veniali
tantum propter ejus specialem malitiam, sine dubio non dolet
de celeris, m quibus hæc malitia non invenitur (2).
4° Apprelialive summa.
Appretiative summa est ea
contritio, qua quis inlelleclu suo judicat peccatum mortale
esse maximum omnium malorum ac proinde, voluntate sua,
peccatum magis aversatur quam quodeumque aliud malum.
Talis autem contritio practice habetur quoties homo absolute
sibi proponit in posterum vitare omne peccatum mortale.
Hæc itaque contritio positive excludit omnem voluntatem
peccandi, ut exigit Tridenlinum (3), seu continet, saltem
virlualiler. propositum universale non peccandi de cetero.
Contritio debet esse apprelialive sumina, a) Nisi enim pecca­
tum detestetur uti est., nempe ut summum malum, peccator ita
dispositus est ut, ad vitandum aliquod malum, quod ut majus
peccato haberet, peccatum committeret ; ergo ejus contritio
non excludit omnem voluntatem peccandi, b) Frustra tamen et
imprudenter institueretur comparatio inter mala sensibilia et
ipsum peccatum : 1) quia id nullo modo requiritur nec praeci(1) Gabier, n. 47 ; cf. 3, q. 86, a. 3.
(2) Cf. Suarez, disp. 3, sect. 8.
(3) Sess. xiv, cap. 4 ; Denzinger, 897 ; Van Noort, n. 46.

338

DE CONTRITIONE

pilar; 2) quia id utile non est, nam mala sensibilia vivide
proposita vehementer afficiunt appetitum, rationem pertur­
bant) et volunt atom trahere possunt in novum periculum,
consentiendi peccato (1).
Nccessc autem non est ut contritio sit intensive summa, ul
fusius dicemus ubi de contritione perfecta. Nam, licet eo
perfectior sit contritio quo sit intensior, quo scilicet majori
conatu ct vehementia voluntas (2) aversatur peccatum, nihi­
lominus. qualiscumque fuerit hæc intensio, vera adest con­
tritio, statim ac pœnitens detestatur peccatum ut offensam
Dei seu ut summum malum.
Asserlio : Actus
contritionis est adultis omnino necessarius
9
ad remissionem peccatorum ; contritio per se debet esse for­
malis, per accidens sufficit virtualis.

Probatur thesis :
I. — Actus contritionis est adultis omnino necessarius ad
remissionem peccatorum (De fide).
357. 1° Constat ex Tridenlino (3) : « Fuit autem quovis
tempore ad impetrandam veniam peccatorum hic contritionis
motus necessarius ». - « Disponuntur autem ad ipsam justi­
tiam... dum peccatores se esse intelligentes,... moventur
adversus peccata per odium aliquod et detestationem ».
2° Constat ex Scriptura.
A) Salus contritioni promittitur :
a) In 1'. T. : « Convertimini ad me, et convertar ad vos » ;
« Convertimini et agile poenitentiam ab omnibus iniquitatibus
vestris, et non erit vobis in ruinam iniquitas » ; « Si impius
egerit pœniienliam ab omnibus peccatis suis, vita vivet et non
morietur ». [Zach., i, 3 ; Ezech., xvm, 30 ; Jer., xvn, 8] (4).
b) In N. T. : « Poenitemini et convertimini, ut deleantur
peccata vestra » (Act., m, 19 sq.) Porro hæc dicuntur post
institutionem sacramenti. Cf. Act., n, 38.
(1) Suarez, disp. 20, sect. 4, η. 22, 24-25, sect. 5, η. 7 sq. ; Galtler, η. 405 bis;
Supp., q. 3, a. 1, ad 4 ; a. 3, ad 2.
(2) Non agitur enim de dolore sensibili, qui a fortiori non requiritur.
Ratio est quia : 1) multum pendet a naturali dispositione ; 2) sæpe non est
in nostra potestate ; 3) imo potest esse signum fallax et mendosum.
(3) Se s. \iv, cap. 4 ; Sess. vi, cap. 6 ; Eenzinger, n. 897 et 798; cf. Sess.
xn, cap. 2.
(4) Cf. Joël., π, 12 sq. ; Eccli., n, 22.

DE CONTRITIONE

339

B) Sine poenitentia non speratur renia peccatorum : < Nisi
pœniienliam habueritis, omnes similiter peribitis.... si poeni­
tentiam non egeritis, omnes similiter peribitis. » (Luc., xm.
3-5.)
3° Constat ex Patribus.
Patres integros sermones et libros
habent de necessitate pœnitentiæ et contritionis, v. g. S. Jus­
tinus : Dialog, n. 141 ; Tertullianus : De Pœnit. ; S. Ambro­
sius : De Poen. ; S. Chrysostomus : novem hom. de Pœnit. ;
S. Augustinus : Sermones 351 et 352. Sint inter eos : S. Cy­
prianus : « Agite poenitentiam plenam, dolentis ac lamen­
tantis animi probate mæstitiam (1). » — « Oui sic Deo satis­
fecerit, qui poenitentia facti sui. qui pudore delicti plus et
virtutis et fidei de ipso lapsus sui dolore conceperit, exauditus
et adjutus a Domino, quam contristaverat nuper lætam
faciet Ecclesiam nec solam jam Dei veniam merebitur‘sed
coronam (2). »
S. Ambrosius : « Peccatum non tollitur nisi lacrymis et
pernitentia. Non angelus potest nec archangehis. Dominus
ipse, qui solus potest dicere : Ego vobiscum sum. si peccave­
rimus, nisi pœniienliam deferent i bus non relaxat » (3).
S. Gregorius Magnus : « Ventura ira est animadversio
ultionis extremæ, quam tunc fugere peccator non valet, qui
nunc ad lamenta pœnitentiæ non recurrit (4). »
4° Constat ex ratione. ■-t Peccatum est injuria Deo illata.
Atqui rectus ordo postulat ut qui injuriam irrogavit, si velit
veniam consequi, offensam a se commissam retractet: hæc
autem retractatio apud Deum necessario incipit a dolore
cordis seu contritione. Ergo.
358. Scholion. Hæc autem necessitas est : a) Necessitas
medii : Contritio enim est 1) necessaria quovis tempore, ad
remissionem peccati, etiam ante omnem legem positivam hac
de re conditam ; 2) ita ad veniam peccatorum necessaria est ut,
sine ea, hæc obtineri nequeat.
b) Necessitas praecepti : 1) quia ad salutem absolute necessaria
est, certe fuit a I )co præcepta ; 2) præceptum clare manifestatur
in Scriptura : « Poenitentiam agite » (5) ; 3) singuli peccatores,
hoc præcepto tenentur, ex justitia, ut reparent injuriam Deo
illatam ; ex caritate erga seipsos, ut sibi viam praeparent salutis.
(1) De lapsis, 32 ; Journel, n. 554. — (2) De lapsis, 36 ; Kirch, 233.
(3) Ep. 51, n. 11, apud Pesch, n. 107.
(4) In Evang., 1. 1, hom. 20, n. 7. — (5) Matth., iv, 17 ; Aci., n, 38.

340

DE CONTRITIONE

4' Quandonam vero obliget hoc præceptum? Obligat certe in
articulo mortis; at, præter hoc tempus, nequit dici exacte
quando urget ; in praxi non est inquietandus peccator qui
satisfacit præcepto Ecclesiæ de annua confessione.
II. - Contritio per se debet esse formalis ; per accidens
sufficit virtualis (Theol. certum).
359. Contritio formalis est formalis seu explicitas actis
detestationis el doloris de peccato commisso ; contritio uirhialis
intclligitur actus carilalis perfeclæ, quo Deus super omnia
diligitur, absque ulla formali detestatione peccati ct absque
formali proposito non peccandi de cetero.
a) Per se requiritur conlrilio formalis. — Id sequitur ex
ipsa contritionis nalura ct ex prima paite thesis praecedentis :
sine detestatione enim peccati non datur neque vera hominis
conversio ad Deum neque reparatio ordinis divini læsi.
b) Per accidens su/ficil conlrilio virlualis.
1) Actus cari­
tatis juxta omnes, certo justificat hominem, etiamsi peccator
nil cogitet de peccatis ; ergo de facto tunc remittitur peccatum
sine formali detestatione.
2) Justificat autem caritas, quia virlualiler continet detes­
tationem peccati. Etenim (pii diligit Deum super omnia, ita
animo dispositus est ut, si peccata cogitaret, ea detestaretur
et removeret ; ergo jam implicite vult detestari peccata sua
et sic perfecte a peccato avertitur et ad Deum plene conver­
titur.

Hinc, prout est dispositio ad justificationem, contritio neces­
saria est in re aut in volo, et contritio in volo extra sacramentum
Pœnitentiæ plane sufficit ad justificandum peccatorem ; sed ad
recipiendum sacramentum Pœnitentiæ omnino requiritur con­
tritio formalis, quai sola est pars materiae sacramenti seu, ut
aiunt Concilia, « quasi materia ».
Divisio contritionis.
359a. Tridentinum (1) duplicem distinguit contritionem :
1) perfectam, qua* elicitur ex motivo carilalis et quam propterea Tridentinum vocat caritate perfectam ; 2) imperfectam.
qua* (dirilio dicitur, et ex motivo supernatural! minus perfecto
concipitur, v. g. ex turpitudine peccati vel ex gehennæ et
poenarum metu.
(1) Sess. xiv, cap. 4 ; Denzinger, 897.

DE CONTRITIONE

341

§ II. — De contritione perfe,cta

Notio contritionis perfectæ.
360. Contritio perfecta. ita vocatur : 1) non quia graduum
intensi late constat, sed 2) quia perfectiori motivo innititur,
motivo nempe carilalis : detestatur quippe peccatum super
omnia mala, quia est offensa Dei summe boni in se et super
omnia amabilis. Quapropter, dum ex perfecta in Deum caritate,
qua*, proprie dicitur amor amicitia*, procedit, tanta* virtutis
est ut ipsa, etiam extra sacramentum, justificationem conferat,
si sacramenti voto jungatur.
In praxi. contritio perfecta sæpc dicitur simpliciter conlrilio.
et imperfecta vocatur attritio (1).

Errores et opiniones.
361. a) Alii, ut Protestantes, tenent contritionem, si qua exsis­
tat, non disponere sed consequi ad justificationem.
b) Alii, ut Eslius (2), volunt contritionem perfectam non
semper justificare, sed tantum in casu necessitatis, v. g. in
articulo mortis, si pœnitens reconciliari nequeat, aut baptizari
catechumenus. Ita etiam Baius, Jansenius et alii.
c) Alii contendunt solam contritionem intensam ad justifica­
tionem sufficere extra sacramentum, saltem in casu necessitatis,
juxta omnes: in solo casu necessitatis, juxta Estium et Baium (3).
Insuper alii requirunt contritionem absolute el summe inten­
sam (4), alii comparative summam, ita ut homo vehementius
dolcat de peccato quam de quolibet alio malo (5) ; alii inten­
sam in certo gradu (6), alii denique contritionem, quæ aliquo
saltem tempore perdurat (7).
d) Alii putant ad justificationem extra sacramentum sufficere
non solam contritionem quæ ex motivo caritatis procedit, sed
omnem contritionem, quæ innititur in motivo quocumque, ad
Deum proxime spectante, v. g. ex motivo religionis, obedientiæ,
gratitudinis, etc..., quia, aiunt, his motivis vere detestamur
(1) Cf. Suppl., q. 1, a. 2, ad 2.
(2) 7n 4, dist. 17, § 2.
5
I
(3) Prop. 71 ; Denzinger, 1071. — (4) Hadrianus, in 4, De Pœn., q 2.
(5) Petrus Soto, De Inst. sacerd., lect. 14 et 15.
(6) Christianus Lupus (γ 1685) : Disseri, dogrn., de contrit, et attrit.,
cap. 7 ; Juenin (γ 1707), De Pœn., q. 4, c. 4, n. 1 ; Berti (γ 1766), De Theol.,
discipl., 1. XXXIV, C.6, n. 19; Gazzanlga (γ 1799), De Pœn., disp. 6, c. 5,
prop. 1, cap. 7, a. 3. Cf. Pesch, n. 137.
(7) Cf. Suarez, disp. 4, sect. 5, n. 3.

342

DE CONTBITIONE

peccatum tanquam offensam Dei, ejus juribus et voluntail
oppositam (1 ).
Doctrina catholica.
362. 1° Contritio carilate perfecta justificat. — a) Trident.
ait : « Docet præterea (sancta Synodus), etsi contritionem hanc
aliquando caritate perfectam esse contingat, hominemque Deo
reconciliare, priusquam hoc sacramentum actu suscipiatur,
ipsam nihilominus reconciliationem ipsi contritioni sine sacra­
menti voto, quod in illa includitur, non esse adseribendam (2). »
b) Damnatæ sunt prop. Baii 31, 33, 70, 71 (3), quibus affir­
mabat : 1) actum caritatis perfectæ posse esse sine remissione
peccatorum, posse consistere cum reatu æternæ damnationis ;
2) « per contritionem etiam cum caritate perfecta et cum voto
suscipiendi sacramentum conjunctam, non remitti crimen,
extra casum necessitatis aut martyrii, sine actuali susceptione
sacramenti » (4).
2° Omnis contritio perfecta certo justificat, quæ est appretialive summa, quin requiratur gradus intensitatis aut aliqua
duratio. — Est doctrina communis et cerla, quæ ex documentis
modo recitatis facile deducitur.
3° Saltem probabilior dicenda est sententia quæ tenet solani
justificare contritionem quæ motivo perfectæ carilalis innititur.

Asserlio : Omnis et sola contritio ex motivo perfectæ can­
tatis, peccatorem Deo reconciliat ante Pœnitentiæ sacramen­
tum in re susceptum.
Probatur per paries :
I. — Contritio, caritate perfecta, ante sacramentum justificat
( Theol. certum).
363. 1° Constat ex documenlis Ecclesiæ. modo allegatis.
2° Constat ex Scriptura. - a) Prov., vm, 17 : « Ego diligentes
me diligo. » - Joan., xiv, 21-23 : « Oui diligit me, diligetur a
Patre meo. el ego diligam cum, et manifestabo ei meipsum...
Si quis diligil me. sermonem meum servabit, et Pater meus
diliget eum, et ad eum veniemus et mansionem apud eum
faciemus. » — I Joan., iv, 7. 16 : « Omnis qui diligil (propter
(1) Ita quidam Scotistæ, ut Brancatus, De Pœn., disp. 8, a. 2T; Minges,
Comp, theol., dogm. specialis t. Ill, p. 130 sq. ; De Lugo, disp. 5, sect. 1,
n. 4 sq. ; cf. Galtler, n. 73.
.
(2) Sess. xiv, cap. 4 ; Denzinger, 898.
(3) Denzinger, 1031 sq., 1070 sq.
(4) Prop. 71 ; Denzinger, 1071.

DE CONTRITIONE

343

Deum), c’.r Deo natus et cognoscit Deum... Deus caritas est ;
et qui manet in caritate, in Deo manet, et Deus in eo (1). »
Hinc in Scripturis simpliciter et absolute actui caritatis
promittitur amicilia Dei, cum qua necessario conjungitur
peccatorum remissio. Ai qui, ut i jam diximus, actus caritatis
perfectæ, a peccatore elicitus, necessario continet actum con­
tritionis perfecta*. Ergo contritio perfecta ex motivo caritatis,
certo justificat.
b) Ceterum, id aperte docet V. Testamentum : « (’unique
quicsieris ibi Dominum Deum tuum, invenies eum ; si tamen
luto corde quæsieris, et tota tribulatione animæ tua* (2) ».
Sed si contritio perfecta in V. T. immediate et infallibiliter
peccatores justificabat, profecto id valet etiam in A'. T.. cum
lex nova efficaciam non abstulerit mediis antiquis sanctifica­
tionis, sed tantum addiderit necessarium ordinem ad sacra­
menta. Quare Tridenlinum asserit contritionem non justificare
sine voto sacramenti, explicilo utique aut implicito. juxta
principia alibi tradita (3).

3° Coastal ex Patribus. — a) Patres expresse docent caritatem
perfectam, ex vi propria, omnia peccata expellere et inzamici­
tiam Dei transferre.
Ita S. Clemens Rom. : « Caritas nos Deo adglutinat, caritas
peccatorum multitudinem tegit ;... in caritate omnes Dei electi
sunt perfecti, sine caritate nihil Teo acceptum est (4). » —
Origenes : « Sexta quoque fit remissio per abundantiam carita­
tis (5). » — S. Joannes Chrysost. : « Sicut ignis, in silvam ingres­
sus, omnia purgare solet, sic caritatis fervor, quocumque inci­
derit, omnia tollit atque excindil... Ubi caritas est, omnia sublata
sunt mala (6). » — S. Augustinus : « Si quis in corde suo inve­
nerit caritatem fraternam, securus sit, quia transiit a morte
ad vitam, jam in dextra est (7). » — S. Petrus Chrysologus :
« λ ide ne desperes, homo, remansit tibi unde piissimo satisfacias
creditori. Absolvi vis ? Ama. Caritas cooperiet multitudinem
peccatorum. Negationis crimine quid pejus ? Et tamen Petrus
amore solo valuit hoc delere (8). »
b) Patres idem implicite praedicant quando fidenter declarant
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)
(8)

Cf. in, 9-10.
Deut., iv, 29. Cf. Ezech., xvm, 21 ; xxxu, 12 ; Zach., i, 3.
Vol. Ill, De Bapt., η. 566.
Epist. ad Cor., 49, 2 ; Journel, 26.
.
In Levit., horn. 2, 4 ; Journel, n. 493.
In II Tim., hom. 7, n. 3.
In I Joan., tract. 5, n. 10 ; apud Pesch, n. 129.
Serm. 94 ; Journel, 2176.

3U

DE CONTRITIONE

catechumenos adultos salvari posse, absque Baptismo re
suscepto, per actum caritatis perfectae (1).
4° Ratione congruentiae. — Sicut per peccatum amicitia
divina ideo amittitur, quia homo a Deo line ultimo sesc totaliter
avertit, ila hanc amicitiam per actum caritatis aut contritionis
perfectae restitui convenit, quia isto actu homo, modo quo
possit perfectissimo, et peccatum abjicit et ad Deum sese con­
vertit. Supposito ideo hoc Providentiæ ordine, in quo Deus
« homini facienti quod in se est non denegat gratiam », divinæ
misericordiae et sapientiae omnino convenit homini contrito
gratiam et justificationem infundi (2).

II. — Omnis contritio perfecta extra sacramentum justificat
(Doctrina communis).

Equidem :
1° Nullum gradum intensitatis requirunt :
364. A) Documenta Ecclesiae : 1) Tridentinum simpliciter
docet contritionem, caritate perfectam, extra sacramentum
justificare, quin ullum dicat verbum de intensitate. — 2) Baius
damnatus est, quia dicebat veram caritatem... posse esse sine
remissione peccatorum seu non semper esse conjunctam cum
remissione peccatorum (3). Atqui omnis caritas, cujuscumque
sit gradus, est vera caritas. Ergo omnis contritio, ex caritate
concepta, certo peccata remittit. — 3) Catechism. Hom., utique
dicit, ut peccata contritione deleantur, requiri « contritionem
adeo vehementem, acrem, intensam, ut doloris acerbitas cum
scelerum magnitudine æquari conferrique possit » (4), sed id
intelligit non de intensitate gradus, sed de dolore voluntatis
appretiative summo. — Alibi enim ait (5) : « Quanquam si id
minus consequi nobis liceat, ut perfecta sij. vera tamen et
efficax contritio esse potest : sæpe enim usu venit ut quæ sen­
sibus subjecta sunt, magis quam spiritualia nos afficiant.
Quare nonnulli interdum majorem ex liliorum obitu, quam ex
peccati turpitudine doloris sensum capiunt. »
B) Scripturae. — Provocant adversarii : a) Ad verba Chrisli
praecipientis J eum esse diligendum ex loto corde, ex lota mente,
ex tota anima, ex lota virtute (Matth., xxn, 37 et loca parait).
Atqui hæc verba : 1) enuntiant summam perfectionis acquirendæ,
scilicet ad quam tendere debeat homo, etiam minimum pecca­
tum vitando, si possit, non autem conditionem necessariam
nd justificationem ; 2) plane intelliguntur de amore Dei appre(1)
(2)
(3)
(5)

Cf. vol. Ill, De Bapt., η. 570.
Vol. Ill, De Gratia, n. 239.
Denzinger, 1031, 1032, 1033. — (4) P. 2, c. 5, n. 46.
N. 37.

DE CONTRITIONE

tialive summo, quatenus nemo diligendus est propter se, nisi
solus Deus, cetera propter Deum (1).
b) Ad verba ('.hristi dicentis mulieri peccatrici remissa esse
peccata multa, quia dilexit mullum (Luc., vu, 47). Sed hæc
ostendunt hanc mulierem summe cl intensive el appretiative
reapse dilexisse, non autem intensam dilectionem ad remissio­
nem peccatorum simpliciter requiri.
C) Halio. — Nam : 1) Intensitas absolute summa dari non
pol est, siquidem gradus intensior semper excogitari potest.
2) Intensitas etiam relative summa exigi nequit, cum non sit
in potestate hominis, nisi ex specialissimo gratiæ dono : natu­
raliter enim mala sensibilia vehementius nos commovent quam
invisibilia et æterna. 3) Ceterum omnis contritio, quæ ex motivo
perfectae caritatis procedit, vere odit peccatum ut summum
omnium malum, ideoque perfecte hominem ad Deum convertit.
Atqui ad substantiam justificationis nil amplius requiritur, uti
jam diximus. Ergo.
2° Nullam actus durationem requirunt :
365. A) Scripluræ, quæ pœnitentibus veniam absque mora
temporis promittunt (2) ; namque slatim ac peccator ad Deum
sesc convertit, ei remittitur peccatum, quemadmodum, statim
ac peccatum grave committit, gratia privatur.
B) Paires qui, licet diuturnam poenitentiam non raro urgeant,
ultro tamen profitentur poenitentiam fructum habere non tam
ex duralione actus quam ex ipsis animæ dispositionibus (3).
C) Halio theologica. — Certe ad efformandum actum con­
tritionis, aliqua temporis duratio requiritur, sed effectum
sortitur contritio slatim ac e/formata exsistit in anima. Contritio
enim justificat peccatorem, quia caritate perficitur. Atqui
caritate perficitur eo ipso quod ex motivo caritatis concipitur.
Quare : 1) S. Thomas : « Quantumcumque parvus sit dolor,
dummodo ad contritionis rationem sufficiat (pertingat), omnem
culpam delet » (4), et « homo in primo instanti veræ pœnitentiæ
remissionem consequitur peccatorum (5). « — 2) Bellarminus :
« Non requiritur certus gradus intensionis neque mora ulla
temporis ad veram contritionem (G). »
III.
Sola contritio, caritate perfecta, extra sacramentum
justificat (Probabilius).
366. a) Constat ex communi Eeclesiæ prædicalione, tum in
catpchismis, Ium in sermonibus ad populum.
(1) 2-2, q. 44, a 5.
(2) Ezech., xviii, 21, 24, 26, 27 ; xxxm, 12.
(3) Ita SS. Chrysostomus, Augustinus, et alii, apud Galtier, n. 85.
(4) Suppi., q. 5, a. 3, 0 et ad 1. — (5) 3, q. 84, a. 8, ad 1.
(6) De Pœn., 1. II, c. 11, prop. 4 ; Idem sentiunt S. Bonaventura, in 4,
dist. 16, p. 1, a. 2, q. 1 ; Suarez, disp. 4, sect. 4, n. 9 ; De Lugo, disp. 2,
sect. 7, n. 84.

346

DE CONTRITIONE

b) Constat ex Tridenlino. — 1) Tridenlinum enim (1), ab
attritione quæ nonnisi in sacramento Pœnitentiæ et cum
sacramento actu suscepto sufficit ad justificationem, nullam
aliam distinguit contritionem nisi illam quæ carilale perficitur
ac proinde extra sacramentum peccatorem justificat. 2) Imo
inter motiva at tritionis enumerat etiam motivum spei. Atqui
si contritio, etiam concepta ex molivo spei, quæ post caritatem
est virtus nobilissima, non justificat, a fortiori non sufficit, si
ex motivo aliarum virtutum perficitur.
c) Conslal ex Seriplura. — Scriptura remissionem peccato­
rum non attribuit nisi conversioni totius cordis ad Deum ; atqui
conversio totius cordis ad Deum non habetur nisi in (el ex)
carilale, in qua sola Deus propter se amatur. Ergo (2).
367. Scholion. — Conlrilio esi ultima dispositio ad jusli/icalionem. — Sane unica formalis causa nostræ justificationis est
ipsa et sola gratia sanctificans (3). Sed ipsa contritione, homo
vere præparatur et proxime disponitur ad gratiam peccatorum
remissivam. « Unde relinquitur, ait S. Thomas, quod in ipsa
voluntate sit (vi contritionis) appropinquare Deo per affectum
et desiderium, et ordinari ad gratiam per remotionem impedi­
menti, quod quidem est peccatum (4). »
2° Conlrilio de congruo meretur gratiam justificationis. — ·
Omnino enim congruum est homini contrito qui, scilicet, quan­
tum in se est, perfecte detestatur peccatum et ad Deum finem
ultimum supernaturalem plene convertitur, Deus restituat
amicitiam suam, eo magis quod « facienti quod in se est Deus
non denegat gratiam ».
3° Attamen qui justificatus est per contritionem perfectam,
adhuc tenetur peccala sua clavibus subjicere, tum quia, in ordine
præsenti, propter institutionem Christi, peccatoris reconciliatio
non adseribitur ipsi contritioni, sine sacramenti volo, quod in illa
includitur (n. 349), tum quia pœnitens debet exhibere Deo
satisfactionem secundum judicium ministri absolventis. Hinc
merito damnata est prop. seq. \V iclefi : « Si homo fuerit debite
contritus,omnis confessio exterior est sibisuperilua et inutilis» (5).
(1)
(2)
(3)
(4)
a. 8 ;
(5)

Sess. xiv, cap. 4 ; Denzinger, 897.
Cf. Galtler, n. 75.
Trident., Sess. vi, c. 7 ; Hervé, vol. Ill, De Gratia, η. 32 et 46.
J η 4, dist. 4, q. 1, a. 2, sol. 2 ; Hervé, De Gratia, n. 76 ; cf. 2-2, q. 17,
q. 23, a. 6 ; q. 26, a. 3, ad 3 ; q. 28; a. 1, ad 3.
Denzinger, 587.

DE ATTRITIONE

347

§ III. — De Attritione
Notio accuratior et divisio attritionis.
368. Attritio est omnis contritio quæ concipitur ex alio
quolibet molivo supernatural^ quod non est caritas.
Multa quidem dari possunt motiva attritionis, diversa nempe
secundum diversa bona quibus opponi potest peccatum, v. g.
motivum ingratitudinis erga Deum, motivum injustitia,
motivum desiderii æternæ beatitudinis.
Quia
vero
omne
✓
bonum, præter bonum increalum, quod est caritatis motivum,
non est nisi bonum, creatum aut honeslum aut delectabile.
omnia motiva attritionis facile reducuntur, sive directe sive
• indirecte, aut ad lurpiludinem peccali (amissionem boni
honesti) aut ad melum pœnæ a Deo inflictæ (amissionem boni
delectabilis).
Quare merito dicit Tridenlinum attritionem communiter
concipi vel ex turpitudinis peccali consideratione, vel ex
gehennæ et pœnarum metu.
1° Jamvero turpitudo peccati intelligitur, ut patet ex dictis,
ea tantum qua peccatum opponitur regulae morum et virtutibus.
quæ aut Deum non attingunt, ut patientia, humilitas, tempe­
rantia, aut ad Deum spectant, sed vel movent ad Deo redden­
dum aliquid ei debitum, ut religio, obedientia. gratitudo. etc.,
vel Deum attingunt non ut bonum in se et propter se. sed ut
bonum propter nos, ut amor concupiscentiæ (1).
2° Gehennæ nomine intelligitur pœna ælerna. sumpta tum
adaequate, prout, poenam damni et sensus amplectitur, tum
inadæquale, prout designat solam pomam sensus a Deo infli­
gendam. Pœnæ autem, prout a Gehenna distinguuntur, sunt
pœnæ temporales, qua· sive in Purgatorio sive in terris a Deo.
non autem a judice humano, in poenam peccati infliguntur (2).
3° Hæc attritio ex metu concepta, seu attritio formidolosa
vocatur etiam servitis, quia servi moveri solent ex limore
pernarum domini, dum filii potius ex amore (3) operantur. —
(1) Galtler, n. 73, 74 ; Billot, th. 14, § 1.
(2) De Lugo, disp. 5, sect. 9, η. 137 sq.
(3) Si odio habent peccatum ex timore culpæ seu displicentia) quæ Deo
per peccatum causatur, est timor filialis seu castus, qui ad amorem bene­
volenti® (arnicitiæ) reducitur. Cf. 2-2, q. 19, a. 2.

348

DE ATTRITIONE

Attritio autem servilis est vel serviliter servilis, si peccator
excludit solum actum peccati et non affectum, seu detestatur
poenam peccati at non peccatum et vellet peccare, si posset
impune ; vel simpliciter servilis, si excludit el actum el affectum
peccati, seu odio habet ipsam culpam praeter poenam ipsi
debitam : ultima attritio, ut patet, sola est bona.
Dicemus : a) de honestate attritionis formidolosae ; b) de ejus
sufficientia ad justificationem in sacramento Pœnitentiæ ;
c) de ejus sufficientia ad recipiendum sacramentum.
I. — De honestate at Titionis

Errores.
f; 369. a) Protestantes antiqui, cum Luthero (1) dicunt attritio­
nem ex metu conceptam esse malam, noxiam, facere hominem
hypocritam, imo magis peccatorem (2). Fere idem sentiunt
recenliorcs Protestantes qui, teste Harnack (3), docent eam
inducere simpliciter ruinam religionis et nioralitatis.
b) Janscnislæ, Quesnellenses et Pistorienses idem tenent :
Attritio ex timore gehennæ orta non est motus bonus et supernaturalis : nullam enim habet in se bonitatem et utilitatem;
imo facit hominem reum coram Deo (4).
c) Juxta Conlritionistas, attritio formidolosa est honesta et
utilis, sed non tollit affectum implicitum ad peccatum (5).

Doctrina catholica.
370. a) Concilium Tridenlinum (6) : « Si quis dixerit eam
contritionem quæ paratur per discussionem, collectionem et
detestationem peccatorum, qua quis recogitat annos suos in
amaritudine animæ suæ, ponderando peccatorum suorum
gravitatem, multitudinem, foeditatem, amissionem æternæ
beatiludinis et æternæ damnationis incursum cum proposito
melioris vilæ.non esse verum et utilem dolorem, nec praeparare
ad gratiam, sed facere hominem hypocritam et magis pecca­
torem, a. s. ». — « Si quis dixerit, gehennæ metum, per quem ad
misericordiam I )ei de peccatis dolendo confugimus vel a pec­
cando abstinemus, peccatum esse, aut peccatores pejores facere,
a. s. » — ■ Illam vero contritionem imperfectam, quæ attritio
dicitur, quoniam vel ex turpitudinis peccati consideratione vel
ex gehennæ et pœnarum metu communiter concipitur, si volan­
ti) Semi. 2 de Pœnil., an. 1518.
(2) Trid., Sess. xiv, cap. 4 et can. 5 ; Denzinger, 898 et 915.
(3) Dogrnengeschichte, t. III, ed. 4, p. 593 sq.
(4) Denzinger, 1304, 1305, 1410, 1525. — (5) Cf. Galtler, n. 100.
(G) Sess. xiv, can. 5 ; Sess. vi, can. 8 ; Sess. xiv, cap. 4 ; Denzinger,
915, 818, 898.

DE ATTRITIONE

349

tatem peccandi excludat cum spe veniæ, declarat non solurn non
facere hominem hypocritam et magis peccatorem, verum etiam
donum Dei esse et Spiritus Sancti impulsum, non adhuc quidem
inhabitantis, sed tantum moventis, quo pœnitens adjutus viam
sibi ad justitiam parat. Et quamvis sine sacramento pœni­
tentiæ per se ad justificationem perducere peccatorem nequeat,
tamen eum ad Dei gratiam in sacramento pœnitentiæ impe­
trandam disponit »
b) Errorem Luther i damnavit Leo X ; errorem Jansenii,
Alexander VIII ; errorem Ouesnelli, Clemens XI ; errorem
P islor i en sium Pius VI ( 1 ).

Assertio : Attritio concepta ex metu gehennæ et poe narum
est actus honestus et utilis, dummodo voluntatem peccandi
excludat cum spe veniæ ( De fide).
Sensus thesis.
371. a) Agitur de attritione simpliciter servili, cum attritio
serviliter servilis vere mala dici debeat.
b) Attritio ex metu est omnium infima; quæ ergo de ejus
honestate d:ccntur, a fort iori applicari possunt ceteris attritio­
num generibus.
c) Tridenlinum omnino supponit hanc attritionem excludere
posse omnem voluntatem peccandi ; dicit enim : « per gehennæ
metum a peccato abstineri » et attritionem « si voluntatem
peccandi excludat cum spe veniæ... verum donum Dei esse
Id adeo verum est quod per hæc verba ultima Concilium repro­
bat errorem Lutheri qui præcise malam’dicebat hanc attritio­
nem ex metu.
d) Spes veniæ requiritur, secus voluntas non determinaretur
ad quaerendam reconciliationem cum Deo nec haberet proposi­
tum vitae melioris. Ceterum semper adest, quando quis sincere
ad sacramentum accedit, nam, ut ait S.Alphonsus '2), « cum
accedit aliquis ad recipiendam remiss'onem suorum peccatorum,
procul dubio etiam credit, virtute sacramenti illa sib: remitenda (id est remitti posse), et explicite sperat, per sacramentum
Deum remissurum sibi peccata propter merita Christi ».

Probatur thesis.
372. 1° Ex Scripti ή\.
a) rræter loca I . 7’. jam recitata,
ubi de contritionis necessitate (n. 357), sint hæc Ps. cx. 10 :
« Initium sapientiæ, linior Domini ». — Eccli., i. 77. xxv.
13Tsq. : « 'Limor Domini expellit peccatum » : « Timor Dei
initium dilectionis ejus ».
(1) Denzinger, 746, 1305, 1410 sq., et 1525. — (2) De Pœn., n. 439.

350

DE ATTRITIONE

b) lu N. T. sæpe homines invitantur ad vitandum peccatum
ex metu gehennæ et poenarum. Ita Matth.. ni, 7 : « Progenies
viperarum, quis demonstravit vobis fugere a ventura ira ?
Facite ergo fructum dignum pœnitentiæ. » — Matth., x. 28 :
« Nolite timere cos qui occidunt corpus, animam autem non
possunt occidere ; sed potius timete eum qui potest et animam
et corpus perdere in gehennam. « — Luc., xiii, 19 : « Nisi
poenitentiam habueritis, omnes similiter peribitis (1). » —
Atqui Deus nequit hortari peccatores ad malum. Ergo dolor de
peccatis ex metu potest esse bonus· et honestus.
2° Ex Patribus.
a) Tertullianus (2) : « Si de exomologesi
retractas, gehennam in corde considera, quam tibi exomologesis
exstinguit, et pœnæ prius magnitudinem imaginare, ut de
remedii adeptione non dubites. »
Clemens Alexandrinus (3) : « Qui convertuntur a timore ad
fidem et justitiam, permanent in saeculum ; jam vero absti­
nentiam a malis operatur timor. »
S. Gregorius Nyssenus (I) : « Nonnullis fit etiam salus pet­
ii morem. quando, intuentes ad minas supplicii gehennæ, sepa­
ramur a malo. »
<
H
S. Joannes Chrysostomus (5) : « Quid gehenna gravius ?
Sed hujus metu nihil utilius ; gehenna; namque timor regni
nobis affert coronam... Nihil enim tantum peccata consumit,
virtutemque crescere facit et germinare, quantum assidui
timoris natura. »
S. Augustinus (6) : « Habent timorem, et per timorem conti­
nent se a peccato. Timent quidem, sed non amant justitiam.
Cum autem per timorem continent se a peccato, fit consuetudo
justitia·, et incipit quod durum erat amari, et dulcescit Deus ;
et jam incipit homo propterea juste vivere, non quia timet
pœnas. sed quia amat æ terni ta tem. »
« Cum ergo Dominus
timorem incusserit, et vehementer incusserit, et repetendo
verbum comminationem geminaverit, dicturus ego sum :
(1) Cf. Matth., v, 29, etc.
(2) De Pœnit., c. 12 ; Journel, 317.
(3) Strom., Ί, 12, 79, 1 ; Journel, 434.
(4) /n Cant. Cant., hom. 1 ; Journel, 1025.
(5) Ad pop. Antioch., hom. 15, n. 1 ; Journel, 1143.
(6) In Psalm. 127, enarr. 7 ; Serm. 161, c. 8, n. 8 ; Journel, 1487 et 1514 ;
cf. Galtier, n. 104 ; Catech. Horn., p. 2, c. 5, n. 40 sq.

DE ATTRITIONE

Male times ? Ista non dicam. Plane lime, nihil melius times ;
nihil est quod magis timere debeas. »
b) At timor bonus non est et laudabilis, nisi excludat volun­
tatem peccandi. Hinc S. Augustinus : « In ipsa enim voluntate
reus est. qua mallet, si fieri posset, non esse quod timeat, ut
libere laciat quod occulte desiderat. »
« Aliud est enim
voluntate benefaciendi benefacere, aliud autem ad malefa­
ciendum sic voluntate inclinari, ut etiam faceret si hoc posset
impune permitti. Nam sic profecto in ipsa intus voluntate
peccat, qui non voluntate, sed timore non peccat (1). »
3" Ex ratione.
a) Detestari peccatum est quid bonum.
Atqui homo potest, ex metu gehennæ et poenarum, ita detes­
tari peccatum ut nullum servet affectum ad peccatum. Ergo
attritio formidolosa est bona et honesta.
Prob. min. : Qui enim efficaciter vult poenam vitare, effica­
citer etiam vult vitare id omne quod poenam necessario inducit.
Atqui omne peccatum lethale, sive externum sive internum,
poenam meretur aeternam. Ergo qui vere et efficaciter vult
poenas vitare, etiam peccatum vult excludere. Ergo quamdiu
quis vere et sincere attritus est. tamtjiu habet voluntatem
non peccandi.
b) Attritio ex gehennæ metu est tam honesta quam spes
boni ælernæ bealiludinis : ejusdem enim rationis est timere
malum et sperare bonum ipsi contrarium. Atqui, cum spes
sit virtus quædam theologica, spes boni æternæ beatitudinis est
certo honesta. Ergo attritio ex gehennæ metu est honesta.
c) Quinimo, attritionis actus viam aliqualiter parat caritati,
nam qui vult fugere gehennam, vult appetere beatitudinem
seu Deum possidere. Ergo jam est in via ad amandum Deum
ut summum bonum in se (2).

373. Nec dicas : « Sic attritus, sublata poena, peccaret. —
Respond. : Hoc est omnino incertum: solum enim inferendum
est quod, sublata pœna, non vitaret peccatum e.r vi molivi quod
nunc adest et tunc abesset : in quo nulla apparet inordinatio ;
quia nec in amando, nec in fugiendo obligamur adhibere omnia
motiva honesta possibilia : sed sufficit vel unum adhibere,
praescindendo ab aliis. Attamen etiamsi certum esset, apud
(1) S. August., De nat. ct gratia, c. 57, n. 67 ; Contra 2 Epist. Pelag., 1. I,
•c. 9, n. 15 ; Journel, 1797, 1885.
(2) Cf. 2-2, q. 19 ; 1-2, q. 113, a. 5, ad 1.

352

DE ATTRITIONE

Deum, quod modo dolens de peccato ob timorem pœnæ, illud
committeret, si pœna non immineret ; id minime contingeret
ex vi alicujus pravi affectus qui nunc in timente sit, sed qui
tunc foret et nunc non est ^(1). Paucis : Qui ita est attritus,
motivo timoris simpliciter servilis, a motivis altioribus praescin­
dit, sed non ea excludit, ac proinde pro nunc, omnem affectum
peccandi vere deponit.
»

II.

De Attritionis sufficientia ad effectum sacramenti
Pœnitentiæ

Opiniones.
374. a) Quidam veteres Scholastici contendunt per se requiri,
etiam in sacramento Pœnilentia* contritionem caritate perfec­
tam, at, per accidens, sufficere attritionem quæ, bona lide, vera
contritio existimatur (2).
b) Conlrilionislæ docent requiri in sacramento contritionem
perfectam in gradu remisso seu contritionem ex char itate
initiali conceptam (3).
c) Card. Pallauicinus tenet attritionem non sufficere nisi
cum aliquo amore Dei benevolo, licet non sit appretiative super
omnia (4).
d) \\'irccburgenses '5) <t Tournely (6) postulant cum attri­
tione amorem spei seu concupiscentiae, quo Deus tanquam
nobis bonus diligatur.
e) Tandem cum S. Thoma (7) et cum Scolo (8), Durandus (9),
Aureolus 10 , Seolislm omnes et mul i Thomislæ el Moralbtæ (11).
(1) Galllot, n. 136. 'r
.
(2) Albert. Magnus, in i, dist. 18, a. 1, 7, 9, 10, II ; Petrus Lomb., in H,
dist. 15, 18, n. 6 ; S. Bonaventura, in 4, dist. 17, p. 2, a. 2, q. 3 ; dist. 18,
р. 1, a. 2, q. 1 ; cf. Palmieri, de Pœn., ed. 2, p. 328 sq.
(3) Juenin, De Pœn., q. 4, c. 4, a. 1, § 4 ; Berti, De theol. discipl., 1. XXXIV
с. 5 ; Gazzaniga, Prxl. theol., t. IX, diss. G, c. 5 ; Christianus Lupus, De cont.
et attrit., cap. 7, etc.
(4) Asseri, theol., 1. VII, de Sacr. Pœn., cap. 12. Ita etiam Billuart,
Diss. 4, a. 7, § 3 ; Hugon, I. Ill, p. 600 ; Perinelle, L’attrition (Paprès le
concile de Trente el d'après S. Thomas d'Aquin, præsertim, p. 19 sq., p. 50 sq.,
133 sq. ; Joret et Lavaud, in Vie spirituelle, 1927, p. 19-33 ; 105-151 ;
Hugueny, in Revue Thomiste, mars-avril 1930, p. 128-143.
(5) Disp. 2, c. 3, a. 3 et 4, n. 164, 166.
(6) De Pœnit., q. 5, a. 3.
·
H
(7) 3, q. 80, a. 4, ad 2 ; q. 84, a. 3 ; in 4, Dist. 18, q. 1, a. 3, sol. 1.
(8) In 4, dist. 14, a. 4. — (9) In k, dist. 18, q. 2, n. 6.
(10) In 4, dist. 18, a. 1.
(11) Gonet, t. V, disp. 7, a. 3, § 3 ; Salmanticenses, Disp. 5, n. 300 et
302 sq. ; S. Alphonsus, De Pœn., 1. VI, n. 440 ; Gotti, De sacr. Pœn. tract.,
q. 4, dub. 4 ; Billot, th. 15 ; D’Alès, th. 7 ; Van Noort, n. 63-66 ; Pesch,
n. 157 ; Galtier, n. 397-400 ; Vermeersch, n. 576 ; Cappello, n. 130 ; V. Zublzarreta, n. 508, etc.

DE ATTRITIONE

353

docent solani attritionem, etiam illam quai ex metu gehennæ
concipitur, si voluntatem peccandi i xcludat et conjuncta sit
cum sp ' veniæ absque ullo aclu amoris formalis et proprie dicti,
cum sacramento sufficere ad justificat onem. Hanc sententiam
«omnino veram » censent Suarez fl), De Lugo (2), et in Decret.
S. Officii, ab Alexand, VII (5 Mali 1G67) (3) « inter scholasticos
communior » dicitur.
•
·
Assertio : Ad remissionem peccatorum, per sacramentum
Pœnitentiæ obtinendam, sufficit attritio, nec ulla requiritur
dilectio initialis ex motivo caritatis (Theol. cerium) (4).

Probatur, thesis per paries :
L — Attritio ad justificationem cum sacramento sufficit
( Doctrina communior) (5).
375. 1° Probalur ex lhesi præcedenli. -- Ex Scriptura et
Traditione jam probavimus sacramentum Poenitentia; per se a
Christo institutum esse ad peccata mortalia remittenda : « Hes
et effectus hujus sacramenti, quantum ad ejus vim et effica­
ciam pertinet, reconciliatio esi cum Deo (6)’ » Atqui si contritio
perfecta requireretur ut dispositio necessaria ad effectum
sacramenti percipiendum, reapse sacramentum nunquam per se
peccata deleret, siquidem peccata, jam remissa essent per con­
tritionem perfectam quæ per se justificat, ante sacramentum
artu susceptum. Ergo.
2° Probalur ex Tridenlino. — Ait (7) : « Contritionem hanc
aliquando caritate perfectam esse contingere, hominemque
Deo reconciliare, priusquam hoc sacramentum actu susci­
piatur... Illam vero contritionem imperfectam, quæ attritio
dicitur, quoniam vel ex turpitudinis peccati consideratione
vel ex gehennæ et poenarum metu communiter concipitur...,
declarat... verum donum Dei esse... Et quamvis sine sacra­
mento Pœnitentiæ per se ad justificationem perducere pecca(1) Disp. 20, sect. 1, n. 9. — (2) Disp. 7, sect. 13, n. 273.
(3) Denzlnger, 1146. — (4) Suppi., q. 18, a. 1.
(5) Alexander VII, 5 maii 1667 : « Non audeant alicujus théologie»
censurai alteriusve injuriai aut contumeliæ nota taxare sententiam sive
negantem necessitatem aliqualis dilectionis Dei in præfata attritione ex
metu gehennæ concepta, quæ hodie inter scholasticos communior videtur ;
sive asserentem dictæ dilectionis necessitatem, donec ab hac Sancta Sedo
fuerit in hac re aliquid diffinitum. »
(6) Trid., Sess. xiv, cap. 3 ; Denzlnger, 896.
(7) Sess. xiv, cap. 4 ; Denzlnger, 897.
Theol. IV.
12

354

DE ATTRITIONE

torem nequeat, tamen cum ad Dei gratiam in sacramenlo
Pœnitentiæ impetrandam disponit. »

I nde sic : a) Concilium opponit contritionem perfectam et
attritionem (sive ex turpitudinis peccati consideratione sive
ex metu gehenna.*) ; atqui prior exlra sacramentum justificat
seu est dispositio proxima ad justificationem, posterior autem
in sacramenlo ad justificationem disponil, ergo etiam proxime,
secus non esset connexio rerum logica.
b) Concilium distinguit attritionem extra sacramentum, quæ
remole disponit ad gratiam, nam est Dei donum, quo pœnitens
adjutus viam sibi ad justitiam parat ct attritionem in sacra­
mento quæ ad gratiam disponit, ergo pro.rime. Secus enim
sensus esset : Quamvis sine sacramento attritio non justificet
sed remote disponat ad justilicat ionem, tamen in sacramento
remote disponit ! !
c) Confirmatur ab eodem ( oncilio in eodem cap. iv, ubi post
relata verba, statim subditur : « Ouamobrem falso quidam
calumniantur catholicos scriptores, quasi tradiderint sacra­
mentum Pœnitentiæ, absque bono motu suscipientium, gra­
tiam conferre » Hæretici autem non increpabant auctores
catholicos qui dicebant sacramentum Pœnitentiæ gratiam
conferre contritis, sed illos tantum qui dicebant hoc sacramento
gratiam dari attritis ex metu, utpote carentibus bono motu ac
sufficienti dispositione ad gratiam in sacramento. Lulherus enim
dicebat : < tales indigne absolvuntur », et improbabat eos
« qui vocant attritionem proxime disponentem ad gratiam ».
Ergo rursus attritio est dispositio sufficiens ad justificat ionem
in sacramento (1).
3° Probalur ratione. (2). — It percipiatur gratia sacramenti
Pœnitentiæ, non requiritur dispositio qua? ex se. ut contritio,
seu e.r opere operantis gratiam justificationis producit, secus
sacramentum non conferret gratiam ex opere operato, sed
requiritur el sufficil dispositio (pia* removet obirem ad gratiam
sacramenti. Atqui obex ad gratiam sacramenti Pernitentiæ
non est nisi allectus ad peccatum, (pii certo auferhir per attri­
tionem, qua* omnem voluntatem peccandi excludit et spem
veniæ includit. Ergo.
Ideo si homo attritus absolvit ur, eo ipso hunc habet, effectum,
qui per contritionem perfectam extra sacramentum haberi
(1) Verbo « disponit » pro verbo « sufficit > usum est Concilium, ne dam­
narentur quidam veteres scholastici ; cf. Pallavicini, Hist. Cone. Trid.,
1. XII, c. x ; Bened. XIV, De syn. diae., 1. VII, c. xm, n. 7.
(2) Manuale, vol. Ill, De sacram., η. 415, 448, 516 ; Billot, Th. xv,
p. 170 sq.

L>E ATTRITIONE

355

potest. Hoc sensu, veteres scholastici dicunt hominem allrilurn
per absolutionem fieri contritum, non quod actus attritionis
mutetur in actum contritionis, sed quod effectus sit idem in
attrito post sacramentum atque in contrito. Ipse ideo attritus
iit coni ritus (1) : « vel actualiter, exercendo scilicet actum
vera- perfcctæque caritatis ; vel habilualiler, in quantum,
virlute sacramenti, gratiam et virtutes superna tu raies, et
inter eas virtutem poenitentia·, accipit, (pia mediante, iit
habilualiler contritus (2) ».
II. — Nulla requiritur dilectio initialis ex motivo caritatis
(Theol. certum).

376. Constat e:r prima parle thesis. — Demonstravimus enim
caritatem non requiri cum sacramento Poenitentia?. Atqui
dilectio initialis ex motivo caritatis jam est caritas. Ergo nec
requiritur caritas habitualis, ut patet, nec requiritur ullus
aclus explicilus ct formalis, etiam initialis, caritatis quantumvis
remissæ (3).
Aer dicas : Actus caritatis eliciendus est in articulo mortis.
Ergo saltem tunc necessaria est contritio perfecta victualis.
Nam, si tunc necessarius est actus caritatis, necessarius est
ratione sui et vi præcepli specialis, non autem quia ad deletio­
nem peccati cum sacramento requiritur.
Scholion : Num requiritur aliquis amor Dei benevolus ?
377. Equidem non negamus in omni vera et sincera attritione
aliqualem contineri initialem 1 ei amorem : 1) attritus enim vere
detestatur peccatum, sed eo ipso vult Deum sibi reddere propi­
tium ac proinde jam initialiler ad Deum tendit ut principium
omnis boni ; 2) attritus efficaciter vult servare totam legem
divinam, ergo etiam praeceptum diligendi Deum super omnia;
ideo jam habet in proposito caritatem; 3) attritus, ad beatiludinem, quæ est perfecta cum 1 eo amicitia, vult tandem ali­
quando pervenire ; ergo jam caritatem sibi proponit in linem
ultimum.
Hic autem amor Dei initialis a multis dicitur et esse videtur
tantum aclus spei seu amoris concupiscentiæ, qui.^essentialiter
(1) Suppl., q. 1, a. 3 ; De verit., q. 28, a. 8 ; A. d’Alès, De sacr. Pœn.,
p. 77 ; Billot, th. 13, corol. I, p. 150.
(2) Sylvius, in Suppi., q. 1, a. 3, ad 1. Attritio supernaturalis probabilius
sufficere potest per accidens ut dispositio ad gratiam in quolibet sacra­
mento (vol. Ill, De sacram., η. 489 et 517).
(3) Vol. Ill, De sacram., η. 516.

356

DE ATTRITIONE

includitur in omni vera attritione, nec requiritur actus formulis.
Nonnulli tamen contendunt requiri formalem aciam amoris
benevoli, imperfectum quidem et incipientem, sed (pm Dotis jam
diligitur propter se, licet non necessario super omnia. Sic arguunt:
a) Tridentinum requirit initialem dilectionem inter dispositiones
necessarias ad just il cat ionem : ait enim : « disponuntur ad
ipsam justitiam dum... Illum 'Deum) tanquarn omnis justitia»
fontem diligere incipiunt ·> (1).
Despondetur : 1) Concilium describit in genere quomodo
peccator ex statu peccati ad Dei amicitiam pervenit, et enu­
merat omnes actus qui possunt ad justificationem præparare,
sed non dicit omnes et singulos necessarios esse præsertim cum
sacramento re. suscepto. ?) Ipsa verba objecta, ut videtur,
intelligi possunt etiam de amore qui non sit caritatis, sed tan­
tum /usiili;r recuperanda*, nempe de ipso desiderio conversionis,
seu, si mavis, de diligendo i eo, non ut est ipsa justitia, sed ut
est fons pishlim noslræ. 3) Ex historia Concilii constat hæc verba
addita esse ut signi I carent, in pcenitentia, peccata odio haberi
non tantum qua inhonesta, sed qua Dei offensive; atqui id
* continetur in ipsa attritione (‘2).
b) Sententia de insufficientia attritionis, absque amore
initiali benevolentia·, in sacramento est tutior : ergo practice
tenenda est., juxta doctrinam Innoc. A/ declarantis, 5 Mart,
167'J. ' illicitum «*sse m sacramentis conferendis sequi opinionem
probabilem de va lore sacramenti, relicta tutiore ».
llespomh lur : Doctrina Innoc. A 1 valet ubi concurrunt du;e
sententia quarum una probabilis est et altera tutior, non vero
ubi concurrunt dua* sententia! quarum una est luta et altera
tutissima. In præsenti autem quæstione, sententia nostra est
simpliciter hila et ideo practice teneri potest ; altera autem est
superabundanter hila, et ideo consuli potest (3).
Celerum : 1) sat dif icile concipitur hic amor benevolentiae,
qui nondum est act us caritatis, etiam remissæ, et tamen est plus
quam actus spei; 2) disputatio forte ex æquivocatione oritur,
et oppositio inter ambas sententias videtur esse magis specu­
lativa quam practica, nam, ut ait ipse Hugueny (4), attritio
formidolosa, ut sil. dispositio sufficiens ad gratiam cum sacra­
mento, debet esse appretialive, summa. A.tqui pœnttens facilius
ad amorem initialem benevolentia,· perveniet quam ad gradum
appretiative summum attritionis. Ergo quando pmnitens habet
attritionem appretiative summam, jam habet initialem amorem
benevolentia*, et sacramentum est certo validum et fructuosum,
nisi desit aliqua ex celeris conditionibus necessariis.
(1) Sess. vi, cap. 6 ; Denzinger, 798.
(2) Cf. Theiner, Acia Cone. Trid., I. I, p. 247·», 248» ; D’Alès, p. 70 sq,
(3) Cf. De Lugo, disp. 17, sect. 13 ; Vermeersch, n. 577.
(4) Art. cil., p. 135-136 ; Hugon, p. 600, sub fine ; Van Noort, n. 66;
Prcmmer, Manuale iheol. moralia, t. III, n. 345.

Ο Ε ATTRITION E

Hinc cum D’AIès concludimus : Utraque opinio libere defen­
ditur et « nos ita defendimus ad justificationem in sacramento
sufficere attritionem formidolosam simpliciter servilem, non
serviliter servilem, ut plane meminerimus impellendos esse
atque adducendos, quantum fieri poterit, fideles ad veram
contritionem ex puro 1 >ei amore conceptam, siquidem in illa re
omnino tenendum illud Apostoli H Cor., xn, 31; : « Emolamini
autem charismata meliora » (1).
Dotes attritionis.
378. Ex dictis n. 356 sequitur requiri in attritione, ut sit
dispositio proxime sufficiens ad gratiam sacramenti Pœni­
tentiæ recipiendam, omnes doles quæ inveniri debent in omni
vera contritione. Ideo hæc attritio debet esse interna, supernaluralis,,universalis et appretiative summa.
III.

— De attritione sufficienti ad valorem sacramenti.

Status quæstionis.
379. 1° De allrilione necessaria ad valorem sacramenti. —
a) Pauci theologi docent contritionem requiri ad effectum sacra­
menti recipiendum, non autem ad ipsum sacranienlum consti­
tuendum. : contritio enim, aiunt, vel non est pars intrinseca
sacramenti, vel est pars tantum integratis el mere secundaria <2).
b) Hodie omnes theologi requirunt aliquam contritionem ad
validitatem sacramenti ; sufficere attritionem generatim etiam
docent, idque est certum. At non omnes eamdem attritionem
requirunt ad valorem quam necessariam existimant ad effectum
sacramenti. — Hinc oritur quæstio num sacramentum Pœmtentiæ possit esse validum simul et informe.
2° De sae/amenlo valido el informi. —a) Alii (3) quidem tenent
sacramentum dari validum,simul et informe, ex defectu univer­
sal ilalis attritionis, v. g. si quis aliorum suorum peccatorum
nondum remissorum oblitus, ea quorum meminit conuteatur
cum allrilione particulari, cujus molivum nequidem virtualiler
ad peccata oblita se extendit. Tunc enim sacramentum est
validum, quia adest dolor sufhciens de peccatis accusatis, sed est
ctiarn informe, quia, cum peccator non doleat de peccatis
oblitis, ea non remittuntur nec proinde alia, siquidem non potest
remitti unum mortale sine aliis. Sed hic casus vix practice
possibilis est, cum peccatores generatim moveantur motivo
miodam universali, ex timore poenarum (4).
(1) D’AIès, p. 77 ; cf. Ami du Clergé, 13 oct. 1927, p. 6 »9-654.
(2) Ledesma, t. I, p. 4, q. 31, a.2 ; Vega, De Justif., 1. XIII, cap. 15.
(3) Suarez, Lugo, disp. 14, sect. 6-7 ; S. Alphonsus, 1. VI, n.444, etc.
(4) Suarez, disp. 20, sect. 4, n. 22, 24-25 ; sect. 5, n. 7 sq.; Galtier,
n 405 bis.

358

DE ATTRITIONE

b) Alii pulant etiam haberi posse sacramentum validum et
informe ex defectu apprelialivæ summilalis attritionis (1),
v. g. si quis, absque gravi negligentia, inconscius hujus defectus,
bona fide accedit ad sacramentum Pœnitentiæ, cum aliqua vera
suorum peccatorum detestatione, quæ tamen non est appre­
lialive summa. et cum aliquo vero proposito non peccandi de
cetero, quod tamen non absolute excludit omnem voluntatem
peccandi. Tunc enim sacramentum videtur esse validum, quia
attritio pernitentis est vera attritio ; est autem informe, quia
deest gradus apprelialivus omnino necessarius ut removeatur
obex ad gratiam, nondum scilicet sublata est omnis ad peccatum
adhaerentia.
c) Alii e contra contendunt sacramentum in casibus prædictis,
esse validum simul et formatum, nam adest propositum verum
et vera et cflicax peccati detestatio cum voluntate universali
non peccandi (2).
d) Alii denique censent, his in casibus, sacramentum esse
certo informe sed certo etiam invalidum, ex defectu vel materiae
sufficientis vel saltem conditionis absolute necessaria? ad valo­
rem sacramenti (3).
Asserlio : Ad validitatem sacramenti Pœnitentiæ non requi­
ritur contritio perfecta, sed requiritur et sufficit attritio for­
malis vera et sincera, etiam non appretiative summa. Hoc ideo
sacramentum potest esse validum simul et informe ac proinde,
remoto obice, reviviscere.

Probatur per paries :
I. — Ad validitatem sufficit attritio formalis, etiam non
appretiative summa.
380. 1° JiEQVirvtur contritio (Theol. cerium). — Nam
actus pomi tentis, inter quos eminet contritio, sunt « quasi
materia » sacramenti Pœnitentiæ (4).
(1) S. Thom., in Suppi., q. 9, a. 1 ; S. Antoninus, in Summ., p. 3, Iit. xiv,
c. 19 ; Dominic. Soto, dist. 18, q. 3, a. 3 ; Cajetanus, Op. de confessione,
q. 5 ; Petrus Soto, lect. 8 de confessione ; Capreolus, Joannes a $. Thoma,
Gonet et multi Veteres ; Card. Billot, De Pœn., th. 16 ; Vermeeisch, Theol.
mor., t. Ill, n. 569 ; Ami du Clergé, 1920, col. 675 sq. ; VanNoort, n. 69 72 ;
A. d’Alès, De sacram. Pcenit., p. 156, schol. 2.
(2) lia Vasquez, De Pan., q. 92, a. 2 ; Palmieri, De Poen., th. 32 n. 6 ;
Ballerini, Opus mor., t. V, n. 51.
(3) Ita Wirceburgenses, De Pœn., n. 177 sq. ; Pesch, n. 171 sq. ; cf. Sua­
rez, disp. 20, sect. 4, n. 6 sq. ; De Lugo, disp. 14, sect. 6, n. 70 sq. ; Vasquez,
De Pœn., q. 92, a. 2 ; Palmieri, De Pan., th. 32, n. 6 ; Galtler, n. 404 sq. ;
Hugon, p. 541 ; Cappello, n. 151, 153.
(4) Cf. supra, cap. n : De essentia sacramenti.

DE ATTRITIONE

359

2° Non requiritur contritio perfecta (Cerium.). -Ex
Concilio 7Wd. (1) attritiosufficitutdispositio « ad J)ci gratiam
in sacramento Pœnitentiæ impetrandam ». Atqui plus est
disponere ad gratiam quam esse materiam sacramenti. Ergo
a fortiori attritio sufficit ad materiam Pœnitentiæ. — Idem
aperte constat ex prima parte thesis præccdentis, n. 375 sq.
3° Requiritur attritio formalis (Cerium), a) Concilia,
cum enumerant hujus sacramenti materiales partes, aperte
loquuntur de formali dolore.
b) Ad valorem sacramenti requiritur ipsa præscripla mate­
ria, scilicet formaliler ip a et non solum virtual)ter. v. g. in
Eucharistia adhibendus est panis formalis, non virtualis
tantum seu farina. Atqui contritio est præscripla maler ia
sacramenti Pœnitentiæ. Ergo requiritur contritio formalis.
Ergo non sufficit virtualis, qualis includitur, v. g. in actu
caritatis : nam actus caritatis ex se nil habet de dolore nec
ideo sufficit in ratione signi sacramenlalis. licet extra sacra­
mentum sufficiat ut dispositio ad justificationem (2).
4° N o n r e q u i r itu r ATT R i t i o a p p R et i at i v e s u’ μ m a ( Probabile),
a) Ex notione sacramenti in genere.—Sacramentum est signum
sensibile; proinde attritio non est pars sacramenti, nisi in
quantum est sensibilis. Atqui exterius manifestari quidem
potest dolor verus et sincerus de peccato commisso, non autem
supremus gradus hujus doloris. Ergo gradus appretiat ivus non
pertinet ad materiam sacramenti.
b) Ex natura sacramenti Pœnitentiæ. - Sacramentum Pœni­
tentiæ est ad modum judicii. Atqui sacerdos judicium ferre
nequit nisi de re moraliler noscibili. Atqui attritio, ut vera et
sincera, non autem ut apprelialive summa, moraliler cognosci
potest. Ergo absolutio potest esse valida, quin habeatur in
pœnitentc attritio appretiative summa.
c) Ex possibilitate frucluosse absolutionis in casu particulari
ab omnibus admisso. — Juxta omnes, ut sacramentum sit
fructuosum, sufficit ut pcenitens habeat attritionem appretia­
tive summam in ipso inslanli quo datur absolutio. Atqui
in absolutionis momento, jam terminum habuit processus
judicialis, jam supponitur materia de inlegro apposita judicio
confessarii. Igitur superveniens perfectio attritionis amplius
concurrere non potest nisi in ratione dispositionis obicem
(1) Sess. xiv, cap. 4. — (2) Cf. Galtler, N. B., n. 403.

3G0

DE ΛΤΊΒ1Τ10.ΧΕ

removentis. Ergo rursus attritio potest esse sufficiens ut
materia sacramenti, quin sit sufficiens ut dispositio ad jus­
tificationem, scilicet quin sit appretiative summa (1).
d) Ex praxi in Ecclesia communiter recepla. ■— « Si ad ipsum
sacramenti valorem requireretur appretiative sumina contritio,
usus non explicaretur tam facile absolvendi in Paschale
peccatores qui vix semel in anno confitentur, dummodo in
affirmanda sua attritione sinceri demonstrentur, nec postu­
landi deinde iteratam accusationem culparum sic absoluta­
rum (2). »
II. — Sacramentum Pœnitentiæ potest esse validum et
informe ac ideo reviviscere (Probabile).

381. la Pars constat ex modo demonstratis.
2tt Pars sic breviter ostenditur : 1° Sacramentum Pœnilenliæ
reviviscere potest. — Remanet enim in anima, post absolutionem
sacerdotis, id quod est res et sacramentum, seu aliquid interme­
dium inter ipsum sacramentum ct gratiam, ornatus quidam
animæ (3) seu titulus permanens (4) exigens gratiam remissivam
peccatorum, qua? valide, subjecta fuerunt Ecclesiæ clavibus.
Quare, remoto obice, sequitur productio gratiæ.
Nihilominus idem numero Pœnitentiæ sacramentum nonnisi
semel reviviscit : titulus ad gratiam remissivam peccatorum sese
extendit ad ea tantum peccata præcedenter confessa, ct conse­
quenter per remissionem illorum peccatorum, jus exhauritur.
2° Quandonam reviviscit 2 — a) Si nullum novum peccatum
mortale interveniat, removetur obex statim ac perficitur attritio
seu statim ac aufertur ejus defectus qui fuit causa informitatis
sacramenti, v. g. in ipsa communione sequenti.
b) Si, post receptionem sacramenti cum obice negativo,
aliquod commissum est peccatum mortale, supervenit novus
obex, qui nonnisi per contritionem perfectam aut attritionem
cum sacramento Pœnitentiæ tolli potest. Patio est quia absolu­
tio præcedens nullam habet efficaciam circa peccatum postea
commissum, ac proinde titulus eam sequens non valet exigere
remissionem peccati nondum rite confessi. Quare, præter remo­
tionem prioris obicis qua? per se eodem modo fieret, nova requi­
ritur absolutio (saltem in voto). « Quo in casu, absolutio posterior
se habebit ad proprium effectum ut causa per se, ad effectum
vero praecedentis ut causa per accidens (5). »
(1)
(2)
(3)
434.
(4)

Manuale, vol. Ill, η. 450.
Vermeersch, η. 569 ; Billot, p. 183.
S. Thomas, In 4, dist. 4, q. 1, a. 4, q‘ 1 ; cf. Manuale, vol. Ill, n. 428,

Billot, th. 16, § 2, p. 185. — (5) Billot, Ibid., p. 186.

DE CONFESS (ONE

3GI

Ad praxim quod attinet : a) Aule facium, omnino suadendum
est ul. pœnitentes contritionem ex rnotivo universali, concipiant
et appretiative summam habeant. — b) Posl facium, data
opinionum diversitate, pœnitentes, qui bona fide confessi sunt,
ad iterandas confessiones cogendi non sunl, dummodo rerum
et sincerum aliquem dolorem habuerint de peccatis (1).

ART. II

De Confessione
Notio confessionis.
382. Confessio est accusatio propriorum peccalorum, posl
Baptisma commissorum, sacerdoti facia, ad eorum remissionem
consequendam.
Confessio potest esse : a) ratione modi quo lit : prirala seu
auricularis aut publica, prout Iit soli sacerdoti aut coram
inultis.
b) ratione objecti materialis : 1) generalis, si pœnitens
neque numerum neque speciem peccatorum exponit, sed
tantum se peccatorem asserit et de omnibus in genere peccatis
se accusat ; 2) specifica, si omnia peccata specie distincta
enumerantur.
Confessio autem specifica est integra, si omnia peccata
mortalia, post Baptismum commissa, necdum sacramento
Pœnitentiæ remissa, secundum speciem ct numerum manifes­
tantur. Integra est malerial i 1er seu objective,si nullum omnino
ex Ids peccatis omittitur ; integra est for mal i 1er seu subjective,
si accusantur omnia mortalia quæ pœnitens, hic et nunc,
morali1er potest confiteri.
Errores.
383. a) Wiclcff « rejicit confessionem Ianquam inutilem : si
homo, inquit, debite fuerit contritus, omnis confesçio exterior
est sibi superflua et inutilis » (2).
b) Lullierus hac de re varie censuil : 1) lu suo parvo C.atechismo, docet eam esse necessariam : 2) alibi dicit eam esse
liberam: 3) In lib. I de Captiv. Babylonica, cap. de Pœnit.,
scribit eam esse utilem; 1) Serin, de Pœnit., art. 9, carnifi­
cinam et cruentissimam appellat ; '») alibi dicit eam non posse
probari ex Scripturis (3).
(1) Cf. Galtier, n. »07 ; Vermeersch, n. 569 ; Ami du Clergé, 1920, p. 676.
(2) Denzlnger, 587.
(3) Cf. prop. 8 et 9 a Leone X damnai is ; Denzinger, 748, 749.

hi: confessione

362

c) Calvinus (Institut., 1. Ill, c. 4) docet usum confessionis
non esse juris divini ; antiquum quidem sed liberum; consulen­
dum ut solidus consolationis fructus referatur; esse inuenlum
ab Innoc. Υ/Ζ,Ίη Cone. Lateran. IV (1215). — Idem fere tenet
Pelrus .Marline: de. Osma, cujus prop, damnatæ sunt a
Sixto IV (1).
d) Hodierni Proleslanles et Modernists^ licet saltem aliqua­
liter confessionis utilitatem agnoscant, ejus inslilulionem divi­
nam ct necessilalcm omnino rejiciunt (2). Imo non dubitant et
ipsi asserere confessionem auriculariam tanquam necessariam
non habitam fuisse ante Cone. Lateran. IV (1215) (3).
Doctrina catholica.
384. Hæc habet Tridentinum (4): a) « Si quis negaverit confes­
sionem sacramentalem vel inslilulam \el ad salutem necessariam
esse jure divino, a. s. » ; b) « Si quis dixerit in sacramento Pœni­
tentiæ ad remissionem peccatorum necessarium non esse jure
divino confiteri omnia et singula peccala morlalia, (piorum memo­
ria cum debita et diligenti præmeditatione habeatur, etiam
occulta,... et circumstantias, quæ peccati speciem mutant, a. s. ».
Quare : de fide, est : 1) confessionem esse quasi-maleriam
sacramenti Pœnitentiæ (5) : 2) confessionem esse jure divino
institutam et ad remissionem peccatorum necessariam ; 3) jure
divino necessariam esse confessionem omnium ct singularium
mortalium, in quant um hic et nunc fieri potest.
Hæc doctrina probatur tum ex Scriptura tum ex Tradilione.

I. — Probatur ex Scriptura
Aseerlio : Confessio sacramentalis saltem formaliter integra
est jure divino necessaria ad remissionem omnium peccatorii Π
lethalium post Baptismum commissorum. (De fide).
Probalur per paries :

I. — Confessio sacramentalis mortalium est jure divino
necessaria.
385. 1° Ex institutione Christi (n. 349 sq.) constat mortalia
post Baptismum commissa aliter non posse remitti quam per
(1) Denzinger, 724-732. — (2) Denzinger, 587 ; cf. supra, n. 324.
(3) Cf. Daillé, Disputatio de sacranicntali sive auriculari Latinorum
confessione, Genova?, 1661 ; Lea, Λ History of auricular Confession and
Indulgences in the Latin Church, 3 vol., Philadelphie, 1896 ; Galtier, in
Diet. Apol., art. Pénitence, col. 1788 sq.
(4) Sess. xiv, can. 6 el 7 ; Denzinger, 916 et 917 ; cf. can. 6, Denzinger,
914.
(5) Cf. supra, cap. u, De essentia sacram. Pœn.

MM

DE CONFESSIONE

363

judicialem absolutionis senlenliam. Atqui hæc sententia pru­
denter et recte ferri nequit nisi judex distinctam habeat noti­
tiam Ium de peccatis tum de actuali ipsa pœnitentis disposi­
tione. Jamvcro hæc notitia judicialiter haberi nequit nisi
manifestetur ab ipso peccatore. Solus enim peccator peccata
sua. saltem occulta et secreta. revelare potest ; solus novit
veram peccat,orum etiam externorum malitiam, quæ actu
præcipue interno constituitur ; solus denique veræ et internae
pœnitentiæ idoneam probationem dare pol est. Ergo dolorosa
peccatorum confessio est de essentia sacramenti Pœnitentiæ.
2n Confirmatur. — Sunt loca Scripturarum, quæ, etsi forte
per se sola non apodictice demonstrent necessitatem confessio­
nis sacramentalis, demonstratione jam supposita, ad thesim
confirmandam utiliter afferri possunt (1).
a) Aci., xix, 18 : « Multique credentium veniebant confi lentes
(ί;:μ:λ:γ'.ύ[ΛΞνε'), ct annuntiantes actus suos. » Hæc ab aliis (2)
iiitelliguntur de declaratione quadam generali peccatorum, ab
aliis autem (3) de ipsa confessione sacramehlali, quæ voce græca
έςομολόγησίς solei designari ; ceterum agitur de fidelibus
(credentes) qui non Deo sed homini (nempe S. Paulo) confitentur
peccata et quidem non tantum in genere (actus suos).
b) / Joan., i, 9 : « Si confiteamur peccata nostra, fidelis est ct
justus, ut remittat nobis peccata nostra, et emundet nos ab
omni iniquitate ». Deus fidelis in promissis, peccata remittet
conii lentibus ; atqui de remittendis peccatis, nulla, ut videtur,
exstat promissio nisi erga illos qui Dei ministris peccala ape­
riunt, juxta Joan., xx, 23.
c) Jac., v, 16 : « Confitemini ergo alterutrum peccata vestra. »
Nec obstat vox « alterutrum » (χΛλήΛοις) ; nam hæc vox adhi­
betur etiam ubi sunt inæquales (-1) ; ergo ita inlelligi potest :
confitemini homines hominibus, ii scilicet qui absolutione indi­
getis, illis qui absolvendi potestatem habent. Insuper hæc vox
accipienda est : 1) prout exigunt loca parallela (Matth., xvi,
xvni, Joan., xx, 23), scilicet de confessione facienda sacerdoti­
bus ; 2) prout exigit ipse contextus ; atqui v. 11-15) sermo est de
presbyteris (pii ad salutem infirmorum orare debent. hicque
sermo est de oratione quæ mullum valet : ergo praesumptio est
(1) Cf. D’Alès, De sacr. Pœn., p. 81-81.
(2) Ut Beelen, Patrizi, Knabenbauer, Le Camus, Fillion.
(3) Bellarminus, De Pœn., I. Ill, c. 4 ; Cornelius a Lapide, in h. 1. ; Corluy, Spicilegium dogtnatico-biblicum, t. 11, p. 44 4 sq. ; Gandavi, 18S4 ;
Billot, p. 191 sq.
(4) Eph., v, 21 ; cf. Origenes, in Lecil., hom. 2, 4 ; S. Joan. Chrysost.,
De sacerdotio, 1. III, n. 6 ; Journel, n. 493 et 1120.

36 ί

DE CONFESSIONE

etiam in hoc ultimo loco intelligi presbyterum adesse cui fit
confessio et qui super confitentem deprecatur (1).
Nec dicas : Satis est ut sacerdotes noverint dispositiones
pœnitentis. Atqui hæc notitia haberi potest absque confessione.
Ergo confessio non requiritur.
R. — a) Certe dispositiones pœnitentis cognosci debent ut
rationabiliter feratur sententia scilicet secundum leges a Christo
statutas. At hoc non suffeit, cum id non sit principalis causa
judicii : causa enim judicanda sunt ipsa peccala. I nde « ad sen­
tentiam judicialem oportet sciri, et id a quo absolvitur reus,
et id propter quod absolvitur. Illud autem a quo absolvi debet
pœnitens est peccatum; illud vero propter quod absolvi potest,
est poenitentia. Ergo utrumque innotescat necesse est, et non
alterutrum tantum » (2).
b) Sola dispositionum cognitio non est fundamentum sufficiens
pro taxatione satisfactionum seu impositione conditionum sub
quibus pœnitens a peccatis solvi potest. Ergo rursus, notitia
determinata criminis requiritur.
c) Sacerdos nequit sententiam ferre ut judex, nisi juridice
causam cognoscat : atqui, uti jam diximus, hanc cognitionem
juridicam non aliter habere potest quam ab ipso peccatore, qui,
solus, dolorosa sua confessione, et peccala aperit et poenitentiam
idoneam ostendit. Ergo.*

II.
Confessio distincta et integra per se requiritur.
386. a) Sane potestas, sacerdotibus collai a, est potestas
disjunctiva aut remittendi et solvendi aut retinendi et ligandi.
Atqui luce potestas prudenter et serio exerceri nequit nisi
fiat confessio distincta et integra omnium mortalium. Ergo.
Prob. min. : Nisi enim noverit confessarius numerum et
gravitatem peccatorum, cum intimis pœnitentis dispositio­
nibus, prudenter judicare non valet utrum pomilens absolvi
debeat necne, utrum statim absolvendus sit an ad aliud tempus
relegandus sit. et qualis satisfactio imponenda sit.
b) Nemo a peccato liberari potest nisi volens, et nemo vult
justificari nisi peccala confiteatur a quibus vult absolvi. Sed
nemo ab uno mortali absolvi potest nisi ab omnibus absolva­
tur, cum unum mortale remitti nequeat sine aliis. Ergo qui
vult a peccato liberari, debet velle distincte omnia et singula
mortalia confiteri (3).
c) Adde quod in judiciis humanis, res judicanda judicibus
(1) Mangenot, in Diet, thiol., art. Confession, col. 833 sq. ; Ruch, in
Did. théol., Extrême-Onction, col. 1905 sq.
(2) Billot, p. 190. — (3) Suarez, disp. 22, sect. 1, n. 6.

DE CONFESSIONE

36ό

innotescere debet, pe/· se et regulariter loquendo, in particulari
et secundum infimam speciem. Ergo similiter in judicio
sacramentali.
I
III.
Sufficit confessio formaliter integra, ubi integritas
materialis est impossibilis (Doctrina catholica).

387. a) Id docet : 1) Tridenlinum : « Constat enim nihil
aliud in Ecclesia a ]»<enitentibus exigi, quam ut postquam
quisque diligentius se. excusserit. ... ea peccala confiteatur,
quibus se Dominum et Deum suum mortaliter offendisse
meminerit > (1) ; ’2) ('.ode.r : 1 ‘crnit ens « debet omnia (mort alia,
nondum sacrament ali ter remissa), quorum post, diligentem
sui discussionem, conscientiam habeat, confiteri et circumstan­
tias in confessione explicare, qua· speciem peccati mutent. »
(c. 901).
b) Constat ex dictis : Christus, ut materiam sacramenti
1’cenilentia*, instituit actus quosdam humanos, actus nempe
a pœnit ente ponendos ; at (pii actus humani tantum humano
modo poni possunt el, debent. Ergo ipsa confessio sacramentalis modo humano facienda est. Porro sa pt sæpius, præsertim
iis (pii maxime indigent hoc sacramenti remedio, confessio
malerialiler integra hic el nunc impossibilis est : maximi enim
peccatores, imo mulli Christianorum qui sal frequenter gra­
viter peccant, non valent exact e scire numerum et circum­
stantias peccatorum. Ergo, nisi voluerit Christus. ipsius sacra­
menti institutione, difficillimam, imo sæpe impossibilem facere
remissionem peccati, confessio formaliter integra, his in casibus,
sufficere dicenda est.
388. N. B. 1° Adhuc adest judicium sacramenta le quale fuit a
Christo institutum. Etenim : 1) causa judicialis peccatorum,
quantum cognosci potest, cognoscitur, et ideo sententia abso­
lutionis legitime proferri potest ; 2) confessio non est formaliter
integra nisi contineat in uolo integritatem materialem, nisi
scilicet pœnitens jam implicite velit, si possibile l at, peccata
postea integre manifestare.
2° Generatim a confessione materialiter integral! excusant :
1) defectus inculpabilis memoriae ; 2) impotentia sive physica
sive moralis. De his in specie consule Moralistes.
(i) Sess. xiv, cap. 5 ; Denzinger, 900.

366

DE CONFESSION E

II. — Probatur thesis ex Traditione

Assertio la : Jam a primis saeculis exstat praxis confessionis
sacramentalis ut jure divino necessaria.
I. — Probatur ex diserta PP. praedicatione.
389. Ipsi Protestantes hodie fatentur hanc praxim exstitisse
in Ecclesia, saltem a sæc. Γ ; ergo sufficit breviter indicare
testimonia Patrum qui ante sæc. V vixerunt (1).

1° Apud Patres Apostoltcos, jam adsunt quædam con­
fessionis indicia :
Recole testimonia jam allata S. Clementis R. (t 100) et
Didache (2). — In epistola Barnabæ legitur (3) : « Confiteberis
peccata tua. Non accedes ad orationem in conscientia mala. ·
Ipse pastor Hermæ (a. 156) exhibet usum confessionis in Eccle­
sia Romana : ait enim (4) : « Deus ac Dominus noster, qui
omnium dominatur et habet potestatem universæ creatura* suæ,
non meminit injuria* eorum, qui peccata sua confitentur, sed pro­
pitius Iit ». Jainvero Didache præcipit ut confessio liat in eccle­
sia : S. Clemens jubet : ul. (’.orinthii rebelles se subjiciant pres­
byteris ecclesiæ (5), et pomitent ia* quam prædicat Hermas, leslis
est ipsa Ecclesia (G). Ergo his testimoniis jam innuitur confes­
sionem faciendam esse coram sacerdotibus et eam necessariam
osse, quia postquam e mundo exivimus, non amplius possumus
ibi confiteri aut poenitentiam agere » (7).
2° Szeculo secundo: S. Irenæus testatur mulieres quasdam
haereticas peccata sua confessas fuisse, imo quasdam etiam in
manifesto exomologesim fecisse (S). I ude hæ mulieres jam
privalim delicta sua confessa* erant, sed quia delicia erant
publica, imposita est ipsis confessio publica, quam quædam
acceperunt.
3" Tertio s/eculo : Tertullianus : 1) loquitur de « exomologesi. (pia delicium Domino nostrum confitemur, non quidem ut
ignaro, sed quatenus satisfactio confessione disponilur ·■ : ergo
satisfactio imponenda esi juxta mensuram delicii, ac proinde
delicium ipsunijnon Deo ipsi sed Dei ministro visibili aperien­
ti) Cf. Vacandard, in ])ic(. théol., ari. \bsolufion au temps des Peres,
col. 145 sq. ; ari. Confession du ivr au xnie siècle, col. 838 sq. ; Galtler,
Le péché et la pénitence, p. 183-187.
(2) Supra, n. 333, 341. — (3) 19, 12 ; Journel, 37.
(4) Sim. ix, c. 23, n. 4.
(5) I Cor., 57. — (6) Vis. n, c. 4, n. 1.
7) S. Clemens, Ep. 2, ad Cor., c. 8, à. 2.
l8) Adv. har., 1. I, c. 13, n. 5, n. 7 ; Journel, 193.

DE CONFESSIONE

367

dum est. - ’ ) Monel peccatores ne deliria sua vereanlm mani­
festare hominibus, utique iis qui absolvere possunt : Grande
plane emolumentum verecundiæ occultatio delicti pollicetur.
Videlicet si quid humana? notitiæ subduxerimus, proinde et
Ileum celabimus ? Adeone existimatio hominum el Dei con­
scientia comparantur ? ?.n melius est damnatum latere quam
palam absolvi (1) ? » Aperte fatetur. Montanisla factus, delic­
torum leviorum veniam « ab Episcopo consequendam esse '·?),
seu ex absolutione sacerdotali.
Origenes : 1) plane distinguit confessionem privatam et
publicam (3); 2) declarat, necessitatem. sacerdoti Domini con­
fitendi omnia peccata etiam occulta et. interna (4) : « Si quid
in occulto gerimus, si quid in sermone solo, vel etiam intra
cogitationum secreta commisimus ·., diabolus de cunctis nos
accusabit. « Si ergo in vita præveniamus eum. et ipsi nostri
accusat ores simus, nequitiam diaboli inimici nostri et accusa­
toris effugimus... λ ide ergo quia pronuntiare peccatum remissio­
nem peccat i meretur. Praeventus enim diabolus in accusatione
ultra nos accusare non poterii ; et si ipsi nostri simus accusa­
tores, prolicii nobis ad salutem ; si vero expect emus ut a diabolo
accusemur, accusatio illa cedit nobis ad poenam. — Hæc est
illa « dura el laboriosa per pœnitentiam remissio peccatorum,
cum... peccator... non erubescit sacirdoli Domini indicare
peccatum suum et qmerere medicinam » (5). — Si enim hoc
fecerimus et revelaverimus peccata nostra, non solum Deo, sed et
his qui possunt mederi vulneribus nostris atque peccatis, dele­
buntur peccata nostra ab eo qui ait : Ecce delebo ul nubem
iniquitates luas, el sicut caliginem peccata tua (Is., xliv, 22) (6).
S. Cyprianus commendat, fidem illorum (pii < quamvis nullo
sacrificii aut. libelli facinore constricti, quoniam tamen de hoc
vel cogitaverunt, hoc. ipsum apud sacerdotes Dei dolenter et.
simpliciter conti lent es exomolegesim conscientia' faciant, animi
sui pondus exponant, salui arem medelam parvis licet et modicis
vulneribus exquirant » (7). Hic manifeste agitur de confessione
sacramentali sacerdotibus facta etiam de peccatis internis.

390. 4° Oi \hto sæcui.o freiptenliora sunt el adhuc clariora
testimonia :
A. In Ecclesia latina : S. Pacianus (f 391) aperte testatur
necessitatem confitendi etiam occulta : « Rogo vos. fratres, etiam
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)

Dc Pœn., c. 10 ; Journel, n. 316 ; cf. n. 315.
De pud., c. 18.
In Ps. 37, hom. 2, n. 6 ; Kirch, 216.
Di Levit., hom. 3, 4 ; Journel, 494.
Di Levit., hom. 2, c. 4 ; Journel, 493.
In Luc., hom. 17 ; Journel, 477.
De lapsf, 28 ; Journel, 553 ; cf. supra, n. 334.

368

DE CONFESSIONE

pro periculo meo. per illum Dominum quem occulta non fal­
lunt. desinite vulneratam tegere conscientiam. Prudentes
ægri medicos non verentur, ne in occultis quidem corporum
partibus etiam secaturos, etiam perusturos... Peccator eru­
bescet perpetuam vitam pra?,senti pudore mercari, ct offerenti
tamis Domino vulnera male Lecta subducet (1) ? »
S. Ambrosius (f 397) : « Si vis justificari, falere delicium
tuum. Solvit enim criminum nexus verecunda confessio
peccatorum (2). » — « Impossibile videbatur per poenitentiam
peccata dimitti ; concessit hoc Christus Apostolis suis, quod
ab Apostolis ad sacerdotum officia transmissum est. Factum
est igitur possibile quod impossibile videbatur (3). » De illo
narrat Paulinus diaconus : « Quotiescumque illi aliquis ob
percipiendam poenitentiam lapsus suos confessus esset, ita
flebat ut ct illum flere compelleret ; videbatur enim sibi cum
jacente jacere, ('ausas autem criminum quæ illi confitebantur
nulli nisi Domino soli, apud quem intercedebat, loquebatur,
bonum relinquens exemplum posteris sacerdotibus, ut inter­
cessores apud Deum magis sint quam accusatores apud
homines (4). »
S. Hieronymus (f 120) comparans sacerdotes N. Testamenti
cum sacerdotibus V. Legis, qui debebant discernere mundos
ab immundis, ait : « Sic alligat vel solvit episcopus et pres­
byter. non eos qui insontes sunt, vel noxii, sed pro officio suo,
cum peccatorum audierit varietates, scit qui ligandus sit quive
solvendus (5) ».
S. Augustinus (f 130) : « Veniat [peccator] ad antistites,
per cpios illi in Ecclesia claves ministrantur ; et a præpositis
sacramentorum accipiat, satisfactionis suæ modum (6) ». —
« Nemo sibi dicat : Occulte ago, apud Deum ago ; novit Deus,
qui mihi ignoscat, quia in corde meo ago. Ergo sine causa
dictum est : Quæ solveritis in terra, soluta erunt in cœlo ?
Ergo sine causa sunt claves data? Eeclesiæ Dei (7) ? »
(1) In Paraenesi ad Pœn., n. 2 ; apud Billot, p. 202.
(2) De Pœn., 1. II, c. 6, n. 40 ; Journel, 1299.
(3) De Pœn., I. II, c. 2, η II ; Journel, 1297.
(4) Vita S. Ambrosii, apud Migne, Pair. Lat., torn. XIV, c. 40.
(5) In Evang. Matth., 1. III, c. 16, v. 19 ; Journel, 1386 ; cf. S. Hilar.,
In Matth., c. 18, n. 10 ; Journel, 856.
(6) Serm. 351, 4, 9 ; Journel, 1530.
(?) Serm. 392, n. 3 ; apud Pesch, comp., n. 228 ; cf. Serm. 352, n. 8.

DE CONFESSIONE

369

S. Leo Magnus (f 461) meminit «necessariam esse confessio­
nem non quidem publicam, « cum reatus conscientiarum
sufficiat solis sacerdotibus indicari confessione secreta.
Sufficit enim illa confessio, quæ primum Deo offertur, tum
etiam sacerdoti, qui pro delictis pernitentium precator
accedit » (l).
B. In Ecclesia Orientali : S. Aphraates (medio iv° sæc.) :
Sapiens Persa de peccatoribus ait (2) : « Si quis erubuerit,
sanari non poterit, quoniam plagas suas non vult patefacere
medico... Vos igitur, medici, non debetis medicinam iis dene­
gare quibus curatione opus est. Quicumque vobis vulnus
suum delexeril, ei remedium impunitépœnitentiæ ; eum autem
qui infirmitatem suam manifestare erubuerit, ne hanc a vobis
abscondat adhortamini. » Porro Aphraalesloquitur de confes­
sione sacerdotibus facta, imo de confessione secreta, nam ad
sacerdotes ait (3) : « Cumque ipsam (infirmitatem suam)
revelaverit, nolite eam publicare, ne propter illum ab inimicis
et ab iis qui nos oderunt innocentes in culpa esse judicentur. »
S. Athanasius if 373) : « Qui confitetur in pœnitentiâ, per
sacerdotem, (’hristi gratia, remissionem accipit (4). »
S. Basilius (f 379) (5) : « Servanda est ratio eadem in pecca­
torum confessione quæ in detegendis corporis morbis adhi­
betur. Quemadmodum igitur corporis morbos non omnibus
patefaciunt homines, neque quibusvis, sed iis qui horum
curandorum periti sunt, ita fieri quoque debet peccatorum,
confessio coram iis qui curare hæc possint ». Porro « peccata
iis confiteri necesse est quibus mysteriorum Dei concredita
dispensatio est ».
S. J. Chrysostomus (f 107) (6) : « In peccatis nostris vul­
gandis ne vereamur homines... Rogo igitur, etsi nemo nostra
videat, singuli in suam conscientiam ingrediantur et judicem
sibi rationem constituant., peccata in medium agant. » Ergo
etiam peccata occulta sunt aperienda.
(1) Denzinger, 145.
(2) Dcmonst. 7, n. 3 ; Journel, 685. — (3) Ibid., supra, n. 341, D.
(4) Fragm. Ex libr. Cont. Novatian. ; Journel, 801.
(5) In « Regulte brevius tractatae », Resp, ad inlerrog. 229, 288 ; Journel,
•975, 977.
(6) In Joan., hom, 34, n. 3 ; Journel, 1164 ; cf. Horn, inédit. ♦ Quod fre­
quenter sit conveniendum » ; Journel, 1225 ; cf. S. Cyrill. Alex. ; Journel,
2121, supra, n. 336.

370

DE CONFESSIONE

Hæc testimonia, quæ facile augeri possent, plane sufficiunt
ad thesim demonstrandam.
Π. — Confirmatur thesis.
391. 1° E.r consensu sectarum Orientalium. — Hæ scctæ ab
Ecclesia Romana, sæc. v circiter recesserunt. Atqui apud omnes
viget el semper viguit praxis confessionis; imo confessionis
necessitatem aperte defenderunt contra Protestantes sæc. xv
et deinceps (1). Ergo.
2° E.r libris pœnilcnlialibus Ecclesiarum orientalis et occi­
dentalis, in quibus describitur lotus ordo confessionis distinct»
et secreto faciendæ, ut fit hodie (·?).
3° E.r consensu theologorum. —■ .Xullus est enim qui negaverit
institutionem divinam et necessitatem confessionis ad salu­
tem (3).
4° E.r modo agendi Ecclesiæ. — Jam a quinto sæculo Ecclesia
praecipit peccatoribus ne audeant ad sacram communionem
accedere nisi prius peccata confessi fuerint (4), et paulatim
tempora delinit quibus facienda sit confessio (5).
5" Argumento præscriplionis. — Ex his omnibus : a) patet
quod sæculo xvi, quando Protestantes divinam confessionis
inslilutionem negare coeperunt, jam a mullis annis in universa
Ecclesia tenebatur doctrina de divino sacramental is confessionis
præcepto et de confessionis necessitate ad remissionem pecca­
torum mortalium post Baptismum commissorum. Atqui Ecclesia
universalis omnino infallibilis est in re dogmatica. Ergo abso­
lute certum est confessionem integram peccatorum lethalium
necessariam esse ad salutem secundum Apostolicam tradi­
tionem.
b) Insuper si lex confessionis ab Ecclesia lata fuerit, uti
somniant Protestantes, dicant adversarii facium humanum,
decret um nempe sive Romani Pontificis, sive Concilii œcumenici
unde ortum habuerit. Porro nec tempus, nec locus, nec auctor
tantæ innovationis, tanti oneris, assignari possunt. Ergo con­
fessio non oritur ex lege humana sed a Christo ipso descendit
per successionem ininterruptam (6).
Prob. min. : Id satis superque ostendunt hac de re Proleslantium variationes : primum enim dixerunt confessionem inven­
tam esse ab Innocent. Ill (a. 1198). Hanc autem esse inanem
(1) Goar, Eucholog. græc., p. 109 ; Denzinger, Ritus Orientalium, t. I,
p. 113, p. 234 sq. ; Assemani, Bibliotheca Orientalium, t. II, De Scriptor.
Monophys., c. 31 et 32 ; Morinus, Prxjatio in ordinat. Syrorum Nestorianorum, p. 436 ; Perpétuité de la Foi, t. V, 1. III, c. 3 sq.
(2) Morinus, De administ. sacr. Pœn. — Appendix.
(3) Cf. Pesch, n. 367 ; Wirceburg., De Pœn., n. 119.
(4) Denzinger, Ritus Orientalium, t. I, p. 485 et 500.
(5) Regula S. Chrodegangi, Metensis Episcopi, cap. 32, P. L., t. LXXXIX,
coi. 1072 (a. 760) ; cf. Galtier, n. 369 ; Vacandard, art. cit., coi. 868 et 880 sq.
(6) Trid., Sess. xiv, cap. 5 ; Denzinger, 901.

DE CONFESSIONE

371

calumniam adeo evidens esi, ut ipsi Protestantes jam amplius
non audeant illud asserere. Postea dixerunt confessionem insti­
tutam fuisse sui) Leone Magno (a. 461), quia hic Pontifex
abolevit confessionem publicam. At, cum ante Leonem M.
prolata fuerint argumenta certissima de exist ent ia et necessi­
tate confessionis, nunc concedunt confessionem secretam, sacer­
doti factam, in usu fuisse a quarto sæculo, sed contendunt eam
institutam fuisse ab ignotis auctoribus, primo aut secundo sæculo.
Hoc autem ultimum effugium omnino vanum est, ut constat
ex dictis. Ceterum talis innovatio in re tanti momenti et tam
gravis oneris non fuisset introducta quin exstaret hujus intro­
ductionis ullum vestigium, quin aliquis Patrum ad novitatem
clamavisset·, quin oppositio maxima facta fuisset contra legem
antea inauditam ! !
6" Ex utilitate confessionis. — Necessitas confessionis ex sola
Christi voluntate deducitur, at. posita ejus divina institutione,
maxima ejus convenientia facile ostenditur. Per confessionem
enim : 1) facilius remittitur peccatum, cum minor requiratur
dispositio ex parte pomi tentis ; 2) efficacius emendantur mores
et fovetur praxis virtutum, tum propter idonea consilia ducis
prudentis et lidelis amici, sacerdotis, Ium propter ipsam difficul­
tatem turpia et gravia confitendi ; 3) securius animi anxietates
removentur et. pax obtinetur judicio competenti sacerdotis:
1) perfectius offertur satisfactio pro peccatis : Deo culpae humili
confessione et venia? petitione ; societati, quia confessio omnium
legum divinarum simul el humanarum urget observantiam.
Ad rem Catech. Trid. (1) : « Omnibus fere piis persuasum est,
quidquid hoc tempore sanctitatis, pietatis et religionis in Eccle­
sia summo Dei beneficio, conservatum est, id magna ex parte
confessioni tribuendum esse, ut nulli mirandum sit humani
generis hostem, cum lidem catholicam funditus evertere cogitat,
per ministros impietatis suæ el. satellites, hanc veluli Christiana?
virtutis arcem tolis viribus oppugnare conatum esse... Constat
enim, si sacramentalem confessionem e Christiana disciplina
exemeris, plena omnia occultis et nefandis sceleribus futura esse :
quæ postea, et alia etiam mullo graviora, homines, peccati
consuetudine depravati, palam committere non verebuntur :
etenim con/ilendi verecundia, delinquendi cupiditati et licent ne
tanquam frenos injicit, et improbitatem coercet ».

Assertio 2a:Jam a primis temporibus Ecclesia profitebatur
ut necessariam jure divino confessionem mortalium distinctam
et integram saltem formaliter.
Probalur thesis :
392. 1° Jam vidimus requiri confessionem omnium peccato(1) P. 2, c. 5, n. 45 et 49 ; cf. Galtier, in Diet. A pol., art. Pénitence,
col. 1785 sq.

372

DE CONFESSIONE

rum, : 1) in ipsa Doctrina 12 Apostolorum : Confitemini « delicta
vested, ut sit mundum sacrificium vestrum »;
2) in Pastore
Heimæ. cum poenitentia. quæ a sola Ecclesia dispensatur
ac proinde ab ejus ministris, sil unicum medium salutis
sanctis (fidelibus) post Baptismum lapsis (1).
2° Origenes asserit tum confessionem faciendam esse sacer­
doti Domini, tum eam necessario amplecti omnia peccata
etiam occulta, et qua* sola cogitatione committuntur (2).
3° S. Cyprianus jubet ut singuli confiteantur delictum suiun^
dum adhuc in sauulo sunt, quia secus, sublata scilicet confes­
sione, « pra*< ludere est atque abscindere iter doloris ac poem?
tendi viam, quia apud inferos confessio non est ».
4° S. Ambrosius : « Non solum confitetur (peccator) pec­
cata sua. sed etiam enumerat et accusat ; non vult enim latere
sua delicta (3). »
Ceterum adeo clara sunt et probativa testimonia jam allata
in thesi præcedenti SS. Paciani, Aphraales, Ambrosii, Basilii,
Hieronymi et Augustini ut inutile sit alia adjungere. Juxta
omnes enim prius « causæ pensandæ sunt, et tunc ligandi
atque solvendi potestas exercenda ». Ergo, ait S. Gregor.
M. : « Videndum est quæ. culpa præcessit, aut quæ sit poeni­
tentia secuta post culpam, ut quos omnipotens Deus per
compunctionis gratiam visitat, illos pastoris sententia absol­
vat (4). »
Hinc Tridenlinum : « Universa Ecclesia semper intellexit
institutam esse a domino integram peccatorum confessionem,
• et omnibus post Baptismum lapsis jure divino necessariam
exsistere (5). »
·
■

393. N. B. — Ecclesia nunquam Deo reservavit absolutionem
nonnullorum graviorum peccatorum : a) Ecclesia enim 1 eo nil
reservare potest contra præscriptum divini juris ; atqui jure
divino præcipilur ne remissio mortalium aliter fiat quam per
recursum ad potestatem clavium : hic autem recursus in hypothesi
reservationis omnino impossibilis est tam in re quam in voto.
Ergo.
b) Ceterum hanc hypothesim jam a Novatianis factam omnino
rejiciunt Patres : Ita S. Ambrosius : « Sed aiunt se Domino
(1) Vis. n, c. 2 sq. — (2) Cf. supra, n. 389.
(3) In Ps. xxxvii, 57 ; Journel, 1259.
(i) In Evang., homil.,1. II, hom. 26, n. 6 ; Journel, 2332. — (5) Sess. xiv,.
cap. 5 ; Denzinger, 899.

DE CONFESSIONE

373

deferre reverentiam, cui soli remittendorum criminum potesta­
tem reservent. Imo nulli majorem injuriam faciunt, quam qui
ejus volunt mandata rescindere, commissum munus refundere
(respuere). Nam cum ipse in Evangelio suo dixerit I ominus
Jesus : « Accipite Spiritum Sanctum ; quorum remiseritis
peccata, remittuntur eis : et quorum detinueritis, detenta
erunt » ; qui est ergo qui magis honorat, utrum qui mandatis
obtemperat, an qui resistit (1) ? »

Præcipuæ difficultates.
I. — Difficultates ex Scriptura.
394. 1° Scripluræ de confessione silenl. — R. : 1) Id falso
asseritur, ut constat ex dictis in thesi ; 2) ( clerum falso suppo­
nitur omnia credenda et agenda in Scripturis contineri et ex
eis demonstranda esse.
2° .S. -Paulus (I (or., xi, 28) monet fideles, ut ante commu­
nionem, se ipsi probent ; ergo non tenentur ad sacerdotes recur­
rere ut probentur.
R. — Probatio conscientiæ exigitur sed non ex se sufficit ut
quis sit dignus Eucharistia ; praemittenda est autem ut, cognita
sua indignitate, si revera adsit, peccator ea adhibeat media
quæ illum dignum reddant. Porro inter hæc imprimis esse
poenitentiam et confessionem jam noverant Corinthii, qui ideo
de hoc non erant monendi. Hinc S. Paulus monet fideles ut se
ipsi probent, sed eo modo quo probalio facienda eral, secundum
ipsius Apostoli dicta et praxim antiquæ Ecclesiæ (2).

II. — Difficultates ex Patribus et Doctoribus.
395. 1° Patres non semel asserunt confessionem peccatorum
soli Deo laciendam esse, nulla facta mentione sacerdotis. Ita,
v. g., .S. J. Chrysoslomus in multis locis (3).
R. — S. Chrysoslomus his locis et aliis : a) Vel excludit (4)
necessitatem confessionis publicae: b) Vel quandoque soli l eo
factam declarat confessionem secretam qua?, sine ullis aliis
testibus, fit soli sacerdoti, nomine Christi et sub sigillo sacra­
mental! : id constat : 1) ex testimoniis ipsius Chrysoslomi (5) :
« Hæc et medici faciunt sæpius, qui difficiles ægrotos habent,
deosculantes, rogantes, persuadent salutarem sumere medici­
nam, ita tu quoque fac ; sacerdoli vulnus manifesta : hoc est
curantis, hoc providentis, hoc consulentis » ; 2) ex testimoniis
(1) De Pœnit., 1. I, cap. 2, η. 6 ; cf. S. Augustin., Ep. 93 ad Vincentium
Rogat., n. 42 ; apud Pignataro, cap. n, q. 2, prop. 1.
(2) Cf. S. August., sermo 351, n. 9 (supra, n. 390). Cf. Trid., sess. xm,
cap. 7, supra, n. 158.
(3) De Incomprehensibili, hom. 5, n. 7 ; De Lazaro, hom. 4, n. 4 ; De
Poen., hom. 3, n. 4 ; Catech. ad illuminandos, cat. 2, n. 4 ; Journel, 1131,
1132, 1136, 1145. — (4) Ut Journel, n. 1131.
(5) Hom. 3. Dc statuis, n. 5 ; cf. De Sacerdotio, m, n. 5.

3U

DE CONFESSIONE

aliorum Patrum jam allatis, v. g. Origenis (1), S. Ambrosii (2),
S. Augustini (3), etc... ; 3) ex testimonio Anastasii Sinaitæ (4) :
Confitere Deo per sacerdotes peccata tua » ; t ) ex Libris Poenitentialibus Ecclesiarum orientalis et occidentalis (5). Sit, inter
alia, testimonium Joannis Jejunatoris : « Spiritualis fili : Ego
confessionem tuam primario et praecipue non recipio, nec tibi
absolutionem concedo, sed per me Deus peccatorum tuorum
confessionem suscipit... Revela igitur et declara coram Sanctis
Angelis, nihilque me cela eorum quæ a te clam facta sunt, velut
si Deo occulta cordium cognoscenti confitereris. »
2° Nonnulli Doctores docuerunt : a) ante Innocentium 111
et Conc. Laleran. IV (1215) necessitatem confessionis sacerdoti
faciendae esse meram opinionem, non veritatem fidei ; b) equi­
dem remi sio peccati fit per solam contritionem cordis absque
orali confessione (G).
R. — a) Id dixerunt eo sensu quod negatio talis veritatis
(necessitas scilicet confessionis sacerdoti faciendae) adhuc non
erat ut hæresis ab Ecclesia damnata (conc.) ; eo sensu quod
necessitas confessionis erat mera opinio omnino libera inter
catholicos (subd.) : id docuerunt forte pauci scriptores nullius
in Ecclesia auctoritatis (conc.) : ipsi Ecclesiæ doctores (neg.).
Sane necessitas confessionis aperte constat ex praxi etiam anti­
quissima Ecclesiæ. Insuper ipse Magister concludit « oportere
1 eo primum et deinde sacerdoti offerri confessionem ; nec aliter
posse perveniri ad ingressum paradisi, si adsit facultas ». Jam
antea idem docuerunt, ut Alcuinus (736-804) et multi alii. Idem
Concilium Cabillonense II, can. 32, indicat quomodo instruendi
sunt pernitentes ut recte et plene jaciant confessionem etiam
de peccatis internis (7).
b) Sed, admissa necessitate confessionis, remanet alia quæstio : nimirum utrum confessio necessario sit facienda ante
remissionem peccati a Deo consequendam seu « utrum solvatur
homo a peccato ut primum habet veram cordis contritionem »(8) ,
et de hoc tantum diversa sentiunt Doctores (9). —Jam a inulto
tempore cessavit ratio dissensus, nam certum est : tum con­
ti) In Levit., hom. 2, 4 ; Journel, 493. — (2) Journel, 1299.
(3) Enarrat, in Ps. LXVI, n. 6 : * Confiteri limes Deo, ne confessum
damnet ? Si non confessus lates, confessus damnaberis. Times confiteri,
qui non confitendo esse non poles occultus : damnaberis tacitus, qui posses
liberari confessiis , et jam citata ; cf. Hurter, t. III, n. 492 ; Galtier, n. 439 sq,
in Diet. Apol., art. Pénitence, 1855-1860 ; Pignataro, p. 47 ; D’Alès, p. 89-90.
(4) In orat, de sacra syn.
(5) Apud Morinum, De admin. Sacr. Pœn., Appendix.
(G) Ita Magister Sent., 1. IV, dist. 1, n. 14 ; S. Thomas, In 4. dist. 17 ;
S. Bonaventura, In Ï, dist. 17, p. 2 ; S. Antoninus, In Chronico, p. 2, til. XV,
§ 19 ; Gratianus, Decret., p. 2, causa 33, q. 3, dist. 1 ; Conc. Cabillonense,
<a. 813), can. 33.
(7) De quibus cf. Pignataro, p. 49 sq.
(8) Hugo a S. Victore, in Sum. Sent., tr. 6, cap. 11.
(9) Cf. Pignataro, p. 49 sq. ; Galtier, th. 22 ; Huarte, n. 400.

DE CONFESSIONE

375

fessionem mori alium esse necessariam, lum hominern extra
sacramentum justi! cari vi contritionis perfecta; sine confes­
sione, non autem .sine volo saltem implicito confessionis faciendae.
III. — Difficultates ex historia.
396. 1° Iu vilis sanctorum priorum nullum adest vestigium
confessionis sacramentalis, nec in ipso mortis articulo ; insuper
olim soli Episcopi confessiones excipiebant : ac proinde non
poterant audire confessiones omnium fidelium qui tunc temporis
sæpe communicabaη l.
R. — a) Silentium nil probal contra argumenta positiva in
thesi citata. Ceterum facta tantum admiratione digma narrantur
in vitis veterum sanctorum, communia tacentur.
b) Ab initio utique omnia sacramenta ministrabant Episcopi,
at non soli : nam etiain presbyteri hoc munus 'si Ordinis sacra­
mentum excipias) exercebant (1). Praeterea, in primis tempo­
ribus, in singulis oppidis Episcopi constituebantur et in civi­
tatibus frequent ioribus instituebatur presbyter pœnilentiarius.
Adde fi deles, tunc fervidiores, minus frequenter graviter peccare.
2° Si confessio esset jure divino necessaria, non potuisset
abrogari. Atqui reapse abrogata fuit a Neclario, Episcopo
Constantinopolitano, a. 390, occasione alicujus scandali (2).
R. — a) Ouod abrogavit Nectarius, illud in loto Oriente
cessavit, nam « Nectarii exemplum omnes fere Episcopi postea
sunt, secuti ». Atqui confessio semper, etiam post Nectarium,
ubique, exstat.
b) Abrogavit tantum id quod fuit causa scandali, ut liquet
ex ipsa historia facti. Porro id fuit confessio publica matronae
cujusdam, de commercio illicito sed occulto cum aliquo diacono.
Quare Nectarius munus presbyterii pœnitenliarii abrogavit et
statuit ne occulta crimina in futurum ad pœnitentiarium
deferrentur et ab ipso pœnitentiæ publicae subjicerentur. JIoc
autem factum, nedum infirmet, potius confirmai doctrinam de
confessione : 1) necessitatem confessionis : nam « in petenda
venia peccatum necessario contlteri oportet » (3) ; 2) confessio­
nem sacramenlalem, quam absolutio sequebatur : 3) confessio­
nem distinctam : nam mulier illa « delicta post Baptismum a se
patrata sigillalim confessa erat » (4).

Corollaria.
I. — De peccatis quæ non necessario sunt accusanda.
397. 1° Sane materia remota et necessaria sacramenti Pœni(1) Euseb., Hist, eccl., 1. VII, c. 8 ; Socrates, Hist, eccl., 1. V, c. 19 ; Sozomenes, Hist, eccl., 1. VI1, c. 16 ; Liber Pontificalis, ed. Duchesne, t. I, p. 164;
Kirch, n. 848-851 ; cf. Pignataro, p. 41-42.
(2) Legatur Kirch, n. 848-851.
(3) Sozom., I. cit. — (4) Socrat., I. citat.; cf. Palmieri, th. 34.

I

376

DE CONI’ESS! ONE

tentiæ sunt omnia et singùla mortalia post Baptismum com­
missa : cum nullum cx his remitti possit aliter quam per hoc
sacramentum (in re utique vel in volo) nec ullum sine aliis;
mortalia accusata sine dubio non sunt dcnuo necessario accu­
sanda.
2° Peccata venialia : A) non sunt necessario accusanda,
('.oustat : a) Ex antiqua pràxi Ecclesiæ non confitendi venialia ;
b) Ex Tridenlino (1) : «Venialia, quibus a gratia Dei non exclu­
dimur et in qua1 frequentius labimur, quanquam recte, et utiliter
citraque omnem præsumptionem in confessione dicantur, quod
piorum hominum usus demonstrat : taceri tamen citra culpam
multisque aliis remediis expiari possunt » ; c) Ex natura rei :
venialia enim nec privant hominem gratia 1 ei nec a line ultimo
avertunt ; proinde nec necessario subjicienda sunt clavibus.
Hæc autem peccata non posse remitti absque aliqua poeni­
tentia, patet ex dici is ; si cum mort ali conjungantur, non possunt
remitti absque gratiæ infusione: sola, nempe in justo, remitti
possunt extra sacramentum Pœnitentiæ absque formali contri­
tione, sive per aliquem pium motum gratiæ vel caritatis quo
veniali conlrariatur, sive per sacramenta, per SS. Eucharistiam,
Extremam Unctionem et alia sacramenta cum aliqua displi­
centia saltem virtuali, sive per sacramentalia (2) ; in sacra­
menlo Pœnitentiæ requiritur actus formalis detestationis et
doloris, quia hoc necesse est ad essentiam sacramenti (3).
B) Sunt materia sufficiens. — a) Dc fide est ea posse, declarari :
« Si (piis dixerit... non licere confiteri peccata venialia, a. s. (4) ■>.
—b) Pium esi ea declarare (5). — c) Certe sacramentum Pœni­
tentiæ non est institutum primario et per se ad remissionem
venialium, ct potestas relinendi ad ea applicari non potest.
Attamen, quia potestas remittendi et solvendi simpliciter collata
est Ecclesiæ, nulla assignari potest ratio cur ad venialia non
extendatur. Imo, nisi accusari possent venialia, quilibet acce­
dens ad tribunal Pœnitentiæ, eo ipso manifestaret se esse gravis
peccati reum et a confessione tunc nimis ardua multi arcerentur
homines.
Nec dicas : venialia non possunt remitti per sacramentum
Pœnitentiæ, quia jam remissa sunt per actum contritionis
saltem imperfectæ ad sacramentum prærequisitum. Nam :
1) In peccatore, ante remissa mortalia, non est remissio venia­
lium ; 2) In fusio, cum sacramentum Pœnitentiæ etiam remissa
vi attritionis adhuc remittere possit (modo dicetur), venialia
iterum remitti possunt per sacramenlum, quo insuper et gratia
(1 Sess. xiv, cap. 5 ; Denzinger, 899 ; cf. can. 7 ; Denzinger, 917.
(2) 3, q. 87, a. 2 el 3 ; Manuale, t. III, n. 530.
(3) Supra, n. 380 ; cf. t. II, n. 407.
(4) Trident., Sess. Xiv, can. 7 ; Denzinger, 917 ; cf. n. 899 ; cf. prop. 8
errorum Lutheri a Leone A" damnat. ; Denzinger, 748.
(5) Cf. prop. 39 errorum Syn. Pistor.; Denzinger, 1539.

DE CONFESSIONE

• »------♦J / /

infunditur et alii effectus salutares producuntur. Ergo non sine
fructu accusantur, eo magis quia non certo tam perfecte delentur
per attritionem ut nihil remaneat delendum quoad culpam et
præsertim quoad pœnam.

398. 3" Peccata jam sacramento remissa sunt materia suffi­
ciens. — Constat : a) Ex Benedicto XI, qui ait : Licet... de
necessitate non sit iterum eadem confiteri peccata : tamen, quia
ut corumdem peccatorum iteretur confessio, reputamus salubre,
injungimus, ut Fraires (Prædicatores et Minores) ipsi confitentes
attente moneant (de hoc), asserendo id ad animarum profectum
procul dubio pertinere (1). » —b) Ex S. Thoma dicente : « Quanto
pluribus sacerdotibus confitetur quis, tanto ei plus de pœna
remittitur tum ex erubescentia confessionis, qua* in pœnam
satisfactoriam computatur, tum ex vi clavium. Unde toties
posset aliquis confiteri, quod ab omni pœna liberaretur. Nec
reiteratio facit injuriam sacramento (~). » — c) Hæc est < com­
munis et certa sententia » (3), sic a Codice Juris canonici propo­
sita (4) : « Peccata post Baptismum commissa, sive mortalia
directe (5) potestate clavium jam remissa, sive venialia, sunt
maleria sufficiens, sed non necessaria, sacramenti pœnitentiæ. >
Halio est aperta : Nam sicut homo potest semper de peccatis
commissis poenitentiam agere et de illis veniam a Leo petere,
ita I eus potest iterum et iterum homini remittere debitum
peccat i seu renuntiare juri quod habet in illum propter peccata ;
potest nempe semper manifestare suam voluntatem hominem
non odio habendi, toties augmentum gratiæ in animam infun­
dendo ct partem pœnæ temporalis remittendo, necnon majorem
conscientia? pacem et serenitatem conferendo cum gratia
sacramentali Pœnitentiæ propria (6). Sic inter homines eadem
injuria sæpe condonari et ex toto corde remitti potest.
i\'ec dicas : ad novum sacramentum necessaria est nova mate­
ria. Siquidem materia remota (peccata) potest denuo adhiberi,
sicut in aliis sacramentis, aqua et oleum ; materia autem
proxima (actus pœnitentis) reapse apponitur nova in omni novo
sacramenlo Pœnitentiæ. In praxi autem sufficit unum peccatum
cum debita attritione confiteri.
(1) Denzinger, 470.
(2) Suppl., q. S, a. 5, ad 4.
(3) Suarez, De Pœn., disp. 18, sect. 1, η. 6. — (4) Can. 902.
(5) Dicitur directe : nam materia necessaria sunt peccata quæ fuerunt
indirecte remissa, scilicet non vi absolutionis judicialis quæ directe cadit
tantum in peccata accusata (in causam cognitam) sed vi gratiæ sanctificantis,
quæ in pœnitentem rite dispositum, certo infunditur et ab eo omne expelli i
peccatum etiam inculpabiliter omissum. Consequenter, si confessio, in
casu necessitatis, facta est tantum in genere, postea singula peccata sunt
declaranda, quando id fieri potest. De Lugo, De Pœnit., disp. 17, sect. 1,
n. 16.
(6) Galtier, Le péché et la pénitence, p. 206-211.

378

DE CONFESSIONE

II. — In casu necessitatis sufficit confessio in genere, etiam
quolibet signo sensibili facta.
399. 1° Hæc est sententia hodie communis. Ad rationem sacra­
menti sufficit confessio formalitcr integra, quia ex institutione
<’.hristi sufficit integritas hic el nunc possibilis. Atqui peccator
in casu necessitatis id facit. Ergo. —Ceterum, etiam in eo casu,
sufficienter salvatur ratio judicii sacramenlalis, siquidem pœnitens, manifestando sua peccata, quantum potest, simul mani­
festat se de peccatis suis dolore cum proposito saltem implicito
accusationis completa? postea faciendæ, si fleri possit. Proinde
se subjicil judici sacramentali et ei causam aperit, quantum
potest. Atqui plus postulari nequit, nam sacramentum Poeni­
tentiae institutum est ut faciliorem redderet viam ad cœlos
et modo humano exercendum est ; ideo nemo tenetur ad media
extraordinaria, sed tantum ad id quod hic. et nunc sibi possibile
est.
2° Quare absolvendus est : Moribundus nunc sensibus desti­
tutus : a) qui antea desiderium confitendi manifestavit, quia eo
ipso significavit, quantum potest, se velle peccata potestati
clavium subjicere ; b) imo, qui, jam verbis uti non valens,
quolibet signo externo, peccata sua confitetur quantum potest.
Equidem regulariter confessio uerbis fieri debet, sed extraordi­
narie, in casu necessilalis, certo suflicit signum hic et nunc
possibile. Ad rem : 1) S. Thomas : « Non exigitur ad homine
plus quam potest... Sed actus confessionis est a nobis, et ideo
quando non possumus uno modo, debemus, secundum quod
possimus, confiteri (1). » —2) Hiluale Jlomanum (2) : « Quod si
inter confitendum, vel etiam antequam incipiat confiteri,
vox et loquela ægro deficiant, nutibus et signis conetur, quoad
ejus fieri poterit, peccata p<enitentis cognoscere, quibus utcum­
que vel in genere, vel in specie cognitis, vel etiam si confitendi
desiderium sive per se, sive per alios ostenderit, absolvendus
est. » — 3) Clemens VIII damnavit et prohibuit [etiam in sensu
diviso] hanc propositionem : « licere per litteras seu internun­
tium confessario absenti peccata sacramentaliter confiteri et ab
eodem absente absolutionem obtinere ». At, viva voce decla­
ravit se non intendre casum, quo moribundus sensibus desti­
tutus, quem ads tantes absolutionem antea petiisse testentur,
absolvendus esset » (3).
III. — De confessione publica et secreta.
400. Equidem confessio sacramenlalis, cujus institutionem
divinam et necessitatem demonstravimus, potest fieri publice,
scilicet coram multitudine, aut secreto, scilicet coram solo
sacerdote.
(1) In disp. 17, q. 3, a. 4, ad 2.
(2) De Sacrani. Pœnit., til. Ill, c. 1, η. 25.
(3) Denzinger, 1089 ; S. Alph., I. V], n. 481 ; Pesch, n. 192.

DE CONFESSIONE

379

1° Confessio publica. — lacet « ('.hristus non vetuerit, quin
aliquis in vindiciam suorum scelerum et sui humiliationem, cum
ob aliorum exemplum tum ob Ecclesiæ oITensæ ædificationem,
delicia sua publice confiteri possit : a) non est tamen hoc divino
præcepto mandatum ; b) nec salis consulte humana aliqua lege
præciperetur, ut delicta, præsertim secreta, publica essent
confessione aperienda » (1) ; ita enim a sacramento facile averte­
rentur fideles, qui ceterum jus naturale, peccatis occultis non
amissum, omnino habent ad aliorum aestimationem.
De facto, Ecclesia universalis : a) Nunquam approbavit
praxim publice confitendi peccata secreta ; imo S. Leo (2)
talem abusum reprobat tanquam « contra Apostolicam regu­
lam ». ■—b) Nunquam habuit, lege aut more communi sancitam,
confessionem publicam etiam graviorum peccatorum : poenitentia
enim publica, qua sæpe ea peccata plectebantur, conjuncta
quidem erat cum aliqua suspicione hujusmodi peccatorum,
non autem cum eorum publicatione ; nam Ecclesia semper
curavit ut servaretur secretum (3) et confessio, etiam pœni­
tentiæ publica; prævia, erat per se et de jure, secreta et privata.
2° Confessio secreta. — A. 1 e ea Trident. : « Unde cum a sanc­
tissimis et antiquissimis Patribus magno unanimique consensu
secreta confessio sacramenlalis, qua ab initio Ecclesia sancta
usa est et modo etiam utitur, fuerit semper commendata,
manifeste refellitur eorum inanis calumnia, qui eam a divino
mandato alienam et inventum humanum esse, atque, a Patribus
in Concilio Lateranensi congregatis initium habuisse, docere
non verentur (4). » Est solus modus vere aptus et naturæ hu­
maine consentaneus peccata confitendi.
B. Ex Patribus constat confessionem auricularem in usu fuisse
jam ab initio Ecclesiæ. Jam audivimus : Secundo sæculo
S. Irenæum loquentem de mulieribus quarum quædam etiam
in manifesto exomologesim faciunt, quæ ideo privatim delicta
confessæ erant. — Ipse Tertullianus confessionem secretam soli
sacerdoti factam sal innuit, quando dicit « satisfactio confes­
sione disponitur » (5).
Sæculo tertio, Origenes diserte loquitur de confessione
secreta, quando horiatur pœnitentem ut diligenter probet
medicum cui debeat causam languoris exponere ac deinde ejus
consilia fideliter sequatur (G). — Item S. Cyprianus, loquens de
peccatoribus qui sua peccata interna apud sacerdotes Dei
dolenter et simpliciter confitentur (7). Alibi (cap, 35) enumerat
(1) Trident., Sess. xiv, cap. 5 ; Denzinger, 901.
(2) Ep. 1G8, ad Episcop. Campan , cap. 2 ; Denzinger, 145.
(3) Cf. D’Alès, III. 9; Galtier, n. 2.8 ; Honoré, Le secret de la confessi η,
p. 50 sq. ; Falmieri, De Pœn., p. 392 sq.
(4) Trident., Sess. xiv, cap. 5 ; Denzinger, 901.
(5) De Pœnit., 9 ; Journel, 315 ; D’Alès, La thêol. de Tertullien, p. 3 42 sq.
(6( Klrch, 216. — (7) De laps., c. 28 ; Journel, 553.

,380

DE CONFESSIONE

singula opera pœnalia quæ lapsi suscipere debent ut Deo satis­
faciant, et nihil habet de confessione publica.
Sæculo quarto et deinceps : Confessionem secretam aperte
testantur : a) S. Aphraates, præcipiens sacerdotibus ne aliis
manifestent peccata ipsis in confessione declarata (1).
b) S. Basibus (2) jubens peccata aperienda esse tantum
« iis qui curare hæc possint », « iis quibus mysteriorum Dei
concredita dispensatio est ».
c) S. Ambrosius qui, teste Paulino (Vita Ambrosii, supra),
secreto audiebat peccatores et de peccatis ita cognitis « nulli nisi
Domino soli, apud quem intercedebat, loquebatur » (3).
d) S. Hieronymus, monens peccatores ne erubescant « vulnus
medico confiteri » (4).
e) S. Augustinus dicens « ipsa corripienda sunt coram omni­
bus, quæ peccantur coram omnibus ; ipsa corripienda sunt
secretius, qua· peccantur secretius... Sunt homines adulteri in
domibus suis.... Nos non prodimus palam, sed in secreto
arguimus. Ubi contigit malum, ibi moriatur malum » (5).
f) S. Leo Magnus, condemnans tanquam illicitam usurpa­
tionem <·■ contra Aposlolicam regulam » praxim publice recitandi
peccata fidelium « cum reatus conscientiarum sufficiat solis
sacerdotibus indicare confessione secreta... Sufficit enim illa
confessio, quæ primum 1 eo offertur, tum etiam sacerdoti » (6).
C. I taliones congruentiae. — Valent omnino rationes quæ
contra confessionem publicam militant. Confessio enim secreta
est solus modus aptus tum ad servandam fidelium /amam,
tum ad vitanda scandala et incommoda temporalia, quæ facile
ex revelatione publica peccatorum oriri possent, tura ut facilior
et utilior sit praxis confessionis (7).IV.

IV. — De poenitentia publica et priv.-ta.
401. Qualis fuerit, hac in re, vetus Ecclesiæ praxis, difficile
est cum certitudine determinare, tum quia valde diversus erat
modus agendi ecclesiarum particularium, tura quia apud auctores
Udem termini in diversis significationibus non raro adhibentur.
Sint ideo h;ec sequentia ut certiora aut saltem ut probabiliora
proposita.
1° Pœnilenlia publica. — Ea est solemnis poenitentia quæ, fere
pro solis criminibus capitalibus (idololatriae, homicidii et impu­
dicitia1) concedebatur et in « ordine pœnitenlium » fiebat.
Hæc porro poenitentia, quæ Baptismo æquiparabatur propter
plenam reconciliaiionem, nonnisi semel in vita dabatur, et
quidem his tantum peccatoribus vel quorum crimen erat
publicum, vel qui illud confessi fuerant coram judice ecclesias(1) JourneI, 685. — (2) JourneI, 975, 977 ; cf. ep. 199, can. 34.
(3) JourneI, 2023. — (4) JourneI, 1375.
(5) Serai. 82, n. 10 sq. — (6) Denzinger, 145.
(7) In 4, disl. 21, q. 3, a. 1, sol. 1 ; De tota quæstione, cf. D’AIès, De
sacr. Pan., p. 84-108.

DE CONFESSIONE

381

tico, vel qui criminis per lestes convicti erant, vel qui pœnitentiam publicani spontanee petebant, vel denique quibus, prudentia
et judicio sacerdotis, secreto proponebatur (1).
Peccatoribus igitur qui, post peractam poenitentiam publicam,
in peccata capitalia relapsi erant, jam non erat locus pœnitentiæ
publicæ, sed tantum pœnitentiaj privatae; at, saltem in articulo
mortis, eis non denegabatur absolutio sacramentalis (2).
Ceterum probe observa semper sacerdotum fuisse, audito
pernitente, tum satisfactionem imponere, tum modum poeni­
tentia' et durali onein attemperare gravitati delictorum necnon
delinquentium dispositioni ac utilitati majori (3).
Ad rem S. Augustinus : Peccator « a praepositis sacramento­
rum accipiat satisfactionis suæ modum... Ut si peccatum ejus
non solum in gravi ejus malo sed etiam in tanto scandalo aliorum
est, atque hoc expedire utilitati Ecclesiæ videtur antistiti,
in notitia multorum vel etiam totius plebis agere poenitentiam
non recuset... Nos vero a communione prohibere quemquam
non possumus (quamvis hæc prohibitio nondum sit mortalis
sed medicinalis) nisi aut sponte confessum aut in aliquo sive
sæculari sive ecclesiastico judicio, nominatum atque convic­
tum » (4), scilicet « quorum crimina manifesta sunt » (5).
Jam Origenes : « Proba prius medicum, cui debeas causam
languoris exponere... Si intellexerit et praeviderit talem esse
languorem tuum,... qui in conventu lotius Ecclesiæ exponi
debeat et curari, ex quo fortassis et ceteri ædilicari poterunt et
tu ipse facile sanari, multa hoc deliberatione et satis perito
medici illius consilio procurandum est (6). »
2° Pœnilenlia privata. — Reconciliatio peccatorum absque
aggregatione « ordini pœnitcnlium « fieri poterat : 1) semper (7)
(1) Didascalla Apost., n, 38-43 ; Origenes, Cont. Celsum, 1. III, c. 51
(JourneI, 526) ; S. J. Chrysostomus, in Ps. 49, n. 7, 8 ; Ad pop. Antioch.,
horn. 3, η. 5 ; S. Ambrosius, De pœn., 1. I, c. 16, η. 90 ; 1. H, c. 10, n. 95
(JourneI, 1300) ; S. Augustinus, Sermo 82, 8, 11 ; 282, 8 ; 392, 4, etc. ;
cf. Galtier, n. 256, ubi describitur « actio pœnitentiæ » et 292 ; Plgnataro,
De discip. pœn., p. 86-93.
(2) D’AIès, L'édit de Calliste, p. 451 sq. ; De sacr. Pœn., p. 130 ; supra,
n. 341, F. '
'
(3) D’AIès, L'édit de Calliste, p. 396-405 ; 425-455 ; Galtier, n. 273-279 ;
Denzinger, 1538 ; Pignataro, De discip. pœn., p. 64-86 ; Pesch, n. 222-227.
(4) Serm. 351, n. 9 et 10. — (5) Ep. 153 ad Maced., c. 3.
(6) /n Ps. xxxvu, hom. 2, n. 6 ; Kirch, n. 216. Hoc defendimus contra
quosdam auctores (ut Natalem Alexandrum, Diss. 10 in sæc. in, Juenin,
Com. hist. dogm. de sacramentis, t. Il, diss. 6, Morinum, Com. hist. de disci­
plina Pœnit., et alios, v. g. Vacandard, La Pénitence publique dans Γ Eglise
primitiae, p. 25 sq. ; Batillol, Etudes d'hisl. et de théol. positive, · d. 4, p. 195 sq.
Boudinhon, in Revue d'hist. et de littéral, reli"., 1897, p. 306 sq.) qui censent,
per sex priora sæcula, pomitentiam publicam, etiam- pro occultis peccatis, ■
impositam esse.
(7) Poterat tamen poenitentia publica, per modum consilii, proponi
peccatoribus occultis, qui ceterum eam quandoque libere petebant. Cf. Pl­
gnataro, De disciplina pœn., p. 84 sq. ; Galtier, n. 297.

382

DE CONFESSIUAE

pro peccatis occullis necnon pro levioribus peccatis etiam publi­
cis ; 2) imo quandoque etiam pro peccatis capitali bus.
A. Huc jam faciunt testimonia Patrum modo recitata de
confessione secreta.
Tertullianus, montanisla, loquitur de « illa pomitentiæ specie
post fidem, quæ... levioribus delictis veniam ab Episcopo
consequi poterit (1) ».
S. Cyprianus jubet ut virgines, quæ cum viris dormierunt, si
quæ inveniantur mansisse virgines, statim « accepta commu­
nione, ad ecclesiam adniiItantur » ; item, post Decii persecu­
tionem, statuit libellalicos (non sacrificatos) « interim admitti
seu statim « pacem » recipere (2).
Origenes : In gravioribus criminibus semel tantum concedi­
tur pœnitentiæ locus ; ista vero communia, quæ frequenter
incurrimus, semper pœnitentiam recipiunt et sine intermissione
redimuntur (3). »
S. Gregorius Nyssenus docet eleemosynam tantum imponendam
esse furi, qui peccatum sacerdoti confessus fuerit ; imo si
pœnitens egenus est, hæc poenitentia labore corporali suppleri
potest (4).
B. Etiam peccala capilalia ita quandoque dimittebantur. —
Constat :
.
a) Λ’./· Patribus : Tertullianus et Origenes annumerant blasphemiam, si ex incuriosital e aut mala consuetudine (5) procedit,
levioribus delictis, quæ pluries remitti possunt. — S. Cyprianus
« amplectitur prompta et plena dilectione (schismaticos) cum
poenitentia revertentes, peccatum suum satisfactione humili
et simplici confitentes (6). »
b) Ex praxi absolvendi, in articulo mortis, omnes peccatores
qui signa pœnitentiæ dabant sufficientia, etiamsi haberent
peccala per se et regulariter luenda « majore et insigniore
poenitentia » (7) .
c) Ex modo reconciliandi ab hœresi conversos. Iis enim qui,
jam sacramentis Baptismi et Confirmationis rite muniti erant,
manus imponebatur in pœnitentiam, quin pœnitentiam publicam
facerent (8).
d) Ex modo agendi erga : 1) clericos, quibus poenitentia erat
tantum privatio Ordinis; 2) virgines sacras, quæ sæpe etiam ad
I
(1) De Pud.\ 18 ; Journel, 386. — (2) Episl. IV, 4 ; LV, 17 ; LVII, 1 ;
Journel, 568, 576.
(3) /n Lep., hom. xv, 2 ; Journel, 497.— (4) Epist. can. 6.— (5) De Pud.,
vn, 15 ; Orig., I. cit.
(6) Episl. 59, 16 ; cf. S. Aug., Episl. 158, 2 ; De div. quxst. 83, 26;
Sermo 82, 8 ; Epist. 153, 21, etc.
(7) S. Aug., De adult, conjugiis, 1. I, c. 28, n. 35 ; Denzinger, 57, 95 ;
supra, n. 341, F.
(8) S. Cyprianus, epist. Ή, 1 ; Denzinger, 46 ; S. Aug., epist. 185, 10, 43.

■

DE SATISFACTIONE

383

pœnitentiam publicam non admittebantur : 3) pueros, qui
reputabantur adhuc nescire quid agebant (1).
e) Ceterum, quia poenitentia publica nonnisi semel concede­
batur, sublata poenitentia privata, nulla esset spes veniæ pro
recidivis. Atqui contrarium constat ex dictis. Ergo. Hinc cone.
Lal. IV : « Si, posl susceptionem Baptismi, quisquam prolapsus
fuerit in peccatum, per veram potest semper pœniienliam repa­
rari (2). »
ART. Ill

De satisfactione
Notio satisfactionis (3).

402. 1° Nomen. — « a) Vi nominis, satisfactio est aclio qua
quis facit quantum de bel : sive solvendo debitum, sive respon­
dendo expectation! de se concepta*, sive reddendo sufficien­
tem rationem eorum de quibus interrogatur.
b) Strictius sumpta, significa! compensationem qua*, si fiat
ad ponendam aequalitatem m rebus ex damno illato debitis,
proprie vocatur restitutio; si ad compensandam injuriam
illatam, dicitur satisfactio.
c) Adhuc specialius, pro compensatione pœnæ temporalis
debita* ob injuriam Deo per peccatum illatam ; duo enim sunt
in peccato : culpa et pœna æterna ; pro culpa et pro poena
æterna homo non potest satisfacere de condigno, uti nec
justificationem mereri » (4).
2° Quoad rem. — Satisfactio in genere est voluntaria per­
pessio pœnæ ad compensandum injuriam Deo illatam el ad
redimendam pœnam temporalem, etiam remisso peccato, ordi­
narie debitam.
a) Pœnæ perpessio. — Opera satisfacloria sunt poenalia ;
(1) Tertullianus, De exhortai, castitatis, 7 : Journel, 366 ; Innocent. I,
Ad Victricium, c. 14 ; S. Aug., De Gen. ad lût., 1. X, c. 13, n. 23 ; De cie.
Dei, I. XXI, c. 16. Cf. D’Alès, l'èdil de Callisle, p. 448-449 ; De sacr. Pœn..
p. 130-131 ; Galtler, n. 291, 292, ubi multa alia invenies testimonia ; Pignataro, p. 58-62.
(2) Denzinger, 430.
(3) Suppi , q. 12 sq. ; Bellarminus, De Pœn., 1. IV, c. 1 sq. ; Suarez,
De Pœn., disp. 28 ; De Lugo, disp. 25, sect. 4 ; Palmieri, th. 36 sq. ; Salmant., disp. 10 sq. ; Billuart, disp. 9 ; Hurter, n. 682 sq. ; Pesch, n. 228 sq. ;
D’Alès, De sacram. Pœn., C. 4, p. 122 sq.
(4) Galliot, n. 93 ; Manuale, t. Ill, η. 213.

384

DE SATISFACTIONE

satisfactio enim esl/opus justitia· ; atqui æquum est ut qui
ultra licitum sibi induisit, contra sucini voluntatem aliquid
sustineat et Dei injuriam in se vindicet et puniat, pcenam pro
poena compensando. Hinc S. Thomas : « [Æquum] est ut qui
plus voluntatis sua· induisit quam debuit, contra mandatum
Dei agens, [contra suam voluntatem] aliquid spontaneus vel
invitus patiatur (1). » - « Ad hoc quod aliquod opus sit
satisfactorium, oportet quod sit bonum, ut in honorem Dei
sit ; et pœnale, ut per hoc aliquid peccatori subtrahatur (2). »
Attamen quidquid minuit pœnalitatem non eo ipso minuit
satisfactionis valorem, nam « diminui io pœnalitatis ex promptitudine voluntatis, quam facit charitas, non diminuit effica­
ciam satisfactionis, sed auget » (3).
b) Voluntaria perpessio. — Satisfactio, sensu stricto, est
quædam activa redemptio. Poena enim temporalis solvi potest,
aut passive patiendo (satispatiendo) poenas a Deo inflictas,
ut lit in Purgatorio, aut per indulgentias, per Missæ sacrificium
aut per poenali ta tes voluntarie assumptas aut patienter tole­
ratas (en satisfactio).
c) Ad compensandum injuriam Deo illatam. — Accepta
enim vel assumpta ex peccati detestatione et ex voluntate
poenam peccati subeundi aut veniam impetrandi, opera poena­
lia exhibent Deo aliquid quo offensa illata aliquatenus com­
pensatur.
d) Ad redimendam pœiiam temporalem. — Quæ, remisso
peccato et pœna æterna, solvenda manet in hac vel futura
vita. Hæc satisfactio, ex agente proveniens, easdem præsupponit ct requirit conditiones quæ ad meritum (4) exigun­
tur.
Satisfactio sacramentalis.
403. IIæc satisfactio addit huic satisfactioni communi :
a) Quod a confessorio imponitur et ideo non est voluntaria,
nisi in quantum a poenitente libere accipitur.
b) Quod effi­
caciam habet ex opere operato (sententia communis), dum altera
efficax est, tantum ex opere operantis ; proinde satisfactio
sacramentalis. suam vim mutuans ex meritis Christi, abun(1) 1-2, q. 87, a. G. — (2) Suppi., q. 15, a. 1.
(3) Ibid., ad 2 ; cf. t. Ill, De Gratia, n. 228, 2°.
(4) Manuale, t. III, n. 212 sq.

DE SATISFACTIONE

385

dunlins relaxat pœnam, quam satisfactio communis remittit
solum secundum merita ipsorum operum.
Satisfactio in re vel in volo considerari potest. Si in volo
considera! ur. ad essentiam sacramenti pertinet, et jam impli­
cite continetur in contritione, qua* vera el sincera non est
nisi amplectatur propositum confitendi et satisfaciendi. In re
considerata (1), est pars mere integratis sacramenti, ad cujus
perfectionem requiritur, eum sine illa satisfactione in re. non
habetur totalis remissio poena' temporalis, quæ est sacramenti
effectus secundarius. De hac sola agitur in præsenti.
Errores.
404. a) Protestantes contendunt simul cum peccato semper
lotam remitti pernam etiam temporalem; proinde satisfactio
est omnino inutilis; imo est prorsus neganda, ut meritis et
satisfactioni Christi injuriosa. Quare sacerdotes non habent
potestatem injungendi satisfactiones. — b) Petrus de Osma et
Jansen islm, e contra, tenent neminem absolvi posse nisi prius
peracta laboriosa el diuturna poenitentia (2). —c) Baius putat
homines non posse de condigno satisfacere Deo pro poenis tem­
poralibus (3). — d) Quidam inter Græcos el Dussos nostri aevi
doctrinam fere catholicam tenent de pœna temporali per satis­
factionem solvenda, sed plerique « docent totam pœnam peccato
debitam per absolutionem sacerdotalem semper remitti ; et
ideo epilimia (pernitentia) a confessore imposita, omni vi
salisfacloria destitui el ad solam emendationem, paternam
correct ionem el. in virtute profectum pœnitentis ordinari (4) ».

Doctrina catholica.
405. 1° Kr Tridenlino : a) Sess. vi, can. 30 : « Si quis, post
acceptam justificationis gratiam, cuilibet peccatori pernitenti
ita culpam remitli et reatum æternæ pœnæ deleri dixerit, ut
nullus remaneat reatus pœnæ temporalis exsolvenda* vel in
hoc sæculo vel in futuro in purgatorio, antequam ad regna
cœlorum aditus patere possit, a. s. (5). »
b) Sess. xiv, can. 12 : « Si quis dixerit totam pœnam sinui
eum culpa remitti semper a Deo, satisfactionemque pœnitentiuni non esse aliam quam fidem, qua apprehendunt Christum
pro cis satisfecisse, a. s. ». — ('.an. 15 : « Si quis dixerit... sacer­
dotes, dum imponunt pœnas conti tent ibus, agere contra finem,
clavium et contra institutionem Christi; el lietionem esse, quod,
(1) 3, q. 90, a. 2, ad 1 ; cf. supra, n. 351.
(2) Denzinger, 728, 1306, 1307, 1308, 1437, 1534-1536.
(3) Prop. 59 el 77 ; Denzinger, 1059 et 1077. — (4) Jugie, t. III, p. 345352. — (5) Denzinger, 840 ; cf. cap. 14, n. 807.
Theol. IV.
13

386

DE SATISFACTIONE

virtute clavium sublata pœna æterna, poena temporalis ple­
rumque exsolvenda remaneat, a. s. ».
c) Sess. xiv, can. 13 : « Si quis dixerit, pro peccatis, quoad
poenam temporalem, minime Deo per Christi merita satisfieri
poenis ab eo inflictis et patienter toleratis vel a sacerdote injunc­
tis, sed neque sponte susceptis, ut jejuniis, orationibus, eleemo­
synis vel aliis etiam pietatis operibus, atque ideo optimam
poenitentiam esse tantum novam vitam, a. s. (1). »
Igitur de fide est : 1) remisso peccato, plerumque manere
pœnam temporalem exsolvendam ; 2) nos posse pro illa poena
satisfacere; 3) hanc satisfactionem Heri non per fiduciam Protestantium, sed per poenas aut a Deo inflictas patienter toleratas
aut sponte susceptas aut a sacerdote injunctas ; 4) ideo sacer­
dotes posse et debere « pro qualitate criminum et pcenitentium
facultate, salutares et convenientes satisfactiones injungere » (2).
2° Ex damnatis prop. 59 et 77 Bait, theologice certum esi
« satisfactiones laboriosas justificatorum valere ad expiandam
de condigno poenam temporalem restantem post culpam condo­
natam ».
3° Ex damnatione Jansenislarum et aliorum, de fide est abso­
lutionem dari posse ante satisfactionem sacramentalem imple­
tam (3).

Præsupponimus : 1) hominem non posse, per opera poenalia
propria, de condigno satisfacere pro peccato mortali (4) ;
2) nostras satisfactiones a Christi meritis ct satisfactionibus
pendere ac proinde minime derogare ejus infinitæ satisfac­
tioni (5).
Assertio P : Cum culpa simul remittitur pœna æterna,
at non semper tota pœna temporalis.

Probatur per parles :
I. — Cum culpa remittitur pœna æterna (Saltem proximum
fidei).
406. a) Constat ex Tridenlino. — Declarat enim Poeniten­
tiam continere etiam satisfactionem, « non quidem pro pœna
æterna, quæ vel sacramento vel sacramenti voto una cum
culpa remittitur » (6).
b) Constat ex doctrina de justificatione (7). — Per justifica­
ti) Denzinger, 922, 925, 923. — (2) Denzinger, 905.
(3) Cf. Denzlnger, 733.
(4) Manuale, t. III, n. 231 ; t. II, n. 567 sq. — (5) Manuale, t. II, n. 592,
613. — (6) Sess. vi, cap. 14 ; Denzlnger, 807 ; cf. can. 30, n. 840.
(7) ManuaJe, t. III, n. 27 sq.

DE SATISFACTIONE

387

tionem homines efficiuntur amici Dei ejusque filii adoptivi
et hæredes vitæ adernæ. Atqui si in justificatis remaneret
debitum pœnæ ajternæ. nec amici, etc... essent, et mentiretur
Scriptura dicens : « Nihil damnationis est iis qui sunt in Christo
Jesu (1 ). » Ergo.
c) Conslal ex ratione. - Demissa culpa, jam totaliter cessat
aversio hominis a J eo fine ultimo (2) ; ergo ipso facto remitti­
tur poma damni, huic aversioni correspondons, sed remittitur
etiam necessario, qua aderna. po na sensus, quæ conversioni
indebita* ad creaturas correspondet. siquidem : 1) hæc pœna
non est æterna. nisi quia conjungitur cum statu aversionis
a J co (3) ; 2) quivis reatus pœnæ ælernæ est omnino incom­
passibilis cum caritate et gratia, quibus homo jus habet ad
sempiternam bcalitudimm Eno verbo implicat quod homo
jus habeat ad vilain a ternam et simul dignus sit æterna dam­
natione (4).
II.
Non semper tota pœna temporalis remittitur (De
fide)
407. Non negamus per Pœnitentiarn (sive per contritionem
perfectam cum voto sacramenti, sive per sacramentum cum
attritione) aliquando remitti lotam pœnam temporalem, sed
contendimus id non semper fieri, imo. e contra, de lege ordi­
naria esse ut non tota pœna remittatur simul cum culpa,
prasertirn graviorc
1° Constat ex Scriptura. a) J eus a peccatoribus, quibus
jam dimisit culpam sa*pe tamen exigit poenam temporalem
solvendam. Atqui apud 1 eum non est acceptio personarum,
sed s.eut in remunerando ita in puniendo. J eus reddet unicui­
que non pro arbitrio suo at secundum opera ejus (5) ; reddet
nempe unicuique vel secundum nieritum vel secundum
demeritum s< u secundi in debitum peccati expiandi Ergo
po na quæ pra dictis peccatis a I eo inflicta est. erat ipsis
vere débita et ideo alus peccatis aliam pœnam. nempe propor­
tionalem infliget J eus. I rgo lex generalis est quod puna
temporalis non necessario tollatur simul cum culpa, sed ea
luenda manet quæ peccato adhuc debetur.
(1) Rom., vin, 1. — (2) 3, q. 8fi, a. 4, c. et ad 1. — (3) 3, q. 86, a. 4'
(4) Cf. Manuale, t. 11, De Deo creante, n. 405.
(5) Matth., xvi, 27 ; Rom., n, 6 ; cf. Ps. lxi, 13 ; Prov., xxiv, 12.

388

DE SATISFACTIONE

Prob. Major : 1) Adam mortem subiit ct multa alia mala
in poenam peccati sui (Gen. m. 17 sq.) et tamen ante mortem
«eductus est a delicto suo » (Sap. x, *2). — 2) Soror Moysis. ad
illius orationem a peccato suo absolvitur, sed in pu-nam peccati
septem diebus separari jubetur extra castra (Num. xn. 1 1 sq.)
— 3) Moyses et Aaron prohibentur ingredi terram sanc­
tam. propter aliquam dii fident iam ipsis jam remissam (Num
XX. 10 sq ; XVII. 12 sq. ; Deut. xxxiv. 1 sq.).
1) David.
propter peccatum adulterii, licet remissum, in pcenam per­
petrati criminis, mulla mala debet subire et praesertim lilii
mortem (2 Reg. xn. 7 sq.). etc...
b) Ad remissionem culpa* sufficit contritio e.r loto corde
(supra, n. 363 sq.) ; attamen pro peccatis personalibus non
eam tantum postulat Scriptura, sed etiam jejunium, /têtus,
piandus (Joël. n. 12), opera nempe satisfactoria. Ergo, remissa
culpa et pœna æterna, non semper tota remittitur pœna
temporalis.
c) Confirmatur e.r dogmate de Purgatorio. Nulla enim manet
culpa animabus in Purgatorio detentis, sed lanium temporalis
pœnæ debitum solvendum.
2" Constat ex Traditione. — A. Ex dictis Patrum : 1) S. Au­
gustinus : « Cogitur homo tolerare (hanc vitam) etiam remissis
peccatis... Productior est enim pœna quam culpa ; ne parva
puteretur culpa, si cum illa liniretur et pœna. Ac per hoc...
temporaliter hominem delinet poena et (piem jam ad damnatio­
nem sempiternam reum non delinet culpa (1) >; 2) S. Grego­
rius I M. :
Delinquenti Dominus nequaquam parcit, quia
delictum sine ultione non deserit. Aut enim ipse hoc homo in se
pœnitens punit, aut hoc Deus cum homine vindicans percutit.
Nequaquam igitur peccato parcilur, quia nullatenus sine
vindicta laxatur (2) ».
B. Ex praxi Ecclesi.i., etiam antiquissimæ, imponendi perni­
tentibus satisfactiones, quam praxim directe testatur Tridenlinum, doctrinam catholicam definiens contra Protestantes :
« Saucia Synodus
declarat falsum omnino esse et a verbo Dei
♦
alienum, culpam a Domino nunquam remit Ii, quin universa
etiam pœna condonetur. Perspicua enim et illustria in sacris
lilIeris exempla reperiuntur, quibus præter divinam traditio­
nem hic error quam manifestissime revincitur (3) ».
(1) In Joan., tract. 124, η. 5 ; Journel, 1845.
■
(2) Moral., 1. IX, c. 34, η. 54 ; Journel, 2309 ; Multa alia invenies apud
Bellarmlnum, De Paen., 1. IV, c. 9.
(3) Sess. xiv, cap. 8 ; Denzinger, 904 ; cf. Mean., can. 13 ; Cone, Cartha". I Γ, can. 78 ; Cone. Arausic. 1, can. 3.
*

DE SATISFACTIONE

389

3° Constat ex Ratione. — a) Rationes congruc.nliæ a 77·/denlino (I) enumerantur : I) quia seuerius tractandi sunt homi­
nes qui post Baptismum peccant, gratiam jam receptam res­
puentes, ipiam illi qui ante Baptismum per ignorantiam deli­
querunt ; 2) ut servetur differentia inter regenerationem Baptismalern, quæ semel et uno actu restituit sanitatem, et curationem
Pœnitentiæ medicinalem, quæ nonnisi paulatim et mullis
adhibitis remediis, idem facit ; 3) ut refrenetur licentia peccandi :
f) ut medela apponatur peccatorum reliquiis et vitiosis habitibus
acquisitis; 5) ut Christo, qui pro peccatis nostris satisfecit.
conformes efficiamur (2).
b) Ratio intrinseca hæc esse videtur : Remissa culpa, eo ipso
remittitur pœna damni et pœna sensus in quantum æterna est :
at hæc ultima pœna potest partialiter luenda manere, quia
« inordinatio culpæ non reducitur ad ordinem justitia· nisi
per pœnam : justum est enim ut qui voluntati sua1 plus induisit
quam debuit, contra voluntatem suam aliquid patiatur » 'i .
« l ude macula peccati ab homine tolli non potest, nisi voluntas
hominis ordinem divinæ justitiae acceptet, ut scilicet vel ipse sibi
pœnam spontaneus assumat in recompensationem culpæ præteritæ, vel etiam a Deo illatam patienter sustineat : utroque enim
modo pœna rationem satisfactionis habet (qua) diminuitur
aliquid de ratione pœnæ... Dicendum est ergo quod, remota
macula culpæ, potest quidem remanere reatus non pœna1 sim­
pliciter, sed satisfactoriæ (4) ».

Assertio 2a : Justus potest de condigno satisfacere pro pœna
temporali.

Probatur per paries :
I.
Potest satisfacere (De fide).
408. 1° Constat ex Scriptura.
a) In multis locis Scrip­
tura· horiantur peccatores ut operibus satisfactionis remis­
sionem obtineant peccatorum et peccati pœnarum. Ita
11 Parai.. \ n. 13-14 ; J)an., iv. 21 : Tob.. iv, 11 ; .1er. xvm. 8 ;
Joel, n, 1 1 sq. Atqui hæc opera etiam, ad remissionem culpa1
el poma* aderna· valent ; ergo a fortiori justi possunt bonis
operibus, pœnam temporalem solvere.
b) Bona justorum opera sunt meritoria vita1 aderna· (5).
Atqui mullo minus est remissio poma· temporalis (piam adep­
tio gloria· aderna1. Ergo bona justorum opera a fortiori valent
et sufficiunt ad redimendam pœnam temporalem.
r

(1) Sess. xiv, cap. 8. — (2) Cf. Contra Gentes, I. IV, cap. 72.
(3) 3, q. 86, a. 4. — (4) 1-2, q. 87, a. 6 ; Contra Gentes, 1. III, c. 140.
(5) Manuale, t. III, n. 224 sq.

390

DE SATISFACTIONE

2° Constat ex Traditione. — A. Ex praxi Ecclesiæ :
Ecclesia quotidie hortatur fideles ad poenitentiam ; quotidie
preces et hostias offert J eo, pro delictis et peccatis defunc­
torum. pro omnibus, quæ per fragilitatem carnis commise­
runt, pro remissione omnium peccatorum (1).
E. Ex Patribus : a) Tertullianus (2) : « Hoc enim pretio
Dominus veniam addicere instituit ; hac pœnitentiæ compen­
sat one redimendam proponit impunitatem. » — « Offendisti,
sed reconciliari adhuc potes. Habes. cui satisfacias, et quidem
volentem. » - <» In quantum non peperceris tibi, in tantum tibi
Deus, crede, parcet. » - b) S. Cyprianus (3) : « Iram et offen­
sam ejus [I ei] jejuniis, fletibus, planctibus, sicut admonet
ipse, placemus. » — « Oportet... justis operibus incumbere
quibus peccata purgantur, eleemosynis frequenter insistere,
quibus a morte an ma* liberatur. » - c) S. Ambrosius (4) :
« Compensatione caritatis actuumque reliquorum, vel satis­
factione quacumque, peccati poena dissolvitur. » ■— d) S. Au­
gustinus (5) : « Oui a impunitum non debet esse peccatum,
puniatur a te, ne puniaris pro illo. »
II. — De condigno satisfacit ( Theol. certum}.
409. a) « Quando per eleemosynas aliaque pœnitentiæ
opera J eo satisfacimus pro pœnis temporalibus, dignum
pretium J eo pro peccatis nostris offerimus (6). »
b) Valor operum justi sive ad merendum sive ad satisfa­
ciendum nil aliud est in actu primo quam moralis dignitas
ipsorum operum (7). Ergo, quemadmodum opera, ut meri­
toria. in ratione valoris moralis condigna sunt præmio, ita,
ut satisfactoria. lai tum valent quantum valet pœna peccati
subeunda. Ex Scriptura autem certum est J cum hæc opera
acceptare in compensationem pœnæ temporalis ; ergo de
condigno satisfaciunt etiam in actu secundo. Hinc Trident. :
(1) Missale, in die Cinerum et in Missis pro defunctis ; Rituale, de defunc­
tis.
(2) De Pœnit., c. 6,7,9; Journel, 313, 314, 315.
(3) De laps., c. 9 el 35.
(4) Expos. Evang. sec. Luc., Ί, 156 ; Journel, 1305.
(5) Henn. 20, c. 2 ; Journel, 1494 Multa alia invenies apud Bellarmlnum,
De Pœn., 1. IV, c. 9 ; Suarez, disp. 37, sect. 9, η. 2 ; D’Alès, De sacr. Pœn.,
p. 126 sq.
(6) Ex damn. prop. 59 Mich, du Bay (Baii) ; Denzinger, 1059.
(7) Manuale, t. III, n. 220, 221.

1

DE SATISFACTIONE

391

« Dum satisfaciendo patimur pro peccatis, Christo Jesu, qui
pro peccatis nostris satisfecit, ex quo omnis nostra sufficien­
tia est, conformes efficimur, certissimam quoque inde arrham
habentes, quod, si compatimur, et conglorificabimur (1). »
Assertio 3a : Ad sacramenti perfectionem pertinet ut sacer­
dotes convenientes satisfactiones imponant ; hæ autem satis­
factiones : 1) quas acceptare tenentur pœnitentes ; 2) adimpleri
possunt post absolutionem ; 3) remittunt poenam temporalem
ex opere operato.

Probatur thesis :
I. — Debent sacerdotes convenientes satisfactiones impo­
nere (De fide).
410. 1 læc obligatio sacerdotis gravis est ex genere sui ; ergo
levis est, si· agatur de peccatis venialibus (certa et commu­
nis sententia).
a) Constat ex Tridenlino. — De fide est sacerdotes debere
« salutares et convenientes satisfactiones injungere », nam
« claves sacerdotum non ad solvendum dumtaxat sed et ad
ligandum » concessæ sunt (2). Quare de fide est « sacerdotes,
dum imponunt poenas confitentibus, [/ion] agere contra finem
clavium et contra institutionem Christi » (3).
b) Constat ex praxi Ecclesiae. — Libri pœnitenliales. multa
Conciliorum decreta, innumera Patrum testimonia (4). debi­
tam satisfactionem poeni tenti bus injungendam esse prae­
scribunt, nec ullum absolvendum esse, nisi prius poenitentia
proportionata imposita. Ergo jam ab initio Ecclesia credidit
et docuit congruam satisfactionem poenitenti injungendam
esse ne sacramentum maneat ex parte imperfectum.
c) Constat ex natura sacramenti. — 1) Sacramentum Poeni­
tentiae institutum est ad remissionem peccati, sed modo
judiciali et juxta normam a Deo statutam. Atqui Deus ita
remittit peccata, ut, culpa remissa cum poena aeterna, adhuc
remaneat pœna temporalis solvenda. Ergo sacerdos, munere
judicis fungens, nomine et auctoritate Dei. tenetur ita etiam
(1)
(2)
(3)
(4)

Sess. xiv, cap. 8 ; Denzinger, 904.
Sess. xiv, cap. 8 ; Denzinger, 905.
Sess. xiv, can. 15 ; Denzinger, 925.
Cf. H. Mazzella, n. 466 ; Pesch, Comp., n 240.

392

DE SATISFACTIONE

remittere peccata, ut imponat pœnitcnti saiisfaclionem per­
agendam pro poena qua) restat luenda.
2) Sacramentum Pœnitentia1 de se ordinatur ad remissio­
nem peccati plenam e\ integram, culpa* scilicet el totius pœnæ.
Atqui tenetur minister procurare etiam perfectionem inlegralem sacramenti, nisi gravior obstet ratio. Ergo debet sacer­
dos curare solutionem pcenie temporalis qua?, remissa culpa,
solet manere.

Satisfactiones vere conveniunt, si a sacerdotibus injungantur
1) « pro qualitate criminum el 2) pœnilentium facultate -,
<( quantum spiritus et prudentia suggesserit. » (i)
Prima pars />cr se patet . Altera, quæ constat ex verbis 7’ridenlini modo citatis, sic probatur : Sacramentum Pœnitentiæ
principalius est ad salutem hominum quam ad juslüiæ satisfa­
ciendum. Hinc sacerdos primario intendere debet bonum pœni­
tentis et satisfactionem imponere juxta illius potentiam physi­
cam et moralem, potius (piam juxta criminis gravitatem ; melius
est enim leviorem satisfactionem praescribendo, non procurare
finem secundarium sacramenti, quam per satisfactionem pecca­
tis proporlionatam, agere contra finem primarium, exponendo
pœnitentem ad novum peccatum et forte ad damnationem (2).
Π.
Tenentur pœnitentes satisfactiones convenientes
adimplere (De fide).
411. « Cerium est. saltem post Tridentinum, obligationem
esse pœnitcnti satisfactionem acceptandi [ac proinde adim­
plendi], sub ea gravitate quam intendit confessarius. Hoc
sequitur tum ex obligatione per se gravi facta confessario eam
imponendi, tum ex auctoritate qua absolvit sub iis conditio­
nibus quas judicat opportunas ; obligatio enim est per se gravis
pœnitcnti standi eis conditionibus, nisi renuntiet absolvi a
tali confessario ut alium adeat, qui eadem auctoritate judicet
forte mitiorem imponere satisfactionem (3). »
Unde explicite Codex : « Pro qualitate et numero peccato­
rum et conditione pamitentis salutares et convenientes satis­
factiones confessarius injungat : (pias pœnitens volenti animo
excipere at (pie ipse per se debet implere » (c. 887).1
23
(1) Trid., Sess. xiv, cap. 8 ; Denzinger, 905.
(2) S. Thom., Quodlib., 3, ari. 28 ; Billuart, diss. 9, a. 6, § 2, consectaria ;
Galtier, n. 489.
(3) Galtier, n. 491.
g B

DE SATISFACTIONE

393

III. — Satisfactio potost adimpleri post absolutionem ( l)e fide .
412. Equidem satisfactio potest adimpleri ante absolutio­
nem. sed effectum e.r opere operalo (1) habebit solum in indanli quo per validam absolutionem informabitur.
a) Probatur e.r pra.ri hodierna Ecclesiæ. — Jam a multis
sacculis ubique prævalct usus implendi satisfactionem post
absolutionem. Atqui in re tanti momenti Ecclesia errare non
potuit. Ergo.
b) Probalur e.r pra.ri anliquæ Ecclesiæ.
1) Omnes conce­
dunt absolutionem sacramentalem non raro datam esse.
anlequam pœnitentia sallem tolaliler, impleta esset, v. g. tem­
pore mortis imminentis aut instante persecutione (2). —
2) 0uinimo, multi censent, etiam in. casu pœnilenlia* publicæ,
absolutionem sacramentalem datam fuisse pœnitentibus rite
dispositis, slalim post confessionem ac proinde semper praeces­
sisse satisfactionis impletionem (3).
Ratio est quia absolutio quæ. finita pœnitentia. solebat
conferri, erat potius reconciliatio canonica in foro externo.
Etenim : 1) Ante illam pœni tentes aliquando ad Eucharis­
tiam admittebantur (4). — 2) Hæc absolutio generatim
dabatur ah Episcopo, qui certe non omnium lapsorum audiebat
confessiones, imo eam dabat aliquando pluribus simul. —
3) Tabatur. in casu necessitatis, etiam a diaconis (5).
1) (’ete­
nim incredibile est Ecclesiam voluisse tum relinquere pœni­
tentem per mullos annos in statu peccati el in periculo æleriuc
damnationis, Ium illum obligare ad eadem peccata bis confi­
tenda : quod fieri debuisset. si absolutio sacrament alis a con­
fessione pluribus annis sejungeretur.
IV.
Satisfactio sacramentalis remittit pœnam temporalem
ex opere operato {Sen leni i a communis el cerla).
413. IIæc thesis est contra /). Solo (6) cl Ledesma (7).
(1) Valere potest ex opere operantis etiam ante absolutionem in justo,
non autem in peccatore.
(2) Cf. Pesch, n. 263 ; Galtier, n. 492 ; Le péché et la pénitence, p. ISO sq.
(3) Palmieri, De Pœn., ed. 2, p. 508 sq. ; Hurler, n. 501, in nota ; Pesch,
n. 263 sq. ; Pignataro, p. 100 sq. ; Hugon, p. 616 et 621 ; pro thesi opposita,
cf. Galtier, th. 14 ; D'Alès, Ledit de Callisle, p. 439 : juxta ipsos, reconcilia­
tio piibli a erat sacramentalis, ac proinde absolutio privata sacramentalis,
sallem nec semper nec de jure ei p amiit lebat ur.— (4) Cone. Carlhag. I J',
can. 78 ; Arausic. I, can. 3, etc. ; cf. Pignataro, p. 101 ; supra, n. 341, F.
— (5) S. Cyprian., ep. 18, ad Clerum, n. 1 ; Journel, 570 ; infra, n. 431.
(6) //»’4, dist. 19, q. 1 et 5.
(7) Q. 13, a. 3, dub. 4 ; cf. Suarez, disp. 38, sect. 2, η. 2.

39 ί

DE SATISFACTI DM.

a) Satisfactio imponitur a sacerdote ri potestatis clavium
seu vi muneris judicis a Christo instituti ad remissionem
peccatorum ; ergo effectum producit vi hujus poleslalis, el
independenter omnino a ineritis ministri aut suscipientis.
Atqui in sacramentis quidquid ita operatur vocatur et est
opus operatum (1). Ergo.
b) Docet Tridenlinum : 1) sacerdotes, imponendo poeniten­
tiam, agere secundum finem clavium Æt secundum inslilulionem Chrisli (2) ; 2) et ad integram et perfectam peccat orum
remissionem, qualis in Baptismo oblinetur (3), requiri 1res
actus in pomi lente, quasi-materiam sacramenti Pernitentia·,
videlicet contritionem, confessionem el satisfactionem, quæ
1res Poenitentia' partes dicuntur (4). Ergo satisfactio, a sacer­
dote imponenda, est vere sacramental is el ideo effectum
sortitur ex opere operato.
Remissio autem perna· temporalis in aclu secundo vel slalim
obtinetur, si nullus adest obex, vel solum, remolo obice, si
adsit. Porro obex dari potest vel quia sacramentum fuit
validum et informe vel quia nova culpa mortalis commissa est
ante impletam satisfactionem. Hinc in his casibus, aut quando
reviviscet sacramentum aut. quando peccator a peccato
resurget sive per actum contritionis perfecta* sive per sacra­
mentum Poenitentia· denuo susceptum, nihil impedit quin
satisfactio, prius impleta, tunc suum obtineat effectum (5).
Hæc quidem remissio, ut patet ex ipsa institutione sacramenti,
major vel minor est, pro gradu operis impositi et pro dispo­
sitione pcenitentis. « I nde, si satisfactio minor est quam
divina justitia postulat, aliquid pœnæ remanet ; sin major
est. redundabit in thesaurum Ecclesia· (6). »
414. Scholion. — 1° i\um salisfaclio sacramenlalis confer!
gratiam cx opere operato *1
a) Negant Vasquez (7) et Lago (8), quia satisfactio non
significat gratiam et ideo eam non causai.
b) Affirmat S. Thomas (9) : « Omne sacramentum producit
effectum suum non solum virtute formes sed etiam virtute
(1)
(2)
(4)
(5)
(7)
(9)

Manuale, t. Ill, n. 414.
Sess. xiv, can. 15 ; Denzinger, 925. — (3) Denzinger, 895.
Denzinger, 914 et 896.
Billot, tb. 20. — (6) Pesch, η. 252.’
Q. 94, a. 2, dub. 5, n. 9. — (8) Disp. 24, sec. 1, n. 2.
3, q. 86, a. 6.

DE SATISFACTIONE

395

materiæ ; ex utroque enim est unum sacramentum. Uncle
remissio culpæ est effectus pœnitentiæ, principalius quidem ex
vieillie, clavium quas habent ministri, ex quorum parte acci­
pitur id quod est formale in hoc sacramento ; secundario autem
ex vi actuum pœnilenlis pertinentium ad virtutem pœnitentiæ ;
tamen prout hi actus aliqualiter ordinantur ad claves Eccle­
siæ. » Argument unique valet, etiamsi satisfactio posl absolutio­
nem adimpletur. Nam « satisfactio confert gratiam prout est in
proposito, et auget eam prout est in exsecutione » (1).
2° Num omnia bona opera futuræ vitse e;r opere operato satis­
faciunt '1 — Affirmandum, videtur. Quamvis verba, qua· post
absolutionem adduntur : « Quidquid boni feceris el mali sustinue­
ris, etc... » sint de se. potius oratio sacerdotis deprecatoria in
bonum pœnitentis, ea possunt tamen elevare ad esse sacramenlale omnia bona opera futura pœnitentis, saltem si sacerdos
itl omnino intendat, ea opera imponendo in supplementum satis­
factionis et pœnilcntem ideo moneat ut per hæc sua opera
compleat et perficiat satisfactionem qua' ei sacramcntaliter
injungitur.
Ita communius cum S. Thoma (2), S. Alphonso (3), Billuarl ( I), Suarez (5). Alii ceterum fatentur verba hæc, nomine
Ecclesiæ prolata, habere eamdem efficaciam ac cetera sacramenlalia.
3° Præcipua opera salisfacloria sunl oral io, jejunium et eleemo­
syna. — Tridenlinum delinit nos satisfacere valere « jejuniis,
orationibus, eleemosynis vel aliis etiam pietatis operibus »,
etiam « temporalibus flagellis a Deo inflictis et a nobis
patienter toleratis apud 1 eum Patrem per · hrislum Jesum»(6).
Porro omnia opera salisfacloria ad tria primo indicata facile
reducuntur : a) « Una [ratio] est quod debeamus satisfacere
per ea bona quæ nostra sunt, quoad ejus heri potest : [nam,
peccando, aliquid nobis attribuimus quod nostrum non erat ;
ergo satisfacere debemus, aliquid nobis subtrahendo quod cedat
in honorem J ei]. Habemus, autem tria genera bonorum : animi,
quæ Deo damus per orationem ; corporis, quæ Deo damus per
jejunium ; externa, qua' Deo damus per eleemosynam, b) Altera
ratio est quod omnia vitia revocantur ad illa tria, quæ S. Joan­
nes posuit in epist. 1, c. 2, concupiscentiam carnis, concupiscen­
tiam oculorum (‘t superbiam vita*. Jejunium comprimit concu­
piscentiam carnis, eleemosyna concupiscentiam oculorum, id est
avaritiam, oratio superbiam vitæ (7) ».
(1) 3, q. 90, a. 2, ad 2’; Ita’Suarez, disp. 38, sect. 2, η. 3 jBllluart, diss. 9,
a. 9, Dico 3° ; Schouppe, t. II, n. 222 ; Galtler, n. 495. — (2) Quodlib., ill,
a. 28, 3 ; 3, q. 84, a. 8 el 9. — (3) L. VI, n. 507. — (4) Loe. cit.
(5) Disp. 38, sect. 6, n. 7. Cf. Pesch, n. 253 ; Galtler, n. 497 ; Cappello,
n. 316; D’Alès, p. 135 ; Vcimeersch, I. HI, n. 444.
(6) Sess. xiv, can. 13, cap. 9 ; Denzinger, 923, 906.
(7) Bellarminus, 1. IV, c. 6 ; ci. Suppl., q. 15, a. 3 ; Suarez, disp. 37, sect. 6,
n. 10 ; Billot, th. 21 ; Pesch, n. 248.

396

DE FOKMA SACHAME.XTI P(EXITE\TIÆ

.

ART. IV

De forma sacramenti
415. Ex Diluait Domano forma completa absolutionis hæc
est : « Ddminus noster Jésus Christus te absolvat, et ego.
auctoritate ipsius, te absolvo ab omni vinculo excommunica­
tionis. [suspensionis] et interdidi, in quantum possum et tu
indiges. Deinde ego le absolvô a peccatis luis in nomine Patris
el Filii et Spiritus Sand i. Anien. » Alia verba qua· præcedunl
aul subsequuntur omitti possunt, justa de causa [Cod., can. 885];
ergo ea certe non pertinent ad essentiam sacramenti.
Imo. ex verbis ipsius formula·, alia manifeste non signi­
ficant remissionem peccatorum nec sunt sententia judicialis
sed vel significant absolutionem a censuris vel sunt oratio
quadam pra*via « D. λ .J. C... ». Ergo forma essentialis incipit
a verbis « Ego te absolvo... Arnen ». Porro nunc quæritur
(poenam forma· verba sint essentialia, quisnam sil sensus
verborum et quali modo debeant pronuntiari : an assertive
vel deprecative, an verbis aul alio modo, etc...

.\sserlio la : Ad formam sacramenti sufficiunt verba :
<( Ego te absolvo » vel alia æquivalentia {De fidei).

Probalur la pars :
416. 1« lla-c verba omnino sufficere ad formam sacramenti
constat : 1) e.c Concilia : « Forma hujus sacramenti, ait, Flo­
rentinum, sunt verba absolutionis, qua· sacerdos profert, cum
dicit : Ego te absolvo, etc... (I) ». Docet Tridenlinum (2) :
« Sacramenti Pœnitenita· formam in illis ministri verbis
positam esse: Ego te absolvo»; 2) ex quotidiana praxi Ecclesia·
Latina· ; 3) ex auctoritate theologorum. qui id omnes fatentur
una cum S. Thoma (3).
2° Conlrooerlilur autem num omnia hæc verba sint necessaria
ad essentiam forma·. Communis sententia tenet duo lanium
verba « le absolvo » esse essentialia. Ratio est quia id ad formam
(1) Decret, pro Arm.; Denzinger, 699. — (2) Sess. xiv, cap. 3 ; Den­
zinger, 896.
(3) 3, q. 84, a. 3.

t

1·Ε ΙΌΒΜΑ SACBAMENT! PŒNITENTIÆ

397

requiritur el sufficit quo exprimitur aclus judicialis necnor
effectus sacramenti et de,terminatur ejus subjeclum. Atqui :
1 ) verbo « absolvo «significat ur aclio judicandi ct materia pro rima
scilicet 1res aclus pernitentis ad absolutionem rile ordinantur ;
2) verbo « le. » designatur subjeclum ad quod determinate
refertur ha»c individua absolutio. Ergo.
3° Non essentialia sunt : a) verba quibus invocatur Trinitas :
nam nec exprimunt sententiam judicialem, nec pertinent ad
institutionem Christi, nec in omnibus formulis in Ecclesia
probatis adbibentur. Attamen « quia sacerdos sicut, minister
absolvit, convenienter apponitur aliquid quod pertinet ad pri­
mam auctoritatem Dei, scilicet, ut dicatur : « Ego te absolvo
in nomine Patris el Filii ct Spiritus Sancti ». vel per virtutem
passionis Christi, vel auctoritate Dei (1). » - b) Verba « a pec­
catis luis ». (plia ex natura rei el praesertim ex praesentia
maleria' proxima' (confessio, etc...) verba « absolvo te » suffi­
cienter significant absolutionem peccatorum a pomitente
pra-senti accusal orum.
c) A’erba « Ego » et « Amen ; » « ego »,
(piia includitur in verbo « absolvo » ; « Arnen », ut patet et
omnes confitentur.
Nihilominus, propter præceplum Ecclesiæ, omnia verba
praescripta adhibenda sunt et quidem sub gravi, si non est
certum verba omissa, v. g. « a peccatis » non requiri ad valo­
rem forma·. Item quadibet mutatio est peccaminosa, graviter
tamen vel leviter juxta materia' gravitatem vel levitatem et
juxta nullilatis sacramenti periculum plus minusve certum (2).

Probalur 2a pars :
Valent verba æqdivaleniia : Nam : a) idem remanet sensus,
nec datur nisi mutatio accidentalis ; b) ceterum, alia verba
olim adhibebantur in Ecclesia Latina, et hodie adhibentur
in Ecclesia Græca. AI illicitum est mulare formulam, ul modo
diximus.
Scholion : De sensu verborum formæ.
417. 1° < erle sensus non esi : Ego le absolvo a poma peccatis
debita, aul ab obligatione peccata subjiciendi clavibus Eccle­
sia' » ; hæc enim expositio contradicit doctrinæ catholica' jam
certo statuta*. — Seque sensus esi : Ego te declaro absolutum
a peccatis », ul voluiI Petrus Lombardus (3) ; nam sacramenta12
(1) 3, f|. 84, a. 3, ad 3.
(2) Manuale, t. III. De sacr., n. 405. — (3) 4 Seni., dist. 18, n. 6.

398

DE FORMA SACRAMENTI PŒNITENTIÆ

N. L. non solum significant sed etiain efficiunt quod significant.
Hinc Tridentinum damnat Protestantes qui volebant absolu­
tionem esse « nudum ministerium pronuntiandi et declarandi
remissa esse peccata confitenti » (1) et ait : « Bes et effectus
hujus sacramenti, quantum ad ejus vim et efficaciam pertinet,
reconciliatio est cum I co (°) ».
2° Sensus esi : « Sacramentum, absolutionis libi impendo (3). »
Hæc est sententia S. Thomæ et fere omnium theologorum (4),
et vera esi, juxta omnes, et iamsi poenitens vel jam sit in statu
gratiæ, vel c contra sit male dispositus et obicem ponat ad
gratiam sacramenti.
At hæc formula diversimode intelligitur a theologis : a) Qui
tenent sacramenta immediate causare gratiam, eam intelligent
de ipsa remissione peccatorum aut de gratia remissiva, qua
semper habetur, dummodo non sit obex in recipiente sacrsmentum. Ita eam explicant : « Quantum est ex me, vere te
absolvo a vinculis et peccata tibi remitto » seu « tibi confero
sacramentum absolutivum a peccatis et collativum gratiæ
remissivæ » (Gonet, Billuart) ; « Ego tibi confero gratiam remis­
sivam, quantum est ex se » (Suarez). — b) Qui docent sacra­
mentum non causare gratiam nisi dispositive, eam intelligunl
de productione (physici) ornatus cujusdam aut tituli (intentionaiis) exigitivi remissionis peccati, qui semper producuntur,
quoties sacramentum est validum. Sic Billot : « Ego, judex,
facio jus secundum quod debitum est ut peccatum tibi remitta­
tur (5). »

Assertio
: Absolutio debet esse formaliter seu quoad sen­
sum indicativa ; debet dari verbis ore prolatis et pœnitenti
præsenti (Theolog. cerium).
418. Dico : quoad sensum. Non negamus ergo absolutionem
posse, absolute loquendo, esse materialiter seu grammati­
caliter deprecati vani, dummodo, ex adjunctis vel ex usu
communi, ïequivaleal senlenliæ assertivæ seu potestative pro­
nuntietur per sacerdotem, ex auctoritate sua ministerial] et
nomine Dei, ita ut, per illam, sacerdos certo significet se non
tantum rogare Deum, quemadmodum faceret quilibet homo
privatu*, ut ipse pœnitenti dimittat peccata, sed vere, ex sua
auctoritate et potestate ministri Dei, peccata remittere.
(1) Sess. xiv, can. 9 ; Denzlnger, 919.
(2) Sess. xiv, cap. 3 ; Denzlnger, 896. — (3) 3, q. 84, a. 3, ad 5.
(4) Joan, a S. Thoma, disp. 33, a. 3, n. 19 ; Gonet, disp. 12, a. 3, n. 43 ;
Billuart, diss. 1, a. 3, § 2 ; Suarez, disp. 19, sect. 2, n. 19 sq. ; Cajetanus,
in h. 1. Sum. Theol. ; Lugo, disp 13.
(5) Th. 4, p. 46 ; cf. Manuale, t. III, n. 428 sq.

DE FORMA SACRAMENTI PŒNITENTIÆ

399

Probalur thesis per parles :
I. — Absolutio debet esse formaliter indicativa.
419.1° Debet esse indicativa. —Constat ex institutione Christi
et ex Trideniini declaratione (1) : « Absolutio sacerdotis, ait
Sancta Synodus,... est... ad instar actus judicialis, quo ab ipso
velut a judice sententia pronuntiatur. » Atqui ad valorem sen­
tential judicialis requiritur ut sit non formaliter deprecativa sed
indicativa aut imperativa ; secus enim esset actus supplicantis.
non actus formali ter et auclorilalive judicantis. Ergo (2).
2° Potest esse materialiter deprecativa. — a) Constat ex histo­
ria. — Sane textus Patrum et multi etiam textus e Ritualibus
desumpti possunt et debent intelligi de poenitentia publica vel de
orationibus absolutioni sacramentali annexis vel de oratione
large sumpta pro verbo sacro et sanctificante ; alii tamen certo
pertinent ad absolutionem privatam el sacramentalem, cum saepe
nulla alia adsit forma pro absolutione in Codicibus vetustissimis
sive Latinorum sive Graecorum catholicorum, præter formam
deprecalivam, quæ in usu fuisse videtur usque ad sæc. xn (3).
Quinimo, hodie, apud Græcos non unitos et apud unitos,
forma absolutionis adhuc deprecativa est, et ut valida agnita
est a Clemente VIII in Instructione super ritibus Italo-Græcorum (1595), et a Benedicto XIV in Bulla « Etsi Pastoralis »
(1742) ; et eam adhibere debent etiam ad absolvendos Lati­
nos (4).
Ex adjunctis autem aperte constat has formulas œqui pollere
senlenliæ indicalivæ. 1) Etenim Ecclesia semper absolute docuit
absolutionem esse sententiam judicialem; ergo, approbando
formam materialiter dcprecativam, eam practice habuit ut
æquivâlenler indicativum, secus sibi contradiceret. 2) Ceterum
ipsi fideles ita hanc formam inlelligebant et intclligunt, ut
omnino credant se hac sententia absolutionis, vere justificari.
Ergo ex praxi Ecclesiæ et fidelium patet formam materialiter
deprecativam, quoties ut valida habetur, reputari vere, indi­
cativam, seu, ut quidam aiunt, ut deprecationem potestativam.
auctoritative nempe prolatam a ministro, I ei nomine. Ideo
sensus formulæ : « Lens te absolvat », « Leus, remitte peccata
(1) Sess. xiv, cap. G, can. 9 ; Denzlnger, 902, 919.
(2) Cf. S. Thomas, Opusc. de forma absolutionis, IS, al. 22 ; 3, q. 84,
a. 1, ad 1.
(3) Morinus, De sacram. Pœn., in Appendice ; Goar, Eucholo"., p. 673 sq ;
Denzlnger, Ilitus Orient., t. L p. 101 sq. ; Gulielmus Parisiensls, De sacr.
Pœn., cap. 19 ; cf. Palmieri, th. 13 ; S. Thomas, op. 18, cap. 5 ; P. Michel,
in Diet, théol., art. Absolution, col. 200 sq. ; Vacant, in Did. theol., art.
Absolution, col. 244 sq. ; Galtier, th. 35.
(4) Decret. S. Off., 6 Sept. 1865 ; cf. Jugle, Theol. dogni. christ, or., t. Ill,
p. 338-342.

400

DE FORMA SACRAMENTI PŒNITENTIÆ

hujus N... » hic est : « Deus [per meum ministerium (1)] te
absolvat » vel « auctoritate Dei te absolvo ».
b) Constat e.r ratione. — Sacerdos enim pronuntians hæc
verba, prius cognita causa peccatorum et super poenitentein
qui se ei tanquain judici subjicit in ordine ad remissionem
peccatorum obtinendam, eo ipso, in aclu exercito, manifestai
se agere personam ministri Dei et sententiam judicialem pro­
ferre.
Hinc, nisi obstet Ecclesiæ præceplum, forma deprecativa
potest aliquando æquipollere sententiæ indicativæ seu ad
valorem sacramenti sufficit ut forma sit formaliler indicative.
At in praxi omnino sequenda est forma ab Ecclesia præscripla
quæ apud Lat inos est sola forma indicative (2).

II. — Debet dari verbis ore prolatis et pœnitenti præsenti.
420. Quidam veteres theologi putarunt absolutionem posse
scriplo dari et a sacerdote absente (3) ; tum quia sententia
judicialis hoc modo fieri potest, Ium quia Matrimonium valide
contrahitur, absque verbis, quolibet nutu sufficienter consen­
sum manifestante. — At contra, sacramentum administrari
debet ad normam voluntatis Christi, qui illud instituit. Porro
omnino cerium est hac (’.hristi voluntate requiri ut absolutio
verbis et præsenti conferatur.
1° Debet dari verbis ore prolatis. — A. Constat ex perpetua
Ecclesi.-e praxi. — a) Ecclesia enim, infallibilis juris divini
interpres, semper præcepit absolutionem ore prolatam, ut
testantur libri rituales omnium ecclesiarum. — b) In Gone.
Flor. et Trid. id directe declaratur (supra, n. 416) (4).
B. Constat ex confutatione adversariorum. — a) (’.le­
niens VIII damnavit ad minus uti falsam, temerariam et
scandalosam propositionem dicentem « licere per litteras seu
internuntium... a (sacerdote) absente absolutionem obtinere »,
« præcepitque ne deinceps ista propositio publicis privatisque
lectionibus, concionibus el congressibus doceatur, neve unquam
tanquam aliquo casu probabilis defendatur, imprimaiur aul
ad praxim quovis modo deducatur » (5).
b) Ex notione aul praxi generali sententiæ judicialis nil
erui valet contra positivam institutionem (’.hristi.
c) Concilia absolute docent omnia sacramenta constare
verbis tanquam forma, nec ulla limitai io apponitur nisi quoad
Matrimonium, de quo dicitur :
causa efficiens Matrimonii
(1. Insuper non raro hæc verba adduntur in formula, vel revocatur
potestas sacerdotum ligandi el solvendi, etc.
(2) Trident.. Sess. xiv, cap. 6 ; Denzinger, 902 ; Rituale Roni., til. Ill,
rap. 2 : .V. B. — De forma conditionala, cf. Manuale, t. Ill, n. 481.
(31 Paliavicinus, d. 17, q. 2, a. t, num. 7 ; enumerantur apud Wirceburg.,
n. 139.
(4) Denzinger, 699 et 896. —
Denzinger, 1088.

HE KOHMA SACKAMEXT1 PŒNITENTLE

401

regulariter est mutuus consensus per verba de præsenti expres­
sus » (1). Ergo hæc limitatio neque ponitur neque poni potest
quoad absolutionem. — Halio autem hujus expressionis pro
Matrimonio est quod Christus non instituit ritum plane novum,
vel totum quantum, sicut pro Poenitentia, sed tantummodo
contractum naturalem evexit ad dignitatem sacramenti. 1'nde
quæ valent ad naturam contractus instituendam valent ad
sacrament uni Matrimonii.
2° Pœnitenti præsenti. — a) Constat e.r praxi Ecclesiæ : Nul­
lum enim exstat Vestigium in libris pœnitenl ialibus vel rit uali­
bus de absolutione absentibus danda ; e contra, verba · te vel
« servus tuus iste » quæ in formulis apponuntur, aperte suppo­
nunt pœnitentem præsentem. Ceterum absolutionem ita absenti
datam absolute illicitam et in omni casu invalidam declaravi!
Clemens V1JI.
b) Constat ex forma ore proferenda, quæ, ut patet, nonnisi ad
praesentem dirigitur. Testimonia quæ in oppositum afferri
solent, facile intelliguntur de absolutione non sacramentali
sed canonica (2). — Hac de causa, omissis aliis incommodis,
v. g. quoad sigillum, nisi aliud judicaverit Ecclesia, absolutio,
per telephoniuin data, est illicita, et quidem graviter,nisi forte
in casu exlremæ necessitatis, quando hic modus unicus est qui
tentari possit ; imo el invalida habetur a plerisque theologis (3).
(1) Flor., Decr. pro Arm.; Denzinger, 702 ; cf. n. 699.
(2) Cf. Wirceburgenses, n. 144.
(3) Cf. Pesch, n. 303 ; Lehmkuhl, n, n. 369 ; Noldin, m, n. 239 ; Galtier,
n. 510 ; Gaudé in notis ad S. A phons., m, n. 428, b ; Génicot, Theol. mor., u,
n. 267 ; Cappello, n. 95 ; Ami du Clergé, 24 oct. 1929, p. 689 sq.

402

DE EFFECTIBUS SACBAMENTI

CAPUT IV
DE EFFECTIBUS, MINISTRO ET SUBJECTO
SAC RA M E NT I P Œ N IT E NT IÆ

ART. I

De effectibus
Status quæstionis (1).
421. 1° Jam demonstravimus : 1) omnia peccata mortalia,
quantumvis àtrocia et quantumvis repetita, post Baptismum
commissa, posse remilli per sacramentum Pœnitentiæ ; 2) om­
nia simul remitti, cum unum sine aliis remitti nequeat;
3) nullum remitti posse sine aliqua poenitentia aut dolore et
proposito ; 4) contritione perfecta cum volo sacramenti deleri
etiam omnia mortalia ; 5) venialia tutius et efficacius remitti
sive per sacramentum cum attritione sive per contritionem
perfectam (2).
2° Demonstravimus quoque, remissa culpa et poma æterna,
nec semper nec necessario remitti iolain poenam temporalem,
sed eam. qua· luenda solet manere, sallem parlialiler solvi per
satisfactionem intra aut extra sacramentum.
3° Ex alibi dictis : a) Constat sacramentum Pœnitentiæ,
sicut cetera sacramenta. 1) conferre gratiam habitualem :
per se quidem gratiam primam ; per accidens, gratiam secun­
dam (3) ; 2) simul conferre gratiam sacramenlalem specialem,
quæ datur ad præterita peccata expianda et nova vitanda :
hinc effectus specialis sacramenti Pœnitentiæ dicitur gratia
(1) 3, q. 86 sq. ; Suarez, De pœnit., disp. 13 ; Lugo, disp. 10 ; Palmieri,
th. 19 ; Pesch, n. 305 sq. ; Billot, th. 7 sq. ; Galtier, n. 531 sq.
(2) Quomodo remittantur venialia extra sacramentum, supra, η. 397 ;
cf. 3, q. 87.
(3) Manuale, t. Ill, De Gratia, η. 33 : De sacr., n. 437 sq.

DE MERITORUM REVIVISCENTIA

403

sanans cl confortans animam, ita ut usus frequens sacramenti
sit insigne remedium contra relapsus in peccata. Quare conci­
lia : « Quodsi, per peccatum, ægritudinem incurrimus anima.·,
per Poenitentiam spiritualiter sanamur »; « res et elTectus
hujus sacramenti... reconciliat io est cum Deo, quam interdum,
in viris piis et cum devotione hoc sacramentum percipientibus,
conscientia; pax ac serenitas cum vehementi spiritus consola­
tione consequi solet » (1).
b) Constat peccata remissa numquam proprie redire per
subsequens peccatum : 1) neque quoad reatum culpae, quia
peccata omnino delentur nec unquam imputari possunt (2) ;
2) neque quoad poenam. nam reatil culpa; plene deleto, deest
quodvis fundamentum reatus pœnæ. — At : 1) peccata dici
possunt redire sec'.ndum quid seu improprie : vel secundum
genus, quia, per quodlibet novum peccatum mortale, redit
privatio gratiæ sanctificantis et reatus poena? æterna; ; vel
secundum speciem, quia novum peccatum specie idem commit­
titur ; vel secundum effertum. quatenus gravior lit reatus
subsequens, quam fuisset si non jam præcessissent et tanta
Dei beneficia et condonatio jam concessa (3). — 2) Pcena
quoque dicitur redire secundum quid, quia propter eamdem
vel similem culpam denuo contractam, eadem vel similis
poena atque poena praecedens subeunda est.
4° Restat ideo dicendum de alio Pœnitentiæ effectu speciali,
videlicet de virtutum ac meritorum reviviscentia.
Varia hominis opera.
422. Opera nostra sunt : a) Viva. si fiunt in statu jusfiliæ,
et vitæ æternæ sunt meritoria; b) Mortua. si, licet sint in se
bona et honesta, imo supernaturalia, reapse non sunt meritoria,
quia fiunt in slatu peccati mortalis; c) Mortifera, si sunt pec­
cata mortalia et mortem anima? inferunt ; d) Morli/ieala.
si viva erant quando posita sunt, sed quasi occisa per adve­
niens peccatum, jam nunc nihil valent in ordine ad vitam
a; ternam.
»

Reviviscentia virtutum et meritorum.
423. 1° Saltem theologice certum est, remisso peccato, restitui
(1) Deer, ad Arm., Trid., sess. xiv, cap. 3 ; Denzinger, 695, 896.
(2) Manuale, t. III, De Gratia, n. 26-27. — (3) 3, q. 88.

404

DE MERITOIU'M REMVISCEXTIA

virtutes theologicas, quæ per peccatum amissa? erant, quia
infunduntur in ipsa justificatione : longe communior (1) est
doctrina quæ tenet virtutes morales infusas esse etiam in justi­
ficatione, ac proinde per Pœnitentiam etiam recuperari, « ete­
nim virtutes consequuntur ad gratiam sicut potentia? ad natu­
ram ; ergo, remisso peccato, cum gratia restituuntur lia? omnes
virtutes (3, q. 89, a. 1).
2° De fide est hominem per pœnitentiam restitui, coram Deo,
in pristinam dignitatem substantial· m ; siquidem per justifica­
tionem denuo fit amicus 1 ei et f fins heresque vita? æterna? (2).
Non restituitur autem in pristinam dignitatem secundariam,
scilicet in innocentiam aut in virginitatem quoad integritatem
carnis, quia id est impossibile (3, q. 69, a. 3, 0 et ad 1).
3° At quæritur num merita pristina recuperentur, seu num
opera morlificata vere reviviscant, remoto impedimento peccati.
Jamvero : 1) omnes theologi unanimitér profitentur merita per
peccatum morlificata certo reviviscere per pœnitentiam : ideo
saltem temerarium est hanc doctrinam rejicere ; 2) valde autem
disputatur de modo et gradu hujus reviviscenti».
Hinc, per prius statuta doctrina certa, postea de re controversa
aliquid dicemus.

Asserlio : Opera per peccatum mortificata, remisso peccato,
reviviscunt (Doctrina catholica).

Probatur thesis :
424. 1° Ex concilio Tridentino. — Juxta Tridenlinuin (3),
opera bona hominis justi, sive acceptam gratiam perpetuo
conservaverit, sive amissam recuperaverit. vere merentur vitam
adernam ct vita· æterna* consecutionem, si tamen decesserit
in statu grat ia*. Atqui opera mortificata sunt certe opera bona.
ab homine justo facta. Ergo si quis mortaliter peccaverit,
sed. ex peccato resurgens per pœnitentiam, in statu gratia'
decedit, /ure ipsa opera vitam æternam certo merentur. Ergo
merita pristina, remisso peccato, reviviscunt.
2° Ex Traditione.
Argumentum erui solet ex Gal. hi. 6 et
1 leb. vi. 9. Hoc autem argumentum script uristicum non ab
omnibus admittitur ut certum et firmum, quia multi exegeta'
contendunt, his in locis, sermonem non esse de fidelibus qui
jam graviter lapsi erant. At. dato quod reviviscentia meri­
torum non apodictice demonstretur ex Scriptura sola, certo
(1) Manuale, t. Ill, De virt. theol., n. 250 sq.
(2) Sess. vi. cap. 7 ; Denzinger, 799, 800.
(3) Sess. vi, cap, 16, can. 32 et 26 ; Denzinger, 809, 842, 836.

l'E MEB1T0IU M KEV1VISCENTIA

4(Γ>

demonstratur e.r Scriptura per Paires interpretata, seu argu­
mento Traditionis.
a) Gal. m. 6 : « Tanta passi estis sine causa ? Si tamen sine
causa. » Ilis verbis, ail : I ) S. Hieronymus (1). proponitur
« illa spes. quod, quicumque oh Christi fidem laboraverit et
postea lapsus fuerit in peccatum sicut priora sine rausa
dicitur passus fuisse, dum peccat, sic. rursum non perdet ea.
si ad pristinam fidem el ad antiquum studium revertatur .
2) S. J. Chrysostomus (2) : significatur quod « si volueritis
expefgisci ac revocare vos ipsos, non frustra passi lueritis .
fla quoque SS. Athanasius, Ambrosius. Damascenus (3).
b) JIri),. \ i. 9, 10 : « Confidimus autem de vobis, dilectissimi,
meliora el. viciniora saluti... Non enim injustus Deus, ut
obliviscatur operis vestri, el dilectionis quam ostenditis in
nomine ipsius, qui ministratis sanctis. » - « In quo vides,
inquit S. Epiphanius (4), (quomodo) neque a salute illos
excluserit, (pios peccati sui pa niteret, sed el saluti propinquos
esse dixerit, et Deum recte ab iis factorum esse susceptorem,
(pii delictorum suorum absolutam poenitentiam capesse­
rent ». Ita etiam et expressius Theodoretus (5). )>
Hinc ipsum Tridenlinum (6), proponens doctrinam de
reviviscentia meritorum, provocat ad verba Apostoli : « Non
injustus est Deus, ut obliviscatur operis vestri.
Hinc recentissime Pius XI declaravit : « Quicumque enim
poenitendo. Apostolicæ Sedis salutaria jussa. Jubilæo magno
vertente, perficiunt, iidem... eam. (piam peccando amiserant.
meritorum donorumque copiam e.r integro reparant ac reci­
piunt (7). »
3° Ex auctoritate theologorum. — Suarez triginta circiter
theologos pro hac doctrina allegat (8). et Inigo ait : « Conve­
niunt theologi cum S. Thoma in pnesenti, quod per pœni­
tentiam reviviscunt merita praecedent i a : conveniunt, inquam,
quasi in dogmate. » (9)
(1) Comm, in Joël., n, 18 sq. — (2) In ep. ad Gal., c. 3, n. 2.
(3) Suarez, Opera omnia, t. XI, Opuscula : opusc. v de ineritis mortifi­
catis et per poenitentiam reparatis, disp. 1, sect. I, n. 12 et 13.
(4) llær. 59, n. 2. — (5) Cf. Suarez, ibid., sect. 2, η. 4 sq.
(6) Sess. vi, cap. 16, Denzinger, 809.
(7) Bulla Indictionis Jubikei anni sancti 1925 ; Λ. Λ. Λ’., 1924, p. 210.
(«) Opusc. Γ, sect. 2, n. 2. — (9) Disp. 10. sect. 1, n. 3.

406

DE MERITORUM REVIVISCENTIA

4° Ex ratione. — a) Et plena remissione peccati. — Si merita
non reviviscerent, peccatum, licet remissum, pœna æterna
puniretur, nam peccator in æternum privaretur gloria meritis
prius acquisitis debita. Atqui Deus non ita punit peccata
remissa. Etenim, teste revelatione, quando Deus remittit
peccata, ea plane condonat, siquidem affirmat : 1) se jam
nullatenus recordaturum omnium impii iniquitatum ; 2) im­
pietatem impii jam ei minime nocere, nec peccata ei impu­
tanda esse ; 3) se in amicitiam suam denuo admissurum pecca­
torem conversum (1). Ergo merita mortificata. in coelo, sua
gloria non privabuntur, ac ideo vere reviviscunt.
b) Et notione merit i mortificati. — Opera in caritate facta,
actu quidem transeunt, sed quantum, ad meritum semper
manent in acceptatione Dei. ac proinde, quantum est de se,
non amittunt suam vim perducendi hominem qui illa fecit, in
vitam ætemam. Reapse tamen, propter superveniens pecca­
tum. a suo effectu impediuntur, et, hac de causa, mortificari
dicuntur. Jamvero tale impedimentum per pœnitentiarn tolli­
tur. Unde, obice remoto per pœnitentiarn, opera prius morti­
ficata iterum incipiunt exserere virtutem suam seu vere revi­
viscunt (2).

Opiniones theologorum de reviviscentia meritorum.
425. De modo et gradu quo merita reviviscunt, nil certum, ut
videtur, ex fontibus Revelationis habetur. Non mirum ideo
quod theologi, hac de re, in varias abeant sententias.
I1234 Sententia. — Merita tantum reviviscunt quantum ad
præmium accidentale : Beati scilicet in cœlo nullum gloriæ
augmentum recipient pro meritis mortificatis, sed gaudebunt
quod hæc opera bona olim fecerint (3).
2a Sententia. — Peccator justificatus non recipiet nisi præ­
mium essentiale, quod respondet bonis operibus in conversione
et post conversionem positis ; at hoc præmium habebit etiam
titulo meritorum mortificatorum, quæ hoc sensu tantum revi­
viscunt (4).
3a Sententia. — Merita mortificata reviviscunt ad præmium
suum proprium ct distinctum, sed proportionality· tantum ad
(1) Ezech., xvm, 21 sq. ; xxxm, 12 sq.
·
m
(2) 3, q. 89, a. 5, 0 et ad 1 ; in 4, dist. 14, q. 2, a. 3, q. 3.
(3) Cf. Suarez, disp. 2, sect. 1, η. 1.
(4) Bannez, in 2-2, q. 24, a. 6, dub. 6, conci. 3 ; Sylvius, in 3, q. 89, a. 2 ;
S. Bonaventura, in dist. 14, p. 2, a. 2, q. 1 ; cf. Salmanticenses, De Gratia,
idsp. 5, dub. unicum, n. 6, etc.

1

1»E MERITORUM REVIVISCENTIA

407

praisenlem dispositionem aut conatum. Hæc tamen proportio
diversimode exponitur :
a) Juxta Doni. Solo (1), Integra restituitur pristina gratia,
si peccator convertitur summo conatu quo potest ; dimidia.
si contritio sit medietas summæ, etc. Hinc qui habuit merita ut
octo et resurgit, cum quarta parte conatus prioris, recuperat
pristina merita ut duo.
b) Juxta Gonet (*?), pristina gratia restituitur /oZa, si peccator
resurgit eodem conatu quem antea habuit ; secus ita recipitur
ut quodlibet meritum reviviscat eo gradu quo iit conversio.
Hinc qui habuit decem merita intensa ut octo, et resurgit
cum contritione ut. unum, recipit decem merita pristina, singula
intensa ut unum, et sic habet merita ut undecim.
c) Juxta Billuarl (3), merita mortificata ita redeunt secundum
gradum conversionis : qui habuit merita ut decem et resurgit
cum dispositione ut unum, recipit merita pristina ut unum et
sic habet nunc merita ut duo.
4a Sententia. — Hæc opinio, hodie communior inter theologos,
tenet singula merita reviviscere ad lolum præmium proprium
et distinctum. Itaque peccator conversus recipiet in coelo
præmium proportionatum tum meritis mortificatis tum meritis
post conversionem acquisitis (4).
Conclusio.
426. a) Prima sententia simpliciter negat reviviscentiam
meritorum, ac ideo plane rejicienda est. Ceterum Suarez (5)
declarat eam apud nullum theologum invenisse.
b) Secunda sententia nunc communiter rejicitur etiam a
Thom istis, ut pote quæ practice negare videtur omnem veram
reviviscentiam meritorum (6).
c) Tertia sententia sine dubio rcalem admittit reviviscentiam
meritorum, cum opera mortifeata certo valent ad augendam
gloriam. — Præcipue quidem nititur in theoria philosophica de
commensuratione jormee infundenda' dispositioni subjecti
proximæ et actuali, (piam certo docet S. Thomas (7) et ad quam
se conformare videtur Tridentinum dicens nos justitiam reci­
pere -< unusquisque suam secundum mensuram, quam Spiri­
tus S. partitur singulis prout vult, et secundum propriam
(1) In 't, dist. 16, q. 2, a. 2. — (2) De Pcenit.. disp. 5, a. 2, § 2, n. 28.
(3) De Pœnit., diss. 3, a. 5, § 2 ; Hugon,t. Ill, p. 580 sq. ; Billot, De Pa n .,
p. 108 sq.
(4) Scotus, in 4, dist. 22, a. 2, n. 9 ; Suarez, Opusc. J’, disp. 2, sect. 3,
n. 17 ; Vasquez, in 1-2, disp. 221, in 3, q. 89, a. 5, dub.2, n. 62 ; De Lugo,
disp. 11, sect. 2, n. 30 ; Pesch, n. 337 sq. ; Galtier, n. 569 sq. ; Huarte,
n. 491 sq. el multi alii.
(5) 0pu.se. V, disp. 2, sect. 1, η. 1. — (6) Cf. Billuart, diss. 3, a 5, § 2,
dico 2e et confirmatur.
(7) 1-2, q. 52, a. 1 et 2 ; q. 66, a. 1 et 2 ; De Ver., q. 1, a. 2 ; 3, q. 89,
2, 0, etc.

408

DE MERITOBIM RE\ I\ IS< EΧΊΊ \

cujusque dispositionem el cooperationem (1) ». Propterea asserunt
inulti hanc opinionem magis cohærere cum doctrina Tridentini.
d) l llima sententia, aiunt ejus fautores, magis est consen­
tanea divinæ misericordiae, plenius salvat propriam notionem
reviviscentia·, el conformior videtur definitioni Tridenlinæ de
merito : juxta Tridenlinum enim, omnia justi bona opera
gloriam de condigno merentur, modo justus decedat in slalu
graliæ ; ergo gloriam quoque propriam merent ur merita mortidcata, quin certus (/rudus poenitentia? aut dispositionis actualis
requiratur. Hanc suam doctrinam deducunt etiam ex verbis
Pii XI (2) dicentis eos omnes, qui, poenitendo, Apostolicæ Sedis
salutaria jussa, Jubilaeo magno vertente, perficiunt, ex integro
reparari ac recipere meritorum donorumque copiam, quam
peccando amiserant.—(’.clerum, inquiunt, nec aliena videtur
a mente S. Thomæ, ubi docet merita mortificato manere in
acceptatione divina, ideoque per poenitentiam recuperare
efficaciam perducendi eum, qui fecit ea, in vitam aeternam,
quod est ea reviviscere » (3).
t ude vides quaestionem non posse certo dirimi : 1) neque
e.r auclorilale S. Thomæy quam omnes pro se vindicant (4) :
2) neque ex revelatione, uti vidimus.
Scholion. — De gratia et virtutibus.
427. Sententia? hactenus exposita? direcle pertinent ad revi­
viscentium meritorum in ordine ad praemium gloriae.
a) Quod attinet ad graliam meritis olim acquisitam, plerique
theologi liment eam eum virtutibus infusis, rest it ui eodem gradu
'quo recuperatur jus ad gloriam, siquideiq gratia est radix
gloria?, quæ in ea fundatur. Nonnulli tamen, quarta? sententia?
adhærentes, contendunt vel graliam physice nunquam reddi
nisi in primo instanti glorificationis anima? (5), vel saltem non
statim totaliter recuperari, si dispositio proni Lentis sit minor
pristina dispositione, sed partem aliquam reservari usque ad
ingressum in gloriam (6).
b) Num autem graliam, qua? olim data fuit ex opere operato,
scilicet absque meritis, totaliter et statim recuperetur, generatim
affirmative respondent fautores quartæ sententiæ, et cum eis
(1)
(2)
(4)
sol. 3
ad 3,
(5/

Sess. vi, cap. 7 ; Denzinger, 799.
J. J. 0’., 1924, p. 210. — (3) 3, q. 89, a. 5, 0.
Bannez provocat ad 3, q. 89, a. 5, ad 3 ; in 3, dist. 21, q. 1. a. 4,
; Gonet ad 1-2, q. 1 14, a. 8, ad 3 ; 3, q. 89, a. 2, 0 et ad 2 ; Suarez
q. 89, a. 5, 0.
Salmantlcenses, De merito, disp. 5, n. 9 ; V. Zubizarreta, t. III, n. 348,

i

(G) Scotus, in 4, dist. 22, a. 2, n. 10 ; ipse Billuart declarat differri usque
ad ingressum gloria?, augmentum gratia· et virtutum actibus remissis
debitum (De char., diss. 2, a. 2, dico 4°),et pro se citat Joannem aS. Thoma,
Gonet el alios.
<■

DE MINISTRO l’ŒNITENTÎÆ

400

ipse liannez (1) ; negant alii, quibus assent it ipse Vasquez, qui
tamen quartam tenet sententiam (2).

ART.

De

II

II

inistro sacra II enti Pœnitentiæ

(3)

Errores.
428. 1° /)c ipsis ministris. ■— a) Monlanistæ et hodierni
Protestantes Liberales autumant, in primitiva Ecclesia, potesta­
tem clavium habuisse solos Pneumaticos, qui scilicet Spiritu
Sancto inspirabantur. — b) Maldenses, Π 'iclefilm et Lutheran i
hanc potestatem tribuunt cuilibet homini probo, etiam laico
<< etiamsi mulier aut puer esset » (4) ; eam autem denegant
malo sacerdoti. — Excipiuntur Rilualistæ (pii concedunt solos
sacerdotes posse valide et licite absolvere.
2° De potestate requisita. —a) Protestantes eliam necessitatem
ordinis impugnant : Jansenislæ putant jurisdictionem non
requiri, et Pistorienses contendunt eam convenire ad validitatem
absolutionis sed non esse necessariam. —b) Morinus (5) tenet
etiam diaconos, in casu necessitatis, a peccatis aliquando absol­
visse. — c) Quidam Veteres (G) docuerunt potestatem juris­
dictionis dari per Ordinationem, licet valor actus posset impediri
per Ecclesiæ prohibitionem.

Doctrina catholica.
429. 1° De ipsis ministris. —a) Murtinus 1 et Leo A' damna­
runt errores Wiclelistarum et Lutheranorum.
b) (’outra omnes errores hæc statuit Tridenlinum : « Si quis
dixerit sacerdotes, qui in peccato mortali sunt, potestatem
ligandi et solvendi non habere ; aut non solos sacerdotes esse
ministros absolutionis... a. s. (7). »
(1) 2-2, q. 24, dub. G, circa ultimum.
(2) Cf. De Lugo, disp. 11. sect. 3 ; Suarez, Opitsc. Γ, disp. 2, sect. 3,
a. 56-57.
(3) Supp., q. 8 ; Suarez, Pc Pœnit., disp. 24 ; De Lugo, disp. 18 ; Pesch,
n. 410 sq. ; Galtler, n. 511-530; Vacant in Diet, thcol., art. Confession,
col. 182 sq.
(4) Prop. 13 ; Denzinger, 753. Huic errori affinis est abusus, quondam
vigens in Ecclesia byzantina, confitendi peccata monachis sanctis etiam
sacerdotio non insignitis.
(5) Dc discip. in adm. sac. Pœnit., 1. VIII, c. 23.
(G) Durandus, in 4, dist. 19, q. 2 ; cf. Suarez, disp. 16, sed. 3, n. 7 ;
De Lugo, disp. 15, sect. 2, n. 1.
(7) Sess. xiv, can. 10 ; cf. cap. 6 ; Lat. IV, cap. 21 ; Flor., Decr. ad
Armenos ; Denzinger, 920, cf. 902, 437, 699.

HO

Ι.)Ε MINISTRO PŒNITENTIÆ

c) Hinc Codex : « Minister hujus sacramenti est solus sacer­
dos » (c. 871).
2° De potestate requisita. — Præter potestatem Ordinis, quæ
sacerdoti confertur per sacram Ordinationem, ad validam
sacramenti Pœnitentiæ ministrationem alia requiritur potestas,
potestas nempe jurisdictionis.
A. Notio et divisio jurisdictionis. — a) Hæc porro potes­
tas, quæ per se et immediate respicit gubernationem hominum
ad finem supernaturalem, triplex distinguitur : legislativa,
judiciaria et coactiva (1).
Jurisdictio, de qua agitur in præsenti, est jurisdictio judi­
ciaria et quidem in foro interno, in quantum directe et primario
respicit privatam uniuscujusque fidelis utilitatem supernatu­
ralem ; imo in foro sacramentati, cujus ideo usus supponit
saltem accusationem sacramentalem, et sic distinguitur a juris­
dictione extra-sacramentati, quæ, etiam extra tribunal Pœni­
tentiæ, valide et licite exerceri potest (2). Hæc autem jurisdictio,
sicut quævis jurisdictio, per missionem legitimam a Superiore
traditur, seu actu voluntatis externe manifestato superioris ;
reapse mediate vel immediate descendit a S. Pontifice, qui
suam jurisdictionem immediate a Deo accipit (3).
b) Distinguitur potestas jurisdictionis : 1) ordinaria, quæ ipso
jure adnexa est officio ; 2) delegata, quæ commissa est personæ.
« Potestas ordinaria potest esse sive propria sive vicaria »
(c. 197). « Prior, ait Vermeersch (4), possidetur titulo et nomine
proprio : altera habetur ab eo qui vices alterius sive absentis,
sive impediti, sive quoque nimiis negotiis detenti, supplet. Cogita
Episcopum et Vicarium Generalem, S. Pontificem et Vicarium
Apostolicum. »
B. Necessitas jurisdictionis. — a) Tridenlinum defmit
jurisdictionem esse omnino necessariam ad validitatem sacra­
menti Pœnitentiæ : « Quoniam igitur natura et ratio judicii
illud exposcit, ut sententia in subditos duntaxat feratur, per­
suasum semper in Ecclesia Dei fuit et verissimum esse Synodus
hæc confirmat, nullius momenti absolutionem eam esse debere,
quam sacerdos in eum profert, in quem ordinariam aut subdelegatam non habet jurisdictionem (5). »
b) Idem statuit Pius VI contra Pistorienses, qui volebant
jurisdictionem convenire, sed non requiri (6).
c) Idem declarat Codex : « Præter potestatem Ordinis, ad
validam peccatorum absolutionem requiritur in ministro potes­
tas jurisdictionis, sive ordinaria sive delegata, in pœnitentem «
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)

Manuale, De Ecc., t. I, n. 369, 424-425 ; Vermeersch, t. III, n. 6.
Cod., c. 196, 202.
Manuale, t. II, De Ecc., n. 401, in nota, 433.
Theol. mor., t. III, n. 6.
Sess. xiv, cap. 7 ; Denzinger, 903, cf. 699.
Denzinger, 1537.

DE MINISTRO PŒNITENTIÆ

411

(c. 872). « Ad confessiones valide audiendas, opus est jurisdic­
tione scripto vel verbis expresse concessa » (c. 879).
Hinc demonstrabimus : 1) sacerdotes sive primi ordinis
(episcopos) sive secundi ordinis (presbyteros) esse solos minis­
tros sacramenti Panitentiæ ; 2) eos tamen non valide absol­
vere, nisi apta jurisdictione polleant qua; : 3) traditur per
actum externum Superioris, non autem per Ordinationem (1).

Assertio : Minister sacramenti Pœnitentiæ est solus sacer­
dos, pollens jurisdictione, quæ nonnisi per superiorum eccle­
siasticorum concessionem confertur.

Probatur per paries llieds quæ certo constat ex documentis
fidei.
L — Minister est solus sacerdos (De fide),
430. 1° Ex Seri plura certum est : a) potestatem clavium a
Christo collatum esse non fidelibus, sed solis Apostolis eoiumque successor i bus in regenda Ecclesia ; l) successores Aposto­
lorum esse S. Pontificem et Episcopos (2). Ergo, secundum
Sacras Litteras, hi omnes habent potestatem absolvendi ut
judices.
Num autem alii in Ecclesia hanc habeant potestatem, qui­
nam sint illi et quomodo hujusmodi potestatem accipiant, non
aperte docetur in Scriptura.
2° Argumentum ex '1 radilione. - Ex universa autem Tra­
ditione constat non solum Episcopos sed etiam presbyteros
esse vere Apostolorum successores in hoc judicio, ac proinde
ministros sacramenti l'o nitentiæ. In prioribus qu dem sæculis,
potestas clavium fere exclusive ab Episcopis solebat exerceri
sed inde non sequitur eos fuisse agnitos ut solos sacramenti
Panitentiæ ministros ut statim videbimus.
A. Sacerdotes sunt ministri sacramenti Penitentiæ '3).
S. Clemens R. monet rebelles ' orinthies ul subditi sint presbyltris et ab eis suscipiant correptionem in pœml nham (4) ;
porro sententia communis tenet hos presbyteros non luisse
(1)
(2)
(3)
(4)

Cf. Suarez, disp. 16, seel. 3.
Manuale, t. I, De Ecc., n. 371 sq., 386 sq.
CI supra, η. 384 sq.
I ad Cor., 57, 1 ; Journel, 27.

il 2

DE MI.X'ISTBO l’ŒMTENTl/E

auctori ale episcopali præditos.
S. Polycarpus horiatur
presbyteros ut > sint ad commiserationem proni... non severi
nimium in judicio, scientes nos omnes debitores esse peccati > (1 ).
— Tertui ianus dicit pcenitentes presbyteris advolvi », quibus
aperienda sunt peccata, ut « satisfactio confessione dispona­
tur » (2). — Origenes declarat peccata indicanda esse « sacerdoti
1'omini » 3) ; hoc autem verbo intelligit non tantum Episcopos,
sed etiam presbyteros, eo magis quia horiatur pœni lentem. ut
inter medicos diligentius bonum quaerat et probet : quod sane
vix possibile fuisset, si soli Episcopi habuissent potestatem
absolvendi.
Testimonia SS. Cypriani, Athanasii, J. Chrysostomi, Am­
brosii, Paciani et aliorum (4), de remissione peccati facta per
sacerdotes, non solum facilius el verius explicantur de Episcopis
simul et presbyteris, sed ita intelligi debent.
Etenim, quod saltem Episcopi habuerint potestatem remit­
tendi peccata, minime dubitatur nec dubitari potest ; atqui
S. Hieronymus, ut retundat superbiam quorumdam diacono­
rum illius temporis, eamdem potestatem habere presbyteros
diserte prædicat, dicens : <■ Quid enim facit, excepta Ordina­
tione, Episcopus, quod presbyter non faciat (5) ? » — Quando
hæretici, sæculo iv, negant Episcopos esse presbyteris supe­
riores, Patres eos confutant, ex poleslale ordinandi, quain pro­
priam solis Episcopis asserunt et demonstrant. Ergo omnino
supponunt potestatem absolvendi a peccatis fuisse communem
Episcopis et presbyteris (6).
( (‘(erum, ineunle tertio sæculo, clarum adest testimonium
•S. Dionysii Ale.r. Xarral Eusebius (7) quemdam presbyterum
missum esse ad Serapionem, ut eum a peccatis absolveret, et.
dixisse Dionysium presbyteris : « in mandatis dederam ut
morituris, si peterent, et maxime si antea suppliciter postulas­
sent, venia indulgeretur, quo bonæ spei pleni ex hac vita migra­
rent ».
v
Aperte hanc doctrinam testantur : a) Sæculo /1 : SS. Aphraates (8) et Basilius (9 , qui narrant praxim monachorum
peccata confitendi presbyteris ad hoc designatis. — Canones
Apostolorum (c. 52)·: Si (piis Episcopus vel presbyter eum, (pii
convertitur a peccato, non admittit... deponatur. »
b) Sæculo I' : S. Hieronymus (10) : In N. Testamento <· alligat
vel solvit Episcopus et presbyter, non eos qui insontes sunt,
(1) Ad Philipp., vi, 1 ; Journel, 73. — (2) De Pœn., 9 ; Journel, 315.
(3) In l^ev., hom. 2, n. \ ; Journel, 493 ; Kirch, 21 G. — (4) Supra, n. 390.
(5) Ep. 146 ad Evang., n. 1 ; Journel, 1357.
μά
(6) Cf. S. Epiphanius, Hær. 75, c. 'i ; S. J. Chrys., in Ep. ad Philip.,
hom. 1, η. I ; Journel, 1 108, 1205 ; S. Aug., De hær.. hær. 53.
(7) Hist. ecc., 1. VI. c. 44.
-bâ
(8) Demonst. VI/, n. 2 et 3, etc. ; Journel, 685.
(9) Hegid.T brevius tractata-, interr. 288 ; Journel, 977.
■
qo) In Evang. Matth., 1. III, c. 16, v. 19 ; Journel, 1386.

I

DE MINISTRO PŒNITENTIÆ

'i13

vel noxii, sed pro officio suo, cum peccatorum audierit varie­
tates, scit (pii ligandus sil, quive solvendus . —· Socrates (1) et
Sozomenus (2), dicentes jam antiquitus in ecclesiis constitutum
esse unum ex presbyteris ad audiendas confessiones et ad
pecca tores absolvendos (3)

B. SOLI SACERDOTES SI NT MINISTRI PcENlTENTI E.
a) Ex­
cludi laicoscx idensestex dictis in pnesenti tractatu et in tractatu
de Ecclesia.
b) Excludi diaconos constat : 1) Ex silentio
Palrum, qui hanc potestatem nullibi tribuunt diaconis, nec
nominant ut ea gaudentes, nisi sacerdotes. 2) Ex aperta decla­
ratione : S. Hieronymi, mox recitata.
S. Ambrosii : « Jus
enim hoc (ligandi et solvendi) solis permissum sacerdotibus
est ». « concessit hoc Apostolis suis, quod ab Apostolis ad
sacerdotum officia transmissum est (4). »
S. Leonis I M. :
Indulgentia Dei. nisi supplicationibus sacerdotum nequit
obtineri (5). »
Objicitur.
431. 1° Confessores el. Martyres concedebant libella pacis,
quibus peccatores reconciliabantur cum Ecclesia ac ideo peccata
remittebantur,
w
R. —■ Hæc confessorum ct marlvrum intercessio motivum
erat minuendi poenitentiam canonicam, at non erat vera a
pecca! is absolutio; inio soli Episcopi judices manebant de
singulis casibus et de momento plenæ reconciliationis (6).
2° S. Cyprianus de lapsis pœnitentibus, qui
infirmitatis
periculo occupati fuerint » mandat, « non exspectata præsentia
nostra, apud presbyterum quemcumque praesentem, vel, si
presbyter repertus non fuerit, et urgere exitus cœperit, apud
diaconum quoque exomologesim facere delicii sui possint, ut
manu iis in poenitentiam imposita, veniant ad Dominum cum
pace » (7), Ergo diaconis concedit potestatem absolvendi a
peccat is.
R. — a) Ex contextu el ex adjunctis agi videtur de reconci­
liatione c.rlerna cum Ecclesia, (pia concessa, communionem
(1) Hist. ecc., I. JV, c. 19.
(2) Hist, ecc., 1. VII, c. 16 ; Kirch, 848 sq.
(3) Cf. Tixeront, Hist, des dogmes, I. III. p. 283 ; Batiffol, Etudes d'hist,
ct de. théol. positive, Excursus B. : L'origine des prêtres pénitenciers, ubi
ostendit illos, jam sæc.. in, institutos esse Romæ et alibi ; Vacandard,
in Diet, théol,, ari. Confession, col. 842-844.
(4) De Pœn., I. I, c. 2, n. 7 ; 1. Il, c. 2, n. 12 ; Journel, 1296, 1297.
(5) Ep. 108, 2 ; Denzinger, 146.
(6) Supra, Epist. S. Cypriani, etc., n. 331.
(7) Ep. 18, η. 1 ; Journel, 570.

414

DE MINISTRO PŒNITENTIÆ

accipere poterant pœni tentes, et sic « ad Dominum cum pace
venire ». Non mirum ideo si, in periculo mortis, hæc reconciliatio
a presbytero fiebat, imo, si deerat presbyter, etiam a diacono,
qui ceterum, vi sui ordinis, Viaticum ministrare poterat. —
b) Juxta illos vero, qui contendunt nec semper nec de jure
datam fuisse absolutionem sacramentalem ante publicam recon­
ciliationem, hoc in casu, diaconi cum peccatore faciebant id quod
sibi, datis circumstantiis, erat possibile, illum nempe maxime
ad conlrilionem perft clam excitabant, ac postea cum Ecclesia
reconciliabant eique SS. Eucharistiam dabant, sed absque
sacramental i absolutione.
Eodem modo explicari potest quod legitur in concilio Illi­
beri/ano, can. 32 : « A.pud presbyterum, si quis gravi lapsu in
ruinam mortis inciderit, placuit agere poenitentiam non debere,
sed potius ad Episcopum ; cogente tamen ini rmitate, necesse
est presbyterum communionem præstare debere, et diaconum,
si ei jusserit sacerdos. (1) »
3° Etiam mtdio &vo diaconi, in casu necessitatis, audiebant
confessiones et pœni leni es at solvebant (2). Ergo.
R. — Non negamus diaconos quandoque audivisse confes­
siones, sed, si forte aliquando tentarint absolvere sacramen­
ta! i 1er, nec licite nec valide absolverunt.
Ftes adeo certa est, ut, in ipsis documentis quæ opponuntur,
potestas absolvendi absolute negdur diaconis. Sic, in Consti­
tutione synodali S. Odonis Parisiensis (j· 1- 01 ), can. 56, legitur :
« Item prohibètur districte ne diaconi ullo modo airdiant con­
fessiones, nisi in arctissima necessitate ; claves enim non habent,
nec possunt absolvi re (3). » — Et in Synodo Pictaviensi (a. 1' 80),
c. 5 : « Abusum erroneum, qui in nostra dioecesi ex perniciosa
ignorantia inolevit, eradicari volentes, inhibemus, ne diaconi
conf· ssiones audi ani d in ι/so foro pœnilenhali absolvant, cum
certum et indubitatum sil ijsos aLsolvtre non posse, cum clavos
non habeant, qua· in solo sacerdotali Ordine conferuntur (4). »
4° Quinimo, I ac ælate, in j ericulo mortis, dei ciente diacono,
etiam laids i ebat confessio, quam utilem et necessariam
docuerunt viri gravissimi (5). Ergo etiam laici absolvere possunt
sacramentaliter.
(1) Kirch, 304. Ait tamen D’Alès (De Sacr. Pœn., Scholion II, p. 110) :
« In antiquitate Christiana non desunt exempla ejusmodi minislerii (con­
fessionis sacrament alis) ex necessitate diacono commissi ; quem morem postea
Ecclesia sustulit. » Cf. Galtier, n. 262, 492, 514
(2) Cf. Laurain, De Γ intervention des la ques, des diacres et des abbesses
dans Γadministration de /a pénitence. Paris, 1897 ·, Amédée Te t ert, La
confession aux la ques dans Γ Eglise latine depuis le VIIIe jusqu'au XI Ve siè­
cle, de Meester, Weleren (Belgique), 1926 ; Galtier, n. 515 ; Cappello, n. 361366. — (3) Apud Mansi, t. XXII, 676. — (4) Apud Mansi, t. XXIV, 383 sq.
(5) P. Lombardus, in 4, dist. 17, cap. 4 ; A. Magnus, in 4, dist. 17, art. 5859 ; S. Bonaventura, in b, dist. 16, p. 3, dub. 1 ; S. Thomas, in d. 17, q. 3,
a. 3, sol. 3, ad 1 ; Supp., q. 8, a. 2, 0, ad 1, ad 3.

DE MINISTRO PŒNITENTIÆ

415

R. — Hic et præcedens abusus inde orturn habuerunt, quod
fideles putarent se, ita confitendo peccata, eo humilitatis exer­
citio, facilius obtinere remissionem peccatorum.
Hanc doctrinam exponit auctor « de vera et falsa pœni­
tentia (1) », ubi legitur : « Tanta vis confessionis est, ut, si deest
sacerdos, confiteatur proximo. Saepe enim contingit, quod
pcenitens non potest verecundari coram sacerdote, quem
desideranti nec tempus nec locus affert ; etsi ille, cui confite­
bitur, potestatem non habet solvendi, fit tamen dignus uenia
sacerdotis desiderio, qui crimen confitetur socio. » —■ Idem dicit
S. Thomas : « In necessitate etiam laicus vicem sacerdotis
supplet, ut ei confessio fieri possit... [Tunc] defectum sacerdotis
summus Sacerdos supplet... Confessio laico, ex defectu sacer­
dotis facta, sacramentalis est quodammodo, quamvis non sit
sacramentum perfectum, quia deest id quod est ex parte sacer­
dotis... Et ideo oportet quod [pœnitens] iterum confiteatur
sacerdoti, cum copiam habere potuerit, et præcipue quia sacra­
mentum pcenitentiæ perfectum non fuit (2). »
Hæc ideo confessio erat aliqualiter susceptio sacramenti,
sed in volo tantum. — Scotus (3) adhuc clarius distinguit confes­
sionem sacramentalem, quam solis sacerdotibus faciendam esse
declarat, et confessionem solius humilitatis, quam non esse
consulendam dicit, cum sit inutilis diffamatio suipsius. Celerum
hæc praxis, jam a multis annis, lolaliler in desuetudinem abiit (4).
II. — Requiritur potestas jurisdictionis (De fide),
432. a) Probatur ex perpetua Ecclesiæ praxi, quæ in Codice
consecrata est ( c. 87’2, 879). Nam. ut modo vidimus, etiam in
prioribus sæculis, ii soli sacramentum Pcenitentiæ ministra­
bant qui jurisdictionem habebant, Episcopi scilicet et ab ipsis
instituti et delegati presbyteri.
b) Halio datur a Concilio Tridenlino : Actus absolvendi est
actus judicialis ; atqui sententia judicialis valide ferri nequit
nisi in subdilos, scilicet in eos qui judicis auctoritati seu
jurisdictioni subjiciuntur. (Supra, n. 429. 2°, B.)
c) Præter casum exlremæ necessilatis aut erroris communis,
hæretici et schismatici (saltem publici), suspensi ab officio,
personaliter interdicti et excommunicati omnes, post senten­
tiam condemn a tori am aut declaratoriam, omni jurisdictione
carent, ac proinde invalide absolvunt. [Cod., c. 209. 873, 882,
2261, 2264, 2275, 2279, § 1, 2314.]
(1) Cap. 10, n. 25, inter opera S. Augustini. — (2) Supp., 1. cit.
(3) In 4, dist. 14, q. 4. — (4) Cf. Suarez, disp. 24, sect. 1.

/| 16

DE MINISTRO PŒNITENTIÆ

III. — Jurisdictio non datur vi solius Ordinationis, sed per
Ecclesiæ concessionem (Theol. cerium).
433. a) Tridenlinum declarans nullius esse momenti abso­
lut ionem datam a sacerdote qui caret jurisdictione, supponit
esse posse sacerdotem sine jurisdictione. Atqui si jurisdictio
conferretur vi solius Ordinationis, nullus sacerdos ea careret.
Ergo.
b) Ceterum « si in ipsa Ordinatione datur aliqua jurisdictio,
litre esi aut ordinaria aut delegata. Atqui non esi ordinaria,
quia ipsa Ordinatione nemo accipit aliquam diœcesim vel
parochiam, quam regal. Neque esi delegala, quia neque Epis­
copus consecrans neque S. Pontifex habent hanc intentionem,
sed alio modo dant jurisdiclionem. ul notum est. Neque
Chrislus ipse dat tunc jurisdictionem ; secus enim ha*c juris­
dictio non posset a pra?latis Ecclesiæ auferri » (1).
c) Denique e.r usu Ecclesiæ constat dari potestatem Ordinis
absque jurisdictione et special,ini absque potestate conferendi
absolutionem validam ; sed datui' etiam jurisdictio quibusdam
Ordinatione sacerdotali carentibus. Ergo.
Ideo, in absolutione, utraque concurrit potestas : potestas
Ordinis, in quantum efficit ur actio sacrament alis ; potestas
jurisdictionis, in quantum in subditos fertur sententia judi­
cialis.

Nec dicas : I ) Moribundi a quolibel sacerdote absolvi possunt ;
ergo vel omnes sacerdotes, quia sacerdotes'sunt seu vi Ordina­
tionis, habent jurisdicl ionem, vel jurisdictio necessaria non esi. —
Nam, hoc in casu, Ecclesia omnibus sacerdot ibus confert juris­
dictionem, ut constat ex pra.ri perpétua Ecclesiæ (2).
2) Episcopus ad neo-sacerdolem ait : « Accipe Spiritum S. ;
quorum remiseris peccata, remittuntur eis, etc. » ; ergo vi Ordi­
nationis datur jurisdictio. — Siquidem ita intelliguntur hæc
verba : quorum subditorum remiseris... : ex his ideo tantum
sequitur ordinatum deputari ad exercendum sacramentale
judicium super subditos, si quando ipsi assignabuntur.
3) Datur jurisdictio per Ordinationem, sed valor actus ab
Ecclesia pendet seu usus hujus potestatis prohibitione Ecclesiæ
impeditur. — Nam quidquid potestatis a Deo immediate datur,
dat ur omnino independenler ab Ecclesia ; ergo, in hac hypothesi,
Ecclesia jurisdictionem nec auferre, nec mutare nec limitare
(1) Pesch, n. 425 ; cf. Manuate, t. I, De Ecc., n. 434.
(2) Trid., sess. xiv, cap. 7 ; Denzinger, 903 ; Cod., can. 882 ; Supp.,
q. 8, a. 6. — (3) Card. Billot, th. 23, p. 238.

DE MINISTRO PŒNITENTIÆ

417

posset, sed, ad summum, ejus usum illicitum facere. Atqui
absolutio data a sacerdote sine jurisdictione, invalida dicitur a
conciliis. Ergo hire theoria est rejicienda.
4) Tunc explicari nequit quomodo Papa absolvi possit ab
aliquo sacerdote : secus enim S. Pontifex alicui daret jurisdic­
tionem in seipsum. — Etenim non repugnat aliquem a Pontifice
recipere jurisdictionem, in foro inlirno, supra ipsam privatam
Papre personam. In hoc enim foro, semel accepta potestate,
sacerdos judex immediate Deo soli subordinalur, nec jam habet
in terra superiorem ; ideo nihil obstat quominus in Pontilicem,
qua hominem et peccatorem, sacramentale judicium exerceat,
nomine et auctoritate Christi.
Corollaria.
L — De limitatione juridictionis.
434. a) Qui jurisdictionem possunt concedere, sine dubio
possunt illam etiam ampliare aut restringere, secundum quod
ratio boni regiminis postulat. Quare Codex : « Jurisdictio dele­
gata aut licentia audiendarum confessionum concedi potest
certis quibusdam circumscripta i nibus » (c. 878, § 1). —Jam de
reservalione peccatorum Tridenlinum : <· Magnopere ad Chris­
tiani populi disciplinam pertinere sanctissimis Patribus nostris
visum est, ut atrociora quædam et graviora crimina non a
quibusvis, sed a summis duntaxat sacerdotibus absolverentur ;
unde merito Pont il ces Maximi, pro suprema potestate sibi in
Ecclesia universali tradita, causas aliquas criminum graviores
suo potuerunt peculiari judicio reservare. Neque dubitandum
esset... quin hoc idem Episcopis omnibus in sua cuique dioecesi,...
liceat (I). » Cf. can. 893.
b) « ( aveant tamen locorum Ordinarii ac religiosi Superiores
ne jurisdictionem aut licentiam sine rationabili causa nimis
coarclent » (c. 878, §2). Quare « proprius sacerdos », cui olim
facienda erat confessio, saltem semel in anno, est hodie omnis
sacerdos, jurisdictionem habens et licentiam audiendi confes­
siones (c. 905, 906).
Celerum de his fusius in theologia morali.

II. — De absolutione a venialibus.
435. Quidam veteres dixerunt vel nullam jurisdictionem
requiri ad absolu!ionem venialium (2), vel jurisdictionem neces­
sariam habere omnis sacerdotes ex immemorial! consuetu­
dine (3). Nunc autem, ex decrelo Innocenlii A/, jam Episcopi
non possunt permittere « ut venialium confessio liat simplici
(1) Sess. xiv, cap. 7 ; cf. can. 11 ; Denzinger, 903, 921.
. (2) S. Thomas, in i, dist. 18, q. 2, a. 3, sol. 1, ad 3 ; Scotus, in i, dist. 18,
q. 4, a. 2, sol. 3.
(3) Vasquez, in 3, q. 93, a. 1, dub. 6 ; Suarez, disp. 26, sect. 5, n. 2 sq. ;
De Lugo, disp. 18, sect. 3, n. 41 sq.

Theol.

IV.

14

I

418

QE MINISTRO PŒNITENTIÆ

sacerdoti non approbato ab Episcopo ant Ordinario » (1). —
Quidam lamen censent absolutionem venialium, datam a
sacerdote non approbato, esse tantum illicitam, sed non inva­
lidam (2).
III. — De sigillo sacramentali.
436. Inter diversas confessarii obligationes, aliæ urgent ante
aclum confessionis, v. g. obligatio confessiones audiendi, obli­
gatio scientiae, prudentiae et sanctitatis ; aliæ in ipso actu confes­
sionis, v. g. obligatio interrogandi pœniLentes, eosque instruendi
et ad absolutionem disponendi ; aliæ post aclum confessionis,
v. g. obligatio corrigendi defectus in confessione admissos,
obligatio sigilli sacramentalis servandi.
1 e hac tantum ultima obligatione pauca subjungimus, cum ex
ipsa natura sacramenti exsurgit.
Hæc est strictissima et (/ravissima obligatio sub secreto ser­
vandi, invito pœnitente, omnia quæ in confessione dicta sunt
in ordine ad absolutionem sacra mentalem, hacque obligatione
tenentur non solum confessorius sed « quoque interprétés aliique
omnes ad quos notitia confessionis quoquo modo pervenerit
'Cod., c. 889, § 2).
Hæc porro obligatio oritur : 1° Eæ jure naturali : quilibet
enim debet, et. quidem per se sub gravi, servare secretum sibi
commissum ; atqui pœnitens non confitetur peccata nisi sub
hac conditione quod nemini unquam et ex ullo praetextu mani­
festabuntur.
2° Ex jure divino, saltem implicito. Equidem Christus nil
explicite docuit de sigillo confessionis ; at lex sigilli necessario
consequitur ipsam sacramenti institutionem. Etenim « declaratio
peccati in confessione non iit nisi in ordine ad veniam a Deo
impetrandam, proindeque non fit sacerdoti, nisi qua est forntaliter Dei minister. Hoc autem posito, pœnitens censendus est
ipsi Deo locutus proindeque servasse sibi beneficium silentii
erga hominem qua talem : homini enim qua tali certo noluit
se prodere. Confessorius ideo abuteretur ministerio sacro, si.
extra forum illum, in (pio solo est Dei minister ad remittenda
peccata, deferret, ut homo, quod, ut homo, omnino nescit» (3).
Unde vides obligationem sigilli esse juris divini naturalis,
supposita divina sacramenti institutione et obligatione con­
fessionis auricularis et ita facile intelligitur eam extendi ad
omnia et singula quæ a pœniLente dicta sunt confessario non ut
homini sed ut Deo, i. e. in ordine ad absolut ionem, nec ideo ullam
pati exceptionem.
(1) Decr. S. Conc., 12 Feb. 1679 ; Denzlnger, 1150.
(2) Ita Ballerini, Opus morale, t. V, n. 555.
*2
(3) Galtier, n. 530. Cf. Honoré, Le secret de la confession. Bruges, 1924 ;
Vermeersch, n. 505 sq. ; Pesch, n. 455 sq. ; Cappello, n. 878 sq. ; D’Alès,
p. 115 sq.

DE SUBJECTO PŒNITENTIÆ

419

Hæc est sententia S. Thomæ : « Illud, quod sub confessione
scitur, est quasi nescitum, cum illud non sciat aliquis ut homo,
sed ul Deus. » « Ipsa occultatio (peccati) est de essentia sacra­
menti, in quantum (sacerdos) scit illud ul Deus, cujus vicem
gerit in confessione (1). »
3" E:r jure ecclesiastico, quo, præcepto speciali sancitur jus
divinum et severis pœnis munitur, liæc lex, saltem quoad essen­
tiam, scilicet, quoad secretum servandum de peccatis, est anti­
quissima : Patres, jam ab initio, comparant confessionem cum
manifestatione medicis facta vulnerum etiam occultorum ;
imo explicite docent in confessione, rem totaliter agi inter pœniI entem et confessorium, qui, regula apostolica, jubetur non
detegere peccata sibi manifestata, nec de iis loqui potest nisi
ipsi et soli I eo (2).
Hinc Sozomenus dicit ad munus presbyteri pœnitentiarii eli­
gendum esse virum prudentia et taciturnitate insignem (3). Inde
a sæculo vi, complura sunt testimonia usque ad concilium
Lal. IV (1215) in quo urgetur obligatio. Postea habes decretum
Clementis VIII (2 6 maii 1594) et Innocenta A/ (18 nov. 1682)
quo omnino prohibetur usus scientiæ sacramentalis (4). Hodie
statuitur /c.v: doctrinalis et præcavcntur abusus in canonibus 889
et 890 Codicis juris canonici necnon in Instructione S. Officii
9 junii 1915 ; uiolalio autem sigilli punitur variis poenis in can.
2369 cum 2368 enumeratis.
Quæ sufficiunt ut fundamentum sigilli dogmaticum assignetur :
cetera legantur apud Moralistas et Canonistas.
ART. Ill

De subjecto sacra II enti Pœnitentiæ
\

Hac in quæstione omnino breves erimus, cum fere omnia
jam dicta sint, sive in præsenti tractatu, sive in tractatu de
sacrament is in communi.

1° Subjectum capax sacramenti Pœnitentiæ.
437. Hoc subjectum est omnis el solus homo baplizalus, qui
posl Baptismum lapsus esi in peccaluin.
a) Solus baplizalus.
Nam : 1) baptismus est janua cete­
rorum sacramentorum ; 2) Nemo capax est resurrectionis
nisi jam fuerit regeneratus.
(1) Supp., q. 11, a. 1, ad 1 ; a. 4 ; Innocentius III, Senn. 1 de consecratione
pontificis.
(2) Supra, n. 389, 390. — (3) Hist, ecc., 1. VII, c. 16. — (4) Cf. Cappello,
n. 933-939.

420

DE SUBJECTO PŒNITENTIÆ

b) Omnis baplizatus. — Nam, per characterem Baptismi,
homo iit capax effectuum Pœnitentiæ (1).
c) Posl Baptismum lapsus. — Nam, nisi sit peccatum posl
Baptisma commissum, decst remota huius sacramenti materia
(c. 901.)
2° Conditiones ad validitatem necessariae.
438. Ad valorem sacramenti Pœnitentiæ : a) Requiritur
intentio : 1) saltem virlualis, prout respicit actus peenitentis,
qui sunt materia sacramenti ; 2) habitualis implicita, prout
ordinatur ad absolutionem recipiendam (2).
b) Requiruntur, ut patet ex dictis, illi aclus pœnilenlis
(materia sacramenti), et quidem debitis vestiti conditionibus,
quas supra indicavimus (3). Proinde requiritur fides, sine qua
nec contritio, nec confessio dolorosa dari potest.
c) Requiritur ordinalia hujusmodi actuum ad absolutio­
nem : secus enim hi actus, qui ad validitatem sunt necessarii,
non essent sacramentales. Cum autem Pœnitentiæ sacramen­
tum sit per modum judicii, inter actus pœnitentis et sacer­
dotis absolutionem, ea requiritur et sufficit unio moralis, ex
qua resultat unum sacramentale judicium (4).
d) Requiritur quod absolvendus sit absolventi præsens (5).
Sufficit autem præsentia moralis, ea scilicet quæ satis est ad
sensibilem designationem et locutionem cum alio ; ratio enim
præsentiœ ex forma colligitur ; atqui confcssarius. dum for­
mam profert, cum pœnitente colloqui videtur. Ergo.
3° Conditiones ad licitam et fructuosam susceptionem.
439. a) De iis videantur ea quæ diximus, n. 351 et in capite
tertio, presertim, n. 354, 356, 378, 386, 387, 403, 410 sq. de
materia proxima sacramenti Pœnitentiæ.
(1) Manuale, t. III, n. 4G1.
(2) Manuale, t. III, n. 514. — (3) N. 354 sq. — (4) Manuale, t. III,
n. 404, c.
(5) Supra, n. 420.

HE INDULGENTIIS

Î21

APPENDIX
DE

INDULGENTIIS

Ratio hujus appendicis.
440. Indulgentiæ (1), unum sunt e mediis quibus obtineri
potest remissio pœnæ temporalis pro peccato jam deleto exsol­
venda}. Merito igitur, post tractatum de Poenitentia, breviter
exponenda est doctrina de Indulgentiis.
Jamvero hæc doctrina theologice supponit : 1) dogma de
Communione Sanctorum, quo omnes fideles, sub Christo capite,
ita unum efformant corpus mysticum, ut merita Christi et
satisfactiones Christi et sanctorum sint, aliquo sensu, singu­
lorum fidelium propria et in utilitatem cujusque cedere pos­
sint ; 2) dogma dc potestate Ecclesiæ in membra simul atque
in bona hujus corporis mystici.
jjTf
1 line prius de his pauca dicenda sunt ; postea demonstra­
bimus Ecclesiam habere potestatem concedendi indulgentias ;
denique exponemus naturam, divisiones, conditiones et utili­
tatem indulgent iarum.
(1) S. Thomas, Stipp., q. 25-27 ; Codex juris canonici, C. 911-936 ; Suarez,
De Poenitentia, disp. 48-57 ; Bellarmlnus, De Indulgentiis, libri duo ; Pal­
mieri, De Poenitentia, Appendix; Bllluart, Tract, de indulgentiis ; Card.
Billot, De sacramentis, t. II, p. 246-252 ; Pesch, De sacramento Pœnitentiæ,
Appendix, n. 461-507 ; Vermeersch, Theol. Mor., t. Ill, til. IV, de indul­
gent iis, n. G16-G48 ; Galtior, De Poenitentia, Appendix, η. 577-612 ; in
Diet. Apo!., art. Indulgences ; Cappello, Tract, de Sacram., t. 11, De Pœnilentia, c. 18 el 19. Morin, Commentarius historicus de disciplina in ad mi-'
nistrationc sacramenti Pœnitentiæ, Paris, 1651 ; E. Amort, De origine,
progressu, calore ac fructu indulgentiarum, Paris, 1738 ; Magnln, in Dici,
théol., art. Indulgences ; Mgr Chollet, .Vos morts, 1° éd., Paris, Lethielleux,
1. I, c. 6 ; Berlnger-Stelnen, Les indulgences, leur nature, leur usage, 2 vol.,
Lethielleux, 1925 ; Hugon, Tractatus dogmatici, vol. Ill, p. 647 sq. ; Fantani,
De Indulgentiis, ed. 2, Roinæ, 1926 ; Lacau, Précieux trésor des indulgences,
Turin, Marietti, 1924 ; Gougnard, Tractatus de indulgentiis, ed. 4, Mechliniæ,
1926.

422

DE INDELGENTIIS

Errores.
441.1° De ipsis indulgentiis. — A) Juxta Protestantes : a) < in­
dulgent iæ sunt piæ fraudes fidelium ■·, « non valent ad remissio­
nem pœnæ, pro peccatis actualibus débita?, apud diôinam
justitiam » (1). b) Indulgent iæ sunt mera dispensatio a bonis
operibus quæ, primis saeculis, ab Ecclesia ut opera poenalia
solebant injungi, pro publicis criminibus, ac proinde inutiles
sunt mullis hominibus ac præsertim defunctis ; imo seducuntur
qui credunt indulgentias esse salutares et ad fructum spiritus
utiles (1 ). c) Pleriquc theologi Græco-Lussi nostri ævi, rejicientes
necessitatem satisfactionis, sponte indulgentiis adversantur (3).
B' Fere eamdem doctrinam jam tenuerat Petrus de Osma:
postea idem docent : 1) Baius, dicens indulgentias esse praepa­
rationem anima? ad remissionem culpae: -) Pistorienses, qui
putant indulgentias esse· nudam remissionem preme canonicæ .
nec applicari posse defunctis (4) : 3) recentissime Dr Hirscher,
qui vult indulgentiam esse tantum declarationem qua Ecclesia
testatur peccatorem sufl cientor satisfecisse pro peccatis (5).
2° De thesauro Ecclesiæ. — hujus thesauri existentiam
aperte negat Lulherus : « Thesauri Ecclesiæ, unde Papa dat
indulgentias, non sunt merita ( hristi et sanctorum (6). » Pisto­
rienses dicunt falso per hunc thesaurum intelligi applicationem
meritorum < hristi et sanctorum (7).
3° De potestate Ecclesiæ. — \\ aldenses, Wiclelitæ, 1 tussita?,
Lutherani et alii negant. Ecclesia* potestatem concedendi indul­
gentias (8).
Doctrina catholica.
442.1° De ipsis indulgentiis. —a) Ex damnatis prop. 18 et 19
Lulheri a Leone Λ, et prop. 40 synodi Pistoriensis, sequitur ad
doctrinam catholicam pert inere quod per indulgent ias procuretur
remissio pœnæ temporalis in foro divino et secundum divinam
justitiam. Quare Codex ait : Indulgentia est ■ remissio poma'
temporalis coram Deo » (c. 911).
b) Aero tamen sensu dici potest indulgentiam etiam esse
« remissionem pœnæ canonicæ », at non solum in foro eccle­
siastico, sed etiam coram 1 eo. Quare Pius VI declarat induigentias « prater nudam remissionem pœnæ canonicæ » etiam
valere ad remissionem pœnæ temporalis (9).
c) Indulgentia est maxime salutaris et valet tam pro vivis
(1) Prop. IS et 19 Lulheri, Denzinger, 758-759.
(2) Denzinger, 762, 760.
(3) Lsus tamen, indulgentiarum, in Ecclesia græco-russica non fuit olim
inauditus el nostris etiam diebus exislit. Cf. Jugie, t. III, p. 377-389.
(4) Denzinger, 729, 1060, 1540, 1542. — (5) Cf. Pesch, n. 469.
(6) Denzinger, 757. — (7) Denzinger, 1541.
18) Denzinger, 676, 67S, 729 ; cf. Suarez, disp. 49, sect. 1, η. 5.
(9) Denzinger, 1540.
Η

de ixm lge.xtiis

quam pro defundis : id constat ex damnatione Luther i et
Pistoriensium ; vivis autem valet per modum absolutionis ,
defunctis « per modum suffragii » (1).
2° De thesauro Ecclesiæ. — Hujus thesauri existentiam
expresse docet Clemens VI (a. 1363) : Christus in ara Crucis
innocens immolatus... copiose velut quoddam profluvium
’sanguinis) noscitur effudisse... Quantum exinde, ut nec super­
vacua, inanis aut superflua tantae effusionis miseratio redde­
retur, thesaurum militanti Ecclesiæ acquiswit... ut sic. sit infi­
nitus thesaurus hominibus, quo qui usi sunl, Dei amicitiae
participes sunt effecti... Quem quidem thesaurum... ner beatum
Petrum... ejusque successores... commisit fidelibus salubriter
dispensandum, et propriis et rationabilibus causis, nunc pro
totali, nunc pro partiali remissione pœnæ temporalis pro pec­
catis debilæ, tam generaliter quam specialiter 'prout cum Deo
expedire cognoscerent), vere pœnitentibus et confessis miserico rd iter a p pl icai idu m.
λ Ad cujus quidem thesauri cumulum bealæ Dei Genitricis
omniumque electorum a primo justo usque ad ultimum merita
adminiculum praestare noscuntur, de cujus consumptione seu
minutione non est aliquatenus formidandum, tam propter
infinita (’.hristi merita, quam pro eo quod quanto plures ex ejus
applicatione trahuntur ad justitiam, tanto magis accrescit
ipsorum cumulus meritorum » (2).
Hanc doctrinam confirmarunt Leo Λ. .S. Pius I' et Pius 1Ύ,
damnando errores Luther i, Bail et Pistoriensium (3).
3° De potestate Ecclesiæ. — a) Concilium Tridentinum :
Cum potestas conferendi indulgentias a Christo Ecclesiæ
concessa sil, atque hujusmodi potestate divinitus sibi tradita,
antiquissimis etiam temporibus illa usa fuerit, S. Synodus
indulgentiarum usum, Christiano populo maxime salutarem
et sacrorum Conciliorum auctoritate probatur, in Ecclesia
retinendum esse docet et præcipit, eosque anathemate damnat,
qui aut inutiles esse asserunt, vel eas concedendi in Ecclesia
potestatem esse negant (4). »
b) Benedictus XIV (16 Mart. 1713) jubet Maronitas credere
indulgentiarum potestatem a Christo Ecclesiæ relictam fuisse,
illarumque usum christ iano populo maxime salutarem esse (5).

Isserlio la : Fideles, quia efformant unum corpus mysti­
cum, alii pro aliis satisfacere possunt, et vivi pro defunctis.

Probable per parles :
(l) Cf. Leo X, in Decretali « Per præsenlcs ad Card. Cajelanuni ; prop.32
H'iclefi, prop. 16 Mich, de Molinos, Denzinger, 622, 1236.
^2) Denzinger, 550-552. — (3) Denzinger, 758 sq. ; 1060 ; 1340 sq.
(4) Sess. xxv, Deer, de indulg., Denringer, 089. — (5) Denzinger, 1471.

424

DE INDULGENTIIS

I. — Fideles efibrmant unum corpus mysticum.
443. Ex dictis in tractatu dc Ecclesia (n. 507 sq.) et de
Incarnatione (n. 539) constat aliqualiter omnes homines,
jonnaliler vero omnes fideles, praesertim eos qui vinculo cari­
tatis inter se colliguntur, sive in terris adhuc degunt, sive jam
alteram vitam ingressi fuerunt, esse « unum corpus » (1),
« unum Corpus in Christo » (2). « corpus Christi » (3), seu esse
« membra Christi ac de corpore Ecclesiæ » (4), ipsum ideo
Ecclesiam esse vere « corpus ipsius [Christi] » (5). Proinde
Christus (Eph., v, 23) « caput est Ecclesia* » (Coi., i, 18),
« caput corporis Ecclesiæ », « cui nos [fideles] tanquam membra,
arctissima fidei, spei et caritatis connexione, adstrictos esse
voluit » (6). Est nempe (Coi., n, 19) « caput ex quo totum
corpus, per nexus et conjunctiones subministratum et con­
structum, crescit in augmentum Dei », ac per organa pastorum
et singula media sanctitatis a se instituta, continuo vitam
supernaturalem influit in suum corpus : Ecclesiam, et in
singula corporis membra (fideles) (7).
Hinc omnia bona Christi-Capitis sunt bona Ecclesiæ, bona
scilicet Christi corporis et ipsius corporis membrorum ; sunt
ideo, sensu verissimo, omnibus communia el singulorum pro­
pria (8).

II. — Alii pro aliis satisfacere possunt.
444. 1° Si fideles ita in uno et eodem corpore sunt connexi
ut « singuli (sint) aller alterius membra » (9), non possunt non
esse « pro invicem solliciti » (10) ac ideo se invicem diligere
et juvare, quantum cis permittitur, sicut in corpore humano
singula membra ceteris indigent et singula,
non in suam tanL·/
tum, sed in aliorum utilitatem operantur : nam « si quid
patitur unum membrum, compatiuntur omnia membra ; sive
gloriatur unum membrum, congaudent omnia membra ».
(I Cor., xii, 26.)
(1)
(2)
(4)
(5)
(6)
(7)
(9)

I Cor., x, 17 ; Eph., i, 23, iv, 4 ; CoL, i, 16-26.
Rom., xii, 4 sq. — (3) I Cor., xii, 25, 27.
Decr. ad Armenos, Denzinger, 696.
Eph., i, 28, 23 ; Coi., i, 24.
Trid., Sess. xm, cap. 2 ; Denzinger, 785.
Dc Euch., n. 247 sq. — (8) Manuale, De sacrificio Missæ, n. 124 sq.
Rom., xii, 4 sq. — (10) I Cor., xii, 25 ; Eph., iv, 1-4.

DE INDULGENTIIS

425

2° « Præterea chantas magis potest apud Ileum quam apud
homines. At (pii unus potest apud homines, pro alterius amore,
debitum ejus solvere. Ergo multo fortius hoc in divino judicio
fieri potest. » (Supp., q. 13, a. 2, 0.)
a) Hac dc causa, Apostolus : 1) hortatur Corinthios ut
ipsum adjuvent per orationes suas (II Cor., i, 11), ut, sup­
plentes, suis eleemosynis, inopiam aliorum, per horum sanc­
torum abundantiam, in sua paupertate spirituali ipsi suble­
ventur (II Cor., vm, 14) ; 2) monet Galatas ut alter alterius
onera (spiritualia) portent (Gal., vi, 1-2).
b) Hac fide moti, jam in primitiva Ecclesia : 1) S. Joannes
juvenem perditum suis orationibus et jejuniis ad poenitentiam
adducit et in gremium Ecclesiæ revocat (1) ; 2) Martyres
libella pacis proferunt ut pax et reconciliatio lapsis conce­
dantur ; 3) Ecclesia tota, in poenitentia publica, pro pecca­
tore lacrymas fundit et orationes, ut Deus dignetur illi condo­
nare (2).

445. Nec dicas : Unus non potest alteri mereri de condigno;
ergo nec potest pro allero satisfacere. — Nam alia est ratio meriti,
alia ratio satisfactionis. Meritum fundatur in gratia sancti­
ficante et charitate a qua procedit, et respicit præmium a Deo
præmiante obtinendum, adeoque bonum merentis, qui ceterum
gratiam habet tantum ad sanctificationem propriam (3). Satis­
factio autem respicit jus alienum reparandum ac proinde directe
bonum tæsi, non satisfacientis nisi indirecte, quatenus eum
liberat a debito pœnæ (4). Ergo, ex una parte, nihil impedit quin
satisfactio unius alteri communicari possit, imo valde convenit,
propter maximam unitatem quæ, vinculo charitatis, viget inter
fideles, prout sunt membra ejusdem corporis mystici : ex altera
parte, nulla est ratio dubitandi quin illa satisfactio sit apud
Deum acceptabitis et accept a, juxta illud S. Thomæ : « Affectio
charitatis in eo qui pro amico patitur, facit i· a is satisfactionem
Deo acceptam, quam si pro se pateretur : hoc enim est promptæ
charitatis, illud autem cstjneccssitatis (5). >

(1) Ap. Clem. Alex., Quis di.ves\salvetur, 42 ; Euseb., Hist, ecc., I. III, c. 17
(2) S. Ambrosius, De Poenit., 1. I, c. 15, n. 80 ; Journel, 1296 ; cf. Pesch
n. 257-259 ; Galtler, n. 171.
(3) 1-2, q. 114, a. G ; Manuale, t. III, De Gratia, n. 214.
(4) 1, q. 13, a. 2, ad 1.
(5) Coni. Gentes, 1. III, c. 158, in fine ; Suarez, disp. 48, sect. 3, n. 3 ;
De Lugo, disp. 26, sect. 1, n. 5.

42G

ι>Ε imxjlgextiis

III. — Vivi satisfacere possunt pro defunctis.
446. Sane « nemo, indulgentias acquirens, potest eas aliis
in vita degentibus applicare : animabas autem in Purgatorio
delentis indulgentia* omnes a Ilomano Pontifice concessa’, nisi
aliud constet, applicabiles sunl » (c. 930). — Id fuse demonstra­
bitur in tractatu de Purgatorio. Sed jam aliqualiter ostensum
est, ubi de sacrificio Miss:e egimus (1).
Insuper aperte constat ex anlii/uissiiiiapravi Ecclesia· et ex
documentis supra allatis (n. 112). Ceterum ratio esi aperta :
fideles, in altera vita purgantes, membra sunl corporis Chrisli
non secus ac fideles hujus mundi. Atqui « eharilas, quæ est
vinculum Ecclesia’ membra uniens, non solum ad vivos se
extendit, sed etiam ad mortuos qui in charitate dece­
dunt» (2). I 'ndc « non est aliqua rat io quare Ecclesia trans­
ferre possit communia merita, quibus indulgentia* innitun­
tur. in vivos et non in moi tuos » (3).

Asseri i a 'il0· : Adest in Ecclesia thesaurus satisfactionum
Christi et Sanctorum, ex quo indulgentias dispensare potest
Ecclesia.
·
. Αί

Probalur :
I.
Adest thesaurus satisfactionum Christi et Sanctorum
(Satiem doctrina catholica) (4).
447. 1° Constat ex Ecclesiæ doctrina.
Hujus thesauri
existent iam diserte proclamant SS. Pontifices : Clemens 17.
Leo A’, Pius Γ et Pius VI (n. 4 12) et SS. Paires, ut v. g.
S. Ambrosius : « Velut operibus quibusdam totius populi
purgatur, et plebis lacrimis abluitur, qui orationibus ct fleti­
bus plebis redimitur a peccato, ct in homine mundatur
interiore. Donavit enim Christus Ecclesia* suæ, ut unum per
omnes redimeret, quæ Domini Jesu meruit adventum, ut per
unum omnes redimerentur (5). »
I
2° Constat ex ratione theologica. — a) Satisfactiones Chrisli
superabundanles sunt et infiniti valoris (6). Atqui eas pertulit
■1) Supra, n. 177 sq. - -(2) Supp., q. ~ 1, a. 2, 0. - - (3) Supp., q. 71, a. 10.
(4) Omnes theologi, excepto Francisco Maironis (in 4, disp. 19, q. 2)
hanc doctrinam aut de fide habent aut saltem ejus contrariam erroneam
dicunt. Suarez, disp. 51, sect. 1, η. 2.
«
-iy
(5) Journel, 1296. — (6) Manuale, De Incarn., n. 609 sq.
I

DE LXDLLGEXTIIS

?27

pro omnibus et singulis hominibus (1), pro Iola Ecclesia (2),
quæ, facta « corpus ipsius cl plenitudo (‘jus » (Eph., i, 23),
communicat in omnibus bonis sui Capitis. Ergo hujusmodi
satisfactiones usque in finem, mundi dispensandæ manent.
b) Negari nequit multos Sanctos valde plura opera satisfactoria peregisse quam ad satisfaciendum pro pomis propriis
necessaria erant. Ita B. Virgo, quæ nulli poma*, erat obnoxia,
et tamen gravissimos cruciatus perpessa est: ita S. Joannes
Baptista, (pii. jam in utero sanci dicatus, vitam austeram
duxit, (piam martyrio coronavit, ita Apostoli. marlgres. confes­
sores ei virgines, etc. Atqui hæc opera salisfactoria qua: super­
sunt, profiler communionem sauciorum, « manent in commu­
nibus bonis Ecclesiæ, sicut bona civium, sine ullis certis
hæredibus aut legatariis decedentium, pertinent ad ipsam
rempublicam : non est enim minor communicatio bonorum
inter fideles quam inter cives reipublicæ » (3) .
Ad rem S. Thomas : « Sancti, in quibus superabundantia
operum satisfactionis invenitur, non determinate pro isto,
qui remissione indiget, hujusmodi opera fecerunt (alias, absque
omni indulgentia consequeretur remissionem), sed communiter
pro lota Ecclesia, sicut Apostolus ait se adimplere ea quæ
desunt passionum Christi, in corpore suo. pro Ecclesia (Coi., i.
’? I). Et sic prædicta merita sunt communia totius Ecclesia?» (Γ),
ac proinde ejus thesaurum (5) constituunt.
II. - Ex thesauro Ecclesia dispensare potest indulgentias
( De fide).
448. 1° Satisfactiones thesauri dispensare potest. - a) Con­
slal ex praxi Ecclesiae.
Concedendo enim indulgentias,
Ecclesia semper intendit dispensare thesaurum, sibi a Christo
commissum. Leo X id expresse declarat, dicens : < Homanum
Pontificem.... potestate clavium, (piarum est aperire regnum
(telorum, tollendo illius in Christi fidelibus impedimenta....
posse, pro ralionalibas causis, concedere eisdem Christi fideli­
bus, qui, caritate jungente, membra sunt Christi, sive in hac
vita sint, sive in Purgatorio, indulgentias ex superabundantia
(!) De Incarn., n. 606 sq.
(2) Eph., v, 25. — (3) Billuart, De indulg., diss. unica, ari. 2.
ij Supp., q. 25, a. 1. — (5) De origine vocis, cf. Pesch, n. ÎS5.

fl

42<s

DE INDULGENTIIS

meri Lorum (.lirisli et sanctorum, ac tam pro rivis quam pro
defundis, apostolica auctoritate indulgentiam concedendo,
thesaurum Christi el sanctorum dispensare, per modum abso­
lutionis indulgentiam ipsam conferre, vel per modum suffragii
illam transferre consuevisse (1). »
*
b) Constat ex ratione. — « Ea quæ sunt alicujus multitu­
dinis communia, distribuuntur singulis de multitudine, secun­
dum arbitrium ejus qui multitudini præesl. Unde sicut aliquis
consequeretur remissionem pœnæ si alius pro eo satisfecisset,
ita si satisfactio alterius sibi, per eum qui potest, distribua­
tur (2). d

449. 2° Indulgentias dispensare potest. — A. Probatur i:x
Scriptura : a) Apostoli eorumque successores, a Christo
instituti sunt ministri et dispensatores mysteriorum J‘ei
(I Cor.. iv. I) seu omnium divinorum bonorum. Atqui inter
divina Ecclesia* bona sine dubio sunt· satisfactiones Christi el
sauciorum. Ergo It. Pontifex et alii, sub ejus dependentia,
hæc bona membris Ecclesiæ applicare possunt.
b) Christus dedit Ecclesia* potestatem solvendi omnia
vincula, nullo excepto, quæ fideles impedire possunt aut
retardare a consecutione salutis. Atqui ipse reatus pome
temporalis obstat huic gloria* possessioni. Ergo Ecclesia potest
relaxare ponas temporales coram Deo debitas, tum in sacra­
mento Pernitent ia*, uti probavimus, tum extra sacramentum.
per indulgen tias : hæc enim remissio extra sacrament alis : 1)
non répugnai, quia ad solius pœnæ remissionem non requiritur
infusio gratia* ; 2) imo valde convenit, siquidem unus fidelis
pro altero debitum poena? solvere valet, ergo a fortiori Ecclesia
idem valet pro omnibus.
B. Probatur ex praxi Ecclesiæ.- Licet indulgentiae non
fuerint jam ab initio concessæ eo modo seu ea ratione qua
hodie conceduntur, certissimum est eas fuisse in usu Ecclesiæ
« antiquissimis etiam temporibus » (3).
'
,

A sæculo primo usque ad septimum, concessio indulgentia­
rum apparet sub forma mitigationis pœnitentiæ publicæ seu
(1) In Bulla « Cum posiquam », 9 Nov. 1518, ap. Galtler, n. 581.
(2) Supp., q. 25, a. 1,0. — (3) Trid., Sess. xxv, Denzinger, 989.

DE INDULGENTIIS

429

remissionis parlialis pœnæ canonicae : hæc autem'"remissio,
quæ etiam coram Deo valebat, fiebat præsortim propter inter­
cessionem martyrum (1), in quantum, intuitu passionum et
intercessionum martyrum, episcopi poenas pernitentium minue­
bant. Ceterum hanc potestatem concedunt episcopis multa
concilia (2).
A sæculo vu ad xn, conceduntur indulgentia? sub forma
redemptionis seu commutationis pœnæ canonicæ in alia opera ac
præcipue in eleemosynas et in sanctas peregrinationes, quibus
jam partialiter relaxabantur pœnæ temporales peccato dé­
bita? (3).
A sæculo xn promulgantur indulgentia? proprie diclæ, con­
cessæ turn pro expeditionibus in Terrain sanctam (4), tum pro
piis ædil'ciis exstruendis.
Anno 1300, Bonifacius VIII decernit ut hoc anno, el deinceps
singulis quinquagesimis annis celebraretur « jubilæum cum
indulgentia plenaria et multis aliis favoribus et gratiis. Postea
« jubilæum )> celebratur singulis quibusvis annis vigesimis
quintis ; imo non raro conceduntur jubilæa extraordinaria,
et dantur indulgentiæ tum plenaria* tum partiales, etiam extra
jubilæum.
Praxis concedendi indulgentias pro defunctis viget certissime
a sæculo xv ; imo, juxta multos, jam a sæculo nono (5).
Hæc pauca sufliciant ad demonstrandum legitimum esse
usum indulgentiarum, qua* semper, saltem quoad substantiam,
exstiterunt in Ecclesia.
Assertio 3a : Indulgentia est remissio coram Deo pœnæ
temporalis debitæ pro peccatis, ad culpam quod attinet jam
deletis, quam ecclesiastica auctoritas, ex thesauro Ecclesiæ
extra sacramentum concedit, pro vivis per modum absolutionis,
pro defunctis per modum suffragii (6) (Doctrina catholica).

Probatur :

450. indulgentia, subjeclire significat animi lenitatem et
facilitatem ad relaxanda debita (Judith, vin. 14 ; I Cor.,
(1) TertulL, Ad martyres, c. 1 ; S. Cypr., De lapsis. c. 17 ; ep. 16, 2, ep. 18,
1, etc., Journel, 552, 568 a, 569, 570.
(2) Ancyranum, can. 2 et 5 ; Arelat. I, can. 12 (a. 314) ; Λ'iexn. 1, can. 12
(a. 325) ; Carthag. IV, can. 4 (a. 398).
(3) Palmieri, De Pœn., ed. 2, p. 501 sq. ; Pesch, n. 500 ; Galtler, n. 60‘J,
in Did. A pol., art. Indulgences, col. 727-731 ; Magnin, in Diet, thiol..
arl. Indulgences, col. 1600 sq. ; Jugie, t. Ill, p. 369-374.
(4) Ita Urbanus II, a. 1095, in conc. Claroinontano, can. 2.
(5) Pesch, n. 503 in nota. — (6) Codex, c. 911.

430

DE INDULGENTIIS

vu, 6) ; objective, désignai quamlibet debiti remissionem
(Is., LXT, 1).
Slricle vero est :
1° It emissio pœnæ temporalis. — Non est ideo remissio
culpæ sive præteritæ sive futura*, mortalis aut venialis, ut
falso autumant Protestantes, sed solius pœnæ temporalis,
/talio est quia peccata mortalia nequeunt remitti nisi suscepto
sacramento Pœnitentiæ in re vel in voto, et peccata venialia
non remittuntur sine contritione et retractatione : ergo, quoad
culpam, non delentur per indulgentias (1).
N. B. — a) Quandoque dicuntur indulgentiæ concedi « in
remissionem peccatorum », sed peccata ponuntur pro pœnis
peccatorum, nam talcs indulgent iæ non dantur nisi confessis vel
saltem corde contritis; atqui bis actibus proprie remittuntur
culpæ (2). —Ceterum sæpe in Scripturis peccala vocantur ipsæ
peccatorum pœnæ (II Macliab., xn, 46 ; Pom., vu).
b) Quandoque per verba « concedimus indulgentias in remis­
sionem peccatorum » significatur facultas absolvendi a casibus
reservatis : hæc enim facultas cum certis indulgentiis concedi­
tur : sensus dignoscendus est ex ipsis verbis Litterarum Apostolicarum.
c) Formula « indulgentia a culpa et a pœna » (3), quæ quan­
doque occurrit, est æquivoca ; in Bullis concessionis indulgen­
tiarum non adhibetur, nec a theologis et canonistis approbatur :
imo a Clemente Γ expresse improbata est ut abusus omnino
abolendus (4). Attamen per se intelligi potest et historice intelligenda est de sola et tota remissione pœnæ temporalis, siquidem
nonnisi jam contritis et confessis concedi solebat (5).

2° Coram Deo. -, a) Data Ecclesiæ potestate clavium,
inquit S. Thomas : « remissio quæ fit quantum ad forum
Ecclesiæ, valet etiam quantum ad forum Dei » ; etenim si
Ecclesia non absolveret nisi a pomis ecclesiasticis et in foro
Ecclesia* externo, « magis damnificaret quam adjuvaret
(lj Quidam veteres aliter senserunt, putantes vel veniale consistere in
Solo reatu pœnæ temporalis vel ipsum reatum culpæ auferri sed per contri­
tionem indulgentiæ adjunctam. Paludanus, in 'i, dist. 21, q. 1 in fine;
cf. Suarez, disp. 50, sect. 1, n. 11.
91
(2) Ila Bonlfacius VIII, Extravag. comm., 1. V, tit. LX, c. 1 ; Martinus V,
Bulla * Inter cunctas ». Denzinger, 676.
(3) Cf. Magnin, art. cit, coi. 1612 sq.
(4) Clement., J. V, lit. IX, c. 2 ; cf. Trid.. sess. xxi, c. 9 de reform.
(5) Cf. Galtier, n. 588.
4

DE I XIΗ Ί,( ; ΕΧΊΊ |>

431

(fideles), quia remitteret (eos) ad graviores pœnas scilicet
Purgatorii », et sic « ad diminui ionem poena* praesentis seque­
retur alia incomparabiliter gravior in foro J ei (1).
b) Cete­
rum si indulgentiæ non valerent in foro Ici. nec explicari
posset locutio « indulgent iam dari in remissionem peccatorum ».
nec applicari possent indulgentia* defundis, qui jam nil habent
solvendum coram Ecclesia.
c) Non negamus tamen indul­
gentiam esse posse relaxationem pœnæ canonicae seu certipœnæ al» Ecclesia olim imposita· pro certis peccatis, sed tun.·
poenam remitti etiam in juro divino, el omnino tenendum est
contra Pistorienses et semper docuerunt theologi (2).

3° Peccatis jam deletis quoad culpam.
Pcena enim tem
poralis remitti nequit (juin prius deletum sit peccatum tum
quoad culpam Ium quoad pœnam æternam, quæ simul cum
culpa aufertur.
4" E.v thesauro Ecclesiæ.
Indulgentia siquidem non est
qratuita condonatio perna·, sed vera remissio per applicationem
superabundantium Christ i et sanctorum sat isfactionum. Eccle­
sia nempe ex illo thesauro dispensat quantum requiritur ad
compensandam pœnam (piam p nes tare deberet fidelis, cui
conceditur indulgentia. Unde, sensu verissimo, omnis indul­
gentia est remissio pœnæ per modum solutionis, quatenus
fidelis, (pii indulgentiam suscipit. « non absolvitur simpliciter
loquendo a debito poena', sed datur ei unde debitum solvat
(Supp., ([. 25, a. 1, ad 2).
5" Ecclesiastica auctoritas.
Utique vi jurisdictionis
suprema' a Christo concessa'. « Præter llomanum Pontificem,
ait Codc.r, cui totius spiritualis Ecclesia* thesauri a Christo
Domino commissa est dispensatio, ii tantum possunt, potestate
ordinaria, indulgentias ('largiri, (piibus id expresse a jure
concessum est » (c. 912).
Jamvero solus II. Pontifex concedere potest indulgentias
plenarias et quaslibet indulgentias defundis applicabiles
(c. 913, 930).
« Inferiores Romano Pontifice nequeunt :
1) facultatem concedendi indulgentias aliis committere, nisi
(1) Supp.. q. 25. a. 1, 0 ; cf. Alex. Halensls, Sutu. theol., p. \. q. 23,
memb. 1, a. 1.
(2) Galtier, n. 590.

432

DE INDULGENTIIS

id cis a Sede Apostolica expresse fuerit indultum; 2) eidem
rei seu actui pietatis vel sodalitio, cui jam a Sede Apostolica
vel ab alio indulgentiæ concessæ sint, alias adjungere, nisi
novæ conditiones adimplendæ præscribantur » (c. 913). —
Cardinales dare possunt indulgentias 200 dierum ; Metropo­
litae, centum dierum ; Episcopi, quinquaginta (c. 239, §1, 24.
274, 349, § 2 ; cf. c. 1166, § 3).
6° Exlra sacramentum concedit. — Ita hæc'remissio per
indulgentiam distinguitur : tum a remissione pœnæ, quæ fit
in sacramento Pœnitentiæ. tum, quia datur ab Ecclesia, a
remissione quam cjiiilibet fidelis, exlra sacramentum obtinere
potest ex opere operantis per opera poenalia (Supra, n. 408).

7° Pro vivis el pro defunctis. -- Aperte constat ex documen­
tis Ecclesiæ, n. 442, et rationem jam dedimus, n. 446.
8° Pro vivis « per modum absolutionis ». — Hæc formula
legitur in concessioni bus indulgentiarum. Leo X (1) declarat
I!. Pontificem posse « per modum absolutionis indulgentiam
ipsam conferre » ; Martinus V, concedens indulgentiam plena­
riam. dicit se concedere « absolutionem plenariam » ; a Codice
(c. 911) servatur eadem formula.
Oua* quidem formula est historice verissima : siquidem indul­
gentia, secundum suam primitivam rationem, videtur fuisse
absolutio ab injuncta poenitentia in foro poenitentiali (2).
Disputatur autem inter auctores num hodie proprie dicenda
sit de indulgentia, secundum suam notionem actualem : a) Alii
putant nunc indulgentiam pro vivis non esse nisi per modum
solutionis, quia remissio pœnæ temporalis Deo debita) fit per
potestatem clavium, quatenus, per eam, ex thesauro Ecclesiæ
tantum depromitur quantum satis est ad ejus exstinctio­
nem (3). b) Alii volunt indulgentiam vivis concedi, tum per
modum absolutionis, quia Ecclesia, sua potestate jurisdictionis,
iis applicat satisfactiones Christi et sanctorum, tum per
modum solutionis, quatenus Ecclesia offert Deo ejusmodi
satisfactiones pro pœna) illorum remissione, et addunt : « sine
solutione pretii, seu sola absolutione, non potest Pontifex
(1)
(2)
(3)
prop.

*
Decr. Per prœsentes, ad Cajet.
Cajetanus, Opusc. de indulgentiis, cap. 2 et G ; Card. Billot, p. 246.
Billot, p. 248 ; Galtler, n. 598 ; Bellarmlnus, De Indulg., 1. I, cap. 5,
2.

DE INDULGENTIIS

indulgentias concedere ; potest autem, si vult, sola solutione
sine absolutione » pro sua auctoritate (1).

i

;

;

I

1

\

433

9° Pro defundis per modum suffragii. — a) Jlealilas. —
Indulgentiæ non possunt per modum absolutionis applicari
defunctis, quia jam defuncti nec sunt oves pascenda; a
S. Ponti fice, nec judiciariæ ejus potestati subsunt, sed tantum
per modum oblatæ solutionis seu per modum suffragii, ut
dicitur in documentis Pontificum. Ecclesia scilicet offert
Deo satisfactiones Christi et sanctorum, rogans Deum ut
eas acceptet in compensationem poenarum quas defuncti
luendas habent in Purgatorio.
b) Valor. — Fideles etiam possunt, per modum suffragii,
juvare animas Purgatorii, Deo pro illis exhibendo orationes
suas, eleemosynas, jejunia, etc. At hoc privatum suffragium
multo minus valet et prodest quam suffragium Ecclesiæ, quæ
offert Deo satisfactiones in suo thesauro reconditas et ex
potestate quam ab ipso Christo tenet hunc thesaurum admi­
nistrandi et disponendi.
De gradu autem (pio defunctis proficiant indulgentiæ. nil
certum definiri potest, cum acceptatio ex Dei liberalitate et
misericordia plane pendeat. Quare S. Cong. Indulgentiarum.
interrogata de efficacitate « Altaris privilégiât! », respondit :
« Si spectetur mens concedentis et usus potestatis clavium,
intelligendam esse indulgentiam plenariam, quæ animam
statim liberet ab omnibus Purgatorii pœnis. si vero spectetur
applicationis effectus, intelligendam esse indulgentiam, cujus
mensura divinæ misericordiae beneplacito et acceptationi
respondet (2). »

Corollaria.
I. — Partitiones indulgentiarum.
451. 1° Indulgentia est plenaria, si de se totam pœnam, deleto
peccato debitam, remittit. Dico : de se, nam si adest obex, quan­
tumvis levis, affectus nempe peccaminosus, non plenarie acqui­
ritur indulgentia. At « ita concessa intelligitur, ut si quis eam
plenarie lucrari non possit, eam tamen partialiter lucretur, pro
dispositione quam habet » (c. 92G) : auferuntur scilicet pœnæ
(1) Pesch, n. 474-476 ; Billuart, De Indulg., a. 3, petes^0 ; Hurter, t. III,
n. 533.
(2) Decreta authentica, 28 Juf. 1840, n. 283 ; Magnin, art. cit., coi. 1622 sq.

i

43 ί

DE LXIHLGE.XTHS

dcbitæ pro peccat is de quibus dolet pœnitens, manent ceteræ (1).
Indulgentia est partialis, si pariem lanium debili exsolvere
potest : sic conceduntur indulgentias quadraginta dierum,
septem annorum, etc., quibus procuraiur remissio pœnæ I eo
debita1, qua·, in primitiva Ecclesia, solvebatur per poeniten­
tiam canonicam 4(1 dierum, etc. Cum tamen efficacia pœnæ
canonica* mullum pendebat a dispositioni bus pcenilenlium, el
valde diversa erat ju;rta loca, videtur etiam frudum indul­
gent ia* partialis commensurari (irrori acquirentium (2), ac
quadam inccrliludine laborare.
2" Indulgentia· aliæ sunt local· s, personales aut reales, proul
directe adnectuntur cerlis locis, ul templis : cerlis personis, ut
religiosis confralernis aut cadis rebus, ut rosariis, numisma­
tibus : alia· sunt temporariae aut perpcliui', proul post certum
tempus cessant aut semper acquiri possunt : alia· sunt applicabiles aut non applicatubs defunctis, proul Ecclesia concedit
eas prodesse aut non prodesse defundis: porro omnes induigenlia· a 1L Poni il ee concessa·, nisi aliud constet , applicables
sunt animabus in Purgatorio delentis c. 930) ; item « omnes
indulgentia· ab eo acquisitæ qui colum heroicum fecit in gratiam
animarum Purgatorii, atque ipse fruit ur quotidiano privilegio
personali ali aris » (3).
-Î

II. — Conditiones indulgentiarum.
452. Indulgentia·, ait S. Thomas, simpliciter valent quantum
prædicantur, dummodo ex parte dantis sit auclorilas, el ex
parle recipientis caritas, et ex parle causa· pictas, quæ compre­
hendit, honorem 1 ei et proximi utilitatem (4). »
1° E.r parle conccdenlis. — a) Hcquirilur legitima auclorilas :
bona enim societatis non possunt distribui nisi a praesulibus.
In praxi, uti jam diximus, lota potestas concedendi indulgentias
ad .S. Pontificem pertinet, excepi is quibusdam indulgentiis quas
conferre possunt Cardinales, Episcopi, etc.
b) Hcquirilur causa insta : S. Pontifex enim non est dominus,
sed lanium adm i ni sir alor vicarius et dispensator thesauri
Ecclesia' : ergo de illo non potest disponere pro arbitrio suo, sed
« e.r causa justa il pia », rationabilibus causis » (5). Jamvero
rationabilis csl omnis causa quæ in utilitatem Ecclesiæ el
honorem 1 ei vergat (6), et gravitas non tam dimetiri debet ex
calore aut poena) i tat e el difficultate operis præstandi, quam ex
fine qui intenditur a concedente. IIa quandoque paucis pre­
cibus aut operibus, v. g. pro via crucis, pro benedictione S. Pon­
tii cis, ma.iinuc dantur indulgentia·, quia censentur valde utiles
Ecclesia* et S. Sedis honori ac reverentiae. Ceterum de validitate
indulgent iarum a S Poni ilice concessarum nemo dubitare potest.
(1) Vermeersch, 619. - (2) Pesch, n. 470. — (3) Vermeersch, n. 619, 5.
(4) Supp., q. 25, a. 2. — (5) Denzinger, 551, G76.
Λ
(6) Supp., q. 25, a. 2, 0.

DE indulgentiis

2° Ex parle acquirentis, — a) « I I (fuis capax sit, sibi lucrandi
indulgentias, debet esse baplizalus, non excommunicatus, in
slalu gratiæ saltem in fine operum præscriptorum, subditus
concedentis » (c. 925, § 1). At : 1) « Nisi aliud ex concessionis
tenore appareat, indulgentias ab Episcopo concessas lucrari
possunt tum subditi extra territorium, tum peregrini, vagi,
omnesque exempti in territorio degentes ■ (c. 927). 2) Status
gratiæ, ex tenore canonis 9:5 expresse non exigitur nisi ut quis
sibi lucretur indulgentias ; attamen omnino certum est neminem
indulgentias, eliain pro defundis, lucrari posse, nisi sit in statu
gratiæ, (piando concessio iit. pro « corde contritis ·>. imo tutius '1
est et verius statum gratia·, requiri pro omnibus indulgent iis, qua·
defunctis applicantur ex operibus acquirentium. (2), quamvis
multi (3) censeant, hoc in casu, has indulgent ias etiam a pecca­
tore acquiri posse. Datio est : 1) quia status gratiæ non requiritur
ut causa indulgentiæ, sed ut dispositio ad ejus effectum reci­
piendum. Ergo si effectus recipitur a defundo, necessarius non
est status gratia; in vivente qui conditiones implet ; 2 quia
opera, quibus indulgentia acquiritur, valorem sal i sfactorium
habent non ex dignitate operanlis, sed e.r concessione Ecclesiæ.
b) l Ί. vero subjectum capax indulgentias revera lucretur.
1) debet habere intentionem, sallem generalem, eas acquirendi :
xidetur autem snfl cere intentio habitualis, semel habita scilicet
et nunquam ret ractata, cum ea el iain ad sacramenta suscipienda
generalim snfl ciat (1). In praxi consulendus est usus effor mandi
mane intentionem lucrandi omnes indulgentias
quæ
in die
U
1
acquiri possunt. 2) J ebet opera injuncta implere statuto tempore
ac debito modo, secundum concessionis tenorem 'c. 925. § 2).
453. N. B. ■— 1° « Opere, cui praestando quis lege aut præcepto
obligatur, nequii, indulgentia luerit eri, nisi in ejusdem con­
cessione aliud expresse dicatur ; — qui tamen præstat opus sibi
in sacramentalem poenitentiam injunctum et indulgentiis forte
ditatum, potest simul el poenitentia; satisfacere et indulgentias
lucrari » (c. 932).
2° « l ni eidemque rei vel loco plures ex variis titulis adnecti
possunt indulgentiæ; sed uno eodemque opere, cui ex variis
titulis indulgentiæ adnexa; sint, non possunt plures acquiri
indulgentiæ, nisi opus requisitum sil confessio vel communio,
aut nisi aliud expresse cautum fuerit » (c. 933).
3° « Pia opera ad lucrandas indulgentias injuncta, confessarii
(1) De Lugo, disp. 27, sect. 5, η. 83.
(2) Nain si indulgentiæ defunctis proveniunt ex opere operato, ut indul­
gentia altaris privilégiâti, semper valent.
(3) Bellarminus, De fndulg., 1. 1, cap. 14 ; Suarez, disp. 53, sect. 4, n. 6 ;
Billuart, De hululg., a. 6, petes 5" ; Pesch, n. 507 ; Cappello, n. 969.
(4) Manuale, vol. ni, n. 514.

436

DE INDULGENTIIS

possunt in aMa’'com mulare, pro iis qui, legitimo detenti impedi­
mento, eadem praestare nequeant » (c. 935).
De operibus autem in specie, præscriptis et de indulgentiis
in individuo consulantur opera theologia» moralis et ipse Coder
juris canonici.
III. — Utilitas indulgentiarum.
454. 1° « Omnes magni faciant indulgentias « (c. 911). Et
merito. Nam indulgentiæ : a) Non solum sunt in se magnum
divina' misericordia» beneficium, quo, per relaxationem pœnæ
temporalis, perficitur peccati remissio, sed b) Practice comme­
morant praecipua doctrina» catholica» dogmata, v. g. de justitia
Dei simul et misericordia, de satisfactionis necessitate, de
Purgatorii existent ia, de Sanctorum communione, de Ecclesiæ
ac præsertim S. Pont il eis potestate et excellentia, etc. —
c) Efficaciter promovent studium el e.rercilium virtutum, sive per
opera pietatis quæ ad earum lucrum præscribuntur, ut oratio,
pœnitentiæ, confessio, communio, contritio, via crucis, etc.,
sive per devotiones eis adnexas, ul cultus SS. Cordis .Jesu.
B. M. Virginis (1).
2° Cave tamen ne ex utilitate indulgentiarum, opera pcenilentiæ et alia pielalis circrcilia negligas. Nam, his operibus in
gratia factis : a) refrenatur concupiscentia et efficax adhibetur
remedium ipsis peccati vulneribus, quæ intacta relinquunt
indulgentiæ, cum de se nullam habent vim medicinalem ;
b) acquiruntur merita ad vitam æternani : « quamvis indul­
gentiæ mullum valeant ad remissionem pœnæ, tamen alia
opera satisfactionis sunt magis meritoria respectu praemii essen­
tialis, quod in infinitum melius est quam remissio pœnæ tem­
poralis » (2).
Unde quia quam maxime interest bonum temporale cum
aeterno gloriae pondere, commutari, inde intelligitur excellentia
aclus hcroicæ caritatis (votum heroicum) « quo quis omnem
fructum sat isfactorium suorum operum (omnes indulgentias a se
acquisitas) et suffragia qua' pro ipso post mortem offerentur,
abdicat in gratiam animarum Purgatorii : sive animarum quas
ipse aliquo modo definiat semel vel successive, sive animarum
quibus B. Virgo easdem applicatas velit » (3).
(1) Suarez, disp. 49, sect. 5.
(2) Supp., q. 25, a. 2, ad 2 ; cf. q. 27, a. 2, ad 2.
(3) Vermeersch, n. 619, 5 ; Soto, in 4, dist. 2, a. 1 ; Mgr Gay, De la vie el
des verius chrétiennes, t. II, c. 17, 2° plc, sub fine ; Rouzlc, Le Purgatoire^
c. 27, Téqui, 1918 ; cf. Beringer-Steinen, op. cit.

DE EXTREMA UNCTIOAE
Ratio tractatus (1).
455. a) Ait Tridenlinum : « Visum esi S. Synodo, præcedenti
doctrinæ de Poenitentia adjungere ea. quæ sequuntur dc
sacramento Extrema' Unctionis, quod non modo Pamitentiæ.
sed et totius ebristianæ vita·, qua· perpetua poenitentia esse
debet, consummat i vum existimatum est a Patribus (2).
b) Ait S. Thomas : « Extrema Unctio comparatur ad Poeni­
tentiam. sicut Confirmatio ad Baptismum ; ita scilicet quod
Pernitentia est majoris necessitatis, sed Extrema Unctio est
majoris perfectionis (3). »
Dicemus : 1) de existent ia ct de essentia sacramenti Extremae
Unctionis ; 2) dc effectibus, de ministro et de subjecto.
NOTIONES PBÆVI/E

Notio Extremæ Unctionis.
456. 1° Quoad nomen. — a) A materia remota Extrema
Unctio dicitur Oleum sanctum. Officium olei sancti ; a materia
(1) Codex juris canonici, c. 937-947 ; Catechismus B., P. n, c. 6, n. 6-30 ;
S. Thomas, Supp., q. 29-32 ; Suarez, De Ext. Unet., disp. 39-44 ; Bellarminus, Controv. de E. Unctione; Sainte-Beuve, Tract, de sac. Unctionis
infirmorum extremæ, 1686, ap. IVIigne, Theol. curs., t. NXI\ ; Billuart,
De Ext. Unctione; Card. Billot, De sacramentis, t. II, th. 24-27 ; Pesch,
Prœl. dogm., t. Vil, tract. 2, n. 508-562 ; Kern, De sacramento Ext. Unctionis
Ratisbonæ, 1907 ; Van Noort, Tractatus dc sacramentis, II, n. 159-189 ;
Tanquerey, t. III, n. 942-985 ; Ruchel Godefroy, in Diet, theol., art. ExtrêmeOnction, col. 1897 sq. ; De Guibert, in Diet. Apol., art. Extrême-Onction,
col. 1870 sq. ; Galtier, in Did. theol., art. Imposition des mains ; Souben,
Nouvelle théologie dogm., fasc. vin, p. 49 sq. ; Schmitz, De cfiedibus sac.
Ext. U nd., Friburgi Brisgoviæ, 1893 : Vermeersch, Theol. Mor., t. Ill,
n. 649-667 ; Bord, L'Extrême-Onction, B rugis, 1923 ; D. Leclercq, in Did.
Archëol., art. Extrême-Onction, qui tamen caute legendus est.
(2) Sess. xiv, Prol. de Ext. Unct., Denzinger, 907.
(3) 3, q. 65 ,a. 8.

NOTIONES PB.EV I. E

proxima : Sacra Unctio. Sacramentum Sacra* I 'nctionis.
Sacrati Olei 1'nctio. etc.
b) A materia cum forma depre­
catoria dicitur apud Græcos ευχέ/.αιον, id est, oral io cum
oleo. — c) Ab effectu : anima? corporisque medicina, liquor
tpio sanitas redditui·, peccata dimittuntur, etc. — d) A sub­
jecto, sacramentum exeuntium, unctio infirmorum, extrema
unctio.
e) E sua relatione ad Poenitentiam, consummatio
Pœnitentiæ.
At nomen « Extrema Unctio » in usu prævaluit, quia :
1) confertur subjectis extremo morbo laborantibus ; 2) post
ceteras unctiones in decursu vitæ jam receptas, v. g. in Bap­
tismo, in Confirmatione, in Ordine, etc. : 3) quia est ultimum
sacramentum quod administrari debeat fidelibus, juxta illud
Ritualis R. : « Ex generali Ecclesia? consuetudine observan­
dum est ut. si tempus et infirmi conditio permittat, ante
Extremam Unctionem, Pœnitentiæ et Eucharistiæ sacramenta
infirmis præbeantur (1). »
2° Quoad rem. — Definitur : Sacramentum Λ. L., quo per
unctionem olei benedicti et orationem sacerdotis, christiano
periculose iegrolanli confertur aniinæ sanitas, atque diam
corporis, si animae saluti expediat.
Figuræ hujus sacramenti.
457. a) Quia sacrament.uni Extrema1 l nctionis immediate
disponit hominem ad introitum gloriæ, non debuit in V. Lege
præfigurari per sacramentum ejusdem generis, seu sibi respon­
dens ; siquidem aditus gloria? nondum patebat, pretio Redemp­
tionis non soluto (2).
b) Remote tamen et aliqualiter dici potest fuisse praefigu­
ratum in omnibus curationibus, qua? in V. Testamento legun­
tur.
c) At, inquit Tridenlinum (3), insinuatum fuit apud Mar­
cum, vi, 13 : « Dæmonia multa ejiciebant, et ungebant oleo
multos ægros, et sanabant. »
va123
(1) Tit., v, n. 2.
(2) Manuale, t. Ill, De sac., n. 376 ; lleb., mi, 19 ; 1-2, q. 102, a. 5, ad 3 ;
Supp.. 3, q. 29, a. 1, ad 2.
(3) Sess. xiv, cap. 1 ; Denzinger, 908.

EX1STENTIA EXTKEM.E Î NCTIOMs

CAPUT I

EXISTENTIA ET ESSENTIA EXTREMÆ UNCTIONIS

ART. I

Exi stent i a sacra II enti Ext. Unctionis
Errores.
' 45S. a) \\ alden.ses, Albit/enses cl Wiclefistæ plus minusve
contemnunt sacramentum Extremæ I’nctionis. — b) Luth erus (1) negat hoc sacramentum esse a Christo institutum, et
illud irridet, cum Calvino, qui illud dicil histrionicam hypocrisiin » (2). ■— c) Hodierni Protestantes, Ritualistis exceptis,
hoc sacramentum etiam rejiciunt fere omnes. — d) Liberales
et Modernisin' (3) putant, verbis S. Jacobi, non proclamari
unum Chrisli sacramentum, sed tantum piam consuetudinem
ungendi inlirmos ad sananda vulnera corporis, quæ consuetudo
deinde paulatim immutata est in signum gratae, vel imitatio­
nem esse e ritibus gnosticis aid paganis desumptam M).
Doctrina catholica.
459. Tridenlinum ail : « Si quis dixerit Extremam Unctionem
non esse vere el proprie sacramentum a Christo Domino nostro
institutum et a beato Jacobo promulgatum, sed ritum tantum
acceptum a Patribus, aul figmentum humanum, a. s. ■ — Si
quis dixerit Extrema· L udionis ritum et usum, quem observat
S. Romana Ecclesia, repugnare sentent iæ beati Jacobi Apostoli,
ideoque eum mutandum, posseque a Christianis absque peccato
contemni, a. s. (5). »
(1) De captivit. Babyl., cap. de Ext. Unci., n. 185 sq.
(2) Instit., I. IV, c. 19. n. 18.
(3) Decr. Lamentabili, prop. 48, Denzinger, 2048 ; cf. Bovonv, Théol. du
Nouveau Testament, ed. 2. Lausanne, 1905, I. H. p. 427 sq. ; Loisy*, Autour
d'un petit livre, 1903, p. 251 ; Simples réflexions sur le décret Lamentabili,
1908, p. 93.
(4) Salomon Reinach*, Orpheus, Paris, 1909, p. 97 ; Renan , Les or i μ/s
du christianisme, I. II, p. 15'» sq. ; cf. Pourrai, La theol. sacramentairc,
Paris, Gabalda, 1907, p. 283.
(5) Sess. xiv, can. 1 et 3 ; Denzinger, 926, 928.

440

EXISTENTIA EXTREMÆ UNCTIONIS

Assertio : Extrema Unctio est vere et proprie Novæ Legis
sacramentum (De fide).

Probatur :
I. — Ex Scriptura.
460. Legitur (Jac., v, 14, 15) : « Infirmatur quis in vobis ?
Inducat presbyteros Eeclesiæ, et orent super eum, ungentes
eum oleo in nomine Domini ; ct oratio fidei salvabit infirmum,
et alleviabit eum Dominus ; ct si in peccatis sit, remittentur
ei. »

1° Sensus verborum. — 1) Verbum « infirmatur » ( άσθενεϊ),
sensu litterali, semper dicitur de gravi morbo afflictis (1) ; hic
sensus confirmatur ex verbo « infirmum » (νάμνοντα), quod
significat periculose decumbentem (Heb., xn, 3).
2) Presbyteros Eeclesiæ, scilicet principes et rectores com­
munitatis : sacerdotes, qui ad cultum divinum deputantur et ad
sacra ministranda, ut constat ex locis parallelis (2), et ex tra­
ditione Eeclesiæ a Tridentino confirmata : « Si quis dixerit
presbyteros Eeclesiæ, quos beatus Jacobus adducendos esse ad
infirmum inungendum hortatur, non esse sacerdotes ab Episcopo
ordinatos, sed relate seniores..., a. s. (3). »
. Numero autem plurali non indicatur necessario vocandos
esse plures presbyteros, sed designatur integra classis hominum ;
sensus ideo verborum : « inducat presbyteros Eeclesiæ » =
recurrat ad potestatem sacerdotalem.
3) Presbyteri ungunt in nomine Domini, id est, auctoritate
et jussu Christi (4) : proinde agitur de unctione a Christo insti­
tuta et efficaciam propriam habente ; simul (5) autem orationes
faciunt super illum, videlicet aut manus ei imponunt (6), aut
stando suppliciter orant super illum (7).
4) Oratio fidei est sine dubio oratio a presbyteris facta cum
fide.
5) Salvabit infirmum. Verbum « salvare » (σώζειν), ex se,
dicitur de sanitate tum corporali tum spirituali, sed quoties
(1) Luc., vu, 2, 10 ; Joan., iv, 46 sq. ; xi, 1 sq. ; Mare., vi, 56 ; Aci., rx,
37 ; Philip., n, 26 sq.
(2) Cf. Act. xi, 30 ; xiv, 22 ; xx, 17, 28 ; I Tim., v, 17, 19 ; Tit., i, 5 ;
1 Pet., v, 1 sq.
(3) Can. 4 ; Denzinger, 929.
Λ
(4) Cf. Act., i, 1 ; n, 1 ; m, 6 ; iv, 10 ; v, 7, 8 ; xvi, 18 ; xix, 13.
(5) Id exigi videtur a participio in forma aoristica (άΐείψαντες), ita ut
utraque actio totum unicum efficiat ad eumdem finem ordinatum.
(6) Galtier, in Diet, théol., art. Imposition des mains, col. 1313, b, et
1329 sq.
(7) Ruch, art. cit., col. 1900 ; cf. Coppens, L'imposition des mains et les
rites connexes..., Paris, Gabalda, 1925, p. 41 sq.

EXISTENTIA EXTREMÆ UNCTIONIS

MA

apud S. Jacobum adbibetur, semper designat animæ salutem (1)
eo magis quia Apostolus alio verbo (ίαθήτε, v. 1G) utitur ad
significandam sanitatem corporis ; ceterum non certo promitti­
tur restitutio sanitatis corporalis, non omnes infirmi curabun­
tur : ergo si huic verbo servetur sensus generalis, phrasis est :
procurabit salutem animae, ct etiam corporis, si animæ sit
utilis.
G) El alternabit eum Dominus. Hæc verba videntur esse tan­
tum parallclismus cum præcedentibus et idem significare. Cete­
rum hoc verbo (alleviare) exprimitur excitatio a somno spiri­
tuali (2), et, in præsenti, quia effectus est infallibilis, nequit
intelligi de excitatione a morbo, ut alibi dicitur de excitatione
a somno corporali, a morbo aut a morte (3), cum ad hæc conse­
quenda non deLur medium infallibile.
7) Et si in peccatis (sive gravibus sive levibus) sil, remittentur
ei. Clara sunt hæc verba, si ad præcedentia referantur, ut
legendum putant optimi critici (4).
2° Argumentum. — Sacramentum est signum sensibile,
gratiae productivum, a Christo permanenter institutum. Atqui
talis est ritus a S. Jacobo descriptus, nempe Extrema Unctio.
Ergo Extrema Unctio est vere et proprie N. E. sacramentum.
Prob. min. : Extrema Unctio est : A. Signum sensibile
unctio nempe olei cum oratione sacerdotis.
B. Graliæ productivum, siquidem et unctio et oratio fidei :
1) nomine ct auctoritate Christi fiunt : sunt ideo quid sacrum ;
2) effectus producunt supernalurales et salutares : solamen et
vires spirituales afferunt infirmo cum salute saltem spirituali ;
nam. si in peccatis sit, remittentur ei : sunt itaque signa gratiæ
causaliua et quidem ex opere operato, promissio enim est
absoluta ct in/allibiliter consequenda, ex vi ipsius Unctionis
el orationis sacerdotis.
C. A Christo institutum : id non expresse declaratur a
S. Jacobo, sed clare deducitur ex contextu et ex doctrina gene­
rali de Auctore sacramentorum.
a) Ex contextu : 1) S. Jacobus, nedum instituerit hunc
ritum, illum potius supponit jam christianis notum, secus
enim mulla adjungere debuisset Ium circa elementa ritus
constitutiva, tum circa ejus effectus, ut noverint sacerdotes
(1)
(2)
(3)
(4)

Jac., i, 21 ; n, 14 ; iv, 12 ; v, 20.
Ronu, xm, 11 ; Eph., v, 14 ; II Pet., m, 1.
Matth., n, 13 sq. ; ix, 6-7, 25 ; xi, 5 ; I Cor., xv, 12 sq.
Aliam interpretationem exhibet Ruch, art. cit., coi. 1904 sq.

'i i Ί

EX1STEXTJA EXTREM E l’XCTIOMS

quid facere et fideles quasnam habere deberent dispositiones ;
2) .Jubet Apostolus ritum illum exercendum esse nomine et
auctoritate Domini ; insuper, usque ad hunc versiculum,
tradit praecepta divina ; ergo etiam in præsenti, præceptum
non suum sed divinum commemorat et inculcat. 3) Ceterum
si hujusmodi ritus a Christo non fuerit institutus, difficile
intclligitur quomodo, paucis annis post mortem Salvatoris,
jam in multis ecclesiis usurpatus fuerit et in nomine Domini
collatus.
b) Ex doctrina generali de Anciore sacramentorum : Equidem
solus Deus alligare potest gratiam signo cuidam sensibili.
Atqui ritus hujusmodi, gratiæ efficaciter productivos, nonnisi
per Christum instituit. Ergo.
Minor argumenti, quæ aperte constat ex alibi dictis (t. ΓΠ.
n. 393), de Anciore sacramentorum, sic paucis ostendi potest :
I) Christus est anclor proprius et unicus œconomiæ praesentis :
est enim unicus mediator inter Deum et homines ; unica causa
meritoria gratiæ, immediatus et unicus ancior et fundator
Ecclesiæ visibilis ac proinde omnium ejus elementorum essen­
tialium. inter quæ certo eminent sacramenta, quibus vita
supernaturalis (fructus Redemptionis) hominibus præcipue
communicatur ; 2) thesis diserte docetur a Tridenlino tum
in præsenti : apertis verbis, tum alibi, in genere, «piando asserit
Ecclesiam nil posse circa substantiam sacramentorum. (1).
D. Perenniter institutum.
1) \rcrba sunt omnino univer­
salia. nec ullam limitationem continent nec quoad locum,
nec quoad tempus ; 2) Finis institutionis hujus ritus est pro­
videre fidelium ægrotorum necessil atibus ; atqui hæc necessitas
erit perpetua in Ecclesia ; ergo perpetuum est remedium :
3) Constat ex traditione et praxi Ecclesiæ.
II. — Ex Traditione.
461. Tridentinum, post citata verba S. Jacobi, ait : « Quibus
verbis, ut cj· aposiolica traditione per manus accepta, Ecclesia
didicit, docet (Apostolus) materiam, formam, proprium minis­
trum et effectum hujus salutaris sacramenti (2). »
Constat tum ex Patribus tum ex documentis dogmaticis et
litui gicis·
(1) Sess. xxi, cap. 2 · Denzlnger, 931.
<2) Sess. xiv, cap. 1. Denzlnger, 908.

EXISTENT!A EXTREMÆ UNCTIONIS

A) Ex Patribus.
462. 1° Quod, in primis sæculis, non detur mentio explicita de
sacramento Extremæ Unctionis, non est mirandum, ■ nam
etiam nunc, etsi de 1 de Ecclesiæ dubitari profecto non possit,
raro admodum accidit ut in concionibus vel operibus sive
exegel icis sive polemicis, de Extrema I nctione mentio 1 at. - Insuper catecheses antiquorum, utpote ad catechumenos vel
neophytos directæ, de iis tantum sacramentis agebant, quæ
simul cum solemni Baptismo solebant ministrari. — .'.dime
ratio habenda est /cf/ns· arcani, quam, seclusa gravi necessitate,
usque ad saeculum sextum nemini licuit infringere, et ideo
mirum non est si, de! ciente omni adversario seu speciali causa
controversiae de ipsa unctione in! rmorum allusiones potius
quam disertæ declarationes inveniantur. — 1 enique hoc vel
maxime præ oculis haberi debet, quod unctio ista habebatur ut
perfectio atque consummatio Pœnitentiæ. Quapropter jure meri­
toque reputatur implicite commemorata in quamplurirnis illis
locis, in quibus sermo est de poenitentia concedenda infirmis et
periclitantibus ad mortem » (1).
2” Jam Origenes (γ 354), describens ritum totalem Pœnitentiæ.
postquam dixit peccatorem per Poenitentiam proprie didam
purgari : « cum non erubescit sacerdoti 1 omini indicare pecca­
tum suum et quærere medicinam », addit : « In quo impletur
et illud, quod Jacobus apostolus dicit : Si quis autem infirmatur,
vocet presbyteros Ecclesiæ, et imponant ei manus, ungentes
eum oleo in nomine 1 omini, et oratio 1 dei salvabit ini rmum,
et si in peccatis fuerit, remittentur ei » (2). His verbis sat clan*
indicat Orie/cnes adhuc remitti peccata seu eorum remissionem
perfici el consummari in infirmis, quando sacerdotes illis manus
imponunt, ungentes et orantes.
S. Aphraates (a. 345) ait : « I'ructus germinarunt oliva? splen­
dida'. in qua signum est sacramenti vita1, quo per! ciuntur Chris­
tiani et sacerdotes el reges et propheta'; tenebras illuminat.
unqil infirmos... (3). »
l net io in! rmorum debet, ul videtur, a ministris Ecclesia'
conferri et ejus nomine, sicut aliæ unctiones, quæ in textu
commemorantur : attamen non cedo alluditui ad textum
S. Jacobi.
3° S. J. Chrysostomus (f 407), sacerdotes comparans cum
parentibus, maximam sacerdotum superiori talem ostendit
ex eo quod, dum parentes uitam dant temporalem nec a morbis
et a morte avertere possunt Elios, sacerdotes vilam conferunt
spiritualem in Baptismo et modem spiritualem repellere valent,
non docendo solum et admonendo, sed etiam orationibus auxi­
liando : « neque enim tantum cum nos regenerant, sed etiam123
(1) Card. Billot, th. 24, § 2, p. 255.
(2) Jn Lev., horn. 2, η. 4 ; Journel, 493.
(3) Deni. 23, n. 3 ; Journel, G9S.

'i '1

ί

EXISTENTIA EXTREMÆ UNCTIONIS

post rcgencr tionem admissa peccata condonare possunt, nam:
Infirmatur, inquit, quis in vobis ? Advocet presbyteros Kcclesiæ, etc. (1) ». — Hinc sacerdotes, dum ritum exercent a S. Ja­
cobo descriptum, peccata remittunt ; hunc autem ritum esse
Extremam Unctionem, sat liquet ex contextu.
Alibi, loquens de lampade in qua, apud Græcos, et alios
asservatur oleum infirmorum, dicit eam esse « honorabiliorem
et suaviorem quam lucernam domus privatae : id vero sciunt,
quotquot cum fide tempestive oleo uncti, a morbis liberali
sunt » (2).
4° S. Innocentius I (f 417), post relata verba S. Jacobi, addit :
« Quod non est dubium de fidelibus ægrotantibus accipi vel
in teli igi debere, qui sancio oleo chrismatis perungi possunt, quod
ab PZpiscopo confectum, non solum sacerdotibus, sed et omnibus
uti Christianis licet in sua aut in suorum necessitate ungen­
dum (3). »
Hic porro : 1) Chrisma late sumitur pro oleo consecrato; non
agi autem de Confirmatione evidens est, cum jam antea de illa
clare actum sit in eadem epistola (4) ; 2) hanc unctionem esse
sacramentum asserit Papa dum declarat eam non esse conferen­
dam quibus cetera negantur sacramenta : « nam quibus reliqua
sacramenta negantur, quomodo unum genus putatur posse
concedi » (5) ; 3) Hoc sacramentum ab omnibus Christianis
recipi potest, non autem ministrari, siquidem ministri dicuntur
esse presbyteri et episcopi.
5° Alii sunt Patres qui, etsi non aperte loquantur de Extrema
Unctione ut sacramento, manifestam tamen allusionem ad illud
continent et, ex occasione, unum aut alterum ex ejus effectibus
commemorant.
I
Ita S. Augustinus (| 430) recitat verba S. Jacobi in « Speculo
de Scriptura Sacra », in quo colligit præcepta, prohibitiones et
permissiones, quæ in Scripturis asservantur et usque ad hanc
diem habentur ut normæ vitæ moralis et sanctæ. Ergo sup­
ponit Extremam Unctionem jam in usu esse, ut ritum spiri­
tualem permanentem.
Ita Cassianus (f c. 435), loquens de remissione peccatorum,
provocat ad verba S. Jacobi, ut probet hanc veniam peccato­
rum obtineri posse orationibus sanctorum (6).
Ita S. Cyrillus Alex, (f 4 14) docet (7) Christianos posse sani­
tatem corporis recuperare duplici modo, aut per Dei Omnipo­
tentis invocationem, aut per Unctionem a S. Jacobo comme­
moratam.
6° S. Cæsarius Arelatensis (f 542) ait : « Quoties aliqua inllr(1 ) De sacerdotio, 1. III, n. 6 ; Journel, 1120.
- 1
(2) In Maith., hom. 32, n. G ; Kern, De sac. Ext. Unet., p. 30 sq.
'3) Ep. 25 ad Decentium ; Denzinger, 99. — (4) Denzinger, 98.
i5) Denzinger, 99. — (6) Collationes, t. XX, c. 8.
~j)kDc adorat, in spiritu et veritate, J. VI ; cf. In Marcum, vi, 13 ; Journel,
2102.
t

EXISTENTIA EXTBEMÆ UNCTIONIS

445

initas supervenerit, corpus ct sanguinem Christi ille qui ægrotat
accipiat ; et inde corpusculum suum ungat, ut illud quod scrip­
tum est impleatur in eo : Infirmatur aliquis... Videte, fratres,
quia, qui in infirmitate ad Ecclesiam cucurrerit, et corporis
sanitatem el peccatorum indulgentiam merebitur obtinere (1) .
Cassiodorus (j 575) : Presbyter « oratione fideli et olei sancti
per unctionem concessa salvet eum... peccata quoque dimittenda
promillens » (2).
B) Ex documentis tum dogmaticis tum liturgicis.
463. 1° Apud Latinos, a) Statuta episcoporum, v. g. S. Sonnatii Rhemensis (+ 631), si authentica sint ; S. Eligii (f 639)
ep. Noviomensis, S. Chrodegandi (f 766), ep. Metensis, Egberti,
Eboracensis (sæc. vm), S. Bonifacii (f 750), Germaniae Apos­
toli, etc., cum Venerabili Beda, præcipiunt « ut infirmi oleo
consecrato ungantur a presbyteris et oratione comitante sanen­
tur » (3).
b) Concilia : Cabillonense II (a. 813) in Gallia, Ticinense
(a. 850) in Italia, Moguntinum I (a. 847) et Wormatiense
(a. 868) in Germania, declarant « secundum 13. Apostoli Jacobi
documentum, cui etiam documenta Patrum consonant,... non
esse parvi pendendam hujusmodi medicinam, quæ animae
corporisque medclur languoribus », quæ est « salutare sacra­
mentum... magnum sane et valde appetendum mysterium, per
quod si fideliter poscitur, et peccata remittuntur et consequenter
corporalis salus restituitur » (4).
c) Testimonia Scriplorum ecclesiasticorum, ut Amalarii
(j 837), diaconi Metensis, dome (f 844) episcopi Aurelianensis,
Agobardi (t 846), et Amulonis (f 852) ep. Lugdunensium,
Paschalis Radberti (] 865) Abbatis Corbeiensis (5), Haymondi
(f 853) monachi Corbeiensis, etc., diserte prædicant « juxta
evangelicum et apostolicum præceplum, præsto habere unum­
quemque (infirmum) ut inducat presbyteros Ecclesiæ et orent
super eum... ». Idem legitur in Libro Pœnilentiali S. Theodori,
ep. Cantuariensis (j 690) (6), in Pœnitenliali Pseudo-Egberti,
in Sacramentario S. Remigii (c. 800) (7).
2° Apud Graecos : a) Canones S. Hippolyti (ante 4u,n sæc.)
(1) Sermo 265, n. 3 ; Journel, 2234 ; cf. sermo 279, n. 5 ; S. Gregorius M.,
iu Sacramentario, cujus ipsa verba adhibentur in Bitit ali B., t. V, c. 2,
n. 12.
(2) Complexiones canonicarum epist. septem..., P. L., t. LXX, col. 13S0.
(3) Cf. Kern, op. cit., p. 6 sq.
(4) Hardouln, Coll. conc., t. IV, p. 1040 ; t. V, p. 13, 27 ; cf. Prof, fidei
Waldensium (1208), Aiich. Palxologi (1274) ; Denzinger, 424, 465.
(5) Liber de Corp, et Sang. Domini, c. 8, n. 7.
(6) Ruch, art. cit., coi. 1971 sq. ; Bord, op. cit., p. 115, 119 sq.
(7) Martène, Dc antiquis Ecc. ritibus, 1. 1, p. 2, Ordo I et 111, Rothomagi, 1700 ; L. Gougaud, in Diet. Archéol., art. Liturgies celtiques, t. II,
•col. 3023.

446

EXIS I Ε.Χ ΓΙΛ ΕΧΤΚΕ.Μ.Ε I XCTIOXIS

præcipiunt diaconis ut Episcopo designent singulos infirmos
qui, oratione Episcopi super illos facta, a morbo sanantur
(can. 199, 200) (1).
b) Sacramentum Serapionis (sæc. iv vel iu) : « Invocamus te,
qui habes omnem potestatem et virtutem... ut emittas vini
sanationis e cadis 1 nigenili super hoc oleum, ut iis, qui his
luis creaturis unguntur vel eas percipiunt, liat in depulsionem
omnis languoris et omnis in/irmilalis,... in gratiam bonam et
remissionem peccatorum, in remedium vitæ et salutis, in sanita­
tem el integritatem anima· el corporis el spiritus, in valetudinem
perfectam (2). »
11
c) In Testamento Domini (3) (sæc. v, at multos textus anti­
quiores continens), unctio olei sacri, a sacerdotibus facta,
dicitur ægrotos alleviare el sanare atque morioni es sanctificare.
d) Concilia schismalica : < oust. (1638, 1642), Hierosol.,
’167-) testes sunt fidei in Extremam tinctionem, dum Euchologia, seu Ritualia tum Orthodoxorum tum Sectarum cere­
monias describunt et ritus sacramenti Extremæ Unctionis.
e) Scriplores ecclesiastici, ut Isaac Antiochenus (sæc. iv),
Victor Antioch, (sæc. v), Procopus a Gaza (t 525), Simeo
Thessalonicensis (sæc. xiv), etc., testantur, apud Ecclesiam
Orientalem, jam antiquitus in usu fuisse sacrament um Extremæ
Unctionis (4).
Igitur de sacramento Extremæ Unctionis lestes habemus
Ecclesiam Occidentalem et Ecclesiam Orientalem, in suis
Patribus, in suis conciliis et aliis documentis dogmaticis et
titurgicis, nccnon in prædicalionibus J ociorum, lestes etiam
et quidem irrefragabiles, Schismaticos, (pii, jam a sæculo v,
a ( atholica Ecclesia divulsi, nil certe ab ea in posterum accepe­
runt. Atqui : 1) Ecclesia Universalis errare nequit in re dog­
matica tanti momenti; - ) veritas et error non ita convenire
possent, in unum 1 'gmentum humanum aut. in ceremoniam
qualemcumque tanquam in unum et verum sacramentum. Ergo
certissimum est et a nemine negari potest Extremam Unctionem
esse vere et proprie X. L. sacramentum. Unde merito Tridenlinum declarat Ecclesiam illud didicisse « ex Aposlolica Tradi­
tione per manus acceptæ », et anathemate plectit omnes huic
doctrinæ contradicentes (5).
(1) Duchesne, Origines du culte chrétien, Paris, 1903, p. 524 sq. ; A. Cabrol, Introduction aux eludes liturgiques, Paris, 1907, p. 11 sq.
(2) Oratio 29 ; JourneI, 1241. * Tout ce qu’on pourra argumenter contre
un texte si clair n'y changera rien, n’obscurcira rien », ait D. Leclercq,
art. Extrême-Onction, col. 1033.
'
(3) Lib., i, n. 24.
(4) Denzinger, Bitus Orientalium, I. I, p. 184 sq. ; t. 11, p. 483 sq. ;
Goar, Euchol. Grœc., p. 408 sq. ; Jacquemier, DExtrême-Onction chez les
Grecs, in <- Echos d’Oricnl Apr. Alaii. 1899 ; Renaudot, Perpétuité de la
joi sur les sacrements, t. V, 1. 1-VI ; Jugie, t. Ill, p. 476-478.
(5) Cf. Dccr. ad Armenos, Denzinger, 700.

MATERIA EXTREM.E UNCTIONIS

U7

III. — Ex Rationibus convenientiae,
464·. Hæ rationes suggeruntur ab ipso Tridenlino : Clemeiitissimus Redemptor noster, qui servis suis quovis tempore
voluit de salutaribus remediis adversus omnia omnium hostium
tela esse prospectum, quemadmodum auxilia maxima in sacra­
mentis aliis praeparavit, quibus Christiani conservare se integros,
dum viverent, ab omni graviore spiritus incommodo possint : ita
Extremæ U nctionis sacramento linem vitæ Lanquam firmissimo
quodam præsidio munivit. Nam etsi adversarius noster occa­
siones per omnem vitam quærat et captet, ut devorare animas
nostras quoquo modo possit, nullum tamen tempus est, quo
vehementius ille omnes suæ versutiæ nervos intendat ad per­
dendos nos penitus, et a I ducia etiam, si possit, divinae misericordiæ deturbandos, quam cum impendere nobis exitum vitæ
perspicit. » (1).

Alia ratio desumi pol,est ex analogia cum vila corporali.
De hac, t. ITI, n. 414.

AHT. II

De essentia Extre II æ Unctionis
Extrema Unctio, quemadmodum singula N. L. sacramenta.
duobus elemenlis conslal : materia nempe et forma. I line duplex
paragraphus.
£ 1. — Materia Ext. Unctionis

Asserlio : Materia remota Extremæ Unctionis est oleum
olivarum rite benedictum ; materia proxima est ipsa unctio
ex oleo benedicto.
Probalur per paries :
I. — Materia remota est oleum olivarum benedictum ( DocIrina calholica).
465. 1° Est oleum oi i\ urum.
a) Conslal e.c documentis
fidei : Ait Florentinum (2) : « Quini um sacramentum est
Exlreina l nclio, cujus materia esi oleum oliva' per Episcopum
(1) Sess. xiv, prolog.; Denzinger, 907.
(2) Decr. ad A rmenas, Denzinger, 700.

448

MATERIA EXTREMÆ UNCTIONIS

benedictum. » — Ait Tridenlinum (1) : « Intellexit Ecclesia
materiam esse oleum ab Episcopo benedictum. » - Ait Codex:
« Extremæ Unctionis sacramentum conferri debet per sacras
unctiones, adhibito oleo olivarum rite benedicto » (c. 937).
b) Constat ex Scriptura. — S. Jacobus expresse dicit :
« ungentes eum oleo » ; atqui oleum simpliciter est oleum
olivarum.
c) Constat ex Traditione. — 1) Quoties Patres materiam
hujus sacramenti designant, dicunt eam esse oleum. Ita
S. Cyrillus Alex. (Victor Antioch.) (2), 5. Innocentius /,
S. Gregorius M., etc. — 2) Oleum etiam olivarum comme­
morant omnia Ritualia et Concilia Ecclesiæ tum Occidentalis
tum Orientalis. — 3) Hac de re nullus unquam theologus
dubitavit.
d) Rationi plane convenit : « Aptissime hæc materia illud
significat, quod vi sacramenti interius in anima efficitur ;
nam ut oleum ad mitigandos corporis dolores magnopere
proficit, ita sacramenti virtus animæ tristitiam ac dolorem
minuit. Oleum praeterea sanitatem restituit, hilaritatem affert,
et lumini tanquam pabulum præbet ; tum vero ad recreandas
defatigati corporis vires maxime accommodatum est. Quæ
omnia, quid in ægroto, divina virtute, per hujus sacramenti
administrationem efficiatur, declarant (3). »
Omnino prohibetur oleo olivarum admisceri aliam materiam,
v. g. balsamum, quæ tamen, si in minima quantitate addatur,
reddit materiam illicitam, sed non invalidam (4).
2° Est oleum rite benedictum. — a) Hæc habet Codex:
« Oleum olivarum, in sacramento Extremæ Unctionis adhiben­
dum. debet esse ad hoc benedictum ab Episcopo, vel a presby­
tero (pii facultatem illud benedicendi a Sede Apostolica obti­
nuerit » (c. 945). Unde oleum debet esse : 1) benedictum. 2) ab
Episcopo aut a presbytero delegato, 3) et quidem specialiter
benedictum ut oleum infirmorum.
b) Hanc benedictionem jam indicant et præcipiunt S. Inno­
centius I. S. Greg. M., nccnon concilia Cabillonense, Floren­
tinum et Tridentinum et Hitualia.
(1)
(2)
(3)
(4)

Sess. xiv, cap. 1 ; Denzinger, 908.
Journel, 2102.
Cat. Rom., p. n, c. 6, n. 10.
Manuale, t. III, n. 405 sq.

MATERIA EXTREMÆ I NOTIONIS

449

c) Hæc benedictio (Episcopi ut ique aut presbyteri a S. Sede
delegati) (1) non solum est de necessitate præcepli, sed ad
validitatem requiritur, ut patet ex decretis S. (j/J. declarant is
1) temerariam et errori proximam, propositionem asserentem
quod sacramentum E. t 'neti on is. oleo episcopali benedictione
non consecrato ministrari valide possit : 2) in casu necessitatis,
parochum, ad validitatem sacramenti, uti non posse oleo a se
benedicto (2).
d) Ouinimo, ul ralor sitcertus, requiritur oleum benedictum.
benedictione speciali, nempe in ordine ad hoc sacramentum,
(d. hoc esi oleum infirmorum, plane distinctum ab oleo cate­
chumenorum et a Sancio Chrismate, quæ etiam in Co . a
Domini, ab Episcopo benedicuntur. - Duo ultima olea sunt
ideo materia dubia, quæ nonnisi in casu necessitatis, sub
conditione adhiberi possunt ; quo in casu, si moribundus
superviveret, repetendum esset sacramentum cum oleo
infirmorum, pariter sub conditione : « si nondum refectus sis
sacramento ».
e) Denique, ad liceitalem. sub gravi requiritur oleum pro sentis anni, scilicet « benedictum feria λ’ in Ccena Domini
proxime superiore; neque adhibeatur vetus, nisi necessitas
urgeat » (c. 735, § 1). sed comburatur v. g. in lampade coram
SS. Sacramento.
In praxi : 1) « Mox deficienti oleo benedicto, aliud oleum do
olivis non benedictum adjiciatur, etiam iterato, minore tamen
copia » (c. 734. § 2). 2) « Oleum infirmorum parochus loco
nitido et decenter ornato in vase argenteo vel stanneo dili­
genter custodiat, nec domi retineat, nisi propter necessitatem
aliamve rationabilem causam, accedente Ordinarii licentia »
(c. 946 et 735).
II. — Materia proxima est unctio ex oleo rite benedicto
(Theol. certum).
466. 1° Unctio est materia proxima. —Constat : 1; Ex Scrip­
tura, quæ præcipit non oleum sed unctionem oleo faciendam
■ ungentes eum oleo » ; 2) Ex universali Ecclesiæ traditione el
(1) Clem. VIII, Deer. SS. Dominus, 31 Aug. 1595 ; Bened. XIV, De syn.
diœc., 1. VIII, cap. 1, η. 4 ; Const. « Etsi pastoralis », 26 Maii 1742, $ 4 :
Cod., c. 945 ; unde relinquenda est sententia Suarezii, disp. 40, seel. 1, n. '
(2) 13 Jan. 1611 ; 14 Sept. 1842 ; Denzinger, 1628, 1629. Similia res­
ponsa data sunt 12 Jan. 1850 et 15 Maii 1878.

Theol. IV.

13

450

MATEHIA EXTHEMÆ UNCTIONIS

praxi, necnon ex theologorum consensu. Quare Codex : « E. Unc­
tionis sacramentum conferri debet per sacras unctiones » (c. 937).
2° Praecipiuntur plures unctiones. - - Saltem praecepti necessi­
tate, necessaria est sub gravi unctio quinque sensuum (1), vel,
si mutilati sunt, vicinarum partium (2). At « unctio renum
semper omittatur, (et) unctio pedum, ex qualibet rationabili
causa, omitti potest » (c. 947).
Dixi : saltem praecepti necessitate. Etenim : 1) Scriptura et
Tridentinum pluralitatem unctionum non expresse comme­
morant ; 2) historice conslal modo unam, modo duas vel plures
adbibiIas fuisse in Ecclesia Ium Græca tum Latina (3). Unde
videtur unam solam unctionem ad essentiam sacramenti suffi­
cere. — Id omnino certum est in casu necessitatis. Ait enim
Codex : < in casu necessitatis, sufficit unica unctio in uno sensu
seu reditis in fronte, cum praescripta forma breviori, salva
obligatione singulas unctiones supplendi, cessante periculo »
(c. 947, § 1).
Ideo, in casu necessitatis : 1) unctio unica facienda est in
froide, si possibile sil, sed si quid obstet, unctio in uno sensu
certo valida est ; 2) cessante autem periculo imminente quo
impediebatur regularis et completa administratio sacramenti,
unctiones supplendae sunt el quidem absolute et non conditionate, nam non iteratur sed tantum perficitur sacramentum (4).
3° Modus peragendi unctiones. — 1) « Unctiones verbis,
ordine et modo in libris ritualibus praescripto, accurate pera­
gantur » (c. 947). — 2) « Dum oculos, aures ct alia corporis
membra, qua* paria sunt, sacerdos ungit, caveat ne alterum
ipsorum inungendo, sacramenti formam prius absolvat quam
ambo hujusmodi paria membra perunxerit. (5). » —3) l 'agenda·
sunt palpebra·, oculis occlusis ; extrema? auricula· ; extrema
summitas vel aniba· alæ laterales narium ; os, compressis labiis,
si autem os concludi nequeat, unum e labiis ; manus, exterius
pro sacerdotibus, interius pro ceteris : pedes, in plantis aut
supra pedes, juxta consuetudinem. Deficiente aut mutilato
aliquo membro, pars proxima inungatur. — 4) « Extra casum
gravis necessitatis, unctiones ipsa ministri manu, nulloque
adbibito instrumento, liant » (c. 947).
467. N. B. — 1) Graviter peccat, qui voluntarie (excepto
casu necessitatis) unam omittit unctionem, imo unam e geminis
unctionibus, qua· lieri debent in geminis organis ; 2) leviter
peccat, qui ordinem unctionum mutat. 3) Una guttula olei
sufficit, ul videtur, ad unctionem valide, faciendam, nam qui
ungit una gutta olei, certo ungit ; in praxi tamen, pars tutior
(1)
(2)
(4)
(5)

Decr
Bit.,
Bit.,
Bit.,

ad Armenos ; Denzinger, 700 ; B itu ale B., tit V, c. 1, n. 16.
n. 19. — (3) Bened. XIV, De synodo, 1. VIII, c. 3, n. 2.
lit. V, c. 1, n. 21.
■
n. 18.

KOHMA EXTBEMÆ I XCTIOMS

sub (/ravi sequenda est, et ad singulas unctiones, sacerdos
debet de novo pollicis extremum intingere in oleo, et in modum
crucis, organum linire. 4) Veniale est aliter quam in formam
crucis ungere, aut alio digito quam pollice, sine rationabili
causa. 5) Grave est ministrare hoc sacramentum sine ulla veste
sacra aut orationes omittere a sacerdote, ante et post, recitan­
das ; veniale autem, illud ministrare, non adhibendo unam aut
alteram vestem, aut lumen aul ministrum (1).
§ II. — De form \ Ext. Unctionis

Historice conslal. valde diversas adhibitas fuisse formas
hu£us sacramenti, etiam in variis Ecclesiæ Occidentalis nlna­
tibus : aliæ sunt deprecativæ, aliæ optativa*, alia* indicativ®
aut imperativa*, etc. ideo quæritur tantum qualis sil forma
nunc adhibenda, et qmenam verba essentialiter requirantur,
Assertio : Forma Extremæ Unctionis est formaliter depre­
catoria, quæ verbis Ritualis Romani perfecte exprimitur
( Certum ).

468. Unctio hujus sacramenti debet, non secus ac ablutio
Baptismi, per verba determinari ad significationem propriam.
Quare Codex : hoc sacramentum debet conferri « per· sacras
unctiones... et per verba in ritualibus libris ab Ecclesia probatis
præscripta » (c. 937).
1° Apud Græcos, hæc est forma : « Pater sancte, animarum
et corporum medice, qui Filium tuum unigenitum, D. N. J. C.,
omnem morbum curantem et ex morte nos liberantem misisti,
sana quoque servum tuum N. ab illa. qu;e ipsum detinet,
corporis et animæ infirmitate, et vivifica illum per Christi lui
gratiam... »
2° Apud Latinos, hæc a Rituali præcipitur : « Per istam
sanctam unctionem, et suam piissimam misericordiam, indulgeat tibi Dominus quidquid per (visum, auditum, etc.) deli­
quisti. Amen. » Quæ forma ad singulas unctiones repetenda
est.
Hæc quidem forma valde convenit, nam exprimit
1) actionem sacramentalem : « per istam unctionem », 2) cau­
sam principalem sacramenti : « per suam piissimam miseri­
cordiam, indulgeat tibi Dominus », 3) effectum sacramenti :
« quidquid... deliquisti ».
(1) Supp., q. 29, a. 8.

452

Ι-ΌΒΜΑ EXTHEMÆ l'NCTÏONlS

Verba « per istam unctionem indulgeat tibi Dominus
quidquid deliquisti », communiter ut essentialia habentur;
essentialia autem non sunt verba : 1) « sanctam ». ut patet:
2) « et suam piissimam misericordiam », tum quia, in casu
necessitatis, sufficit formula brevior : « per istam sanctam
unctionem indulgeat tibi Dominus quidquid deliquisti. Amem,
tum quia hæc verba sal continentur in verbo « indulgeat » ;
3) « Arnen ».
In pra.ri. omnia hæc adhibenda sunt : 1) verba «sanctam;»
et « Amen » sub veniali ; 2) verba « 1st suam piissimam miseri­
cordiam ». sub gravi ; 3) sub gravi praecipitur expressio quinque
sensuum, licet id non sit de essentia sacramenti ; -1) sub gravi
etiam apponenda est forma deprecatoria, quia tidior est el,
quia ab Ecclesia præcipitur.

469. N. B. — 1° Controuertitur num forma deprecatoria sil
essentialis, cum in multis Ritualibus antiquis, etiam Ecclesiæ
Occidentalis, fuerit indicativa. Nemo autem negare potest eam:
a) magis quadrare cum verbis Apostoli : « Et orent super eum...
et oratio fidei salvabit infirmum » ; b) consecratam esse ex prori
Ecclesiæ, eo magis quia ipsæ forinæ indicativæ implicite depre­
cationem continent ; c) magis congruere : 1) quia suscipiens hoc
sacramentum est viribus propriis destitutus, unde indiget
sublevari ; 2) quia datur exeuntibus, qui, cum jam desinant
esse de foro Ecclesiæ et in solius Dei manu requiescant, ideo
per orationem ei committuntur ; 3) quia unus ex effectibus
hujus sacramenti, sanitas nempe corporis, non necessario
sequitur ex opere operato sacramenti, ac proinde jure a Deo
petitur precationis forma (1·).
2° Forma recitetur uno tractu ; at singulae unctiones facienda1
sunt tempore quo pronuntiatur forma cum expressione sensus,
cujus organum ungitur. Quando organum est duplex, incipitur
forma cum unctione organi dextri et linitur cum unctione
organi sinistri ; ita liant unctiones ut non incipiantur ante
formam, nec forma absolvatur priusquam ulrumque organum
sit inunctum. Ad validitatem tamen sufficit ut materia appli­
cetur immediate antequam pronuntietur forma, vel immediate
post (2).
3° Sacramentum Extremæ Unctionis est sacramentum unum,
quia omnes materiae et forinæ ordinantur ad aliquid unum
ultimo significandum et producendum (3).123
(1) Supp., q. 29, a. 8.
■
(2) Manuale, t. 111, De sacr., n. \04. De ceteris, consulatur Rituale.
(3) Cat. R., p. n, c. 6, n. 7.

EFFECTUS EXTBEMÆ UNCTIONIS

453

CAPUT II
DE EFFECTIBUS, MINISTRO ET SUBJECTO

E. UNCTIONIS

ART. I

De effectibus E. Unctionis
Status quæstionis.

470. 1° Tridenlinum ita declarat hujus sacramenti effectus :
« Iles ha*c gratia est Spiritus Sancti, cujus unctio delicia, si
qua· sint adhuc expianda, ac peccali reliquias abslergil. et
aegroti animam alleviat et confirmat, magnam in eo divinæ
misericordia? fiduciam excitando, qua infirmus sublevatus et
morbi incommoda ac labores levius fert, et tentationibus
dæmonis calcaneo insidiantis, facilius resistit, et sanitatem
corporis interdum, ubi saluti anima? expedierit, consequitur (1).
2° Jamvero Extrema Unctio, regulariter, ut quodlibet
sacramentum vivorum, ordinatur ad producendam gratiam
secundam seu ad augendam gratiam sanctificantem, quam
supponit ; attamen, positis ponendis (2). cerlo producere valet
graliam primam et quidem per se. cum sit Pœnitentiæ com­
pletivum.
fdeo simpliciter dicitur : 1) in Scriptura : « si in peccatis
(venialibus aut mortalibus) sit. remittentur ei » ; 2) in forma
sacramenti : « indulgeat tibi Dominus quidquid deliquisti ; ;
3) in Tridenlino : « unctio delicia... ac peccati reliquias abster­
git » et « si quis dixerit Sacram infirmorum Unctionem non
conferre gratiam, nec remittere peccala. nec alleviare infirmos,
a. s. (3) ».
3° Secundum S. Thomam et communiorem theologorum
(1) Sess. xiv, cap. 2 ; Denzinger, 909. — (2) Manuale, t. HI, n. 439
(3) Cap. 2, can. 2 ; Denzinger, 909, 927.

454

EFFECTUS EXTREMÆ UNCTIONIS

sententiam, primarius effectus Ιί. I nctionis est gratia peccati
reliquias abstergens et ægroti animam allevians et confortans ;
effectus secundarius est : l) remissio peccati ac pœnæ peccato
debita? ; 2) sanitas corporis, si salui i anima? expediat.
Asserlio : Extremæ Unctionis effectus primarius est gratia
abstergens reliquias peccati et confortans animam ; effectus
secundarius est remissio peccati et restitutio sanitatis corporalis.

De fide est hos effectus produci ab E. Unctione ; quod unus
autem sit primarius, alter secundarius, doctrina est communior.
Probatur per paries :
I. — Effectus primarius est gratia abstergens reliquias pec­
cati et confortans animam.
471. a) Probatur ex Scriptura.
S. Jacobus ait : « Et ora­
tio tidei salvabit infirmum et alleviabit (a somno spirituali
excitabit) eum Dominus », id est liberabit eum et confortabit.
utique quoad animam ; secus sanitas corporalis redderetur
quoties sacramentum fructuose reciperetur, et ægrotus nun­
quam e vita decederet.
Quare : 1) Florentinum : « Effectus... est mentis sanatio, et.
in quantum autem expedit, ipsius etiam corporis (1). » \tqui
sanatio spiritualis proprie est liberatio a defectibus, quibus
homo spiritualité!· infirmatur ac ideo gratiam confortantem
et roborantem importat. -2) Tridenlinum : E. I nctio remit Iit
quidem delicta, sed « si quæ sint expianda ». dum semper
« peccati reliquias abstergit et ægroti animam allevial » ; porro
reliquiaepeccat i nilaliudsunl quam «quædam[mentis]debilitaset
ineptitude, quæ in nobis relinquitur ex peccato ». Ergo effectus
primarius hujus sacramenti est gratia roborans el confortans.
b) Probatur ratione.
Hoc sacramentum, juxta Tridenli­
num (2). institutum est per modum medicationis supernaturalis. Atqui medicatio supernaturalis supponit vilam spiri­
tualem jam existentem.et directe confert ad pellendam debilita­
tem animæ ex peccato relidam (3). Ergo primarius effectus
E. Unctionis, est gratia perfecte sanans et corroborans animam
(1) Dccr. ad Armenos, Denzlnger, 700. — (2) Prolog., Denzlnger, 907.
(3) Supp., q. 30, a. 1, 0 et ad 2; Cai. Rom., p. n, c. 6, n. 28 ; Manuale,
t. III, n. 441-443. Cf. Trid., sess. xiv, cap. 8; Denzlnger, 904, 905.

EFFECTUS EXTREMÆ UNCTIONIS

in ultima pugna.
2) Exi renia Unctio animam disponit ad
immediatum introitum gloria·: hæc est. enim constans doctrina
S. Thomir (I), ha-c etiam dor Irina Tridenlini docentis E. I no­
tionem esse sacrament um lotius vita· christinaa·... consummalivum ». Ergo, ex natura sua. valet tum removere omnem
obicem quo anima impedi potest ab introitu gloria·, ac proinde
per se el primario, reliquias peccati quæ manent, sensu jam
dido, Ium animam ipsam aller iare et confirmare, subminis­
trando nempe auxilia, quibus dæmonis illam, hoc supremo
vita· dic, vehementius impugnantis. vim frangere, artificium­
que et calliditatem facilius eludere possit.
II.
Effectus secundarius est remissio peccati et pœnæ
temporalis.

472. 1° Demissio peccati. — Jam diximus E. Unctionem
posse remittere peccatum et quidem per se ratione nempe
suæ inslilulionis el vi ipsius formæ. Ceterum, quia «hominem
paratum reddit ad finalem gloriam », Extrema I netio remo­
vere pol esi omnem obicem gloriæ. ergo etiam obicem peccati
vel mortalis, si eum invenit. Consequenter. si (pii ægrotus.
habet peccatum mortale et confiteri nequit, quia sensibus est
destitutus, per E. Unctionem justificari potest, dummodo sil
saltem babilualiter attritus, attritione quæ omnem peccandi
voluntatem excludit.
I lie autem effectus est secundarius : 1) quia est conditionalus:
« si in peccatis sil. remittentur ei » « delicia, si qua* sint expianda
abstergit » ; atqui effectus primarius est absolutus et semper
producitur, nisi sil obex : 2) quia E. Unctio est sacramentum
vivorum. ac proinde non primario remittit mortalia, sed nec
renialia. nam ad hoc sufficiunt sacramentum Baptismi et
Pœnitentiæ necnon media alibi recensita : ceterum, secus
omnibus deberet ministrari tam sanis quam ægrotis (2).
2° Demissio pœnæ temporalis. - a) Demittit pœnam. nam :
1) hoc sacramentum nos ad introitunfgloriæ immediate disponit
ac ideo pœnam temporalem aufert, qua* a gloria· possessione
retardat : 2Ί reliquias peccati abstergit. ; atqui inter illas
merito recensetur po na peccato débita. Ergo (3).
b) I lenii t(1) 3, q. 65, a. 1,0 et ad 4 ; Supp., q. 29, a. J, ad 2.
(2) De Malo, q. 7, a. 11, ad 14 ; QfUechismtis ll., c. 6, n. 28.
(3) Supp., q. 30, a. 1, ad 2.

456

EFFECTUS EXTREMÆ UNCTIONIS

til pœnam propgrlionaliler ad dispositionem subjecti, siqui­
dem : 1) ita operantur sacramenta ; 2) medicina eo efficacior
est quo melior esi dispositio ea utentis ; 3) id nos edocet
praxis Ecclesia concedentis, post Extremam Unctionem,
indulgentiam plenariam Apostolical benedictionis, qua.·
tamen valebit in mortis momento.
c) I lie effectus est secundarius : l) quia ad pœnam tollendam alia sunt instituta reme­
dia, ut sacramentum Pœnitentiæ et indulgentia· ; 2) quia
secus, E. Unctio etiam sanis conferenda esset.
III.
Effectus secundarius est restitutio sanitatis corporalis.
473. 1° Sanalio corporis esi effectus Exi. Unctionis.
a) \'erba 6’. Jacobi general im intelliguntur etiam de sanitate
corporali procuranda.
b) Id docent concilia : « Effectus est...
in quantum autem expedii, ipsius etiam corporis (sanatio)»:
« infirmus... sanitatem corporis interdum, ubi saluli animæ
expedierit, consequitur (1). » — c) Affertur congruentia :
Bonus status spiritus maxime juvat ad instaurationem sani­
tatis, scilicet disponendo convenienter potentias tam sensitivas
quam vegetativas ; ideo omnino
congruit,
hoc
sacramentum,
â
quod alleviat animam ægroti, conferre etiam ipsi sanitatem
corporalem si saluti animæ expediat.
2° Est effectus condilionalus.
· a) id expresse docent
concilia. — b) En ralio .··« Extrema Unctio, ait S. Thomas (1).
non facit corporalem sanationem ex proprietate naturali
materiæ, sed ex virtute divina, qua· rationabiliter operatur.
El quia ratio operans nunquam inducit secundarium effectum
nisi secundum quod expedit ad principalem, ideo ex hoc
sacramento non semper sequitur corporalis sanalio. sed quando
expedii ad spiritualem sanationem ; et tunc semper eam indu­
cit, dummodo non sit impedimentum ex parte recipientis. »
Hinc : 1) hunc effectum non producit Deus, saltem plerum­
que per modum miraculi, sed tantum providendo ut causa·
naturales vel liberæ et naturalia remedia sanitatem resti­
tuant. — Jlinc : 2) apparet quantum decipiantur qui
E. I 'notionem nimium differunt ; nam ubi adeo invaluit
morbus, ut, corrupto convalescentiae principio, corporalis
sanitas jam non possit restitui nisi per miraculum, opponitur
(1) Denzinger, 700, 90‘J. — (2) Supp., q. 30, a. 2.

MINISTER EXTREME UNCTIONIS

457

obex ne possit sacramentum effectum corporalem regulariter
conferre : sacrament a enim, de se. non ordinantur ad effectus
miraculosos ; ergo necesse est ad hunc effectum ut E. i nefio
tempore opportuno ministretur (1).
ART. II

De

II

inistro Extremæ Unctionis

Status quæstionis.
474. 1° Errores. — a) Nonnulli hæretici contendunt hoc
sacramentum ministrari posse et sæpe ministratum esse ab ipsis
laids. — b) Novatores et Moderniste putant « presbyteros
Eeclesiæ » fuisse seniores communitatis christianæ (2). — c) Launoy vult saltem diaconos hoc sacramentum interdum ministrasse,
imo laicos, in casu necessitatis.
2° Doctrina catholica. — Ait Tridenlinum : Ostenditur
illic (in textu S. Jacobi) proprios hujus sacramenti ministros esse
Eeclesiæ presbyteros, quo nomine eo loco, non ætate seniores
aut primores in populo intelligendi veniunt, sed aut Episcopi
aut sacerdotes ab ipsis rite ordinati. » « Si quis dixerit presbyteros
Eeclesiæ, quos B. Jacobus adducendos esse ad infirmum inun­
gendum hortatur, non esse sacerdotes ab Episcopo ordinatos,
sed ætate seniores in quavis communitate, ob idque proprium
E. t Mictionis ministrum non esse solum sacerdotem, a. s. (3).
Hinc Codc.r : «Hoc sacramentum valide administrai omnis el
solus sacerdos » (c. 938).

Assertio :

Hoc sacramentum valide administrat omnis et
solus sacerdos ( Doctrina catholica).

Probatur :
Unctionis. a) Constat
ex Scriptura : 1) Ministri dicuntur presbyteri Eeclesiæ; atqui
in N. Testamento, tales non nominantur nisi ii qui. ordina­
tione. sacerdotes facti sunt (4) ; 2) dicuntur peccata remittere.
gratiam conferre. etc. ; porro hæc potestas est sacerdotis non
laici.
475. 1° S\cerdos est minister E.

(1) Catech. /L, p. n, c. 6, n. 29.
(2) Cf. Decr. Lamentabili, prop. 48, 50 ; Denzinger, 2048, 2050.
(3) Sess. xiv, cap. 3, can. 4 ; Denzinger, 910, 929 ; cf. Decr. ad Armenos,
Denzinger, 700.
(4) Act., xiv, 22 ; l Tim., v, 17-19 ; 11 Tim., i, 6 ; Til., i, 5 sq.

458

MINISTER EXTREME UNCTIONIS

b) Constat ex Traditione : I ) Paires constanter de Episcopis
eC^sacerdolibus intellexerunt \erba S. Jacobi et inde digni­
tatem sacerdotum supra laicos deduxerunt (1).
2) Idem
docet Ecclesia, in sui magisterii documentis.
c) Affertur congruentia : E. Unctio est consummatio Pœnilentis?; atqui solus sacerdos est minister Pœnitentiæ; ergo
convenil ut ille etiam solus sit minister E. Unctionis.
2° Omnis sacerdos valide ministrat E. Unctionem. -Ad
hoc enim sacramentum valide ministrandum sufficit potestas
Ordinis; atqui quilibel sacerdos, etiam excommunicabis, hanc
retinet potestatem (2). Ergo.
3° Solus sacerdos valide m’Nistrat. - Diserte dicitur:
1) a Codice juris canonici ; 2) a Tridenlino definiente proprium
E. I nctionis ministrum esse solum sacerdotem ; 3) a Patribus
et theologis (3). Ratio est quia hoc sacramentum non est neces­
sitatis sacramenlum sicut Baptismus ; unde in articulo mortis
non ita committitur dispensatio ejus omnibus, sed solum illis
quibus ex officio competit. {Supp., q. 31, a. 1.)
Ideo si quandoque legatur oleum infirmorum a laico quo­
dam adhibitum esse, hæc unctio intelligatur fuisse non sacra­
mentum. sed quoddam s aer amentale. {Supp., q.31, a. I,ad2.)
Hoc tamen sacramentum non reservatur Episcopis, siqui­
dem « illa sacramenta dispensanda soli - Episcopis reservantur
qrne suscipientem in aliquo statu perfectionis super alios
ponunt. Hoc autem non est in hoc. sacramento, cum omnibus
detur. El ideo per simplices sacerdotes potest administrari. »
( tbid., a. 3.)

476. Scholion. — 1° Unus sacerdos sufficit ad ministrandam
E, I nctionem, ut constat ex pra.ri Ecclesiæ, et expresse decla­
ravit Alexander III : « Sacerdos, uno præsente clero, et etiam
solus, potest infirmum ungere (J). > lia etiam Benedicius XIV,
in Const. « Etsi pastoralis ». — Nec obstant verba S. Jacobi :
« inducat presbyteros Ecclesia* », hæc enim verba ita generaliter
sumpta, sic explicari possunt ut inducatur aliquis ex presbyteris,
ul constat ex interpretatione Ecclesiæ Romanæ.
2" E. I nel io potest valide ministrari a pluribus sacerdotibus,
(1)
(2)
(3.1
disp.
(4)

Supra, n. 462.
Cf. Manuale, t. III, n. 484-488 ; 519-520.
Supp., q. 31, a. 1 ; S. Bonav., in ti, I. IV, dist. 23, a. 2, q. 1 ; Suarez,
43, sect. 1, η. 2 ; S. Alphonsus, I. VI. η. 722 etc
' Æ
Deer., J. V, tit. XL, c. 14.

MINISTER EXTRE.MÆ UNCTIONIS

dummodo tamen unusquisque, sensum aliquem ungendo,
proferat pariter formam huic sensui correspondentem.
ex usu præsenti Ecclesiæ Græcæ, ct ex usu olirn vigente in
Ecclesia Latina (1) ; ratio est quia singulæ unctiones cum forma
statim habent suum proprium valorem, ct, aliis accedentibus,
unum et integrum constituitur sacramentum (2).
Dixi : dummodo..., nam communiter invalida habetur admi­
nistratio, si dum unus minister ungit, alter formam profert '3'.
3° In Ecclesia Lalina, ex disciplina nunc vigente, hoc sacra­
menlum ah uno lanium ministro est perficiendum, ita ut graviter
peccetur, si aliter liai, absque necessitate. — Si sacerdos autem
moritur aut delicii posl inceptas unctiones, alius, si qui inveniri
possit infra quadrantem, potest valide et licite complere sacra­
menti administrat ionem ; secus repetenda· sunt unctiones ne
forte desit unio moralis necessaria.
4" Sacerdos, etiam in casu necessitatis, non potest sibimelipsi
E. Unctionem conferre. Id eruitur ex responso S. G. Propag.
Fidei, 23 Mart. 1844.

Regulae practicae.
477. 1° Quoad liceilaleni. — a) Minister ordinarius E. Unc­
tionis est parochus loci, in quo degit infirmus (c. 938, § 2) ;
Episcopus tamen ungendus est a dignitate vel canonico capituli,
secundum ordinem præcedentiæ (c. 397). — ■ In omni religione
clericali jus et of licium Superioribus est per se vel per alium
aegrotis professis, noviIiis, aliisve in religioso domo diu noctuque
degentibus, causa famulatus aut educationis, aut hospitii, aul
inlirma· valetudinis, Eucharisticum Viaticum et Extremam
Unctionem ministrandi. — In monialium domo idem jus et
officium habel ordinarius confessarius vel qui ejus vices gerit
e. 514).
b) « In casu necessitatis, vel de licentia saltem præsumpta
parochi vel Ordinarii loci, alius quilibet sacerdos hoc sacra­
mentum ministrare potest » (c. 938, § 2). Ideo qui ministrat
E. Unctionem, extra casum necessitatis,* sine tali licentia,
graviter peccaret.
2" Quoad obligationem sacerdotis (4). — a) Minister ordina­
rius ex jusi ilia tenetur hoc sacramentum per se ipse vel per
alium ministrare » (c. 939). Ideo, curam animarum habentes
morlalil r peccant, nisi justa causa excuset, si legitime petentem
omitlanl inungere, vel difjirunl cum probabili periculo ne sine
(1) Martène, De antiquis Ecc. rit.. I. \ I. c. 7, a. 3, n. 3 ; Jugie, t. Ill,
p. 483-484.
(2) Manuale, t. Ill, n. 403.
(3) Suarez, disp. 43, sect. 2, η. 3 ; Gonet, t. V. tract. 6, disp. 3, η. 17 ;
S. Alphonsus, 1. VI, n. 724 ; Bllluart, a. 5, etc.
(4) Manuale, I. Ill, n. 491 sq.

460

SUBJECTUM EXTREMÆ UNCTIONIS

unctione moriatur æger : at regulariter (1) saltem non tenentur
hoc sacramentum ministrare cum proprio vitæ periculo, siqui­
dem saluti infirmorum per Pœnitentia? sacramentum providetur.
b) In casu necessitates quilibet sacerdos e.r carilale tenetur
hoc sacramentum ministrare (c. 939). Proinde obligatio est
sub levi, nisi ægrotus aliud sacramentum recipere nequeat.
3° De visitatione infirmorum et moribundorum assistentia,
consulatur Ililuale.

APT. HI

De subjecto Extrei II æ Unctionis
Dicemus : a7 de requisitis ad valide et licite recipiendam
E. Unctionem ; b) de hujus sacramenti necessitate ; c) de ejus
iteratione.
Assertio la : Extremam Unctionem valide recipere potest
solus adultus baptizatus, periculose ægrotans (Doctrina catho478. Ex dictis in tractatu de sacramentis in genere, ad
validam E. Unctionis susceptionem, requiritur in subjecto
intentio suscipiendi hoc sacramentum ; at sufficit intentio
habitualis implicita. quæ scilicet continetur in voluntate
Christiane vivendi et moriendi (2).
I
1° Probatir thesis in genere.
a) Ex Tridentino :
« 1 leclaratur esse hanc unctionem infirmis adhibendam, illis vero
præserlim. qui tam periculose decumbunt, ut in exitu vitæ
constituti videantur, unde et sacramentum exeuntium nun­
cupatur (3). »
H
b) Ex Codice : « E. I m l io præberi non potest nisi fideli, (pii
post adeptum usum rationis, ob infirmitatem, vel senium.
in periculo mortis versetur » (c. 940, § 1).
2° Probatur per paries
a) Solus baplizalus.
Nam
(1) Regulariter : Nam si infirmus jam a longo tempore sit confessus, el
verisimiliter censeatur esse nunc in mortali, nec possit ei certo subveniri
per absolutionem, obligatio urgeret, etiam cum vitæ periculo, juxta S. AIphonsum (n. 729), aliis contradicent ibus, ut BallerinI, n. 45 ; Génicot, n. 421 ;
Vermeersch, n. 658.
, 1|
(2) Manuale, t. III, n. 513 sq. - (3) Sess. xiv, cap. 3 ; Denzinger, 910,

SUBJECTUM EXTBEMÆ UNCTIONIS

461

Baptismus esi janua ceterorum sacramentorum : excluduntur
itaque catechumeni, licet fervcntissimi.
b) .Adultus.
E. Unctio est consummatio Pœnitentia·,
qua absterguntur reliquia; peccati et confortatur anima contra
ultimas diaboli tentationes. Atqui solus adultus rapax est
sacramenti Pernitentia*, solusque potest confortari contra
diaboli tentationes et. solus habet peccati reliquias tollendas.
Ergo.
Hinc : 1) Pueri, ante usum rationis, aut perpetuo amentes
non possunt valide E. I nctionem suscipere. -2) Si dubitatur
de rationis usu, pueri ungi possunt sub conditione si capax es .
imo de.benl, et quidem sub gravi, si non ita secure possit eorum
saluti subveniri per absolutionem (c. 941). Cerlo E. Unctionem
recipere valent qui septennium attigerunt, imo ante septennium,
si aliquem habent usum rationis, nam detestabilis omnino
est abusus non ministrandi E. Unctionem pueris post usum
rationis » (1). — 3) Amentes, qui non fuerunt semper amentes,
aut qui habent lucida intervalla, ungi possunt, dummodo vitetur
omnis irreverentia erga sacramentum. — 1) Adultus neophytus,
etiam statim post Baptismum, ungi debet. Nam, etiam in illo
periculose ægrotante, anima confortari potest contra ultimas
tentationes necnon contra debilitatem seu reliquias peccatorum
ante Baptismum commissorum (2). — 5) < Infirmis autem qui.
cum suæ mentis compotes essent, illud saltem implicite
petierunt aut verisimiliter petiissent, etiamsi deinde sensus
vel usum rationis amiserint, nihilominus absolute præbeatur
E. Unctio (c. 943).
c) Periculose legrolans. — Nam : l) Ut vidimus, ex textu
S. Jacobi infertur solos graviter mgrolanles ungi posse. ‘2) Ante
Tridenlinum, quo res definita est. jam dixerat Florentinum :
« I loc sacrament uni nisi infirmo, de cujus morte limetur. dari
non debet (3). » 3) Halio est quia sanis satis provisum est
per alia sacramenta; Extrema Unci io autem est ultimum
remedium, quo immediate disponimur ad gloriam, ad quam
iter agimus ; ergo vere infirmis solis convenit.

Sed : 1) Periculum mortis oriatur oportet, non ex causa extrinseca, v. g. ex praelio aut capitis sententia, sed e.r causa corpori
intrinseca, ex morbo scilicet vel senectute (c. 940). .Egrotis
autem merito assimilantur veneno infecti, lelhaliter vulnerati.
(1) Pius X, Decr. Quam singulari, n. viu, 8 Aug. 1910 ; Denzinger, 2144,
(2) S. C. Prop. Fidei, 26 Sept. 1821 ; *9. Off., 10 Mail 1703.
(3) Denzinger, 700.
·

462

SUBJECTUM EXTREMÆ UNCTIONIS

periculosam operationem chirurgicam subituri, mulieres in
actuali partu difficili periculose laborantes.
2) Sufficit autem periculum mortis prudenter existimatum.
Ratio est quia ab hominibus, quibus Christus commisit adminisI rationem sacramentorum, plus postulari nequit. Hinc Calechismus 11. : « Gravissime peccant (sacerdotes), qui illud tempus
ægroti ungendi observare solent, cum jam omni salutis spe
amissa, vita et sensibus carere incipiat (1). » Hinc llituale :
« Omni studio ac diligentia periculose aegrotantibus adhiben­
dum est (hoc sacramentum), et eo quidem tempore, si Heri
possit, cum illis adhuc integra mens et ratio viget, ut ad uberio­
rem sacramenti gratiam percipiendam, ipsi etiam suam fidem
ac piam animi voluntatem conferre possint, dum sacro liniuntur
oleo (2). »
'
3) « In morbo qui certum mortis periculum affert, sed remotum
tantum, ita ut mors non judicetur ante p lures menses secutura,
Extrema I nctio valide confertur. Lice itas pendebit ex adjunctis :
ex occasione quam infirmus habebit vel non habebit recipiendi
sacramentum, ex statu morbi, ex spe fructus, etc. (3). »
4) Certo invalidum est hoc sacramentum, sano collatum aut
infirmo non periculose laboranti (4).
5) « Quando dubitatur num infirmus in periculo mortis reipsa
versetur vel num mortuus sit, hoc sacramentum ministretur
sub conditione » (c. 941).
Hinc, ait Vermeersch (loc. cit.), « ob non ita pridem emissa
placita de morte apparente, sacramentum conditionate conferri
potest, saltem absente viro perito qui de perfecta morte nos
certiores reddat, intra semi-horam a momento quo, vulgari
judicio, mors secuta est ; imo intra horam, si subitanea morte
quis affectus fuerit ». Quin etiam, in hoc ultimo casu, nonnulli
putant, conferri posse sacramentum, donec putrefactio corporis,
quæ sola est certum mortis signum, manifesta appareat; at fide­
lium scandalo quod forte aderit, præcavendum erit (5). — Sub
conditione conferri debet, nam subject um capax E. ( nctionis est
homo periculose ægrotans, sed adhuc vere vivens vita humana.
Porro, data hypothesi, non certum est, post mortem apparentem,
adhuc adesse hominem viventem vita vere humana. Ergo.
(1) P. η, c. 6, n. 18.
(2) Tit. V, c. 1, n. 1 ; cf. verba Pii XI, infra, n. 480.
(3) Vermeersch, n. 661 ; S. C. Prop. Fidei, 20 Febr. 1801.
(4) Supp., q. 32, a. 1 et 2 ; Suarez, disp. 42, sect. 2, n. 5 ; S. Alphonsus,
1. VI, n. 173. Russi, hac in re, cum Ecclesia catholica sentiunt fere omnes ;
Grxci autem plerique volunt hoc sacramentum corpore sanis conferendum
esse tanquam Pœnitentiæ complementum et ad communionem præparationem. Jugie, t. III, p. 484-488.
(5) Ita Bucceroni, Instit. theol. mor., vol. 3, ed. 6, n. 754 ; Ferreres,
La mor. réelle et la mort apparcn e..., trad. fr. Geniesse, Paris, Beauchesne,
1906 : S. d’Angelo, La morte reale ed apparente e l'amministrazione dei
sacramenti, ed. 3, Turin, 1928 ; Ami du Clergé, 24 févr. 1927. p. 113 sq.

..àÉra»

SI'IUECTI'M EXTKE.MÆ l'XCTIOX’IS

463

Assertio 2a : Ad licitam Extremæ Unctionis susceptionem
per se requiritur status gratiæ in subjecto, sed per accidens
sufficit attritio (Theol. cerium).
479. a) 1 latio prioris partis est quia E. Unctio est sacra­
mentum viooorum cl medicina supcrnaturalis. quæ supponunt
in subjecto gratiam primam seu vitam supematuralem.
b) Batio posterioris eruitur non solum ex doctrina generali
de sacramentis virorum, quæ gratiam primam possunt per
accidens producere in peccatoribus, bona fide ad ea accedenti­
bus. cum attritione supernaturali de peccatis (1), sed ex natura
propria E. 1’nctionis. quæ, hunc effectum, his in adjunctis,
per se procurat (2).

In praxi : 1) Grave sacrilegium committit, qui, sciens et
volens, E. Unctionem in mortali recipit. — 2) Ex generali
Ecclesiæ consuetudine observandum est. ut si tempus et infirmi
conditio permittat, ante E. Unctionem, Pœnitentiæ et Eucha­
ristiæ sacramenta inlirmis praebeantur » {Til., c. 1, n. 2). —
3) Eo uberiores erunt fructus sacramenti, quo vividior erit
tides suscipientium, quo firmior spes et «pio plenius divina1
voluntati et misericordia? se committent (3). — t) “ Ibu* sacra­
mentum non est conferendum illis qui, impœnitenles, in mani­
festo peccato mortali conlumaciler perseverant ; quod si hoc
dubium fuerit, conferatur sub conditione » (c. 942).

\ssertio 3® : Sacramentum Extremæ Unctionis non est per
se de necessitate medii ad salutem ; nemini tamen licet illud
negligere (Doctrina catholica).

Probatur :
480. 1° NON EST PEU SE DE NECESSITATE MEDII \D SAI.l ΓΕΜ
(c. 944). a) Etenim adultus salutem consequi potest sine
E. Unctione, tum quia E. i nctio esi sacramentum vivorum,
tum quia ejus fructus aliter obtineri potest.
b) At quando­
que per accidens v. g. infirmo peccatori. qui antea attritus ei
nunc sensibus destitutus, aliud sacramentum suscipere nequit.
E. Unctio potest, esse unicum medium salutis.
2° Non videtuk esse peu se de necessitate ph εεγ.ρίί
(Communius). Nam : a) Ileesl prmceplum divinum : vox enim12
(1) Manuale, I. III, n. 439.
(2) Supra, n. 472. - (3) Cu ech. /t, P. u, c. 6, n. 29 el 30.

4G'i

SÜBJECTUA! EXTREMÆ I ACTIONIS

« inducat presbyteros » intelligi^potest’et a plerisque commentiiloribus de consilio intelligitur.
b) Deesl præceptum ecclesiaslicum : Tridentinum quidem dicit E. Unctionem esse « manda­
tum Dei (1) », sed « mandatum Dei » idem est ac « institutio
Dei ». — c) Deesl præceptum naturale : infirmus, négligeas
E. Unctionem suscipere, omittit utique caritatem erga seipsum, sed caritas erga scipsum non obligat necessario ad
id quod melius est.
3° Nemini tamen licet illud negligere (2). — Quamvis
enim moribundus possit aliis præsidiisse roborare, di/ficilevM.
in tali statu et periculo, se excitare ad bonos actus et vincere
vehementiores diaboli insidias. Unde, negligendo hoc sacra­
mentum. instilutum tanquam firmissimum auxilium in tanto
conflictu, se exponit periculo succumbendi tentationibus,
atque magnam sua* salutis incuriam et de se praesumptionem
ostendit.

Ex se tamen ipsa et sola negligentia est peccatum leve; sed
grave esse potest : ratione scandali, aut ratione contemplas, aut
ratione specialis necessitatis, v. g. si intimius in mortali aliud
sacramentum recipere non potest.
Hinc in praxi « omni studio et diligentia curandum est ut
infirmi, dum sui plene compotes sunt, illud recipiant » (c. 9-14).
Quare Pius XI vocat > exitialem... errorem, ex quo Iit, ut, cum
animæ detrimento, sancto oleo non ante liniantur infirmi quam,
morte imminente, sensus pæne vel omnino amiserunt... Enim,
ut sacramentum valide liciteque detur,... satis est ut prudens
seu probabile adsit de periculo judicium... (Ideo qui ita) « illud
curat ministrandum, is Ecclesiæ Matris non modo doctrinam
sequitur, sed optata pie ac salubriter perficit » (3).
De iteratione Extremæ Unctionis et reviviscentia.

481. 1° Jleralio.
a) E. Unctio iterari potest in novo el
diverso morbo, nam. ex nalura. est medicina spiritualis, qua·
ideo legitime iteratur quoties iteratur infirmitas sananda.
b) « In eadem infirmitate hoc sacramentum iterari non
potest, nisi infirmus : 1) post susceptam Unctionem, conva­
luerit. el 2) in aliud vitæ discrimen inciderit » (c. 9-10. § 2).
2" /leviviscenlia.
Communius et probabilius tenetur hoc
(1) Denzlnger, 910. — (2) Cod., c. 944.
(3) Lift. Λ post., 2 Febr. 1923, de sodalitate N. D. a bona morte (Tinchebray, A. A. S., 1923, p. 105).

SUBJECTUM EXTREMÆ UNCTIONIS

4fx>

sacramentum, cum obice susceptum, remoto obice, reviviscere,
et quidem loties quoties in eodem mortis periculo obex remo­
vetur (1)
Conclusio tractatus.

482. « Ex dictis apparet qua ratione E. Unctio se habet
coronidis instar in opere sanctificationis nostræ. Baptismo
enim regenerati, per Confirmationem armati in milites ('.hristi.
Eucharistia toto peregrinationis hujus tempore sustentati,
ad omnem lapsum per Ecclesia* claves a peccatorum vinculis
absoluti, ultimo in sinum misericordiæ transferimur, ut ibi
in hora mortis requiescentes, securum habeamus accessum
ad introitum gloria*. Quod nobis omnibus per gratiam suam
concedat Dominus omnipotens (2). »
(1) Cf. Manuale, t. Ill, n. 450.
(2) Card. Billot, th. 27, sub fine.

DE ORDINE
Ratio tractatus. (1)

483. Post sacramenta, quæ perfectioni singulorum deser­
viunt. nunc dicendum venit de sacramentis qua*, ex principali
suo fine, bonum socielalis respiciunt, et primo quidem de
Ordine, quo magis confertur ad vitam spiritualem, deinde
de Mcdrimonio, quo sanctificantur conjuges in ordine ad
generationem et educationem prolis.
« Ordo » autem, secundum vocis etymologiam, significat
rerum aut hominum seriem el dispositionem inter se. « Est
enim Ordo, si propriam ejus vim et notionem accipiamus,
dispositio superiorum el inferiorum rerum, quæ inter se ita
aptata· sunt, ut una ad alteram referatur. Cum itaque, in hoc
ministerio (Ecclesiæ), multi sint gradus, varia* functiones,
omnia vero certa ratione distributa sint et collocata, recte el
commode Ordinis nomen ei impositum videtur (2). »
Igitur : a) Sensu talo. Ordo signi lirat ipsam Ecclesiam orga­
nice distributam in varios gradus clericorum el laicoruni sub
S. Pontifice, illam nempe societal<*m religiosam inæqualem,
(piam Christus ita instiluil. dum adime in terris versaba(1) S. Thomas, Suppi., q. 34-40 ; Bellarmlnus, Controv. de sac. Ordinis ;
Vasquez, in 3, disp. 235 sq. ; Morinus, Cpmm. historicus et dogmaticus dc
sacris ordinationibus, Paris, 1655 ; Hallier, De sacris electionibus et ordini­
bus, 1636, ap. Mlgne, Cursus theoL, I. XXIV ; Gasparri, Tractatus canonicus
tie sacra Ordinatione. 2 vol., Paris, 1893 ; Many, Pricl. de sacra Ordinatione,
Paris, 1905 ; Souben, Nouvelle théologie dog., fasc. νπι, p. 61 sq. ; Saltet,
Les réordinations, Paris, 1907 ; Huarte, De Ordine, el Matrimonio, Romæ,
1913; Van Rossum, De essentia sac. Ordinis, Friburgi-Brisgoviæ, 1914;
Vermeersch, Thcol. Moral., t. 111, n 668-738 ; Hugon, Tractatus dogmatici,
t. Ill, p. 693-733 ; Tixeront, L'Ordre et les ordinations, Paris, 1925 ; Jugle,
Theol. dogm. christ, orientalium. I. III. p. 390-440; A. Michel, in Diet,
théol., art. Ordre, Ordination ; ci. etiam alios am·,tores jam antea citatos,
qui de Ordine agunt in suis trad. de Sacram, in specie.
(2) Cat. Hom., p. n, c. 7, n. 19-20.

DE ORDINE

467

tur (1). - b) Sensu stricto, Ordo active sumitur, et, designat
solam hierarchiam, Apostolos nempe et eorum successores,
quos constituit ('hristus præsides et rectores societatis catholicæ, et quibus solis contulit, inter alias, potestatem sacra
conficiendi et ministrandi. Reapse in decursu tractatuum de
sacramentis, vidimus solos hierarchiæ ministros : Episcopos
præsertim et presbyteros, baptizare, confirmare, Eucharis­
tiam consecrare et, dispensare, peccatores contritos absolvere,
infirmos periculose ægrotantes ungere. — Quare : c) Ordo
etiam hanc potestatem designat, qua· ideo vocatur potestas
Ordinis. Ha*c autem potestas rilu speciali confertur, quo
homines, simul cum illa, gradum cerium accipiunt in sacra
hierarchia. Unde rilus ille seu actio illa Ordo quoque dicitur
seu Ordinatio.
Hinc Codex (c. 948) : « Ordo, ex Christi institutione, clericos
a laicis in Ecclesia distinguit ad fidelium regimen et cultus
divini ministerium. »
Definitio Ordinis.

484. Ordo, de quo in præsenti agitur, idem est atque Ordi­
nalia et delinitur : Sacramentum Novæ Legis, quo traditur
poleslas spiritualis el confertur gratia ad conficiendam Eucha­
ristiam aliaque munia ecclesiastica rite obeunda.
Divisio tractatus.

485. Dicemus : 1) de exislenlia sacramenti Ordinis ; 2) dc
ejus essentia el effectibus : 3) de ejus ministro et subjecto.
(11 Manuale, t. 1, n. 279 sq.

468

DE SACRAMENTO ORDINIS

CAPUT I
DE EXISTENTIA SACRAMENTI OBD1NIS

Post, statutam veritatem sacramenti Ordinis in genere.
postea quaeritur num singuli Ordines sint sacramentum.
ART. I

Errores.
,
486. Protestantes omnes. Ritual istis exceptis, existentiam
sacramenti Ordinis rejiciunt, a) Veteres, existimantes Eccle­
siam esse societatem aequalium, in qua nulli praesunt, nulli
obediunt, consequenter negant verum Ordinis sacramentum(l).
b) Unitarii, Anglicani, Episcopales admittunt ritum externum.
(pio ministri designantur, sed negant Ordinatione conferri
gratiam. — c) Liberales et Modernislæ contendunt hierarchiam seu potestatem sacerdotalem esse origine mere eccle­
siasticam. et paula tim ortam esse c necessitate providendi
disciplinae et ordini in primitiva Christianorum communi­
tate (2).
Doctrina catholica.
487. Ait Florentinum : « Sextum sacramentum est Ordinis.
cujus materia est. illud, per cujus traditionem confertur
Ordo (3). » — Aii Tridenlinum : « Si quis dixerit Ordinem
(1) Lutherus, l)c capt. Babylon., § de Ordine ; Calvinus, Instil., 1. IV,
c. 14 ; Melanchton, etc.
(2) A. Sabatier*, Les religions d'autorité et la religion de l'esprit, p. 130 sq.;
Loisy*, Autour d'un petit livre, p. 252 sq. ; ci.Decr. Lamentabili, prop. 49
et 50 ; Denzinger, 2049, 2050 ; Manuale, t. I, n. 268-269 ; cf. A. Michel,
art. cit., \r, La réaction protestante.
I
(3) Deer, ad Arm.; Denzinger, 701.

DE SACRAMENTO ORDINIS

469

sive sacram Ordinationem non esse vere et proprie sacramen­
tum a Christo Domino institutum, vel esse figmentum quod­
dam humanum, excogitatum a viris rerum ecclesiasticarum
imperitis, aut esse tantum ritum quemdam eligendi ministros
verbi Dei et sacramentorum, a. s. (1). »

Assertio : Ordo seu sacra Ordinatio est vere et proprie sacra­
mentum a Christo Domino institutum (De fide).
Probatur thesis :

%
I. — Probatur ex Scriptura.
488. S. Paulus, ad Timotheum scribit : α Noli negligere
gratiam quæ in te est, (pia* data est tibi, per prophetiam.
cum impositione manuum presbyterii » ( i Tim.. iv. 14) et :
« Admoneo te, ut resuscites gratiam Dei. qua' est in te per
impositionem manuum mearum. Non enim dedit nobis Deus
spiritum timoris, sed virtutis, et dilectionis et sobrietatis »
(II Tim., i. 6-7).
Unde sic : Sacramentum est signum sensibile, graliæ pro­
ductivum, a Christo permanenler institutum. Atqui talis est
ritus quo Timotheus ad munia sacra obeunda ordinatur et
constituitur, scilicet Ordinatio sacra. Ergo Ordinatio seu Ordo
est vere sacramentum N. L. a Christo institutum.
Prob. min. :

1" Agitur ile ritu sensibili.
Sensibilis esi enim impositio
manuum, sensibilis quoque oratio. qua' generatim adjungitur,
ut constat ex Act. vi, 6 : « Dos statuerunt ante conspectum
Apostolorum, et orantes imposuerunt eis manus », ex Act.
xiii. 3 : « Tunc jejunantes et orantes. imponentesque eis
(Saulo et Barnabæ) manus, dimiserunt illos », ex Act. xiv.
22 : « Et cum constituissent illis, per singulas ecclesias, pres­
byteros et orassenl cum jejunationibus, commendaverunt eos
Domino. » cf. i Tim., v, 22.
2° Agitur de ritu Ordinationis.
Sermo est de ritu quo
collata est Timotheo potestas sacri ministerii ex officio exse­
quendi : ex utraque enim epistola et præsertim ex contextu
utriusque loci mox recitati constat Timotheum a S. Paulo
constitutum esse ministrum Christi .lesu ad docendum et
(1) Sess. xxiii, can. 3 ; cf. cap. 1 et 3 ; Denzinger, 963, cf. 957, 959

470

DE SACRAMENTO ORDINIS

regendum seniores et juniores, viduas, presbyteros, servos, etc.,
uno verbo, omnem ecclesiam. Atqui ul Timotheus sit bonus
minister Christi et certo valent sacras functiones rile peragere,
Apostolus illum hortatur ut non negligal sed resuscitet gra­
tiam. per impositionem manuum acceptam, ad exercendas
virtutes dilectionis, fortitudinis, temperantia', etc. Ergo.
3° Agitur de ritu gratiae productivo. - Expresse dicitur,
per impositionem manuum, gratiam conferri. Hæc. autem
gratia est gratia sanctificans. Licet enim vox græca (χάρισμα)
qua* adhibetur, aliquando dicatur de donis gratis datis, a) non
semel etiam designat gratiam sanctificantem, v. g. Boni.,
v, 15 :« Sed non sicut delicium ita et donum (χάρισμα) » (1).;
b) in praesenti intelligi debet de gratia sanctificante ; nani hxc
gralia : 1) datur signo externo et infallibili, dum gratia· gratis
data* libere conferuntur a Spiritu Sancto, qui ea dividil sin­
gulis prout vult (Γ Cor. xn. 11) ; 2) Timotheo olini data est :
« quæ data est tibi », et tamen in illo permanet : « quæ est in te»,
dum dona gratis data generatim ad tempus et transitorie
conceduntur ; 3) potest, ex hominis voluntate, aut exstingui
aut excitari, dum gratia gratis data neque minui neque augeri
potest, sed ab homine talis qualis accipitur ; 4) habel ul
infallibililer connexum « spiritum virtutis, dilectionis el
sobrietatis » ; atqui luce non gratiam gratis flatam sed solani
gratiam sanctificantem comitantur. Ergo*
Ceterum verba addita « per prophetiam » minime significant
tunc collatum fuisse Timotheo donum prophetiae, ut autumant
Protestantes, sed tantum ipsum cum peculiari Spiritus Sancti
jussione, aut revelatione fuisse inauguratum Episcopum , ut colli­
gitur ex 1 Tim., i, 18 : ■ Hoc præceptum commendo tibi, fili
Timothee, secundum præcedenlcs in te prophetias ». Sed etiamsi
« legeretur ad prophetiam, nihil nos urgeret. Patemur enim,
primis illis temporibus, ad lidei primordia dilatanda ac com­
mendanda, una cum gratia sanctificante collutas fuisse gratias,
quas gratis datas vocamus (2) . Quinimo exinde concludimus
χάρισμα esse vocabulum valde aptum, siquidem Ordinationis
ritu confertur tum gratia gratum faciens, tum gratia gratis
data : potestas scilicet sacerdotalis.
I £
4° Agitur de ritu a Christo permananter instituto.
a) .4
Christo instituto : conslal : 1) quia huic ritui annexa promit(1) I Cor., xii, 31, xm, 1.
(2) Wirceburgenses, De Ordine, n. 51.

DE SACRAMENTO ORDINIS

471

titur gratia, quam solus Christus, in oeconomia præsenti
(n. 460), ita signo sensibili alligare valet. 2) quia, multis aliis
locis, legitur Christum revera Apostolis eorumque successo­
ribus tradidisse potestatem et gratiam conficiendi Eucharistiam,
peccala remittendi e| sacra cetera dispensandi ; b) Perma­
nente!· : Palet : 1) e.r pra.ri Apostolorum. (pii non solum ipsi
diaconos instituerunt (Act. vi, 6) ct constituerunt per singulas
civitates presbyteros (Act. xiv, 22), sed etiam discipulis
communicarunt potestatem alios ordinandi (I Tim.. v. 22;
Tit.. i, 5) ; 2) ex praxi Ecclesiæ. quæ inde ab inii io hac potes
late usa est et eam ut perenniter sibi commissam semper
docuit; 3) ex ipso institutionis fine, quia sicut in initio ita usque
ad finem sæculi, in Ecclesia opus esi ministris qui et sacra
potestate et gratia indigeant.
II. — Probatur ex Traditione.

Argumentum eruitur : 1) e testimoniis Palrum, qui dicunt
Ordinatione dari gratiam ct Spiritum S. simul atque explicite
affirmant eam esse sacramentum ; 2) a praxi Ecclesiæ univer­
sali.
1° Testimonia Patrum.
489. Jam Patres Apostolici testantur esse in Ecclesia hierarehiam jure divino institutam, cui omnes obedire et obtemperare
debent, quæ ex Episcopis constat, presbyteris el diaconis ;
porro illi [Ep. et presb.] Eucharistiam celebrant, baptizant et
absolvunt (1). Ergo Ecclesiæ privposili potestatem habent vere
divinam. Proinde, licet id non expresse dicant PP., ritus quo
hæc confertur pol estas, est signum sensibile el divinum seu
sacra mentum.
S. Basilius : « Qui... Ordinationem a Patribus habebant,...
per manuum eorum impositionem habebant donum spirituale (2). »
S. Gregorius Nyss. :
Eadem verbi vis etiam sacerdotem
augustum cl honorandum facit, novitate benedictionis a com­
munitate vulgi segregatum... Quoad speciem externam ille sit
qui erat, invisibili quadam vi el gratia, invisibilem animam in
melius transformatam gerens (3). »
S. J. Chrysostomus : « Scriptor... non dicit quomodo, sed
simpliciter quod ordinali sint per orationem: hoc enim est
Ordinatio : manus viri superponitur, lolum vero Deus operatur,
(1) S. Clemens R., Ep. ad Cor., xm, 1-4 ; xliv, 1-3 ; S. Ignatius, Ad
Philip., IV. vin, 1 ; Ad Smym., vu, 1. vm. I. 2, etc. ; Journel, 20. 21. 56,
59. 64, 65 ; cf. Manuale, t. I, n. 375.
(2) Ep. 188 ad Amphil., a. 374, can. 1 ; Journel, 919.
(3) Or. in Bapt. Christi, Journel, 1062, M., P. G., xlvi, 582.

472

i)E SACRAMENTO ORDÎN1S

ejusque manus est quæ tangit caput ordinati, si, quemadmodum
oportet, ordinetur. » « Nisi nunc etiam esset arrhabo Spiritus...
neque sacerdotes habuissemus ; neque enim has Ordinationes
sine tali descensu fieri est possibile. » « Si quis secum reputat,
quantum illud (sacerdotium) sit... tunc probe intelligat, quanto
honore Spiritus gratia sacerdotes ornaverit (1). »
S. Augustinus : « Utrumque (Baptismus et Ordo) sacramentum
est, et quadam consecratione utrumque homini datur, illud
cum baptizatur, illud cum ordinatur, ideoque in catholica
(Ecclesia) utrumque non licet iterari (2). » Itaque Ordo est
sacramentum et imprimit characterem.
S. Hieronymus : « Si in lide sua (hæretica) baptizato bapti­
zans nocere non potuit, et in lide sua sacerdotem consli Iulum
constituens non inquinavit (3). »
Eo excellentiora sunt hæc duo testimonia quod manifestant
etiam fidem haereticorum, in agnoscenda veritate sacramenti
Ordinis : hoc enim præsupposito, disputat S. Hier, contra
Luciferianos et S. Aug, contra Donatistas.
S. Cyrillus Alex. : « Christus... perfecit (sacerdotes) per veram
sanctificationem, sua* naturæ participes, communicatione Spi­
ritus, efficiens (4). »
S. Leo I M. dicit eos esse rectores Ecclesiæ « quos Spiritus S.
præparavit », siquidem « non prærogativa terrenae originis
obtinet (sacerdos) unctionem, sed dignatio coelestis gratia1
gignit antistitem » (5).
S. Gregorius M. : « Virtus vero sacramenti gralia est Spiritus
septiformis. Ouam certe gratiam qui accipiunt, quasi alio
accepto corde immutantur, quia quos gratia sua Spiritus Sanctus
roborat, eos facit esse protinus quod non erant (6). »
2° Praxis universalis Ecclesiæ.
490. a) Historice constat, diu ante Novatores, septem sacra­
menta, inter quæ recensetur Ordo, accepta et praedicata fuisse
tanquam fidei dogma, ab universa Ecclesia, etiam a Sectis,
jam a sæculo quinto ab Ecclesia catholica separatis. Atqui
talis consensus explicari nequit nisi originem habeat e doctrina
a Christo pér Apostolos ecclesiis tradita. Ergo (7).
b) In Euchologiis Ecclesiæ Orientalis et in Ritualibus· Ecclesiæ
I.atinæ, etiam antiquissimis, inveniuntur ritus et preces, quibus123*5
(1) In Aci. Apost., hom. 14, n. 3, JourneI, 1214 ; Hom. de resurr. mort.,
n. 8 ; De sacerdotio, 1. III, n. 4 ; M., P. G., L, 432, xlvih, 642.
(2) Cont. ep. Parin., 1. II, c. 13, n. 28 ; cf. 1. II, c. 13, n. 30, De Bono
conjugali, C. 24, n. 32 ; JourneI, 1617, 1620, 1642.
(3) Dial. cont. Lucif., n. 11 ; JourneI, 1630. — (4) In Joan., xx, 22, 23 ;
M., P. G., Lxxiv, 711.
(5) Sermo 3, c. 1 ; JourneI, 2190 ; cf. S. Innoc. I,Ep. 24, ad Alex. Antioch.,
n. 4 ; S. Aphraates, Demonst. 14, n. 25 ; Theodoretus, In ep. 2 ad Tim., i.
6, cli.
(6) In / /h*g., iv, c. 5, n. 23. Cf A. Michel, art. cil., n, Origineel
développement de la hiérarchie. — (7) ( !'. I. Ill, n. 382-383.

dp: sacramento ordinis

473

designatur et confertur tum gralia turn poleslas Ordinis. Sit
exemplum (1) : « Da illi, Domine omnipotens, per Christum
tuum, participationem Sancti Spiritus, ut habeat potestatem
remittendi peccata secundum mandatum tuum, dandi Ordines
juxta praeceptum tuum, et solvendi omne vinculum secundum
potestatem, quam tribuisti Apostolis, n
c) Hinc cone. Chalcedonense (a. 451), can. 2, jubet deponi
Episcopum qui « per pecunias fecerit Ordinationem et sub
pretio redegerit gratiam, quæ non potest vendi, ordinaverit que
per pecunias, Episcopum aut. presbyterum aut diaconum... >
Hinc cetera concilia (Romanum, Ticinum, Rhemense, Moguntinum, etc.) diserte Ordinem habent ut sacramentum. Quare
Tridentinum : « Cum Scripturae testimonio, Aposlolica tradi­
tione. et Patrum unanimi consensu perspicuum sit, per sacram
Ordinationem, quæ verbis et signis exterioribus perficitur,
gratiam conferri, dubitare nemo debet Ordinem esse vere et
proprie unum ex septem sanclæ Ecclesiæ sacramentis (2) ».
III. — Suadetur ratione.

491. a) De fide est exstare in Ecclesia et perpetuo permansu­
rum visibile sacerdotium, cujus solis ministris, a populo segre­
gatis et a Deo electis, competit potestas consecrandi et offerendi
Eucharistiam, peccata remittendi et retinendi (3), etc. Atqui
evidens est tales ministros publicos non aliter eligi et constitui
posse quam ritu quodam sensibili et visibili. Ergo adest in
Ecclesia ritus hujusmodi.
b) Valde autem convenit hunc ritum esse gratiæ collativum
seu sacramentum. Si enim sacramenlum est : 1) ritus quo homi­
nes Ecclesiæ aggregantur et /ilii Dei efficiuntur ; 2) ritus quo
milites Dei creantur et firmantur ; 3) ritus quo conjuges uniun­
tur ; a fortiori convenit ut sacramentum sit ritus ille quo in
Ecclesia constituuntur paires liliorum Dei, militum duces, qui
majora habent sustinenda onera et functiones valde excellen­
tiores et sanctiores exercendas.
492. Scholion : De tempore quo institutum est sacramentum
Ordinis. — Nil certi habetur. At ex Scriptura constat Apostolos
a Christo constitutos esse sacerdotes, partim in ultima Caena,
(piando acceperunt potestatem consecrandi, partim post Christi
resurrectionem, quando receperunt potestatem remittendi pec­
cata et Ecclesiam pascendi (4), hocque tempore probabilius
monita C.hristi audivisse de Ordine (5).
(1) Consi. Apost., 1. mii, c. 5, n. 7, Invocatio in Ordinatione Episcop. ;
JourneI, 1234 ; cf. Traditio Aposlolica. Canones H ippolyti, Testamentum
Domini,etc. . Galtier,in Dici, théol., ari. Imposition des mains, col. 1333sq. ;
Tixeront, L’Ordre et les ordinations, p. 112 s’q., 180 ; A. Michel, art. eu.,
ni,Le rite sacré de l’Ordination, 1,Le rite primitif... 4° Λ partir du ni'· siècle
(2) Denzinger, 959.
(3) Trid., Sess. xxm, cap. 1 el cap. 3, can. i ; Denzinger, 958, 959, 961.
(4) Trid., Sess. xxii, cap. 1 et can. 2 ; Denzinger, 938, 949.
(5) Act., J, 3 ; Jugie, t. III, p. 398-400.

474

HE SACRAMENTO ORDINIS

\HT. [I

De singulis Ordinibus
Post pauca de numéro Ordinum, quæritur num singuh
Ordines sint sacramentum.
§ I. — De numero Ordinum

Septem numerantur Ordines in Ecclesia Latina.
493. S. Cornelius I (1) testatur (a. 251) Horna* « Presbyteros
esse quadraginta sex. diaconos septem, subdiaconos septeni.
acolythos duos et quadraginta, exorcistas autem et lectores
cum ostiariis quinquagint a duos ».
Idem numerus Ordinum
et eadem nomina recensentur a H. Pont ilicibus : Caio (2) et
Gelasio (3) (a. 494). — Ceterum, hac de re, unanimis est
consensus theologorum et scriptorum ecclesiasticorum. Quare
merito Tridenlinum : « Non solum de sacerdotibus sed et de
diaconis Sacræ Lilleræ apertam mentionem faciunt et quæ
maxime in illorum Ordinatione attendenda sunt, gravissimis
verbis docent, at ab ipso Ecclesiæ initio sequentium Ordinum
nomina, atque uniuscujusque eorum propria ministeria, subdiaconi scilicet, acolythi, exorcistae, lectoris et ostiarii in usu
fuisse cognoscuntur, quamvis non pari gradu ; nam subdiaconatus ad majores Ordines a Patribus et sacris Conciliis
refertur (4), in quibus et de aliis inferioribus frequentissime
legimus (5). »
Ille ideo numerus facile retinetur, si dicas supremum Ordi­
nem. nempe sacerdotium, bipartitum esse in Episcopatum el
presbyteratum.
Ordines sunt majores et minores, sacri et non sacri.
494. 1° Sacri el non sacri. — a) Secundum se « quilibet ordo
est sacer, cum sit sacramentum quoddam ». — b) Ratione mater iæ,
circa quam habent aliquem actum, sunt 1res lanium Ordines
(1) Ep. ad Fabium, Ep. Antioch. ; Denzinger, 45.
(2) Liber. Pont. Damasi papæt ap. Labbé, t. I, p. 923, E.
(3) Ep. ad Ep. Lucanix, cf. Wirceburg., n. 53.
(4) in Ecclesia Græca, etiam hodie inter Ordines minores ponitur subdia·
conatus, cum le< loratu ; inter Ordines majores. Episcopatus, presbyteratus
et diaconatus 11. Jugle, t. ill, p. 401 sq. 5) Sess. x xm, cap. 2 ; Den­
zinger, 958.

DE SACRAMENTO ORDINIS

sacri, scilicet sacerdotium el diaconatus, qui habenl acl urn circa
corpus Christi el sanguinem consecratum consecrando aut
dispensando), et subdiaconalus, qui habet actum circa vasa
consecrata » (1).
2° Majores el minores. - Quare hi tres Ordinds vocantur
majores, tum quia majora habent munia et majorem obligatio­
nem imponunt, nempe continentiam : et ideo eis etiam conti­
nentia indicitur, ut sancti et mundi sini, qui sancta tractant (2).
Hinc Codex : <> Nomine Ordinum, majorum vel sacrorum, intelliguntur presbyteratus, diaconatus, subdiaconatus, minorum
vero, acolythatus, exorcist atus, lectoratus, ostiaratus c. 949;.
Unum est tamen sacramentum Ordinis.

495. Omnes enim Ordines inferiores se habent ad sacerdotium
•Episcopatum, in quo, sensu pleno, habetur sacerdotium),
tanquam imperfectum ad plenam perfectionem, seu tanquam
paries ad lotum potestativum : siquidem « tota plenitudo hujus
sacramenti est in uno Ordine, scilicet sacerdotio, sed in aliis est
quædam participatio Ordinis » (3).

De sacramentalitate
I.

ORDINUM

De presbyteratu

Asseri io : Presbyteratus est sacramentum ( De fide).
496. Nemo id negat, praeter illos qui ipsam existentiam
sacramenti Ordinis negant. Sane si hæc ratio sacramenti
existât, non potest dcesse ritui per qûein confertur potestas
consecrandi Eucharistiam, qua? esi omnium maxima. Porro
de fide est : 1) Ordinem esse sacramentum: 2) « sacerdotium
esse potestatem consecrandi et offerendi corpus et sanguinem
Domini et peccata remittendi el relinendi. (4) » Ergo de fide
est presbyteratum, rui ha*c pol estas competii, esse sacra­
mentum.
1° Constat ex Traditione.
In Scriptura dicuntur presby­
teri praæsse sub Episcopo, laborare in verbo et doctrina
(I Tim. v. 17), esse pastores gregis Christi (1 Pet.. v, 1 sq.).
manuum impositione institui (i Tim.. iv, 14. v, 22) (5). At
difficili*. ex sola Scriptura, ostenditur utrum presbyteri sint
(1) Suppi., q. 37, a. 3.
(2) Ibid. — (3) Suppi., q. 37, a. 1, ad 2.
(4) Sess, win, can. 1, can. 3 ; Denzinger, 961, 963.
(5) Coppens in <· I.'imposition des mains... », p. 125 sq., A. Michel, art cit.,
ni, Le rite sacré de lOrdination, 1 Tim., v, 22 intelligunt de ritu Ordina­
tionis, contra Galtler qui, in art. Imposition des mains, col. 1306-1313,
liunc locum audit de reconciliationis peccatorum.

471)

DE SACRAMENTO ORDINIS

sacerdotes simpliciter an etiam Episcopi (1) ; ex Traditione
autem res est apertissima :
.Jam Patres Apostolici dicunt presbyteros esse « loco sena­
tus apostolici » (2), quos fideles revereri debent « ut senatum
Dei ct concilium Apostolorum » (3), ideo « qui sine Episcopo
et presbyterio ct diaconis quidpiam agit, is non est mundus in
conscientia » (4). et omnes obt< mperare debent « presbyterio
ut Apostolis ». Ouinimo declarant Episcopos, presbyteros
et diaconos a Christo esse designatos et, secundum propriam
ejus voluntatem, firmari -in stabilitate per Spirit um Sanctum.
Ergo presbyteratus jam exhibetur ut Ordo stabilis in Ecclesia
et ex Christi institutione.
Clemens Alex, distinguit « in Ecclesia progressiones Episco­
porum. presbyterorum, diaconorum » (6) ; et, juxta S. Cypria­
num, presbyteri sunt « cum Episcopo sacerdotali honore
conjuncti », « offerunt (sacrificium) singuli cum singulis dia­
conis » (7).
('etenim testimonia, allata in primo articulo
hujus qmestionis, diserte et fere unice de presbyteris loquun­
tur. quos sacramento Ordinis constitui aperte declarant.
Hinc S. Hieronymus : « Quid facit, excepta Ordinatione,
Episcopus, quod presbyter non faciat (8) ? »
Ergo presbyteri a Patribus agnoscuntur ut ueri sacerdotes,
licet quandoque, per oppositionem ad Episcopos, qui, in prio­
ribus særulis. sæpe sacerdotes simpliciter dicebantur, appel­
lentur presbyteri sacerdotes secundi aut minoris Ordinis.
2° Constat ex ritu Ordinationis. — fn Lilurgiis, etiam
antiquissimis, Ecclesiæ Occidentalis et Orientalis, in Ordi­
natione presbyteri præcipitur impositio manuum Episcopi ciun
oratione : « Accipe Spiritum Sanctum » aut aliam æquivalenlem, qua imploratur gratia Spiritus Sancti (9). Ergo presby­
terorum Ordinatio est vere sacramentum
Ouinimo presbyteratus (sacerdotium) ita est proprie aera­
mentum Ordinis, ut per alios Ordines « velut per gradus
quosdam in sacerdotium tendatur (10). »
(1) Manuale, t. I. n. 374. — (2) S. Ignatius, Ad Magn., vi, 1 ; Journel,
44.
(3) Ad Trail., m, 1 ; Journel, 49. — (4) Ibid., vu, 2 ; Journel, 50.
(5) S. Clemens R., I ad Car., xl, 5; xlij, 1 ; xliv, 2, 3 ; xlvii, lvii, S. Igna­
tius, Ad Trail.. u, 2, Philad., Inscr., etc. ; Journel, 19, 20. 21. 25, 27, 48.
(G) Strorn., 6, 13, 107, 2 ; Journel, 427, cf. 413. — (7) Ep. 61, n. 3 ; ep.
5, n. 2. - (8) Ep. 146, ad Evang. ; Journel, 1357.
(9) Duchesne, Origines du culte chrétien, ed. 3, Can. Hippolyti, p. 524 sq. ;
ed. 5, cap. 10, p. 377, 391, Appendice 6, <· La Tradition Apostolique d’Hip·
polyte », p. 150 ; Tlxeront, L'Ordre et les Ordinations, Gabalda, 1925, p. 73 sq.
109 sq., 133, 143.— (10) Trid., sess. win, can. 3, Denzinger, 963.

I

i

DE SACRAMENTO ORDINIS

477

II. — De Episcopatu
Status quaestionis.
497. a) Jam novimus Episcopatum luisse jure divino insti­
tutum et Episcopos simpliciter esse presbyteris superiores
potestate magisterii et regiminis (1). insuper de fide est
Episcopos esse quoque presbyteris superiores, quoad potestatem
Ordinis, in quantum sunt soli ministri ordinarii Confirma­
tionis (2) et sacræ Ordinationis, imo unici ministri saltem pres­
byteratus et Episcopatus, uti mox dicemus. — b) De fide est
Episcopatum esse sacramentum, si sumitur in quantum est
sacerdotium plenum, seu in quantum amplectitur omnem potes­
tatem, quæ est in presbytero simul et in Episcopo. At qua*ritur
num Episcopatus, prout a presbyteratu distinguitur eique
aliquid addit, rationem habeat sacramenti et novum imprimai
characterem : 1) id asserunt communius canonistæ et theologi
recentiores (3); id negant multi Veteres (4), sed general ini
concedunt, in Ordinatione episcopali, extend i seu ampliari
characterem presbyleralem, quia datur nova potestas, quæ deesl
in simplici sacerdote (5).
Asserlio : Episcopatus, prout a presbyteratu distinguitur,
rationem habet sacramenti (Doctrina communior).
Probatur :
498. A. Ex Scriptura.
Ordinatio, de qua I Tim., iv. 11.
et II Tim. i. 6. est certo sacramentum (supra, n. 188). Atqui
hæc Ordinatio est Ordinatio episcopalis, nam : 1) ibi sermo est
de officiis Episcopo propriis ; 2) ita icni semper intellexit
traditio catholica. Ergo.
B. Ex Patribus. — Paires et Tridenlinuin his Apostoli locis
utuntur ad demonstrandum Ordinem esse verum sacramen­
tum. Insuper definit concilium « hierarchiam divina ordinatione
institutam » constare « ex episcopis, presbyteris et ministris ».
declaratque episcopos « ad hunc hierarchicum ordinem præcipue
pertinere »; ergo episcopatus est ordo a Christo institutus,
seu verum sacramentum. Hinc ipse S. Thomas, in II Tim..
I, lect. 3 : « A quo scilicet ordinatus erat Episcopus, in qua
manus impositione dala esi ei gralia Spiritus Sancti (G).
(I) Manuate. I. I. n. 371-380, n. '.2'..
(2) Manuale. I. Ul. n. 631 sq.
(3) Gasparri, De Ordinatione, I. I, n. 21 : Many, De Ord., n. 6 ; Valentia,
Bellarininus, P. Soto, S. Alphonsus, Perrone, Palmieri, Pesch. n. 615 sq. .
Huarte, n. 50 sq. ; cf. Van Noort, n. 210, 211.
(4) S. Thomas, Suppi., q. 40, a. 5 ; Pet. Lombardus, in 4, dist 24 ; S. Bonaventura, Albertus M., Al. Alensis, Scotus, etc., in ». dist. 24.
(5) Gonet, Clypeus t/ioniisi., De Ord., disp. ». a. 2 ; Billuart, diss. 4, a. 2 ;
Billot, th.31 ; Hugon, I. Ill, p. 721. (6) Cf. S. Augustinus, Sermo ad (\esar
ecc. pleb., n.2; S. Leo M.,Sermo 3,n. 1 ; M., P. L., xi.m, 691 ; Journel, 2190.

478

DE SACRAMENTO ORDINIS

C. Ex ri lu el effectu. Ordinationis episcopalis. — Consecratio
episcopalis esi rilus sensibilis, quo nova traditur potestas
spiritualis et inamissibilis, specialisque confertur gralia. ut
electus munere suo rite fungi valeat ; proinde est ritus a
Christo institutus. Atqui in eo ritu reperiuntur omnia ad
rationem sacramenti necessaria. Ergo.
Minor est evidens ; probatur major :
a) Consecratio episcopalis est. rilus sensibilis, nam. secundum
Pontificale Jtomanum, iit per impositionem manuum ct per
impositionem libri evangeliorum, idemque ritus habetur apud
Græcos et alios Orientales (1).
b) In Consecratione traditur
potestas... Etenim, non ante Consecrationem, sed in sola Con­
secratione, recipiunt Episcopi quamdam potestatem inamis­
sibilem exercendi quosdam actus sacros, quos nemo, præter
ipsos, valide exercere potest, v. g. potestatem Ordinandi
presbyteros aliosque Episcopos (2) : nullus enim unquam
contendit Episcopum, quamvis -electum et approbatum,
posse, ante Consecrationem suam, Ordinare presbyteros. Ideo
hæc nova potestas est potestas Ordinis et novum supponit
characterem.
c) In Consecratione confertur gralia : ritus
enim essentialis, in Ecclesia Latina, continet, præter materiam
de qua supra, formam, orationem nempe : « Accipe Spiritum
Sanctum ». qua certo datur Spiritus Sanctus (3), cum precibus
sequentibus ; in aliis autem ecclesiis, similia adhibentur verba.
Proinde Consecratio episcopalis est vere sacramenlalis.
D. Confutando rationem oppositam.
Aiunt multi Veteres
cum S. 'Choma : Ut habeatur sacramentum distinctum et
character distinctus, debet conferri nova potestas respectu
Eucharistiae. Atqui Episcopatu non datur talis potestas. Ergo.
Ilesp. : Transeat major et nego minorem. Episcopatus enim
vere dat circa Eucharistiam, novam potestatem, quam
non habent presbyteri, videlicet potestatem conferendi aliis
ipsam potestatem consecrandi ac ideo perpetuo conservandi,
in Ecclesia Dei, potestatem Eucharistiam conficiendi. ('clerum, diaconal us est sacramentum; atqui Episcopatus,
multo magis quam diaconatus, novam confert potestatem in
Eucharistiam.
«dM
(1) Goar, Euchol. Grœc., p. 302 sq. ; Denzinger, Ritus Orient., t. II,
p. 23 sq. — (2) Sess. xxm, cap. 4 ; Denzinger, 960.
(3) Trid., sess. xxm, can. 4 ; Denzinger, 964.

HE SACRAMENTO ORDINIS

479

Ceterum lis est magis de nomine quam de re. nam ipsi
Veteres. cum S. Thoma, libenter concedunt per Ordinationem
episcopalem et conferri gratiam et imprimi characterem sal­
tem in quantum ampliatur et extenditur character presbyte­
ralis ad actiones hierarchies respectu corporis mystici supra
sacerdotem (1).
499. N. B. ■— Quamvis Episcopatus sil sacramentum a pres­
byteratu distinctum, adhuc quaeri potest, utrum Episcopatus sit
Ordo plene distinctus a presbyteratu et illum eminenter conti­
nens, an e contra sit tantum extensio et complementum Ordinis
presbyteralis, seu utrum Episcopatus, natura sua, plenum
conferat sacerdotium : potestates scilicet proprie episcopales
(confirmandi et ordinandi ceteraque exercendi Episcopis a jure
reservata) necnon potestates stride presbylerales (consecrandi
et absolvendi), an tantum potestates proprie episcopales. Porro
hæc quaestio libere conlrouerlilur inter catholicos, siquidem, teste
Benedicto XIV (2), <■ nemo prohibeat disceptare num Episcopa­
tus sit Ordo a presbyteratu distinctus, an character in episcopali
Consecratione impressus differat, vel {totius sit ampliatio quædam characteris in collatione presbyteralis Ordinis} impressi,
itidemque an vetustioribus temporibus, a diaconatu factus sil
transitus ad Episcopatum, Ordine presbyterali non antea
suscepto » (3).
Hæc autem controversia est fere mere speculativa, cum Ecclesia
reapse nunquam Ordinet Episcopum nisi presbyterum.
III. — De

diaconatu

Contra Durandum (4) et Cajetanum (5), communiter tenent
theologi diaconatum esse vere sacramentum ; imo quidam, ut
Vasquez (6) et Tanner (7) id dicunt, esse de fide aut prope
fidem.
Assertio : Diaconatus est sacramentum (Theol. certum).
500. Constat :
1° Ex Seriplura.
Diaconi sunt adjutores Episcoporum et
presbyterorum, tum in ministrando mensis, tum in prædicando
et baptizando (Act. vi. 8 sq. ; vm. 5. 12, 38-40) ; cum Epis­
copis enumerantur (Philip, i, 1). quorum virtutibus fulgere
(1) Supp., q. 40, a. 5. — (2) Epist. In postremo, 20 ocl. 1766. n. 17 ; cf.
Gasparri, Dc sacra Ord., t. I, n. 22-26.
(3) « Græco-Russorum communissima ac fere unanimis sententia est
Episcopatum esse Ordinem a presbyteratu omnino distinctum. » Jugie,
l. cit., p. 406. Cf. A. Michel, art. cit., vn. La théologie moderne.
(4) In 4, dist. 24, q. 2. — (5) Opusc., t. 1, tract. II.
(6) Disp. 238, c. 2, n. 13. — (7) De Ord., disp. 7, c. 2, dub. 2, n. 39.

480

DE SACRAMENTO ORDINIS
I

debent (I Tini, ni, 8 sq.). Atqui per impositionem manuum
Apostolorum instituuntur diaconi (Act. vi, 6) (1), quo ritu
conferebatur gratia, ut constat ex contextu (Act. vi, 8) ct ex
aliis locis (Act. vin, 17, 19 ; xm, 2, 3 ; xix, 6). Ergo diaconi
vere constituti sunt per signum sensibile gratiæ productivum
seu per sacramentum.
2° Ex Traditione.
Jani Patres Aposlolici testantur
diaconos ab Apostolis constitutos esse (2). babere ministerium
desit Christi, esse Ecclesia* Dei ministros, et honorandos esse
ut desum Christum, ut Dei mandatum.
Teste S. Justino (3), diaconi.Eucharistiam dispensant prae­
sentibus et ad absentes perferunt. A Tertulliano (4), Clemente
AI. (5) et Origene (6), diaconi ponuntur immediate post Epi­
scopos et presbyteros in sacra hicrarchia. — « Diaconos, ait
S. Cyprianus... (7). Apostoli sibi constituerunt Episcopatus
sui et Ecclesiæ ministros. » Quare presbyteri (sacrificium)
« offerunt singuli cum singulis diaconis ». S. J. Chrysostomus (8)
loquitur de Ordinatione diaconorum ab Apostolis per oratio­
nem cum manuum impositione.
3° Ex Tridenlino.
De fide est hierarchiam. divina ordi­
natione institutam, constare ex episcopis, presbyteris et
ministris (9). Porro minist ri sunt sallem diaconi. Ergo diaconi
sunt « divina ordinatione » instituti. Ceterum, in eorum
Ordinatione, eis dicit Episcopus : « Accipe Spiritum S. »
Atqui de fide est per hæc verba dari Spiritum Sanctum (10).
Ergo diaconatus est ritus a Christo institutus et gratiæ colla­
tivus, nempe sacramentum.
4° Ex lilurgiis.
Omnes liturgiæ testantur diaconos, jam
ab initio in universa Ecclesia, ordinari per impositionem manus
Episcopi et orationem, qua rogatur Deus ut illos gratia sua
illuminet et roboret ad opus ministerii fideliter exsequen­
dum (11). Ergo.
(1) Nemo catholicorum dubitat hos esse quos Ecclesia in diaconorum
Ordinem cooptavit ; cf. Tixeront, L'Ordre et les Ordinations, p. 79 sq. ;
Coppens, L'imposition des mains... p. 122 sq.
(2) S. Clem. R., xi.n, 4; Journel, 20. —(3) ! A pol., c. 65; Journel, 128.
(4) De liapt.. 17; Journel, 310
(5) Strom., 3,12, 97, 2 ; Journel, 413.
(G) De orat., c. 28, n. 4 ; Journel. 473. — (7) Ep. 3, n. 3 ; ep. 5, n. 2.
(8) In Act. Ap., hom. 14. n. 3 ; Journel, 1214. Cf. S. Hier., Copt. Vigilant..
n. 2 ; S. Aug., ep. 21 ; S. Ambros., De officiis, 1. I, c. 50.
(9) Sess. xxm, can. G ; Denzlnger, 966.
(10) Can. 4 ;Denzlnger, 964.
(11) De Ordin. clericorum, can 4 (sajc. v), Denzlnger, 152 ; Constit. Apost..

DE SACRAMENTO ORDINIS

IV.

481

De Ordinibus minoribus et Subdiaconatu

le liis ordinibus simul loquemur. quia de omnium sacramcntalitate eadem ratione disputari videtur, et etiam quia
subdiaconatus antiquitus, et nunc adhuc in ecclesia gnrca,
inter ordines minores recensetur. Jamvero alii, cum S. Thoma
affirmant hos ordines esse sacramenta ; alii vero negant.
praesertim inter recentiorcs (1).
Sententia negans.
501. a) Isii Ordines ab Ecclesia, non a < hrislo, sunl instituti.
Etenim : 1) ante saeculum tertium, non apparent, neque in iis
documentis, ubi omnes gradus clericorum et laicorum enume­
rant ur ; 2)' insuper nec semper nec ubique Udem nec eodem
num-e.ro habentur ; alii mutantur et abrogantur, quorum deinde
quidam redintegrantur ; 3) Ecclesia Græca nonnisi lectoralum
retinuit cum subdiaconatu (2).
b) Officia horum Ordinum non videntur specialem gratiam
sacramenlalem postulare : permittente enim Ecclesia, functiones
subdiaconi a minoristis el horum offeia a laicis quandoque
exercentur.
c) Deest, in eorum collatione, manuum impositio, quæ est
ritus essentialis sacramenti Ordinis, et cui soli Christus alligavit
gratiam. — Hæc autem ratio non valet, nisi admittatur Chris­
tum determinasse, in specie, materiam Ordinis, quod non certo
constat.
Sententia affirmans.
502. 1° Decretum ad Armenos (3) in sacramento Ordinis ponit
presbyteratum, diaconatum, subdiaconal um et alios ordines:
nam : a) dat materium) presbyteratus, diaconatus, subdiaco­
natus, et addit : « el. similiter de aliis » ; b) dat formam sacerdotii,
et addit : « Et sic de aliorum Ordinum formis, prout in Pontificali
Homano late continetur. »
2" Tridentinum, sess. xxm, delinit : 1) esse in Ecclesia, præter
sacerdotium, alios Ordines, el majores el minores (can. 2);
1. VI11, c. 17, 18; Testamentum Domini; Sacramenlarium Gregor .1/.,
Pontificale R., Eucholog. Græc., etc. ; cf. Pesch, n. 603. Duchesne, Origines
du culte chrétien, ed. 5, p. 374 sq., 389, p. 550.
(1) Bened. XIV, De synod., 1. VIII, c. 9. n. 3 sq. ; Morinus, De sac. Ord.,
p. ni, exerc. 11, c. 1 ; S. Alphonsus, 1. VI, n. 737 ; Perrone, Franzelin,
Palmieri, Pesch, n. 585 sq. ; Huaite, n. 20 sq., etc.
(2) Cf. Journel, n. 44, 48, 49, 50, 65, etc. ; A. Michel, art. cil., n. Origine
de la hiérarchie ecc. ; Pesch, n. 586. Græci « unanimiter proiilentur inferiores
< Irdines, subdiaconatu non excepto, non esse sacramenta divinitus instituta
sed mera sacramenl alia ab Ecclesia originem trahentia. Jugie, I. Ill, p. 40“
(3) Denzlnger, 701.
Tukou IV.

482

HE SACBAMEXTO (MOINS

2) Ordinem sive sacram Ordinationem (absque ulla restrictione)
osse vere et proprie sacramentum (can. 3). Ergo, juxta mentem
('.one,ilii, Ordines, etiam minores, sunt sacramenta.
Denique (eau. C») delinit hierarchiam, divina ordinatione insti­
tutam, constare ex Episcopis, presbyteris et ministris: porro
nomine .· ministris » intelligi• debent,7 non solum diaconi,\ sed
etiam ministri inferiores, in cap. 2 ennuierai i ; secus Concilium
dixissel : hierarchia constat ex Episcopis, presbyteris et dia­
conis (l). - De subdiaconatu ail : « Subdiaconat us ad majores
Ordines a Patribus et sacris conciliis refertur (2). »
3° Pontificale Romanum ait : < Moneat (Episcopus) ordinandos
(absque ulla distinctione) quod instrumenta, quibus character
imprimitur, tangant (3). »
> Λ
4" S. Thomas id expresse docet : « Oportet quod in omnibus
Ordinibus character imprimatur, cujus etiam signum est quod
, perpetuo manent et nunquam iterantur » ; « Quilibet Ordo est
sacer, cum sit sacramenlum quoddam » (4).
5" Fautores tamen hujus sententiae libenter fatentur hos
Ordines non fuisse seorsi m et in specie a Christo institutos, sed
lanium in fonte suo, in supremo nempe ordine ministrorum seu
in diaconatu : Christus autem reliquit Ecclesiæ potestatem
dividendi diaconatum in varios ordines, prout suaderet oppor­
tunitas.
Unde S. Thomas : <· In primitiva Ecclesia, propter paucitatem
ministrorum, omnia inferiora ministeria diaconis committeban­
tur... Nihilominus erant omnes prædictæ potestates, sed implicite
in una diaconi potestate. Sed postea... Ecclesia quod implicite
habebat in uno Ordine, e.rplicite tradidit in diversis » (5). Et
ita « tota plenitudo sacramenti hujus est in uno Ordine, scilicet
in sacerdotio, sed in aliis esi quædam participatio Ordinis » (6) .

503. Scholion. - Primam tonsuram non esse sacramentum
imo nec Ordinem communissime tenent theologi, tum quia
Pontificale R. et Codex (c.949, 950) eam ab Ordinibus omnino
secernunt ; lum quia, juxta Tridenlinum, « qui jam clericali
tonsura insigniti sunt, per minores (Ordines) ad majores as
cendunt » (7) ; Ium quia, per tonsuram, homines nullam ac­
cipiunt poleslalem, sed tantum divinis ministeriis mancipantur
et diœcesi, pro cujus servitio promoti sunt, incardinantur (c’
108, § 1, 111, §2).
(1) Denzinger, 962, 963, 966.
H
(2) Denzinger, 958. — (3) In prolog, ad Ordines.
(4) Supp., q. 35, a. 3, q. 37, a. 3 ; S. Bonaventura, Scotus, in i, dist. 24
et fere omnes veteres Scholastici, Thomassinus, Vet. et iXov. disciplina;
p. 1,1. II, c. 40 ; Bellarmlnus, De Ord., c. 8 ; Wirceburgenses, n. 64 sq.
Billot, th. 29, § 2 ; Hugon, I. V, p. 723 sq., etc. ; cf. Galtier, in Did. thiol.,
art. Imposition des mains, praesertim col. 1418 sq.
(5) Supp., q. 37, a. 2, ad 2. — (6) Supp., q. 37, a. 1, ad 2.
B
(7) Sess. ΧΧΙΠ, cap. 2 ; Denzinger, 958.

J)E ESSENTIA ORDINIS

483

CAPUT II
ESSENTIA ET EFFECTI S SACBAMENTI OBDINIS

ABT. I

De essentia Ordinis
Status quæstionis.

504. 1° Christus immediate instituit omnia X. L. sacra­
menta (1) et Ecclesia ea non potest substantialiter mutare (2).
At inde non necessario sequitur Christum determinasse in
specie, præsertim infima, materiam et formam singulorum
sacramentorum.
2° In collatione sacramenti Ordinis, multæ existant dirersi lates, præsertim quoad materiam, inter Græcos et Latinos,
multæque variationes inveniuntur, etiam in Ecclesia latina,
in decursu temporum : a) apud Græcos. sive catholicos sive
schismaticos, inde ab initio nulla alia adest materia quam
manuum impositio; b) apud Latinos. Episcopi, presbyteri et
diaconi, antiquitus sola manuum impositione ordinabantur.
Postea incipit apparere porrectio instrumentorum : 1) sæ­
culo vin, ac præsertim sæc.x, traditio libri evangel i i in Ordi­
natione diaconi ; 2) sæculo x, traditio patena* el calicis cum
pane et vino, in Ordinatione presbyteri, sui» formula : Accipe
potestatem offerendi sacrificium... ; 3) sæculo xn. secunda
reperitur manuum impositio, in fine Missa*, quæ primum, ul
videtur, occurrit in Pontificali Bhemensi (3).
Hinc quæritur quænam sil, speculative loquendo, materia
et forma sacramenti Ordinis. Postea paucis dicemus quid, in
praxi, necessarium sit ad certum Ordinationis valorem.
Jamvero maxime disputant theologi de essentia presbyteratus ;
(1) Manuale, I. III, n. 393 sq.
(2) Sess. xxi, cap. 2,; Denzinger, 931.
(3) Van Rossum, De essentia sac. Ordinis, n. 295-308 ; A. Michel, art. cil.,
m, Le rile sacré de l’Ordination, n, Développement du rile primitif.

484

l)Ë ESSfcNTlA OBDl.XLs

quapropter de presbyteratu speciati m agemus, pauca deinde
dicturi de ceteris Ordinibus.
Ritus Ordinationis presbyterorum.
505. I t plenius intelligatur quæstio disputata, præcipuos
ritus, qui in collatione presbyteratus adhibentur, recensemus,
1) Prima manus impositio. — Episcopus imponit simul
utramque manum super caput cujuslibet ordinandi successive
nil dicens ; identique faciunt, post eum, omnes sacerdotes qui
adsunt. Quo facto, tain Pontifex quam sacerdotes tenent manus
dexteras extensas super ordinandos ; tunc Pontifex dicit :
Oremus, fratres..., recitat collectam breviorem : Exaudi nos....
in qua postulat ut benedictio Sancti Spiritus et gratia sacerdo­
talis super ordinandos infundatur, posteaque dicit præfalioneiïl,
in qua rogat Deum ut ordinandis det presbyterii dignitatem el
spiritum sanctitatis, ut acceptum ab Ipso secundi meriti munus
obtineant.
2) Traditio slolæ et casulæ. —■ Finita præfalione, Pontifex
aptat stolam ante pectus cujuslibet ordinandi, in modum crucis,
singulis dicens : Accipe...; postea imponit cuilibet successive
casulam, dicens : Accipe...
3) Unctio manuum. — Post orationem et primum versum
hymni Veni Creator, Episcopus, cum oleo catechumenorum,
inungit unicuique ambas manus, casque claudit seu jungit, sub
præscriptis verbis.
4) Traditio instrumentorum. — Pontifex tradit cuilibet
successive calicem cum vino et aqua, et patenam superpositam
cum hostia, dicens : Accipe potestatem offerre...
5) Secunda manus impositio. — Finita Missa, Pontifex imponit
ambas manus super capita singulorum, dicens : Accipe Spiri­
tum Sanctum, quorum remiseris peccata...
Variæ sententiæ.
506. Secundum Card. Van Possum, sex præcipuæ sententiæ
distingui possunt circa essentialem ritum Ordinationis sacerdo­
talis (1).
Prima sententia. - Docet unicum ritum essentialem Ordina­
tionis sacerdotalis esse instrumentorum traditionem. Materia est
ipsa porrectio patenæ cum pane et calicis cum vino ; forma
consistit in verbis : Accipe potestatem offerre sacrificium Deo,
Missasque celebrare tam pro vivis (piam pro defunctis. Iu
nomine Domini. Ita multi Veteres Scholastici, Galtier, Hugon.
Secunda sententia. —■ Sacerdos habet duplicem potestatem :
unam in corpus Christi uerum, alteram in corpus Christi mysti­
cum. Prior potestas confertur per traditionem patenæ et calicis
cum verbis : Accipe potestatem offerre... ; posterior, per ulti­
mam manus impositionem cum verbis : Accipe Spiritum S.,
(1) Van Rossum, op. cit., n. 12-109.

DE ESSENTIA ORDINIS

quorum remiseris peccata... Hinc duplex ritus essentialis in
Ordinatione. Ita Scolus, Vasquez, Bellarminus, Lessius, Salrnanticenses, Billuart, Wirceburgenses, etc.
Tertia sententia. — Ad sacram Ordinationem requiritur :
1) prima manuum impositio cum invocatione Spiritus Sancti :
2) traditio instrumentorum cum verbis : Accipe potestatem
offerre... Ita Gazzaniga, Bonal, Billot, Noldin, Van Noort.
Tanquerey (1).
Quarta sententia.
Ad essentiam Ordinis perlinent tum
prima manus impositio cum oratione, tum traditio instrumen­
torum, tum ultima manus impositio cum verbis annexis. Ita
Lugo, Gotti, et, nostra ætate, Egger et Dalponte.
Quinta sententia. — Ad essentiam Ordinis sufficit vel prima
manus impositio vel traditio instrumentorum. Hæc opinio a
nemine nunc defenditur.
Sexta sententia. —Tota essentia sacramenti Ordinis reponitur
in prima manus impositione et in oratione quæ cum ea a Pon­
tifice funditur. Ita S. Bonaventura, P. Solo, S. Alphonsus, Franzelin, Palmieri, Pesch, Gasparri el fere omnes recentes theologi,
canonistæ et liturgistæ.
Assertio : In Ecclesia Latina, ad essentiam presbyteratus
pertinent tum manus impositio tum instrumentorum traditio.
Probatur per paries :
507. 1° Requiritur manus impositio (Doctrina com­
munis). Etenim : a) Manus impositio, ut constat ex textibus
allatis, n. 488, ab Apostolis introducta ; 1) exhibetur in Scrip­
tura et in Traditione tanquam ritus in Ordinatione presbyteri
maxime observandus ; 2) reapseque semper usque nunc, in
Ecclesia tam latina quam græca servata est. Atqui incredibile
videtur hunc ritum adeo accurate conservatum, amplius non
esse essentialem. Ergo· — b) Tridentinum docendo
ministros Extremæ Unctionis non esse ætate seniores, sed
sacerdotes « rite ordinatos per impositionem manuum pres­
byterii » (2), sat innuit se habere manus impositionem uti
ritum Ordinationis essentialem.
Impositio autem manus, quæ requiritur, est probabilius,
non ultima, quæ fit in fine Missæ, sed prima, quæ fit primum
in silentio et deinde continuatur cum oratione Exaudi et
praefatione subsequent!.
(1) Ad hanc sententiam proxime accedit, ni fallor, theoria nuperrime
exposita ab A. d’Alès in Recherches de science religieuse, 1919, p. 132 sq. .
Ephemerides theol. lovanienscs, 1924, p. 497 sq. ; De Baptismo, p. 44-47 ;
A. Michel, art. cil., v, Le décret d’Eugène IV et l’essence du sacrement de
l’Ordre, sub fine. - (2) Sess. xiv, cap. 3 ; Denzinger, 910.

486

DE ESSENTIA ORDINIS

Hæc quidem argumenta ostendunt requiri manus imposi­
tionem ad validam presbyteri Ordinationem, at non probant
solam manus impositionem sufficere; imo contendimus aliud
quid requiri, nempe traditionem instrumentorum.
2° Requiritur instrumentorum traditio (Probabilius).
A. Constat ex Decreto ad Armenos. — In hoc enim Decfeto
legitur : « Sextum sacramentum est Ordinis, cujus materia
est illud, per cujus traditionem confertur Ordo, sicut presby­
teratus traditur, per calicis cum vino el patenae cum pane
porrectionem (1). » Atqui Decretum illud est actus vere conci­
liaris et auctoritate vere dogmatica pollet. Ergo.
Prob. min. :
a) Est actus concilii œcumenici. — 1) Constat ex tota con­
cilii historia et ex ipso Decreto, in quo sic habetur : « Sacro
approbante concilio, el ipsis etiam oratoribus consentientibus,
data Armenis instructio quædam sub compendio orthodoxie
fidei, et in fine Decreti : Datum Florentiae, in publica sessione
synodal i. solemn iter in Ecclesia majori celebrata (2). » - 2) Con­
stat ex eo quod Tridenlinum. nedum de vi et auctoritate
hujus Decreti dubitaverit, ex illo multas sumpsit formulas
dogmaticas quoad doctrinam sacramentorum.
b) Habet auctoritatem vere dogmaticam.
Pate ex ipsis
verbis : « Ecclesiasticorum sacramentorum veritatem pro
ipsorum Armenorum tam præsenlium quam futurorum, faci­
liore doctrina, sub hac brevissima redigimus formula (3). >
Equidem Decretum generat i m retinet doctrinam S. Thomæ(l).
sed in multis textum S. Doctoris modificat, nonnulla suppri­
mendo. resumendo aut addendo ; uno verbo, hanc doctrinam
facit suam et eam dicit veram pro omni tempore : ideo est
publica et authentica declaratio seu expositio doctrina? catho­
licae in re sacramentaria (5).
c) Ceterum Decretum non loquitur de materia el forma
Ordinis accidentali, nam : i ) instar fundamenti doctrinalis docet
tria ad omne sacramentum requiri (6) : materiam, formam, et
(1) Denzinger, 701.
(2) Wirceburgenses, De Ordine, n. 109 ; cf. De
Guibert, Bulletin de littérature ecclesiastique, 1919, p. 81-95 ; 150-162 ; 195215 ; Galtler, in Diet. théol., art. Imposition des mains, col. 1408-1424 ;
Ami du Clergé, 12 mars 1925, p. 173-176. - (3) Denzinger, 695.— (4) Opusc,
De symbolo fidei et Ecclesiæ sacramentis. — (5) Hanc conclusionem admit­
tunt tum alii, ul De Guibert, p. 214, qui habent Decretum ut actum conci­
liarem, tum alii, qui illud dicunt documentum Magisterii Ordinarii, ut Arni
du Clergé, 1925, p. 175-176.— (6) Denzinger, 695.

DE ESSENTIA 0HD1NIS

487

ministrum cum intentione faciendi quod facit Ecclesia, et
sacramentum 710/1 confici, si aliquod horum desit ; 2) deinde
assignat materiam et formam singulorum sacramentorum.
Ergo, etiam de essentia Ordinis loquitur ac proinde porrectio
instrumentorum est materia essentialis hujus sacramenti, eo vel
magis quod post verba : « materia (sacramenti Ordinis) est
illud, per cujus traditionem confertur Ordo ». addit : « sicut
presbyteratus traditur per calicis cum vino et patenæ cum
pane porrectionem. »
B. Constat ex Pontificali Romano.
Ait enim : « Advertat
diligenter Pontifex, cum Ordines confert, ne in expressione
formarum, vel collatione instrumentorum, ipsorum Ordinum
deliciat... Moneat ordinandos, quod instrumenta, quibus cha­
racter imprimitur, tangant. »
Objicitur : 1° Ecclesia, teste Tridentino, nil potest circa sub­
stantiam sacramentorum. Atqui Decretum ad Armenos materiæ
et formæ antiquæ sacramenti Ordinis aliam substituit aut
adjungit materiam et formam. Ergo hoc decretum, hac in parte,
aut erroneum est (1 ), aut saltem mere disciplinare (2).
R. — E regione arguimus : Decretum ad Armenos est docu­
mentum Magisterii Ecclesiæ authenticum et veritatem docet in re
sacramentaria ; ergo Ecclesia aliquid potest circa determina­
tionem materiæ specificae sacramenti Ordinis.
Id jam testatur Innocentius IV (1243-1254) : De ritu apostolico invenitur in epistola ad Timotheum quod manus imponebant
ordinandis et orationes fundebant super eos ; aliam autem for­
mam non invenimus ab eis servatam ; sed subsequentibus
temporibus, formas quæ servantur, Ecclesia ordinavit, et sunt
tantæ necessitatis dicta? formæ, quod si, eis non servatis, aliquis
fuerit ordinatus, supplendum est quod omissum est, et. si forma1
servantur, character infigitur animæ (3). »
2° Decretum ad Armenos solam instrumentorum traditionem
recenset, nil dicens de impositione manus. Ergo vera et integra
essentia sacra? Ordinationis in sola traditione instrumentorum
et in conjunctis verbis imperativis sita est (4).
R. — Porrectio instrumentorum non est nisi pars essentiæ
presbyteratus.1234
(1) Straub, De Ecclesia, t. 11, n. 1050 ; Van Rossum, op. cit., n. 459, 460,
481.
(2) Bened. XIV, De synodo, 1. VI11, c. 10, n. 8, el mulli recentiores.
(3) Decret., 1. XVI, c. Presbyter.
(4) Supp., p. 37, a. 5 el mulli \ eteres ; Hugon, l. 111, p. 701 sq. ; Galtler,
art. cit., coi. 1415 sq. ; Pérlnelle, in Revue des sciences phil. et théol. apr. 1930.
p. 236-250.

488

DE ESSENTIA OK DI N IS

Nam : a) Assignare unum non est aliud excludere, nisi id ex­
presse dicatur ; atqui Eugenius IV non dicil nil aliud requiri. —
b) Declaratio Florentina respicit per prius materiam omnium
simul Ordinum in genere, siquidem de omnibus Ordinibus
simul loquitur. Atqui sola porrectio instrumentorum est materia
communis singulis Ordinibus : manus enim impositio non in
omnibus locum habet. Ergo sola instrumentorum traditio
commemorari poterat. - c) Decretum nos remittit ad Ponti­
ficale II. : ideo sal innuit non intendisse ad plenum referre
quidquid in Ordinis collatione observandum est. — d) Notissi­
mum erat. Orientalibus manus impositionem adhiberi in Ordi­
nationibus : ergo ipsi Armeni, documentum recipientes, absque
dubio, plane intellexerunt eo non excludi manus impositionem.—
e) Demum jam demonstravimus manus impositionem adhuc
esse i arlem essentialem ritus hodierni presbyteratus. Ergo.

Conclusiones.
508. 1° In quæstione theoretica adeo controversa ut difficile
ad certitudinem solutio adduci possit, discretione multa et
modestia utendum est; at juxta opinionem, quæ nobis probabilior
videtur : a) Valeria essentialis presbyteratus est manus impo­
sitio una cum instrumentorum porrectione : manus quidem
impositio significat traductionem potestatis ab Episcopo in ordi­
nandum, dum porrectione instrumentorum plenius exprimitur
(pialis sil hæc potestas. Itaque rilus essentialis fit completus
per ipsam instrumentorum traditionem, qupre Pontificale recte
dicit tunc imprimi characterem, quando forma huic traditioni
‘adnexa pronuntiatur. — b) Ad formam essentialem probabilius
pertinent verba quæ proferuntur tum in prima manus imposi­
tione, tum in traditione inslrumenlorum.
2° In praxi, quia agitur de validilale sacramenti, pars tutior
est sequenda. Ideo sedulo servandi sunt omnes rilus qui in
Pontificali præscribuntur, et dc quibus non certo constat eos esse
tantum accidentales ac mere ca'remoniales. Quapropter, Ordi­
natio sub conditione repetenda est : a) si omissa fuerit prima
manuum impositio aul instrument orum porrectio : b) item :
1) si patena sine hostia traditur ; 2) si lolaliler decst vinum in
calice aut ita aquæ mixtum est ut materia liat invalida aul
saltem dubia Eucharistiæ. — Servanda quoque est ultima
manuum impositio, quæ, si omissa fuerit, supplenda est. —
De singulis autem in specie servandis, consule Moralistas.
3° Consequenter : a) Materia et forma essentialis sunt proba­
bilius : 1) in Ordinatione Episcopi, impositio manuum et tra­
ditio evangelii, cum veri)is correspondcntibus ; 2) in Ordina­
tione diaconi, impositio manus Episcopi et traditio libri evangeliorum, cum verbis præscriptis ; b) De celeris Ordinibus, nulla
difficultas : omnes enim concedunt eos conferri per Iradilionem
inslrumenlorum ad usum singulorum Ordinum pertinentium,

ΕΙΊ· ECTUS ORDINIS

489

cum verbis quibus significatur collatio potestatis illum Ordinem
exercendi (1).
4" Hæc quidem valent dicta pro Ecclesia latina : in Ecclesia
græca deesl omnino instrumentorum traditio (2), et in hoc
quidem nil mirum. Etenim : a) Decretum ad Armenos non
delinit quisnam sit essentialis ritus Ordinis pro lola Ecclesia et
pro omni tempore, sed tantum assignat quisnam sit in Ecclesia
lalina, ad (piem ritum Armenos revocare exoptat ; b) Ecclesia
Komana, hoc faciendo, minime negavit valorem Ordinationum
in ecclesia græca, sed tantum, salva sacramenti Ordinis subslanlia, materiæ et formæ quas adhibent Græci, aliam mate­
riam et formam magis explicitant el magis expressam adjungere
voluit et necessariam præcepit..

ABT. II

De effectibus sacra II enti Ordinis
Duplex datur effectus Ordinationis : character et yratia.
Assertio : Sacramento Ordinis imprimitur character e*
infunditur gratiæ augmentum (De. fide).
Probatur per paries :
I. — Imprimitur character.
*
509. 1° Tridenliniun definit « in tribus sacramentis. Bap­
tismo scilicet, Confirmatione el Ordine... imprimi characterem
in anima, hoc est signum quoddam spirituale et indelebile,
unde ea iterari non possunt ». et special i m anathematizat eos
qui dicunt « per earn (sacram Ordinationem) non imprimi
characterem » (3).
2° De existenlia, natura el proprietatibus characteris fuse
diximus in tertio volumine (n. 459 sq.).
Ceterum charactere Ordinis, homo specialiter et proprie
participat dc sacerdotio (’hristi ; vi enim characteris, ordina­
ti) Billot, ed. 6, p. 305 ; Pesch, n. 621.
(2) De materia et forma sacramenti Ordinis apud Græcos, laie el erudite
disserit Jugie, l. c., p. 408-418.
(3) Sess. vu, can. 9 ; sess. xxm, can. 4 ; Denzinger, 852, 964 ; Cod ,
c. 732. Quidam græci, præsertim inter Russos, characterem Ordinis infi­
tiantur el logice profitentur clericos ad statum laicalem reduci posse.
Jugie, I. r.. p. 422 sq.. 427 sq.

490

EFFECTUS OBDINIS

tus jam constituitur minister Christi et Ecclesiæ. coque ipso
habet potestatem activam aliquid sacri peragendi, nimirum
sacra conficiendi et ministrandi.
Hæc autem sacra potestas exercetur : principalilér, circa
verum Christi corpus, secundario, circa corpus ejus mysticum.
Est doctrina : a) Tridentini : « Apostolis eorumque successo­
ribus in sacerdot io potestatem traditam consecrandi, offerendi
et ministrandi corpus et sanguinem ejus, necnon et peccala
dimittendi el relinendi, sacra· littera* ostendunt, et catholica·
Ecclesiæ traditio semper docuit (1). »
b) S. Thomæ : «Cum
... potestas Ordinis ad hoc (principaliter) se extendat, ut
sacramentum corporis Christi conficiat et fidelibus Iradal,
oportet quod hæc potestas (secundario) ad hoc se extendat,
quod fideles aptos reddat et congruos ad hujus sacramenti
susceptionem... (videlicet) ad remissionem peccatorum...
Unde Dominus, discipulis quibus commisit sui corporis conse­
crationem. dedit etiam potestatem remittendi peccata (2). »
Probatur la pars. — a) Ex verbis S. Pauli (Heb., v. 1) :
« Omnis pontifex... pro hominibus constituitur in iis qua·
sunt ad Deum, ut offerat dona et sacrificia pro peccatis. »
Ergo munus essentiale et primarium sacerdotis est Eucharis­
tiam consecrandi et offerendi.
b) Ex verbis Christi (Lue.,
xxii, 19) : « Hoc facite in meam commemorationem. » Sequitur
enim Apostolos eorumque successores, præcipue institui sacer­
dotes ad faciendum quod Christus modo fecerat, nempe ad
consecrandum, offerendum el ministrandum suum corpus el
sanguinem.
Ostenditur 2a pars. — Eucharistia consecranda et minis­
tranda non est nisi sancte et sanctis. Atqui id regulariter el
efficaciter obtineri nequit, nisi detur ordinatis potestas red­
dendi el fideles et ipsos ministros vere idoneos ad dignam
Eucharistiæ receptionem et consecrationem. Ergo.
Statim autem apparet animas ad Eucharistiam rile aptari
seu a peccato purgari et in vita gratiæ crescere, tum per verbi
divini praedicationem, tum ac præsertim per adminislralionem
sacramentorum, quai omnia aut ad peccati deletionem aut
ad augmentum vitæ spiritualis ordinantur.
.
Jg
Denique potestas Ordinis in sacerdote est plena, in Episcopo
(1) Sess. xxii!, cap. 1, cap. 4, can. I ; Denzinger, 957, 960, 961.
(2) Cont. Gent., I. IV, C. 74.

EFFECTUS ORDINIS

Wi

plenior (ei enim incst etiam potestas confirmandi et potestas
ordinandi seu faciendi ministros Eucharistia*) ; in aliis vero
ministris, major minorve est quo quisque, ministerio suo.
magis minusve ad Altaris sacramentum accedit (1).
3° Character certo imprimitur per episcopatum, presby­
teratum et diaconatum ; confertur et iam per subdiaconatum
el Ordines minores, si ea sunt sacramenta, uti multi affir­
mant cum S. Thoma (Supp., q. 35. a. 2). Cf. n. 498. 501. 502.
II. — Infunditur augmentum gratiæ.

510. 1° Ordine infundi graliani, constat : 1) ex Apostolo,
monente Timotheum ut resuscitet graliani /Jei. quæ illi data
est et in ipso remanet (i Tim. iv, 14 ; II Tim., i, 6) ; 2) ex
Tridenlino, dicente per « sacram Ordinationem... dari Spiri­
tum. Sancliim » (2) ; 3) ex Pontificali, in quo postulatur ul
abundet in candidatis lotius forma virtutis, ut eluceat in eis
lotius forma juslitise, ut innovetur in visceribus eorum Spiritus
sanctitatis (3), etc. (Supp.. q. 35. a. 1.) - Ordo autem est
sacramentum vivorum; ergo confert non primam, sed secundam
gratiam, licet per accidens possit qratiam primam conferre
(vol. in, η. 439).
2° Quemadmodum singula sacramenta. Ordo confert gra­
tiam propriam, gratiam scilicet sanctificantem, cum perfec
tione et. vigore speciali et cum jure ad auxilia necessaria ad
munera ecclesiastica rite obeunda, tempore opportuno confe­
renda (vol. in, η. 441-443).
3° Si fuerit autem obex in subjecio. sacramentum potest,
remoto obice, reviviscere (vol. m, n. 450-451).
Inde elucet quanta sit dignitas sacerdotum, quanta subli­
mitas sacri eorum ministerii, et quanta virtutum perfectione
fulgere debent, si velint muneribus suis digne perfungi, ut
sint fidelium exemplum (I Tim., iv. 12) et forma facti gregis
ex animo (I Pet., v. 3).
(1) Cat. R., Ue Ordinis sac., n. 57 ; legatur Coni. Gentes, 1. c., c. 75»
Supp., q. 37, a. 2 ; A. d’Alès, in Diet. Apol., art. Sacerdoce catholique*
col. 103 4-103 G.
(2) Sess. xxi, can. 4 ; Denzinger, 964 ; cf. Cat. R., n. 57.
(3) Idem constat ex Euchologiis, etiam antiquissimis, Græcorum ; imo
quidam theologi Byzantini efficaciam graliæ Episcopatus immerito æquiparant efficaciæ gratiæ Baptismatis. Jugio, p. 420.

492

HE MIMSTBO ORHIMS

CAPUT III
DE MINISTRO ET SUBJECTO ORDINIS

ABT. [

De

II

inistro Ordinis

Status quæstionis.
511. 1° Sæculo iv, Aerius docuit Episcopos el presbyteros
esse jure divino æquales. Quem errorem renovarunt sæculo xiv.
.\larsilius Patavinus : sæculo xv, Wiclcfus, ac deinde Novatores
et Presbyleriani, qui ideo potestatem ordinandi omnibus sacer­
dotibus concedebant (Γ.
2° Contra Novatores hæc statuit Tridentinum : « Si quis dixeril
Episcopos non esse presbyteris superiores, vel non habere potes­
tatem confirmandi et ordinandi, vel eam, quam habent, illis esse
cum presbyteris communem, a. s. (2). » — Jam Florentinum :
« Ordinarius minister hujus sacramenti est Episcopus (3).

Assertio Γ' : Quilibet Episcopus consecratus est minister
ordinarius sacræ Ordinationis, quæ tamen licite confertur
tantum ab Episcopo Ordinandi proprio.

Probalur per paries :
I.
Quilibet Episcopus consecratus est minister ordina­
rius (De fide).

512. Dico : consecratus. Ordinatio enim est actus Ordinis.
Atqui Episcopus electus jurisdictionem quidem habet statim
ac dioecesis sibi commissa- possessionem canonice cepit (c. 334).
potestatem autem Ordinis recipit in consecratione. Ergo.
1° Constat ex Scriptura.
Quantum ex Scriptura conjici
potest, soli Episcopi Ordines ministrant. Apostoli ipsi diaco(1) Cf. Denzlnger, 498. — (2) Sess xxm can. 7 ; Denzinger, 967.
(3) Denzinger, 7*1.

DE MINISTRO ORDINIS

493

nos ordinant (Aci. \ i, 6) ; SS. Paulus et Barnabas, recepto
episcopatu, non ante, presbyteros per singulas ecclesias
constituunt (Act. xiv. 22) ; ita etiam Timotheus et Titus
(I Tim. v, 22 ; Tit., i, 5).
2° Conslal ex Traditione. — a) « Apostoli, ait S. Clemens
R... (1) per regiones ct urbes... constituerunt Episcopos et
diaconos. »
S. Athanasius invalidas dicit Ordinationes
factas « a Collutho presbytero, qui falso Episcopi nomine
gloriabatur... Ac consequenter quotquot a Collutho fuerant
ordinati, ii sunt ad priorem reversi conditionem, ita ut ipse
quoque Ischyras (qui se presbyterum jactitabat) inter laicos
visus fuerit » (2). S. Epiphanius docet « totum illud stolidi­
tatis esse plenum... dicere Episcopum et presbyterum æquales
esse... Ille enim Ordo ad gignendos paires pertinet, patres
enim gignit Ecclesia' ; hic vero, cum patres non possit gignere.
filios Ecclesiæ. regenerationis lavacro gignit, non tamen patres
aut magistros » (3).
Hinc S. Hieronymus : Quid enim facit.
excepta Ordinatione. Episcopus, quod presbyter non faciat (1)?-·
b) Statuta Ecclesiæ antiqua (sæc. v) non alium ministrum
Ordinis indicant quam Episcopum (5). Id communiter doccnl
concilia ; et doctrinam paucis exhibet Codex : « Sacrae Ordina­
tionis minister ordinarius est Episcopus consecratus » (c. 951).
Cf. Cal. 11., p. n. c. 7. n. 52.
c) Accedit testimonium librorum ritualium omnium eccle­
siarum et omnium temporum (6). Accedit testimonium fere
unanime theologorum : In regno profano, aiunt, ad solum
principem jure ordinario pertinet munera publica distribuere.
Atqui in Ecclesia soli Episcopi sunt principes. Ergo eorum est
ministros et dispensatores mysteriorum Dei constituere.
(Supp., q. 38, a 1.)
II.
Solus Episcopus proprius licite confert sacramen­
tum Ordinis (Doctrina catholica).

513. Constat : a) Ex Tridenti no : « t nusquisque a proprio
Episcopo ordinetur... Si secus Hat. ordinans a collâtione
(1) / ad Cor., .xlii. 4 ; Journel, 753.
Coni. Artam.,"5 ; Joi rnel. 753.
(3) Hier. 75, c. 4, Journel, 1108.
(4) Ep. 146 ad Evang., Journel, 1357.
(G) Jugie, 1. 111. p. 428.

(5) Denzinger, 150 sq.

494

DE MINISTRO ORDINIS

-t ï

Ordinum per annum, et ordinal,us a susceptorum Ordinum
exsecutione, quamdiu proprio Ordinario videbitur expedire,
sit suspensus (Γ). »
H
b) Ex Codice : a L’nusquisque a proprio Episcopo ordinetur
aut cum legilimis ejusdem litteris dimissoriis.
Episcopus
proprius, jusi a causa non impeditus, per se ipse suos subditos
ordinet ; sed subditum orientalis ritus, sine apostolico induito,
licite ordinare non potest » (c. 955) (2).
Porro (piis sit Epis­
copus proprius, dicitur c. 956 sq.
At « nemini licet Ordinatum a H. Pontifice ad altiorem
Ordinem promovere, sine Sedis Apostolicæ facultate ».
(c. 952).
Assertio
: Simplex presbyter potest ex delegatione quos­
dam ordines conferre. ( Docl. catholica.)
514. Sic Codex paucis doctrinam tradit : « Sacrae Ordina­
tionis minister extraordinarius (ille est), qui, licet charactere
episcopali carcat, a jure vel a Sede Apostolico, per peculiare
indultum, potestatem acceperit aliquos Ordines conferendi. »
(C. 951).
Dicitur : aliquos Ordines. Nam : a) Paires diserte praedicant
presbyteratum nonnisi ab Episcopo conferri posse et inde
demonstrant Episcopos superiores esse presbyteris ; idem
tenent theologi omnes (3).
b) A fortiori negandum est
Episcopatum a simplici presbytero unquam conferri posse,
c) Sacerdos non potest esse minister extraordinarius diaco­
natus. llæc est sententia saltem communis et certa.

Objicitur : 1° Presbyteris quandoque data est facultas ordi­
nandi alios presbyteros, siquidem chorepiscopi, qui simplices
erant presbyteri, ordinarunt sacerdotes.
R. — Concilium Antiochenum (4) testatur plures chorepisco­
pos fuisse charactere episcopali insignitos.
2° Innocentius VIII (a. 1489) dedit Abbatibus Cisterciensibus
privilegium conferendi diaconatum suis subditis. — Bonifacius IX (a. 1400) Abbati Sanctæ Osithæ in Anglia, ejusque
successoribus, concessit ut omnibus et singulis canonicis præ
(1) Sess. ΧΧΙΠ, c. 8, de reform. — (2) De domicilio, c. 90, 92 sq.
(3) Citatur quidem Aureolus, qui in 4, dist. 25, a. 1, ait : « Minister
sacramenti Ordinis est Episcopus, licet ex dispensatione possit esse sacer­
dos. At non dicit sacerdotem posse esse ministrum omnium Ordinum,
etiam presbyteratus.
(4 ) A. 341, can. 10 ; Kirch, 443.
■

J

DE MINISTBO OBDIXIS

495

sentibus et futuris professis ejusdem Monasterii omnes minores
necnon subdiaconalus, diaconatus et presbyteratus Ordines, sta­
tutis a jure temporibus libere et licite valeant · (1).
R. — a) Non certo constat de concessione Innocentai \ Ili 2).
b) Reclamante Episcopo Londoniens! eo quod litteræ el
indulta hujusmodi (Bonifacii IX) in gravem ipsius Episcopi et
jurisdictionis sute ordinariae ac Ecclesiæ Londoniensis læsionern
vergeret >. Bonifacius (6 Febr. 103) datum privilegium revocavit
et declaravit illud esse nullius valor is vel momenti (3).
In his autem nil habetur contra doctrinam in Ecclesia recep­
tam. Bonifacius enim non concesserat simplici sacerdoti potes­
tatem conferendi diaconatum el presbyteratum, sed tantum
tribuerat religiosis Conventus Sanctæ Osithæ privilegium
exemptionis totalis ita ut in posterum illorum Ordinationes,
etiam sacerdotales, in proprio monasterio fieri possent, utique
positis ponendis, scilicet a ministro competente (Episcopo), sed
independenter a loci Ordinario. Id sal, liquet eo ipso quod
Episcopus l.ond. contra indultum pontificium reclamaverit,
quia ejus’applicat io vergeret in læsionern jurisdictionis sme
ordinarim » (4).

515. In thesi igitur sermo est lanium de subdiaconalu el
Ord in ibus minoribus.

Probatur : a) Gelasius (Ep. 9 ad Episc. Lucania* c. 6) de
presbyteris dicit : « Nec sibi meminerint ulla ratione concedi,
sine Summo Pontifice, subdiaconum aut acolythum jus habere
faciendi. » Ergo id possunt cum concessione Pontificis (5).
b) Idem eruitur e Codice (e. 951). qui : 1) alibi indicat
quinam ex jure hanc habeant potestatem conferendi primam
tonsuram et Ordines minores (c. 239. § l.n. 22 ; 957, § 2 :
964) ; 2) aperte docet hanc facultatem hodie in Ecclesia non
concedi nisi a S. Pontifice (6).
(1) Cf. Pesch, n. 667 sq. ; Archii-. Kal., Reg. Lat., 81, fol. 264.
(2) Cf. Gasparri, De sac. Ord., t. II, n. 798 ; Pie de Langogne, De bulla
Innocentiana, Rora», 1902 ; Tixeront, L'Ordre et les Ordinations, p. 192-195.
(3) Archio. Vat., Reg. Lat., 108, fol. 132.
(4) llæc solutio proponitur in <■ Estudios ecclesiasticos ·, Apr. 1925 ; in
Rei uc Thomiste », Mai-Juin 1926, p. 263 ; in « Ami du Clergé », 29 Jul. 1926.
p. 469, 1928, p. 370-373. Cf. Leo XIII, Breve « .Von mediocri », 30 Jul.
1902. Jam. a. 1341, Bened. XII damnavit Xrmonos dicentes datam esse
■ potestatem cuidam presbytero, ut posset ordinare in diaconos, quos
vellet de subjectis » ; Denzinger, 548.
(5) Cf. Wirceburg., n? 145 ; Pesch, n. 665.
(6) Cf. Trid., sess. .\xui, c. 10 de reform. ; Gregor. IX, Doer,, 1. Ill,
I. XL, c. 9 ; Suppi., <|. 38, a. 1, ad 3.

496

DE MINISTBO OHDINIS

Scholion : I. — De Ordinatione episcopali.
516. 1° « Consecratio episcopalis reservatur R. Pontifici, ita
ut nulli Episcopo liccal quemquam consecrare in Episcopum,
nisi prius constet de pontificio mandato.» [C. 953]. Cf. c.2370.
2° Tres requiruntur Episcopi. — Hic numerus praescribitur
in Pontificali Romano : in Euchologio Græcorum et aliis
ritualibus Orientalium (1), in Statutis Ecclesiæ antiquis (sæc. v),
in Cone. Nicæno I (a. 325), can. 4 (2). Concilium Arelalense
a. 314) optat ut, in Ordinat ione Episcopi, septem adsint Epi­
copi (3).
3° Tres non requiruntur ad valorem Ordinationis. — a) SS. Pon­
tifices non semel permiserunt ut Episcopus ab uno solo consecra­
retur. Ita S. Gregorius M. respondit S. Augustino, Anglorum
Episcopo, eum hac de re interroganti : « In Anglorum ecclesia,
in qua solus tu Episcopus inveniris, ordinare Episcopum non
aliter nisi sine Episcopis potes (4). » — b) Idem privilegium
concessit Greg. A'/// patriarcha1 Ethiopiæ : idem aliis Alex. 17/
et Innoc. X. — c) In Constitutionibus Apostolorum (c. 400)
legitur : < Episcopus a tribus vel duobus Episcopis ordinatur (5). »
Katio est quia unus Episcopus habet plenam potestatem Ordinis,
quæ ex aliorum præsentia nec augetur nec minuitur.
Quare Benedictus XIV declaravit 1res Episcopos non requiri
nisi ad liceilalem (6). Quam doct rinam confirmat Codex : Epi­
scopus consecrator debet alios duos Episcopos adhibere, qui sibi
in consecratione assistant, nisi hac super re a Sede Aposlolica
dispensatum fuerit » (c. 954).
,ί·

II. — De Ordinationibus factis ab Episcopis haereticis vel
schismaticis.
517. Has Ordinationes validas esse constat :
1° Ex praxi antiqua Ecclesiæ. —Sæc. m et iv, Rebaptizantes
et Donatistæ contenderunt sicut Baptismum ita Ordinem, ab
haereticis vel schismaticis collatum, esse invalidum. Ilis autem
restitit S. Stephaniis, Papa (7), et S. Augustinus (8), qui praxim
constantem el universalem Ecclesiæ confirmarunt. Hanc sen­
tentiam S. Augustini unanimiter lenen.l I heologi (Supp., q. 38,
a. 2).12345678
(1) Denzinger, Ritus Orient., 1. I, p. 142.
(2) Denzinger, 150, 305.
(3) Can. 20 ap. Mansi, Coll, concil., t. H, p. 473.
'Si
(4) L. XI, ep. 64.
(5) L. VIII, c. 27, n. 2 el 3, cf. Can. Apost., can. 1 ; JourneI, 1235, 1237.
(6) De synodo, I. XIII, c. 13, n. 4.
ΐί
(7) Denzinger, 46. Græci ipsi generatim validas habent Ordinationes
factas a ministris hæreticis vel schismaticis, quorum baptisma non iteratur.
Jugie, l. c., p. 428-440.
'3
(8) Cont. ep. Parmen., 1. II, c. 13, n. 28, cf. S. Hier., Dial. cont. Lucif.,
11 ; JourneI, 1617, 1360 ; cf. Saltet, /.es Reordinations, Gabalda, 1907,
cap. 1 et 3.
''Jj

DE SI BJECTO OK Dl N IS

497

2° Ex Ecclesiæ constitutionibus. — a) Nicaenum /, can. 8,
statuit ut hærctici « impositionem manus accipientes, sic in
clero maneant
1). Hanc praxim approbat Nicæn. II ‘a. 787
et Carlhag. (a. 397), can. 38, dicit : Non liceat lieri rebaptizationes et reordinaliones. » — b) Hæc est doctrina Pontificum,
nam, ait S. Anaslasius II : « virtus (sacramenti) nulla ministri
indignitate constringitur ■ (2). Hinc S. Gregorius M. ad Epi­
scopos Hiberni® scribit : Quicumque a perverso errore Nestorii
revertuntur,... absque ulla haesitatione, eos sanctitas vestra.
serualis eis propriis Ordinibus, in suo cœtu recipiat (3) .
3° Ex doctrina jam slalula. — Valor sacramenti non pendet
nec a fide nec a probitate ministri (vol. HI, n. 485 sq.). Atqui
potestas ordinandi confertur Episcopo per characterem omnino
indelebilem et inamissibilem. Ergo Episcopus haereticus vel
schismaticus valide Ordinat, dummodo adhibeat cetera necessi­
tate sacramenti necessaria. Hinc Leo XIII Ordinationes Angli­
cans, jamdiu ab Ecclesia catholica rejectas irritas prorsus,
omninoque nullas » declaravit, non propter hæresini Episco­
porum ordinantium, sed propter defectum formæ et intentio­
nis (4).
518. N. B. — a) Non negamus privatos quosdam doctores et
Episcopos, hac in re, errasse. Ita S. Cyprianus et alii Episcopi
africani ; ita Firmilianus el alii Episcopi Asia; : il a etiam alii
deinceps.
b) De Ordinalionibus a simoniacis factis, multum disputatum
est sæc. xi. At, hujus controversia1 occasione, Paschalis II
decrevit « ut Episcopi, qui sub isto schismate ordinati sunl.
omnes in suis honoribus permaneant, nisi sint invasores aul
criminosi » (5) .
c) Proferri nequit argumentum etiam probabile, quo ostenda­
tur S. Pontificem ullum aul ullum concilium œcumenicum
falsam doctrinam docuisse. Hinc quæstiones de reordinalionibus
ad historiam magis spectant quam ad theologiam (6).
AKT. Ii

De subjecto Ordinis
Asserlio : Sacram Ordinationem valide recipit solus et
omnis homo masculini sexus baptizatus. ( Theol. cerium.)
Probatur :
I.
Solus vir baptizatus (c. 968).
519. 1° Baptizatus.
Baptismus enim est janua cetero(1) Denzinger, 55. — (2) Denzinger, 169.
(3) Ep. 6 Denzinger, 249 ; cf. S. Leo I. M., ep. 12 et 18 : Wlrceburgenses,
n. 147 sq. -- (4) Denzinger, 1963. — (5) Mansi, I. XX, 1209.
(6) Cf. Saltet, op. cil., passim ; Tixeront, L'Ordre et les Ordinations,
cap. 5, p. 197-212 ; D’AIès, in Diet. Apol., art. Ordination.

498

DE SUBJECTO OBDI XIS

rum sacramentorum, et nemo potest esse Eeclesiæ minister,
antequam per Baptismum januam Eeclesiæ ingressus fuerit et
Eeclesiæ membrum factus (1).
2° Solus vir.
a) Constat ex Scriptura.
Qui Ordinem
recipiunt, debent ex officio prædicare in Ecclesia et fidelium
cœtui præesse. Atqui hæc prohibentur mulieribus : « Muhem
in ecclesiis taceant : non enim permittitur eis loqui, sed subditasesse... Turpe est enim mulieri loqui in Ecclesia. »« Mulier
in silentio discat... Docere autem mulieri non permitto
(I Cor., xiv, 34-35 ; f Tim., n, 11-12).
b) Constat ex praxi Eeclesiæ.
Tertullianus damnat mu­
lieres haereticas « quæ audeant docere, contendere, exorcis­
mos agere, curationes repromittere, forsitan et tinguere » (2).
« Non permittitur mulieri in ecclesia loqui, nec tinguere, nec
offerre, nec illius virilis muneris, nedum sacerdotalis officii
sortem sibi vindicare (3). »
S. Epiphanius : « Nunquam, ex'
quo mundus conditus est. sacerdotio est functa mulier.
Episcoporum ac presbyterorum successiones sunt in domo
Dei constitutae, nec inter illos tamen mulier ulla cooptata
legitur (4). »
fpsæ diaconissae aut presbyterissæ nunquam Ordinem rece­
perunt aut munus sacerdotale exercuerunt. Hinc S. Epipha­
nius : « Diaconissarum in Ecclesia ordo... non ad sacerdotii
functionem aut ullam ejusmodi administrationem institutus
est. sed ut mulieribus sexus honestati consulatur,J sive ut
Baptismi tempore adsit, sive ut inspiciat si quid passa sit aut
molest.iæ pertulerit, sive ut. cum nudandum est mulieris
corpus, interveniat, ne virorum qui sacris operantur aspectui
sit exposita (5). »
II.
Omnis homo masculini sexus, etiam infans.
520. 1° Etiam infans.
Benedictus XIV, de Episcopo qui
sacros Ordines infanti contulit, ait : « Concordi theologorum
et canonist arum suffragio definitum est. validam sed illicitam
censeri hanc Ordinationem (6). » Halio est quia sacramenta.
(1) Manuale, vol. 1, n. 518 ; Supp., q. 35, a. 3.
(2) De præscrip. hær., c. Ή ; Journel, 300.
(3) De Virg. veland., 9.
- (4) Hær., 79, n. 2.
(5) Hær. 79, c. 3 ; cf. Const. Aposl., I. Ill, c. IG, ii. 1 ; I. VIII, c. 28. n 6 :
Journel, 11 12, 1231, 1236; Supp., q. 39, a. I.
'7^1
(6) Instructio « Inter sollicitas », 4 Maii 1745.
j WR

DE SI B.IECTD 0RD1MS

W9

characterem imprimentia, « conferunt non actum sed potes­
tatem ad actum; potestas autem praecedit actum ; ergo, licet
infantes non possint habere actum ordinis, possunt tamen
habere potestatem seu characterem, sicut habent potentiam
ratiocinandi, licet ejus actus non exerceant » (1).
At infans
ordinatus ad nullam obligationem adstringitur, donec, plene
sui compos et puber, imo natu major, suam Ordinationem
ratam habuerit.
2" Adultus.
Dummodo habeat intentionem saltem habi­
tualem expressam recipiendi Ordines. Hinc Codex : « Xefas
est quemquam, quovis modo, ob quamlibet rationem, ad
statum clericalem cogere, vel canonice idoneum ab eodem
avertere » (c. 971). «Clericus qui, metu gravi coactus, Ordinem
sacrum recepit, ad statum laicaleni. legitime probata coactione et ratihabitionis defectu, sententia judicis redigatur,
sine ullis coelibatus ac horarum canonicarum obligationibus »
(c. 214).
De requisitis ad consecrationem episcopalem.
cf. c. 331 sq. «
521. Scholion I. — a) Valide in presbyteros ordinari possunt,
(pii prius inferiores Ordines non susceperunt, quia inferior
potestas comprehenditur in superiori virtute, sicut sensus in
intellectu » (2). — b) Valide fieri potest : 1) diaconus qui non
sil subdiaconus (3), 2) presbyter, (pii non sit diaconus ; nam
diaconatus est tantum gradus præparalorius ad presbyteratum,
nec ex se ullam confert potestatem necessariam ad valorem
alicujus actus (4). —c) E contra communiter docetur aliquem
invalide consecrari Episcopum, qui non sil presbyter. Ratio
est : 1) juxta alios, quia Episcopatus extendit characterem
presbyteralem, ac proinde illuni supponit in candidato jam
exsistentem ; 2) juxta alios, quia est ad presbyteratum sicut
perficiens ad perfectibile ; perfici autem nequit quod non
exsistit ; 3) id confirmatur ex ipso ritu Consecrationis episco­
palis, (pialis de facto nunc habetur in Hcclesia Dei : consecrator
enim sic rogat. Deum : « Comple, in sacerdote luo, ministerii tui
summitatem » ; atqui hæc verba supponunt sacerdotium jam
susceptum, cujus in Episcopatu confertur complement uni. Ergo
At libere disputatur num excogitari non possit una eademque
Ordinatione dari presbyteratum et. Episcopatum, nec ulla, ut
videtur, apparet a priori ratio negandi possibilitatem Ordina­
tionis hujusmodi. Imo, ait Benedictus XIV (5), nemo prohibeat
(1)
(2)
(3)
(5)

Billuart, De Ord., diss. 3, a. 3, prob. 3".
Supp., q, 35, a. 5 ; cf. Decr., 1. V, tit. XXIX.
Ita Alex. II, Gratian., P. i, dist. 52.
(4) Pesch, n. 647.
Ep. « In Postremo », 20 ocl. 1756, n. 47 ; supra, n. 499.

500

DE SUBJECTO ORDINIS

disceptare... an. vetustioribus temporibus, a diaconatu factus sit
transitus ad Episcopatum, Ordine presby ferait non antea
suscepto». At, in pratri, si facta fuisset Iniis Ordinal io episcopalis,
absolute praemittenda esset Ordinatio pre byteralis, ac deinde
repetenda Consecratio episcopalis sub conditione (I).
522. Scholion II. — De requisitis ad licitam Ordinis recep­
tionem.
1° Requiritur status gratiæ, siquidem Ordo est sacramentum
vivorum ; obligatio tamen non videtur grauis pro Ordinibus
qui dubie sunt sacramenta.
2° Codex juris canonici : a) Céteras conditiones in genere
describit can. 968 : « Sacram Ordinationem licite recipit, qui ad
normam sacrorum canonum debitis qualitatibus, judicio proprii
Ordinarii, praeditus sil, neque ulla detineatur irregularitate
above impedimento». — b) In specie præcipue requisita enume­
rat can. 974 : « I t quis licite ordinari possit, requiruntur : 1) re­
cepta sacra Confirmai io ; 2) mores Ordini recipiendo con­
gruentes ; 3) ælas canonica : 4) debita scientia ; 5) Ordinum
inferiorum susceptio : G) interstitiorum observatio ; 7) titulus
canonicus, si agatur de Ordinibus majoribus (2). » — c) De
singulis autem necessariis agit in can. 969-1011 ; 1352 sq.;
2372, 2374, etc.
523. « Maximam in hoc sacramento cautionem adhibendam
esse ita colligitur, quod cetera gratiam ad illorum sanctificatio­
nem et usum tribuunt, a quibus percipiuntur ; at vero qui sacris
init iantur, ob eam rem ccelestis gratiæ participes fiunt, ut eorum
ministerio, Ecclesiæ atque adeo omnium hominum saluti consu­
latur (3). »
;ja
Hinc Ecclesia : a) Monet sacerdotes, præsertim parochos
(can. 1353), « ul pueros, qui indicia præbeant ecclesiasticæ voca­
tionis, peculiaribus curis a sæculi contagiis arceant, ad pielalem
informent..., divinæqtie in eis vocationis germen foveant ». —
b) Ad juvenes ad sacras Ordinationes rite præparandos semi­
naria instituit ut, in eis, cura sacerdotum « non doctrina tantum
sed etiam virtutibus ac prudentia præstanlium » il), alumni,
cum gratia Dei adlaborantes, intellectuales el morales qualitates
assequantur, ex quibus « merito conjicere liceat (eos) aliquando
dignos futuros esse presbyteros > (5). — c) Ante Ordinat iones,
a toto populo fideli postulat, ut « ejusmodi sacrarum rerum
ministros, piis el sanctis precationibus a Deo impetret, qui ad
tanti ministerii potestatem recte, el. cum Ecclesiæ utilitate, geren­
dam aptiores esse videantur » (61.
1) Cf. Bellarminus, De Ordine, <■. 5 : Morimus, De sacr. Ord., p. 3, exerc.
11, c. 2 : Martène, De ani. Ecc. rit.. I. I. c. 8, a. 3 ; Many, Præl. de sacr. Ord.,
p. 16 sq. ; Gasparri, t. I, n. 23-26, etc.
.
(2) Cf. Supp., q. 36 ; Cat. R., p. n, c. 7, n. 53 sq.
(3) Cat. R., n. 53. — (4) Can. 1360. — (5) Can. 973,
I
(6) Cat. R., η. 53, nota..

DE MATRIMONIO
Ratio tractatus (1).

524. Quemadmodum Ordo bonum socielalis supematurale
promovet, in quantum propagat Ministros qui eam regant et
gubernent ad vitam æternam, ita Matrimonium ad bonum
societatis naturalis, imo et spiritualis, maxime confert, sancti­
ficando unionem viri et mulieris, cx qua propagantur cives
utriusque societatis.
Hoc autem sacramentum, quod est septimum et ultimum,
id habet peculiare et proprium, quod jam ante Christum existebat. idem ac nunc, praeter vim sacramentalem. Nimirum,
Christus non simpliciter et c.r lolo Matrimonium instituit, sed
tantum ad dignitatem sacramenti evexit ipsum contractum
matrimonialem.
Ideo quia sacramentum Matrimonii nil aliud est quam
contractus matrimonialis inter baptizatos rite initus, pauca
præmittenda sunt de Matrimonio, ut est officium naturae.
Deinde de sacramento agemus : 1) de ejus existentia el essentia :
2) de proprietatibus ; 3) de subjecto et ministro : 4) de potestate
Ecclesiæ in M'alrimonium.
(I) S. Thomas, Suppi., q. 41 sq. ; Bellarminus (y 1621), Controversia·,
De sacramento Matrimonii ; Gonet, Clypeus thomisticus, t. V, tract, vm .
Billuart, Summa S. Thomx, t. X ; Wlrceburgenses, De Matrimonii sacra­
mento, n. 199-450 ; Thomas Sanchez, De S Matrimonii sacramento. Ge­
nua», 1602; Perrone, De Matrimonio christiano, Romæ, 1S62 ; Rosset,
De sacr. Matrimonii, Paris, 1896; Palmieri, De Matrimonio christiano.
Prati, 1897 ; Gasparri, Tract, canon, de Matrimonio, ed. 2, 2 vol., Paris,
1893 : Souben, Nouvelle théol. dogmat., vm, p. 97 sq. ; Card. Billot, De
sacr .1.11, ed. 6, lt< mæ, 1922; Pesch, Pradecl.. t. VU, n. 679 sq.. Compen­
dium, t. IV, n. 328 sq. ; Hurter, t. HI. n. 587 sq. ; Fourneret, Le mariage
chrétien, éd. 4, Paris, Beauchesne, 1925 ; Huarte, De Ord. et Matrimonio,
Romæ, 1913 ; Cappello, Tract, canon ico-moralis de sacramentis, vol. 3,
De Matrimonio, Taurinorum Augusta». 1923 ; Farrugia, De Matrimonio et
causis matrimonialibus. Taurinorum Augusta». 1924 ; Wernz-Vidal, Jus ma­
trimoniale, Romæ, 1925 ; V. Zubizarreta, t. 1\’, n. 673-737 ; in Diet, théol.,
art. Mariage ; A. de Smet, Tract, theologico canonicus de sponsalibus et
Matrimonio, Brugis, ed. 4, 1927 ; Jugle, Theol. dogm. Christianorum Orien­
talium, Paris, 1930, p. 441-473, in Diet, theol., art. Mariage, col. 2317-2335;
G. Pay en, De Matrimonio in I/isi mptus....'.} vol.. Zi-ka-wei, 192x, 1929.

502

DE MATHLMONIO IT EST OEEICIl M AATI'K.E

PIFENüTAXDA

De Matrimonio ut est officiu II naturæ
Notio Matrimonii.
525. 1° Quoad nomen.
Matrimonium (Matris munia) ita
appellatur, quia « prolem concipere, parere, educare (quoad
potiores partes) matris est » (1). Dicitur etiam conjugium
(cum jungere) quia est veluti unum et commune jugum quo vir
et mulier adstringuntur ad Matrimonii onera sustinenda.
Vocatur quoque nuptiae seu connubium (a nubendo id est
velando), quia olim mulieres velabantur, quando matrimo­
nium inibant (2).
2° Quoad rem.
Matrimonium potest considerari vel ut
est aclus constituens societatem conjugalem, vel ut est status
seu ipsa societas actu matrimoniali constituta.
A) Active sumptum. - Matrimonium est contrachis seu
foedus quo rir et mulier, juridice habiles, legitime sibi invicem
irrevocabiliter tradunt jus ad aclus necessarios ad generationem
et educationem prolis necnon ad vilæ communis consortium se
miiluo obligant.
1) Est contractus.
Est conventio (pio vir et mulier, matri­
monium ineuntes, se invicem libere obligant.
2) Quo rir el mulier.
ilis verbis designatur Matrimonii
■abjectum et quidem in singulari « viri et mulieris », ut exludatur polygamia.
3) Juridice habiles. - Foedus Iit inter personas omni impe­
dimento liberas et vere aptas ad talem contractum ineundum.
4) Legitime.
Id est juxta leges tum naturales tum podlivas. quibus regitur Matrimonium ; secus nedum bonum
commune conferret, illi potius obstaret.
5) Sibi invicem... prolis. — Quibus verbis indicatur finis
Matrimonii primarius. Dicitur invicem et irrevocabiliter ut
unitas simul et indissolubililas Matrimonii signi licentur.
6) Necnon... obligant. x— Finis secundarius Matrimonii est
mutuum conjugum obsequium et juvamen in iis quæ ad vitam
domesticam pertinent.
(1) Cat. Rom., P u, c. 8, n. 2.
(2) Supp., q. 44, a. 2 ; Gen., xxiv, 65,

DE MATRIMONIO IT EST OFFICIUM NATURÆ

503

B) Passive sumptum: Matrimonium definitura Magistro (1 ):
« Viri el mulieris conjunctio moralis i nier personas legitimas,
individuam vilse consuetudinem relinens », seu est vinculum
morale vel slabilis unio viri et mulieris legitime inita in ordine
ad generationem el educationem prolis atque ad communis
vita; consortium. Est nempe vinculum animorum, qui ita
deliberato et firmo voluntatum decreto Jj unguntur et coales­
cunt. ut « ex hac animorum coagmentatione, Deo sic staluente, sacrum el inviolabile vinculum exoriatur (2). >
Causæ Matrimonii,

526. Agitur de Matrimonio passive sumpto seu in jacio esse.
Essentia Matrimonii active sumpti seu in fieri evidenter con­
sistit in mutuo consensu exterius exprès o.
llæ causæ facile deducuntur ex ipsa Matrimonii definitione.
1° Causa efficiens.
Est legitimus contractas. per mutuum
utri usque conjugis consensum initus, quo vir et mulier se
invicem obligant in ordine ad generationem et educationem
prolis et ad vitæ communis consortium (3).
Hinc : 1) Decretum ad Armen os (4) : «Causa efficiens Matri­
monii regulariter est mutuus consensus per verba de præsenti
expressus ». Dicitur : regular Her. quia consensus dari potest
aliis signis æquivalentibus : 2) Cat. Horn, declarat (5) « con­
sensum ipsum Matrimonii causam effectricem esse, quod
Patres in Conc. Flor, docuerunt : etenim obligatio el nexus
oriri non potest nisi ex consensu et pactione. · Cf. Pius XI,
/. cil., p. 541.
2° Causa formalis.
Est vinculum morale et stabile ex
contractu resultans, quo vir et mulier reapse et perpetuo ad
invicem obligantur modo jam dicto. IToc ideo vinculum
primario consistit in mutuo corporum dominio (6). juxta illud
Apostoli (I Cor., vn, 4) : « Mulier sui corporis potestatem non
habet, sed vir ; similiter autem el vir sui corporis potestatem
non habet, sed mulier » ; consistit secundario in vilæ communis
consortio, ad educationem prolis necessario (7).
(1)
(2)
(3)
(6)
(7)

L. 4 Sent., dist. 27, η. 2.
Plus XI, Encyc/ Casti connubii, 31 dee. 1930; \. Λ. S., 1930, p. 542.
Supp., q. 43, a. 1. — (4) Denzlnger, 702. - (5) De Matr., n. 4.
Alii dicunt in /ure radicali ad copulam, quod est idem.
L. 3 cont. Gentes, c. J22.

5l)'i

DE MATRIMONIO DT EST OFFICIUM NATURÆ

If inc sequitur : a) Hoc vinculo existenle, ab aclu copula1
inter conjuges semper abesse malitiam fornicationis : hic enim
vir semper eril maritus hujus uxoris cl hæc mulier semper erit
uxor hujus viri (1).
b) Ad essentiam Matrimonii : 1) non requiri usum Matri­
monii ; Matrimonium enim certo existi t antequam aclu exercetur
sicut potentia essentialiter constituta invenitur, antequam actu
operetur ; 2) nec requiri jus expeditum ad copulam conjugalem,
quia istud jus est quid consequens ad Matrimonium : ideo enim
conjuges jus habent ad copulam, quia jam Matrimonio sunt
conjuncti ; ceterum, stante Matrimonio, jus istud ligari potest,
ut in iis qui, mutuo consensu, sive ad tempus sive in perpetuum,
se obligant ad servandam continentiam (2).
3° Causa materialis (subjectum).
Sunt vir el mulier,
juridice .habiles, ut diximus. « Piatio est quia Matrimonium
existit in commune bonum humanæ societatis, ad quod requi­
ritur ut non quilibel respect u cujuslibel possit conjugali unione
uniri » (3), sed tantum, personae de jure habiles.
4° Causa finalis (4).
a) Finis primarius et principalis est
procreatio et educatio prolis ad cultum Dei. « Matrimonium,
inquit S. Thomas, principaliter est institutum ad bonum prolis
non tantum generandae, quia hoc etiam sine matrimonio fieri
potest, sed etiam promovendae ad perfectum slalum, quia quae­
libet res intendit effectum suum naturaliter perducere ad
perfectum (5). » Atqui perfectio hominis, etiam inspecto
solius naturæ ordine, est tendere et tandem aliquando perve­
nire ad finem suum ullimum, (pii Deus est solus (6). Ergo.
b) Finis secundarius est mutuum conjugum juvamen et
concupiscenliæ remedium. - 1) Una enim e causis quibus vir
et mulier sibi invicem conjungi cupiunt est « hæc ipsa diversi
sexus natura* instinctu expetita societas, mutui auxilii spe
conciliata, ut alter alterius ope adjutus vita) incommoda faci­
lius ferre, et senectutis imbecillitatem sustinere queat » (7).
2) Post primi parentis lapsum et justitiæ originalis amis­
sionem. appetitus reclæ rationi repugnare coepit.
Unde « qui
sibi imbecillitatis suæ conscius est, nec carnis pugnam vult
ferre. Matrimonii remedio ad vitanda libidinis peccata utitur1
23
(1)
(2)
(3)
(5)
(7)

Suppi., q. 44, a. 1.
Supp., q. 42, a. 4.
Billot, th. xxxiv, p. 342. — (4) Cod., can. 1013.
ή
Supp., q. lix, a. 2.
(6) Manuale, t. I, n. 38 ; cf. Cappello, n. S.
Cat. Boni., p. 2, n. 15.
'Aw|

DE MATRIMONIO UT EST OFFICIUM NATURAE

505

de quo ita Apostolus scribit : Propter fornicationem unus­
quisque suam uxorem habeat, et unaquaeque suum virum
habeat. Ac paulo post, cum docuisset interdum orationis
causa a Matrimonii debito abstinendum esse, subjecit : Et
iterum revertimini in idipsum, ne tentet vos Satanas propter
incontinentiam vestram » (1).

Assertio : Matrimonium est de jure naturæ et usus Matri­
monii est licitus et honestus.

I. — Est de jure naturæ.
527. 1° Argumentum ex fine primario Matrimonii. — Deus
est finis ultimus tum hominis tum cujuslibel societatis humanæ.
Hinc ipsa societas conjugalis, quæ ex natura proximum finem
habet speciei humanæ conservationem, ultimo Deum habet ul
finem. Hinc S. Thomas : « Non intendit natura solum genera­
tionem prolis, sed etiam traductionem et promotionem usque
ad perfectum statum hominis, in quantum est homo, qui est
virtutis status ». scilicet usque ad debitam ejus educationem
intellectualem et moralem in ordine ad Deum. Atqui ad hujus­
modi bonum prolis procurandum necessario requiritur ut
parentes vinculo morali el stabili inter se devinciantur. In hoc
autem vinculo consistit Matrimonium. Ergo Matrimonium est
de jure naturæ.
9
Probalur minor : « Tria a parentibus, inquit S. Thomas (2),
habemus, scilicet esse, nutrimentum et disciplinam. » Atqui ad
hæc tria procuranda necessaria est unio stabilis viri et uxoris.
a) Ad esse prolis. — Pone enim unionem liberam, ut aiunt,
et ad nutum rescind i bilem, voluptas potius quam proles quæritur ; imo ipsa proles non raro impeditur tum propter promiscuitalem quæ difficile vitatur, tum propter voluntariam sterilitatem.
b) Ad nutrimentum corporis. — 1 ) Femina enim non solum,
ultimis mensibus prægnationis, tempore partus et lactationis,
omnino indiget concursu maris ad suis ot prolis necessitatibus
providendum, sed etiam postea, per longum spatium temporis,
cum necessitas humanæ vitæ inulta requirat, quæ per unum
parari non possunt. 2) Ceterum « quæcumque animalia sunt,
in quibus femina non sufficit ad educationem prolis, mas et
(1) Cat. Rom., ibid.
(2) Coni. Gentes, 1. Ill, c. 122.

506

HE MATRIMOMU IT ES'I (HTICIIM ΧΑΊΙ’Β.Ε

femina simul post coitum commanent, quousque necessarium
est ad prolis educationem et instructionem : sicut patet in
quibusdam avibus, quarum pulli non sta tini postquam nati sunt
possunt cibum sibi quærere ». Hac de causa et a fortiori vir
el uxor commanere debent ad vitam prolis physicam procuran­
dam.
c) Ad disciplinam seu ad educationem intellectualem et mora­
lem. — Hæc enim (‘ducatio longum tempus requirit et magnam
prudentiam tum in instruendo tum in reprimendo ; « ad hoc
autem mulier non suflicit, sed magis in hoc requiritur opus
maris, in quo esi ratio perfectior ad instruendum el virtus potenlior ad castigandum... I nde naturale est homini, quod non ad
modicum tempus, sed diuturnam societatem habeat vir ad deter­
minatam mulierem ». Hanc autem societal em Matrimonium
vocamus. Est igitur Matrimonium homini naturale.

*

2° Argumentum alterum desumi polesl ex fine secundario
Matrimonii. - Nisi enim vir et mulier vinculo stabili ad invi­
cem uniantur, nec juvamen nec solatium reapse sibi mutuo
afferunt sed nec sedatur utriusque concupiscentia, quæ potius
ex mutabilitate Matrimonii valde augetur ex spe novas uniones
habendi novasque voluptates experiendi (1).

II. — Usus Matrimonii est licitus et honestus.
528. Contra Cnosticos, Marcionilas, Manichaeos, Priscillianistas, Waldenses et Albigenses, qui aut quaevis conjugia repro­
bant aut saltem secundas nuptias, Ecclesia definivit conjugia
humana non esse exeerabilia sed posse legitime contrahi etiam
plura successive et conjugatos posse salvari (2).
a) Constat ex Scriplura. — Deus illicitum nec velle nec appro­
bare nec praecipere potest. Atqui : 1) Deus voluit Matrimonii
usum : Ipse enim, creando hominem ab initio,
masculum
el feminam creavit eos » et illis benedicens ait (3) : ■· Crescite
el multiplicamini. ‘ - 1) Chrislus Matrimonium approbavit, tum
factis : assistendo nuptiis in Cana Galilææ (4) ; tum verbis,
divinam dicendo hanc doctrinam : « dimittet homo patrem et
matrem, et adhærebit uxori suæ et erunt duo in carne una.
Itaque jam non sunt duo, sed una caro. Quod ergo Deus con­
junxit, homo non separet » (oj. — 3) S. Paulus Matrimonium
laudat (6) et ipsius usum coujugibus praecipit {7). Ergo.
(1)
(3)
(6)
(7)

Supp., q. 41, a. I.
Gen., i, 27, 28. —
1 Cor., vu, 27, 28
I Cor., vu, 2-5 ; 1

— (2) Denzinger, 36, 241, 424, 430.
(4) Joan., n,1 sq. — (5) Mat th., xix, 4-6.
; Hebr., xin, 4.
Tim., v, 14 ; 1 Tini., u, 15.

9

HE MATRIMONIO IT EST OFFICIUM XATI’RÆ

507

b) Constat ex ralione. — Matrimonium est de jure naluræ
ac proinde omnino licitum. Ceterum varia bona solent assignari
quæ compensant onera Matrimonii (1), et quasi causant in ipso
honestatem, quæ ei secundum se competit :
1) Bonum prolis, id est generatio et educatio prolis : Hic finis
lam sublimis est, ut, si ob eum Matrimonium ineatur, inter
opera maxime meritoria censendum sit. : sed simul lam difficilis.
ut, nisi aliæ rationes simul impellerent homines, pauci tantum
homines Matrimonium inituri essent (2). » ’
2) Bonum fidelitatis, qua conjuges fidem sibi promissam
servant, non solum jus exclu sinum in corpora sibi tradendo, sed
in omnibus vi tie necessitatibus sibi auxilium præstando.
3) Bemedium concupiscentiae, <■ quia dum concupiscenti»
satisfit in actu conjugali, ad alias corruptelas non ita incitai.
Propter quod dicit Apostolus (1 Cor., vu, 9) : Melius est nubere
quam uri. Quamvis enim opera concupiscentiae congrua secun­
dum se nata sint concupiscentiam augere, tamen secundum
quod ratione ordinantur, ipsam reprimunt, quia ex similibus
actibus similes relinquuntur dispositiones et habitus (3).
In Matrimonio Christianorum, praeter illa bona naturalia,
adest bonum sacramenti, quo vir et mulier gratiam accipiunt
ad digne officia sui status adimplenda.
Hæc egregie jam exponit S. Augustinus (4) ; hæc nuperrime
et ex officio universam Ecclesiam docuit Pius XI 5).
Supp., q. 49, a. 1, ad 2. — (2) Pesch, n. 689.
(.'{) Supp., q. 42, a. 3, ad 4.
(4) De bono cOpjug., c. 24, n. 32; D · Gn. ad li .. ’.
(5) 1 ncyc. Casti cnnniibîi, J. I. X., 1930 p. 543-556.

(1)

i\

c. 7, n. 12.

508

DE EXISTENTIA MATRIMONII

CAPUT I
DE EXISTENTIA ET ESSENT I A SACRAMENTI
MATRIMONII

ART. I

De existentia sacra II enti Matrimonii
Errores.
529. a) Multi veteres hæretici Matrimonium habent ut invenlum diaboli. ■—b) Protestantes, Ritualistis exceptis, illud licitum
esse concedunt, at non esse sacramentum (1), et contendunt
inter sacramenta ante Gregorium Magnum non agnitum esse (2).
— c) Modernistæ cum Liberalibus aiunt : « Matrimonium non
potuit evadere sacramentum novæ legis nisi serius in Ecclesia :
siquidem, ut matrimonium pro sacramento haberetur, necesse
erat, ut praecederet plena doctrina? de gratia et sacramentis
theologica explicatio (3) ». — d) « Divinum hoc institutum,
nostra potissimum ætate, spretum sæpe ac passim abjectum
conspicimus... [Multi enim] Matrimonium non ab Auctore
naturæ institutum neque a Christo Domino in veri sacramenti
dignitatem evectum, sed ab hominibus inventum vocitant (4).··
Doctrina catholica.
530. Doctrina jam decreta in Concilio Veronensi (a. 1184)
contra Albigenses, in Cone. Lugdunensi II (a. 1274), in Cone.
Florentino (a. 1439), sic delinitur a Cone. Tridenlino : « Si quis
dixerit, Matrimonium non esse vere, el proprie unum ex septem
legis evangelicæ sacramentis a Christo Domino institutum, sed
ab hominibus in Ecclesia inventum, neque gratiam conferre,
a. s. (5). »

Assertio : Matrimonium est vere et proprie Legis evangelicæ
sacramentum (De /ide).
p
Probatur thesis :
I. — Ex scriptura saltem innuitur.
531. S. Paulus ad Ephesio scribit (6) : « Mulieres viris suis
subdita? sint, sicut Domino, quoniam vir caput est mulieris,
(1) Lutherus, De captiv. babyl,, c. de Afatrimonio ; Calvinus, Instit.,
I. IV, c. 19, n. 34. — (2) Cf. Bellarmln., De Mate., 1. I, c. 1.
(3) Ex Decr. « Lamentabili », prop. 51 damn. ; Denzinger, 2051.
(4) Pius XI, /. cit., p. 556-558. - (5) Sess. xxiv, can. 1 ; Denzinger, 971.
(6) Eph., v, 22-23.

DÊ EXISTENTIA MATRIMONII

509

sicut Christus caput est Ecclesiæ : ipse salvator corporis ejus.
Sed sicut Ecclesia subjecta est. Christo, ita et mulieres viris
suis in omnibus. \ iri. diligite uxores vestras, sicut et Christus
dilexil Ecclesiam, et seipsum tradidit pro ea. ul illam sanctifi­
caret, mundans lavacro aqua· in verbo vita·, ut exhiberet
ipse sibi gloriosam Ecclesiam, non habentem maculam aut
rugam, aut aliquid hujusmodi, sed ut sit sancta et immaculata.
lia et viri debent diligere uxores suas, ut corpora sua. Qui
uxorem suam diligit, seipsum diligit. .Nemo enim unquam
carnem suam odio habuit, sed nutrii el fovel eam. sicut et
Christus Ecclesiam : quia membra sumus corporis ejus, de
carne ejus el de ossibus ejus. Propter hoc relinquet homo
patrem et matrem suam, et adhærebit uxori suæ ; et erunt
duo in carne una. Sacramentum hoc magnum est : ego autem
dico in Christo et in Ecclesiæ. »
Unde sic : Sacramentum est signum sacrum a Christo per­
manentor institutum, gratiæ productivum. Atqui S. Paulus
docet Matrimonium esse signum sacrum... etc. Ergo.
Probatur minor : a) Matrimonium est signum sacrum.
Significat enim unionem Christi cum Ecclesia. Etenim Matri­
monium, nimirum quod « homo relinquet patrem et matrem
et adhærebit uxori suæ et erunt dup in carne una », est sacra­
mentum seu mysterium magnum, res nempe occulta et rationi
humanæ impervia, quia repræsenlal et significat conjunctio­
nem Christi cum Ecclesia ; in Graeco enim legitur : είς χριστσν
και είς την Εκκλησίαν, quibus verbis indicatur Christum et
Ecclesiam esse terminum illius mysterii. Ideo ipsa unio mari­
talis inter Christianos, quos exclusive alloquitur Apostolus,
est signum rei sacræ seu signum sacrum.
b) Matrimonium est signum a Christo permanenter institu­
tum.
1) Matrimonium enim hanc significationem non habet
ex natura sua, sum sit ex se quaedam unio naturalis. Ergo
illam habet ex institutione divina, uti ex locis parallelis satis
apparet : verba enim : « propter hoc relinquet homo... in
carne una » ab Adamo jam dicta (Gen.. n, 24) a Deo esse dicta
declarat Christus (Matth., xix, 1-6). 2) Matrimonio autem
permanenter inditam esse hanc significationem patet ex eo
quod Matrimonium ex natura perpetuum esse debeat.
c) Matrimonium gratiam significat.
1) Matrimonium
unionem significat Christi et Ecclesiæ. Atqui hæc unio per

510

DE EXISTENTIA MATKlMDNll

gratiam sanctificantem perficitur, juxta illud Apostoli : «Chris­
tus dilexit Ecclesiam et seipsum tradidit pro ea. ut illam
sanctificaret mundans lavacro aquæ in verbo vita».... ut sit
sancta et immaculata. » Ergo Matrimonium gratiam sanctifi­
cantem significat. 2) Quinimo conjuges debent se mutuo dili­
gere sicut Christus et Ecclesia se diligunt, ergo armore supernalurali et permanenti, nam talis est mutua dilectio ('.hristi
et Ecclesia* : « Nutrit et fovet... (’.hristus Ecclesiam, quia
membra sumus corporis ejus, de carne ejus et de ossibus
ejus. » Ergo ipsa conjugum officia et ipsa eorum unio signifi­
cant eam gratiam qua membra Ecclesiæ. eo ipso quod sunt
membra Ecclesiæ, sanctificantur. Ergo, rursus. Christiani,
Matrimonium ineuntes, eo ipso ponunt signum gratia· qua
ipsi uniuntur Christo.
*3
Quocirca Matrimonium est signum gratiæ non qualiscumque sed jam præsenlis el ipsos conjuges sanctificanlis.
Merito igitur Tridenlinum declarat (1) : « Gratiam, qua·
naturalem illum amorem perficeret, et indissolubilem unitatem
confirmaret conjugesque sanctificarel, ipse (‘.hristus venerabilium
sacramentorum institutor atque perfector sua nobis passione
promeruit. Quod Paulus Apostolus innuit, dicens : Viri, diligite
uxores vestras, sicut (.hristus dilexit Ecclesiam et seipsum
tradidit pro ea, mox subjungens : Sacramentum hoc magnum
est, ego autem dico in Christo et in Ecclesia. »
qj
Hinc Leo XIII hanc textus S. Pauli interpretationem sanciens :
« Huc accedit, quod ob hanc, causam Matrimonium est sacra­
mentum, quia est sacrum signum et efficiens gratiam et imaginem
referens mysticarum nuptiarum (‘.hristi cum Ecclesia. Istarum
autem forma ac figura illo ipso exprimitur sunimæ conjunctionis
vinculo, (pio vir et mulier inter se colligant ur, quodque nil aliud
est, nisi ipsum Matrimonium. 1 taqueapparet omne inter Chris­
tianos justum conjugium in se et per se esse sacramentum (2). ·
Hinc Pius XI : « (‘.hristus ipsum conjugalem inter fideles
validum consensum signum gratiæ constituit... [Ideo qui]
sincero animo fideles talem consensum præstant, aperiunt sibi
sacramenlalis gratiæ thesaurum, ex quo supernaturales vires
hauriant ad officia el munera sua, fideliter sancte, perseve­
ranter ad mortem usque adimplenda... [Sicque] tanto sacra­
mento roborati et sancti ficati et quasi consecrati [sunt, ut] qui
semel Matrimonii vinculo juncti fuerint, ejus sacraine.niali
adjutorio ac ligamine privari nunquam possint (3). »
(1) Sess. xxiv ; Denzinger, 969 ; cf. Godefroy, in Dici, théol., art. Mariage,
cf. 2070.
(2) Encyc. Arcanum divin, sapient.; Denzinger, 1854.
(3) Encyc. cit., A.A.S., 1930, p. 554-555.

I>E EXISTENTIA MATRIMONII

IL -

511

Probatur ex Traditione.

532. Concedunt adversarii jam a sire. XI! Matrimonium
haberi in Ecclesia ut verum sacramentum. Ergo sufficit uf
constituatur argumentum Ium ex Patrum testimoniis tum e.r
consensu Ecclesiarum ante saeculum xn.
1" Ex Patrum testimoniis.

Patres aul diserte prædicant Matrimonium esse sacramen­
tum, quia habet, ex institutione (’hristi. gratiam sibi adnexam
aut ejus indolem sacramentalem atquivalenter ostendunt tum
quia est rilus sacer sacerdotibus commissus, tum quia specialem
a Christo recepit, sanctificationem.
a) Matrimonium est res sacra solis sacerdotibus commissa
ac proinde nonnisi a Christo instituto. — Ita S. Ignatius l) :
• Decet vero ut sponsi et sponsæ de sententia Episcopi conju­
gium faciant, ut nuptiæ secundum Dominum sint, non secun­
dum cupiditatem ». — Tertullianus (2) : Unde sufficiamus ad
enarrandam felicitatem ejus Matrimonii, quod Ecclesia conci­
liat, et continuât oblatio, et obsignat benedictio, angeli renun­
tiant, Pater rato habet ? » — S. Ambrosius (3) docet ipsum
conjugium velamine sacerdotali et benedictione sanctificari ·. —
Siricius papa (4) : « Illa benedictio, quam nupturæ saceVdos
imponit, apud fideles cujusdam sacrilegii instar est. si ulla
transgressione violetur. »
b) Matrimonium speciali modo sanclificalum est a Christo
S. Ambrosius (5) dicit « sanet i ficatum esse a Christo conjugium,
divina voce dicente : Erunt ambo in carne una... [et Matrimo­
nium esso] multo praestantius divini operis mysterium quam
humanæ fragilitatis remedium ». —Insuper Christus ad nuptias
in Cana Galilææ venit
ut conjugalis castitas firmaretur el
ostenderetur sacramentum nuptiarum », « ut generationis hu­
manæ principium sanctificaret », « ut quas (nuptias) dudum
potestate constituit, tunc præsentiæ suae benedictione sanctifi­
caret ». Ita SS. Augustinus (6), Cyrillus Alex. (7), Maxim.
Taurinensis (8).
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)
(8)
c. 30,

Ep. ad Polycarp., 5, 2 ; Journel, 67.
Ad uxor., 1. II, c. 9 ; Journel, 320 ; cf. n. 319.
Ep. 19, c. 7 ; Journel, 1249.
Ep. 1 ad Himer. Tarrac., C. 4 ; apud Pesch, n. 703.
Ep. 42, c. 3 ; Journel, 1253.
In Joan., tract. 9, η. 2 ; Journel, 1812.
In Joan., 1. XX111, c. 1 ; Journel, 2108.
How. 23 ; Journel, 2218 ; cf. S. Epiphan.,
Iwr. Pan., hier. 51,
et S. J. Damascen., De fide orthod., 1. IV, c. 24 ; Journel, 1094 et 2374.

512

DE EXISTENTIA MATRIMONII

c) Gralia Matrimonio adnexa est. — Origenes (1) : « Iis inest
gratia, qui a Deo conjuncti sunl ».
S. Ambrosius(2) : Oui violai
legem Matrimonii, « ideo, quia in Deum peccat, sacramenti
coelestis amittit consortium ». — S. Innocentius I (3) : Sta­
tuimus, tide catholica suffragante, illud esse conjugium, quod
erat primitus gralia divina fundatum »; S. Augustinus 1 :
In nuptiis bona nuptialia diliguntur : proles, fidos, sacramen­
tum » ; unde « ita manci inter viventes quiddam conjugale,
quod nec separatio nec cum altero copulatio possi auferre
Ex his porro testimoniis prudenter inspectis, pr.escrtim ex
S. Augustini testimoniis clare apparet Matrimonium esse sacra­
mentum proprie dictum, habens in Christianis conjugatis effec­
tum permanentem ad modum characteris qui in Baptismo et
Ordine imprimitur.
2° Ex consensu ecclesiarum.
533. a) Constat argumento praescriptionis. — I listorice con­
stat (5) omnes ecclesias Orientales, etiam schismaticus aul
haereticas, unanimiter profiteri, cum Ecclesia Romana, Matri­
monium unum esse e septem Novae Legis sacramentis. Atqui
talis consensus in re dogmatica, quæ ad vitam quotidianam
maxime pertinet, explicari nequit nisi originem nisi habeat e
doc Irina a Christo per Apostolos ecclesiis tradita. Ergo Matrimo­
nium est vere el proprie sacramentum a Christo institutum (6).
b) Constat ex Lilurgiis. — In Sacramenlariis, Euchologiis el
Ritualibus antiquissimis sive Latinis sive Græcis describitur
modus celebrandi sacramentum Matrimonii, et inveniuntur
preces quæ aperte demonstrant fidem ecclesiarum in uerilalem
sacramentalem Matrimonii : Deus enim, qui legitima societate
conjuges connecta, rogatur ul nubentes sanctificet, « ut in jugali
consortio... sanctitate mutua copulentur », etc... Atqui testimo­
nium Liturgiæ maximi est momenti, cum Liturgia sit testis
publica et solemnis singularum ecclesiarum. Ergo (7).
c) Constat ex monumentis. — In eis ita depicta reperitur
nuptiarum celebratio : vir et mulier stant., dextris junctis; in
medio habetur monogramma Christi, aut ipse Christus sponsos
conjungens et eis imponens coronas : imo quandoque Christus
sponsis, quos conjungit, gratiam impertii; ergo in ipso actu
(1) In Matth., tom. XIV, n. 16 ; Journel, 505.
(2) De Abraham, 1. I, c. 7, n. 59 ; Journel, 1322.
(3) Epist. 36 ad Probum; Journel, 2017.
(4) De nuptiis et concup., ]. I, c. 17, n. 19 ; Journel, 186'9.
(5) Denzinger, Hitus Orientalium, t. I, p. 150 sq. ; Perrone, Dc Malrim.,
t. 1, p. 1 sq. ; Jugie tamen paucos Graecos dissentientes indicat, t. III,
p. 15 sq. ; p. 447.
.'
(6) Cf. Manuale, t. 1, n. 412 ut 413, ubi argumentum evolvitur.
(7) Cf. Perrone, De Matrim . I. I, p. 12 ; Palmieri, th. 7, iv ; Martène,
De ant. Eccl. ritibus, I. I, c. 9 ; Duchesne, Ori". du culte chrétien, c. 14.

513

DE EXISTENTIA MATRIMONII

nuptiarum, ul manifestatur hac inscriptione : 0·:υ -/ip’.;
[gralia i ei] (1).
d) Constat cx consensu theologorum. — Nullus inveniri potest
theologus qui neget Matrimonium esse vere et proprie unum
N'ovæ I.cgis sacramentum (·. ) ; imo omnes id ut ab Ecclesia
semper creditum proponunt (3).
Quare Leo XIII declarat hanc doctrinam, quam aperte uni­
versa Ecclesia semper proposuit, esse ex /.postolis acceptam,
nempe « · hristum 1 ominum ad sacramenti dignitatem evexisse
matrimonium simulque effecisse ut conjuges... sanctitatem in
ipso conjugio adipiscerentur » (4). Idem habet Pius XI [n. 531].
III. — Suadetur ex ratione.

534. a) Vi Matrimonii, conjuges deputantur ad generationem
prolis ejusque bonam educationem necnon vinculo indissolubili
inter se conjunguntur. Atqui hæc sunt of.icia valde onerosa quæ
adimpleri nequeunt sine exercitio mullarum virtutum. Er o
decet ul conjuges ritu sacramenlali uniantur, ex quo habeant
gratias ad durum jugum portandum necessarias. — b) Insuper
Matrimonium maximi est momenti etiam pro lota socielale :
ab ipso enim pendet individuorum, familiæ et ipsius societatis
bonum non modo temporale sed etiam supernalurale et
æternum. Ergo etiam ex hac parte convenit ut Matrimonium
sil sacramentum.
535. Scholion. — 1° De tempore institutionis sacramenti
Matrimonii. — a) Matrimonium fuit certo institutum a Christo.
Est enim virum sacramentum ; atqui in præsenti salutis æconomia (n. 4C0) nemo, præter ( hristum, potuit facere ut contractus
matrimonialis esset signum efi cax gratiæ. Ergo. — b) De
tempore autem quo institutum est, disputatur inter auctores.
Alii dicunt illud fuisse, institutum in Cana Gahlææ, quando
Christus nuptias benedixit et sua præsentia et insigni miraculo
honestavit ; alii, quando ( hrislus Matrimonium revocavit
ad suam primam indissolubihlalem (Matth., xix) ; ii, post
risum choncm.
2° Matrimonium in V. L. non erat sacramentum proprie et
(1) Cf. Martigny, Dici, des Antiquités, voc. Mariage ; Perpétuité de la
Foi, ed. Aligne, l. 111, p. 965 ; Palmieri, toc. cü.
(2) Non io! i ur enim consensus iheoiogorum «) errore paucorum Canonistarum qui putabant Matrimonium non conferre gratiam ex opere operato ;
b] verbis ambiguis 1) Magistri Sententiarum qui dicit Matrimonium esse
« in remedium tantum » (Seni. 1. IV, dist. 3, n. 2), licet non negaverit illud
esse sacramentum, imo id expresse declaraverit (1. II, dist. 1), 2) Durandi
(in 4, dist. 26, q. 3, n. 5) qui solummodo non vult damnare ut « erroneam
vel contrariam determinationi Ecclesiæ » opinionem Canonistarum de qui­
bus modo. Cf. Wirceburg., n. 280 ; Pesch, n. 708-712 ; Huarte, n. 200-204.
(3) Cf. S. Thom., 3, q. 65, a. 1 ; Supp., q. 42, a. 1.
(4) Encyc. Arcanum divin. Sap., 10 Febr. 1880 ; Denz., 1853.

Tueol. IV.

11

514

DE ESSENTIA MATRIMONII

stride dictum, quia, quamvis unionem Chrsti et Ecclesiæ jam
aliqualiter signi! caret, eam non signi! cabat, neque efficaciter,
quia non erat signum practicum seu gratiæ eficax, neque
perfecte, quia unio Christi et Ecclesiæ est unius ad unam per­
petuo habendam, dum in V. T. permittebatur libellus repudii
et quædam polygamia (1).

ART. Il

De essentia sacra II enti Matrimonii
Dicemus : 1) in quonam consistat Matrimonium ; 2) quænam sint elementa ejus constitutiva, seu maleria et forma.
§ I.

— Sacramentum matrimonii est ipse contractus

Opiniones theologorum.
536. 1° Marcus Antonius de Dominis (2), Launoy (3), Josephislæ, Nuylz (4), professor Taurinensis aliique Regalistæ necnon
moderni Natur alistæ et nationalistic (5) contendunt Matrimo­
nium essentialiter consistere in solo contractu, cui sacramentum
supervenit ut quid mere accessorium ac proinde ab ipso plane
separabile. Hinc, aiunt, contractus matrimonialis est res mere
naturalis, pendens a sola auctoritate civili, ad quam ideo spectat
et impedimenta statuere et res matrimoniales judicare.
2° Quidam catholici, ut Melchior Canus (6), Sylvius (7),
Tournely (8) putant contractum esse materiam sacramenti,
formam vero esse benedictionem sacerdotalem. Hinc, si benedictio
omittitur, adest validus contractus matrimonialis sed sine
sacramento. Consequenter Ecclesia et Status possunt æqualilcr
Matrimonii leges et impedimenta constituere.
3" Pauci (9) cum Vasquez {10) docent quidem contractum esse
lolum et integrum sacramentum Matrimonii, sed contrahentes
posse sua intentione eflicere ut contractus naturalis existât
sine sacramento.
(1) Ita Billot, corol., p. 365 ; Pesch, n. 700, 726 ; Wlrceburg., n. 276.
(2) De liepubl. Eccl., 1. III et V, c. 2.
(3) De regia in Matrim. potestate, t. II, p. 2, C. 2.
(4) Ejus opera a Pio IX sunt damnata ; Denzinger, 1766, 1773 sq.
(5) Cf. Encyc. Arc. div. sup., p. 88 sq., Casti connubii, A. A. S., 1930,
p. 569. — (6) De locis theol., 1. VIII, C. 5.
(7) In supp., q. 42, a. 1, quæritur n.
(8) De Matr., q. 7 sq. Hæc est etiam sententia communissima inter
Græco-Russos, inde a sæculo xix. Jugie, t. Ill, p. 452-458.
(9) Wlrceburg., n. 300 ; Billuart, diss. 1, a. 5, petes 5°.
(10) De sacr. in genere, disp. 138, c. 5, n. 63-64.

t)E ESSENTIA MATRIMONII

515

4° Hodie theologi (1) communiter cum S. Thoma, tenent
ipsum contractum matrimonialem evectum esse a Christo ad
dignitatem sacramenti, ac proinde non dari posse inter Chris­
tianos validum contractum quin sit simul verum sacramentum.
Doctrina catholica.
537. Ultima sententia est nunc omnino certa et sola tenenda.
1° Pius IX : a) damnavit prop. seq. (2) : 1) « Matrimonii
sacramentum non est nisi quid contractui accessorium ab
coque separabile, ipsumque sacramentum in una lanium nup­
tiali benedictione situm est » ; 2) « Vi contractus mere civilis
potest inter Christianos constare veri nominis matrimonium,
falsumque est, aut contractum matrimonii inter Christianos
semper esse sacramentum, aut nullum esse contractum, si
sacramentum excludatur ».
b) Declaravil : « Nemo ex catholicis ignorat aut ignorare
potest, Matrimonium esse vere el proprie unum ex septem euan­
gelicae legis sacramentis a Christo Domino institutum, ac
propterea inter fideles Matrimonium dari non posse, quin uno
eodemque tempore sit sacramentum.. , ac proinde a conjugali
foedere sacramentum separari nunquam posse, et omnino
spectare ad Ecclesiæ potestatem ea omnia decernere, quæ ad
idem Matrimonium quovis modo possunt pertinere (3). »
2° Leo XIII : « Exploratum est in Matrimonio Christiano
contractum a sacramento non esse dissociabilem ; atque ideo
non posse contractum verum el legitimum consistere, quin sil eo
ipso sacramentum. Nam Christus Dominus dignitate sacra­
menti auxit Matrimonium ; Matrimonium autem est ipse
contractus, si modo sit factus jure... Itaque apparet, omne inter
Christianos justum conjugium in se ct per se esse sacramen­
tum (4). »
3° Codex juris canonici (3) : « § 1. Christus Dominus ad
sacramenti dignitatem evexit ipsum contractum matrimonia(1) S. Thom., Supp., q. 42, a. 1, ad 1 ; S, Bonav., in 4, dist. 26, a. 2,
q. 2 ; dist. 28, a. 1, q. 5 ; Scotus, in i, dist. 26, q. 1, conci. 3, et omnes recentipres. Cf. S. Bellarm., De Matr., c. 6 ; Jugle, t. III, p. 447-450, ostendit hanc
£ase doctrinam cbnimuniter receptam apud theologos græco-russos, usque
>4 initfain suculi χιΧ.
/2) Syllabus, prop, δ6 èt jâ ; Denzlnger, 1766 et 1773.
(3) Ex Allocut. «
vobiecum », 27 Sept. 1852 ; Denzlnger,
16AQ.
(<>
o. Arcanum divin. sapientiæ, 10 Feb. 1880 ; Denzlnger, 1854.
(3J..Ca^lôi2<

516

j

DE ESSENTIA MATRIMONII

1cm inter baptizatos.
§ 2. Quare inter baptizatos nequit
matrimonialis contractus validus consistera quin sit eo ips<v
sacramenluni.x Idem omnino et cade ii r. tione docet PiusXI(1)..

Assertio : Inter Christianos sacramentum Matrimonii est
ipse contractus matrimonialis ; proinde inter Christianos nullus
dari potest contractus matrimonialis, quin sit pariter sacra­
mentum ( Doctrina catholica).
538. In thesi agitur tantum de Matrimonio contracto ab
eis qui jam sunt baplizali. Postea dicemus de Matrimonio
eorum qui baptizantur post Matrimonium in infidelitate con­
tractum.
Probatur thesis :
Argumentum : Si constat ipsum contractum matrimonialem
a Christo ad dignitatem sacramenti elevatum esse, eo ipso
constat omne Matr monium Christianorum esse sacramentum.
ac ideo inter christianos neque contractum dari ubi non datur
sacramentum. Atqui Christus reapse ad dignitatem sacramenti
elevavit ipsum contractum matrimonialem. Ergo stat integra
thesis.
‘:-

Minor probatur :
1° Ex Serif lura. — Juxta S. Paulum. Matrimonium inter
Christiano' est sacramentum magnum, signum nempe sacrum
unionis Christi et Ecclesiæ, eo ipso quod « homo relinquit
patrem ct matrem suam et adhæret uxori suæ et sunt duo in
came una ». Atqui hoc reapse fit per ipsum contractum inter
eos legitime initum. Ergo eo ipso quod Christiani contrahunt,
eo ipso ponunt sacramentum ; ideo si positive nolunt conficere
sacramentum, nec faciunt contractum.
2° Ex Traditione. — « Nusquam enim vel leviter insinuant
Patres, sacramentum consistere in aliquo quod realiter dis­
tinguatur a Matrimonio prout in officium naturæ est. Sed
imo. expresse docent quod cum nuptiæ sint per omnes gentes
atque omnes hom nes tum in causa generandi., tum in
castitatis habent insuper in populo Dei ut consistant etiapi
in sanctitate sacramenti f-). »
’ *' ' ■ 5 -·
3° Lx documentis Ecclesiæ. —.a) Jam Innocentius III :
<

·

- * · -·ρ_.

• .'K
(1) Encyç. ciL·». A. A. S., 19'30, p. 5^4. — (2) Billot/ p. 371.

i

·· —

\ ·

DE ESSENTIA MATRIMONII

517

« Sufficit ad Matrimonium solus consensus illorum, de quorum
quarumque conjunctionibus agitur (1). »
b) Conc. Florent. : « Septimum est sacramentum Matri­
monii. quod est signum conjunctionis Christi et Ecclesiæ.
Causa efficiens Matrimonii regulariter est mutuus concensus
per verba de præsenti expressus (2). » Ergo conjuges, ipso suo
mutuo consensu, sacramentum Matrimonii efficiunt. Atqui nisi
contractus et sacramentum sint re unum el idem, hoc fieri
nequit. Ergo sacramentum Matrimonii est ipse con1raclas
elevatus ad dignitatem sacramenti.
c) Tridenlinum : 1) « Dubitandum non est clandestina
Matrimonia, libero contrahentium consensu facta, rata et
vera esse Matrimonia (3). » Hinc, priusquam Ecclesia statue­
rat impedimentum clandestin itatis, Matrimonia contracta sine
præsentia parochi, erant vera et rata ac proinde vera sacra­
menta : sic intelligitur hæc locutio : « Matrimonium ratum» (4) :
ceterum Ecclesia nunquam ratihabuit Matrimonium quod
non fuerit sacramentum. Atqui quod fit libero contrahentium
consensu est contractus matrimonialis. Ergo ipse contractus
Matrimonialis inter Christianos est ipsum Matrimonii sacra­
mentum. — 2) « Cum igitur Matrimonium in lege cvangelica
veteribus connubiis per Christum gratia præstet, merito inter
N. L·. sacramenta annumerandum, sancti Paires nostri, Con­
cilia et universalis Ecclesiæ Iradilio semper docuerunt (5). »
Unde Christus ipsum velus connubium nempe ipsum contrac­
tum naturalem gratia ditavit.
d) Huc maxime faciunt documenta modo allata ubi de doc­
trina catholica.
Ergo sacramentum Matrimonii inter Christianos ita essen­
tialiter connectitur cum contractu, ut eo ipso quod Matrimo­
nium contrahere intendant conjuges, eo ipso conficiunt sacra­
mentum, etiamsi nesciant eorum contractum esse sacramen­
tum (6).
Nec dicas : Sacramentum est signum gratiae ; atqui contractus
Matrimonialis est quid mere naturale; ergo neque gratiam signi­
ficat neque est sacramentum.123
(1)
(2)
(3)
(5)

Denzfnger, 404 ; cf. n. 400.
Decr. pro Armenis ; Denzinger, 702.
Sess. xxiv, De reform.', Matr., c. 1. — (4) Cf. Codex, can. 1015, § 1.
Sess. ïxiv J Denzinger, 970. — (6) Mantrdle, t. IÏI, n. 4&0 sq.

518

DE ESSENTIA MATRIMONII

R. — Concessa Maj., disl. min. : contractus Matrimonialis est
quid mere naturale, secundum se seu inter non baptizalos
sumptus, ante suam elevationem ad ordinem supernaturaleni,
cone. min.; inter Christianos, post institutionem divinam,
neg. min.
Ergo contractus naturalis, qui ex se non efficeret nisi naturale
conjugium, nunc, posita Dei institutione, et gratiam significat
et sacramentum facit.
M
Corollaria.
I. — Matrimonium in infidelitate prius contractum fit
sacramentum eo ipso quod conjuges baptizantur (Probabilius}.
539. 1° Opiniones. — a) Alii, ut Vasquez, Salmanticenses,
Bilhiart, contendunt hoc Matrimonium non posse fieri sacra­
mentum, etiamsi conjuges explicite renovent consensum post
susceptum Baptismum. Ratio est quia novus consensus nil
efficit, cum prior consensus, qui, ceterum, amplius non existit,
esse nequit materia sacramenti (1).
b) Alii tenent illud conjugium fieri sacramentum, sed tantum
si conjuges post Baptismum renovent consensum (2). Renova­
tione consensus, aiunt, fit novus contractus, quia Matrimonium
tunc fit plane indissolubile et perfecte repræsentat unionem
Christi cum Ecclesia.
c) Alii denique communius et probabilius docent tale Matri­
monium fieri sacramentum, eo ipso quod conjuges baptizan­
tur (3).

540. 2° Probatur thesis : A. Prius Matrimonium fit sacra­
mentum. — a) S. Paulus affirmat omne Matrimonium Christia­
norum esse sacramentum.
b) Romani Pontifices sine ulla distinctione affirmant « inter
fideles Matrimonium dari non posse quin uno eodemque tem­
pore sit sacramentum ». Atqui statim ac infideles conjuges
baptizantur, eo ipso datur Matrimonium inter fideles. Ergo hoc
Matrimonium eo ipso incipit esse sacramentum (4).
c) Denique suavitas divinae Providentiae postulat ut conjuges
ad fidem conversi non careant gratiis sacramenti Matrimonii, si
nihil impedit quin contractus in infidelitate initus transeat in
sacramentum. Atqui nil hoc impedit : etenim, cum causa
(1) Cf. Perrone, De Matr., t. II, sect. 1, c. 7 ; Vasquez, De Matr., disp. 2,
c. 10, n. 116 sq. Billuart, diss. 1, a. 5, petes 5° ; Salmant., c. 3, n. 82 ;
Hugon, p. 747.
(2) Capreolus, in 4, dist. 26, q. 1, a. 3, ad 5 ; Wirce.urg., n. 284, et alii.
(3) Sanchez, De Mair., 1. II, disp. 9, n. 5 ; Bellarmin., De Mair., 1. II,
c. 5 ; Billot, th. 38 ; Gaspard, t. I, η. 3Ό ; Rosset, t. I, η. 340 sq. ; Pesch,
η. 727 ; Cappello, η. 35; De Smet, op. cit., p. 152 sq. ; G. Payen,Z?e Mvtrim.,
vol. i, n. 37-45/ — (4) Cùd., jean. 1-012, § 2; '
‘
. . .. ·

DE ESSENTIA MATRIMONII

519

efficiens vinculi sacramentalis inter fideles sit ipse eorum con­
sensus in naturale Matrimonium, unica conditio deest contractui
infidelium ut sit sacramentum, character scilicet baptismatis in
contrahentibus. Superveniente igitur Baptismo, eo ipso vinculum
Matrimoniale elevatur ad suam plenam significationem supernaturalem et ad esse sacramenti (1).
B. Eo IPSO QUOD CONJUGES BAPTIZANTUR. — Scilicet ΠΟΠ
requiritur novus consensus. Etenim : a) Si renovatio consensus
necessaria esset, Ecclesia eam exigeret a conjugibus infidelibus
Baptismum suscipientibus. Atqui id nunquam fit. Ergo.
b) Præterea vinculum matrimoniale jam exislil et superve­
niente Baptismo non destruitur. Atqui hoc vinculum per con­
tractum efficitur. Ergo rursus effici nequit. Ergo non datur locus
novo contractui matrimoniali.
c) Insuper si hæc renovatio necessaria esset, ea omissa,
adesset inter baptizalos Matrimonium quod non esset sacramentum.
Atqui, conjuges infideles, cum Baptismum recipiunt, nedum
renovent consensum, sæpe nec de conjugio cogitant. Ergo.
Unde restat contractum Matrimonialem fieri sacramentum
eo ipso quod conjuges suscipiunt Baptismum.
2V. B. Sanchez, Payen, 1. c., et alii, ut plenius servent
ipsum contractum matrimonialem elevari ad dignitatem sacra­
menti, dicunt matrimonium infidelium statim transire in
sacramentum, in ipso actu Baplimi, quia eorum consensus,
virlualitcr perseverans et irrevocabiliter, fit, in ipsa Baptismi
susceptione, moraliler novus. Tunc enim perfectius repræsentat
unionem Christi cum Ecclesia et jam tendit, natura sua, in
vinculum magis indissolubile.
II. — Matrimonium in infidelitate contractum non fit sacra­
mentum si alter tantum conjugum baptizetur.
541. Hæc sententia ut probabilior defenditur (2).
Sane vinculum matrimoniale, resultans ex contractu seu ex
sacramento externo, est relatio æquiparantiæ inter conjuges,
relatio scilicet ejusdem rationis et ejusdem firmitatis. Proinde
vinculum istud non potest esse sacramcnlale ex una tantum
parte, nempe in fideli : secus obligatio fidelis ad alterum firmior
esset quam obligatio infidelis ad fidelem. « Si ergo unus est
absolute incapax vinculi sacramenlalis propter defectum Bap­
tismatis, alter, etsi baptizatus, non quidem absolute sed respectu
non baplizati, sacramenlalis nexus pariter incapax esse noscitur.
(1) Supp., q. 59, a. 2, ad 1 ; cf. Billot, p. 383-384.
(2) Eam docent Sanchez, De Matr., 1. II, disp. 8 ; Bannez, De Matr.,
disp. 8, q. 2, dub. 2, n. 39 ; Wirceburgenses, n. 288 ; Billot, th. 38, § 3 ;
Huarte, η. 241 ; De Smet, p. 153 sq. et mulli alii. Oppositam tenent Dom.
Sotus, in 4, dist. 2G, q. 2, a. 3 ; Perrone, De Matr., t. II, p. 306 sq. ; Palmieri,
Pesch (n. 728); Tournely, q. 2, a. 2; Rosset, t. I, n. 346 sq.; Lercher, n.539.

520

DE ESSENTIA MATRIMONII

Nullum igitur ibi est sacramentum, ubi nullus sacramentalis
effectus aut esse aut concipi potest (1). »
Ideo dicitur communiter quod Matrimonium non claudicat.
Nimirum si est verum in uno, verum est et in altero, si est
ratum (Matrimonium) in uno, est ratum pariter in altero et
vice versa. Consequenter et propter eamdem rationem, si, ex
Eeclesiæ dispensatione, fidelis cum infideli contrahit, Matri­
monium, nulla ex parte, est sacramentum (2).
Id tamen non impedit quin Ecclesia habeat potestatem in
hujusmodi Matrimonium, quia pars fidelis et directe et plane ei
subjicitur et pars infidelis indirecte ex eo quod Matrimonium
in indivisibili consistit. Cf. Payen, vel. i, n. 200-203.
III. — Matrimonium fidelium, etiam per procurationem
valide contractum, est sacramentum (Doctrina communis el
certa).
542. Datio est quia, inter baptizatos, Matrimonii sacramen­
tum nequit a contractu separari. Atqui contractus valide fieri
potest per procurationem, et per interpretem. Ergo talis contrac­
tus validus est sacramentum.
Minor constat ex Codice juris canonici, ubi enumerantur
conditiones ad validitatem et liceitatem hujusmodi Matrimonii
requisitæ (3). Inde patet Matrimonium inter absentes (4), per
litteras aut alia similia, valide contrahi non posse.
§ II. — Materia et Forma Matrimonii

Status quaestionis.
543. Sacramentum Matrimonii est ipse contractus Matrimo­
nialis ad dignitatem sacramenti elevatus. Ergo non est quærenda forma Matrimonii in benedictione sacerdotis, ut volebat
Melchior ( anus (5), sed et maleria et forma reperiri debent in
ipso contractu. Quomodo autem hæc adsint in contractu, diverso
modo explicatur.
a) Alii dicunt materiam esse ipsa contrahentium corpora seu
dominium in ea, formam autem esse consensum per verba vel
alia signa legitime expressum (6).
2
b) Alii tenent materiam esse consensum internum, formam vero
verba aut alia signa externa, quibus consensus exprimitur (7).
c) Sententia communior et in praxi tenenda docet verba seu
(1) Supp., q. 47, a. 4. Billot, p. 388.
(2) Vermeersch, n. 741 ; Cappello, n. 36. — (3) Can. 1089, 1090, 1091.
(4) Can. 1088, § 1. — (5) De toc. theol., 1. VIH, c. 5.
(6) Vasquez, De Mar., disp. 3, c. 5, n. 53 ; Paludanus, S. Alphonsus.
(7) Navarrus, Manuale Confess., cap. 22, η. 20. Juxta Catharlnum {Opusc,
de Mair., q. 1), materia est contractus naturalis, forma, verbum Dei con­
fractum sanctificans.

DE ESSENTIA MATRIMONII

521

signa quibus exprimitur consensus esse simul materiam el
formam sub diverso respectu : maleria sunt, quatenus expri­
munt mutuam traditionem potestatis in corpora ; forma, qua­
tenus exprimunt mutuam acceptationem ejusdem potestatis (1).

Assertio : Materia et forma sacramenti Matrimonii consistit
in ipsis verbis quibus consensus exprimitur (Doctrina communis
el certa).
1° Probatur directe :
544. a) Constat ex Eeclesiæ doclrina. — 1) Benedictus XIV
ait (2) : « Legitimus contractus maleria insimul el forma est
sacramenti Matrimonii, mutua nempe ac legitima corporum
traditio verbis ac nutibus interiorem animi assensum ex­
primentibus maleria, et mutua pariter ac legitima corporum
acceptatio, forma. »
2) Codex juris canonici idem declarat (3) : « Matrimonium
facit partium consensus inter personas jure habiles legitime
manifestatus ; qui nulla humana potestate suppleri valet. »
3) Hæc habet Pius XI : « Quanquam Matrimonium suapte
natura divinitus est institutum, tamen humana quoque
voluntas suas in eo partes habet casque nobilissimas ; nam
singulare quodque Matrimonium, prout est conjugalis con­
junctio inter hunc virum et hanc mulierem, non oritur nisi
ex libero ulriusque sponsi consensu : qui quidem liber volun­
tatis actus, quo utraque pars tradit et acceptat jus conjugii
proprium ad verum Matrimonium constituendum tam
necessarius est, ut nulla humana potestate suppleri valeat (4). »
b) Constat ex ralione. — Equidem nulla rei donatio rata,
firma et obligatoria esse potest, nisi acceptetur ; hinc, in quoli­
bet contractu, oblatio seu Iradilio rei est pars determinabilis
seu materia, acceptatio est pars determinans seu forma ; illa
est inchoatio contractus, hæc illum complet, perficit et effica­
cem reddit. Unde in Matrimonio, quia objectum contractus
est jus in corpus alterius in ordine ad prolis generationem,
verba consensus sunt materia in quantum important hujus(1) Dom. Sotus, in 4, dist. 25, q. 2, a. 3 ; Bellarmlnus, De Mar., 1. I.
c. 6 ; Suarez, De sacr. in genere, disp. 2, sect. 1 ; Sanchez, De Mar., 1. II.
disp. 5, n. 5 ; Billot, coroll. 1, p. 377 ; Wlrceburg., n. 317-323 ; Pesch>
n. 758 sq. ; Huarte, n. 221.
(2) Breve, Paucis abhinc hebdomadis, 19 Mart. 1758.
(3) Can. 1081, § 1 et § 2. — (4) Encyc. cit., A, A. S., 1930, p. 541.

522

DE ESSENTIA MATRIMONII

modi juris traditionem, forma, in quantum ejusdem juris
acceptationem important : sub priori enim respectu persequen­
tia determinantur, dum sub posteriori se invicem perficiunt el
determinant : siquidem eo ipso quod uterque conjux declaravit
se invicem in suum acceptare, eo ipso mutua traditio firma est
et efficax.
2° Probatur indirecte, confutando ceteras opiniones :
545. a) /{ejicienda est sententia Vasquezii. —■ 1) Corpora
quippe contrahentium possunt dici materia circa quam versatur
contractus, at non sunt materia ex qua intrinsece constituitur
contractus et sacramentum, sicut nulla res externa, de qua fit
contractus, ut res vendita, v. g. ager, vinea, constituit contrac­
tum venditionis.
2) Materia ex qua conficitur sacramentum debet esse signum
efficax gratiæ. Atqui gratiam significant aut causant, nec
corpora nec jus et dominium mutuum in ea, sed solum consensus
contrahentium.
b) Rejicienda est sententia Navarri el Calharini. — 1) Nauarri :
siquidem consensus internus non est quid sensibile ac proinde
materia esse nequit. Ceterum consensus est in se plane dclerminalus quoad suum objectum, nec ideo determinatur a verbis
sed tantum exlrinsece manifestatur. 2) Calharini : nam Deus
sacramenta instituit, sed non administrat ; quare forma in
verbis a ministris humanis sensibiliter prolatis consistit.

DE G B AT IΛ MATRIMONII

CAPUT II
DE EFFECTIBUS ET PROPRIETATUM 'S
MATRIMONII

546. Matrimonium est sacramentum N. L. Ideo in illo distin­
guitur : 1) Sacramentum, tantum, quod est contractus ; 2) res
sacramenti, quæ est gratia Matrimonii propria ; 3) res el
sacramentum, quod est vinculum conjugale, ex contractu
resultans : significatur enim per sacramentum et significat
gratiam (1). Ha Codex : « Ex valido Matrimonio enascitur
inter conjuges vinculum natura sua perpetuum et exclusivum ;
Matrimonium præterea Christianum conjugibus, non ponen­
tibus obicem, gratiam confert. » (C. 1110.)
Jam diximus de sacramento lanium. Restat itaque dicendum:
g) de re sacramenti ; b) de vinculi conjugalis proprietatibus :
de unitate ejus nempe et indissolubililate.
ART. I

De gratia Matrimonii propria
Asserlio : Matrimonium est sacramentum vivorum, per se
conferens gratiæ t augmentum cum vigore speciali et jure ad
auxilia finibus Matrimonii appropriata. (Doctrina catholica.)

Probatur per paries :
547. 1° Matrimonium per se confert gratiæ augmentum. —
De fide est Matrimonium gratiam conferre, utique non ponen­
tibus obicem (2). Atqui Matrimonium est sacramentum
vivorum. Ergo confert non primam gratiam, sed secundam seu
augmentum gratiæ (3).
Dico per se : siquidem per accidens, ut alia sacramenta
vivorum, Matrimonium potest producere gratiam primam
(1) Manuale, t. III, n. 434.
(2) Trid., Sess. xxiv, c. I ; Denzlnger, 971 ; Cod., can. 110.
(3) Leo XIII, Arcan. divin, sapient. ; Denzinger, 1853.

524

DE REVIVISCENTIA MATRIMONII

in iis qui bona fide ad illud accedunt cum attritione generali
de peccatis suis (1).
2° Gratia autem sacramenlalis Matrimonii est ipsa gratia
sanctificans cum vigore speciali et jure ad auxilia actualia
tempore opportuno conferenda in ordine ad lines Matrimonii.
1 lanc « gratiam, ait Tridenlinuin, quæ naturalem illum amorem
perficeret, et indissolubilem unitatem confirmaret conjugesque sanctificaret, ipse (’hristus, venerabilium sacramentelum
institutor atque perfector, sua nobis passione promeruit » (2).
Ideo Pius XI : « Hoc sacramentum, in iis qui obicem, ut
aiunt, non opponunt, non solum permanens vitæ supernaturalis principium, gratiam scilicet sanctificantem, auget, sed
etiam peculiaria addit dona, bonos animi motus, gratiæ ger­
mina, naturæ vires augendo ac perficiendo, ut conjuges non
ratione tantum intelligere, sed intime sapere firmiterque
tenere, efficaciter velle et opere perficere valeant, quidquid
ad statum conjugalem ejusque fines et officia pertinet ; jus
denique iis concedit ad actuale gratiæ auxilium toties impe­
trandum, quotiescumque ad munera hujus status adimplenda
eo indigent... [Quare] fideles, qui semel Matrimonii vinculo
juncti fuerint, ejus sacramenlali adjutorio ac ligamine privari
nunquam possunt (3). »
Hinc gratia illa sacramenlalis ordinatur et valde confert :
a) ad Christianam prolis procreationem et educationem, vide­
licet : 1) ad quærendum non voluptatem sed bonum prolis (4) ;
2) ad filios in pietate erudiendos (5).
b) Ad fidelitatem mutuam invicte servandam, ita ut conjugii
foedus nunquam violari permittat, ad amorem mutuum caste
fovendum, ad mutuum adjutorium sibi constanter præstandum
in omnibus vitæ necessitatibus, adeo ut officia Matrimonii
mutua non modo sint tolerabilia, verum etiam jucunda fiant (6).
c) Ad remedium concupiscentia*. —Concupiscentia enim illecti
conjuges, solam delectationem exoptantes, satisfactionem
appetitus immoderate quærunt, etiam contra legem divinam
et sancti Matrimonii regulas ; gratia autem sacramenti roborati,
jure suo caste utuntur et intra solos Matrimonii fines, nec
unquam in adulterinos amores misere prolabuntur sed, memores
verbi Apostoli : « Tempus breve est : reliquum est ut qui habent
uxores tanquam non habentes sint » (7), semper volunt « divi­
ti)
(3)
(5)
(6)
(7)

Manuale, t. III, n. 439, B. — (2) Sess. xxiv, proæm , Denzinger, 969Encyc. Casii connubii, A. A.S., 1930, p. 554, 555.— (4)Tob., vm, 9.
Juxta Eccli., vn, 25 et Eph., vi, 4; cf. Coi., m, 20 et Cod., c. 1113.
Leo XIII, Arcanum divinæ sapient ix, ed. Bonne Presse, t. I, p. 84.
I Cor., vn, 29.
I

f I

DE ÜNITATE MATRIMONII

525

nam charitatem esse perpetuam moderatricem officii » (1), et sic,
pietatis studia sectantes, in ipso conjugio molivum habent
efficax sanctitatis in ipsis augendae et firmioris spei in vitam
ælcrnam, Leo adjuvante, feliciter perveniendi.

548. Scholion. — De reviviscentia Matrimonii. — Si conjuges,
Matrimonium contrahentes, obicem ponunt, gratiam non
recipiunt ; at, remoto obice, sacramentum reviviscit, tum quia,
utroque conjuge vivente, vinculum conjugale semper perseverat
ut ratio exigiliva gratiæ, tum quia Leus supponitur nolle con­
juges privare gratia sacramentali quando (et quoties) sunt bene
dispositi (2).

ART. II

De proprietatibus Matrimonii
549. Proprielales generating vocantur qualitates quæ natu­
ram rei sponte (t necessario sequuntur. Atqui naturam vinculi
conjugalis, præsertim sacramentalis, duæ sequuntur qualita­
tes : unitas nempe et indissolubililas. Hinc Codex (3) : « Essen­
tiales Matrimonii proprietates sunt unitas ac indissolubililas,
quæ in Matrimonio christiano peculiarem obtinent firmitatem
ratione sacramenti. »

§ I. — Unitas Matrimonii
Connubium unum et multiplex.
550. Unitas Matrimonii consistit in eo quod vinculum conju­
gale sit exclusivum, seu esse nequeat nisi unius viri cum una
muliere.
Huic unitati opponitur polygamia (γχ^ος = Matrimonium)
quæ est conjunctio unius viri cum pluribus mulieribus aut vice
versa. Polygamia autem dicitur polyandria, si est conjunctio
unius mulieris cum pluribus viris, polygynia seu polygamia
simplex, si est conjunctio unius viri cum pluribus uxoribus.
Rursus polygamia dicitur simullanea aut successiva prout
alterum Matrimonium initur aut priori vinculo adhuc manente
aut, e contra, illo jam soluto.
Varia naturæ jura.
551. 1° Jus naturæ primarium amplectitur omnia legis naturæ
præcepla quibus jul elur id quod est ncccstarium ad obtinendum
f.nem a natura primario intentum. Jus naturæ secundarium
(1) Leo XIII, Arcan. div. sap., ed. Bonne Presse, t. I, p. 84.
(2) Manuale, t. HI, n. 450. — (3) Can. 1013, § 2.

526

DE UNITATE MATRIMONII

complectitur omnia legis naturæ præcepta, quibus jubetur tum
id quod est congruum ad obtinendum 1 nem a natura primario
intentum, tum id quod est necessarium ad obtinendum fines
secundarios.
2° Natura enim intendit aut bonum Dei aut bonum creaturae.
Jamvero : a) Evidens est nunquam pcrmilli posse id quod
impedit bonum E ei seu id quod est contra Deum, finem ulti­
mum, proinde in eis nunquam dispensari posse, ut in blasphemia,
odio E ei (1), etc...
b) Inter ea autem quæ impediunt bonum crealurx : 1) Alia
repugnant juri naturæ primario, quia ipsi fini ultimo mediate
opponuntur, ac proinde impediunt finem a natura primario
intentum. Ideo ea possunt quidem pali dispensationem, sed
quasi miraculose tantum seu omnino extraordinarie ; secus enim
simpliciter destrueretur ordo a E eo in natura positus, quod
repugnat E ei sapientiæ, v. g. I eus non potest modo generali
permittere occisionem innocentis, licet in casu particulari
jusserit occisionem filii Abrahæ innocentis (2) ; 2) Alia repu­
gnant juri naturæ, sed tantum secundario, in quantum aut
difficilem reddunt acquisitionem t nis a natura primario intenti
aut impediunt solos I nes secundarios. Porro potest aliquando
expedire ut difficultas inveniatur in acquirendo fine primario,
v. g. ne majora mala eveniant vel finis secundarii impedimen­
tum permittatur ut principalis finis melius obtineatur (3).
Errores.
552. a) Alii polygamiam simullaneam, etiam sub N. L. licitam
esse proclamant. Ita Lutherus (4) et Anabaptislæ post veteres
Gnosticos, nostraque ætate Mormoni in Statibus Unitis Americæ Septentrionalis, donec id eis prohibitum fuerit ex lege
gubernii (a. 1862 et 1878) ; ita et ipsi Socialists;, qui nec a
polyandria abhorrent.
b) Alii e contra hanc polygamiam adeo contra naturam esse
declarant ut ipsos Patriarchas, quibus permissæ fuerunt plures
uxores, reapse adulterii reos habeant. Ita Calvinus.
c) Polygamiam successivam tanquam jure divino illicitam
respuunt Monlanislæ et Novat i ani. Olim, apud Orientales,
saltem terliæ et quartæ nuptiæ interdicebantur ; hodie vero,
si petatur, etiam in his datur Episcopi dispensatio (5).
d) Nonnulli theologi putarunt polygamiam non excludi jure
naturali, nec prohibitam esse jure divino, ante legem euangeli­
cam (6).
'
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)

Cf. Manuale, t. II, n. 406.
Supp., q 67, a 2
S. Thomas, ibid., et 1-2, q. 100, a. 8 ; Billot, p. 398-402.
In cap. xvi, Gen. ; cf. Bellaim., 1. I, c. 10.
Cf. Wirceburg., n. 363 ; Palmieri, th. 12, vi ; Jugie, t. Ill, p. 467-470.
Perrone, t. Ill, p. 14.

DE UNITATE MATRIMONII

527

Doctrina catholica.

553. a) Cone. Lugdun. II (a. 1274) : « Sancta Bomana
Ecclesia... de Matrimonio tenet quod nec unus vir plures
uxores simul, nec una mulier permittitur habere plures viros.
Soluto vero legitimo Matrimonio per mortem conjugum alte­
rius, secundas et tertias deinde nuptias successive licitas esse
dicit, si impedimentum canonicum aliud ex causa aliqua non
obsistat (1). »
b) Tridentinum ait : « Si quis dixerit licere Christianis plures
simul habere uxores, et hoc nulla lege divina esse prohibitum,
a. s. (2). »
c) Codex Juris Canonici [c. 1110] : « Ex valido Matrimonio
enascitur inter conjuges vinculum natura sua perpeliium et
exclusivum. » Proinde : 1) Polygamia et polyandria successivae
nullo jure prohibentur ; 2) Simullaneæ autem et polyandria
ct polygamia excluduntur tum jure divino positivo tum jure
naturali : prior quidem jure naturali primario, posterior jure
secundario.
Assertio la : Polygamia successiva licita est ; polygamia
simultanea lege divina excluditur.
Probalur per paries :
I. — Polygamia successiva licita est (3). ( De fide.)
554. Per polygamiam intelligimus in thesi et polyandriam et
polygamiam.
Non negamus quidem Ecclesiam posse invalidam reddere
polygamiam successivam, sed contendimus cam jure divino
neque invalidam neque illicitam esse, licet minus congruat
sacramento, siquidem Christus semel pro semper Ecclesiæ
conjunctus est.
a) Conslal ex Scriptura. - 1) S. Paulus enim diserte prædicat novas nuptias, post mortem conjugis, licitas esse (4) :
« Dico autem non nuptis ct viduis : Bonum est illis, si sic
permaneant, sicut et ego. Quod si non se continent, nubant.
Melius est enim nubere, quam uri »... « Mulier alligata est
(1) Denzinger, 465.
(2) Sess. xxiv, can. 2 ; Denzinger, 972 ; cf. n. 969 et 1853.
(3) Hæc pars thesis vera est in omnibus casibus in quibus vinculum
matrimoniale solvitur sive per mortem conjugis sive aliis modis de quibus
infra, n. 570 sq. — (4) I Cor., vir, 8, 9, 39 : cf. Rom., vir, 2, 3.

528

DE UNITATE MATRIMONII

legi, quanto tempore vir ejus vivit : quod si dormierit vir
ejus, liberata est ; cui vult, nubat, tantum in Domino. —
2) Imo. propter periculum incontinentia?, Apostolus vult
« juniores [viduas] nubere, filios procreare, matresfamilias
esse » (I Tim., v, 14).
b) Constat ex Traditione. — 1) Hermas (1) : « Si mulier... aut
invicem vir aliquis dormierit et nupserit aliquis eorum, numquid
peccat nubens ? Non pcccat. »
2) S. Epiphanius (2) : « Tolerari istud potest ut qui, uxore
prima contenti esse non possunt, ea mortua, secundam copu­
lent ; quanquam qui unam dumtaxat habuit, majore laude
et honore Ecclesiæ judicio dignus est. »
3) S. Ambrosius : « Non prohibemus secundas nuptias sed non
probamus sæpe repetitas (3). »
4) S. Hieronymus (4) : « Eruboscat calumniator meus dicens
me' prima damnare Matrimonia, quando legit : Non damno
digamos, imo nec trigamos et si dici potest octogamos. »
5) S. Augustinus (5) : « Γ e tertiis et de quartis et de ultra
pluribus nuptiis solent homines movere quæstionem. Unde ut
breviter respondeam, nec ullas nuptias audeo damnare, nec iis
verecundiam numerositatis auferre... Quis enim sum qui putem
dei niendum quod nec Apostolus video definivisse ».
Quod si Patres interdum verbis durissimis vituperent tertias
aut quartas nuptias, ut Athenagoras (6), ut Basilius (7), non ex
iliiceitale arguunt sed quia tnagnæ incontinentiae sunt signum.
Quare tales conjuges non dixerunt separandos esse, et, peracta
poenitentia, ad communionem admittunt (8). Hac de ratione,
Ecclesia bigamos irregulares habet et a sacris ordinibus exclu­
dit (9).
c) Constat ex Ecclesiæ constitutionibus. — 1) Conc. Nicæn. I
(a. 325), can. 8, a Catharis, qui ad Ecclesiam redire volunt,
postulat ut cum bigamis se communicare scriptis profitean­
tur (10).
2) Innocentius III (a. 1208) in professione fidei Waldensibuô
præscripta : « Nec etiam secunda et ulteriora Matrimonia dam­
namus (11). »
3) Eugenius IV, in Decreto pro Jacobitis et Benedictus XIV,
in duabus constitutionibus « Etsi Pastoralis » 25 Maii 1742 et
« Eo quamvis tempore », 4 Maii 1745, pro Ecclesia orientali
datis, camdem tenent doctrinam.
(1) Mand, 4, c. 4, n. 1 ; Journel, 88.
’ · jfl
(2) Adv. hocr., hær. 59, c. 4 ; Journel, 1097. — (3) Dc viduis, c. 11.
(4) Ep. 48 ad Pammachium, c. 9 ; Journel, 1349 ; cf. cp. 123, c. 9.
(5) Dc bono vidui., c. 12, n. 15 ; Journel, 1790.
(G) In Lega . pro Chris .. 33 ; Journel, 1G7.
(7) Ep. 188, I can. ad Amphil.
'jl
(8) Cf. Palmieri, De Mar., p. 101 sq. ; Perrone, Dc Matr., 1. Ill, sect. 1,
c. 2. — (9) Cod., c. 984, 4". — (10) Denzlnger, 55. — (11) Denzlnger, 424.

DE UNITATE MATRIMONII

529

4) Codex Juris Canonici : « Licet casta viduitas honorabilior
sil, secundæ tamen et ulteriores nuptiæ ualidæ et licilæ sunt >
(c. 1142).
Alia documenta jam allata sunt, n. 553.
d) Suadetur ex ratione.. — Nuptiæ secundæ et ulteriores cum
nullo fine Matrimonii per se pugnant; ideo licite iniri possunt
inter partes legitimas et habiles (1).

II. — Polygamia simultanea lege divina prohibetur.
555. Thesis universaliter vera est etiam quoad omnes gentes.
1° Hæc polygamia prohibetur apud omnes gentes. (Omnino
cerium.)
A. Constat ex lege primitivæ institutionis. — a) Ex
facto. — Quando Deus hominem creavit, unum virum, Adam,
cum una uxore, Eva, conjunxit (2), et ita. ait S. Chrysosto­
mus, « ex modo creationis et ex forma legis ostendit unum
debere semper cum una habitare neque unquam separari » (3).
b) Ex verbis ipsius Adæ (4) : « Quamobrcm relinquet homo
patrem suum et matrem, et adhærebit uxori suæ; et erunt
duo in carne una. » Ibi autem, inquit Innocentius III. « non
dixit tres vel plures, sed duo, nec dixit : adhærebit uxoribus,
sed uxori » (5) ; et Pius XI : « Absolutam conjugii unitatem ..
in protoparentum matrimonio Creator ipse præstituit, cum
illud noluerit esse nisi inter unum virum et mulierem unam (6). »
B. Constat ex lege evangelica. — a) Christus enim
revocavit Matrimonium ad unilalem primitivæ
institutionis,
*
dicens (7) : « Non legistis quia qui fecit hominem ab initio,
masculum et feminam fecit cos ; et dixit : Propter hoc dimit­
tet homo patrem et matrem, et adhærebit uxori suæ, et erunt
duo in carne una. Quod ergo Deus conjunxit, homo non
separet. » Hinc apud omnes omnino gentes, duo tantum non
plures, in Matrimonio debent fieri una caro. — b) Idem asse­
runt : 1) Innocentius III (8) : « Evidenter apparet pluralitatem
in utroque sexu, cum non ad imparia judicentur, circa Matri­
monium reprobandam » ; 2) Pius XI : « Hanc primævam
[ unitatis legem supremus Legislator Deus ad tempus aliquan­
tum relaxavit, nullum tamen dubium est quin illam pristinam
perfeclamque unitatem ex integro restituerit omnemque dispen(1) Suppi., q. 63.
(2) Gen., n, 7, 22. — (3) In Matlh., hom. 62, n. 1 ; Journel, 1176.
(4) Gen., n, 24. — (5) Denzlnger, 408.
(6) Encyc. cit., A. A. S., 1930,
p. 546. — (7) Matth., xix, 4 sq. — (8) Denzlnger, 408.

530

DE UNITATE MATRIMONII

sationem abrogaverit Evangelica Lex, ut Christi verba et
constans Ecclesiæ sive docendi sive agendi modus palam
ostendunt (L). »
2° Hæc polygamia lege divina prohibetur inter Christianos
(De fide).
556. Constat : A. Ex scriptura. — a) Et modo diximus,
secundum Legem Christianam duo tantum in Matrimonio
fiunt una caro.
b) Ait Christus : « Ouicumque dimiserit uxorem suam et
aliam duxerit, moechatur (2). » « Et si uxor dimiserit virum
suum, et alii nupserit, moechatur (3). » Hinc adulterium
committit qui, dimissa (et a fortiori retenta) uxore, alteram
ducit ; ratio est quia prior uxor non cessit esse uxor et vincu­
lum conjugale non est solutum. Quare autem manente priori
vinculo conjugali, adulterium committitur per unionem cum
altera muliere (cum altero viro), dari nequit alia ratio nisi
quia impossibile est vinculum conjugale simullaneum cum
pluribus uxoribus (viris), insuper, quia hoc alterum connubium est adulterium, non solum est illicitum, sed invalidum,
videlicet accessus ad non suam.
c) S. Paulus adulteram quoque vocat mulierem quæ, vivente
viro, fuerit cum alio (4) ; porro quæ dicuntur de muliere, jure
de viro dicenda sunt, cum utriusquc conjugis paria sint
jura (5).
B
B. Ex traditione . — a) Ex Patribus : 1) S. Theophilus
Ant. (6) : « Apud Christianos... unicum Matrimonium ser­
vatur. » — 2) Minutius Felix (7) : « Unius vinculo Matrimonii
libenter inhaeremus, cupiditatem procreandi aut unam scimus
aut nullam. » — 3) S. Epiphanius (8) : « Tolerari non potest
ut [vir] duas, altera superstite, uxores simul habeat. » —
4) S. Ambrosius (9) : « Non licet tibi, uxore vivente, uxorem
ducere. Nam et aliam quaerere, cum habeas tuam, crimen
est adulterii. »
b) Ex doctrina et praxi Ecclesiæ. — Præter documenta jam
allata, sit istud Nicolai I : « duas tempore uno habere uxores
(1) Encyc. cit., A. Λ. A., 1930, p. 546. 547. — (2) Matth., xix, 9.
(3) Mare., x, 11; Luc., xvi, 18.— (4) Rom.,vn,3.— (5) I Cor., vn,2,39.
(6) Ad Autolyc., 1. III, c. 15 ; Journel, 186. — (7) Ociav., c. 31 ; Jour­
nel, 271. — (8) Hær. 59, n. 4 ; Journel, 1097. — (9) De Abraham, 1. I.
c. 5, n. 59 ; Journel, 1322. Cf. S. Joan. Chryso>t., supra n. 555 ; Innoc. I,
ep. 36 ; S. Leo I M., ep. 167, n. 4 ; Journel, 2017, 2189.

DE UNITATE MATRIMONII

531

nec ipsa origo humanæ conditionis admittit nec leX Christia­
norum ulla permittit » (1).

Assertio 2a : Polyandria simultanea juri naturæ primario
repugnat ; polygamia juri tantum secundario : quare potuit
ad tempus a Deo olim permitti.
Probatur per paries :
I. — Polyandria simultanea juri naturæ primario repu­
gnat. ( Cerium.)
557. Opponitur enim omnibus finibus Matrimonii : a) Oppo­
nitur bono prolis : 1) ejus procreationi quæ totaliter tollitur, ut
patet de meretricibus, aut graviter impeditur ; 2) ejus educa­
tioni (2), cujus curam nullus vir suscipit, cum sit ignoti patris. —
b) Opponitur bono fidei : qualis enim pax aut fidelitas dari
possit ubi una mulier pluribus simul viris subdi debet. — c) Non
est remedium concupiscentiae : una enim mulier pluribus viris
satisfacere non valet nisi cum gravi damno acvitæ abbreviatione.
Ita W’ernz, Jus Peer., n. 361, Palmieri, th. 12. Ideo nulla lege
vel consuetudine permissum est unam mulierem habere simul
plures viros.
II. — Polygamia juri naturæ tantum secundario repugnat.
( Cerium.)
558. Id juri naturæ secundario repugnat quod non tollit
finem primarium, sed vel hujus finis acquisitionem difficilem,
reddit vel impedit tantum fines secundarios. Atqui ita est poly­
gamia simultanea. Ergo.
Prob. min. :
a) Non impedii finem primarium Matrimonii. — Nam unus
vir sufficit pluribus uxoribus fecundandis et educandis filiis ex
his natis (3). v
b) Difficiliorem reddit acquisitionem finis primarii quoad
educationem prolis, nam vir quasi necessario unam aut alleram
ex uxoribus prae cebris diliget et ideo educationem filiorum
quos ex ceteris habet, negliget.
c) Fines secundarios Matrimonii maxime impedii : 1) Bonum
fidei, siquidem non facile potest esse pax in familiis, ubi uni
viro plures uxores junguntur, cum non possit unus vir aequali
affectu omnes prosequi, et ideo quasi ex natura rei orientur
jurgia et lites, tum ob zelotypiam mulieribus propriam, tum
ralione filiorum, quibus singulæ majorem obtinere curabunt
partem in hæreditate et in omnibus familiæ commodis ; 2) reme­
dium concupiscentiae, cum non possit unus vir suffi.cere ad satis­
faciendum pluribus uxoribus ad votum. Præterea, consequenter
ad polygamiani vir nimium indulget libidini et in vitium prolabitur, dum mulieres fiunt quasi mera luxuriæ instrumenta.
(1) Consuit. Bulg., c. 51.
(2) Supp., q. 65, a. 1, ad 8. — (3) Supp., q. 65, a. 1.

532

DE iNDISSOLUBl LITATE MATRIMONII

III. — Polygamia a Deo aliquando permissa est. ( Doclrina
communis.)
559. Veteres enim Patriarch®, ut Abraham et Jacob, aliique,
ut Elcana, David, Joas, plurcs habuerunt uxores. Atqui nefas
est docere lanios viros, Deo gratissimos, qui nunquam propter
polygamiam reprehenduntur, imo quorum pictas et sanctitas
summis laudibus extolluntur in Scripturis, fere per totam vitam
in adulterio vixisse. Ergo fuit tempus in quo polygamia siinultanea permissa esla 1 eo, juxta illud Innocentii III : « Nec ulli
unquam licuit insimul plures uxores habere, nisi cui fail divina
revelatione concessum » ; et illud Pii XI : » Primaevam [unitatis]
legem..., Deus ad tempus aliquantum relaxavit (1). »
Unde : 1) Γ eus in hac re dispensare paierai et reapse dispen­
savit. Haec est sententia communis contra quosdam theologos
docentes polygamiam non repugnare neque juri naturæ neque
juri divino positivo, ante legem evangclicam, ac proinde homi­
nes ea uti potuisse sine divina dispensatione (2).
2) Probabilius non dispensavit nisi posl diluvium, quia tunc
urgebat necessitas multiplicandi homines. Ita communiter
theologi post SS. Paires et S. Thomarn (3). Hinc ante diluvium
Lantech severe vituperatur a Patribus, quia duas habuit uxo­
res (4).
I
3) Nescimus autem quali modo data fuerit hæc dispensatio,
an per locutionem externam an per inspirationem internam; at
merito censetur eam concessam esse etiam gentibus, quod
tamen negant aliqui theologi.
I
4) Nunc vero omnis dispensatio abrogata est a lege Christi,
qui Matrimonium revocavit ad primitivam institutionem (Matth.,
xix, 5-6) et ideo pro lolo genere humano (5).
§ II. — Indissolubilitas Matrimonii

Praenotanda de indissolubilitate.
560. 1° Indissolubilitas ea est proprietas, vi cujus Matri­
monium inter conjuges initum dirumpi non potest. Huic indissolubilitati opponitur divortium, quod triplex distinguitur :
a) divortium perfectum seu quoad vinculum, quo unio matri­
monialis ita solvitur, ut novæ nupti® iniri possint ; b) divor(1) Denzinger, 408 ; Encyc. Casti connubii, Λ. A. S., 1930, p. 546.
Ceterum ipsa lex Mosaica licitam supponit pluralitatem uxorum (Deui.,
xxi, 15 sq. ;xxv, 5 sq. ; II Reg., xn, 8 ; Gal., iv, 22 sq.).
(2) Durandus, in k, dist. 33, q‘ 1 ; Tostatus, In Matth., c. 19 ; Maldonatus, De Matr., q. 1, ad arg. 4 ; Sanchez, Dc Mair., 1. VII, disp. 80, n. 6 ;
Perrone, t. III, p. 34.
(3) S. August., De bono conjug., c. 17 sq. ; Supp., q. 65, a. 2.
(4) Cf. Nicolaus I, Decretal., 1. IV, t. XIX, cap. Gaudemus, de Divort.
(5) Cf. Pesch, n. 832 ; Billot, th. 40.

DE INDISSOLUBILITATE MATRIMONII

533

tium imperfectum quod est : 1) vel quoad lorum, si, manente
vinculo conjugali, conjuges a debito conjugali reddendo
liberantur ; 2) vel quoad habitationem, si manente nexu
conjugali, conjuges ab obligatione simul cohabitandi immunes
sunt. Hic agitur tantum de divortio proprie dicto seu quoad
vinculum; de ceteris tractari solet in Jure Canonico (1) et in
Theologia morali.
2° Indissolubilitas Matrimonii duplex distinguitur : intrin­
seca et extrinseca. a) Matrimonium dicitur intrinsece indis­
solubile, si solvi nequit ea ipsa causa qua fuit contractum,
mutuo nempe consensu conjugum ; b) Dicitur extrinsece
indissolubile, si nulla sit auctoritas per quam solvi possit seu
per quam conjuges ab obligatione ex consensu orta, liberari
queant.
3° Matrimonium dicitur : a) Legitimum, si valide est cele­
bratum inter non baplizatos ; b) Italum, si est Matrimonium
bapiizatorum validum, at nondum consummatione comple­
tum ; c) Italum et consummatum, si inter conjuges baptizatos
locum habuerit conjugalis actus, « ad quem natura sua ordi­
natur contractus matrimonialis, et quo conjuges fiunt una
caro » (2).
Ordo dicendorum.
561. His positis, loquemur : a) de indissolubilitate intrinseca
vinculi matrimonialis, et : 1) quidem ex jure naturali. 2) ex
jure divino posilivo; b) de ejus indissolubilitate extrinseca
seu de casibus in quibus vinculum hujusmodi solvi potest.

I. — Indissolubilitas intrinseca Matrimonii (3).
Errores.
562. a) Plcrique ethnici philosophi docent Matrimonium esse
jure naturali plane dissolubile ; quare divortia apud multas
gentes in usu fuerunt. — b) Protestantes contendunt Matri­
monium solvi posse, ob adulterium, ob cohabitationem molestam
et alias causas (4). — c) Multi Rationalist# tenent solutionem
vinculi matrimonialis esse sæpe utilem et laudabilem. 1) Matri­
monium enim, aiunt, debet « ad præsenles hominum ac tempo­
rum rationes » accommodari ; atqui « non pauci habent conge(1) Cod., can. 1129 sq. — (2) Cod., c. 1015, § 1. .
(3) S. Thomas, Supp., q. 67, a. 1 et 2 ; Contra Gentes, 1. Ill, C. 123 ;
Bellarm., I. J, c. 15 et 16 ; Perrone, 1. Ill, sect. 2, c. 1, a. 1 ; Palmieri, th. 16.
(4) Ila Lutherus in Capt. Jiabyl., cap. de Matrim. ; Calvinus, Inslit.,
1. IV, c. 19, et alii.

534

DE INDISSOLÜBILITATE MATRIMONII

nitam indolem sexualem cui intra angustos conilubii monogamici limites satisfacere non possunt »; ceterum ipsa mulier
debet emancipari, ne sit sub alterius conjugis servitute ; quare,
loco Matrimonii rigidi et indissolubilis, volunt matrimonium
ad tempus, ut aiunt, ad experimentum, amicale, cum plena
matrimonii licentia et omnibus juribus, « dempto tamen indisso­
lubili vinculo et prole exclusa ». 2) Matrimonium est res omnino
profana mereque civilis, imo non fundatur nisi in quadam
mutua sympathia conjugum, in convenientia scilicet indolis el
ingenii ; proinde a lege civili merito dissolvi potest, quavis de
causa, imo etiam ex arbitrio conjugum, præsertim cessante
sympathia, qua so’a uniebantur eorum animi » (1). —d )Apud
Græcos Schismaticos, imo etiam Unitos, aliquando viguit
praxis solvendi Matrimonium in casu adulterii (2).
Opiniones theologorum.
563. a) Omnes theologi profitentur Matrimonii vinculum non
posse solvi ad arbitrium conjugum, quocumque ex motivo ; id
enim impossibilem redderet prolis educationem. — b) Quidam
censent lege naturali assignari quasdam speciales rationes ob
quas Matrimonium mere nalurale solvi possit (3). — c) Com­
munius tamen docent theologi Matrimonium etiam, naturaliter
esse indissolubile, ac proinde nullo jure humano solvi posse (4).

Doctrina catholica.
564. 1° Jam Innocentius III : « Matrimonium inter fideles
verum quidem et ratum exsistit : quia sacramentum f.dei, quod
semel est admissum, nunquam amittitur, sed ratum efficit
conjugii sacramentum, ut ipsum in conjugibus illo durante,
perduret (5). »
■
2° Tridenlinum : « Matrimonii perpetuum indissolubilemque
nexum primus humani generis parens, divini Spiritus instinctu
pronuntiavit, cum dixit (Gen., n, 23 sq.) : « Ifoc nunc os ex
ossibus meis et caro de carne mea, quamobrem relinquet homo
patrem suum et matrem, et adhaerebit uxori suæ ; et erunt duo
in carne una. » Christus Dominus... ejusdem nexus firmitatem,
ab Adamo tanto ante pronuntiatam his verbis confirmavit :
Quod ergo Deus conjunxit, homo non separet (6). »
(1) Cf. Encyc. Casti connubii, A. A. S., 1930, p. 558-570.
(2) Cf. Bened. XIV, De synodo, 1. XIII, c. 22, n. 4. Canonistæ autem
græco-russi multas admittunt causas divortii. Cf. Jugie, t. III, p. 460-467.
(3) Cf. Pesch, n. 768. Cajelanus, Calharinus, Erasmus aut Matrimonium
naturale solvi posse aut saltem contrarium non posse probari dixerunt.
Cf. Bellarminus, lib. I, cap. 15 ; Wlrceburg., n. 392.
(4) Ita S. Thomas, q. 67, a. 1 ; C. Gentes, 1. III, c. 123 ; Scotus, in 4,
disp. 33, q. 2, a. 1 ; Tanner, De Matr., disp. 8, q. 5, dub. 1, n. 1 ; S. Alphonsus, 1. VI, n. 956 ; Rosset, t. I, n. 556 sq.
JH
(5) Ep. ad U go nem Ep. Ferrar., 1 Maii 1199 ; Denzinger, 406.
(6) Sess. xxiv, Denzinger, 969.

DE 1NDISS0LUBILITATE MATRIMONII

535

Hinc definivit : 1) « propter hæresim aut molestam cohabitationem aut affectatam absentiam a conjuge dissolvi non posse
Matrimonii vinculum » ; 2) « Ecclesiam non errare, curn docet...
propter adulterium alterius conjugum Matrimonii vinculum
non posse dissolvi, et utrumque... non posse, altero conjuge
vivente, aliud Matrimonium contrahere (1). »
3° In Syllabo legitur, prop. 67 (2) : « Jure naluræ Matrimonii
vinculum non est indissolubile, et in variis casibus divortium
proprie dictum anclor Hale civili sanciri potest. »
4° Pius XI : « Hæc Sacrarum Litterarum est doctrina, hæc
constans atque universa Ecclesiæ traditio, hæc solemnis S. Tridentinæ Synodi definitio, quæ perpeluum indissolubilemque
Matrimonii nexum ejusdemque unitatem ac firmitatem a Deo
auclorc manare ipsis Sacræ Scripturæ verbis prædicat atque
confirmat (3). »
Hinc : a) Cerium esi Matrimonium, ex jure naluræ, esse
intrinsece indissolubile, nec posse auctoritate civili dissolvi.
— b) De fide est : 1) Matrimonium esse intrinsece indisso­
lubile ex lege primilivse institutionis ; 2) Sacramenti Matri­
monii vinculum non posse dissolvi ob hæresim. molestam
cohabitationcm, aut affectatam absentiam a conjuge ; 3) Eccle­
siam non errare, docendo Matrimonii vinculum dissolvi non
posse ob adulterium. Ergo hoc ultimum punctum doctrinae
est omnino cerium, at non expresse definitum est ut de fide.
I

Assertio la : Jure naturae, omne Matrimonii vinculum est
intrinsece indissolubile et nulla auctoritate humana solvi
potest. (Doctrina communis.)
Probatur :
565. 1° Matrimonii dissolutio : a) Aliqualiter repugnat
etiam primario Matrimonii fini : « Matrimonium [enim] ex
intentione naturae ordinatur ad educationem prolis, non solum
ad aliquod tempus, sed per lotam vitam prolis. I nde de lege
naturæ est quod parentes filiis thesaurizent, et filii parentum
haeredes sint. Et ideo cum proles sit commune bonum viri et
uxoris, oportet eorum societatem perpetuo permanere indivi­
sam, secundum legis naturæ dictamen. Et sic inseparabilitas
Matrimonii est de lege naluræ (4). »
(1) Sess. xxiv, can. 5 et 7 ; Denzinger, 975, 977.
(2) Denzinger, 1767 ; cf. Bened. XIV, in prof, fidei Orientalibus præscripta
16 Maii 1743 ; Pius VI, Rescr. ad Episc. Agriens., 11 jul. 1789 ; Leo XIII,
Deer. S. Off., 27 Maii 1886 ; Denzinger, 1470, 1865. Cf. Cat. U., De Mat.,
n. 13.— (3) Encye. Casti connubii, A. A. S., 1930, p. 541.
(4) Supp., q. 67, a. 1 ; cf. supra, th. i, n. 527

536

DE INDISSOLUBILITE MATRIMONII

b) Répugnai fini secundario : impedit enim miiluum conjugum obsequium in vitæ domesticæ consortio. Ad rem S. Tho­
mas (1) : « Amicitia quanto major est, tanto debet esse firmior,
et diuturnior : inter virum autem et uxorem maxima ami­
citia esse videtur. Adunantur enim non solum in actu carna­
lis copulæ, quæ etiam inter bestias quamdam suavem amici­
tiam facit ; sed ad totius domesticæ conversationis consor­
tium : unde in signum hujus, homo propter uxorem, et patrem
et matrem dimittit. Inconveniens est igitur quod Matrimo­
nium sit omnino dissolubile. »
566. 2° Si Matrimonium jure naturæ dissolvi posset, sol­
veretur aut ab auctoritate conjugum privata aut ab aiictorilale
humana publica. Atqui neutrum admitti potest. Ergo.
Prob. min. :
H
A. Non potest solvi : a) Ex prioala alterutrius conjugis auc­
lorilale. — 1) Repugnat enim quod vir dimitti possit a muliere
quæ naturaliter viro subjicitur. 2) Item si vir deserere posset
mulierem, non esset æqua societas viri ad mulierem, sed servitus
quædam ex parte mulieris {Supp., q. 67, a. 1).
b) Ex privata amborum auclorilale. — Licet enim in fieri
pendeat a libera utriusque conjugis voluntate, Matrimonium,
eo ipso quod contractum est, in esse scilicet, non jam pendet
a voluntate contrahentium, sed regitur a lege naluræ, quæ
bonum commune, intendit : ratio est quia, ex nalura, ad ipsum
bonum commune ordinatur, videlicet ad convenientem speciei
humanæ propagationem. Atqui « bonum commune postulat ut
Matrimonium sit, in omni conditione, intrinsecus indissolubile.
Nam si in hac gravissima re libidini hominum aliqualis libertas
permissa esset, pessima inde incommoda manarent, quia saga­
citati libidinosæ non deessent viæ detegendi vel adducendi
eas circumstantias, in quibus Matrimonii solutio rationabilis
esse videretur (2). «
B. Non potest solvi ex auctoritate humana publica. —
a) Auctoritas humana (3) ad hoc instituta est ut bono communi
provideat et nil valet det erminare nisi quæ indi terminata ma­
nent ex jure divino sive naturali sive positivo. Atqui, 1) ut mox
vidimus, bono communi aliter provideri nequit quam per
omnimodam Matrimonii indissolubilitatem ; 2) conjunctio sta­
bilis viri et mulieris in Matrimonio est quid omnino determina­
tum ex jure naturali (4). Ergo auctoritas mere humana Matrimo­
nium solvere nequit. — Hinc Pius XI : « Stat una lex Dei
certissima, a Christo amplissime coni.rmata, nullis hominum
(1) C. Gentes, 1. III, c. 123.
(2) Pesch, Comp., n. 349. — (3) Dc divina postea agetur.
(4) Cf. th. i, supra n. 527.

U

DE INDISSOLUBILITATE MATRIMONII

537

decretis vel scitis populorum, nulla legumlatorum voluntate
debilitanda : « Quod Deus conjunxit homo non separet. - [Matth.,
xix, 6]. Et hæc Christi verba [Luc, xvi, 18] : « Omnis qui
dimittit uxorem suam et alteram ducit, moechatur; et qui
dimissam a viro ducit, moechatur », quodcumque respiciunt
Matrimonium, etiam naturale tantum el legitimum ; omni enim
veru Matrimonio convenit illa indisso’ubilitas, qua illud par­
tium beneplacito ct omni sæculari potestati, aci vinculi solu­
tionem quod perlinet, est omnino subtractum (1). »
b) Confirmatur ex consideratione malorum ex lege, divortii
ortorum. « Quanti materiam mali in se divortia contineant vix
attinet dicere. Eorum enim causa fiunt maritalia foedera muta­
bilia ; extenuatur mutua benevolentia ; infidelitati perniciosa
incitamenta suppeditantur ; luitioni atque institutioni Libe­
rorum nocetur ; dissuendis societatibus domesticis præbetur
occasio ; discordiarum inter familias semina sparguntur ;
minuitur ac deprimitur dignitas mulierum, quæ in periculum
veniunt ne, cum libidini virorum inservierint pro derelictis
habeantur. Et quoniam ad perdendas familias, frangendasque
regnorum opes nihil tam valet, quam corruptela morum, facile
perspicitur, prosperitati familiarum ac civitatum maxime
inimica esse divortia, quæ a depravatis populorum moribus
nascuntur, ac, teste rerum usu, ad vitiosiores vitæ privatæ et
publicæ consuetudines aditum januamque patefaciunt. —
Multoque esse graviora hæc mala constabit, si consideretur
frenos nullos futuros tantos, qui concessam semel divortiorum
facultatem valeant intra certos, aut ante provisos, limites·
coercere. Magna prorsus est vis exemplorum, major cupidita­
tum : hisce incitamentis feri debet, ut divortiorum libido
latius quotidie serpens plurimorum animos invadat, quasi
morbus contagione vulgatus, aut agmen aquarum, superatis
aggeribus, exundans (2). » — Idem docet Pius XI, 1. cit., .1. Λ. S.
1930, p. 575.
j, Assertio 2a : Intrinsece indissolubile est : 1) Omne Matri­
monium ex lege primitivæ institutionis, 2) Sacramentum Ma­
trimonii ex Lege Evangelica etiam in casu adulterii alterius
conjugum.

Prob, per paries :
I. — Matrimonium ex lege primitivæ institutionis est in­
trinsece indissolubile. (De fide.)
567. a) Conslal ex verbis Chrisli. - Ait Christus : « Non
legistis quia qui fecit hominem ab initio masculum et fimi(1 ) Encyc. cit., A. A. S., 1930, p 573.
(2) Leo XIII, Arcan. dio. sap., ed. Bonne Presse, p. 98.

538

DE INDISSOLUBILITE MATRIMONII

nam fecit eos... et ernnt duo in carne una. Quod ergo Deus
conjunxit homo non separet. » Moyses dedit utique Judæis
facultatem dimittendi uxorem, sed hanc facultatem abroqal
Christus, quia « ab initio non /uit sic ». Ergo Matrimonium pri­
mitus institutum erat omnino indissolubile.
b) Constat ex verbis Tridentini (1) :« Matrimonii perpetuum
indissoliibilemqiie nexum primus humani generis parens divini
Spiritus instinctu pronuntiavit (Gen. n, 23) » ; Christus
« ejusdem nexus firmitatem ab Adamo tanto ante pronuntiatam
his verbis confirmavit : Quod ergo Deus conjunxit, homo non
separet ».
<i\Constat ex verbis Pii XI : «Hæc inviolabilis firmitas, quanquam non eadem perfectissimaque mensura ad singula, ad
omnia tamen vera conjugia pertinet ; nam illud Domini :
Quod Deus conjunxit, homo non separet, cum de protoparentum
connubio, cujusvis futuri conjugii prototype, dictum sit,
ad omnia prorsus vera Matrimonia spectare necesse est...
Christus, pro sua supremi legislatoris potestate,... primaevam
in integrum restituit legem [olim sub Moyse temperatam;
per illa verba nunquam oblivioni danda : Quod Deus conjunxit,
homo non separet. » — Ceterum quot el quanta fluant bona
ex Matrimonii indissolubilitate ex animo declarat et proclamat
idem Pontifex (2).
Lex autem primitivæ institutionis, ut patet, respicit lotum
genus humanum. Ergo omne Matrimonium ex jure divinæ
institutionis est intrinsece indissolubile.
II. — Sacramentum Matrimonii, etiam in casu adulterii, ex
Lege evangelica est intrinsece indissolubile. (De fide.)
568. 1° Probatur ex Scriptura. — a) Ait Christus (3) : « Qui­
cumque dimiserit uxorem suam et aliam duxerit, adulterium
committit super eam. Et si uxor dimiserit virum suum, et alii
nupserit, moechatur .» Unde : Quicumque, absque ulla excep­
tione. dimisso conjuge, alias init nuptias, aut dimissam conju­
gem ducit, adulterium committit. Atqui si Matrimonium in
aliquo casu posset quoad vinculum dissolvi, hoc non esset
universaliter et absolute verum. Ergo ex Lege Evangelica,
Matrimonium in nullo casu solvi potest.
J
4

(1) Ses. xxiv ; Denzinger, 969. — (2) Enc.’c. cit., A. A. S., 1930, p. 551, >
553. — (3) Marc., x, 11 et 12 ; cf. Luc., xvi, 18.
J

Γ)Ε 1NDISS0LUBIL1TATE MATRIMONII

539

b) S. Paulus absolute declarat mulierem, vivente viro, alli­
gatam esse legi et adulteram fleri si fuerit cum alio viro (1).
Atqui quod dicitur de muliere valet etiam de viro, siquidem
paria sunt jura conjugum (2). Ergo Matrimonium Christia­
norum in nullo casu solvi potest quoad vinculum, vivente allero
conjuge.
Dico : quoad vinculum, seu divortio perfecto, nam ipse Apos­
tolus admittit dari posse causas separationis imperfectae; sed
etiamsi ex justa causa separata fuerit a viro, mulier debet
manere innupta (3). Atqui id falsum esset, si mulier (aut vir),
in aliquo casu, puta in casu adulterii, posset ad alias nuptias
convolare. Ergo.
2° Probatur ex Traditione. — A. Ex SS. Patribus. —
Hermas (4) : « Sin vero, uxore dimissa, aliam duxerit et ipse
adulterium committit. » — S. Justinus (5) : « Qui ducit repu­
diatam ab altero viro, moechatur. »— «Tertullianus (6) : « Nobis,
etsi repudiemus, ne nubere quidem licet. » — « Clemens Alex.(7) :
« Adulterium autem existimat conjungi Matrimonio, dum
vivit alter ex separatis... Qui autem dimissam accipit uxorem,
moechatur, inquit. » — S. Basilius (8) : « Non licet viro, uxore
dimissa, alleram ducere : nec fas est repudiatam a marito, ab
alio duci uxorem. » Ita deinde omnes Patres (9).
B. Ex EcclesizE constitutionibus. — a) Ex Conciliis. —
1) Conc. 7lliberilanum (a. 300), can 9, prohibet ne mulier, quæ
adulterum maritum reliquerit, alterum ducat ; « si autem
duxerit, non prius accipiat nisi. quem reliquerit, prius de
sæculo exierit ». 2) Idem habent Conc. Milevilanum II (a. 416),
r. 17, aut Conc. Carlhag. (a. 407), c. 8 et multa concilia provin­
cialia.
b) Ex Pontificum declarationibus. — 1) Nicolaus I absolute
(1) Rom., vu, 2-3 ; I Cor., vn, 10, 39.
(2) I Cor., vn, 4. — (3) I Cor., vn, 11.
(4) Mand., 4, 1, 6 ; Journel, 86. — (5) I Apol., 15 ; Journel, 119.
(6) De monog., c. 9.
(7) Strom., 1. II, c. 23, 145, 3 ; 146, 2 ; Journel, 420.
(8) Heg. brevius tract., Reg. 73, c. 24 ; cf. ep. 199. can. 48 ; Journel, 922 ;
cf. Wlrceburg., n. 397, 398.
(9) SS. J. Chrysostomus, De.libcllo repudii, horn. 1 ; Ambrosius, In Luc..
1. II, c. 5 ; De Abraham, 1. I, c. 7, n. 59 ; Hieronymus, Ep. 55, c. 3 ; Ep.
ad Oceanum ; In Matth., comro., 1. III, c. 19, n. 9 ; Augustinus, De adulter,
çonjugiis, 1. I, c. 9, n. 9
I.I, c. 4, n. 4 ; De nupt, et concupisc., 1. I, c. 10.
n. 11 ; Innocentius I, Ep. 2, c. 13, n. 15 ; Gregorius I M., Epist., 1.11, ep. 45
Journel, 1212, 1308, 1322, 1351, 1352, 1388, 1861, 1863, ‘1867, 3015,. 2297.

540

DE INDISSOLUBIL1TATE MATRIMONII

statuit ne unquam vir. qui uxorem d'inscrit, aliam aut
concubinam habeat (1). —2) Decretum ad Armenos : « Quam­
vis autem ex causa fornicationis liceat tori separationem
facere, non tamen aliud Matrimonium conlrahere fas est, cum
Matrimonii vinculum legitime contracti perpetuum sit (2). 3) Pius XI : « Quodsi non erravit neque errat Ecclesia, cum
hæc docuit et docet [Matrimonium nempe non posse dissolvi
propter hæresim aut molestam cohabitationem aut affecta­
tam absentiam, aut propter alterius conjugum adulteriunn,
ideoque certum omnino est Matrimonii vinculum ne ob adul­
terium quidem dissolvi posse, in comperto est reliquas tanto
debiliores, quæ afferri solent, divortiorum causas multo minus
valere nihilique prorsus esse faciendas (3). »
Conclusio. — Ex his ideo et multis aliis documentis quæ
legere est apud Perrone (4), apertissime constat sacramentum
Matrimonii esse intrinsece prorsus indissolubile (5). Attamen
non negamus Ecclesiam posse solvere, et reapse soluere, in
quibusdam certis casibus, Matrimonium legitimum necnon
ratum sed non consummatum. Sed hæc est dissolubilitas externa,
non pendens ex arbitrio conjugum, sed soli Eeclesiæ commissa
ex Dei auctoritate (6).

569. Nec obstant verba Christi (Matth., xix, 9) : « Dico autem
vobis, quia quicumque dimiserit uxorem suam, nisi ob forni­
cationem, et aliam duxerit, moechatur, et qui dimissam duxerit
moechatur ».
His enim verbis docet Christus licitum esse, in casu adulterii,
non quidem divortium perfectum seu quoad vinculum, sed
divortium imperfectum, seu quoad torum et habitationem. Ideo
sensus est uxorem dimitti posse, in casu adulterii, at per uxoris
dimissionem minime solvi vinculum. Id constat ex contextu et ex
locis parallelis.
a) Ex contextu. — 1) Christus, immediate ante, revocat Matri­
monium ad suam primitivam institutionem : « Quod ergo Deus
conjunxit, homo non separet » (v. 6) ; quare etiam libellum
repudii a Moyse concessum, absolute abrogat, quia « ab initio
non fuit sic » (v. 8). In præsenli autem, nedum faciat excep­
ti) Mansi, Colled. Cone., t. XV, p. 343.
<
(2) Denzinger, 702 ; cf. Innoc. III, supra, n. 564.
(3) -Encyc. cit., A. A. S., p. 574.
(4) De Matr., t. III. p. 243 sq.
ij·
(5) Cf. Maldonat., in Matth., xix, 9 ; Leo XIII, Encve· Arcan. dio. sap.,
ed. Bonne Presse, L I, p. 100 sq.
(6) CckL, c. 1118.

5Η

DE MATRIMONIO LEGITIMO

tionem, asserit denuo omnimodam indissolubililalem Matri­
monii, nam, quamvis liceat, in casu adulterii, uxorem dimittere,
ita indissolubile remanet vinculum ut tum vir (limitions, tum
mulier dimissa, adulterium committant, si novas ineunt nuptias.
2) 1 iscipuli ita intelligunt verba (’.hristi, nam statim mirantur,
dicentes : « Si ila est causa hominis cum uxore 'ut in nullo casu
solvi possit vinculum conjugale), non expedii nubere. » (v. 10),
et hunc sensum confirmai Christus, ad praecavenda incommoda
conjugii, solum proponendo virginitatis remedium (v. 11-12).
b) Ex locis paralii lis. — SS. Lucas enim, Marcus et Paulus
verbis clarissimis proclamant Matrimonium absolute indisso­
lubile et quamlibet exceptionem excludunt. Ergo si forte locus
Matthæi nonnihil obscurus tibi videatur, illud explica per alia
loca omnino indubia et perspicua. —< eterum hunc esse sensum
Matth., xix, testatur universa Iradilio catholica, juxta illud
S. Hieronymi : « Sic priorem dimittere jubetur uxorem, ut
secundam, prima vivente., non habeat (1). »
Liflicultates ex Patribus solutas vide apud Palmieri, th. 18.

Π. — Indissolubilitas extrinseca Matrimonii

Quaeritur num Deus aut Ecclesia, ex potestate ipsi a Deo
concessa, solvere possit Matrimonium : 1) legitimum ; 2) ra­
tum ; 3) ratum et consummatum.
1° De Matrimonio legitimo
570. a) Matrimonium, ex natura sua, est indissolubile ;
imo, ex primiliva sua institutione, est etiam exlrinsece indis­
solubile : Deus enim non permisit divortium ab initio, b) Sub
Lege autem Mosaic.a, fuit exlrinsece solubile ex Dei dispensa­
tione. c) Sub Lege Evangelica, certum est Matrimonium
infidelium, etiam consummatum, solvi posse, in favorem fidei,
privilegio Paulino (2). Ita jam Innocentius III (3) : « Si aller
infidelium conjugum ad fidem catholicam convertatur, altero vel
nullo modo, vel saltem non sine blasphcmia divini nominis,
vel ut eum pertrahat ad mortale peccatum, ei cohabitare
volente : qui reliquitur, ad secunda, si voluerit, vola transibit :
et in hoc casu intelligimus. quod ait Apostolus : Si infidelis
discedit, discedat. »
·
' t:

•
- *‘

‘

·
'

(1) In Matth., 1. III, c. 19, v. 9 ; Journel, 1388 ; cf» Maldonatus, in. h. 1.
(2) Cod., c. 1120; § 1. — (2) Denzinger, 405.
.
' ;

f

542

DE MATRIMONIO LEGITIMO

Asserlio la : Sub Veteri Lege, Matrimonium legitimum per
libel i repudii concessionem, reapse fuit solutum. (Doctrina
communis.)
Probatur : monstrando 1) Deum potuisse, hac in re, dispen­
sare ; 2) de facio dispensationem fecisse per libellum repudii,
I. — Deus potuit Matrimonium legitimum, sua auctoritate,
solvere.
571. Sane, uti jam monuimus (in thesi de Unitate), Deus
ipse non potest, de lege ordinaria. dispensare in primariis
naturæ præceptis, at id bene potest in secundariis præceptis,
ob speciales rationes, pro sua sapientia, providendo ne ex hac
dispensatione, bonum commune detrimentum capiat. Porro
inseparabilitas Matrimonii « videtur magis inter secunda
præcepla legis naturæ contineri » (1). Ergo.
II. — Reapse Matrimonium legitimum solutum fuit per
libellum repudii.
572. 1° Legitur enim in Deui. (2):«Si acceperit homo uxorem,
et habuerit eam, et non invenerit gratiam ante oculos ejus
propter aliquam foeditatem, scribet libellum repudii, et dabit
in manu illius et dimittet eam de domo sua. Cumque egressa
alterum maritum duxerit, et ille quoque oderit eam, dederitque ei libellum repudii, et dimiserit de domo sua, vel certe
mortuus fuerit, non poterit prior maritus recipere eam in
uxorem. » — Porro his verbis vel concedilur vel jam concessa
supponitur facultas divortii quoad vinculum. Etenim : a) uxor
dimissa potest alteri viro nubere; quod non potuisset, manente
priori vinculo ; b) vir secundus dicitur maritus; atqui talis non
vocaretur, si non luisset solutum prius vinculum ; c) hoc
altero viro mortuo, mulier : 1) vetatur ad priorem virum
redire ; ergo jam non est ejus conjux ; 2) sinitur alii tertio
nubere ; atqui nefas est dicere Legem ita permisisse nova
adulteria ; 3) sacerdotes prohibentur ne repudiatam ducant ;
ergo id aliis permittebatur (3).
2° Id expresse declarat Pius XI : « Ante Christum illa
primævæ legis sublimitas et severitas adeo temperata est, ut
Moyses ipsius populi Dei civibus ad duritiam cordis eorum
libellum repudii certis de causis dare permiserit (4). »
·(1) Svppp.t q.
(3) Lev., xxi,

a. 2. — (2) xxiv, 1-4 ; cf. Matth., xix, 8.
(4) Encyc. Casti connubii, A. A. S., 1930, p. 551.

DE PRIVILEGIO PAULINO

543

Hinc : 1° Concessio a Lege facta, valebat etiani in foro 6ori'
scienliæ ; ideo Judæi ea utentes, non solum immunes erant a
poena legis, ut quidam docent, sed etiam a peccalo. Hæc est
sententia, quam hodie communiter tenent theologi (1). S. Tho­
mas (q. 67, a. 3) utramque sententiam habet ut probabilem, at in
Calena aurea (in Mat th., xix) ait : « Licet repudiatum inordina­
tum quid esset, noluit tamen Ceus quod Judæis imputaretur
ad culpam .»
2° Facultas autem divortii concedebatur sub certis quibusdam
conditionibus, quæ in specie et accurate definiri nequeunt.
Equidem ratio cur L eus hanc permissionem faciebat, erat
« duritia cordis » Judæorum seu, ut ait S. Thomas, « propter
majus malum cohibendum, scilicet uxoricidium, ad quod
Judæi proni erant propter corruptionem irascibilis » (2).
3° Probabile est licentiam Judæis factam, eodem tempore
concessam esse Gentibus : hi enim non obligabantur ad majorem
sanctitatem, quam ipse populus electus.

. Asserlio 2a : Matrimonium infidelium, etiam consummatu:
solvi potest quoad vinculum, sub certis quibusdam condi­
tionibus, quando, uno conjuge in infidelitate manente, alter
ad fidem convertitur. ( Doctrina catholica.)
573. 1° Probatur thesis. — Ait S. Paulus (3) : « Si quis frater
uxorem habet infidelem, et hæc consentit habitare cum illo, non
dimittat illam. Et si qua mulier fidelis habet virum infidelem,
et hic consentit habitare cum illa, non dimittat virum : sanctificatus est enim vir infidelis per mulierem fidelem, et sanctificâta est mulier infidelis per virum fidelem ; alioquin filii
vestri immundi essent, nunc autem sancti sunt. Quod si
discedit, discedat, non enim serriluli subjectus est frater aut
soror in hujusmodi ; in pace autem vocavit nos Deus. »
His verbis S. Paulus concedit facultatem solvendi vincu­
lum matrimoniale :
A. Si physice discedit pars infidelis. — a) Etenim
evidens est Apostolum fideli converso privilegium facere :
atqui si ageretur de sola separatione quoad lorum et cohabilalionem, fideli non daretur speciale privilegium, nam :
(1) Bellarm., cap. 4, 1G ; Gonet, De Matr., disp. 5, a. 2 ; Billuart, De
Matr., diss. 5, a. 2, § 2 ; De Legibus, diss. 2, a. 4 ; Wirceburg., De sacr,
Matr., cap. 5, a. 2, n. 388 sq. ; Pesch, n. 771 sq. ; Huarte, n. 288 sq. ; Cap­
pello, n. 46 et alii. Contrarium tenent S. Bonavent., in 4, dist. 33, Estlus,
Sylvius, Card. Billot (th. 42, ad 4).
(2) Supp., q. 67, a. 3.
(3) I Cor., vn, 12-15.

544

DE PRIVILEGIO PAULINO

1) separatio est remedium commune in tali casu, 2) eo ipso
quod pars infidelis discessit, cohabitatio facta est impossi­
bilis. Ergo sermo est de vinculi solutione. — b) Confirmatur
ex ratione quam addit Apostolus : « non enim servituti sub­
jectus est frater aut soror in hujusmodi». Atqui, jam discessa
parte infideli, illa servitus nil aliud est quam ipsum vinculum
matrimoniale. Ergo in casu pars fidelis jus habet novum
ineundi Matrimonium. — c) Idem constat cx oppositione ab
Apostolo statuta inter connubia infidelium ct connubia
fidelium; de his quidem dicit (v. 10 et 11) : « si vir discesserit,
mulierem manere debere innuptam ».
B. Si PARS INFIDELIS MORALITER DISCEDIT. — Ratio Solvendi
Matrimonium est discessus partis infidelis. Hoc autem fieri
potest vel physice, si infidelis simpliciter discedit, vel moraliter, pi cohabitare consentit, sed ut pertrahat conjugem fide­
lem ad infidelitatem aut ad alia gravia peccata : sic enim
agendo, infidelis cohabitationem reddit impossibilem. Ergo,
etiam in hoc casu, fidelis non subjicitur servituti sed liber est
et pace fruitur ac proinde inire potest novum Matrimo­
nium (1).
Hanc esse doctrinam et praxim Ecclesiæ constat ; 1) ex
verbis Innoc. 111, n. 570 relatis, 2) ex multis decretis R. Pon­
tificum hæc verba Innocenti i approbantium et regulas traden­
tium a Missionariis in eo casu servandis, 3) cx Codice (can.112.0,
§ 1) : « Legitimum inter non baplizalos Matrimonium, licet
consummatum, solvitur in favorem fidei ex privilegio Pauli­
no », imo « in re dubia, privilegium fidei gaudet favore juris >
(can. 1127). Cf. Payen, vol. π, n, 2415 bis.
2° De modo quo exercetur privilegium Paulinum.
574. a) Quandonam ct quomodo solvatur vinculum conjugale. —
1) Non solvitur eo ipso quod pars inldelis discedit; 2) Nec
solvitur eo ipso quod alter convertitur et baptizatur (°), cum,
ut ait Innocentius III, « per sacramentum Baptismi non solvan­
tur conjugia, sed crimina dimittantur » (3) ; sed 3) solvitur eo
ipso quod pars baplizala, sive in Ecclesia catholica sive proba­
bilius etiam in secta lueretica aut schismatica (4), novum valide
contrahit Matrimonium. Ita Codex, can. 1126.
(1) Cf. Vermeersch, n. 813 ; Cappello, n. 767 sq. ; PJyen, n 2280 sq.
(2) Requiritur conversio ad fidem cum susceptione Baptismi. Id sæpe
declaravit S. Congr. de Prop. Fide et constat etiam ex Cod., can. 1121.
(3) Denzlnger, 407.
(4) Cf. Pesch, n. 799 ; Palmieri, th. 27 ; Payen, vol. n, cap. 77-83.

DE PRIVILEGIO PAULINO

545

Ideo : 1) NI and prius vinculum, donec novum a parte fideli
contrahatur, quia privilegium concessum est in favorem solius
fidelis, ne scilicet cœlebs manere cogatur aut cornparti recon­
ciliari. Proinde pars infidelis innupla perseverare debet usque
ad novum fidelis connubium ; hoc autem inito, ipsa pars infidelis
valide inire potest novas nuptias. 2) Novo fidelis Matrimonio
prius vinculum dissolvitur, quia Matrimonium inter baptizatos
majorem habet firmilalem quam Matrimonium legitimum tan­
tum : infirmius enim vinculum debet cedere firmiori (1). 3) Non.
solvitur Matrimonium, si pars baptizata vel continentiam, servat
in sæculo vel professionem religiosam simplicem emittit, vel
sacros Ordines suscipit : ratio est quia, his casibus, neque Matri­
monium ratum Christianorum solvitur (Infra, n. 578). Num
solvatur prius vinculum si pars baptizata emittat professionem
solemnem ? Controvertitur inter auctores ; in praxi ad S. Sedem
recurrendum est (can. 1962).
b) Quonam jure solvatur hujusmodi Malrimonium. — 1) Non
pauci auctores putant in verbis S. Pauli (I Cor., vn, 12 sq.)
contineri tantum consilium aliquod aposlolicum. Batio est quia
verba (v. 12) « cæteris ego dico, non Dominus » referunt ad ea
quæ sequuntur : Si quis frater uxorem habet infidelem (v. 13). —
2) Alii vero plurimi (2) ibi vident prœceplum et jus divinum, et
S. Off. declaravit 11 Jul. 1886, ibi agi « de privilegio a Christo
Domino in favorem fidei concesso et per Apostolum Paulum
promulgato ». Cf. Payen, vol. n, n. 2210.
c) Conditiones ad solutionem rcquisilæ. — « Antequam conjux
conversus et baptizatus novum Matrimonium valide contrahat,
debet, salvo præscripto can. 1125, partem non baptizatam
interpellare : 1) An velit et ipsa converti ac Baptismum susci­
pere ; 2) An saltem velit secum cohabitare pacifice sine contu­
melia Creatoris. — Hæ interpellationes fieri semper debent,
nisi Sedes Apostolica aliud declaraverit. » (can. 1121.)
d) Quomodo autem fleri debeant interpellationes, quomodo
ab liis dispensatio obtineatur, quinam reapse privilegio Paulino
frui valeant, indicant can. 1122, 1123, 1120, § 2, 1124. Cf. Chelodi, Jus Matrimoniale, 1921, n. 157 ; Ami du Clergé, 1928,
p. 770-771.

575. Scholion. — Matrimonium, in infidelitate contractum
et consummatum, potest in favorem fidei quandoque solvi,
gravi de causa, etiam post utriusque conjugis conversionem,
modo consummatio non intervenerit inter ambos jam baptizatos
( Docl. caih ).
1° Factum. — a) Pius V (3) permisit Indis paganis ad fidem
(!) Supp., q. 59, a. 5, ad 1.
(2) Ha Estlus, Comm, in Λ. I. ; Palmieri, th. 26 ; Bened. XIV, De syn.
diœc., 1. VI, c. 4, n. 3 ; Billot, th. 43, p. 427 ; Pesch, n. 790 ; Huarte, n. 337 ;
Hugon, p. 762, etc. — (3) Ilomani Pontificis, 2 Aug. 1571. Fere idem habet
Paulus III, Altitudo, 1 Jun. 1537 ; cf. Oappello, n. 787.

Theol. IV.

18

546

DE MATRIMONIO RATO

conversis ut maritus eam, inter plures suas uxores, retineret ul
legitimam, quæ cum eo baptizata est, etiamsi hæc non fuerit
prima uxor.
b) Gregorius XIII (1) permisit paganis conversis, qui anle
Baptismum matrimonium contraxerunt, novum Matrimonium
valide et licite contrahere cum quovis fideli, « etiam superstito
conjuge infideli et ejus consensu minime requisito aut responso
non expectato,... etiamsi postea innotuerit conjuges priores
infideles suam voluntatem juste impeditos declar re non
potuisse et ad fidem, etiam tempore contracti secundi Matri­
monii, conversos fuisse ».
Jamvero hæc secunda connubia non possunt esse valida el
firma nisi præcedenlibus cerlo solutis. Ergo Romanus Pontifex
potest, his in adjunctis, prius vinculum solvere.
c) Ceterum addit Codex Juris Canonici, can. 1125 : « Ea quæ
Matrimonium respiciunt in Constitutionibus Pauli III Altitudo,
S. Pii V Romani Pontificis... Gregor ii XIII Populis..., quæque
pro peculiaribus locis scripta sunt, ad alias quoque regiones
in eisdem adjunctis extenduntur (2) .»
2° Explicatio facti. — A.) Alii (3) putant hæc explicari posse
ex privilegio Paulino una cum dispensatione ab interpellatione
facienda?
'SmM
B) A.lii (4), verius, ut videtur, et probabilius, negant ibi agi
de privilegio Paulino et docent his in casibus Matrimonium
infidelium reapse solvi suprema auctoritate II. Pontificis, ex
potestate ministerial! quam habet dispensandi, etiam ab obli­
gatione juris divini, in rebus nempe in quibus hæc obligatio per
facium humanum inducta est, prout fit in voto, in juramento
et aliis hujusmodi.
Aj
Ceterum Romanus Pontifex, ut infra dicemus, polesl solvere
vinculum Matrimonii rati. Atqui Matrimonium ratum firmius
est Matrimonio infidelium etiam consummato, cum hoc non sil
sacramenlum. Ergo a fortiori R. P. solvere potest Matrimonium
infidelium etiam consummatum ; potest etiam solvere hoc
Matrimonium, quando, posl utriusque Baptismum, factum est
sacramenlum (n. 579), dummodo non fuerit consummatum, post
eorum Baptismum (n. 580).
a
2° De Matrimonio fidelium
Doctrina catholica.
576. 1° Tridentinum, Sess. xxiv, can. G (5) : « Si quis dixerit
(1) Populis ac Sationibus, 25 Jan. 1585 ; cf. Urban. VIII, Litt., die 20 Oct.
1G26 et 17 Sept. 1627. — (2) Cf. Vermeersch, n. 817.
(3) Bened. XIV, De syn., 1. VI, c. 4, n. 3 et 1. XIII, c. 21, n. 4 ; Rossct,
De Matr., t. I, n. 641, 647.
'3S
(4) Sanchez, De Matr., 1. II, disp. 17 ; S. Alphonsus, I. VI, n. 956 ;
Palmieri, th. 26, vm, ix ; Hurter, n. 620 ; Card. Billot, th. 44 ; Pesch,
n. 795 sq. ; Huarte, n. 339 sq. ; Cappello, n. 791 ; Payen, n. 2442-2449.
(5) Denzinger, 976 ; cf. Cod., c. 1119.
48

DE MATRIMONIO RATO

547

Matrimonium ratum, non consummatum, per solemnem. reli­
gionis professionem alterius conjugum non dirimi, a. s. »
2° Codex, can. 1118 : « Matrimonium validum ratum et con­
summatum nulla humana potestate nullaquc causa, pncterquam
morte, dissolvi potest (1). »
Assertio la : Matrimonium ratum et non consummatum
dissolvitur tum ipso jure per solemnem professionem religio­
sam, tum per dispensationem a S. Sede ex juxta causa conces­
sam (can. 1119).

Probalur per paries :
I. — Matrimonium ratum et non consummatum dissolvitur
ipso jure per solemnem professionem religiosam. (De fide.)

5ΊΊ. Statim ac unus conjugum fidelium vota solemnia
legitime (2) emittit in instituto religioso ab Ecclesia appro­
bato, eo ipso solvitur Matrimonium ratum. Hæc doctrina
practice tantum viguit in Ecclesia per multa sæcula ; at.
oppositione facta contra illam, sæculo xvi, expresse definita
est a Trid enti no.
a) Suadetur ex factis sanctorum. — Patres, Doctores et ipsa
Ecclesia laudant sanctos qui. post nuptias celebratas, conjugem
reliquerunt ut virginitatem Deo voverent. Atqui si vinculum
Matrimonii per professionem religiosam non solveretur, hæc
facta essent non laudanda sed vituperanda. Ergo.
Ita S. Thecla laudatur a SS. Ambrosio (3) et Epiphanio (4).
Ita duo Aulici ct eorum sponsæ a S. Augustino (5) ; ita S. Leobardus a S. Gregorio Turonensi (6). Eldidrida regina a S. Peda
(7), S. Alexius ab Ecclesia (8).
b) Probalur ex legislatione Ecclesiæ. — Id diserte asse­
ritur : 1) Ab Alex. III (1180) : « Post consensum legitimum de
praesenti, licitum est alteri, altero etiam repugnante, eligere
monasterium, sicut Sancti quidam de nuptiis vocati fuerunt.
dummodo carnalis commixtio non intervenerit inter eos ; et
(1) Cf. Trid., Sess. xxiv, can. 5 et 7 ; Denzinger, 975, 977 ; supra, n. 564.
(2) Cappello, n. 448-452. — (3) De Virg., 1. II, c. 3, n. 19.
(4) Her., 78, n. 16. — (5).Con/., 1. VIII, c. 6, n. 15.
(6) De vitis Patrum, c. 20. — (7) Hist. Angi., 1. ΙλΓ, c. 19.
(8) Breoiar. Rom., \ Jul. Cf. Pesch, n. 804 ; Suarez, De Religione, p. 3,
I. IX, c. 24.

548

DE MATRIMONIO RATO

alteri remanenti, si commonitus continentiam servare noluerit,
licitum est ad secunda vola transire; quia cum non fuissent una
caro simul effecti, salis potest unus ad Deum transire, et alter
in sæculo remanere (1). » 2) Ab Innocentio III (a. 1206) decla­
rante : « Antequam sil Matrimonium per carnalem copulam
consummatum, licere alteri conjugum, reliquo etiam incon­
sulto, ad religionem transire, ita quod reliquus ex tunc legitime
poterit alteri copulari (2) .»
578. Disputatur autem inter theologos quo jure Matrimonium
ratum solvatur per professionem religiosam. — a) Alii tenent
id fieri ex jure divino sive naturali (3) sive positivo immediato (4).
Hoc autem admittendum non videtur. Etenim si professio solemnis Matrimonium solvit ex jure divino, eamdem vim habet
professio simplex, cum solemnitas sit tota ex jure ecclesiaslico.
Atqui professio simplex non dirimi t_ Matrimonium. Ergo nec
solemnis illud solvit jure divino.
b) Alii verius docent id fieri, proxime quidem ex jure eccle­
siastico, ultimo autem ex jure divino (5). Nimirum Deus voluit
esse in Ecclesia statum perfectionis quo solveretur Matrimo­
nium ratum, sed Ecclesiæ reliquit potestatem determinandi in
specie quid statum religiosum perfectum constituat ac proinde
Matrimonium dirimat. Ad idem reduci videtur opinio illorum
qui volunt id fieri « ex jure divino consequente, per ministerialem
illam sive instrumentalem solvendi auctoritatem, per quam
Ecclesia dispensat in voto, juramento aliisque ejusmodi (6) ».
II. — Matrimonium ratum et non consummatum dissolvi­
tur per dispensationem a S. Sede ex justa causa concessam.
(Doctrina catholica ex Codice.)

579. De hac potestate S. Pontificis olim dubitarunt inulti
theologi (7) : hodie vero omnino certum est Pontifices ea potes­
tate uti posse, ex justa causa, sive « utraque parte rogante,
sive alterutra, etsi altera sit invita » (8).
H
(1) Denzinger, 396. — (2) Denzinger, 409.
(3) Supp,, q. 61, a. 2 ; Bellarm., De monachis, c. 38.
(4) Bened. XIV, Quæst. can. et moral., q. 546 ; Perrone, De Mate,, t. Ill,
sect. 2, c. 6, § 3 ; Bllluart, diss. 5, a. 2, § 4, dico 2°.
I
(5) Suarez, De Reli°., 1. IX, c. 33, n. 20 ; WIrceburg., n. 406 ; Palmieri,
th. 25, vi ; Pesch, n. 807 ; Huarte, n. 309 ; Cappello, n. 449.
(6) Billot, th. 45, p. 443 ; cf. supra, n. 575, 2J; Payen, vol. ir, n. 2195.
(7) Dom. Sotus, Sylvius, Tournely, Bniuart, diss. 5', a. 2, § 5.
(8) Cad., C. 1119.

Λ

DE MATRIMONIO RATO ET CONSUMMATO

549

a) Constat ex praxi Ecclesiæ. Bom. Pontifices sæpe saltem
a tempore Martini V (1417) Matrimonium ratum solverunt,
etiam nostris temporibus, ut constat ex Actis S. Sedis, ubi.
quolibet anno, concessæ leguntur dispensationes hujusmodi.
Ergo hanc potestatem revera habet Ecclesia, nisi dicas (quod
absit) eam errasse et constanter errare adhuc in re gravissima,
ad mores spectante et quodammodo ad fidem, nesciendo
scilicet et praetergrediendo limites suæ potestatis (1).
b) Halio congruentis? inde petitur quod vinculum Matri­
monii rati comparai·) possit obligationibus juris divini quæ
per facium humanum inducuntur, ut in juramentis et votis,
in quibus Ecclesia dispensare potest (supra, n. 575. 2°).
Hoc enim Matrimonium non est adhuc signum unionis
Christi et Ecclesiæ. formaliter ut est indissolubilis, ac proinde
nondum repugnat ab eo vinculo dispensatio (2).
Insuper observa : 1) Romanum Pontificem Matrimonium
ratum non solvere nisi ex justis causis, et quidem hoc facere
ut Vicarium Christi et potestate sibi divinitus concessa uten­
tem ; proinde non esse timenda gravia incommoda quæ
diximus de solubilitate Matrimonii per propriam contrahen­
tium voluntatem. 2) Ipsius Pontificis esse judicare quænam
sit causa justa et clficiens et ideo practice standum esse ejus
decreto. Cf. Payen, vol. π, n. 2196-2202.
Assertio
: Matrimonium ratum et consummatum est
etiam extrinsece prorsus indissolubile quoad vinculum.

580. a) Contra Protestantes, Ecclesia statuit saltem indissolubilitatem intrinsecam Matrimonii consummati ; at de ejus
indissolubilitate cxlrinscca et relate ad quamlibet potestatem
humanam nulla habetur definitio proprie dicta (3). — b) J octrina tamen Ecclesiæ est omnino aperta. ?.it enim : 1) Leo XIII :
« Est cognitu necessarium solvere vineuhim conjugii inter
catho’icos rali el consummati nullius in potestate esse » ; °)Pius XI :
« Nulla tamen, neque ullam ob causam, facultas hujusmodi
[solvendi Matrimonium] cadere unquam poterit in Matrimo­
nium ratum el consummatum. In eo enim... maxima, ex J ei
voluntate, firmitas atque indisso’ubilitas, nu’la hominum aucto(1) Cf. Bened. XIV, qurst. can., q, 479 ; Perrone, De Mair., III, p. 309.
(2) Supp., q. 61, a. 2, ad 1.
(3) Cf. Leo XIII, Encyc. Aroan. dio. sap., ed. Bonne Presse, t. I, p. 106.

550

DE MATRIMONIO RATO ET CONSUMMATO

ritate relaxanda, elucet (1). 3) Codex Juris Canonici (2) : « Matri­
monium validum ratum et consummatum nulla humana potes­
tate nullaque causa, præterquam morte, dissolvi potest. »

Thesis ideo est sallem theologice certa, imo doctrina vere
catholica.
581. Probatur :

a) « Unica probatio efficax desumitur ex praxi Ecclesiæ,
etenim verba S. Scripturae possunt intelligi de sola indissolubilitate intrinseca. Si Deus ulli humanae auctoritati dedisset
hanc potestatem, ea esset potestas Ecclesiæ, quia agimus de
Matrimonii sacranien'o, in quod nihil potest auctoritas civilis.
Atqui Ecclesia semper negavit sibi competere hanc facultatem.
Ergo eam non habet (3). »
b) « Halio hujus absolutæ indissolubilitatis quærenda videtur
in sacramenlalilale el consummatione simul sumptis, quæ per­
fecte inseparabilem unionem ('hristi cum Ecclesia exprimunt.
Unde tale Matrimonium dissociari non potest nisi aut improprie,
per declarationem nullitatis, aut imperfecte, per divortium
semiplenum (separationem a toro et cohabitatione) » (4).
A'ec obstat quod Cælostinus III (5) assi mi laveri t casum viri
apostata? discedentis a conjugo Christiana, casui conjugis
infidelis de quo I Cor. vu, 15. — Nam id dixit ut homo privatu?
et opinalive tantum (6).
(1) Encyc. Arcan. div. sap., p. 101 ; encyc. Ccmi connubii, A. A. S., 1930,
P- 552. s
'iSl
(2) Can. 1118.
(3) Huarte, n. 325 ; cf. Pesch, n. 818. — (4) Chelodl, n. 152 ; Supp.,
q. 61, a. 2, ad 1 ; P iyen, vol. i , n. 2187.
(5) Decr. Item quaeris., apud Migne, P. L., t, CCVI, coi, 1255,
(6) Cf. Card. Billot, th. 46, ρ. 450.

DE MINISTRO MATRIMONII

551

CAPUT III
UE MINISTRO ET SUBJECTO MATRIMONII

ART. I

De

il

inistro Matrimonii

Assertio : Ministri sacramenti Matrimonii sunt ipsi contra­
hentes (1). (Theol. cerium.)
Probalur :
582. a) Ex identitate inter sacramentum. el contractum. —
Sacramentum Matrimonii est ipse contractus ad dignitatem
sacramenti elevatus. Atqui contractus per mutuum contrahen­
tium consensum perficitur. Ergo et sacramentum (2).
b) Confirmatur. — Si sacerdos esset m n ster Matrimonii,
nunquam valeret Matrimonium nisi præsente et benedicente
sacerdote. Atqui, in certis adjunctis, valet Matrimonium absque
sacerdotis præsentia el benedictione, ut constat ex Triden­
lino (3) et ex Codice (c. 1098) (4).
583. N. B. — 1° Ex tradita doctrina de materia el forma Ma­
trimonii sequitur conjuges esse ministros prout mutuo acceptant
consensum : sic enim sil»i invicem imponunt obligationem conju­
galem el Matrimonium vere efficiunt.
2° Parochus autem non est minister sacramenti, sed testis ex
officio deputatus ad Matrimonium legitime contrahendum el
insuper aliqualiter minister : solemnitatis scilicet Matrimonii,
in quantum sponsos in facie Ecclesiæ conjungit eisque impertit
benedict ionem qu< ? est quoddam sacramentale.
Præsentia ideo parochi e 4 conditio necessaria ad validitatem.
(1) Hæc sententia omnino tenenda est contra Melch. Canum, Sylvium,
Drouin, Tournely el alios qui volunt ministrum esse sacerdotem.
(2) Cod., c. 1081 ; Florent., Decr. ad Arm., Denzlnger, 702.
(3) Denzlnger, 990.
(4) Cf. Decr. Ne temere, 2 Aug. 1907 ; Denzlnger, 2069.

552

DE SUBJECTO MATRIMONII

Hinc Codex : « Ea tantum Matrimonia valida sunt, quæ contra­
huntur coram parocho, vel loci Ordinario, vel sacerdote ab
alterutro delegato, et duobus saltem testibus (1). »
3° Quandoque Patres videntur huic benedictioni tribuere
virtutem sacramenlalem. Sed, re mature inspecta, evidens est
eos non docere rationem sacramenti erui et eP ci ex benedictione
sacerdotali sed e contra tsse causam cur Matrimonium debeat
ab Ecclesia benedici. Nimirum Matrimonium est quid sacrum,
a Γ omino sanctil catum, gratiam Dei habens sibi annexam, ac
proinde debet 1 eri in facie. Ecclesiæ et ab ea benedici (2).

art. II
De subjecto sacra II enti Matrimonii
584. Codex hæc habet : « Antequam Matrimonium celebre­
tur. constare debet nihil ejus validæ ac licilæ celebrationi
obsistere (3). » Aliæ ideo conditiones ad validitatem sacramenti
Matrimonii sunt neccssariæ, aliæ ad liceilatem tantum.
I. — Conditiones ad validitatem Matrimonii necessariæ.
585. 1° Requiritur ut contrahentes sint adulti, ut habeant
scilicet usum rationis sufficientem ad talem contractum
faciendum : a) Id per se patet et eiuitur ex dictis in tractatu
« I c sacram, in genere » (n. 510). - b) Ex lege ecclesiastica
requiritur determinata a tas (can. 1067).
2° requiritur, ad Matrimonium conficiendum, ut habeant
intentionem saltem vidualem ; ad illud autem suscipiendum,
sufficit intentio habitualis expressa (4).
3° Requiritur sufficiens nolilia et libertas, ita ut contractus
fiat scienter sine errore essentiali ct sine coactione (can. 1082,
1083. 1087, 1074). ’
IS

4° Requiri Cur ut contrahentes non teneantur vinculo prioris
Matrimonii. saho privilegio fidei (c. 10C9).
5° Requiritur ut contrahentes habiles sint ad copulam
(1) Cod., c. 1094 sq.
(2) Supp., q. 45, a. 5 ; q. 46, a. 2 ; Palmieri, th. 11 ; Bliluart, diss. 1, a. 6;
Wlrceburg., n. 310-315.
(3) Can. 1019, § 1.
(4) Manuale, t. Ill, n. 514 ; Cod., c. 1086.

DE MATRIMONIO ET VIRGINITATE

553

matrimonialem habendam : non possunt enim sibi dare jus
ad rem impossibilem.
6° Requiritur ut nullo impedimento dirimente. sive ex jure
naturæ sive ex jure positivo, jam inepti sint ad Matrimonium
contrahendum (c. 1035, 1072, 1075 sq.).
7° Requiritur, in Ecclesia catholica : 1) ut ambo conjuges
sint baplizali, ita ut Matrimonium valide nequeat iniri inter
partem non baptizatam et baptizatam absque S. Pontificis
dispensatione (c. 1070) ; 2) ut coram parocho el duobus testi­
bus contrahant (c. 1094).
II. — Conditiones ad liceitatem.
586. 1° Requiritur ut contrahentes sint in slahi graliæ, cum
Matrimonium sit sacramentum vivorum. Ii tamen qui ad
Matrimonium accedunt bona fide et cum attritione superna­
tural!, gratiam sacramenti recipere possunt (t. m. n. 139 et
517).
2° Requiritur ut nullo impedimento impediente sive ex jure
divino sive ex jure ecclesiastico, inhabiles sint ad legitime
contrahendum.
3° Conoenil ut catholici, ante Matrimonii celebrationem.
1) Confirmationem recipiant. 2) sua peccata diligenter confi­
teantur et sanctissimam Eucharistiam pie suscipiant (c. 1021,
§ 2, 1033). Cf. c. 1066.
Hæc pauca sufficiant cum de impedimentis et aliis condi­
tionibus ad validam et licitam Matrimonii celebrationem perti­
nentibus fuse agatur in Jure Canonico et in Theologia Morali.

Assertio : Matrimonii sacramentum est opus honestum et
laudabile ; at nulli homini est per se necessarium, imo valde
præstat status virginitatis vel coelibatus.
*
Probatur per paries :
I. — Matrimonii sacramentum est opus honestum et lauda­
bile.
587. Id constat : 1) ex dictis de usu Matrimonii in genere
(supra n. 528) ; 2) ex eo quod Matrimonium sit vere et proprie
unum ex septem leg s evangelicæ sacramentis a Christo Pomino
institutum (1).
(1) Trid., Sess. xxiv, c. i ; Denzinger, 971.

554

DE MATRIMONIO ET VIRGINITATE

Nec obslal libido illa quæ necessario consequitur ipsum usum.
Nam id est per accidens nec malum reputatur nisi ita propter
se solum quæratur ut excludantur ceteri i nes honesti Matrimo­
nii. Ad rem Tertullianus (1) : « Ambo fratres, ambo conservi,
nulla spiritus carnisve discretio. Atqui vere duo in carne una;
ubi una caro, unus et spiritus. Simul orant, simul volutantur
et simul jejunia transigunt, alterutro docentes, alterutro hor­
tantes, alterutro sustinentes. In Ecclesia I ei pariter utrique,
pariter in convivio I ei, pariter in angustiis, in persecutionibus,
in refrigeriis ; neuter alterum celat, neuter alterum vitat, neuter
alteri gravis est; libere æger visitatur, indigens sustentatur;
eleemosynæ sine tormento, sacrii cia sine scrupulo, quotidiana
diligentia sine impedimento ; non furtiva signatio, non trepida
gratulatio, non muta benedictio ; sonant inter duos psalmi et
hymni, et mutuo provocant quis melius Deo suo cantat. Talia
( hristus videns et audiens gaudet, his pacem suam mittit ; ubi
duo, ibi et ipse ; ubi et ipse, ibi et malus non est ».
II. — Nemini per se necessarium.

588. Singuli enim homines ad Matrimonium non obligantur:
1° Aligna lege naturali. — Nemo enim tenetur nisi ad ea
quæ ad propriam perfectionem, seu ad finem ultimum assequen­
dum sint necessaria. Atqui Matrimonium non ad propriam
uniuscujusque perfectionem institutum est sed ad bonum
generis humani. Ergo.
2° Aliqua lege divina positiva. — Siquidem, si excipias pri­
mos homines, quorum matrimonia erant necessaria ad multi­
plicandum genus humanum, nulla adest lex divina obligans
singulos homines ad Matrimonium ineundum. Ceterum lex
specialis minime necessaria esi. cum ad finem a Deo intentum
obtinendum plane sufficiat inclinatio naturalis plurimorum
hominum (2).
3° Aliqua lege humana. — Hæc enim lex esset : 1) inefficax,
cum quisque ex lege naturæ jus habeat se Matrimonii vinculo
ligandi aut non ligandi, ac proinde, hac in re, nonnisi Deo
subest (3) ; 2) inutilis, nam absque illa finis plene obtinetur.
Dixi : per se. « Quia, ait Pesch. per accidens potest obligari
aliquis respectu boni publici, vel ad implendam promissionem
(1) Ad uxor., 1. II, C. 9.
(2) Cf. Supp., q. 41, a. 2, ad 4 ; 2-2, q. 152, a. 2, ad 1 ; Conlra Gentes,
1. Ill, cap. 136.
H
(3) 2-2, q. 104, a. 5.
'
.

555

DÉ MATRIMONIO ET VIRGINITATE

datam, vel ad vitandum periculum incontinentiae quæ obliga­
tiones non ex essentia Matrimonii sed aliunde oriuntur (1). »
r

III.
fide.)

Valde præstat status virginitatis et cælibatus. ( De

589. Hæc pars thesis defenditur contra Jovinianum '4 sæc. et
Protestantes, qui volunt nuptias virginitati vel anteponendas
vel saltem æquiparandas. Comparatio autern instituitur non
inter personas individuas, siquidem quidam inveniuntur conju­
gati qui nonnullis virginibus certo perfectiores sint, sed inter
statum virginitatis seu coelibatus et statum conjugalem. Denique
per statum coelibatus non intelligimus tantum simplicem
carenliam vinculi Matrimonialis, neque coelibatum causa vitæ
liberioris electum, sed stabile vitæ genus, quod quis, ex amore
Dei el virtutis, eligit, ut renuntians carnis voluptatibus etiam
licitis, facilius et plenius vacet studio perfectionis spiritualis.

Probatur thesis :
1° Ex Tridenti no (2) : « Si quis dixerit statum conjugalem
anteponendum esse statui virginitatis vel caelibatus, et non
esse melius ac beatius manere in virginitate aut cælibatu. quam
jungi Matrimonio, a. s. »
2° Ex Scriptura. — a) Discipuli» quaerentibus numquid
non magis expediat homini non nubere, respondet Christus :
« non omnes capiunt verbum istud, sed quibus datum esi.
... Sunt eunuchi (pii seipsos castraverunt propter regnum
coelorum. Qui potest capere capiat » (3). Ergo homines qui ita
a Matrimonio abstinent, propter regnum coelorum, quasi essent
ex iis qui, ex natura aut ex malitia hominum, inepti sunt ad
Matrimonium, donum Dei speciale receperunt.
Ergo donum Dei speciale requiritur ut homines possint,
propter regnum coelorum, ita a Matrimonio abstinere. Proinde
status virginitatis excellentior est statu matrimoniali.
b) S. Paulus ad Corinthios scribit ( I Cor., λ n. 38) : « Igitur
et qui Matrimonio jungit virginem suam bene facit ; et qui
non jungit, melius facil », et de vidua ait ( v. 40) : « Bealior
autem erit si sic permanserit secundum meum consilium : puto
autem quod et ego Spiritum Dei habeam » (4).
(1) Comp., n. 371.
(2) Sess. xxiv, c. 10 ; Denzinger, 981. — (3) Matlh., xix, 10 sq.
(4) Cf. Apoc., xiv, 1-4.

556

DE MATRIMONIO ET VIRGINITATE

Hæc omnino clara sunt cl aperi a, nec ulla explicatione
indigent.

3° Ex Patribus. — SS. Patres virginitatem summis laudibus
extollunt, non Lanium obiter dictis sed init gris libris, ut Ter­
tullianus et S. Cyprianus (I e babitu virginum), S. J. Chnjsoslomus (1 e virginitate), S. Ambrosius (1 e virginibus), S. Hie­
ronymus (Advers. Jovinianum), S. Augustinus (Lo sancta
virginitate), etc... (1).
4° Palione, « tum quia bonum divinum est potius humano
bono, tum quia bonum animæ praefertur bono corporis, tum
etiam quia bonum contemplativae vitæ præfertur bono activæ.
Virginitas autem ordinatur ad bonum animæ secundum vitam
contemplativam, quod est cogitare <a quæ sunt Dei; conjugium
autem ordinatur ad bonum corporis, quod est corporalis multi­
plicatio generis humani ; et pertinet ad vitam activam, quia
vir et mulier in Matrimonio viventes necesse habent cogitare
quæ sunt mundi » (2).
*
Inde liquet quam merito Ecclesia imposuerit cælibatum
clericis, propter dignitatem et functiones sacerdotales (3).
Objectiones quæ solent fieri contra statum cælibatus adeo
vulgares sunt et miserabiles ut neccsse non videatur in eis
confutandis immorari (4).
(1) Cf. Journel, Index theol., n. 582.
(2) 2-2, q. 152, a. 4. — (3) Cf. Innocent. I, epist. 2, c. 8, n. 11.
(4) Cf. si vis, Pesch, n. 864-867 el 906 ; S. Thom., 2-2, q. 152 ; H. Auffroy,
in Diet. Apol., art. Sacerdoce catholique, col. 1049-1062.

DE POTESTATE ECCLESIÆ

t—
no /

CAPUT IV
DE POTESTATE ECCLESIÆ IN MATRIMONIUM (1)

Notio impedimentorum et divisio.

590. Impedimentum dicitur illud omne quod, ex disposi­
tione juris sive divini sive humani ( c. 1035), obstat Matrimo­
nio licite vel valide contrahendo.
Duplex igitur distinguitur impedimentum : « Impedimen­
tum impediens continet gravem prohibitionem contrahendi
Matrimonium quod tamen irritum non redditur, si, non
obstante impedimento, contrahatur. — Impedimentum diri­
mens et graviter prohibet Matrimonium contrahendum, et
impedit quominus valide contrahatur. — Quanquam impedi­
mentum ex una tantum parte se habet. Matrimonium tamen
reddit aut illicitum aut invalidum (c. 1036).

Errores.
590tt. a) Juxta Protestantes, Matrimonium est quid mere
naturale et profanum ; proinde Matrimonii regimen totaliter
pertinet ad solam potestatem civilem. — Fere idem docent non
pauci moderni Itationalislæ, qui ideo statuunt <· Matrimonium...
nec ullo modo religiosa} societati, Ecclesiæ Christi, sed uni
socielali civili committendum » (2).
b) Marcus Antonius de Dominis, Launoy, Regalislæ et Jansenislæ in Synodo Pistoriensi (1786) docuerunt potestatem
ferendi leges circa Matrimonium, praesertim impedimenta
dirimentia constituendi originarie spectare ad solos principes
sæculares, non ; utem ad Ecclesiam, nisi ex consensu et indul­
gentia principum.
c) Denique, nonnulli Catholici (3), praesertim in Gallia,
dixerunt non solum Ecclesiam sed etiam principes habere
potestatem statuendi impedimenta etiam dirimentia, saltem
consentiente Ecclesia : Matrimonium enim, aiebant, est con*
(1) S. Thomas, Supp., q. 50 ; Quodlib. v, a. 15 ; Bellarminus, c. 32
Billuart, diss. 6, a. 23 ; Palmieri, th. 28 sq. ; Card. Billot, th. 47-48 ; Pesch*
n. 875 sq. ; Huarte, n. 372 sq. ; Cappello, n. 56 sq.
(2) Encyc. Casti connubii. A. A. S., 1930. p. 569.
(3) Cf. Tournely, De Mair., q. 7, a. 2 ; Billuart, diss. 6, a. 2 ; Salmant.,
cap. 11, n. 5 sq. ; Sanchez, 1. VII, disp. 3, n. 4.

558

DE POTËSTATE ECCLESIÆ

tractus simul ac sacrament uni et ideo, ul contractus, poleslali
civili subjicitur.
d) Apud Græco- liussos, jurisdictio in Matrimonium et causæ
matrimoniales turn Ecclesiæ tum statui competunt, ægreque
decerni potest quid ad Ecclesiam, quid ad Statum pertineat;
status tamen videtur habere supremam jurisdictionem etiam
in statuendis impedimentis dirimentibus (1).
I

Doctrina catholica.
591. 1° De fide est Ecclesiam posse pro suis subditis impedi­
menta Matrimonium etiam dirimentia constituere et in causis
matrimonialibus judicare. Hæc enim statuit Tridenlinum (2).
2° De fide est Ecclesiam hanc potestatem habere jure proprio
et originario, nam propositio 59 Synodi Pistoriensis, in qua
oppositus error asseritur, damnata est « ut canonum 3, 4, 9,
12 Sessionis 24 Concilii Tridenlini eversiua, haeretica » (3).
3° Omnino cerium est, post repetitas S. Sedis declarationes,
Ecclesiam solam habere auctoritatem circa ipsum vinculum
matrimoniale Christianorum necnon circa effectus civiles ab
ipso vinculo inseparabiles ; potestatem autem civilem posse
lanium leges ferre circa conditiones et effectus mere civiles
contractus (4). Hinc Leo XIII : « Christus, cum ad talem ac
tantam excellentiam Matrimonia renovavisset, totam ipsorum
disciplinam Ecclesiæ credidit et commendavit (5). »

Assertio : Ecclesia sola, jure proprio, potest constituero
impedimenta Matrimonium baptizatorum etiam dirimentia et
judicare causas matrimoniales Christianorum quæ vinculum
Matrimonii respiciunt. ( De fide.)
M
592. Hæc potestas sine dubio non respicit nisi Ecclesiæ
subditos, scilicet baptizatos, at respicit omnes baptizatos, ergo
etiam hæreticos et schismaticos, quia, per hæresim et schisma
non desinunt subjici Ecclesiæ potestati, nisi eos expresse
excipiat Ecclesia (6).
jj
Probalur :
U
I.
Ecclesia potest, jure proprio, constituere impedimenta...
etiam dirimentia et judicare causas, etc...
1° Conslal ex Tridenlino. — « Si quis dixerit eos tantum
consanguinitatis et affinitatis gradus, qui Levitico expri
(1)
(2)
(3)
(5)
(6)

Jugie, t. III, p. 470-473.
Sess. xxiv, can. 3, 4, 12 ; Denzinger, 973, 974, 982.
Denzlnger, 1559. — (4) Cod., c. I960, 1961, 1016.
Encyc. Arc. div. sap., p. 84.
Cod., c. 1070, 1099, § 2 ; cf. Manuale, t. I, n. 527.

DE POTESTATI· ECCLESIÆ

559

muntur, posse impedire Matrimonium, contrahendum et diri­
mere contractum, nec posse Ecclesiam in nonnullis illorum
dispensare aut constituere ut plures impediant et dirimant.
a. s. Si quis dixerit Ecclesiam non potuisse constituere impe­
dimenta Matrimonium dirimentia, vel in iis constituendis
errasse, a. s. (1).»
2° Conslal ex praxi Ecclesiae.
Historice constat Ecclesiam
jam a primis sæculis. jure proprio, impedimenta Matrimonium
dirimentia statuisse et, da!a occasione, de causis matrimonia­
libus quoad ipsum vinculum judicasse. Atqui usus ct exerci­
tium hujusmodi potestatis, praxi continua et immemoriali,
absolute demonstrat hanc potestatem Ecclesiæ inesse jure
proprio : secus enim Ecclesia erravisset in rebus fidei et morum.
Ergo (2).
3° Constat ex doctrina Syllabi.
Etenim Ecclesiæ, nou
autem auctoritati civili, competit potestas impedimenta Matri­
monium dirimentia inducendi, et quidem jure proprio, juxta
Tridcntini de hac re canones vere dogmaticos (3).
4° Conslal ex Codice.
« Matrimonium baptizatorum regitur
jure non solum divino, sed etiam canonico, salva competentia
civilis potestatis circa mere civiles ejusdem Matrimonii effec­
tus. » « Causæ matrimoniales inter baptizatos jure proprio et
exclusivo ad judicem ecclesiasticum spectant. » (Can. 1016,
1960.) Cf. can. 2214, § 1.
At « supremae lanium auctoritatis ecclesiasticae est authentice
declarare quandonam jus divinum Matrimonium impediat
vel dirimat. Eidem suprema· auctoritati privative jus est alia
impedimenta Matrimonium impedientia vel dirimentia pro
baptizatis constituendi per modum legis sive universalis sive
particularis. » (C. 1038, § 1 et 2 ; cf. c. 1039-1041.)
4° Conslal ex ratione.
Ecclesia, jure proprio, potestatem
habet conditiones ponendi ct normas statuendi dc administratione sacramentorum. Atqui sacramentum Matrimonii nil
aliud est (piam ipse naturalis contractus ad dignitatem sacra­
menti elevatus, Ergo Ecclesia) inest jus proprium imponendi
leges ct conditiones secundum quas contractus inter Christianos
(1) Sess. xxiv, c. 3, 4 ; Denzinger, 973, 974.
(2) Major argumenti late evolvitur a Leone XIII, Encyc. Arcanum,
ed. Bonne Presse, t. I, p. 83-92 ; cf. Journel, Index theol., n. 578 ; Palmieri,
th. 29. — (3) Prop. 68, 69 et 70 ; Denzinger, 1768, 1769, 1770.

560

DE POTESTATE ECCLESI/E

rite ineundus est ac proinde jus impedimenta statuendi et
de causis matrimonialibus judicandi : siquidem judiciaria
auctoritas quasi necessario ipsam auctoritatem legislativani
consequitur (1).
II. — Ecclesia sola hac potestate pollet.
593. 1° Conslal ex Trideniino. — a) Dubitandum non est
« clandestina Matrimonia... rata et vera esse, quamdiu Eccle­
sia ea irrita non fecit » (2). Atqui id verum non esset, si potestas
civilis, independenter ab Ecclesia, posset hujusmodi Matrimo­
nia irritare. Ergo sola Ecclesia hoc impedimentum constituere
valet, proinde et alia impedimenta, propter rationis parita­
tem.
b) In canone 12 definitur « causas matrimoniales ad judices
ecclesiasticos spectare ». Porro sensus est omnes causas ad
solos judices ecclesiasticos spectare. Etenim causa cur Eccle­
sia sibi hanc potestatem attribuat est ratio sacramentalis
Matrimonii. Ergo sicut jus exclusivum habet circa regimen
sacramentorum, ita jus exclusivum habet circa causas matri­
moniales. Sed si Ecclesia sola pollet auctoritate judiciaria
in regimine Matrimonii, a fortiori sola gaudet, hac in re, potes­
tate legislativa, siquidem hanc potestatem consequitur illa
prior.
2° Constat ex Decretis Pontificum. — Pius VI. in Brevi
ad Episcopum Motulensem, 16 sept. 1788, ex eo quod Matri­
monium sit sacramentum, concludit : « Hinc fit ut ad solain
Ecclesiam, cui tota de sacramentis est cura concredita, jus
omne ac potestas pertineat suam assignandi formam huic
contractui ad sublimiorem sacramenti dignitatem evecto, ac
proinde de Matrimoniorum validitate aut invalidilate judicium
ferre .» Deinde, carpens auctores qui volunt ex canone 12 Tridentini non omnes causas matrimoniales ad solos judices
ecclesiasticos pertinere, addit : « Scimus hanc captiunculam
et fallax hoc cavillandi genus omni fundamento destitui.
Verba enim canonis ita generalia sunt, ut omnes causas com­
prehendant et complectantur ; spiritus vero sive ratio legis
adeo late patet, ut nullum exceptioni aut limitationi locum
(1) Cf. Leo XIII, Arcan, dio. sap., ed. B. Presse, t. I, p. 90.
(2) Trid., Sess. xxiv, De reform., cap. 1 ; Denzinger, 990,

DE POTESTATE CIVILI

561

relinquant (1) ». Alii Ponliftces, ut Benedicius XIV (2),
Pius VIII (3), Gregorius XVI (4). Pius /X (5) etc., eamdem
omnino tenent doctrinam quæ authentice declaratur et con­
firmatur a Codice Juris Canonici, can. 1016, 1038 sq., et 1960
jam recitatis.
Quare Leo XIII : Ecclesia « potestatem in conjugia Chris­
tianorum, omni cum tempore, tum loco, exercuit, atque ita
exercuit, ut illam propriam ejus esse appareret, nec hominum
concessu quæsitam, sed auctoris sui voluntate divinitus adep­
tam » ( ■).
3° Constat ex ratione. — « De sacramentis autem statuere et
præcipere, ita, ex voluntate Christi, sola potest et debet
Ecclesia, ut absonum sit plane potestatis ejus vel minimam
partem ad gubernatores rei civilis velle esse translatam (7). »
Ergo auctoritas civilis nihil omnino potest in his quæ ad essenliam Matrimonii spectant.
>

Scholion.
I. — Potestas civilis jus habet leges ferendi circa effectus
Matrimonii mere civiles ( Docl. calh.J.
594. Effectus mere civiles non intelliguntur effectus illi qui
ex Matrimonii essentia sponle profluunt et necessario cum ipso
connectuntur, ut mutua jura conjugum et officia, prolis legitimitas, potestas parentum in filios et liliorum obligationes in
parentes, sed intelliguntur effectus a Matrimonii substantia
separabiles, qui e conjugio utique oriuntur sed essentiales non
sunt et ab ipso separari possunt, ut dotes, hereditates, jura
conjugum aut liberorum quoad bona et privilegia civilia et alia
similia.
Jamvero quod potestas civilis jus habeat circa res illas, nulla
est disputatio inter theologos. Halio est quia hi effectus non
respiciunt vinculum Matrimonii, sed ei accidunt et illud tantum
sequuntur ; proinde nil vetat cos regi a potestate illa, cujus est
determinare, in genere civili, quidquid ad bonum temporale et
commune, societatis conferre valet. Hinc Leo XIII : Ecclesia
« non ignorat neque diffitetur sacramentum Matrimonii, cum
ad conversationem quoque et incrementum societatis humaine
dirigatur, cognationem et necessitudinem habere cum rebus
(1) MIgne, Cursus theol., t. XXV, coi. 694. — (2) Breve ad Card, eborac., 9 Febr. 1749. - (3) Encyc., 24 Maii 1829. — (4) Encyc., 15 Aug. 1832.
(5) Breve, 22 Aug. 1851 ; cf. Cappello, n. 68, p. 66, ubi enumerantur
plura alia documenia Pontificum. — (6) Arcan., p. 84 ; cf. Plus XI. Encyc
cil., A A. S., 1930, n. 541, 569 sq.
(7) Leo XIII, Arcan., ed. B. Presse, t. I, p. 90.

562

DE POTESTATE CIVILI

ipsis humanis, quæ Matrimonium quidem consequuntur, sed
in genere civili versantur : de quibus rebus jure decernunt et
cognoscunt qui rei publica1 præsunt » (1). Sciant igitur conjuges
« ut sibi liceat liac in re morem legibus gerere ; ipsa non ab­
nuente Ecclesia, quæ vult atque optat ut in omnes partes salva
sint Matrimoniorum effecta, et ne quid liberis detrimenti
afferatur » (2). Ceterum (3) « nemo dubitat quin Eeclesiæ condi­
tor .Jesus Christus potestatem sacram voluerit esse a civili
distinctam, et ad suas ulramque res agendas liberam atque expe­
ditam ; hoc tamen adjuncto, quod utrique expedit, et quod
interest omnium hominum, ut conjunctio inter eas et concordia
intercederet, in iisque rebus quæ sint, diversa licet ratione,
communis juris et judicii, altera, cui sunt humana tradita
opportune et congruenter ab altera penderet, cui sunt coelestia
concredita ».
H
Hinc etiam Codex : « Baptizatorum Matrimonium regitur
jure... canonico, salva competentia civilis potestatis circa mere
civiles ejusdem Matrimonii effectus ». « Causæ de effectibus
Matrimonii mere civilibus, si principaliter agantur, pertinent ad
civilem magistratum ad normam c. 1016; sed si incidente,r et
accessorie, possunt etiam a indice ecclesiastico, ex propria potes­
tate, cognosci ac definiri » (c. 1016, 1961).
II. — De Matrimonio civili.
595. Matrimonium civile dicitur pactum nuptiale inter Chris­
tianos initum, coram magistratu civili et secundum leges civiles,
abstractione facta a legibus Eeclesiæ.
Jamvero indubium est inter Christianos « contractum a
sacramento non esse dissociabilem, atque ideo non posse con­
tractum verum et legitimum consistere, quin sit eo ipso sacra­
mentum... [Ergo] si qua conjunctio viri et mulieris in Christilideles citra sacramentum contrahatur, eam vi ac ratione justi
Matrimonii carere » [certum est ac] « pluris esse non posse,
quam ritum aut morem, jure civili introductum. » (4). Ergo hoc
commentitium Matrimonium civile est omnino invalidum et
nullum.
Ex Codice Juris Canonici, can. 1099, § 2, excipiuntur Matri­
monia acatholicorum, qui « nullibi tenentur ad catliolicam Matri­
monii formam servandam » ; item Matrimonia ab acalholicis
natorum, « quoties cum parte acatholica contrahunt » ; porro
« ab acalholicis nati dicendi sunt etiam nati ab allcrulro parente
acatholico, cautionibus quoque præstitis ad normam canonum
1061 et 1071 », « etiam nati ab apostatis » (5).
(1) Leo XIII, ibid., p. 102. — (2) Ibid., p. 106. — (3) Ibid., p. 102.
(4) Leo XIII, ibid., p. 92, 104 ; cf. Syllabus, prop. 65 sq. ; Denzinger,
1765 sq. ; Cod., can. 1012, § 2.
(5) Pont. Comm. ad Cod. can. interpr., 20 Julii 1929, A. A. S., 1929,
p. 573 ; 17 feb. 1930, A. A. S., 1930, p. 195.

DE POTESTATE CIVILI

III.

56 3

De potestate principum in Matrimonium infidelium.

596. A. Equidem Matrimonium infidelium non subest aucto­
ritati ecclesiastic® : 1) titulo sacramenti, quia sacramentum
non est ; 2) ut officium naluræ, quia person® infidelium reapse
regimini Eeclesiæ non subjacent, juxta illud I Cor., v, 12 :
« Quid enim mihi est de his qui foris sunt judicare ? >
B. Principes civiles possunt certe quoad Matrimonia subdito­
rum infidelium quidquid possunt circa Matrimonia subditorum
baptizatorum.
C. Possintne autem aliquid circa ipsum vinculum conjugale,
ita ut valeant impedimenta illud dirimentia statuere ? l e hoc
Ecclesia nil definivit ; proinde est « controversia, quæ, nostris
præsertim temporibus, inter catholicos libere agilatur » (1).
a) Alii simpliciter negant (2), quia vinculum conjugale est
res sacra, quæ proinde non pendet a potestate sæculari nisi
quoad effectus mere civiles ct externos.
b) Communius tamen et probabilius, antiqui theologi et
Canonist® fere omnes (Sanchez, Schmalzgrueber, Gotli, Tournely) recentioresque plerique (3) affirmant principes sæculares
statuere posse impedimenta, juri divino conformia, quæ suorum
subditorum infidelium matrimonia impediant vel dirimant.
En argumenta: 1) Matrimonium infidelium regitur certe jure
divino naturali et positivo, /.tqui hoc jus in multis manet
indeterminatum et incompletum. Ergo adesse debet quædam
auclorilas, qua complementum, praestetur necessarium in iis quæ
ad rectam Matrimonii celebrationem spectant. Jamvero Ecclesia
catholica nullam habet auctoritatem in non baptizatos, nec,
præter ipsam, ulla exsistit specialis potestas religiosa ad id
divinitus constituta. Ergo postulat bonum publicum ul potestas
civilis plena gaudeat auctoritate in hujusmodi Matrimonia.
2) Idem confirmatur ex variis S. Sedis documentis, in quibus
mentio fit impedimenti civilis etiam dirimentis infidelium Matri­
monia, v. g. Instruct. 6 oct. 1631 S. C. de Prop. Fide ad Missio­
naries in Indiis ; Decisio 26 junii 1820 ejusdem S. Cong. (4).
Hæc autem potestatis civilis auctoritas exercetur : 1) non jure
proprio, quia, cum Matrimonium omne sit « sua vi, sua natura,
sua sponte sacrum » (5), ejus ordinatio, jure proprio et per se
competeret ad specialem potestatem religiosam: 2) sed jure
devolulivo, quatenus, deficiente apud infideles ea potestate
religiosa legitime constituta, jus in eorum Matrimonium sponte
transit in auctoritatem civilem.
Fere idem docet Billot, dicens Matrimonium infidelium
(1) Gasparri, De Mair., t. 1, n. 281.
(2) Perrone, Liberatore, Zigliara, cf. Pesch, n. 886 sq.
(3) D'Annibale, n. 294 ; Gasparri, n. 290 sq. ; Génlcot, n. 467 ; Noldln,
n. 518 ; Cappello, n. 75 sq. ; Chelodi, n. 13, b. ; De Smet, p. 374 sq. ; WernzVldal, p. 82 sq ; Payen, vol. i. n. 204-207.
(4) Cf. Cappello, n. 77. - (5) Leo XIII, Encyc. .trca/i..., t. I, p. 90.

564

CONCLUSIO TRACTATUS

principibus subdi, non per se, sed per accidens I ani uni et ralione
necessitatis, ut bonum sociale utcumque per illud conservetur (1).
597. Finem hujus tractatus libenter facimus his Leonis XIII
aureis verbis : « Si consideretur quorsum Matrimoniorum
pertineat divina institutio, id erit evidentissimum, includere
in illis voluisse Deum utilitatis et salutis publicæ uberrimos
fontes. Et sano, praeter quam quod propagationi generis
humani prospiciunt, illuc quoque perlinent, ut meliorem
vitam conjugum beatioremque efficiant ; idque pluribus causis,
nempe mutuo ad necessitates sublevandos adjumento, amore
constanti et fideli, et communione omnium bonorum, gratia
coelesti, quæ a sacramento proficiscitur. Eadem vero plurimum
possunt ad familiarum salulem; nam Matrimonia quamdiu sint
congruentia naturæ, Dcique consiliis apte conveniant, firmare
profecto valebunt animorum concordkm inter parentes, tueri
bonam institutionem liberorum, temperare patriam potesta­
tem proposito divinæ potestatis exemplo, filios parentibus,
famulos heris facere obedientes. Ab ejusmodi autem conjugiis
cxpectare civi lates jure possunt genus et sobolem civium qui
probe animati sint, Deique reverentia atque amore assueti,
sui officii esse ducant juste et legitime imperantibus obtem­
perare, cunctos diligere, lædcre neminem (2). »
(1) Card. Billot, th. 47, ad 5.
(2) Leo XIII, Encyc. Arcan. div. sap., ed. B. Presse, t. I, p. 94 ; cf.
Pius XI, Encyc. ( as,i Cunnubii. A. A. S.. 1930 p. 577-587.

DE NOVISSIMIS
Ratio tractatus.
598. 1° Theologia dogmatica, uti monuimus in ipso limine
totius operis (1). 1 ei m primo in se considerat et sic fit tracta­
tus de Deo uno el Irino; postea Dei opera ad extra in seipsis
inspicit et in eorum cum Deo relationibus, hinc tractatus de
Deo Creanle de Verbo Incarnati), necnon de Deo sanctificante,
seu de Gralia.de VirluliLusetde Sacramentis in genere et in
specie.
2° Creaturæ autem, a Teo egressæ : a) ad Deum reverti
debent et ascendere, si viam suam rede sequuntur et finem
allingunl ultimum. — b) Insuper sicut a l eo pendent omnes
in esse et in operari; ita a Deo pendent ut in finem perdu­
cantur el terminum viæ rite assequantur. — c) Rursus vita
supernaluralis gratiæ, quam creaturæ intellectuales. Angeli
scilicet et homines (2). a 1 eo acceperunt, suam habet consum­
mationem in gloria seu in vita æterna, quæ singulis justis
dabitur secundum opera.
Hinc logice ultimo loco ponitur lheologiæ tractatus de re­
rum termino seu consummatione, qui, propter præfatas ra­
tiones. vocatur « De Deo Consummatore » seu σ De Deo llemuneralore ». Sed jure etiam dicitur « De Novissimis » : novis­
sima enim generatim inlelliguntur ea quæ tum singulis
hominibus, ex hac vita migrantibus, accidunt (Eccli., vu, 40),
tum toti generi humano et universo mundo adspeclabili, ad
extremum accident (I Pct., i, 5).
( 1 ) Manuale, t. I, n. 12.
(2 De hominibus tantum agitur, cum de Angelis dictum sit in tractatu
de Deo Creante.

566

DE NOVISSIMIS

Divisio tractatus.
599. Tractatus sponte ct quasi necessario in duas partes dis­
tribuitur : a) de hominis novissimis ; b) de mundi novissimis.
Inter novissima autem hominis, duo ad singulos omnino
spectant : mors nempe et judicium particulare, tria vero :
Infernus, Purgatorium ct Paradisus non ad omnes pertinent,
sed diversimode aliis et aliis accidunt, pro meritorum et deme­
ritorum ratione et gradu.
Quare, claritatis gratia. 1res erunt partes : 1) de novissimis
singulorum hominum ; 2) de mundi novissimis ; 3) de diversis
alterius vitæ receptaculis (1).
(1) S. Thomas, Supp., q. 69-99 ; Const. Gentes, 1. IV, c. 79-97 ; Suarez,
De Angelis, 1. VI11 ; S. Bellarminus, Cont., de Purgatorio, de sanctorum beatitudine ; Lessius, De Summo Bono et æterna bcatitudine, Antverpiæ, 1616;
Petavlus, De Angelis, 1. Ill ; Perrone, Pnvl. de Deo Creatore ; C. Mazzella,
De Deo Creante, de hominis novissimis, n. 1149 sq., ed.. 5, Prati, 1908 ;
Hurter, Compendium..., t. III, n. 635 sq. ; Palmieri, Tract, theol. de Novissi­
mis, Prati, 1908 ; Card. Billot, Quaestiones de Novissimis, ed. 2, Romæ,
1903 ; La Parousic, ed. 2, Paris, Beauchesne, 1920 ; Pesch, Prxl. dogm.,
t. HI, tract. 2, de Deo Fine Ultimo ; t. IX, tract. 3, De Novissimis, ed. 3Friburgi Brisg., 1921 ; Lépicier, De Novissimis, Romæ et Parisiis, Lethiel,
leux, 1921 ; Terrien, La grkee ct la gloire, t. II, ed. 2, Paris, Lethielleux,
1901 ; Chollet, .Vos morts, au Purgatoire, au Ciel, ed. 7, Paris, Lethielleux,
1908 ; Garriguet, .Vos morts, Séparation passagère, revoir éternel, ed. 6,
Paris, Bloud et Gay, 1916 ; Nos chers morts (Purgatoire), ibid., 1915 ;
Rouzic, Le Purgatoire, Paris, Téqui, 1918 ; Louvet, Le Purgatoire d'apris
les révélations des saints, Alhi, 1916 (caule legendum) ; Ph. Rolland, Le
Vestibule du Paradis ou Le Purgatoire, 3e éd., ap. Ami du Clergé, Langres,
1924 ; Guillermin, L'autre vie, Lethielleux, 1927 ; L. Brémond, Le Ciel, ses
joies, ses splendeurs, Lethielleux, 1927 ; G. Joannès, La vie de l'au-delà dans
la vision béatifique, Paris, Mignard, 1928 ; A. Michel, Les fins dernières, Paris,
Bloud et Gay, 1929 ; Jugie, Theologia dogmatica Christianorum orientalium,
t. IV, Letouzey et Ané, 1931.

DE MORTE

567

PARS I
DE NOVISSIMIS SINGULORUM HOMINUM

CAPUT UNICUM
DE MORTE ET JUDICIO PARTICULARI

600. Morte clauditur hæc via terrestris, et judicio particu­
lari cuique sors definitive statuitur. Hinc duplex articulus.

ART. I

De morte viæ ter
Notio mortis.
601. a) Interdum mors intelligitur mors spiritualis seu mors
animæ, quæ in privatione gratiæ sanctificantis consistit ; quare
pecatum, quo infertur, dicitur peccatum mortale; in eodem
sensu, mors secunda vocatur amissio vitæ gloriosæ seu damnatio
(Apoc., xx, 6-14). — b) Quandoque etiam mors appellatur
vita sancta in Christo, per quam peccato morimur. — c) Hic,
loquimur tantum de morte corporali, quæ sita est in separatione
animæ a corpore.
Porro : A. Jam diximus mortem esse, in statu præsenti,
pœnam peccati, siquidem « Deus creavit hominem inextermi­
nabilem... invidia autem diaboli, mors introivit in orbem ter­
rarum », et « per unum hominem peccatum in hunc mundum
intravit, et per peccatum mors » (1). B. Demonstrabimus autem :
(1) Sap., n, 23-24 ; Rom., v, 12 ; Manuale, t. II, De Deo Creante, n. 387,
393.

568

DE MORTE

I) quid sil mors; 2) quod mors sit ultimus terminus nostræ vitæ
terrestris, post quem mitius relinquitur locus ad merendum vel
demerendum, ad poenitendum vel quovis modo mutandum
statum gratiæ aut peccati, in quo homo, in mortis instanti
deprehenditur ; 3) quomodo mors sit initium alterius vilæ
omnino immutabilis et perpetuo duraturæ ; 4) Denique pauca
dicemus de mortis universalitate et incertitudine.
Errores.
602. a) Malerialislæ, negantes animæ spiritualitalem et
immortalitatem, consequenter contendunt mortem esse ter­
minum ultimum, ultra quem nihil remanet. — b) Origcnislæ,
et post illos, nonnulli Protestantes contendunt post mortem
adhuc dari tempus conversionis et poenitentiae. — c) Posilivislæ et Agnostici, cognitionem humanam coarctantes ad
phaenomena sensibilia, de vita futura non curant, cum nihil de
illa sciri possit, et sic viam Materialism© pandunt. — d) Pantheislæ mortem concipiunt ut terminum vitæ individualis, sed
principium novæ vitæ in anima universi, in quam tandem ali­
quando singula absorbentur individua. — e) Juxta quosdam
reccnliorcs (1 ), animæ postmortem in solem transformantur et
cum eo identifcantur, aut, post multas Iransmigialiones et
reincarnaliones, ut aiunt, ultimo refunduntur in Nirvana, seu in
immensitatem entis absoluti et universalis : amittunt ideo
animæ suam individuahlalem et personalitatem.
Doctrina catholica.
603. a) Existentia vitæ futuræ : 1) definita est a Leone X, in
conc. Lateranensi V (2) : « Sacro approbante concilio, damnamus
et reprobamus omnes asserentes animam intellectivam morta­
lem esse » ; 2) continetur in symbolis : « < redo... vitam æternam ». — b) Mors est ullimus vitæ praesentis terminus, in quo
totaliter cessat tempus merendi et demerendi : hæc fuit doctrina
constans Patrum et Ecclesiæ, inde ab initio. Quare Vigilius
approbavit edictum Justiniani, quo Origenismus ut hæresis
reprobatus est (3). ( f. infra, n. 61 i.
(1) Jean Renaud, Terre et Ciel, ed. 8, Paris, Combet, 1854, præserlim.
p. 2G3-305 ; oinnés Theosophiæ fautores el Spiritismi, v. g. Lucien Graud,
Réincarné, Roman de Γ Au-delà ; Oliver Lodge, Raymond ou la Vie et la
Mort, ed. fr., Paris, Payot ; cf. Ortolan, La fausse science contemporaine
et les mystères d'outre-tombe, Paris, 1903 ; Lexenalre, L'Au-delà ou la vie
future, Paris, Bloud, 1905 ; L. Roure, Le Merveilleux Spirite, ed. 2, Paris,
Beauchesne, 1917 ; Le Spiritisme d'aujourd'hui et d'hier, ibid., 1923 ;
Guénon, Le Théosophisme, Paris, 1922 ; Mainage, Les principes de la théosophie, Paris, éd. de la Revue des Jeunes ; Janssens, Peut-on être à la fois
chrétien et théosophe ? Paris, Téqui, 1923 ; Elbé, La vie future, Paris, 1926.
(2) Denzinger, 738. — (3) Denzinger, n. 211.

DE MORTE

569

Λ s sert ίο la : In morte : 1) anima rationalis a corpore sepa­
ratur ; 2) clauditur homini status viæ et tempus merendi ac
demerendi.
Probatur per paries :
I. — In morte anima a corpore separatur [Doctrina catholica).
604. 1° Constat ex Scriptura. — Scriptura diserte prædicat
hominem duplici elemento essentiali constitui : altero mate­
riali, quod corpus dicitur, altero spirituali. quod anima voca­
tur (1). Atqui mortem explicat per horum elementorum
separationem : siquidem « revertitur pulvis (2) in terram
suam unde erat, et spiritus redit ad Deum qui dedit illum » (3).
Ideo : 1) qui moritur, dicitur emittere spiritum (Matth.,
xxvn, 50) ; 2) mors vocatur dissolutio et resolutio (Philip.,
iv, 23, II Tim., iv, 6).depositio tabernaculi (II Pet.. 1.14), disso­
lutio domus terrestris, exspoliatio et peregrinatio a corpore
(II Cor., v, 1, 4, 8) ; 3) « corpus sine spiritu mortuum est »
(Jac., n, 26).
2° Constat ex Patribus. — Tertullianus : « Mortuum... non
est nisi quod amisit animam, de cujus lacultate vigebat ;
corpus..., animam amittendo, fit mortuum » (4). — S. Greg.
Nyss. : esse « in carne a sensibili vita separatum mortem dici­
mus » ; « caro, separata ab anima, mortua iit nec potest operarari » (5). — S. Aug. : « Sic est anima connexa huic corpori,
ut summis doloribus cedat atque discedat... Prima mors
(corporalis) animam nolentem pellit c corpore », credimus
« judicari animas, cum de corporibus exierint » (6).
3° Constat ex ratione. — Anima rationalis est unicum prin­
cipium vitæ in homine. Ergo ejus separatio a corpore est ipsa
mors hominis.
II. — Morte clauditur homini status viæ et tempus merendi
ac demerendi [De fide).
605. lf Constat ex Scriptura. — Innumera sunt loca Scrip­
turarum, quæ afferri possent in hujus veritatis probationem ;
(1)
(2)
(3)
(5)
(6)
n. 8 ;

*

Manuale, t. II, n. 345 sq.
Pulvis est corpus, Gen., m, 19 ; Sap., ix, 15, etc.
Eccl., xn, 7.— (4) Adi’. Marc., 1. V, n. 9 ; Journel, 345.
Orat, cat., 8, 11 ; Journel, 1030, 1031.
De Civ. Dei, 1. XXI, c. 3, n. t ; De anima et ejus origine, 1. II, c. 4,
Journel, 1772, 1880.

I

570

DE MORTE

cum autem, infra, ubi dc judicio particulari, dc Purgatorio,
dc Inferno, dc Paradiso ct dc judicio generali fere omnia
recitantur, pro nunc salis erit argumentum generale exponere.
a) Ex judicio particulari. — Statim post mortem singulæ
animæ a Deo judicantur, et quidem judicio definitivo, quo
sors animæ, pro tota æternitate, immutabiliter determinatur.
Atqui hujusmodi judicium, ut patet, non fertur nisi circa
res gestas in hac vita terrestri. Ergo morte absolvitur tempus
probationis et meriti.
b) Ex judicii hujus execulione. — Statim post mortem,
prolato judicio, singulae animæ abeunt in receptacula determinata, diversa quidem juxta conditionem moralem cujusque
animæ. Atqui anima non ita immutabiliter et immediate
determinaretur ad locum et statum quem exigunt ejus merita
aut demerita, si post mortem, adhuc mereri posset aut deme­
reri. Ergo rursus morte ipsa clauditur homini tempus viæ et
meriti.
c) Ex judicio generali. — In fine sæculi, post generalem
carnis resurrectionem, Christus judicabit omnes homines et
statim post prolatam judicis sententiam, « ibunt hi (mali) in
supplicium æternum, justi autem invitam æternam » (Matth.,
xxv, 46). Atqui ex contextu, nempe ex ipsa descriptione
judicii apud S. Matthæum, constat hoc etiam judicium non
ferri nisi circa facta hujus vilæ præscnlis. Ergo homines erunt
in altera vita, aut beati aut maledicti in æternum, prout, in
instanti mortis, digni invenientur aut præmio aut poena seu
prout in statu erunt aut justitiæ aut peccati mortalis. Igitur
mors est vere terminus omnis probationis.
d) Ex verbis Christi. — Christus in evangelio nos hortatur
ut a nobis projiciamus omne quod scandalo esse potest (Mitll·.,
xviii, 8, 9), ut semper vigilemus « quia nescimus qua hora
Dominus venturus est » (Matth., xxiv, 42), etc. Vana autem
sunt hæc consilia, si post mortem, adhuc remanet tempus
merendi et poenitentiam agendi. IgiLur mors est ultimus ins­
tans quo clauditur tempus probationis et meriti, juxta illud
Joan., ix, 4 : « Venit nox (mors) quando nemo potest operari. »
— Huc facit etiam parabola Lazari mendici et divitis epulonis :
statim enim post mortem recipiunt, et quidem immutabiliter,
ille coronam, hic poenam factis hujus vitæ proportionatam.
(Luc., xvi, 19-31).

DE MORTE

571

Eamdcm veritatem, ut infra videbimus, multoties inculcant
ct confirmant Apostoli. Cf., si vis, π Cor., v, 10 ; Gai., v, 10 ;
Heb., ni, 13, etc. (Manuale, t. III, n. 212).
2° Constat ex SS. Patribus. — S. Clemens B. (?) : « Post­
quam e mundo exivimus, non amplius possumus ibi confiteri
aut poenitentiam agere (1). » — S. Cyprianus : « Quando istinc
recessum fuerit, nullus jam pœnilenliæ locus est. nullus satis­
factionis effectus (2). » S. Aphraates ex Scriptura « ostendit
post mortem et resurrectionem nullam fore pœnilenliam. Neque
impii resipiscent regnumque ingredientur, neque justi pecca­
bunt amplius ut ad cruciatum abeant (3). » S. Hilarius :
« Judicii dies vel beatitudinis retributio est æterna, vel
pœnæ. » « Decedentes nanique de vita simul et jure dece­
dimus voluntatis. Tunc enim ex merito prælerilæ
voluntatis lex jam constituta aut quietis aut pœnæ exceden­
tium ex corpore suscipit voluntatem (4). » — S. Basilius :
« Neque igitur post vitam locus ullus est pietatis excolendæ(ô).»
— S. J. Chrysostomus : « Quando theatrum hujus vitæ solvetur,
nullus postea certabit ; non est post hujus vitæ finem nego­
tiatio ; hoc soluto theatro, coronas mereri non datur (6). » —
S. Hieronymus : « In hac [vita] licet nobis quod volumus
seminare ; cum ista vita transierit, operandi tempus aufer­
tur (7). » S. Fulgentius : « Tempus vero acquirendi vitam
æternam in ista tantum vita Deus hominibus dedit, ubi voluit
esse pœnilenliam fructuosam (8). »
3° Constat ex documentis Ecclesiæ. — Ecclesia aperte
docet statum viæ et meriti omnino claudi in morte : 1) dam­
nando errorem Origenislarum, qui contendebant, in fine tem­
porum. fore finalem restaurationem [χποκατάστασιν] dæmonum
et impiorum ad justitiam et beatitudinem (9 ); 2) non
semel asserendo statim post mortem fieri judicium quo sors
ί

(1) Dp. ad Cor., n, 8, 2 ; Journel, 103. — (2) Ad Dem., 25 ; cf. ep. 55,
c. 17, 29 ; Journel, 561, 576, 578.
(3) Dem. 20, n. 12 ; Journel, 693. — (4) In Ps. 2, n. 49 (48) ; in Ps. 51,
n. 23 ; Journel, 886, 887.
(5) Hom. Ί, n. 8 ; Journel, 966. — (6) De pœn. hom. 3, n. 9 ; cf. in ep. 1
ad Cor., hom. 42, n. 3 ; Journel, 1138, 1200.
(7) In ep. ad Gal., 1. III, c. 6, n. 10 ; Journel, 1364.
(8) De fide ad Petrum, c. 3, n. 36 ; Journel, 2268.
(9) Vigilius, adv. Orig., can. 9; Denzinger, 211. Hic error a nonnullis
Modernisas renovatus, denuo refectus est ex decreto S. Off., 29 jul. 1893.

572

DE MORTE

singularum animarum ultimo el definitive statuitur (1) ;
3) prædicando, contra Lutherum, animas Purgatorii esse
extra statum merendi (2).
4° Constat ex ratione.—Absolute quidem fieri potuisset
ut. etiam post mortem, anima servassct facultatem merendi ;
ideo, juxta omnes theologos, ratio ultima cur. tempore mortis,
absolvatur tempus merendi, est sola Dei voluntas, quæ ita
res libere ordinavit. I line S. Thomas : « Mereri et demere.i
pertinent ad statum vitæ ; unde bona in viatoribus sunt meri­
toria, mala vero demeritoria. In beatis autem bona non
sunt meritoria, sed pertinentia ad eorum bcatitudinis præmium ; et similiter mala in damnatis non sunt demeritoria,
sed pertinent ad damnationis poenam. » 2-2, q. 13, a. 4, ad 2.
Ceterum nullus terminus meriti convenientius statui poterat
quam instans mortis ; 1) si attenditur tum ad naturam homi­
nis, tum ad ipsam essentiam Uberi arbitrii (cf. t. III, n. 212) ;
2) præsertim si consideratur ipsa conditio animæ separatæ :
morte enim intercedente, anima, uti mox dicemus, habebit
modum intelligendi qui competit substantiis spiritualibus.
Ideo, jam intuitu, non discursu et ratiocinio procedens, statim
facta electione finis ultimi, huic fini, seu huic objecto in quo
finem suum ultimum collocavit, immobiliter adhaerebit, nec
aliud velle unquam poterit, nisi in ordine ad hunc finem
semel electum (3).
I
Ex his autem luculenter patet theoriam Theosophorum
de « reincarnatione » animarum post mortem respuendam esse,
ut veram hæresim, non secus ac doctrinam Origenistarum do
apocatastasi.

Assertio 2a : Anima, a corpore separata, jam ingreditur
vitam perpetuo duraturam, sed fit conditionis valde diverses
a conditione vitæ praesentis.
Probatur per paries :
I. — Anima separata jam ingreditur vitam perpetuo dura­
turam (De fide).
606. Separata a corpore, anima : a) non moritur cum cor(1) Denzinger, 464, 530 sq., 693.
(2) Prop. 38 Lut heri ; Denzinger, 778.
(8} 1> q. 64, a. 2 ;kCont Gentes, 1. IV, c. 95; Hervé, Manuale, t. II, n. 313.

DE MORTE

573

pore, ut olim docuerunt Thnelopsychilæ (1). corpori resti­
tuenda tempore resurrectionis ; b) neque dormit usque ad
diem judicii universalis, ut somniarunt Ilypnopsychilae (2),
sed perseverat in esse, quia immortalis est.

1° Probatur ex V. T. — a) In libris legalibus,licet id non
pertineat ad proprium auctorum scopum, non desunt testi­
monia de fide in vitam futuram (Gen., xxv, 8 ; xxxv, 29 ;
xijx, 29 ; Dent., xxxn, 48).
b) In libris sapientialibus magis diserta sunt et expressa
testimonia : 1) In libro Sapienliæ describitur felicitas sancto­
rum. quorum spes erat immortalitate plena (m, 1-9), qui sunt
apud Deum in refrigerio, et placentes Deo facti sunt dilecti
(iv, 7, Id) et huic felicitati opponitur sors misera impiorum
qui turbabuntur timore horribili, dum justi in perpetum vivunt
et apud Dominum est merces eorum (v, 2 14, 16). — 2) In
libro Job manifestissime praenuntiatur resurrectio mortuorum
et divina retributio in altera vita (xni, 7-20 ; xix, 23-29, etc.).
— 3) Adhuc clariora sunt verba Psalmorum, quæ plerumque
vivide exprimunt sensus et affectus animæ fidelis. in ter‘a
"ementis sed sperantis se in æ'ernum apud Deum victuram et
in saecula saeculorum Illum laudaturam. —4) Similia legere est
apud Isaiam, Danielem et alios Prophetas ; similia in libris
Tobiæ et Machabæorum : « Filii sanctorum sumus, et vitam
illam exspectamus, quam Deus daturus est his qui iidem suam
nunquam mutant ab eo » (Tob., n, 18). Et mater Machabæorum
filios morientes hortatur dicens : « Mundi Creator... spiritum
vobis iterum cum misericordia reddet et vitam (II Mach.,
VII, 23) (3).

2° Probatur ex N. T. — Fidem in vitam futuram testan­
tur fere singulæ N. T. paginæ.
a) Chrislus : 1) .Tam ab initio vitæ public®, ad regnum
coelorum, ad possessionem terra? viventium, ad visionem æternam. in gloria, filiorum Dei. omnes evocat (Mat th.. ν-νπ). —
2) In fine prædicationir, describens adventum Filii hominis,
ad judicandum populos, concludit : « Et ibunt hi (mali) in
supplicium aeternum, justi autem in vitam. aeternam » (Matth.,
xxv, 46). — 3) Hanc doctrinam multis illustrat parabolis,
v. g. zizaniorum, sagenæ missæ in mare, etc. Sicut bonum
granum et boni pisces eliguntur et reservantur, dum zizania
igne comburuntur ct mali pisces foras mittuntur ; ita in con­
summatione sæculi, exibunt Apgeli ct separabunt malos de
(1) Euseb., Hist, ecc., 1. VI, c. 37. — (2) Cf. Tert., De anima, c. ult.
(3) Cf. Billot, De .Nov., p. 12-29.

574

DE MORTE

medio justorum et mittent eos in caminum ignis, justi autem
fulgebunt sicut sol in regno Patris eorum (iVatth., xm, 24-57).
— 4) Hinc multiplicat monitiones gravissimas ut quisque
animam suam salvet in æternum : « Quid prodest homini,
si mundum universum lucretur, anima; vero sua* detrimentum
patiatur ?... Filius enim hominis venturus est in gloria Patris
sui, cum Angelis suis, et tunc reddet unicuique secundum
opera ejus » (Matth., xvi, 26, 27).
b) Apostoli idem profitentur : 1) Vitæ futuræ opponunt
vitam præsenlem, quam concipiunt ut peregrinationem qua
ad Deum tendimus (I Cor., xm, 10-12; II (’or., v, 6-8);
2) Docent omnes justos antiquos confessos esse se fuisse pere­
grinos et hospites super terram, et meliorem appetere, id est
coelestem (Heb., xi, 13-16), etc. (1).
3° Confirmatur : a) Ex consensu omnium populorum, qui,
etsi sæpe male sentiunt de conditionibus vitæ futuræ, persua­
sum habent mortem non esse finem omnis rcalitatis ; b) Ex
rationibus metaphysicis et moralibus, quibus solet demons­
trari animæ spiritualitas et immortalitas (2).
Π. — De condhione animæ separatee.

607. 1° De animæ substantiali immutabilitate. ·— Equidem
anima humana potest, immutata ejus substantia, secundum
aliqua accidentia crescere, v. g. cognitiones acquirere ; at substan­
tialiter mutari nequit. — a) Anima enim est forma substantialis
dans homini et esse et speciem suam. Atqui « nulla forma sub­
stantialis recipit magis et minus, sed superadditio majoris
perfectionis facit aliam speciem, sicut additio unitatis facit
aliam speciem in numeris ; non est autem possibile ut una el
eadem forma numero sit diversarum specierum. » (1, q. 118,
a. 2, ad 2). Ergo. — b) Adhuc : anima humana mutari nequit :
1) in speciem superiorem, puta in angelum, nam angelus non
potest informare corpus, dum anima, etiam separata, retinet
aptitudinem ad informandum ipsum corpus, cui antea substan­
tialiter uniebatur ; 2) in speciem inferiorem, puta in brutum vel
plantam, ut volunt fautores metempsychosis, siquidem intellec­
tualis remanet et subsistens.
2° De potentiis animæ separatæ. — In anima separata :
a) Intellectus et voluntas actu et formaliter manent : sunt enim
in ipsa anima tanquam in proprio subjecto; atqui substantia­
liter manet anima ; ergo. — b) Potentiæ autem vitæ vegeta tivæ
(1) Cf. Tixeront, Histoire des dogmes, t. I, Paris, 1895, p. 75 sq,
(2) Manuale, t. II, n. 344, 845.

DE MORTE

575

el sensitivae manent : 1) noti aclu, quia tunc deest et compositum,
in quo subjectari debent, et corporalis organismus, quo indigent
ut exerceantur ; 2) sed virlualiter seu in radice, manent « per
modum scilicet quo principiata sunt in principiis suis. In anima
enim separata manet efficacia influendi iterum hujusmodi
potentias, si iterum corpori uniatur. » At, si actu cessant potentiæ
organicae, a fortiori cessant aclus harum potentiarum, qui non
remanent in anima separata, nisi sicut in radice remota. Hinc
apparet quam vana sint spiritistarum figmenta (1).
3° De cognitione animæ separatæ. — A. Consequenter ad
statum separationis, anima alium habet cognoscendi modum,
modum nempe qui competit spiritibus puris. Sane modus
operandi sequitur modum essendi ; atqui anima separata est
actu, quoad esse, elongata a materia ; ergo modus operationis,
qui jam ei convenit, est modus substantiæ separatæ. Jamvero
substantiæ separatæ intelligunt per conversionem ad ipsa
intclligibilia secundum se, quæ sunt earum intellectus objectum
proprium. Ergo anima separata ita etiam intelligit.
B. Anima autem intelligit : a) Per species in vita terrestri
acquisitas et incorruplibililer conservatas : nam species istæ
debent manere quemadmodum manet intellectus cujus sunt ;
at, si manent, iis uti potest anima, secus frustra essent. — b) Per
species a Deo infusas : animæ enim naturaliter competii vita
intellectiva ; atqui jam habet modum cognoscendi substan­
tiarum separatarum ; ergo debet, sicut et ipsæ, intelligere per
species divinitus infusas : divina enim Sapientia exigit ut singula
entia habeant medium cognitionis sui status proprium. — c) Per
essentiam suam : dissoluto enim composito, eo ipso anima iit
immediate præsens suo intellectui, ac proinde seipsam directe
intelligit, intuendo suam essentiam (2) ; ita etiam aliqualiter
cognoscit alias substantias separatas ipsumque Deum. — d)
Per locutionem intellectualem cum aliis substantiis separatis,
eo fere modo quo angeli ipsi inter se loquuntur (3) : substan­
tiæ enim separatæ veram efformant societatem, et ideo
inter se colloqui debent.
C. Anima autem : a) Seipsam intelligit per seipsam. — b) fles
naturales cognoscit per species a Leo infusas, minus tamen
perfecte et distincte quam angeli, cum sit infra modum subtantiæ angelicæ. — c) Aon cognoscit omnia singularia, sed ea
tantum « ad quæ quodammodo determinatur vel per præcedentem cognitionem, vel per aliquam affectionem, vel per natu­
ralem habitudinem, vel per divinam ordinationem ». Hinc mortui
possunt « etiam facta viventium... cognoscere », « vel per animas
eorum qui hinc ad eos accedunt, vel per angelos seu dæmones,
vel etiam Spiritu Dei revelante (4) ». — d) « Le aliis animabus
(1) Supp., q. 70, a. 1 et 2.
(2) Gardeil, La structure de Γâme et l'expérience mystique, t. I, p. 138 sq. ;
Hervé, Manuale, t. II, n. 298.
(3) Hervé, Manuale, t. II, n. 304. — (4) 1, q. 89, a. 4, a. 8, ad 1.

576

DE MORTE
I

separatis perfectam cognitionem habet, dc angelis autem imper­
fectam el dei cientem (1). » — e) Seipsam intuendo, Deum
cognoscit sicut causam in effectu ; lacquc J ei cognitio perjeclior est quam cognitio vitæ præsentis, siquidem anima ipsa est
in sc nobilior Dei similitudo, quam mundus visibilis ex cujus
notitia hauriebat in terris suam Dei cognitionem [1, q. 56,
a. 3] (2).
D. De cognitione supernalurali animæ separatæ, infra dicetur,
præsertim ubi de visione beata.
4° De duratione animæ separatæ. — Triplex distinguitur
duratio : 1) Ælernilas, quæ est duratio entis omnino immuta­
bilis et indefectibilis, tam ab extrinseca quam ab intrinseco,
duratio scilicet solius Entis per essentiam subsistentis, seu Dei.
2) Æviùrnilas (seu ævum), quæ est duratio rei immutabilis
in suo esse, sed mutabilis secundum aliquas operationes illi per se
adjunctas, quarum nempe ejus substantia est principium et
radix. Dico : secundum aliquas operationes, siquidem dantur
aliæ operationes, quæ immutabiles sunt sicut ipsa substantia,
eo magis quod vix concipi posset ens in suo esse, immutabile,
cujus tamen omnes operationes mulalioni essent obnoxiæ.
3) Tempus, quod est duratio rei successivae et corruptibilis seu rei
mutabilis tam secundum substantiam quam secundum acci­
dentia. — Paucis : « Tempus habet prius et posterius ; aevum
non habet in sc prius et posterius, sed eis conjungi possunt ;
aeternitas autem non habet prius neque posterius neque ea
compatitur (3). »
Jamvero anima separata, sicut ipse angelus, nullam mutatio­
nem pati potest quoad suum esse, sed mutabilis est secundum
quasdam operationes ; ergo aevo mensuratur. Equidem :
a) Ævilernilale mensurantur: 1) ipsius esse, nam licet sit in se
lotum simul et incorruptibile, sibi habet, per se adjunctas, opera­
tiones quæ nec omnes nec semper sunt in actu ; 2) naturalis
cognitio sui et Dei, necnon amor consequens ; anima enim
separata, seipsam cognoscit et J eum, intuendo suam essentiam ;
proinde est semper in aclu hujusmodi cognitionis, quæ ideo est
unica et in se immutabilis et indefectibilis (4) et aevo mensuratur ;
3) propter eamdem rationem, aclus quo anima irrevocabiliter
linem ultimum elegit (5). — b) Cognitiones autem et conse­
quentes dilectiones, quas successive habet anima separata de
rebus naturalibus aut de aliis substantiis separatis, sive per
species infusas' sive per locutionem mentalem, mensurantur
quodam tempore : istæ enim operationes, aliæ post alias sibi
(1) 1, q. 89, a. 2.
Γ (2) De tola hac quæstione, cf. S. Thom., Dc Ver., q. 19, a. 1-7 ; 1, q, 107 ;
Palmieri, Dc Novissimis, § 1 sq. ; Chollet, Nos morts, præsertim p. 31 sq.,
237 sq. ; Hugon, Bêponses théol., p. 230 sq. ; Ami du Clergé, 1926, p. 641 sq.
(3) 1, q. 10, a. 5, 0.
(4) Hervé, t. Π, n. 298. — (5) 1, q. 10, a. 5, ad 1 et ad 3.

DE MORTE

577

succedunt, nec simul et unico intuitu ab anima inte'liguntur.
Mensurantur autem tempore continuo, si sint operationes con­
tinuai ; tempore discreto, si sint operationes discretae, vide icet
si sibi succedunt sed ab invicem separatæ, ut. in numero unitates.
Unde vides tempus ejusmodi nonnisi analogice vocari tempus,
non est enim ejusdem rationis cum tempore, quo mensurantur
entia corpora’ia (1). — c) J enique ipsa visio beata, quæ est
lota simul, nec udam admittit successionem aut variationem
•etiam accidental· m, in ipsa rat ione visionis, ælcrnilale mensura­
tur, non quidem æternitate essentia'i, quæ so’ius est J ei, sed
æternitate participata. Beatitude autem accidentalis, juxta
principia præmissa, tum ævo tum tempore, sive continuo sive
discreto, mensuratur. ( f. n. 711, 723 sq.

Scholion I : De Universalitate mortis.
608. 1° Mors est universalis. — A) Conslal ex Scriptura :
Rom., v, 12 : « Mors in omnes pertransiit, in quo omnes pecca­
verunt ». — I Cor., xv, 22 : « Sicut in Adam omnes moriuntur,
ita et in < hristo omnes vivFcabuntur ». — Heb., ix, \7 : « Sta­
tutum est hominibus semel mori ».
BJ Constat ex ratione. — a) Id conformius est : 1) divinæ
justiliæ : omnes homines ab ?.damo tenent peccatum origi­
nale ; er-O omnes sunt debitores mortis, quæ est poena pec­
cati ; 2) divinæ Scripluræ : omnes debent resurgere, sed resur­
rectio non est nisi ejus quod cecidit et disso’utum est ; 3) ordini
naturæ : quod corrumpitur non renovatur, nisi mediante cor­
ruptione ; atqui natura humana debet dissolvi, tum quia constat
elementis contrariis, tum propter peccatum ; ergo non perve­
niet ad immortalitatem, nisi mediante morte (Supp., q. 78, a. 1).
— b) Christus et Beata Virgo mortem subierunt : ergo a fortiori
mori debent ceteri homines qui debitum mortis habent ex
peccato.
2° Nonnulla tamen objiciuntur. — a) le Henoch legitur :
Gen., v, 24 : « ' ulit eum Deus » ; Eccl., xliv, 16 : « ranslatus
est in paradisum »; Heb., xi, 5 : « Fide Henoch translatus
est, ne videret mortem ». — I e Elia : IV Reg., n, 11, Ecc'L,
XLViii, 13 : « Ascendit Elias per turbinem in cœ’um » ; Matth.,
xvii, 11 : « Elias quidem venturus est et restituet omnia ■>.
Cf. Mal., m, 1-23 ; iv, 5-6.
Unde 'raditio antiquissima tenet cos adhuc vivere et sacra
Liturgia profitetur eos a I eo liberatos esse « de communi morte
mundi » (2). — Hinc nonnulli Patres credunt Henoch et EHam
nunquam, morituros: plures tamen censent eos in fine mundi
morituros, imo aliqui putant eos fore ab Antichristo occidendos
(1) 1, q. 10, supra ; q. 12, a. 10, ad 2 ; 1, q. 53, a. 3, 0 et ad 1 ; Gonet,
Clypeus thcol. thorn., Do Angelis, disp. 6, art. un. ; A. Michel, Les fins der­
nières, p. 14 sq ; Pèguos, Commentaire littéral... 1, q. 10 ol 53.
(2) Bit., Commend, animæ.

Theol IV.

19

DE MORTE

578

et postea resurrecturos. Ila Tertullianus (1) et S. Augustinus (2)
interpretantur textum Apoc., xi, 3 sq. de duobus testibus a bestia
occidendis, quem locum alii intclligunt de prædicatoribus qui,
Antichrist! tempore, jura Dei vindicabunt (3).
b) I Cor., xv, 51 : « Omnes quidem resurgemus, sed non oinnes
immutabimur » ; in multis autem codicibus græcis legitur :
« Non omnes dormiemus, sed omnes immutabimur ». — I Thess.,
iv, 14-16: « Nos qui vivimus, qui residui sumus (οί περιλειπόμενοι)
in adventum Domini, non praeveniemus eos qui dormierunt...
Mortui, qui in Christo sunt, resurgent primi (πρώτον = pri­
mum). Deinde nos, qui vivimus, qui relinquimur (οίπεριλειπόμενοι
simul rapiemur obviam Christo ». — Christus dicitur « judica­
turus vivos et mortuos » (Act., x, 42 ; II Tim., iv, 1 ; I Pet.,
iv, 5 et Symbola Fidei).
R. — 1° De I Cor., xv, a) S. Thomas : « Securior est hæc et
communior opinio quod omnes morientur et a morte resur­
gent (4). » — b) Hodie : 1) Multi exegetæ arbitrantur lectionem
graecam esse solam authenticam, ac proinde homines, in adventu
Domini superstites, non morituros (5). Jam ita legebant fere
omnes PP. Graeci et S. Hieronymus (6). Ceterum, etiam in hac
opinione, manet lex universalis mortis, nempe universale debi­
tum moriendi : « etsi (enim aliqui in fine mundi) non morientur,
est tamen in eis reatus mortis, sed poena aufertur a Deo » (7). —
2) Alii tamen verba hæc intelligunt de somno mortis prolongato :
non omnes dormiemus, dormitione scilicet qua pausatur et
quiescitur in morte (8). Imo Lepicier probabiliorem habet
opinionem quæ docet omnes omnino morituros, etiam tempore
advent us Christi (9). t traque sententia salva tide, teneri potest,
cum Ecclesia nil definierit.
2° De I Thess. a) Fere omnes auctores modo allegati (b., 1)
dicunt : primo resurgent mortui, deinde qui adhuc vivent
simul cum illis Christo occurrent (10). —b) Alii putant Apos(1) De anima, c. 50. — (2) Sermo 29, n. 11.
(3) Cf. Suarez, in 3, disp. 55, sect. 1 ; Palmieri, § 39 et 40 ; Tobac, in
Dici, theol., art. Malachie, col. 1755 sq., contendit prophetiam de Elia non
habere sensum eschatologicurn, siquidem S. Joannes Baptista est ipse
Elias qui venturus erat.
(4) Supp., q. 78, a. 1.
(5) Comely, h. I., p. 50G sq. ; in II Cor., v, 2 sq., p. 146 sq. ; Fouard,
S. Paid, ses missions, p. 214 sq. ; Corluy, Spicilegium dogm. bibl., t. I,
p. 332 sq. ; Prat, La théol. de S. Paul, t. I, p. 109 sq. ; Vosté, Studia Paulina,
p. 61-63.
(6) Palmieri, De Nop., § 7 ; S. Hier., Ep. ad Marcellam, 59, n. 3 ; in
Isaiam, 56, 6 ; Ita etiam Græco-Russi ; cf. Jugle, Theol. dogm. christ,
orientalium, t. IV, p. 15-16.
(7) 1-2, q. 81, a. 3, ad 1.
‘i
(•8) Billot, De Nov., p. 147 ; Hurter, n. 638 ; Cat. Pom., p. 1, a. 11, n. 8.
(9) De Nov., p. 19 sq. ; cf. A. Delattre, Le second avènement de J. C.,
Louvain, 1891.
(10) Cf. S. Aug., êp/193, n. 9.
·
. 9

M<

DE JUDICIO PARTICULARI

579

tolum loqui tantum de ordine priorilalis in conjunctione cum
Christo ; porro omnes sive antea mortui, sive ultimo morientes,
.simul rapientur obviam Christo (1).
Scholion II : De incertitudine mortis.
609. a) Ait Christus : « Et vos estote parati, quia, qua hara
non putatis, Filius hominis veniet » (Lue., xn, 40). l. nde, excepta
divina revelatione, nemo scit quonam instanti Christus ad illurn
venturus sit, ut illum e vita rapiat. — b) Id valde congruum
est : « Cum enim vita præsens sit tempus probationis, in quo
Deo servire oportet, ut, absoluto stadio, linem, in quem conditi
sumus, consequamur..., decuit homines nescire terminum pro­
bationis incertosque semper vivere, ut se jugiter sisterent
paratos in occursum judicis..., et sic, ut oportet, lideles in divino
servitio perseverarent (2). »

ART. II

De judicio particulari
Errores.
610. 1° Exislenliam judicii particularis negant Chiliastæ,
Copti, Nestor i an i, necnon Tatianas et Vigilantius, posteaque
Aiovalores, docentes animas defunctorum dubias remanere de
propria sorte usque ad diem judicii generalis. Fere idem prolitetur Rosinini : «ipsius (animæ defuncti) conditio similis dici
potest statui tenebrarum perpetuarum et somni sempiterni > (3).
2° De tempore judicii particularis errant nonnulli Protes­
tantes, imo quidam catholici, ut Schell (4), qui autumant judi­
cium hoc non fieri in line praesentis vitæ, sed animas, saltem
eas quæ nil audierunt de lidei doctrina* in terris, evangelizari
post mortem et ad Deum adhuc converti posse (5).
a) Grœco-Russi, licet generatini credant sortem animarum,
statim post mortem, indicio aliquo determinari, ac proinde justos
non posse amplius I eri malos, et vice versa, sal communiter
tamen putant et præmium electis et poenam damnatis, ultimo
el totaliter non conferri, nisi lempore judicii ultimi, in line sæcu(1) E illot, p. 147 ; La Parousie, p. 255 sq. ; Pesch, n. 564-570.
(2) Palmieri, p. 27.
(3) Prop. 23 ; Denzinger, 1913 ; cf. L. Emery, L'espérance chrétienne de
Γ au-delà, Lausanne, 1913 ; Rivière, in Diet. théol., art. Jugement, col. 17261727.
(4) Schell, Dogmatik, m, p. 735 sq. ; Farrar, Eternel hope, 1877.
(5) Grétlllat, Exposé de théol. system., t. IV, Paris, 1890, quem confutat
Capéran, Le problème du salut des infidèles, p. 478 sq., 493 sq.

580

DE JUDICIO PARTICULARI

lorum. ΓαΙΐο est quia profectus, tum in bono pro bonis, tum in
ma’o pro damnatis, possibi’is est usque ad judicium universale.
b) 2Von pauci quidem doctrinam cathoicam de retributione
immcdiala post mori cm, sine ulla hæsitatione propugnant.
At nonnulli, cumPhotio, contendunt homines plene justos in
quodam terrestri paradiso co’locari; nec < œlurn, sa’tem omnes,
ingressuros nisi post u’limum judicium ; ipsos peccatores, etiam
gravibus peccatis oneratos, non ntctssario omnes in gehennam
praecipitari, sed quosdam Ecc’esiæ precibus liberari posse ; ideo
isti logice arbitrantur poenitentiam quamdam post modern
adhuc possibilem esse. Juxta multos tamen ex his theo'ogis,
animæ in quibus nil restat purgandum, jam sunt bealæ, sed
non perfecte; animæ damnatorum jam sunt in Inferno, jam
atrociter excruciantur, sed adhuc non plene patiuntur tormenta
æterna et ignem inextinguibilem (1) !
c) Leniquc multi « de hoc argumento obscure omnino et
ambigue loquuntur. Aut, enim, nulla adjecta explicatione,
simpliciter asserunt remunerationem esse imperfectam, tam pro
justis quam pro peccatoribus usque ad judicium universale ;
aut, si suam sententiam exp’icitius dec’arare tentaverint, aucto­
ritates sibi invicem repugnantes proferunt, ita ut quid ipsi
sentiant certo scire impossibile sit » (?·).
3° Naturam judicii pervertunt Λ7odernistæ et Theosophi, qui
illud reponunt in simplici manifestatione conscientiæ, qua anima,
sine externo judice, lege ineluctabili, suscipit locum quem suis
operibus sibi præparavit. — Juxta plerosque Græco-Ilussos
anima, antequam audiat 1 ei judicis sententiam, per varias aeris
stationes (telonia) transire debet, ibique a dæmonibus examina­
tur et a bonis angelis defenditur.
Doctrina catholica.
611. 1° Benedictus XII : « Definimus quod animæ sanctorum
omnium... in quibus nihil purgabile fuit, quando decesserunt
(aut) decedent, vel si tunc fuerit aut erit aliquid purgabile in
eisdem, cum post mortem suam fuerint purgatae... mox post
mortem suam et purgationem factam in illis qui purgatione
hujusmodi indigebant... viderunt et vident divinam essentiam
visione intuitiva... J.efnimus insuper quod... animæ deceden­
tium in actuali peccato mortali, mox post mortem suam ad
Inferna decedunt ubi poenis infernalibus cruciantur (3). »
< outra quosdam Græcos eamdem doctrinam definivit conc.
I- lorenlinum dicens animas defunctorum aut immediate post
mortem, aut post purgationem, si necessaria sit, « in Coelum
mox recipi el intueri clare ipsum Deum trinum et unum...;
illorum autem animas, qui in actuali peccato mortali vel solo
(1) Jugie, op. cit., t. IV, p. 22-80. — (2) Jvgie, loc. cit., p. 80.
(3) Const. Benedictus Deus, 29 Jan. 1336 ; Denzinger, 530.

DE JUDICIO PARTICULARI

581

originali decedunt, mox in infernum descendere, pœnis tamen
imparibus puniendas » (1).
Hæc habet Joannes XXII : « Docet [Romana Ecclesia]...
illorum... animas, quæ in mortali peccato, vel cum solo originali
discedunt, mox in Infernum descendere, pœnis tamen ac locis
disparibus puniendas (2). »
Si autem collatio præmii animabus plene sanctis et collatio
pœnæ animabus impiis iit statim post mortem, ergo ipsum ju­
dicium particulare lit in instanti mortis.
Ceterum, in schemate concilii Vaticani propositus est canon
sequens : « Post mortem, quæ est viæ nostræ terminus, mox
ad Dei tribunal sistimur, ut referat quisque propria corporis,
prout gessit, sive bonum, sive malum, neque ullus post hanc
mortalem vitam relinquitur locus pœnitentiæ ad justificatio­
nem (3). »
2° Leo A', damnans prop. 38 Lutheri, declaravit animas
Purgatorii omnes esse securas de earum salute et esse extra
statum, merendi (4). Doctrina autem Rosmini damnata est a
Leone XIII (5).
3° Contra Modernistas et Theosophos, profitetur Ecclesia,
in suo magisterio ordinario, proiltenturque Catholici, in sym­
bolis lidei, Christum judicaturum esse vivos et mortuos.

Assertio : In instanti mortis anima a Deo judicatur, et sors
ejus pro meritis immutabiliter determinatur (Doctrina catho­
lica).
Thesis, quæ jam certo constat ex documentis Magisterii modo
recitatis, probatur per partes :
I. — In instanti mortis anima judicatur.

1° Probatur ex Scriptura.
612. In Scriptura quidem non reperitur de judicio parti­
culari testimonium formale ct expressum ; at nonnulla sunt
loca in quibus hæc veritas indirecte et implicite sed clare
continetur.
A. Ex V. Testamento. — Eccli., xi, 28, 29 : « Facile est
coram Deo in die obitus retribuere unicuique secundum vias
(1) Denzinger, 693 ; cf. Trid., sess. 25 ; Denzinger, 984.
(2) Ex Jitt. « Nequaquam sine dolore » ad Armenos, 21 nov. 1321 ; Den­
zlnger, 3049.
(3) Granderath, Acta ct Decreta cone. Vaticani, p. 564 ; Rivière, art. Juge­
ment, col. 1727.
(4) Denzinger, 778.
(5) Decr. S. O1Ï., 14 Dec. 1887 ; Denzinger, 1913.

582

DE JUDICIO PARTICULARI

suas... Et in line hominis denudalio operum illius (1). » Hinc
retributio et denudatio operum fit statim post mortem. Atqui
hæc judicium supponunt. Ergo singulae animæ, in ipso ins­
tanti separationis a corpore, particulare subeunt judicium.
B. Ex .X. Testamento, a) Christus judicium particulare
praedicat : 1) In parabolis : Lazarus mendicus mox post mor­
tem portatur in sinum Abrahæ (‘t dives epulo sepelitur in in­
ferno. Ideo nullum intercedit tempus inter mortem et sanc­
tionem. porro sanctio illa est omnino immutabilis ct defi­
nitiva. nam « inter nos (in sinu Abrahæ) et vos (in inferno)
chaos magnum firmatum est. ut hi qui volunt hinc transire
ad vos, non possunt,neque inde huc. transmeare » (2).—2) In
verbis ad latronem pcenitentem (Luc., xxm, 43) : « Hodie
mecum eris in Paradiso », id est. in Limbo Palrum. ubi animæ
justorum, post descensum Christi ad inferos, visione beata
frui debebant usque ad diem Ascensionis (3). ideo sanctio iit
statim post mortem.
b) S. Paulus aperte asserit retributionem cælcstem pro
justis sequi dissolutionem habitationis scilicet mortem :
« Coarctor. ait..., desiderium habens dissolvi et esse cum
Chrislo » (4).
c) S. Joannes (Apoc , xiv, 13) : «Beati mortui qui in-Domino
moriuntur. Amodo jam dicit Spiritus ut requiescant a labori­
bus suis : opera enim illorum sequuntur illos. » Itaque sancti
mortui slàlini post mortem æterna requie potiuntur (5).
2° Probatur ex Traditione.
613. a) In prioribus sæculis, doctrina de judicio particulari
saltem implicite traditur. Ita S. Clemens R. (6) docet S. Petrum
« in debitum gloriæ locum » discessisse, S. Paulum « in locum
sanctum abiisse ». — S. Ignatius : « Immolatur pro vobis spi­
ritus meus, non solum et nunc, sed et quando Deum nactus
fuero (7) » ; se autem Deum consequi statim post mortem
credit, nam addit : « Bonum est occidere a mundo ad Deum,
(1) Mulli moderni hoc argumentum ex Eccli. rejiciunt ; cf. Rivière»
art. cit., col. 1745, 1806.
* »
(2) Luc., xvi, 22 sq. ; cf. Luc., χιι, 37 sq. ; Mare., xin, 32 sq.
-1
(3) Cf. Manuale, t. II, n. 617.
1
(4) Philip., i, 23 ; cf. II Cor., v. 1-10 ; II Tim., iv, 6-8 ; cf. Rivière,
art. cit., coi. 1759 sq. ; Palmieri, p. 37.
t'3|
(5) Cf. Alio, L' Apocalypse, Paris, Gabalda, 1921, p. 220 sq.; lleb., ix,

27·(6)

1 ad Cor., v, 4 sq. ; Journel, 11. — (7) Ad Trail., xnr, 3.

· i I4

DE JUDICIO PARTICULARI

583

ut ad Illum oriar (1) ». — S. Polycarpus testatur martyres « in
debito ipsis loco esse, apud Dominum cum quo et passi sunt ■ (2).
— S. Justinus docet « pias animas in meliore loco manere, ini­
quorum autem ct malorum in deteriore » (3). — Tertullianus
tenet martyres statim ccelum ingredi : « Tota Paradisi clavis
tuus sanguis est (4) ». — S. Cyprianus idem prædicat de omnibus
sanctis : « Amplectamur diem qui assignat singulos domicilio
suo, qui nos istinc ereptos et laqueis sæcularibus exsolutos
Paradiso restituit et regno ccclesti (5). »
b) M sæculo IV clariora sunl testimonia : Multi Patres, ex
parabola Lazari pauperis et mali divitis inferunt animas sanc­
torum, exeuntes a corpore, statim in sinum Abrahæ deduci,
malorum autem slalim quoque in Infernum detrudi (6).
Multi quoque P-atres clare praedicant animas, cum ex hoc
mundo discesserint., « pro suis meritis dispensari », sanctas
quidem vita æterna potiri, iniquas igni æterno ac suppliciis
mancipari (7) ; justas in ccelo esse, vivere, cogitare et in Para­
diso a Creatore servari (8) ; apud Dominum vivere, et illis
debitum cultum tribuendum esse (9). .
S. Hilarius aperte docet sanctionem « slalim mortuum exci­
pere... Nihil illic dilationis aut moræ est. Judicii enim dies vel
beatitudinis retributio est æterna vel po?næ » (10). — S. Basilius,
existimat «strenuos Dei athletas... prope vita? finem constitutos,
a sæculi principe examinari », detineri autem si maculas habent,
secus invictos et liberos sub Christo requiescere (11).— S. J. Chrysostomus Christianos hortatur ut ante mortem convertantur,
nam, post mortem, nemo illos eripere potest, « cum propria
facta (singulos) prodant. Tale est enim illud judicium : judicat
solum ex operationibus, neque aliter illic salvum esse licet- (12).
—- S. Hieronymus : « Diem Domini diem intellige judicii sive
diem exitus uniuscujusque de corpore. Quod enim in die judicii
futurum est, hoc in singulis die mortis impletur (13). » —S. Au­
gustinus hanc veritatem ponit inter illas (pias nullus fidelis
ignorare debet ac nemo negare potest quin Evangelio contra-

>

(I) Ad Boni., n. — (2) Philip., ix.
(3) Dial, cum Tryp., 5 ; Journel, 132 .
(4) De anima, 55 ; Journel, 351.
(5) De mortal., sub fine- ; cf. ep. 58, Journel, 579.
(6) S. Hilar., In Ps. i.vu, 5 ; Ps. cxx, 8 ; S. Basil., orat, de 40 ; S. Greg.
Naz., or. 10 in laudem Csesarii fratris ; S. J. Chrys., In I ad Cor., hom. 42,
n. 3 ; in ep. ad Eph., hom. 24, c. 6 ; S. Ambr., De bono mortis,c. 12 ; S. Hier.,
/n Amos, 1. III, c. 8 ; ep. 20 ad Eustochium, etc.
(7) Orig., De principiis, 1. I, præf., n. 5 ; Journel, 446.
(8) S. Ephræm, Carm. nisib., 73 ; Necrosima, 1 ; Journel, 721, 739.
(9) S. Epiphan., Hier. 75, n. 8 ; Journel, 1109.
(10) In Ps. n. 49 ;.cf. in Ps. 1.1, 23 ; Journel, 886, 887.
(II) In Ps. VII, hom. 2 ; Journel, 956.
(12) In I ad Cor., hom. 42, n. 3; cf. In Matth., hom. 14. n. 4; Journel,
1200y 11.72,- . .
’................................
.
;
(13) In Joci., n, 1.
.

58 ί

DE JUDICIO PARTICULARI

dicat. Ait : « Habent omnes anima}, cum de sæculo exierint,
diversas receptiones suas. Habent gaudium bonæ, malæ tor­
menta. » Quare « rectissime et valde salubriter credit [\ incentius Victor] judicari animas, cum de corporibus exierunt, ante­
quam veniant ad illud judicium quo eas oportet jam redditis
corporibus judicari, atque in ipsa in qua hic vixerint carne
torqueri sive gloriari » (1). — Gennadius diserte prædicat animas
sanctorum, exeuntes de corpore, cum Christo esse, iniquorum
autem animas in Inferno (2). — S. Gregorius M. : « Cum a carnis
nostræ habitatione subtrahimur, mox ad caelestia praemia dedu­
cimur ». « Perfectorum justorum animae, mox ut hujus carnis
claustra exeunt, in caelestibus sedibus recipiuntur... (At) si esse
sanctorum animas in coelo credidisti, oportet ut per omnia esse
credas et iniquorum animas in Inferno (3). » ·
Hanc traditionalem doctrinam paucis contrahit Calechismus /?. (4) : « Cum unusquisque nostrum migraverit e vita...
statim ad Dei tribunal sistitur, ibique de omnibus justissima
quæstio habetur, quæcumque aut egerit aut dixerit, aut cogita­
verit unquam ; atque hoc privatum judicium vocatur. » Ideo
S. Thomas : « Huic veritati auctoritates Scripturæ canonicæ
manifeste attestantur, et documenta sanctorum Patrum. Unde
contrarium pro hæresi est habendum (5). »
3° Suadetur ex rauone.
614. a) Decet justos non remanere, post mortem, dubios de
sua sorte, secus non essent melioris conditionis quam impii. —
b) Nulla est ratio differendi judicium post mortem. Convenit
enim ut sanctio fiat statim ac anima capax est præmii aut
pœnæ. Atqui in morte anima capax est præmii aut pœnæ, siqui­
dem hoc instanti x finit tempus merendi et demerendi, cum
anima extra statum viæ ponitur. Ergo hoc est tempus accom­
modatissimum ut quisque propriis actibus judicetur. — c) Qui­
libet homo, juxta S. Thomam (6), duplex subire debet judi­
cium : judicium universale, in quantum est pars totius generis
humani, et judicium particulare, prout est persona quædam
singularis.
J

II. — Anima non a seipsa sed a Deo judicatur.

615.1° Constat ex Scriptura. — Id jam sat liquet ex testi­
moniis in prima parte allatis. Ceterum « Pater... omne judi(1) In Joann., tr. 49, n. 10 ; De anima el ejus orig., 1. II, c. 4, n. 8 ; Jour­
nel, 1829, 1880 ; cf. 1929, 1930.
(2) Lih. ecc. dogm., 45 (79) ; Journel, 2229.
(3) Moral., 1. X IV, c. 43-44, n. 48 ; Dial., 1. IV, c. 25 sq. ; alia vide ap.
Rivière, art. cil., coi. 1802 sq.
(4) P. i, art. 7, n. 3. — (5) Supp., q. 69, a. 2.
I
(6) Supp., q. 88, a. 1, 0 et ad 1 ; C. Gentes, 1 IV, c. 94 ; Suarez, in 3,
disp. 52, sect. 2.

bE JUDICIO PARTICI LARI

'
1

585

cium dedit Filio... et potestatem dedit ei judicium facere »,
« quia ipse est qui constitutus est a Deo judex vivorum et
mortuorum » (i). Dominus, juslus judex, coronam justitiae
reddet omnibus qui diligunt illum (II Tim. iv, 8), reddet
« unicuique secundum opera ejus » (Apoc. xxn, 12). Hinc :
1) Apostolus judicium hominum spernit, nec seipsum vult
judicare : « Qui judicat me, Dominus est » (I Cor. iv, 4) ;
2) « Omnes stabimus ante tribunal Christi (Bom. xiv, 10 ;
II Cor. v, 10). — Hæc verba generalissima valent sine dubio
pro utroque judicio generali et particulari, eo saltem sensu
quod etiam judicium particulare fit sub imperio Dei et Christi
una cum Patre judicantis.
2° Constat ex Patribus. — a) Patres nullum alium esse
judicem supponunt praeter Deum, ut patet ex testimoniis
jam allatis. — b) Insuper non semel judicem declarant Deum.
Ita S. J. Chrysostomus : Omnes animæ, cum hinc emigra­
verint, variis peccatorum catenis implicita», ad terribile illud
ducentur tribunal » (2) ; alibi (3) clarius testatur retributio­
nem divinam duplici momento fieri : statim post mortem
et post resurrectionem generalem. — Ita S. Augustinus :
« Ipse erit judex causæ tuæ. qui modo est testis vita.* tuæ » (4) :
« Cum via finita fuerit, judex restat » (5). — c) Accedunt
monumenta Archeologiæ christianæ (saltem sæc. iv). in quibus
anima sancta exhibetur ut a Christo judicata, et ab Ipso in
æternain felicitatem perducta (6).
3° Suadetur ratione. — Nemo enim est judex in causa
propria. Præterea ad judicium requiruntur tum cognitio
meri Lorum vel demeritorum, tum de illis sententia judicis.
Atqui conscientia potest quidem, sub lumine Dei. hanc
cognitionem habere et manifestare seu causam revelare, non
autem sententiam proferre : hoc est enim judicis proprium.
Ergo.

$·
(1) Joan., v, 22, 27 ; Act., x, 42.
(2) In Matth., hom. 14, n. 4.
(3) In I ad Cor., hom. 42, n. 3 ; De Lazaro, hom. 2, n . 2 et 3 ; in ep. II ad
Tim ., hom. 3, n. 3 ; cf. Rivière, art. cit., col. 1790 sq. ; S. Greg. Naz., Orat. 16,
n. 8.
(4) Sermo 9, c. 2. — (5) Serm. 109, c. 4.
(6) Cf. in Diet. Archcol., art. Balance ; in Diet, thêol., art. Ame.

586

DE JUDICIO PARTICULARI

Corollaria.
I. — De judicii particularis indole.

616. Iu quolibet judicio tria concurrunt : 1) causæ discussio;
2) sententiae prolatio ; 3) sentential exsecutio.
1° Causje discussio. — In judicio divino discussio accipi
debet metaphorice. Deus enim omniscius et omnia conspiciens
uno intuitu, non indiget factorum examine aut testium depo­
sitione ut perfecte causam cognoscat. I ude quod Scriptura,
Patres et Liturgia dicunt de accusatione et defensione conscieiitiæ, de aperitione libri, etc., humano modo proponitur ut magis
intelligibile liat judicium el vehementius commoveantur fideles.
Sed reapse lotum perficitur in instanti, divina illuminatione,
« qua fiet ut cuique opera sua bona vel mala, cuncta in memo­
riam revocentur, et mentis intuitu mira celeritate cernantur, ut
accuset vel excuset scientia conscientiam » (1).
2° Sententi.e prolatio. — Sententia ipsa non sono vocis
profertur, sed Iit per internam illuminationem, qua anima
slatim intelligit se judicari et salvari aut damnari. Ideo instans
mortis est « tremendum profecto instans in quo, a vanitatibus
hujus mundi evigilans anima, uno conspectu colligit quidquid
gessit, quidquid meruit, quidquid ipsam manet in domo aeterni­
tatis suæ » (2).
H
3° Sententije exsecutio. — Sententia lata slatim exsecu­
tioni mandatur, a) Ex parte Dei : evidens est, cum judex sil
omnipotens et sententiam ferat absolute definitivam. — b) E.i
parle animæ : patet etiam, nam meritum vel demeritum in
anima est sicut gravitas vel levitas in corporibus. « Unde sicut
corpus per gravitatem vel levitatem statim fertur in locum suum,
nisi prohibeatur, ita animæ, soluto vinculo carnis, per quod in
statu viæ detinebantur, statim præmium consequuntur vel
poenam, nisi aliquid impediat. » Ideo, statim post latam judicis
sententiam « locus deputatur animabus secundum congruen­
tiam præmii vel po*næ, statim ut anima absolvitur a corpore
vel in Infernum immergitur, vel ad Codos evolat, nisi impedia­
tur aliquo reatu, quo oporteat evolutionem differri, ut prius
anima purgetur » (3).
I
II. — De loco judicii particularis.

617. « De loco judicii particularis, nil absolute certi statui
potest, cum intellectualis visio ubique perfici possit ; recepta
(I) S. Aug., De Cie. Dei, 1. XX, c. 14. Doctrinæ tamen fidei convenit ut
judicio particulari assistant angeli custodes cl dtemones : hi quidem ut noscant
quos in æternam ruinam pertraxerunt ; illi autem, ut sciant [visione beata
aul cognitione naturali] ultimam animarum sortem, sanclasque ad Catum
aul ad Purgatorium statim deducant Cf. t, q. 108, 0 cl ad 3 ; Hervé, Ma­
nuale, I. H, n. 321. — (2) Billot, p. 42. — (3) Supp., q. G9, a. 2.

DE .JUDICIO PARTICULARI

587

tamen videtur sententia .S. lioriave.nliirie J,, qui docet. animam
manere juxta corpus suum, ibique divinum, indicium perfici (2). »
Ideo, in ipso instanti mortis, anima nec in cœlurn defertur
judicanda, aide tribunal i.hristi-l fominis ; nec videt Deum
intuitive, secus statim beatitudine (rueretur ; nec videt Christi
humanitatem, quæ solum in cœlo physice præsens est ; sed,
divina illuminatione, intellectualiter elevatur ad audiendam
sententiam judicis, el eo ipso agnoscit se judicari et a Deo et ab
ipso Christo una cum Patre judicante (3).
HL

An animæ separatee sint in loco ?

618. Anima, a corpore exuta : a) Secundum se a loco abstrahit.
et extra locum existcre posset, cum sit intellectualis el spiri­
tualis (4) ; b) Cum sit per se et immediate corporis forma, alii
corpori post, mortem uniri nequit : hinc apparet quantum
absurdæ sint, elucubrat iones Thcosophorum cl Spiritislarum circa
« pcrisprit » seu corpus æthereum el subtile, quo animæ separatæ
quasi involucro induerentur (5).
Reapse autem el Scriptura et Ecclesia docent a corpore sepa­
ratas : 1) animas sanctorum « mox in Cadum recipi . 2) animas
impiorum « mox in Infernum descendere ». 3) animas non plene
puras « pomis purgatoriis... post mortem purgari >· (6). Quare
« Cœlum et Purgatorium et Infernus dicunt locos quosdam
corporeos, animabus post mortem assignatos, prout fert con­
stans tum Patrum Ium theologorum aestimatio. a qua procul
dubio non sine magna temeritate quispiam recederet » (7).
IV.

Do diversis animarum separatarum receptaculis.

619. « Anima... exuta a corpore est in statu recipiendi pro
meritis bonum vel malum. Sic ergo post mortem, vel est in
statu recipiendi finale præmium, vel est in statu quo impeditur
ab illo. Si autem est in statu recipiendi finalem retributionem,
hoc est dupliciter : vel quantum ad bonum, et sic est Para­
disus; vel quantum ad malum, et sic ratione actualis culpæ
est Infernus, ralione autem originalis est Limbus puerorum. —
Si vero est in statu quo impeditur a linali retributione conse­
quenda, vel hoc est propter defectum personæ et sic est Purga­
torium... ; vel propter defectum naturm, et sic est Limbus Pa­
trum, in quo detinebantur patres a consecutione gloria' propter
(1) In 4, d. 20, in 1 p. — (2) C. Mazzella, n. 1406.
(3) Suarez, De myst. vitæ Christi, disp. 52, sect. 2, n. 15 ; Chollet, Vos
morts, p. 7 sq., ubi rem paulo aliter explicat.
|«
(4) Cf. Manuale, I. II, n. 294.
(5) Supp., q. 69, a. I ; Manuale, t. I, n. 132 ; Ami du Clergé, 1924, p. 216 sq.
(6) Çonc. Lugd. II, Denzinger, 464 ; supra, n. 611.
(7) Billot, p. 43.

588

DE JUDICIO PARTICULARI
%

reatum humanæ naluræ, qui nondum poterat expiari (1). »
Jamvero Limbus Patrum evacuatus est morte Christi, qui,
Deo plene satisfaciens, Paradisum Patribus morte sua aperuit ;
de Limbo puerorum, qui probabiliter idem est ac Limbus Patrum,
« nisi quod Limbus Patrum erat in superiori loco (piam Lim­
bus puerorum » (2), jam diximus ubi de sequelis peccati origi­
nalis (3). Restat ideo dicendum de Purgatorio, de Inferno et
de Paradiso, de quibus erit sermo in tertia parte tractatus.
V. — An e suis receptaculis egredi possint animæ separatæ (4) ?

620. 1° Non possunt simpliciter exire e locis suis, ita ut jam
loci earum non sit Paradisus vel Infernus, quia per judicium
particulare singulæ /inaliler ad talem vel talem locum deputan­
tur. Excipiendum est autem Purgatorium in quo animæ non
retinentur nisi usque ad plenam purgationem.
2° « Secundum naturalem cursum, animæ separatæ, propriis
receptaculis deputatæ, a conversatione viventium penitus segre­
gantur. Non enim... propter aliud e suis receptaculis eas exire
conveniret, nisi ut rebus viventium intéressent », et perfectio­
nem acquirerent per sensibilia. Atqui jam nihil cognoscere
possunt per sensibilia. Ergo.
3° « Secundum dispositionem divinae Providentiae, aliquando
animæ separatæ e suis receptaculis egressæ conspectibus homi­
num præsentantur », ut legitur in scriptis Patrum et vitis Sanc­
torum.
Id autem a Deo permittitur, tum « ad eruditionem hominum
(etiam animæ sanctorum) et terrorem » (animæ damnatorum),
Ium « ad suffragia expetenda » (animæ Purgatorii). « Sed hoc
interest inter sanctos et damnatos, quod sancti, cum voluerint,
apparere possunt viventibus, non autem damnati. Sicut enim
sanct i, viventes in carne, per dona gratiæ accipiunt ut sanitates
et signa perficiant, quæ nonnisi divina virtute mirabiliter fiunt,
quæ quidem signa ab aliis hoc dono carentibus perfici non pos­
sunt ; ita etiam non est inconveniens ut, ex virtute gloriae, aliqua
potentia animabus sanctorum detur, per quam possint mira­
biliter apparere viventibus, cum volunt, quod alii non possunt,
nisi interdum permissi. »
Itaque apparitiones defunctorum fiunt vel ministerio Ange­
lorum (5), qui eorum nomine apparent et loquuntur, vel per
(1) Supp., q. 69, a. 7 ; Gaudel, in Diet, théol., art. Limbes ; A. Michel,
op. cit., c. 9, p. 152 sq.
(2) Supp., q. 69, a. 6. — (3) Manuale, t. Il, n. 450 sq.
I
(4) Supp., q. 69, a. 3 ; cf. Deut., xvni, 10-12 ; Job., xiv, 12 ; Ps. vi,
6 , xxix, 10 ; Is., χχχλπι, 18 ; lxiii, 13 ; S. Aug., De cura pro mortuis,
<·. 13, η. 16 ; S. Greg. M., Moral., xn, 14.
'
(5) Hic est modus naturalis, cf. Manuale, t. II, n. 318 sq.

DE JUDICIO PARTICULARI

589

ipsas animas, ex virtute divina ipsis concessa. — Anima enim
separata non potest naturaliter (sicut faciunt angeli) sese mani­
festare in corpore assumpto. Batio est quia anima est, ex natura,
forma substantial corporis, ac propterea nequit alia corpora
movere, nisi mediante suo corpore. Ideo, a corpore separata,
jam non valet amplius alia corpora movere naturaliter et in
illis apparere (1).
Igitur citra Dei ordinationem ct permissionem, quaerere
hujusmodi manifestationes mortuorum, est omnino reproban­
dum, ut superstitione plenum et opus diaboli. Quare absolute
respuendae sunt evocationes qualescumque aut interrogationes
defunctorum quæ a spirilislis solent fieri : responsa enim data,
ut constat, etiam experientia, non sunt animarum quæ invo­
cantur, sed aut ipsorum mediorum, ut aiunt, aut daemonum.
qui ita homines turpiter decipere conantur. I line Ecclesia sapien­
ter vetat ne quis « per Medium, ut vocant, vel sine Medio,
adhibito vel non hypnotismo, locutionibus aut manifestationibus
spiritisticis quibuscumque (adsistat), etiam speciem honestatis
vel pietatis præseferentibus, sive interrogando animas aut spi­
ritus, sive audiendo responsa, sive tantum aspiciendo, etiam cum
protestatione tacita vel expressa nullam cum malignis spiritibus
partem se habere velle (2). »
4° Quodsi vero, Deo permittente, animæseparatæ, ad tempus,
e loco suo exeant, exinde nec præmii nec pœnæ diminutionem
accipiunt. Locus enim determinatus animæ cedit in praemium
vel pœnam, non ex hoc quod actu talem locum occupat, sed ex
hoc quod tali loco deputatur, vel gaudendo, vel dolendo. « Hoc
autem gaudium sive hoc dolor... manci in anima, etiam quando
extra loca prædicta fuerit, sicut pontil ici, cui datur pro honore
ut in cathedra sedeat in Ecclesia, non minuitur g’oria ejus,
quando a cathedra recedit, quia etsi actu ibi non sedeat, locus
tamen ille sibi deputatus » manet (3).
(1) 1, q. 117, a. 4 ; Hervé, Manuale, t. II, n. 306.
(2) Deer. S. OIL, 24 apr. 1917 ; Denzinger, 2182.
(3) Supp., q. 69, a. 3, ad 3.

DE FINE MUNDI

590

II

PARS
DE

MUNDI

NOVISSIMIS

621. Quemadmodum singuli homines, ita mundus universus
finem habebil. Mundo aid em finito, resurgent mortui et Christus
veniet omnes judicare homines.
Hinc dicemus : 1) de fine mundi; 2) de resurrectione mor­
tuorum; 3) de judicio universali.

CAPUT

I

DE FINE MUNDI (1)

Assertio : Mundus aliquando cessabit per quamdam con­
flagrationem quæ variis signis annuntiabitur.
Probatur :
I. — Mundus aliquando finem habebit per quamdam con­
flagrationem (De fide).

622. Sensus est : non mundum aliquando destruendum esse
seu simpliciter annihilandum, sed non perseveraturum se­
cundum formam praesentem.
1° Certitudo finis.
Sæpein Scriptura annuntiatur consum­
matio sæculi, quæ lune erit quando venerit « dies Domini »,
(I Cor., m. 13), quando fiet secundus Christi adventus
(ζαρουσίχ (2), επιφάνεια (3), άποζάλυψις (4)). « cum tradiderit
(1)
nyer,
Did.
(2)

Supp., q. 73 el 74 ;
in Did. Apol., art.
de. la Bible, art. Fin
Matth., xxiv, 3. —

Card. Billot, La Parousic, p. 15-314 ; A. LemonFin du monde ; Mangenot, in Did. ihcol. el in
du monde.
(3) I Tim., vi, 11. — (4) II Thess., i, 7.

■

591

DE FINE MUNDI
9

((’.hristus) regnum Deo ct Patri : cum evacuaverit omnem
principal uni ct potestatem et virtutem. Oportet autem illum
regnare, donec ponat omnes inimicos sub pedibus ejus. Novis­
sima autem inimica destruetur mors ». I Cor., xv, 24-26.
Ideo linis erit cum Christus, morte tandem profligata, po­
testatem a Patre acceptam jam amplius in terris non exercebit,
sed una cum Patre ct Spiritu Sancio caput eril Ecclesiæ non
militantis sed glorificatæ. I Cor.xv, 28. « (aim autem subjecta
fuerint illi omnia : tunc et ipse Filius subjectus erit ei qui
subjecit sibi omnia, ut sit Deus omnia in omnibus. »
2° Modus. — Finis mundi : a) Erit improvisus (I Thess..
v. 2) : « Dies Domini sicut /ur in node, ita veniet : cum enim
dixerint : pax et securitas : tunc repeatinus cis superveniet
interitus, sicut dolor in utero habenti, et non effugient (1). » —
Π Pct., m, 10 : « Adveniet autem dies Domini ut fur. »
b) Erit per ignem (II Pet., III. 10 sq.) : « In quo (die Domini)
coeli magno impetu transient, elementa vero calore solventur,
terra autem et quæ in ipsa sunt opera exurentur... per quem
coeli ardentes solventur, et elementa ignis ardore tabescent.
Novos vero coelos et novam lenam, secundum promissa ipsius
exspectamus, in quibus justitia habitat. »
1) Hinc Scriptura non de annihilatione mundi loquitur, sed
de innovatione seu mutatione in melius juxta illud Rom.,
vni, 21 : « Ipsa creatura (corporalis) liberabitur a servitute
corruptionis in libertatem gloriæ liliorum Dei » (2). Ou ani
quidem veritatem jam prænunliat Isaias (lxv, 17) : « Ecce
tmim ego creo coelos novos ct terram novam » et proclamat
S. Joannes (Apoc., xxi, 1) : « Vidi coelum novum et terram
novam ; primum enim coelum et prima terra abiit » (3). Ergo,
post finem mundi, manebunt coelum et terra, sed in melius
mutata et gloriiicata. Halio a S. Thoma sic exponitur : « Ad
hanc visionem essentiæ (divina*) oculus carnis attingere non
poterit ; et ideo ut ei etiam solatium congruens de visione
divinitatis praebeatur, inspiciet divinitatem in suis effectibus
corporalibus, in quibus manifesta indicia divinæ majestatis
apparebunt, et prtecipuc in carne Christi, ct post hoc in cor(1) Cf. Matth., xxiv, 37.
(2) Supp., <[. 74, a. 1. C/wco- /Ju.ssi eamdem tenent doctrinam de mundi
consummatione et renovatione.
(3) Cf. II Pet., in, 13.

592

DE FINE MUNDI

poribus beatorum, et deinceps in aliis omnibus corporibus.
Et ideo oportebit ut etiam illa corpora majorem influentiam
a divina bonitate suscipiant quam nunc ; non tamen speciem
variantem, sed addentem cujusdam gloriæ perfectionem ; et
hæc erit mundi innovatio (1). »
2) Idem tradunt Patres : « Peracto judicio, ait S. Augusti­
nus (2). esse desinet hoc coelum et hæc terra, quando incipiet
esse coelum novum et terra nova. Mutatione namque rerum,
non omnimodo interitu transibit hic mundus... Illa itaque, ut
dixi, conflagratione mundana, elementorum corruptibilium
qualitates, quæ corporibus nostris corruptibilibus congrue­
bant. ardendo penitus interibunt, atque ipsa substantia eas
qualitates habebit quæ corporibus immortalibus mirabili
mutatione conveniunt, ut scilicet mundus in melius inno­
vatus apte accommodetur hominibus, etiam in carne melius
innovatis. » Et S. Cyrillus Hierosol. (3) : « Fiet mundi hujus
consummatio ct factus iste mundus rursus renovabitur... Pcrtransibit hic mundus, ut qui sit pulchrior excitetur... Convol­
vet cclIos I ominus, ut non iis afferat interitum, sed ut rursus
excitet pulchriores ».
3° Ordo eventuum in £ne mundi. — Ea quæ in novissimo die
complenda proponuntur, fore videntur ordine sequenti :
« Primo erit conflagratio [universalis] in qua dies I omini re­
velabitur, conflagratio enim mundum destruens, hominibus in
terra residuis finem vitæ afferens, justosque quibus luendum
aliquid supererit purgans. Postea sequetur generalis resurrec­
tio. apparitio signi Filii hominis in cado, ct descensus ipsius
Christi. quem in majestate et virtute multa venientem aspi­
cient homines universi. Aspicient, inquam, ocidis corporeis,
non jam in carne mortali existent es, non jam ad poenitentiam
mobiles, sed omnes a mortuis redivivi, omnes in ultimo
statu termini constituti, et pro iis quæ gesserint sive bona
sive mala retributionem a judice recepturi. Tunc ergo mys­
ticae aquilæ, aquilæ sublimes congregabuntur ubi fuerit cor­
pus. dum juxta Apostolum, cuncti electi rapientur obviam
Chi isto in aera ; plangent autem ex adverso omnes tribus
terræ, id est. qui hoc nemine in Evangclio designantur reprobi.
Et statim fiet judicium. Quo quidem peracto, abeuntibusque
(1) Supp., q. 91, a. 1. — (2) De Civit. Dei, 1. XX, cap. 14-16.
(3) Calech. 15, n. 3.

DE FINE MUNDI

593

malis in locum suum, consummabitur renovatio illa cœli et
terræ quam futuram prænuntiat Petrus ubi supra : « Novos
vero cœlos, inquit, et novam terram secundum promissa
ipsius expectamus (1). »
4° Tempus quo finis erit. — « Quæri. solet, ait S. Augusti­
nus (2). quando istud (consummatio sæculi) erit ? Importune
omnino 1 Si enim hoc nobis nosse prodesset, a quo melius,
quam ab ipso Domino magistro interrogantibus discipulis
disceretur ? Non enim siluerunt inde apud cum. sed a præsente
quæsicrunt dicentes : Domine, si hoc tempore præsentaberis
et cpiando regnum Israel ? At ille : Non esi. inquit, vestrum
scire tempora, quæ Pater in sua posuit potestate. » Et sane,
Apostolis interrogantibus de fine mundi, quando hæc erunt,
respondit Christus : « De die autem illa et hora nemo scit,
neque angeli coelorum, nisi solus Pater (3). »
5° Natura hujus mundi renovati. — De statu futuro mundi
innovandi fere omnia sunt incerla ; de eo tamen consule, si
vis, S. Thomam, Supp., q. 91, a. 5.
II. — Ultima conflagratio variis signis annuntiabitur (De
fide).

623. Christus ipse indicavit signa mundi consummationi
prævia : « Cum videritis hæc omnia, scitote quia prope est in
januis (4). »
En praecipua :
1° Prædicatio Euangelii in universo mundo.—Ait enim Chris­
tus : « Et praedicabitur hoc Evangelium regni in universo orbe,
in testimonium omnibus gentibus ; et tunc veniet consum­
matio (5). » Ideo certum est mundi finem non esse futurum ante­
quam Evangelium per omnes gentes prædicatum fuerit, at
inde non sequitur mundum finiendum esse statim post illam
prædicationem universalem : id incertum manet.
2° Magna a fide defectio el adventus Anlichristi. —Ait S. Pau­
lus : « Rogamus autem vos, Fratres..., ut non terreamini...
quasi instet dies Domini... Quoniam, nisi venerit discessio
(1) Billot, p. 174 ; Supp., q. 74, a. 7.
(2) Dc Civit. Dei, J. XVIII, c. 53.
(3) Matth., xxiv, 36 ; cf. Mare., xni, 32 ; De prætensa ignorantia Christi
cf. Manuale, t. I, n. 205.
(4) Matth., xxiv, 33.
(5) Matth., xxiv, 14 ; cf. Suarez, De Nov., disp. 36, sect. 1, η. 3 ; S. Aug.,
ep. 197, n. 4.

0

594

DE FINE MUNDI

(αποστασία) primum et revelatus fuerit horno peccali, piius
perditionis, qui adversatur et extollitur supra omne quod dicitur
Deus, aut quod colitur, ita ut in templo Dei sedeat, ostendens
se tanquam sit Deus. »
a) Apostasia, de qua Apostolus, non alia videtur esse quam
discessio a Deo et a Christo ejus (1), nationum quæ Ecclesiam
impugnabunt et abolere conabuntur. Ecclesia tamen Dei usque
ad finem perseverabit ; sequentur autem Antichristum homines,
qui non sunt « elect i », « quorum nomina non sunt scripta in
libro vitæ ». Matth., xxiv, 22-24 ; Apoc., xni, 8.
Quando Apostasia ad summum venerit, « tunc revelabitur
ille iniquus quem Dominus Jesus interficiet spiritu oris sui ct
destruet illustratione adventus sui » II Thess., n, 8.
b) Anlichrislus praecursores habet (2) : jam enim ab initio
inchoata est pugna contra Christum, sed maxima erit in flne
temporum, quando surget ille « homo peccati ».
Porro hic Dei adversarius, qui se ut Deum exhibebit et
(II Thess., n, 9-10) : « secundum operationem Satanae » erit
potens « in omni virtute et signis et prodigiis mendacibus et
in omni seductione iniquitatis» ; non est personilicatio persecu­
tionis contra Ecclesiam, sed persona singularis. Etenim :
1) S. Joannes illum aperte secernit (5 αντίχριστος) ab aliis
quos indefinite vocat αντίχριστους ; 2) Apostolus illum designat
semper nomine singulari : homo peccati, filius perditionis,
adversarius, iniquus, etc. ;... ceterum multitudo aliqua non
posset se proponere tanquam Deum colendum in templo ;
3) hic est sensus traditionalis Patrum et theologorum (3). —
Nihilominus nonnulli'exegetæ volunt loca Scripturarum potius
intelligenda esse de quadam collectivi tale, cujus tamen potestas
et actio poterit, in ultimo fine temporum, quasi lola esse in manu
et sub imperio unius Capitis seu ducis singularis (4).
3° Jledilus Eliæ el Henoch. —Duo testes praecedent adventum
Christi Judicis, pugnantes adversus Aniichristum (Apoc., xi,
3 sq.) : a) t uus ex illis est Elias : 1) dixit enim Malachias (iv,
5-6) : « Ecce ego milium vobis Eliam prophetam, antequam
veniat dies Domini magnus et horribilis. Et convertet cor
patrum ad filios et cor liliorum ad patres eorum, ne forte veniam
et percutiam terram anathemate (5). 2) Teste S. Matthæo,
xvii, 10 sq., sicut ante secundum adventum Christi praecedet
Elias, ita ante primum ejus adventum pæcessil Joannes
(1) Matth., xxiv, 12 ; Luc., xviii, 8 ; I Tini., iv, 1 ; cf. comm, in h. 1.
apud S. Thomam, Estium, Calmet.
(2) I Joan., n, 18 ; iv, 3 ; II Joan., 7.
(3) Cf. Calmet, t. IX, Diss, de Anlechristo ; Prat, La thêol. de S. Paul,
I. 1. p. 113 sq. ; Palmieri, § 38, 5. G ; Didache,c. 16, n. 3-8 ; S. Cyrill. Hieros.
De Anlechristo, cat. 15, c. 11 et 12 ; S. August., De Civil. Dei, 1. XX, c. 19,
n. 4 ; Buzy, in Diet, de la Bible (Supp.), art. Antéchrist.
■
(4) IlaBuzy, art. cit., Allo, L' Apocalypse, c. xiv.— (5) Cf. Eccli., xlviii, 10.

DE FINE MUNDI

595

« in spiritu el virtute Eliæ » (Luc., i, 17). —· b) Alter testis erit
Henoch : id docent multi Patres juxta illud (Eccli., xliv, 16) :
« Henoch translatus est in Paradisum ut det gentibus pœnitentiani. » Alii tamen putant hunc alterum testem fore Moysen vel
.1 eremi am.
4” Conversio Judæorum. — Hæc conversio præsertim fiet, uti
modo vidimus, per Eliæ prædicationem. Hanc conversionem
testatur Apostolus Horn., xi, 25 : « Cæcitas ex parte contigit in
Israel, donec plenitudo gentium intraret, et sic omnis Israel
salvus fieret, sicut scriptum est: veniet ex Sion, qui eripiat et
averi at impietatem a Jacob. » I nde persuasio Christiana de con­
versione Judæorum in line mundi (1).
5° Mulla prodif/ia in cœlo el in terra. — a) In cœlo (Matth.,
xxiv, 29) : « Sol obscurabitur, ct luna non dabit lumen suum, et
stellæ cadent de cælo, et virtutes cælorum commovebuntur (2). >
— b) « In terris pressura gentium præ confusione sonitus maris et
fluctuum, arescentibus hominibus præ timore et expectation,
quæ supervenient universo orbi. » (Lue., xxi, 25-26.)
Hæc autem signa, ut patet, salis incerta sunt nec ex illis certo
dignosci potest tempus adventus Homini (3).
(1) Cf. S. Greg. M., Moral., 1. XXXV, c. 14 ; Pesch, n. 680 ; Os., ni, 4, 5
(2) Cf. Luc., xxi, 25-26 ; Joel., π, 30.
(3) Supp., q. 73, a. 1, ad 1 ; q. 77, a. 2. Cf. Thomas, La fin du monde
d'après la Foi ct la Science, Paris, Bloud, 1904 ; KIrwan, Comment peut
finir Γunivers, Paris, Bloud.

596

·

DE RESURRECTIONE

CAPUT II
DE RESURRECTIONE MORTUORUM

Notio resurrectionis.
624. λ'οχ resurrectio apud veteres auctores profanos non
reperitur, saltem in sua propria significatione, sed originis
est scripturislicæ et ecclesiastics*, a) Active sumpta, resurrectio
melius vocatur resuscitatio et est actio qua Deus homines
mortuos, omnipotenti sua virtute, ad vitam revocaturus est,
singulis nempe restituendo corpora quæ prius habuerunt,
denuo substantialiter unita cum anima propria, per quam
informentur. — b) Passive sumpta, resurrectio est amissi per
mortem corporis restitutio et animæ cum eodem iterata sub­
stantialis unio. Per resurrectionem ideo lotum restauratur
humanum compositum, per illam supernaturalitcr accipiens
esse amissum.
Errores.
625.1° Facium resurrectionis : a) Negant (aut potius ignorant)
Gentiles Philosophi ; hinc Apostolum de resurrectione loquentem in Areopage « quidam quidem irridebant, quidam vero
dixerunt : audiemus te de hoc iterum » (1). — b) Rejiciunt
1) Sadducæi (2), 2) necnon, tempore Apostolorum, quidamj‘.hristiani, quos impietatis arguit S. Paulus, ut Hymenæus et Philetus (3); 3) omnes haeretici priorum sæculorum, ut Gnostici,
Manichæi ; 4) recentiori ævo, Anabaptislæ, Sociniani, Arminiani ; 5) quibus adjiciendi sunt hodierni Protestantes Liberales,
et generatim omnes Palionalislæ, Panlheislæ et Malerialislæ.
2° Naturam resurrectionis adulterant : 1) Or i genes, qui autumat
corpus post resurrectionem esse organorum expers ; 2) nonnulli
Halionalistæ, qui resurrectionem explicant per quamdam animæ
evolutionem: homo renasci debet, ex germine quodam præformato, etiam post obitum, animæ inseparabi iter inhærente, eo
fere modo quo papilliones ex nympha chrysalide oriuntur. Ita
(1) Act., xvii, 32 ; cf. Tertul., De Prxsc., c. 7.
(2) Matth., xxii, 23 ; Act., xxiv, 21. — (3) II Tim., n, 17-18.

DE RESURRECTIONE

597

Bonnelly (1) ; 3) Modernistes, qui hoc dogma non retinent nisi
juxta quemdam sensum praclicum (2).

k

'

·!

Doctrina catholica.
626. 1° In fine mundi erit resurrectio mortuorum. — Est articulus fidei : a) Quem profitemur in Symbolo Aposlolico : «Credo...
carnis resurrectionem... mortuorum resurrectionem »..., « Et
expecto resurrectionem mortuorum », et in Symbolo Alhanasiano : « Ad cujus [Christi] adventum, omnes homines resurgere
habent cum corporibus suis. » — b) Quem Ecclesia sæpe defi­
nivit : 1) in Conc. Bracarensi (a. 561) contra Manichæos et
Priscillianistas (3) ; 2) in Conc. Toletano XI (a. 675) contra
eosdem Priscillianos (4) ; in Symbolo fidei Leonis IX (a. 1053) :
« Credo etiam veram resurrectionem ejusdem carnis quam nunc
gesto, et vitam æternam » (5).
2° Resurrectio erit universalis. — Ita Symbolum Alhanas. :
ita (’.one. Tolelan. XI : « Confitemini veram fieri resurrectionem
carnis omnium mortuorum »; ita Benedicius XII (a. 1336) :
« In die judicii omnes homines ante tribunal ('.hristi cum suis
corporibus comparebunt, reddituri de factis propriis rationem,
ut referat unusquisque propria corporis, prout gessit, sive
bonum sive malum (6). »
3° Resurge.nl homines cum propriis corporibus. — Ita Sym­
bolum Albanas. ; ita Cone. Tolel. XI : « Nec in aerea vel quali­
bet alia carne (ut quidam delirant) surrecturos nos credimus,
sed in ista, qua vivimus, consistimus et movemur » (7) ; ita
Symbolum Fidei Leonis IX; ita Professio fidei Waldensibus
praescripta (a. 1208) : « Corde credimus et ore confitemur hujus
carnis, quam nunc gestamus, et non alterius resurrectionem » (8) ;
ita Laler. IV (a. 1215) : « Omnes cum suis propriis resurgent
corporibus quæ nunc gestant, ut recipiant secundum opera
sua, sive bona fuerint sive mala » (9) ; ita Bened. XII (10).
Hæc corpora non erunt orbiculata, ut quidam dixerunt hæretici,
sed « confitemur nos suscitari rectos » (11).
Hinc : a) Dc fide esi : resurrectionem mortuorum : 1) futuram.
esse ; 2) universalem esse tum quoad bonos tum quoad malos :
(1) Cf. Mazzella, n. 1384, n. 1.
(2) Ed. Le Roy, Dogme et Critique, passim ; Decret. Lamentabili, prop. 26 ;
Denzlnger, 2026.
(3) Can. 12 ; Denzlnger, 242. — (4) Denzlnger, 278.
(5) Denzlnger, 347 ; cf. in Prof. Fidei Trident ma (a. 1564), Denzlnger,
994.
(6) Denzlnger, 531. Quidam putant resurrectionem de fide non esse pro
pueris sine Baptismo decedentibus. Cf. Huarte, n. 657.
(7) Denzlnger, 287. — (8) Denzlnger, 427.
(9) Denzlnger, 429. Cf. professio fidei Michaelis Palxologi in Conc.
Lugdun. II (a. 1274) ; Denzlnger, 464.
(10) Denzlnger, 531. — (11)’Conc. Constanlinopol. II ; Denzlnger, 207.

!

598

DE R ESU R Π ECTION E

3) fore cum propriis corporibus ita ut sit idem homo qui resur­
get, identitate specifica et numerica. — b) Doctrina est calholica
omnes homines resurrecturos eodem tempore, ita ut jam ultra
mori non possint, sed prædita fore corpora sanctorum quibusdam
dotibus quæ damnatorum corporibus minime competent. De his
autem dotibus agetur ubi dc Paradiso.
Assertio la : Omnes homines resurgent (De fide).

Thesis disertissime constat ex documentis magisterii Ecclesiæ
modo recitatis. Sed nova et multa argumenta ex Scriptura
hauriuntur et ex Traditione, quæ ratione saltem aliquali­
ter confirmari possunt.
%
I. — Argumenta ex Scriptura.
627. 1° Ex Veteri Testamento (1). — A. Job., xix, 23-27 :
« Quis mihi tribuat ut scribantur sermones mei ? Quis mihi det.
ut exarentur in libro, stylo ferreo et plumbi lamina, vel celte
sculpantur in silice ? Scio enim quod Redemptor meus vivit,
et in novissimo die de terra surrecturus sum r: et rursum circumdabor pelle mea, et in carne mea videbo Deum meum. Quem
visurus sum ego ipse, et oculi mei conspecturi sunt, et non
alius. »
In hæbreo legitur : « At ego scio : Redemptor meus vivus [est]
et ultimus super pulverem surget [i. e. exsurget, stabit], et
postea pelle mea circumdabuntur hæc [juxta alios : et post
pellem meam quæ hæc patitur] et ex carne mea (2) videbo Deum,
quem ego conspiciam mihi et oculi mei cernunt et non alienus (3).
a) Juxta multos Patres et exegetas catholicos (4), his verbis
clarissime prænuntiatur spes fuluræ resurrectionis : Job nempe
sperat se, in novissimo dic, de terra surrecturum ut videat Deum
ipse visione beata. Certe loquendi modus adeo solenmis et
inscriptio indelebilis, quam Job exoptat, videntur aliquid majus
et excellentius portendere quam sanitatis recuperationem in
præsenti vita ; etiam in hebræo, ipsa verba spectant ad aliquid
post mortem futurum : « redemptor meus super pulverem surget »,
id est super ossa mea, in sepulcro, in pulverem redacta ; surget
ultimus, id est, post omnes, in line temporum. Quinimo hanc
(1) Cf. Ex., in, 6, coli, cum Matth., xxii, 31-32.
(2) Utique vel localiter : do carne inea, vel temporaliter, postquam exutus
ero carne mea.
(3) Knabenbauer, Comrn. in lib. Job, p. 246-253 ; L. Bigot, in Diet, thcol.,
art. Job, col. 1472 sq.
(4) S. Clemens R., Ep. ad Cor., η. 26 ; S. Hier., Ep. 53, n. 8 ; S. Aug.,
De civ. Dei, 1. XX, c. 29, n. 3 ; S. Gregor. ML, Moral., 1. XIII, c. 31, etc. ;
Corluy, Spicilegium dog. bib., i, 278 sq. ; Knabenbauer, 7. cit., Hetzenauer,
Theol. biblica, i, 630 sq., etc.

DE RESURRECTIONE

599

resurrectionem cxpectal Job, etiam pro celeris hominibus :
causam enim suam et amicos ad futurum Dei judicium remittit.
b) J.lii ita textum explicant : « Surgam de morbo in corpore
sano et videbo Deum apparentem mihi in terra, innocentiæ meæ
\ indicem et bonorum restitutorem » ; at concedunt his verbis
Job non e.i cludi ideam fuluræ resurrectionis, imo spem ejus
posse. intelligi etiam de hac resurrectione (1).
Del erum, quidquid sit dc ejus genuinilale. el aulhenlia critica,
textus hujusmodi, ut argumentum traditionis calholicæ, omnino
servari debet, cum jam a multis sæculis sit in Vulgata receptus
el in LUurgia adhibitus, ut explicite affirmans dogma resur­
rectionis (2).
B. Hanc lidem Judæorum in resurrectionem carnis testantur :
1) Isaias (xxvi, 19) : « Vivent mortui lui, interfecti mei resur­
gent. Expergiscimini, et laudate, qui habitatis in pulvere. ■
— 2) Daniel (xn, 2) : « Et mulli de his qui dormiunt in terræ
pulvere evigilabunt, alii in vitam æternam et alii in opprobrium
ut videant semper (3). » — 3) Machabæi martyres tyranno
respondentes (II Mach., vu, 9, 14) : « Hex mundi defunctos nos,
pro suis legibus, in ælcrnæ vitæ resurrectione suscitabit. » —
Quare Judas Machabæus dicitur « bene cl religiose de resurrec­
tione cogitans... [eo quod] eos qui ceciderant resurrecturos
speraret (xn, 43-44) (4).
628. 2° Ex Novo Testamento.
Christus : a) conlra SadducaOS alfirmat resurrectionem futuram (5) : « De mortuis
autem quod resurgant, non legistis in libro Moysi, super rubum,
quomodo dixerit illi Deus, inquiens : Ego sum Deus Abra­
ham... ? Noli est Deus mortuorum, sed vivorum. Vos ergo
mullum erratis. » — b) Apud S. Joannem : 1) resurrectionem
fore universalem asserit (v. 29) : « Et procedent qui bona
fecerunt in resurreelionem vitæ ; qui vero mala egerunt, in
resurrectionem judicii » ; 2) resurrectionem promittit carnem
manducanti et sanguinem ejus bibenti (vi, 55) : « Et ego
resuscitabo eum in novissimo dic. »
S. Paulus : a) resurreelionem mortuorum prædical Athe­
niensibus (6), conlra Sadducæos (7). coram Felice (8) el Thes­
ti) S. J. Chrys., in Matth., hom. 23 (24), n. 6 ; ep. 2 ad Olympiad., 8 ;
Eugubinus, Calmet, etc,
(2) Ami du Clergé, 1926, p. 801-802 ; Hervé, Manuale, t. Il ,n. 153.
(3) Cf. Knabenbauer, in h. I.
(4) Cf. Lagrange, Etudes sur les Religions sémitiques, c. 8, § 1.
(5) Marc., xn, 26; cf. Matth., xxn, 23-32; Luc., xx, 27-40; Supp.,
q. 75, a. 1, ad 2.
(6) Act., xvu, 31-32. — (7) \cl., xxm, 6 sq. — (8) Act., xxiv, 15.

I

600

DE RESURRECTIONE

salonicensibus (1). — b) Eam invicte demonstrat in I Cor.,
xv : 1) Ex resurrectione Christi (v. 12) : « Si autem Christus
prædicatur quod resurrexit a mortuis, quomodo quidam dicunt
in vobis quoniam resurrectio mortuorum non est ? » ; 2) Ex
efficacia redemptionis (20-25) : « Sicut in Adam omnes moriun­
tur, ita et in Christo omnes vivificabuntur ; unusquisque au­
tem in suo ordine : primitiæ Christus ; deinde ii qui sunt
Christi » ; 3) Ex vita el moribus fidelium (29-34) : « Si omnino
mortui non resurgunt... ut quid et nos periclitamur omni
hora ? » ; 4) Ex comparatione seminis (35-44) « quod non vivi­
ficatur, nisi prius moriatur » ; 5) Ex plena Clirisli victoria de
morte (26. 54-57) : « Novissima autem inimica destruetur mors...
Tunc fiet sermo qui scriptus est : Absorpta est mors in vic­
toria. Ubi est, mors, victoria tua ?» — c) In ep. ad Rom.
(vm, 11) resurrectionem ostendit ex ipsa inhabitatione Spiritus
Sancti in justis : « Quod si Spiritus ejus qui suscitavit Jesum
a mortuis habitat in vobis, qui suscitavit Jesum Christum a
mortuis vivificabit et mortalia corpora vestra, propter inhabi­
tantem Spiritum ejus in vobis. »
II. — Argumentum ex Traditione.

629. Jam a Pair ibus antiquissimis et constanter et diserte
hoc dogma traditum est ut una c veritatibus fundamenta­
libus catholicæ religionis.
1° Factum resurrectionis. — Sæculo Z, Didache tria com­
memorat signa : «Tertium [signum] resurrectio mortuorum (2). »
— S. Clemens Rom. : « Dominus futuram resurrectionem conti­
nuo nobis ostendit, cujus primitias Dominum Jesum (’.hristum
fecit, suscitans eum a mortuis. Intueamur, dilecti, resurrec­
tionem, quæ suo tempore fit (3). »
Sæculo II, S. Polycarpus : « Oui... dixerit nec resurrectionem
nec judicium esse, hic primogenitus est Satanæ (4). » — Aris­
tides : Christiani autem « habent Domini Jcsu Christi mandata
cordibus suis insculpta eaque custodiunt, morluorujn resurrec­
tionem ac futuri sæculi vilain expectantes » (5). — S. Justinus :
Deus ad vitam et resurrectionem hominem vocavit (6). » —
(1)
(2)
(4)
g (5)
(6)

I Thess., iv, 12.
C. 16, n. 6 ; Journel, 10. — (3) I ad Cor., c. 24, n. 1 et 2 ; Journel, 13.
Ad Philipp., vu, 1 ; Journel, 74.
Apol., c. 15; Journel, 112.
Dc resurr. (?), 8 ; Journel, 147.

DE RESURRECTIONE

601

Tatianus : « Corporum resurrectionem futuram credimus, cum
omnia fuerint absoluta (1). » — S. Athenagoras (‘2) integrum
habet tractatum ut demonstret possibilitatem, convenientiam,
imo et necessitatem resurrectionis. — S. Irenæus : « Nostra
corpora, inquit, ex ea [Eucharistia] nutrita et reposita in ter­
ram et resoluta in ea resurgent in suo tempore, Verbo Dei resur­
rectionem iis donante in g’oriam Dei Patris (3). » — Minucius
Felix resurrectionem asserit el suadet ex iis quæ hunt in natura :
« Sol demergit et nascitur, astra labunlur et redeunt, flores
occidunt et reviviscunt, post senium arbusta frondescunt,
semina nonnisi corrupta revirescunt : ita corpus in sepulcro, ut
arbores in hiberno (4). »
Sæculo III, Tertullianus integrum opus scribit De. resurrec­
tione carnis, ubi, inter alia, hæc habet : « Desurget igitur caro, et
quidem omnis, et quidem ipsa, et quidem integra (5). — Cle­
mens Alexand. declarat < in resurrectione utramque (animam tum
justam tum malignam) in corpus reverti » (6).
Inde a sæculo IV, Patres, unanimi ore et verbis apertissimis,
proclamant dogma resurrectionis mortuorum. Ita SS. Aphraales (7), Ephræm (8), Hilarius (9), Gregorius Nyss. (10), Epipha­
nias (11), Joannes Chrysosl. (12) ; ita Theodorelus (13), etc.
Sint, inter alia, testimonia : S. Ephræm : « Terra et cœlum
clamarent, si justi praemio suo resurrectionis fraudarentur » :
S. Ambrosii (14) : «Hæc est enim resurrectio, sicut verbi ipsius
sonus exprimit, ut quod cecidit, hoc resurgat : quod mortuum
fuerit, reviviscat’» ; S. A.ugustini (15) : «Ista caro resurget, ista
ipsa quæ sepelitur, quæ moritur ; ista quæ videtur, quæ palpatur,
cui opus est manducare el bibere, ut possit durare ; quæ ægrotal,
quæ dolores patitur, ipsa habet resurgere, malis ad pcenas
(1) Adv. Graecos, orat. 6 ; Journel, 155.
(2) De resurrect, mortuorum, praesertim c .15; Journel, 170 ; cf. S.Theoph.
Ant., Ad Autol., 1. I, n. 7 ; Journel, 173.
(3) Adv. hxr., 1. V, c. 2 ; p. 2 ; Journel, 249 ; cf. c. 3, n. 2 el c. 31, n. 2 ;
Journel, 250 et 259.
(4) Octavius, 34 ; Journel, 272.
(5) 63 ; Journel, 365 ; cf. 11,14; Journel, 363, 364 ; cf. etiam Adv. Mar·
cionem, 1. V, n. 9 ; Journel, 345.
(6) Adumbrat, in I Pet., i, 3 ; Journel, 441 ; cf. Methodius, De resurr., 12 ;
Journel, 616.
(7) Demonsl., 1, n. 19, 8, n. 6 ; Journel, 681, 687 .
(8) Cannina Nisib., 73, 1 ; In Gen., 9 ; Journel, 721, 724.
(9) Dc Trinit., 1. VIII, n. 21 ; Journel, 872.
(10) In Christi resurr., or. 3; Journel, 1064, 1065; Orat, catech., 37
Journel, 1035.
(11) Hxr. 64, c. 35 ; Journel, 1100.
(12) De resurrect, monitor., 7 ; Journel, 1141.
(13) Journel, 2153 ; cf. Const. Apost., 1. V, c. 7, n. 19; Journal, 1232.
(14) De excessu Salyri, i. II, c. 87 ; Journel, 1276.
(15) Sermo 264, 6; Journel, 1522, De Civit. Dei, 1. XX, c. 6, n 2. Journel,

602

UE RESURRECTIONE

sempiternas, bonis autem ut commutentur. » — « ... Sunt ef.
resurrectiones duæ... alia secunda, quæ non nunc, sed in sæcud
fine jutura est, nec animarum, sed corporum est, quæ per ulti­
mum judicium alios mittet in secundam mortem, alios in cani
vitam, quæ non habet mortem. »
630. 2° I niversalitas resurrectionis. — S. Justinus : Deus
< corpora resuscitabit omnium, quicumque exstiterunt hominum,
ac dignorum quidem corpora induet incorruptione, iniquorum
autem in perpetuo sensu cum pravis dæmonibus in ignem per­
petuum mittet » (1). — « ('.redimus, ait S. Irenaeus, resusci­
tandam esse omnem carnem humani generis (2). » — « Regula
est fidei, inquit Tertullianus, sumendos sanctos in vitæ æternæ
fructum, et profanos adjudicandos igne perpetuo, facta utriusque
partis resuscitatione cum carnis restitutione » (3) ct alibi (4)
« Resurget caro, ct quidem omnis ». — Eamdem fidem testantur
S. Hippolytus : « Nos credimus corpus resurrecturum... cuilibet
corpori sua propria anima reddetur (5) » et Lactantius (6). —
S. Aphraates : < Mors omnibus captivis suis destituetur et exspo­
liabitur. Universi filii Adam ad judicium congregabuntur...
Resurrectio justorum ad vitam procedet, resurrectio vero impio­
rum tradetur morti (7). » — S. Joannes Chrysost. : «Communis
est omnibus resurrectio, et piis et impiis, et malis et bonis (S). »
— Constit. Apostol. : « Idem [Deus] et omnes homines ad vitam
revocabit, utpote quos fecit (9). » — S. Augustinus : « Resurrec­
turam tamen carnem omnium quicumque nati sunt hominum
atque nascentur et mortui sunt atque morientur, nullo modo
dubit are debet ('.hrist ianus (10). » — S. Cyrillus Alexand. : «Omnes
reviviscent et in vitam rursus regredientur, et fideles et infideles.
Minime enim particularis est resurrectio, sed æqualis omnibus,
quia dictum est omnes reviviscere oportere (11). » — Gennadius:
« Erit resurrectio mortuorum hominum, sed una et insemel ;
non prima justorum, et secunda peccatorum, sed una omnium...
tam justorum quam injustorum caro incorruptibilis resurget,
ut vel pœnam sufferre possit pro peccatis, vel in gloria æterna
manere pro meritis (12). » —S.Fulgentius: « Erit diam iniquorum
resurrectio... Habebunt ergo iniqui cum justis resurrectionem
carnis communem (13). »
(1) I Apol., 52 ; Journel, 124.
(2) Adv. hær., 1. I, c. 10, n. 1.
(3) De præscript. hær., 13 ; Journel, 290. — (4) Cf. Supra, n. 629.
(5) Adv. Græc., 2 ; Journel, 395.
(6) Divin, institut., 1. VII, c. 21, n. 3 ; Journel, 646.
(7) Demonstr., 22, 15 ; Journel, 694.
(8) Serm. paneg., De resurr. mortuor., 8 ; Journel, 11*42.
(9) L. V, c. 7, n. 20 ; Journel, 1232.
(10) Enchiridion, 84 ; Journel, 1922, cf. 1829.
(11) In Joan. Comm., 6 (8, 51) ; Journel, 2112.
(12) Lilfer eccl. dogm., 6 ; J.ournel, 222%..............
(13) De fide ad Pet.,%, 35 ; Journel, 2267.

DE RESURRECTIONE

603

III. — Argumentum ex ratione.
631. Equidem resurrectio carnis non potest ex solis prin­
cipiis naturalibus invicte demonstrari. At, supposita revela­
tione, rat io valida suppeditat argumenta quæ resurrectionem
omnino suadent.
a) Ex notione animæ corporis formæ. — Animæ sunt immortales, « remanent igitur post corpora a corporibus absoluta*.
(Atqui) anima corpori naturaliter unitur; est enim secundum
suam essentiam corporis forma ; est igitur contra naturam
anima· absque corpore esse : nihil autem quod est contra natu­
ram. potest, esse perpetuum ; cum igitur perpetuo maneat,
oportet eam corpori iterato conjungi : quod est resurgere,
immortalitas igitur animarum exigere videtur resurrectionem
corporum futuram » (1).
b) Ex necessitate per/eclæ sanctionis. — « Operatio est con­
juncti, non tantum animæ. Et quia operanti debetur operis
merces, oportet quod ipse homo, compositus ex anima et cor­
pore, operis sui mercedem accipiat (2). »
c) Ex natura pœnæ causæ mortis. — « Mors corporalis est
introducta per peccatum Adæ, quod est morte Chrisli dele­
tum, unde pœna illa non manet in æternum (3). » Ergo nec
perpetuus esse debet status separationis animæ a corpore.
d) Ex conjunctione sanctorum cum Christo. — « Membra
debent esse capiti conformia. Sed caput nostrum vieil et in
æternum vivet in corpore ct anima, quia Christus resurgens
ex mortuis jam non moritur. Ergo et homines, qui sunt ejus
membra, vivent in corpore ct anima, ct sic oportet carnis
resurrectionem esse (4). »
Uæ autem rationes, præter ultimam, valent sine dubio
pro omnibus et singulis hominibus ; ergo resurrectio erit
universalis (5).

Corollaria.
I. — Num resurrectio sit naturalis ?
632. Resurrectio dici potest naturalis secundum quid, in quan­
tum terminatur ad vitam naturalem sicut illuminatio cæci ad
(1)
(2)
(3)
(4)

Cont. Gentes, 1. IV, c. 79.
Supp., q. 75, a. 1, ad 3 ; cf. Coni. Gent., loc. cit.
Supp., q. 75, a. 1, ad 5.
Supp., q. 75, a. 1. — (5) Cf. Supp., q. 75, a. 2, ad 3, 4 et 5,

604

DE RESURRECTIONE

visum naturalem. Simpliciter autem loquendo, resurrectio est
su pernatur alis et miraculosa. « Naturale enim proprie dicitur
quod secundum naturam est ( seu cujus principium est natura)...
Nullum autem principium activum resurrectionis est in natura
neque respectu conjunctionis animæ ad corpus, nec respectu
dispositionis, quæ est necessitas ad talem conjunctionem, quia
talis dispositio non potest a natura induci nisi determinato
modo per viam generationis ex semine. Unde etsi ponatur esse
aliqua potentia passiva ex parte corporis, seu etiam inclinatio
quæcumque ad animæ conjunctionem, non est talis quod suffi­
ciat ad rationem motus naturalis (1). » Ergo.
Ceterum nulla res habet potestatem supra suum esse. Atqui
anima per suum esse unitur corpori ut ejus forma. Ergo sicut
non est in ejus potestate quod uniatur corpori ut forma, ita nec
est in potestate ejus ut, a corpore separata, denuo illud infor­
met (2). A fortiori, resurrectio, prout est gloriosa, omnino supernaluralis dicenda est.
I

9

II. — De causis resurrectionis.
633. 1° Causa efficiens. — Causa efficiens principalis resurrec­
tionis est Deus, qui solus « vivificat mortuos, et vocat ea quæ
non sunt, tanquam ea quæ sunt » (3). Quia vero «divina dona a
Deo in homines, mediante Chrisli humanitate proveniunt... in
Christo inchoata est resurrectio, et ejus resurrectio causa est
nostræ resurrectionis ». Nimirum « Christus, in quantum est
Deus, est prima causa nostræ resurrectionis quasi æquivoca ».
Humanitas autem Christi « est causa (efficiens) proxima et
quasi univoca nostræ resurrectionis ». « Nutus autem divinus
quo fiet resurrectio, nihil aliud est quam signum ab ipso datum,
cui tota natura obedict ad resurrectionem mortuorum ; et hoc
signum idem est quod vox tubæ (4). »
2° Causa exemplaris est ipsa Christi resurrectio, cui nostra
conformari debet : omnes enim homines conformes fuerunt
Christo quantum ad vitam naluræ, « et ideo omnes resurgent in
vitam immortalem. Sed in sanclis, qui fuerunt Christo conformes
per gratiam, erit conformilas quantum ad ea quæ sunt </Zoriæ»(5).
3° Causa ministerialis sunt angeli, juxta illud Matth. (xxiv,
31) : « Et mittet angelos suos cum tuba et voce magna ; et con­
gregabunt electos ejus a quatuor ventis, a summis coelorum
usque ad terminos eorum. » Deus utetur ministerio angelorum ad
colligendos cineres et præparandos ad reparationem humani
corporis, sed unionem animæ cum corpore et g’orilicationem
corporis ipse faciet Deus immediate absque ministerio angelo­
rum (6).
(1)
(4)
(5)
(6)

Ibid., a. 3. — (2) Manuale, t. I, n. 129. — (3) Rom., iv, 17.
Supp., q. 76, a. 1 ; a. 2, ad 1 ; cf. 1 Thess., iv, 15 ; .Joan., v, 28.
Supp., q. 76, a. 1, ad 4 ; cf. Manuale, t. II, n. 590, 618.
Supp., q. 76, a. 3.

DE RESURRECTIONE

605

4·° Causa finalis : ultima est evidenter ipsa Dei gloria, proxima
vero est debita operum retributio,
r
III. — De temporo resurrectionis et de Chiliasmo (1).

634. 1° Exponitur Chiliasmus. — Millenarii seu Chiliastæ
docuerunt Christum sub line mundi venturum et gloriose in
hac terra mille circiter annos regnaturum cum sanctis mortuis
qui tunc resurgent et cum justis adhuc viventibus (2). Hæc
opinio Millenarismi : a) non est nisi quædam renovatio erroris
Judaeorum, qui regnum Messiæ temporale exspectabant et quan­
doque hoc regnum per mille annos duraturum dicebant. —
b) Praecipue innititur his verbis Apocal. (xx, 2 sq.) : « Et ligavit
eum [Satanam] per annos mille... et misit eum in abyssum... ut
non seducat amplius gentes donec consummentur mille anni...
Et vidi... animas decollatorum propter testimonium Jesu...,
et vixerunt, et regnaverunt cum Christo mille annis (3). »
2° Confutatur Chiliasmus. — A. Chiliasmus crassus est
manifeste haereticus et aperte contradicit Scripturis (4).
B. Chiliasmus subtilis est saltem falsus et temerarius : a) Nullo
nititur fundamento Scriplurislico. —Apocalypsis enim est liber
propheticus, cujus character symbolicus evidens est. Ideo verba
objecta non sensu proprio sunt accipienda, ac de facto generatim intelliguntur de morali resurrectione quorumdam sancto­
rum, qui a beo miraculis gloriilcati, ab Ecclesia sacris honoribus
cumulati, jam ex nunc, in conspectu totius mundi, quadam
immortalitatis dote ornantur, jamque mille annis, i.e. diuturno
tempore, regnant ct triumphant usque ad ultimum judicium.
b) Contradidi certis Scripluræ testimoniis. — 'feste enim
Scriptura, non datur tempus intermedium inter resurrectionem
mortuorum et adventum (‘.hristi Judicis. Equidem resurrectio
mortuorum erit « in novissimo die » (5), et ipsum judicium erit
« in novissimo die » (6) ; « venit hora, in qua omnes qu‘. in monu­
mentis sunt, audient vocem Filii Lei, et procet ent, qui bona
fecerunt, in resurrectionem vitæ ; qui vero mala egerunt in resur­
rectionem judicii » (7). In consummatione sæculi, « Filius homi(1) Gry, Le Millénarisme dans son origine et ses développements, Paris,
1904 ; Franzelin, De divina Tradit., th. 16 ; Bardy, in Diet, théol./art. Millé­
narisme.
(2) In hoc autem regno millenario, justi : 1) juxta alios (chiliasmus
crassus) fruenlur omnibus voluptatibus etiam sensibilibus et carnalibus
(Ita Cerinthiani, Ebionitæ, Marcionita?, Apollinaris! æ, postea Mormones,
Irvingiani, etc.) ; 2) juxta alios (chiliasmus subtilis), nonnisi deliciis puris
et honestis (Ita nonnulli Patres et scriptores antiqui, ut Papias, Irenæus,
Tertullianus, Lactantius, Methodius). Cf. Pesch, n. 695 sq.
(3) Cf. Tlxeront, Dist. des dogmes, t. I, passim.
(4) Cf. I Cor., xv, 50 ; Rom., xiv, 17 ; Matth., xxn, 30.
(5) Job., xix, 25 ; Joan., vi, 40. — (6) Joan., xn, 48.
(7) Joan., v, 28 sq.

606

DE RESURRECTIONE

nis venlurus est in gloria Patris sui el hinc reddet unicuique
secundum opera ejus » (1).
c) Contradicit sensui Ecclesiæ. — 1) Nonnulli quidem Patres
Chiliasmum docuerunt, sed generatim opinalive tantum atque
ut liberam opinionem ; 2) at jam ab initio impugnati sunt ab
aliis, quorum doctrina in Ecclesia absolute praevaluit a sæculo v ;
3) Theologi scholastici omnes hanc opinionem saltem uti falsam
respuunt. « Igitur, ait Franzelin (2), de universali, constante
et rala consensione Patrum et doctorum, inde saltem a sæculo v
usque ad hanc nostram aetatem, in rejicienda illa opinione
nullum polesl esse dubium, quamvis non ita se habeat negatio,
ut opinio improbata, antequam Ecclesiæ definitio accedat, possit
dici hæretica. »
Itaque doctrina catholica est tempus resurrectionis universalis
fore in fine mundi et eodem omnino tempore juxta illud Genna­
dii (3) : « Erit resurrectio mortuorum hominum, sed una et
insemel. » — Hoc autdm tempus est simpliciter occultum, nec per
naturalem rationem sciri potest, nec per revelationem, juxta
illud Christi Act., i, 7 : « Non est vestrum nosse tempora vel
momenta, quæ Pater posuit in sua potestate (4). » Porro illud
quod in resurrectione liet ministerio angelorum, « non erit in
instanti, si instans dicatur indivisibile temporis, erit tamen in
instanti, si instans accipiatur pro tempore imperceplibili. Illud
autem quod liet virtute divina immediate, liet subito, scilicet in
termino temporis quo angelorum opus complebitur » (5), juxta
illud I Cor. (xv, 52) : « In momento, in ictu oculi, in novissima
tuba ; canet enim tuba, et mortui resurgent incorrupti. »

Assertio 2a : Homines resurgent cum propriis corporibus,
quæ, specie et numero, eadem erunt ac prius (De fide).

Probatur jam certo thesis ex documentis fidei (n. 626, 2°)
recitatis ; exponenda autem manent argumenta ex Scriptura,
ex Traditione et ratione.
635. 1° Constat ex Scriptura.
thesi allata rem aperte ostendunt
surrecturum, in carne sua propria,
videbit Deum suum. — b) Fratres

— A. Testimonia in prima
: a) Job sperat se de terra
in qua ipse, propriis oculis,
Machabsei credunt se ipsos

(1) Matth., xvi, 27 ; cf. xxiv, 14 ; xxvi, 64 ; Act., i, 11 ; I Cor., xv, 52 ;
I Thess., iv, 15 sq.
(2) De Trad., th. 16, ad 4. Cf. S. Thomas, in
d. 43, q. 1, a. 3, sol. 1,
ad 4 ; S. Bonaventura, Centiloq., p. 4, sect. 2. — Hymn. « Dies iræ ». —
Bellarminus, De Rom. Pont., 1. Ill, c. 17 ; Suarez, De myst. vit. Christi,
disp. 50, sect. 8, n. 4.
(3) Journel, 2222.
i’jB
(4) Cf. Supp., q. 77, a. 1, 2 et 3.— (5) Suppl., q. TJ, a. 4.

DE RESURRECTIONE

G07

a Deo suscitandos esse et membra quæ torquebantur iterum
recepi uros (1 ). c) Judas Mark. « eos ipsos qui ceciderant surrecturos sperat » (2).
d) S. Paulus testatur suscitandum
esse/me idem corpus in quo habitavit Spiritus Sanctus, et hoc
idem immortalitatem induturum quod est nunc corruptibile
(Rom. vm, 11 ; I Cor..xv.53 : « Qui suscitavit desum Christum
a mortuis vivificabit et mortalia corpora vestra » ; «Oportet
enim corruplibile hoc induere incorruptionem. el mortale hoc
induere immortalitatem » (3).
B. Ceterum « resurrectionis vocabulum non aliam rem
vindicat, quam quæ cecidit. Surgere enim potest dici et quod
omnino non cecidit, quod semper retro jacuit. Resurgere
autem non esi nisi ejus, quod cecidil; iterum enim surgendo.
quia cecidit, resurgere dicitur. « Re » enim syllaba iterationi
semper adhibetur » (-1).
2° Constat ex Patribus.
S. Clemens Rom. (5) : « Nemo
vestrum dicat hanc carnem non judicari neque resurgere ». —
S. Justinus prædicat « dissoluta hominum corpora, et instar
seminum in terram resoluta. Dei jussu certo tempore resurrec­
tura et incorrupt ionem indutura » (6). —Tertullianus : « Resur­
get igitur caro... et quidem ipsa et quidem integra » (7). —
S. Hyppolytus : « Non vane credamus resurrectionem corpo­
rum ; nam etiamsi ad tempus solvatur corpus, tanquam in
conflatorio terræ mandatur, rursum aliquando reforman­
dum (8).» — Origenes : « Erit tempus resurrectionis mortuo­
rum. cum corpus hoc, quod nunc in corruptione seminatur,
surget in incorruptione, et quod seminatur in ignominia surge!
in gloria (9) ».
Adamantins : « JIoc ipsum, quo circumdati
sumus, dico excitari (10) ». - S. Aphraates : « Corpus quod
decidii in terram, idem ipsum resurget (11) ».
S. Cyrillus
(1) II Mach., vn, 9, 11.
(2) II Mach., xu, 44. — (3) Cf. Philip., m, 21.
(4) Tertull., Adv. Marcion., 1. V, n. 9 ; Journel, 345.
(5) II Ep. ad Cor., c. 9, n. 1 ; Journel, 104.
(6) 1 Apol., 19 ; Journel, 120 ; cf. Tatlan., Adv. Grxc. oralio ,6 ; Journel,
155.
(7) De carnis resurr., 63 ; Journel, 365.
(8) Adv. Græc., 2 ; Journel, 395.
‘
·
(9) De Principiis, I. I, præf., n. 5 ; Journel, 446 ; cf. 1. III, c. 6, n. 6 ;
Journel, 468.
(10) Dial, de recta in Deum fide, 1. Vt c. 16 ; Journel, 543.
(11) Demonst. 8, n. 3 ; Journel, 686,
.
" -

608

DE RESURRECTIONE

Hierosol. : « Hoc enirn ipsum corpus resurget, non infirmum,
quale est manens, sed idem ipsum resurget. Resurget igitur
hoc ipsum corpus, sed non tale manebit, at manebit in æternum (1). » — S. Hilarius : « Confracta reparabit [J eus] nor.
ex alia aliqua, sed ex velere atque ipsa originis suæ malerie.specicm illis complaciti sibi decoris impertiens, ut corruptibilium
corporum in incorruptionis gloriam resurrectio non interitu
naturam perimat, sed qualitatis conditione demutet. Non
enim aliud corpus, quamvis in aliud resurget (2). » — S. Epiphanius declarat opinionem illorum qui dicunt « eamdem car­
nem non excitari, sed aliam in ejus locum a Leo dari »...
« ceteras omnes [opiniones] impietate superare » (3). — S. Am­
brosius : « Hæc est enim resurrectio, sicut verbi ipsius sonus
exprimit, ut quod cecidil hoc resurgat ; quod mortuum fuerit,
reviviscat (4) ». — S. Augustinus : « Ista caro resurget, ista
ipsa quæ sepelitur, quæ moritur (5) ». Alibi (6) diserte prædicat animas « redditis corporibus judicari, atque in ipsa in qua
hic vixerunt carne torqueri sive gloriari ». — Gennadius : « Si
id resurgere dicitur quod cadit, caro ergo nostra in veritate
resurgit sicut in veritate cadit... Eadem caro corruptibilis
quæ cadit resurgit incorruptibilis : tam justorum quam in­
justorum caro incorruptibilis resurget, ut vel poenam sufferre
possit pro peccatis, vel in gloria æterna manere pro meritis(7).»
S. Joannes Damascenus : « Ipsum igitur corpus qued corrum­
pitur ac dissolvitur, idemmet resurget incorruptum (8). »
3° Constat ex ratione theologica. - a) Ex ipso conceptu
resurrectionis. Ad rem S. Thomas (9) : « Non enim resurrectio
dici potest, nisi anima ad idem corpus redeat, quia resurrectio
est iterata surrectio. Ejusdem autem est surgere et cadere.
Unde resurrectio magis respicit corpus, quod post mortem
cadit, quam animam, quæ post mortem vivit. Et ita si non esi
(1) Cat. 18, c. 18 ; JourneI, 837.
(2) Tract, super Psalm., in Ps. n, n. 41 ; JourneI, 885.
(3) Ancoralus, 87 ; JourneI, 1088.
(4) De excessu Satyri, I. II, c. 87 ; JourneI, 1276.
(5) Serm. 264, 6 ; JourneI, 1522 ; cf. De Civ. Dei, 1. XXII, c. 20, n. 1 ;
JourneI, 1785.
(6) De anima, 1. II, c. 4, n. 8 ; JourneI, 1880 ; cf. Enchirid., 89 ; JourneI,
1923.
(7) Lib. eccl. dogm., 6 ; JourneI, 2222.
(8) De fide orthod., 1. IV, c. 27 ; JourneI, 2375.
(9) Supp., q. 79, a. 1.

DE RESURRECTIONE

609

idem corpus quod anima resumit, nec dicetur resurrectio, sed
magis novi corporis assumptio. »
b) E.r. rationibus jam in thesi praecedenti allatis : 1) Anima,
quia est forma essentialis corporis, debet denuo corpori
conjungi. Atqui non est forma cuiuslibet, sed hujus numero
corporis. Ersro huic et non alii iterato conjungi debet. —
2) Item sanctio perfecta non erit nisi præmielur aut puniatur
ille eidem homo, in· hac ipsius carne, quæ instrumentum fuit
meriti aut peccati.
c) Ceterum ipse reliquiarum cultus, ipsa pietas erga corpora
defunctorum, sat arguit fidem in resurrectionem futuram
horum cinerum et horum corporum.
d) Eamdcm fidem non obscure innuit ipsum nomen « coeme­
terium » (dormitorium) datum loco ubi corpora mortuorum
detinent ur. non ut absolute destruenda sed ut iterum susci­
tanda post somnum mortis
Coi ollaria.
1. — Quomodo sit intelligenda identitas corporum susci­
tandorum numerica ?

636. 1° Aliqui moderni (1) autumant dari, inter animam et
corpus, principium, quoddam essentiale, quod post mortem
perseverat, sive animæ sive corpori unitum, et est quasi germen,
ex quo, sub intluxu animæ, in novissimo die exsurget idem corpus
ac corpus terrest re sed immortale.
t læc porro theoria omnino rejicienda est, tum quia contradicit
doctrinæ catholicæ : 1) de unione immediata ad corpus, 2) de
resurrectione, quæ in eo systemate, naturalis esset et naturaliter
explicaretur ; tum quia multa habet communia cum figmento
« perisprit » Spiritistarum et Theosophorum.
2° Nonnulli theologi, post Durandum (2), censent ad identi­
tatem numericam corporum resurgentium sufficere identitatem
ipsius animæ. En argumentum : « Ut idem resurgat homo,
censemus requiri et sufliccre ut eadem numero anima iterum
uniatur materiæ primæ sub debitis dimensionibus exsistenti,
sive fuerit sive non fuerit olim informata hæc materia ab eadem
(1) E. Meric, L'autre oie, t. II. p. 114 sq. ; Mgr Laiorêt, Les dogmes catho­
liques, 1. XXII, c. 2, § 2 ; Mgr Bougaud, Le Christianisme et les temps pre­
sents, t. V, p. 302 sq. ; Doellinger, Le Christianisme et ΓEglise, p. 347.
(2) In 4, dist. 44, q. 1 ; Billot, th. 13, § 2 et 3 ; Van der Meersch, in Colla­
tiones Brugenses, t. XV, p. 691-694 ; Hugueny, Critique et Catholique, t. II.
Apologie des dogmes, 2° p>c, n. 276-280 ; H. Mazzella, n. 713 ; A. Michel,
Les Fins dernières, l/foUU et Gay, 19127, p. 138-140.
Ttft'OL. IV.

4‘
4

■

i

I

GIO

DE RESURRECTIONE

anima... Etenim si admittitur materiam primam esse puram
potentiam, seu principium mere determinabile, et ex semetipsa
nec quid esse, nec quale, nec quantum ; formam vero substan­
tialem esse illud principium determinans quod, sub omni respectu,
determinat, materiam primam et a quo proinde homo est non
solum homo, sed animal ct vivum et corpus ct substantia et ens,
et etiam hic homo et hoc animal} etc., sequitur quod si eadem
numero anima iterum unitur materiæ primæ, sub debitis dimen­
sionibus, hæc anima illi materiæ triImet, omnes determinationes quas
indidit materiæ primæ cui olim fuerit unita ; consequenter compo­
situm quod cx illa unione surgit, non solum quoad speciem sed
etiam quoad omnes nolas individualités est idem quod olim fuit (1 ).»
Jamvero, aiunt hujus fautores, hæc opinio : a) Non contra­
dicit praxi Ecclesiæ de cultu reliquiarum, de honoribus aut
defunctis aut coemeteriis ab ipsa redditis. Nam hic cultus, hi
honores sunt relativi, et deferuntur non ad ossa ipsa, nec ad
sepulcrum, sed ad personam (animam), quam in memoriam
revocant reliquiæ, ossa, et sepulcrum, imo ordinantur tantum
vel ad suffragia animarum Purgatorii vel ad eruditionem viven­
tium, ut fidem et spem habeant in resurrectionem beatam.
Ceterum libenter fatemur decere (non requiri) ut, in tempore
resurrectionis, anima informet materiam primam sub his ossibus
exsistentem potius quam aliam quamcumque. — b) Non reprobalur per ipsam reprobatam cadaverum incineralioneni. Nam
incinerationem prohibet tantum Ecclesia, quia mos iste ex
paganismo renovatus est in odium ritus Christiani et removet
salubrem mortuorum memoriam simul cum admonitione vit.æ
futuræ. — c) Quinimo hæc opinio commendatur ex eo quod ea
penitus solvitur difficultas, quam urgent adversarii de iisdem
elementis materiæ successive ad mullos homines pertinentibus.
Qualiscumque enim sit materia, quam in resurrectione infor­
mabit anima singularis, hæc materia eo ipso erit ejus corpus,
ipsum corpus quod, in terris, cum ea bonum fecit aut cum ea
peccavit !
Quid sentiendum de hac theoria ? Alii theologi non dubitant
eam dicere temerariam, utpote quæ communi omnium Patrum
imo et omnium sententiæ repugnat (2). — Alii autem a tali
censura immunem illam habent, quia non certo constat Patres,
quando asserunt nos resurrecturos in ea ipsa carne quam nunc
gestamus, eos voluisse adstruere necessitatem identitatis etiam
materialis inter corpus mortale et corpus resurgens, aut tantum
excludere errores Origenis et aliorum, qui dicebant corpora
(1) Van der Meersch, l. c., p. 691.
(2) F. Segarra, De identitate corporis mortalis et corporis resurgentis,
p. 259 sq. ; ita etiam fere Lépicler, De novissimis, p. 428 ; Hugon, in Revue
Thomiste, 1921, p. 318, Tract, dogm., t. III, p. 849 ; Ramirez, O. P., in
Ciencia Tomista, 1925, p. 274 sq. ; Héris, O. P., in Revue des sciences philo­
sophiques et théol., oct. 1Ό29, p. 785-786.
. ·- · ·

DE RESURRECTIONE

611

resurgentium fore aerea, spiritui et auræ similia, ac proinde non
humana, sed alterius speciei. Ceterum nullibi, ut videtur,
Patres suam explicationem proponunt ut absolute connexam
cum dogmate ac ideo ut solam possibilem ; nullibi aperte reji­
ciunt sententiam oppositam, eo magis quia doctrina hylemorphica de composito humano adhuc non ex officio tradebatur
apud catholicos (1).
Attamen, quia agi videtur de re proprie theologica, ea certe
probabilior et verior est sententia, quæ plenius congruit cum
fontibus revelatis ; modum ideo non excedere arbitramur,
dicendo Durandi sententiam saltem minus consentaneam esse
Scripturæ, Traditioni et sensui communi fidelium, ac proinde
saltem minus probabilem esse quam sententiam communem,
de qua nunc dicendum.
3° Communis sententia est de necessitate resurrectionis esse
ut corpus resurgentis constet ex eadem numero materia, ex qua
prius constitit (2). »
Et merito quidem : Id enim exigi videtur : a) Ex vera sanctionis
notione. —· « Corpora excitanda esse docuimus, inquit Calechismus R., ut referat unusquisque propria corporis, prout gessit, sive
bonum sive malum. Hominem igitur ex ipso corpore, cujus opera
vel Deo, vel daemoni servivit, resurgere oportet, ut cum eodem
corpore triumphi coronas et præmia consequatur, aut poenas
et supplicia miserrime perferat (3). »
b) Ex ipsius resurrectionis definitione. — α Est enim, ait
S. J. Damascenus, resurrectio secunda ejus quod cecidit erectio (4).»
Ergo ad veritatem resurrectionis requiritur ut suscitetur aliquid
saltem de materia quæ prius fuit in composito. Hinc Calechi fi­
mus R. : « Cum vero multum referat nobis certo persuaderi hoc
ipsum, atque adeo idem corpus, quod uniuscujusque proprium
fuit, quamvis corruptum sit et in pulverem redierit, tamen ad
vitam suscitandum esse, illud etiam parochus accurate expli­
candum suscipiet (5). »
c) Ex animæ ad corpus ordinatione. — Anima creata est et
individuata per ordinem ad hanc materiam quam reapse infor­
mavit. Ergo, etiam separata, ordinem necessarium retinet
ad hanc materiam et non ad aliam. Porro, materia non erit vere
hæc prior materia, si tota est simpliciter nova. Hinc S. Thomas :
(1) A. d’Alès, in Recherches de science religieuse, déc. 1929, p. 564 sq. ;
Bover, in Gregorianum, 1929, præsertim, p. 410 sq. ; Spacll, in Orientalia
Christiana, n. Gl, jun. 1930 ; Ami du Clergé, 11 avril 1929, p. 227-231 ;
12 déc. 1929, p. 813.
(2) Suarez, De myst. vitæ Christi, disp. 44, sect. 2 ; cf. Jungmann, De
Novissimis, n. 224 ; Muncunill, Tract, de Deo Creatore el de novissimis,
p. 631-G50 ; Beraza, Tract, de Deo creante..., de novissimis, p. 645-653 ;
Hugon, Tract, dogm., p. 848 ; Pesch, Prsel. dogm., t. IX, n. 637-688 ; Card.
Léplcier, De Novissimis, p. 426 sq., etc.
(3) P. ï, art. xi, n. 9. — (4) De fide orlh., 1. IV, c. 27 ; Journel, 2375.
(5) Cat. R., ibid.

612

DE RESURRECTIONE

« Ex conjuctione igitur ejusdem, animæ numero ad eamdem
materiam numero, homo unus numero reparabitur. » — « Eadem
materia ad corpus humanum reparandum reducetur, quæ prius
materia ejus fuit. » — « Corpus mortuum... non est idem numero
quod primo fuit, dum viveret, propter diversitatem formæ, quæ
est anima ; est tamen idem identitate mater iæ, quæ est iterum
suæ formæ unienda (1). »
’js
Sed «minime sane requiritur ut resumat [anima] quidquid fuit,
materialiter in composito secundum, omne, tempus vilæ, nam esi.
quædam quantitas actualis quæ perpetuo variatur. Sed oportet
aliunde ut resumatur aliquid de ipsa materia, de ipsa carne
quam, dum vivimus, gestamus, ut sic servetur vera individuatio
ac necessarius ordo ad hoc corpus : licet enim varietur quantitas
actualis, ordo tamen ad hoc corpus invariabilité!· persistit » (2).
d) Ex traditione. — Patres et Concilia, verbis adeo repetitis
et claris, prædicant nos resurrecturos esse in ea ipsa carne quam
nunc gestamus et non alterius, animamque informaturam esse
ipsa corpora olim « in terram conjecta » et « instar seminis in
terram resoluta », corpus nempe quod « tanquam in conflatorio
terræ mandatur », corpus « quod decidit in terram », corpus
nempe « ex uelere atque ipsa originis suæ materie », « ipsum quod
corrumpitur ct dissolvitur », ut, ex mente Ecclesiæ, ad identita­
tem corporum salvandam necessc sit ut caro suscitata sit
aliquid sallem de carne quam in terra aliquando habuimus.
Notandum est ipsos Græco-llussos « communiter insistere in
identitate numerica corporis resuscitati cum corpore in cineres
redacto, hancque identitatem tanquam ad dogma Ecclesiæ
pertinentem urgere » (3).
Hæc est etiam sine dubio fides fidelium ct spes indubitata.
Porro in sententia Durandi « Deus posset facere ut vere resurgat
mortuus, ne unam quidem habens partem maleriæ quam habebat
ante mortem (4) » ; ideo posset etiam de novo materiam ex
nihilo creare ad constituenda corpora quibus animæ conjunge­
rentur, et adhuc esset vera resurrectio, licet corpora defuncta in
sepulcris manerent ! An hic est conceptus catholicus resurrec­
tionis ?
Objicitur :
637. Besurreclio, sic intellecta, impossibilis est : 1) in casu
anlhropophagiæ, nam tunc eadem materia fuit successive in
pluribus hominibus, ac proinde singuli non possunt cum sua
propria carne resurgere ; 2) in omni casu, nam, homine mortuo
(1) Cont. Gentes, 1. iv, c. 81 ; Supp., q. 79, a. 1, ad 3; legantur hæc
capita ; 3, q. 25, a. 6, ad 3 ; cf. Sylvius, in Supp. 3, q. 79.
(2) Hugon, p. 470 ; cf. Terrien, t. 11, 1. XII, c. 2, p. 261 ; Palmieri, § 51
et 52. — (3) Jugie, op. cit., t. IV, p. 183. — (4) Billot, l. cit., p. 156.

DE RESURRECTIONE

613

sial iin elementa corporis ejus chimica resolvuntur : his nutriun­
tur vcgetalia, quibus deinde aluntur animalia ; homines autem
et vegetalibus et animalibus vescendo, eadem sibi assimilant
(dementa, quæ prius substantiam aliorum hominum consti­
tuerunt et sic in infinitum. Ergo redit eadem conclusio.
R. — Utraque difficultas procedit ex falso supposito : Prior
enim supponit quod anthropophagi nonnisi ex carnibus humanis
nutriantur, dum reapse ex aliis elementis vescuntur, v. g. ex
frugibus, fructibus et animalibus ; altera supponit vegetalia
aut animalia, quæ manducamus, lotam substantiam suam desu­
mere ex cadaverum elementis ; atqui sine dubio alia accipiunt
elementa sive ex humo, sive ex aere, sive ex aliis corporibus
organicis aut animalis. Ergo, cum ad veritatem resurrectionis
sufiiciat ut aliquid resuscitetur de materia quam prius habuit
homo, revera constat singulis hominibus certo remanere aliquid
de materia propria, quam gestarunt in vita præsenti et ex qua
Deus, omnipotentia sua, eorum eamdem carnem suscitare
poterit.
a) Hæc est jam responsio S. Thomæ : < Quod non impedii
unitatem secundum numerum in homine, dum continue vivit,
non potest impedire unitatem resurgentis. In corpore autem
hominis, quamdiu vivit, non semper sunt eædem partes secun­
dum materiam, sed solum secundum speciem ; secundum vero
materiam partes fluunt et refluunt. Nec propter hoc impeditur
quin homo sit unus numero a principio vitæ usque ad finem...
Sic igitur non requiritur ad hoc quodresurgat homo idem numero,
quod quidquid fuit materialiter in eo secundum totum tempus
vitæ suæ resumatur, sed lanium ex eo quantum sufficit ad com­
plementum debilæ quantitatis... Si quid vero defuit ad comple­
mentum debitæ quantitatis, vel quia aliquispræventus est morte,
antequam natura ipsum ad perfectam quantitatem deduceret,
vel quia forte aliquis mutilatus est membro, aliunde hoc divina
supplebit potentia. Nec tamen hoc impediet resurgentis corporis
unitatem, quia etiam opere naturæ super id quod puer habet,
aliquid additur aliunde, ut ad perfectam perveniat quantita­
tem, nec talis additio facit, alium numero : idem enim numero
est homo et puer et adultus (1). »
b) Hæc a primis temporibus, responsio Patrum : S. Justinus :
« Credimus... nostra corpora, mortua el in terram conjecta, nos
rursus recepturos (2). —Tatianus : Etiamsi mea caro igne
evanescat, diffusam instar vaporis materiam mundus excepit.
Etiamsi in fluminibus, etiamsi in mari absumar, etiamsi a feris
dilanier, thesauris recondor divitis Domini Ac inopem quidem
et alheurn latent quæ recondita sunt ; regnator autem Deus
conspicuam sibi soli substantiam, ubi volet, in pristinum st alum
‘4
S

g
f

(l) Contra. Gent., L IV, c. 81 ; cf. SuppL, 3, q. 79, a. 1, ad 3 el 4.
(2) J Apol., 19 ; Journel, 120.

614

DE RESURRECTIONE

revocabit (1) ». — Minucius Felix : « Corpus omne sive arescit
in pulverem sive in humorem solvitur vel in cinerem compri­
mitur vel in nidorem tenuatur, subducitur nobis, sed Deo ele­
mentorum custodi reservatur (2). » S. Augustinus : « Absit
autem ut ad resuscitanda corpora vitæque reddenda non possit
omnipotentia creatoris omnia revocare, quæ vel bestiæ, vel
ignis absumpsit, vel in pulverem cineremve collapsum, vel in
humorem solutum, vel in auras est exhalatum (3). »
II. — De diversis omnium resui gentium proprietatibus.
638. 1° Integritas. — Dei perfecta, sunt opera (4). Atqui resur­
rectio fiet opere Dei. Ergo homo reparabitur perfectus, tum quoad
animam, tum quoad corpus. Etenim « cum oporteat in resurrec­
tione corpus hominis esse animæ totaliter correspondons, quia
non resurget nisi secundum ordinem quem habet ad animam
rationalem, oportet etiam hominem perfectum resurgere, utpote
qui ad ultimam perfectionem consequendam reparatur » (5).
Igitur in die resurrectionis eadem numero anima denuo informans
suum proprium corpus, eo ipso, idem homo resurget, seu eadem
persona. Atqui non erit idem homo, nisi anima redeat cum suis
facultatibus et corpus cum suis membris et organis.
Hinc quidquid pertinet ad perfectionem sive essentialem sive
integralem humanæ naturæ, resurget in novissimo die, etiam
in damnatis (G), juxta illud Catech. Horn. (7) : « Neque vero
corpus tantum resurget, sed quidquid ad illius naturæ veritatem,
atque ad hominis decus et ornamentum pertinet, restituendum
est. » Corpora tamen damnatorum, licet integra, decore carcbunt,
imo extrinsecus adumbrabunt animum desperatum et in malo
obstinatum.
,
2° Immortalitas. — I e Ilealis ait Christus : « Illi vero qui digni
habebuntur sæculo illo, et resurrectione ex mortuis, neque
nubent neque ducent uxores ; neque enim ultra mori poterunt;
æquales enim angelis sunt, ct lilii sunt Dei, cum sint lilii resurrec­
tionis (8). » Etiam de damnatis intelliguntur verba Apostoli :
Et mortui resurgent incorrupti (9). »
Ceterum jam novimus (n. G05, G12), animam post mortem
ingredi vitam perpetuo duraturam et sortem ejus statim immu­
tabiliter determinari. Ergo neque ullus resuscitatus ultra morie­
tur, sed in æternum singuli aut gaudio exultabunt aut suppliciis
afficientur, ut infra melius patebit ex doctrina de Paradiso et
Inferno (10). Hinc Symb. Athan. : « Omnes homines resurgere
(1)
(3)
(4)
(6)
(8)
(9)

Adv. Grac. oratio, 6 ; Journel, 155. — (2) Octav., 34 ; Journel, 272.
Dc Civit. Dei, 1. XXII, c. 20, n. 1 ; Journel, 1785.
Deut., xxxii, 4. — (5) Suppi., q. 80, a. 1.
C. Gent., 1. IV, c. 89. — (7) P. i, art. 11, a. 10.
Luc., xx, 35 sq. ; cf. Apoc., xxi, 4.
I Cor., xv, 52. — (10) Cl. Cont. Gent., 1. IV, c. 82.

Œ

f

DE RESURRECTIONE

615

habent cum corporibus suis... ; et qui bona egerunt, ibunt in
vitam æternam, qui vero mala, in ignem ælernum (1). »
3° Ætas. — « Homo resurget absque omni defectu humanæ
naturæ... Ideo reducetur humana natura per resurrectionem ad
statum ultimae perfectionis, qui esi in juvenili aetate, ad quam
terminatur motus augmenti et a qua incipit motus decre­
menti .» Id tamen nec subtiliter intelligendum est, nec proprie de
munero annorum, sed de ea tot ius corporis compositione et per­
fectione, qualis solet esse circa trigesimum annum (2).
4° Statura. —Quia homo resurget idem specie et idem numero,
« in resurrectione non solum attendendum est quid competat
naturæ speciei, sed quid competat naturæ individui... Ideo non
omnes resurgent in eadem quantitate ; sed quilibet resurget in
illa quant itate in qua fuisset in termino augmenti, si natura non
errasset vel defecisset : quod autem superest, vel deficit in
homine, resecabit vel supplebit divina potentia » (3). Ait tamen
S. Augustinus : « Si contenditur in ea quemque statura corporis
resurrecturum esse, in qua defunctus est, non pugnaciter resis­
tendum est ; tantum absit omnis deformitas, omnis infirmitas,
omnis tarditas, omnisque corruptio (4). »
5° Sexus. — « Deus reparabit in resurrectione quod in homine
fecit in prima conditione. Sed ipse fecit mulierem de costa viri.
Ergo ipse sexum fœmineum in resurrectione reparabit. » Cete­
rum « diversitas [sexuum] competit perfectioni speciei... et ideo
sicut resurgent homines in diversis staturis, ila in diversis
sexibus » (5).
Attamen, quia omnes homines erunt in termino, jam cessabunt
omnes « operationes naturales quæ ordinantur ad primam per­
fectionem humanæ naturæ vel causandam (generatio) vel con­
servandam (nutritio)... Ideo omnia hæc (comedere, bibere et
dormire ct generare) cessabunt in resurrectione » (6).
(1) Denzinger, 40,
(2) Supp., q. 81, a. 1, 0, ct ad 2 ; S. Aug., De Civ. Dei, 1. XXII, c. 16,
(3) Supp., q. 81, a. 2. — (4) De Civil. Dei, 1. XXII, c. 20, n. 1 ; Journel^
1785.
'
(5) Supp., q. 81, a. 3.
(6)“ Supp., q. 81, a. 4 ^cf. C. Gentes, I. IV, c. 83 ; cf. Pesch, De fine ult.,
494-500. De his nonnulla valde singularia docuerunt quidam theologi
byzantin). Cf. Jugie, op. cit., t. IV, p. 185-189.
t

* ’

·

*

*

<

·

·

*

,

4

· ·

.

616

DE JUDICIO GENERALI

CAPUT III
DE JUDICIO GENERALI

Status quæstionis.
639. 1° Judicium generale negant : olim Gnoslici quidam ;
medio ævo : Calhari et Albigenses, nunc : Protestantes Liberales,
Ralionalislæ et Modernistæ.
2° Ecclesia catholica jam a primis saeculis diserte profitetur
judicium universale fore in fine mundi. Ita omnia antiqua
Fidei symbola : « Credo in Jesum Christum, qui... venturus est
judicare vivos et mortuos. » Addit Symbolum Alhanas. : « Ad
cujus adventum omnes homines resurgere habent cum corpo­
ribus suis et reddituri sunt de factis propriis rationem : et qui
bona egerunt, ibunt in vitam æternam, quivero mala, in ignem
æternum (1). »
Benedictus XII hanc veritatem definivit : « In die judicii
omnes homines ante tribunal Christi cum suis corporibus comparebunt, reddituri de factis propriis rationem (2). «Judex sem­
per Christus designatur (3), qui « exspectatur in finem saeculo­
rum judex omnium vivorum et mortuorum. Inde cum sanctis
Angelis et hominibus veniet ad faciendum judicium, reddere
unicuique mercedis propriae debitum, prout quisque gesserit
in corpore positus, sive bonum, sive malum » (4).
Igitur de fide est : Omnes homines in fine mundi, post resur­
rectionem, judicandos esse a Christo, qui reddet unicuique
secundum opera ejus..
I
Assertio : Omnes homines post resurrectionem, a Christo
judicabuntur (De fide)

Thesis, quæjam certo constat ex documentis fidei probatur :
I, — Ex Scriptura.

640. 1° In Veteri Testamento. —Judicium universale :
(1) Denzinger, 40. — (2) Denzinger, 531 ; cf. 994. — (3) Denzinger,
13, 40, 86.
(4) Cone. Tolet., xi, Symb. Tid., Denzinger, 287 ; cf. Denzinger, 422,
427, 464, 693 ; Cat. Rom., a. 7, η. 4. Græto-Russi, in hac qutestîoïiV, «idem
fere liWetil φΐΦ Utîni. Çf. Jtfgfcb op. eit.A· IV, p. 190494.

617

DE JUDICIO GENERALI

à) annuntiatur per prophetae .’ Is. i.xvi, 15-16 : « Ecce Domi­
nus in igne veniet, et quasi turbo quadrigæ ejus, reddere in
indignatione furorem suum et increpationem suam in flamma
ignis ; quia in igne Dominus dijudicabit (1). » Ita Daniel, xu,
2 : In tempore in quo salvabitur populus omnis qui inventus
fuerit scriptus in libro. <. Et multi de his qui dormiunt in tcrræ
pulvere evigilabunt, alii in vitam æternam. et alii in oppro­
brium ut xideant semper (2). » — b) In libro Sapientiae (v)
late et viride describitur.
2° In Novo Testamento : a) Chrislus sæpe et dilucide
prædicat illud : « Filius enim hominis venturus est in gloria
Patris sui cum angelis suis ; et tunc reddet unicuique secun­
dum opera ejus... Cum autem veneri! Filius hominis in majes­
tate sua... congregabuntur ante eum omnes gentes et separa­
bit eos ab invicem, sicut pastor segregat oves ab hædis (3). «
— b) S. Paulus diserte et frequenter idem dogma prædicat (-1) :
« Omnes stabimus ante tribunal Chrisli [Dei] » ; « Qui judica­
turus esi vivos et mortuos « ; « Omnes enim nos manifestari
oportet ante tribunal Chrisli. ut referat unusquisque propria
corporis, prout gessit, sive bonum, sive malum >■. c) S. Joan­
nes in Apocalypsi (xx, 12-13) resurrectionem simul et judicium
generale describit : « Et vidi mortuos magnos et pusillos,
stantes in conspectu throni, ct libri aperi i sunt... et judicati
sunt mortui... secundum opera ipsorum... el judicatum est de
singulis secundum opera ipsorum » (5).
Hæc testimonia adeo sunt manifesta ut S. Augustinus
expresse declaret (6) : « Nullus vel negat vel dubitat per desum
Christum tale quale istis SS. Litteris praenuntiatur luturum
esse novissimum judicium, nisi qui eisdem lilIeris, nescio qua
incredibili animositate seu cæcitatc. non credit. »
II. — Ex Traditione.
641. S. Pclycarpus primogenitum Satanæ vocat illum
« qui dixerit... nec resurrectionem nec judicium esse » (7).
— Tertullianus sæpe loquitur de judicio, quod perjeclum erit.
%

(1)
(3)
(4)
(5)
(7)
e

\

r

Cf. xxiv, 16-23. ·—(2) Cf. Joel, n, 1 sq. ; m, 2 sq.
Matth., xvi, 27 ; xxv, 31-46 ; cf. xu, 41 sq. ; xni, 30 sq. ; xix, 28
Roni., xiv, 20 ; II Tim., iv, 1 ; II Cor., v, 10 ; cf. II Pet., n, 9.
Cf. Joan., xu, 47-48. — (6) De Civit. Dei, 1. XX, c. 30, n. 5.
Ep. ad Philipp.; Journel, 74.

618

DE JUDICIO GENERALI

ultimum atque exinde perpetuum et justum (1). — S. Hip­
polytus : « Cujus [Dei Verbi] judicio adstantcs omnes, homi­
nes, angeli dæmones, unam hanc vocem emittent, sic dicen­
tes : Justum judicium tuum. Cujus vocis æquitatem retri­
butio utriusquc facta ostendit (2). » - S. Cyprianus præclare
celebrat diem illum, « cum cceperit populum suum Dominus
recensere et divinae cognitionis examine singulorum merita
recognoscere, mittere in gehennam nocentes..., nobis vero
mercedem fidei exsolvere » (3). — S. Aphraates et S. Ephram
ut videtur, judicandos tantum putant pœnitentes et imper­
fecte justos (4). - S. Basilius declarat judicium fore « secundum
omnem justitiam » et « ineffabili quadam virtute in temporis
momento quamlibet vitæ nostræ actionem voluti in tabula
quadam, quæ rerum praeteritarum memoriam animæ nostræ
exhibeat esse imprimendam » (5). — S. Joannes Chrysosto­
mus hortatur ad poenitentiam « priusquam dies ille veniat,
in quo nihil nobis poenitentia proderit... Si enim [non] pote­
rimus ante definitam illam diem placare judicem, toto orbe
præsente palam nos judicabit, et nulla nobis ultra spes veniæ
supererit » (6). -— S. Augustinus (7) : « Scimus quod omnes
adstabimus ante tribunal Christi, ut ferat unusquisque secun­
dum ea quæ per corpus gessit. » Hinc : « ultimum judicium
alios mittet in secundam mortem, alios in eam vitam, quæ
non habet mortem ». Hoc est « illud judicium, quo eas [animas],
oportet, redditis corporibus, judicari, atque in ipsa in qua hic
vixerunt carne torqueri sive gloriari ». — S. Cyrillus Alex. :
« Judicium futurum esse post mortuorum resurrectionem
divina dicit Scriptura (8) ». — S. Joannes Damascenus :
« Resurgemus itaque..., atque tremendo Christi tribunali siste­
mur... Et tunc... impii... igni aeterno tradentur... Qui autem
bona egerunt, fulgebunt sicut sol cum angelis in vita æterna(9).»
(1) Apol., C. 41 ; Adv. Marcion., iv, 20 ; Adv. Praxeam, 16 ; De earn,
resurrect., 14 (Journel, 364).
(2) Adv. Grœc., 3 ; Journel, 396. — (3) Epist. 58, a 9 ; Journel, 579.
(4) Journel, 694, 695, 724. — (5) Comm. in Is., c. 1, n. 43 ; Journel, 964.
(6) In Matth., hom. 14, 4 ; Journel, 1172.
(7) Epist. 217, C. 5, n. 16, 7 ; Dc Civit. Dei, 1. XX, c. 6, n. 2 ; De anima
et ejus orig., 1. II, c. 4, n. 8 ; Journel, 1456, 1768, 1880.
(8) Adv! anthropomorph., 16 ; Journel, 2140.
(9) Dc fide orthod., 1. IV, c. 27 ; Journel, 2376 ; cf. alia multa loca Patrum
apud Rivière, Diet, théol., art. Jugement, col. 1765-1804.

DE JUDICIO GENERALI

!

I

619

III. — Ex ratione theologica.
642. 1“ En ratio funda men lai is : « Quilibet homo et est
singularis quædam persona et est pars totius generis humani ;
unde duplex ei judicium debetur : unum singulare quod de
eo liet (statim) post mortem » ; alterum in fine mundi, (piando
judicium dabitur de communila'e. cujus est pars... quando
fiet universale judicium totius humani generis per universalem
separationem bonorum a malis (1). »
2° Dationes congruenliæ : Judicium universale convenit :
« a) ex parle Dei, ut viæ bonitatis, sapientiæ. justitiæ divina*.
quæ in hac vita nos sæpc latent, omnibus hominibus ob ocu­
los ponantur et ab iis agnoscantur ; b) ex parle Chrisii, ut
ipse coram universo mundo exaltetur, et sicut pro omnibus
exinanitus est. ita omnium obsequium accipiat et de hostibus
suis publicum triumphum agat : c) ex parle hominum, ut
omnium bona et mala opera, quæ sæpc hominibus in hac vita
abscondita manserunt, manifestentur.,et justa Dei retributio
omnibus appareat » (2).

Corollarium : De ceteris ad judicium pertinentibus.
643. 1° De persona Judicis. — De fide esi Christum hominem
venturum esse cum gloria et majestate ad judicandos homines,
idque testantur multa loca Scripturarum : < Et tunc parebit
signum Filii hominis in coelo ; et tunc plangent omnes tribus
terræ, et videbunt Filium hominis venientem in nubibus cæli
cum virtute multa et majestate (3). »
Halio csl aperla : « Judiciaria enim potestas homini (’hrislo
competit et propter divinam personam et propter Capitis
dignitatem et propter plenitudinem gratiæ habitualis ; et tamen
etiam ex merito eam obtinuit, ut scilicet secundum Dei justitiam
judex esset qui pro Dei justitia pugnavit, et vicit et injuste
judicatus est (-1). » Etenim « cum linale judicium ad hoc ordine­
tur ut aliqui admittantur ad regnum, et aliqui excludantur
a regno, conveniens est ut ipse Chrislus secundum humanam
naturam, cujus redemptionis beneficio homo ad regnum admit­
titur, illi judicio præsideat... Et ideo [Christus] judicabit quidem
in humana natura, sed ex divinitatis virtute » (5).
644. 2° De aliis cum Christo judicantibus. — Dixit Christus
Apostolis (Lue., xxn, 29-30) : « Ego dispono vobis... ut sedeatis
(1)
(3)
(4)
(5)

Supp., q. 88, a. 1, ad 1. — (2) Pasch, n 719.
Matth., xxiv, 30 ; cf. Joan., v, 22.
3, q. 59, a. 3 ; cf. Manuale, I. II, n. 621.
Supp., q. 90, a. 1, 0 et ad 2.

620

DE JUDICIO GENERALI

super thronos, judicantes duodecim tribus Israël. » — Addit
S. Paulus (I (or., vi, 2, 3) : « An nescitis quoniam sancti de hoc
mundo judicabunt ? Nescitis quoniam angelos judicabimus ?
I ude, cum Christo et sub Christo, tanquam assessores, senten­
tiam scilicet latam pronuntiando, « perfecti viri judicabunt, quia
alios ducent in cognitionem divinæ justitiæ... ut sic ipsa reve­
latio justitiæ dicatur judicium » (1).
Quia vero « oportet ut assessores judicis humanam naturam
habeant, in qua possint ab omnibus bonis et malis videri...
angelis non [proprie] competit judicare, quamvis angeli etiam
aliquo modo possint dici judicare, scilicet per sententiæ appro­
bationem » (2).
645. 3° De judicandis. — a) Subjectum judicii. — Omnes
homines judicabuntur : « Potestas [enim] judiciaria ChristoIlomini collata est in præmium humilitatis quam in passione
exhibuit. Ipse autem iii sua passione sanguinem pro omnibus
fudit... Et ideo congruum est ut omnes homines in judicio
congregentur ad videndum ejus exaltationem in humana natura,
secundum quam constitutus est a l eo judex vivorum et mor­
tuorum (3). »
’ ;
Itaque omnes etiam infideles, imo et pueri ante perfectam
ætatem decedentes (4), in judicio comparebunt, non ut judicen­
tur, sed ut videant gloriam judicis (5). Judicium non respiciet
direcle angelos, qui jam a principio habuerunt retributionem
propriis meritis respondentem, sed indirecte, in quantum angeli
actibus hominum fuerunt commixti et quoad hominum merita
bona vel mala ab ipsis angelis procurata (G).
b) Modus judicii. — 1) Quantum ad retributionem præm iorum
aut poenarum : omnes omnino judicabuntur, quatenus unus­
quisque recipiet, ex divina sententia, præmium aut poenam
merito proportionatam. —2) Quantum ad discussionem meri­
torum, boni, in quibus habetur quædarn commixtio bonorum
meritorum cum malis, judicabuntur et salvabuntur ; sancti, in
quibus nulla adest talis commixtio, salvabuntur, sed non judi­
cabuntur ; mali, si fuerint saltem numero cives civitatis Dei,
judicabuntur et damnabuntur ; infideles autem (7) condemna­
buntur ut hostes, qui consueverunt apud homines absque meri­
torum discussione exterminari (8).
(1) Supp., q. 89, a. 1. Nonnulli Græci, cum Bryennio (γ 1435) docent
nullum fere Christi assessorem ad judicandum.
(2) Ibid., a. 3. — (3) Ibid., a. 5.
(4) Quidam, ut Suarez [Dc pccc. ct vitiis, disp. 7, sect. 6) , putant pueros
cum solo peccato originali decedentes non fore præsentes in ultimo judicio ;
cf. Manuale, t. II, n. 454 ; Palmieri, p. 138-139.
(5) Supp., q. 89, a. 5, ad 2 et 3. — (6) Ibid., a. 8 ; cf. Jud., 6.
(7 Alii putant etiam infideles per actum discussionis judicandos esse ;
cf. Palmieri, p. 139 ; Suarez, disp. 53, sect. 5.
<
(8) Supp., q. 89, a. 6 et 7.
.

DE JUDICIO GENERALI

621

646. 4° Objectum judicii. — Omnia opem hominum in judi­
cium venient, iuxta illud I Cor., iv, 5 : « Qui et illuminabit
abscondita tenebrarum » et illud Lilurgiæ : < Judex ergo cum
sedebit, quidquid Iulei apparebit, nil inultum remanebit (1). .
In ultimo et in communi judicio oportet quod divina justitia
omnibus evidenter appareat. At qui ut dix ina sententia omnibu>
justa appareat, oportet ut merita aut demerita singulorum
omnibus innotescant. Ergo non solum quilibet sua merita vel
demerita statim reducet in memoriam, ea in sua conscientia
legens quasi in libro in quo sunt omnia scripta sed etiam aliena
merita aut. demerita leget in conscientia aliorum.
Hinc probabilior et communior opinio tenet quod etiam pec­
cata per pœnilcnliam delela, in judicio patefient : secus enim
ipsa pamilentia de his peccatis celaretur, et sic mullum detra­
heretur sanctorum glorimel lundi divinæ, quæ tam misericorditer
sanctos liberavit : hæc enim peccatorum publicatio non erit
ad sanctorum verecundiam, sed ad magnam gloriam, propter
poenitentiam quam fecerunt (2).
Hæc porro cognitio dist incta fiet non tamen in instant i, sed
in lempore brevissimo, divina virtute ad hoc adjuvante > '3).
« Hæc omnia, ait S. Augustinus, mira celeritate cernentur 1). »
7V. Ii. — Quia omnes in judicio comparebunt, eliam mali vide­
bunt gloriam humanitatis (’hristi. Sed sicut, amici gloria est
delectabilis, ita gloria el potestas ejus qui odio habetur maxime
contristat. Et ideo sicut risio gloriæ humanitatis Chruti erit,
justis in præmium, ita inimicis Christi erit in supplicium > (5).
Impii quoque certo cognoscent Christum esse Deum propter
manifestissima divinitatis indicia ; divinitatem autem (’.hristi
non videbunt intuitiva visione, secus enim eo ipso forent beati,
nam intuit.io ejus quod per essentiam suum est bonum, non
potest non delectare et beatificare (G), imo est nostrum summum
bonum nostraque beatitudo, quam nemo habere potest nisi
mundo corde.
647. 5° Prolatio et exsecutio sententiæ.— a) Sententia singu­
lorum : « Quid circa hanc quæstionem sit verum, pro certo
definiri non potest ; tamen probabilius æstiiiialur quod totum
illud judicium, et quoad discussionem, el quoad accusationem
malorum, et quoad commendationem bonorum, et quoad sen­
tentiam de utrisque, menlaliler perficietur. Si enim vocaliter
singulorum facta narrarentur, inaestimabilis magnitudo tem­
poris ad hoc exigeretur (7). >· - Locutio illa mentalis erit itaque
(1) Cf. Eccl., xn, 14 ; Matth., xn, 36 ; Apoc., n, 23, xxi, 11.
(2) Supp., q. 89, a. 2, 0 cl ad 3. P. Lombardus (4 Sent.,dist. 43, C. 5)
contrarium defendit.
(3) Supp., q. 87, a. 3. — (4) De civit. Dei, 1. XX, c. 14.
(5) Suppi., q. 90, a. 2, ad 4. — (6) Supp., q. 90, a. 3, 0 et ad 1.
(7) Ibid., q. 8S, a. 2.

622

DE JUDICIO GENERALI

illuminatio quædam supernaluralis, qua « omnibus innotescent
et sua et aliorum facta, divina virtute hoc faciente » (1).
b) Ultima sententia. — Quia tamen « Christus corporaliter
apparebit, ut de omnibus corporaliter judex cognoscatur >» (2);
quia etiam judicium fiet modo sensibili inter homines, qui se
mutuo sensibiliter conspicient, congruit ut Christus locutione
sensibili proferat ultimam sententiam, quam nobis humana
voce olim praenuntiavit: «Venite, benedicti Patris mei... Disce­
dite a me maledicti... (3) »
c) Exsecutio senlenliæ. — Sententia slalim exsecutioni manda­
bitur : « Et ibunt hi in supplicium æternum, illi autem in vitam
æternam. »
648. 6° Tempus judicii. — Sicut mundus a solo Deo immediate
incepit, ita non per aliquam causam creatam finietur. Atqui
decet ut Deus nemini revelet ea quæ soli divinæ potentiæ sub­
jacent seu in quibus nulla creatura ei cooperatur. Unde decen­
ter cognitio finis mundi soli Deo reservatur (4) : « Hanc ratio­
nem videtur ipse Dominus assignare (A.ct., i, 7) : Non est, inquit,
vestrum nosse tempora, vel momenta, quæ Pater posuit in sua
potestate, quasi diceret, quæ soli potestati ejus reservata sunt.»
Licet multa sint signa quæ judicium præcedent, « non potest
(tamen) determinari quantum tempus sit futurum, nec de mense,
nec de anno, nec de centum, nec de mille annis », quia, « non
potest determinari quæ sit illa quantitas periculorum, quæ
immediate diem judicii præcedet vel Antichristi adventum » (5).
I

649. 7° Locus judicii.— A.it Scriptura (Joël, ni, 2, 12) : «Con­
gregabo omnes gentes et deducam eas in valle Josaphat, et discep­
tabo cum eis ibi. »
Hinc S. Thomas : « Qualiter illud judicium sit futurum, et
quomodo homines ad judicium convenient, non potest multum
per certitudinem sciri ; tamen probabiliter potest colligi ex
Scripturis quod circa locum montis Oliveli descendet (Christus),
sicut et inde ascendit, ut idem esse ostendatur qui descendit et
qui ascendit (7). » Et Suarez : « Mihi non videtur a communi et
recepta sententia recedendum, quanquam non certa sit, sed
probabilis et pia (8). »
Multi tamen, etiam inter veteres, contendunt ex textu Joëlis
nil erui posse quoad judici» locum. Vox enim Josaphal — Deus
judex ; ideoque non designat materialiter locum certum, siquidem
(1) Ibid., ad 2 ; cf. Rom., n, 15 ; supra, n. 616.
(2) Supp., q. 88, a. 2, ad 3.
J
(3) Ita Sylvius in q. 88, a. 2 ; Suarez, de Mysteriis vitæ Christi, d. 57,
sect. 10, n. 4 ; Pesch, n. 726, etc.
(4) Supp., q. 88, a. 3 ; cf. Mare., xm, 32-35 ; Matth., xxiv.
(5) Ibid., a. 3, ad 2. — (6) Supp., q.· 88, a. i. — (8) Disp. 53, sect. 3, n. 2.

■

I

DE .JUDICIO GENERALI

623

in valle Josaphat = Deo judicante, sine dubio erit judicium,
ubicumque Deus judicabit (1).

650. Hæc habet Calechismus Romanus : « Hujus articuli
veritas fide concepta maximam vim habet ad frenandas pravas
animi cupiditates, atque a peccatis homines abstrahendos...
(Quare) hortari fideles oportet, ut optime vivendi rationem
comparent, ad omne pietatis studium se exerceant, quo
possint adventantem magnum illum diem. Domini, majore
cum securitate animi exspectare, atque adeo, ut filios decet,
cum summa cupiditate expetere » (2).
(1) Cf. Hugueny, Critique et catholique, t. II, 2C p,e, p. 370 sq. ; Paris,
1914 ; Vigouroux, in Diet, de la Bible, art. Josaphat ; Comely, Comm. in
Matth., xxv, 33-34.
(2) Γ. i, a. 7, n. 11.

624

DE PURGATORIO

PARS
DE ALTERIUS VIT/E

III
RECEPTACULIS

CAPUT I
DE PURGATORIO

Notio Purgatorii.
651. a) Nomen. - lloc nomen inde a sæc. xiii usu praevalet ;
antea ad Purgatorium designandum, varia adhibebantur
vocabula : via tenebrosa, locus gemituum
et lacrymarum,
o
v
ignis purgatorius (1), ignis transitorius.
b) lies. -— Purgatorium est locus simul ct slalus in quo ani­
mae, c corpore migrantes in gratia, sed vel cum venialibus
vel cum quodam pœnæ temporalis debito, delinentur et cru­
ciantur usquedum justitia· divina* satisfecerint. 1 line autem
justitiæ debitum solvitur aut per poenas quas ipsæ animæ
subeunt juxta divinam taxationem aut per suffragia, preces
scilicet, eleemosynas ct sacrificia vivorum.
Dicemus : 1) de existent ia Purgatorii et de ulililale suffra­
giorum pro animabus in eo delenlis ;.2) de slalu animarum in
Purgatorio et de indole poenarum Purgatorii.

ART. I

De existentia Purgatorii
Errores.
652. a) Existentiam Purgatorii el utilitatem suffragiorum
negant : s;rc. iv, nonnulli ('mostici el Ariani, dure Aerio : medio
(1) S. Aug., Enchiridion, 60 ; S. Greg. M., Dial., I. IV, c. 39.

DE PURGATORIO

62ύ

æro, l’ctrobrusiani, Albigenses, Waldenses, llussilæ ; denique
ac præsertim Novatores sæc χνι.
Lulherus prius admisit. Purgatorium ut rem plane certarn,
deinde simpliciter illud rejecit ul « meram diaboli larvam ;
postea errores valde diversos promiscui! : I) Purgatorium non
potest probari ex sacra Scriptura, quæ sit in canone ; 2) ?.nimæ
in Purgatorio non sunt securæ de sua salute, saltem omnes ;
3) / nimæ in Purgatorio peccant sine intermissione, quamdiu
quaerunt requiem el horrent poenas ; 4) Animæ e Purgatorio
liberatæ suffragiis viventium minus beantur, quam si per se
satisfecissent. (1). — Calvinus vocat Purgatorium
exitiale
Satanae commentum, quod Christi crucem evacuat ■ (2).
Hodierni Protestantes libenter fatentur adesse locum medium
inter Paradisum et Infernum in quo animæ, quibus opus sit,
propria libertate, ex se purgantur antequam ad bcatitudinem
perveniant. Sed nomen Purgatorii rejiciunt et doctrinam perver­
tunt, dicentes ibi locum esse merito et satisfactioni, imo et
conversioni (3). — Ilitualistæ concedunt purgationem in altero
sæculo fieri, pœnasque defunctorum minui el abbreviari pre­
cibus vivorum.
b) Græci sal, generatim confusas habent ideaà de conditione.
animarum in altera vita purgandarum. Negant enim dari, inter
Cœlum et Infernum, locum intermedium, temporaneum, et, in eo
sensu. Purgatorium rejiciunt. At libenter profitentur 1res esse
conditiones seu status animarum e vita migrantium : aliæ sunt
Cœlo dignæ : bealæ ; aliæ Infernum merentur : damnalæ ; aliæ
autem sunt animæ mediæ, ut aiunt, animæ nempe, quæ licet
siid in slalu gratiæ, pali tamen debent post mortem, aut propter
venialia nondum remissa aut propter mortalia pro quibus
insufficientem egerunt poenitentiam ; hocque sensu. Græci
admillunl Purgatorium et statum medium inter Cadum et Infer­
num (4).
A Catinis adhuc differunt Græci, in quantum volunt « ani­
mas medias » non proprie torqueri igne aut alia pœna positiva
eis c.rlrinseca, sed tantum intrinsece, in seipsis, variis laborare
doloribus, v. g. conscientiae remorsu, tristitia, gemitibus,
pavore, necnon incertitudine circa diem liberat ionis seu ingressus
(1) Prop. 37-40 ; Denzinger, 777-780 ; cf. Bernard, in Diet. ΑροΙ.,ΆΐΙ. Pur­
gatoire, col. 497 sq. — (2) Instil., 1. 11, c. 25, n. 6. — (3) Supra, n. 610.
(4) Hunc tertium statum nonnulli Græci absolute rejiciunt aut de eo
valde ambigue loquuntur, sed eum plerique profitentur ; cf. Jugle, t. IV,
c. 2, art. 4, p. 89 sq., art. Get 7. Quinimo non paucitertium locum aliqualiter
edocent : alii enim « animas medias * collocant quidem in Inferno, sed ad
tempus, siquidem in Inferno, sicut in Cœlo, diversa sunt mansiones ; unde
• illorum sententia ad eam, qua· communiter a Latinis de Purgatorio ut loco
Inferno vicino tenetur, prope accedit » ; alii, pro loco Purgatorii, habent
,ι·n a telonia, de quibus egimus, ubi de judicio particulari, et in quibus, juxta
mullos, a dæmoniis vexantur animæ. Jugle, t. IV, p. 114, 115, 116, 118,
120, 122, 132, 134.

626

DE PURGATORIO

in gloriam, imo pœna inclusionis et tenebrarum ; cum Latinis
autem docent has animas liberari posse tum a Deo, tum precibus
et suffragiis viventium (1 ).
Doctrina catholica.
653. 1° Innoc. IV, a. 1254, postulavit a Græcis, ut locum
purgaliotiis animarum, juxta traditiones et auctoritates SS. Pa­
trum, Purgatorium appellent (2).
2° Lugd. II approbat professionem Mich. Palæologi : « Quod
si vere pcenitentes in caritate decesserint, antequam, dignis
pœnitentiæ fructibus, de commissis satisfecerint et omissis,
eorum animas pcenis purgatoriis seu catharteriis..., post mortem
purgari, et ad poenas hujusmodi relevandas prodesse eis fidelium
vivorum suffragia, Missarum scilicet sacrificia, orationes ct
eleemosynas ct alia pietatis officia, quæ a fidelibus pro aliis
fidelibus fieri consueverunt secundum Eeclesiæ instituta (3). »
3° Tridenlinum : a) delinit reatum pœnæ temporalis exsolven­
dum esse vel in hoc sæculo, vel in futuro, in Purgatorio, ante­
quam ad regna coelorum aditus patere possint ; b) declarat
Missæ sacrificium pro defunctis in Christo, nondum ad plenum
purgatis, rite offerri ; c) docet Purgatorium esse, animasque
ibi detentas, fidelium suffragiis, potissimum vero acceptabili
Altaris sacrificio juvari (4).

Assertio : Existit Purgatorium et animæ in eo detentæ
suffragiis fidelium vivorum et Eeclesiæ juvantur (De fide).
'thesis, quæ disertissime constat ex documentis fidei mox
recitatis, probatur per partes :
I. — Existit Purgatorium.
1° Probatur ex Scriptura.
654. A) Ex Veteri Testamento. — Judas, vir prudens ct
foriis, « facta collatione, duodecim millia drachmas argenti
misit Jcrosolymam, offerri pro peccatis mortuorum sacrifi­
cium, bene et religiose de resurrectione cogitans (nisi enim
eos qui ceciderant, resurrecturos speraret, superfluum vide­
retur et vanum orare pro mortuis), et quia considerabat quod
(1) Jugie, op. cit., t..IV, p. 105-110 ; 130,131 ; A. Michel, op. cit., p. 90-94.
(2) Ep. Sub càtholLæ, 6 mart. 1254 ; Denzinger, 3047.
(3) Cf. Bened. XII, « Benedictus Deus » ; Denzinger, 530 ; Flor., Decr.
pro Græcis, 693. Ex his sequitur animas statim post mortem purgari ac
plene purgatas statim coelum ingredi.
(4) Sess. vi, can. 30 ; sess. xxn, cap. 2 ; sess. xxv ; Denzinger, 840
940, 983 ; cf. Pius IV, Prof, fidei Trid. ; Denzinger, 998.

DE PURGATORIO

627

hi qui cum pietate dormitionem acceperant, optimam haberent
repositam gratiam. Sancta ergo el salubris est cogitatio pro
defunctis exorare, ut a peccatis solvantur ». (If Mach., xn.
43-46.)
Ideo animæ illorum qui decesserunt in statu gratia; (v. 15),
sed non plene purgatæ, possunl in altera vita a peccatis seu
a puma peccatorum solvi per suffragia vivorum. Atqui a pec­
catis seu a pœna peccatorum solvi non possunl : nec animæ
damnatorum, cum in Inferno nulla sit redemptio, nec animæ
beatorum, quæ jam nihil habent luendum et plenam habent
requiem. Ergo inter Infernum et Paradisum seu inter statum
damnationis et statum beatitudinis adest Zocn.s et status
medius, in quo purgantur, post mortem, anima; quæ adhuc
purgatione indigent, seu existit Purgatorium.
Nec dicas : a) Liber Machabæorum non est canonicus; ergo
nulla probatio. — Nam de fide (1) est et in Introductione ad
S. Scripturam probatur hunc librum esse canonicum.
b) Hic refertur tantum [ides Judæ.
Nam historice cons­
tat : 1) hanc fuisse communem fidem Ium Judæ tum militum
qui pecunias conferunt, tum sacerdotum qui sacrificia pro
defunctis offerunt, ac proinde totius populi judaici ; 2) hanc
fidem expresse approbari et laudari a scriptore sacro, qui.
suo nomine, diserte concludit : « sancta ct salubris est... sol­
vantur ».
B) Ex Novo Testamento, a) Christus ait. Matth., xn. 32 :
« Quicumque dixerit verbum contra Filium hominis, remit­
tetur ei. qui autem dixerit contra Spiritum S., non remit­
tetur ei, neque in hoc sæculo., neque in futuro ». Ergo aliqua
peccata remitti possunt in luturo sæculo. Atqui neque sanctis
in coelo, neque damnatis in Inferno quidquid remitti potest.
Ergo in altera vita alius est locus remissionis venialium ct
pœnæ mortalibus jam quoad culpam remissis debita*, seu exis­
tit Purgatorium.
Ila textus ille a SS. Patribus intelligitur.
juxta illud S. Aug. : « Neque enim de quibusdam veraciter
diceretur quod non eis remittatur neque in hoc sæculo neque
in futuro (2) » ; et illud S. Greg. IVI. : « In qua sententia datur
intelligi quasdam culpas in hoc sæculo. quasdam vero in futuro
(1) Cone. Carthag., m, can. 36; Denzinger, 92 ; Trid., Deer. de can.
Script. ; Denzinger, 784.
(2) De Civ. Dei, I. XXI, c. 24, n. 2.

628

DE PURGATORIO

posse laxari. Quod enim de uno negatur, consequens intellectus
patet, de quibusdam conceditur (1). »
b) I Cor., ili, 11-15 : « Fundamentum enim a’iud nemo po­
test ponere præter id quod positum est. quod est Christus
Jesus. Si quis autem supenedificat super fundamentum hoc
aurum, argentum, lapides pretiosos, ligna, fœnum, sti­
pulam, uniuscujusque opus manifestum erit ; dies enim
Domini declarabit, quia in igne revelabitur, et uniuscujusque
opus quale sit, ignis probabil. Si cujus opus manserit quod
superaedificavit. mercedcm accipiet. Si cujus opus arserit,
detrimentum patietur ; ipse autem salvus erit, sic tamen quasi
per ignem. »
Jamvero : 1) Agitur de juslis. nam sermo est de hominibus,
qui salvi erunt, qui non a tide Christi deliciunt, sed supeream
(super fundamentum quod est Christus) supcrædiiicant quid
leviter dcfcctuosum. — 2) Per « ligna, fœnum. stipulas »,
designantur peccala, siquidem ea per ignem destrui debent,
et qui illa fecit, detrimentum patietur seu pœnam habebit;
designantur autem aut quælibel venialia, scilicet quidquid
opponitur « auro, argento et lapidibus pretiosis » seu bonis
operibus in charitate factis, aut· potius venialia lanium prae­
dicatorum, qui, ad doctrinam substantialiter bonam, superad­
dunt vanas et inutiles doctrinas, aliquid nempe ad vanam
gloriam tendens.
M
Unde sic : In die Domini (2) seu in judicio universali,
peccata venialia praedicatorum (idem dicendum de omnibus
venialibus) per ignem purgabuntur, et ipsi prædicatorcs
probabuntur ita tamen ut tandem salvi liant. Atqui quod fiet
in ultimo judicio, confirmabit tantum coram universo mundo,
id quod facium fuerit, pro singulis hominibus in judicio par­
ticulari, statim post mortem. Ergo, post judicium particulare,
datur qmedam purgatio, in qua homo salvatur quasi per ignem,
id autem inlelligi nequit de animabus beatis, ut patet, neque
de reprobis qui igne quidem t orqu< ntur, sed nec sunt in Christo
(1) Dial., I. IV, c. 39 ; Journel, 2321.
■
(2) Hæc verba non dicuntur de vita præsenti, cujus tribulationes non
manifestant qualitatem operum : sunt enim communes bonis et malis,
sed de judicio (Philip., i, 6, 10 ; I Thess., v, 2 ; II Thess., n, 2 ; II Tim., i,
18 ; iv, 8 ; Heb., x, 25, etc.
|

DE PURGATORIO

629

Jesu nec unquam salvi fient. Ergo hæc purgatio dicitur de
animabus juslis, qua· in statu el loco quodam medio deti­
nentur et puniuntur, donec, plene mundatæ. cælum ingredian­
tur. Exeo textu ideo indirecte si atuitur existent ia Purgatorii.

2° Probatur ex Traditione.
655. Jam a primis sæculis diserte traditur doctrina de exis­
tent ia Purgatorii. — Ita Tertullianus docet « modicum delic­
tum... illic (in inferis) luendum... (el) animam aliquid pensare
penes inferos, salva resurrectionis plenitudine per carnem
quoque » (1). — S. Cyprianus idem praedicat (2) et in epistola
10 ad Antonianum ait : « Pro peccatis, longo dolore cruciatum
emundari et purgari diu igne ». - Lactantius : Sed et justos,
cum judicaverit Deus, etiam igni eos examinabit (3). » —
S. Basilius : Justi, tempore mortis, a sæc.uli Principe exami­
nantur, ut, si rcperiantnr aut vulnera ex certaminibus aut
aliquas maculas aut peccali vestigia retinuisse, delineantur 1 .
— S. GregoriusNyss. : Anima, post mortem, accipiet pro merito
retributionem et compensationem vel igni purgata, juxta Evangelii verba, vel in rore benedictionis refrigerata atque refocillala » ; « post exitum e corpore (si non sit plene pura)... non
poterit participare divini! at em, nisi ignis purgatorius maculam
animo immixtam purgaverit (5). »
A tempore S. Augustini adhuc clariora sunt testimonia. S. Augustinus ? « In hac vita purges me, et talem me reddas cui
jam emendatorio igne non opus sil, propter illos, qui salvi erunt,
sic tamen quasi per ignem (6) ». « Qui forte agrum non coluerit
et spinis eum opprimi permiserit.... post hanc vitam habebit
vel ignem purgationis vel pœnam æternam ,7). < ■ Temporarias
poenas alii in hac vita lanium, alii post mortem, alii el nunc
el tunc, verumtamen ante judicium illud severissimum novissimumque, patiuntur (8). » —- S. Cæsarius Arelat. : « Ipsi tamdiu
in illo purgatorio igne moras habebimus, quarndiu... peccata
minuta, tanquam ligna, fœnum, stipula, consumantur (9). » —
S. Gregorius M. : « De quibusdam levibus culpis esse ante judi­
cium (ultimum) purgatorius ignis credendus est (10). »
(1) De anima, 58 ; Journel, 352.
(2) Ep. 55, n. 20.
(3) Instit. div., 1. VII, c. 21, n. 1 ; Journel, 646.
(4) In Ps. vn, n. 2 ; Journel, 956. Cf. in Is., c. 9, n. 16 sq.
(5) De infant, qui pram. abripiuntur; or. de mortuis; Journel, 1061.
(6) In Ps. xxxvii, enar. 3 ; cf. in Ps. vi, en. 2, in Ps. lxxx, en. 20 ;
in Ps. gui, en. 5.
(7) De Gen. coni. Manic/ι., 1. II, c. 20, n. 30 ; Journel, 1544.
(8) De Civ. Dei, 1. XXI, c. 13; Journel, 1776; cf. 1780, 1920, 1930.
(9) Sermo 104, n. 4 ; Journel, 2233.
(10) Dial., 1. IV, c. 39 ; Journel, 2321.

fl

630

DE PURGATORIO

Alia mulla vide apud Bellarminuni (1) ; ceterum mox non­
nulla addenda sunt, de suffragiis in utilitatem animarum purgan­
tium, qua' etiam clare demonstrant fidem in Purgatorium.
3° Suadetur ex ratione.
656. a) Nemo certe Paradisum ingredi valet, quin fuerit
plene mundus (Apoc., xxi, 27). Atqui de facto multi moriuntur
in statu gratiæ, sed antequam a suis venialibus liberati fuerint
aut pœnam temporalem, mortalibus quoad culpam remissis et
venialibus debitam, perfecte solverint, sive propter negligentiam sive quia inopinate obierunt. Ergo istis hominibus, qui nec
Coelo nec Ififerno digni sunt, dari debet locus intermedius in quo
purgentur (2).
b) Doctrina Purgatorii : 1) manifestat sanctitatem et justi­
tiam Dei, qui vel umbram peccati exhorret ac ideo punit etiam
venialia ; 2) solatur peccatores, qui secus de sua salute despera­
rent, dum confidunt, per poenas Purgatorii, se Infernum posse
vitare et tandem Coelum ingredi ; 3) solatur vivos, qui ita sciunt
se erga defunctos exercere posse officia pietatis, charitatis et
justitiæ ; 4) fovet spiritum pœnitentiæ et cultum omnium vir­
tutum ut acrior vitetur poena futura.

II. — Animæ Purgatorii suffragiis juvantur.
657. 1° Id aperte conslal ex testimonio II Machab., in quo :
1) expresse sermo est de sacrificiis oblatis pro defunctis;
2) expresse asseritur hæc fides : « sancta et salubris est cogita­
tio pro defunctis exorare ut a peccatis solvantur ».
2° Constat ex Patribus. — Tertullianus : « Oblationes pro
defunctis, pro natalitiis annua die facimus (3). » Alibi loquitur
de muliere quæ pro anima mariti orat « el refrigerium interim
adpostulat ei » (4). — S. Ephræm postulat oblationes in die
trigesimo, et testatur oblationibus viventium mortuos adju­
vari ct eorum crimina expiari (5). - S. Cyrillus Hier, credit
« adjumentum his animabus (defunctorum) fore, pro quibus
oratio defertur » intra Missæ sacrificium ; hinc, ait, « Chris­
tum mactatum pro peccatis nostris offerimus, clementem
Deum cum j ro illis (defunctis) Ium pro nobis propitiare sata­
gentes » (6). - S. Epiphanius : « I tiles sunt preces, quæ pro
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)

De Purg., 1. I, c. 10.
C. Gentes, 1. IV, c. 91.
De corona militis, c. 3.
De monogamia, c. 10 ; Journel, 382.
Testamentum, 72, 78 ; Journel, 741.
Cat. 23 (myst. 5), c. 9, 10 ; Journel, 852, 853.

DE PURGATORIO

631

illis (defunctis) concipiuntur... (quare) mentionem iacimus et
peccatorum... pro iis a Domino misericordiam imploran­
tes » (1) . — S. J. Chrysostomus : « Non frustra hæcab Apos­
tolis sunt legibus constituta, ut in venerandis atque horrificis
mysteriis memoria eorum fiat, qui decesserunt. Noverant hinc
multum ad eos lucri accedere, multum utilitatis (2). » —
S. Augustinus : « Orationibus sanci æ Ecclesiæ et sacrificio
salutari ct eleemosynis, quæ eorum pro spiritibus erogantur,
non est dubitandum mortuos adjuvari... Hoc enim a Patribus
traditum universa observat Ecclesia, ut pro iis qui in corporis
et sanguinis Christi communione defuncti sunt, cum ad ipsum
sacrificium loco suo commemorantur, oretur, ac pro illis quo­
que id offerri commemoretur... Non omnino ambigendum est
ista prodesse defunctis ; sed talibus qui ita vixerint ante
mortem, ut possint iis hæc utilia esse post mortem (3). »
Ceterum res adeo clara est et praxis adeo anh'çua ut ipse
Calvinus scribere non dubitaverit : « Ante mille et tercentos
annos usu receptum fuit ul precationes fierent pro defundis.
(Veteres) omnes in errorem abrepti sunt. (DicoJ in eo aliquid
humani passos esse, ideoque ad imitationem trahendum non
esse quod fecerunt (4). »
3° Conslal ex antiquissimis lilurgiis.— In Didascalia Apos­
tolorum. (5) legitur : « Ad Deum preces indesinenter offerte, et...
acceptam Eucharistiam... offerte pro dormientibus. » In Con­
stitutionibus Apostolorum (6) : « Oremus pro fratribus nostris,
qui in Christo requieverunt, ut Deus... remittat eis omne pec­
catum et... eos collocet in regione piorum. » — Similia in­
venies in Lilurgia S. Basilii el S. Chrysostomi (7). Quare
S. Isidorus Hisp. sæc. VII scribit : « Sacrificium pro fidelium
defunctorum requie offerre vel pro iis orare, quia per totum
orbem hoc custoditur, credimus quod ab ipsis Apostolis
traditum sit. Hoc enim ubique catholica tenet Ecclesia (8). »
(1) User. 75, c. 8 ; Journel, 1109.
(2) In ep. ad Philipp., hom. 3, n. 4 ; Journel, 1206.
(3) Sermo 172, 2, 2 ; Journel, 1516 ; cf. Serm. 159, 1, 1 ; De Civ. Dei,
J. XXI, C. 24, n. 2 ; Enchiridion, c. 110 ; De cura pro mortuis, C. 1, n. 3 ;
Journel, 1513, 1780, 1930, 1934.
(4) Jnstit., 1. III, c. 5, n. 10.
(5) L. VI, c. 22, n. 2 sq.
(6) L. VIII, c. 41. — (7) Cf. Palmieri, § 20, p. 55 ; Jugie, t. IV, p. 166.
(8) De eccl. off., J. I, c. 18, n. 11.

632

DE PURGATORIO

4° Confirmatur. — Eadem lides apparel : a) Ex Aciis
Martyrum (1); b) Ex non. paucis Archæologiæ documentis
aut Catacumbarum inscriptionibus, quæ usque ad saeculum
primum ascendunt (2).
c) Ex consensu Graecorum cum
Latinis : Græci quidem de pcena ignis Purgatorii disputarunt,
non autem de existent ia Purgatorii (n. 652). Hinc : 1) Graecis
consentientibus, lioc dogma definitum est in concilio Floren­
tino ; 2) Synodus Const. (16 12) et Petrus Mogilas in « Confes­
sione Orthodoxa » errores Protestantium de Purgatorio reje­
cerunt et definitionem Tridentinam omnes receperunt.
d) Ex dictis de Sacrificio Missæ, quod est satisfactorium pro
defunctis. Ipsi Græci duas per annum celebrant commemora­
tiones generales defunctorum, tropariaque specialia pro mor­
tuis recitant in officio cujusque sabbati; el apud illos viget
usus antiquissimus Missæ sacrificium offerendi. pro singulis
defunctis, tum dic sepulturæ, tum tertio nono et quadrage­
simo die post obitum, cui praxi nunc additur communiter
commemoratio diei anniversarii, necnon mensis tertii et sexti
post obitum, imo Missa* celebratio, _quoties petitur a cognatis
·
vel necessariis defunctorum (3). e) Ex natura indulgentiarum,
qua* mulla* per modum suffragii defunctis applicari possunt.
f) Ex dogmate de communione sauciorum (4) : fideles enim,
utpote membra ejusdem corporis mystici, valent : 1) pœnas
satisfactorias pro defunctis offerre ; 2) aliquid de congruo
mereri pro illis ; 3) impetrare ut Deus eos sublevet (5).— Cer­
tum est etiam intercessionem et orationes B. Virginis et sauc­
iorum animabus purgantibus prodesse, ut profitetur Ecclesia:
« Ouæsumus clementiam tuam ut... B. Maria semper Virgine
intercedente cum omni! us sanctis tuis, ad perpetuæ beatitudinis consortium (ani.n is defunctorum) pervenire concedas. »
(1) Ita Act. SS. Perpetuæ et Felicitatis, c. 7 ; Ruinart, Acta sincera,
p. 77 sq. ; Bolland., Acta sanctorum mart., t. III, p. 635 sq.
(2) P. Syxtus, A ot. archœol., t. II, p. 1, c. 3, a. 8 ; p. 2, c. 6 ; Marucchi,
Eléments d'arch, chrét., t. 1, p. 191 ; Bour, in Diet, théol., ari. Communion
des saints.
(3) Jugie, t. IV, p. 166 sq.
(4) Cf. Manuale, t. III, n. 208, 240 sq. ; t. IV, De indulgentiis, n. 443 sq.
(5) Bellarm., De Pur"., 1. II, C. 16 ; Chollet, .Vos morts, 1. I, c. 6 ; Fonck,
in Diet, théol., art. Impétration.

DE PURGATORIO

633

ABT. II

De statu ani H aru

purgantium et de earum pœnis

§ I. — De statu animarum purgantium

Asserlio : Animæ purgantes nec mereri possunt nec peccare,
sed sunt omnino securæ de sua salute et pro nobis orare valent.

Probatur :
I. — Nec mereri possunt nec peccare (Theol. cerium).
658. a) Conslal ex seq. prop, damnatis : « Nec probatum est
ullis aut rationibus aut Scripturis, ipsas (animas purgantes)
esse extra statum merendi vel augenda? caritatis. » — « Animæ
in Purgatorio peccant sine intermissione, quamdiu quærunt
requiem et horrent poenas (1). »
b) Conslal ex didis de morte, vise termino. — Tempus enim
merendi et demerendi cessat in instanti mortis. Proinde,
anima immobilis permanet in eo statu in quo invenitur,
juxta illud Eccl. xj, 3 : « In quocumque loco ceciderit (lig­
num). ibi erit ». Ergo animæ purgantes immobiliter adhærent
bono, ac propterea nullatenus peccare possunt mortaliter, imo
nec venialiter. siquidem omnia ad finem bonum necessario
referunt, non valentes amplius operari prætcr illum finem.
II. — Sunt omnino securæ de sua salute ( Theol. certum).

659. a) Constat ex damn. prop. 38 Lulheri : « Animæ in Pur­
gatorio non sunt securæ de carum salute, saltem omnes ».
b) Constat ex Lilurgia. — Ecclesia orat pro defunctis :
« Memento, Domine, famulorum famularumque tuarum qui
nos præcesserunt cum signo fidei et dormiunt in somno pacis...
et in Christo quiescunt » ; hæc dici nequeunt nisi do animabus
quæ sunt de sua salute absolute securæ.
c) Constat ex dictis. —- Sors animarum immutabiliter deter­
minatur per judicium particulare. Ideo, ipso facto judicii,
animæ purgantes sciunt se esse de Solute securas.
Prvinde rejicienda sunt non solum Protestant ium asserlio(1) Prop. 38 et 3f9 UtlWTi, Jjeljïiijge'r, 778, 779.

634

DE PURGATORIO

nes, sed etiam privalæ revelationes, si quæ sint, in quibus con­
trarium edocetur.
Nec dicas : Ecclesia videtur rogare ut defuncti e gehenna
liberentur : « Domine..., libera animas omnium fidelium
defunctorum dc poenis Inferni..., » « Dum veneris judicare,
noli me condemnare. » « Libera me. Domine, de morte œterna,
in dic illa tremenda, quando coeli movendi sunt ct terra. »
1) Multi has formulas intelligunt dc Purgatorio (1), et di­
cunt Ecclesiam sic orare, ut simul consulat eruditioni vivorum,
petit nempe liberationem a solo Purgatorio, « quamvis per
figuram sermonis transferat cogitationem nostram ad ins­
tans extremi judicii, quando inter gehennam et regnum nihil
erit medium » (2). — 2) Alii has formulas referunt ad poenas
gehennæ (3). Ecclesia scilicet cogitat et repraesentat animam
ut exeuntem a corpore ; ideo pro ejus salute æterna orat,
quia nondum’certitudinem habet dc hac salute.
III. — Pro nobis orare valent (Doctrina communis).}
660. 1° En verba S. Thomæ : a) « Qui sunt... in Purgatorio,
nondum fruuntur visione Verbi, ut possint cognoscere ea quæ
nos cogitamus vel dicimus, et ideo eorum suffragia non implo­
ramus orando. » — b) « Qui sunt in Purgatorio, etsi sint supe­
riores nobis propter impeccabilitatcm, sunt tamen inferiores
quantum ad poenas quas patiuntur, et secundum hoc non sunt
in statu orandi, sed magis ut oretur pro eis. » 2-2, q. 83, a. 4,
ad 3 ; a. 11, ad 3.
e
Sed1: a) ut infra dicemus, visio intuitivanecessaria non est his
animabus utTioverint saltem in genere quæ cogitamus, dicimus et
facimus, præsertim ut sciant ea quibus spiritualiter indigemus.
Ergo prima ratio S. Thomæ non convincit. — b) S. Doctor
non absolute dicit animas Purgatorii non posse orare pro nobis,
sed tantum comparative ait eas magis esse in statu in quo pro'eis
oretur, quam in statu orandi. Insuper pœnæ Purgatorii, quan­
tumvis sint acerbæ, nec perturbant ullo modo judicium rationis
animarum, nec impediunt affectum bonum voluntatis : ista
enim nobis accidunt, in præsenti, ratione corporalium orga­
norum, quibus illæ carent. Ergo etiam secunda ratio S. Thomæ
non plane convincit.
’
2° Probalur thesis : a) Id abunde patet ex sensu communi
fidelium et sponte Huit ex dogmate de communione sanctorum :
hoc enim dogma omnino supponit continuam et vivificam com­
municationem
inter
membra,
unius
et
ejusdem
.Ecclesiæ
:.mili*
··
·
··*«***- w · ♦-··
(1) Bened. XIV, De sacrif. Missa?, 1, II>.c. 9. —- x(2) JBlllot, th.,7.in fine.
(3) Bellarm., De Purg., 1. II, C.'5< Léplcier, De Novissimis, p. 214-215.

DE PURGATORIO

635

tantis nempe, purgantis et triumphantis, siquidem singula,
nedum sint ab invicem separata, ita, eodem vinculo cliaritatis,
arctissime inter se conjunguntur, ut unum faciant corpus,
vivens eadem vita supernatural!, sub Christo Capite.
b) In-H Machabæorum, xv, 12 sq. refertur defunctos Oniam
et Jeremiam orare pro omni populo Judaeorum ; atqui hi sancti
erant tunc in Limbo Patrum nec visione beata fruebantur ;
ergo, a pari, non repugnat animas Purgatorii posse pro vivis
orare.
c) Animæ purgantes sine dubio orant, imo in nulla alia re
occupantur nisi in piis cogitationibus et desideriis. Atqui « sunt
sanctæ et caræ Deo, nosque ex caritate diligunt et nostri recor­
dantur, noruntque saltem generaliter ea pericula in quibus
versamur, et quantum indigeamus divina ope et auxilio (1). «
Cur ergo non possent pro nobis orare ? — Præterea possunt
facta viventium cognoscere aut per animas quæ hinc^ad eas
accedunt, aut extraordinarie vel per Angelos, vel etiam Spirilu
Dei revelante ipsis quidquid ipsorum interest ; ceterum possent
habere curam de rebus viventium, etiamsi ignorarent eorum
statum, sicut nos habemus de mortuis, iis suffragia impendendo,
quamvis eorum statum ignoremus (2). Ergo animæ purgantes
possunt nos Deo suppliciter commendare et pro nobis orare.
3° /In invocandæ sint animæ Purgatorii 2 — Ecclesia quidem
non invocat animas Purgatorii sed neque improbat earum invo­
cationem quam novit frequenter a fidelibus fieri. Ergo, quamdiu
Ecclesia de hac re nihil dixerit, non videtur hæc praxis ex
oflicio prædicanda ut devotio Ecclesiæ, et certe melius est et
perfectius orare pro his animabus quam illas invocare. Attamen
devotio privata fidelium nullatenus est inquietanda ; imo
legitima est et commendanda, si, ut communius fit, non ipsas
Purgatorii animas invocant fideles, sed potius orant Deum
pro illis, ut, per eas, gratiam aliquam obtineant, promittendo
se alia et ampliora oblatuios suffragia, si preces exaudiantur :
in hoc enim nil habetur nisi maximum charilatis simul et pietatis
exercitium (3).
(1) Suarez, De Pœn., disp. 47, sect. 2, n. 9 ; De Relig., tr. 4, 1. I, c. 11,
n. 16 sq.
(2) 1, q. 89, a. 8, ad 1 ; Bellarm., De Purg., 1. II, c. 15 ; Billot, p. 127.
Imo nonnulli theologi existimant has animas etiam pro seipsis orare posse,
v. g. petendo a Deo ut vivos justos excitet « qui pro eis satisfaciant et suf­
fragia vel indulgentias pro eis applicent. > Ita Suarez, De orat., 1. I, c. 2 ;
De Relig., 1. c., n. 12 ; Palmieri, § 24.
(3) Card. Lépicler, p. 320-324 ; Chollet. .Vos morts, p. 181 ; Ami du Clergé,
1924, p. 9 sq.

636

DE PURGATOBIO

§ H. — De poems Pi hgatobii

661. De lide est (1) animas illorum qui in caritate Pei
decedunt, antequam dignis pœnitentiæ fructibus de com­
missis satisfecerint ct omissis, poenis Purgatorii post mortem
purgari. Qmenam autem drier minate sint hujusmodi pœnæ,
lici lesia non dixit; at certissimum est has animas su hire pœnam
damni (secundum quid) ct pernam sensus (cf. n. 682, 685).

Assertio : Poena Purgatorii est poena dilationis gloriæ et
poena sensus (Theol. cerium).
Probatur :
«èi
1. — Poena dilationis gloriæ, quæ merito dicitur poena
damni secundum quid.
662. 1° Esi pœna damni.
Anima* Purgatorii non admit­
tuntur ad visionem Dei. nisi purgatione peccatorum completa,
seu ab ingressu ('.odi retardantur ratione culpæ commissæ.
Atqui hæc dilatio gloria,* est vere pœna damni. Ergo.
Prob. min. : Quanto majus est bonum quo aliquispriim/ur,
(pianto intensius ab illo desideratur et appetitur, tanto ejus
privatio est ei molestior et acerbior. Atqui, instanti mortis,
animæ sanctæ. mole corporis liberatae, jam clarissime vident
Deum esse suum unicum finem ultimum, jam acerrime
apprehendunt illius Summi IJoui immensilalem simul atque
Illud vehementer diligunt et ardentissime desiderant; imo
aperte sciunt terminum Illo jruendi jam advenisse, nisi quod
suo retardantur reatu. Ergo hæc dilalio visionis Dei non est
eis simplex carentia sed vera privatio, ac proinde maxime
pœnalis : animæ nempe vehementissime tristantur tum de
ipsa privatione Dei, quo jam frui deberent, tum de culpa propria
propter quam subeunt hanc privationem, tum de negligenlia
poenitentiae, qua bona ælerna tam facile, statim post mortem,
consequi potuissent (2).
J
Hæc autem tristitia, ex natura sua. non ad pœnam sensus,
ut patet, sed ad pœnam damni refertur. Ergo.
3
2° Esi pœna damni secundum quid. - Hæc tamen pœna
nec est nec diei potest pœna damni simpliciter, sed tantum j
(1) Supra, n. G53. — (2) Supp., Appendix, q. 2, a. 1 ; Lesslus, De per/.g
div., 1. XIII, c. 17 ; Ortolan, in Diet, théol., art. Dam, col. 17 sq.
£

DE PURGATORIO

637

secundum iptid : anima* enim Purgatorii non absolute el flefinilive, ut damnati, excluduntur a visione Dei, sed solum, ad
tempus retardantur a consecutione gloriæ, quam jam possident
in radice inamissibilis gratia* necnon et in exspectatione
quam sciunt omnino certam atque infruslrabilem.
Quapropter poma damni in Purgatorio valde differt :
a) .1 pœna damni in Inferno: 1) quia est temporanea;*?) quia
conjungit ur cum spe et charitate et a voluntate plene acceptalur ut medium a D(o sapienter impositum ad Beatitudin m
obtinendam dum in Inferno pœna damni est aterna et con­
jungitur cum odio, desperatione, 1 lasph· mia ac maxima vo­
luntatis resistentia.
b) A pœna damni in Limbo Patrum,
post purgatas eorum peccatorum personalii m poenas. Inde
enim ab isto tempore, Patres retardabantur a visione
Dei, sed non propter peccatum proprium ; quare hæc dilatio
non amplius habebat rationem po*na* proprii! dicta;, (’.i. 3,
q. 5*2. a. 2, ad 2 et ad 4.
II. — Pœna sensus.

663. lla*c est doctrina constans universalis Ecclesiæ, nec
dissentientibus Grands, qui in Purgatorio pœnam ponunt el
mœrorem. Halio est quia pœna sensus respondet inordinata*
conversioni ad creaturas, (pia* in omni peccato actuali, etiam
veniali, habetur (1).
An vero in Purgatorio praecipuum instrumentum poma*
sensus sit ignis corporeus 2
a) Negant Graeci, licet profiteantur ignem Inferni verum
esse et corporeum ; proinde in concilio Plorentino. nulla facta
est mentio ignis in definitione Purgatorii, ne forte unio in
discrimen veniret (2),
b) Affirmant Latini, et ha*c eorum sententia sallem probabi­
lissima dicenda est : 1) propter consensum Sehoslaslicorum, qui
non potest nisi leniere contemni ; *2) propter unanime Lati­
norum testimonium in concilio Florentino ; 3) propter doctri­
nam certam Patrum Latinorum, inde a <SS. Augustino (3) et
(1) C. Gentes, 1. Ill, C. 144 ; De Malo, q. 5, a. 2 ; Jugie, t. IV, p. 130, 131.
(2) Petit, Patrol, orient., I. XV, fasc. 1 ; Jugie, op. cit., t. IV, p. 105-110.
Rari tamen inveniuntur Grari, qui pœnam ignis admittunt. Jugie, l. cit.,
p. 129, 130.
(3) De Cie. Dei, I. XXI, c. 26, n. 4 ; Enchiridion, c. 69 ; Journel, 1920,

638

DE PURGATORIO

Gregorio Μ. (1) ; quæ doctrina jam traditur a S. Cypriano
dicente quasdam animas, post iqortcm. « purgari diu igne » (2) ;
imo a nonnullis PP. Græcis, v. g. a S. Basilio (3), ct proba­
bilius a SS. Gregorio Nysseno (4) ct Gregorio Nazianzeno (5) ;
4) propter sensum fidelium; 5) propter apparitiones indubias
quarumdam animarum Purgatorii ; 6) propter fundamentum
scriplurislicum non spernendum : secundum I Cor., m, 15
post judicium particulare iit quædam purgatio in Purgato­
rio (6), sicut fiet in « dic Domini » seu in judicio universali.
Atqui in ultimo judicio fiet purgatio per ignem realem. Ergo
purificatio Purgatorii facienda videtur etiam in igne rcali (7).
I line Calechismus B.: « Est purgatorius ignis, quo piorum
animæ ad definitum tempus cruciatæ expiantur, ut eis in
æternam patriam ingressus patere possit, in quam nihil coin­
quinatum ingreditur (8). » Quare approbandi sunt prædicatores et auctores librorum piorum, qui, absque significatione
dubitationis, pœnam ignis proprie dictam proponunt ut præcipuam sensus pœnam in Purgatorio.
Corollaria.
I. — Purgatorium incipit instanti mortis.
664. Id defenditur contra paucos qui putant Purgatorium
usque ad finem mundi differendum esse. — a) Id sequitur ex
declarationibus Benedicti XII et concilii Florentini (9) : etenim
statim post mortem animæ in locum purgationis vadunt, et
statim ac sufficienter purgatæ sunt, Deum vident visione beata.
— b) Id sequitur etiam ex documentis Scripturae et Traditionis,
quæ diserte prædicant sacrificia et preces immediate post mor­
tem offerri pro defunctis ut a peccatis solvantur ct refrigerium
inveniant ac requiem.

II. — De acerbitate poenarum Purgatorii.
665. 1° De poena damni. — Ait Bellarminus (10) : « Licet
absentia Summi Boni ex se generet in amante summam trisli(1) Dial., 1. IV, c. 39 ; Journel, 2321 ; cf. A. Michel, in Diet, théol., art.
Feu du Purgatoire, col. 2259 sq.
£ (2) Ep. 10 ad Anton. — (3) In Is. ix, 16 ; Pesch, n. 594.
(4) De infantibus qui prce mature abripiuntur ; orat, de mortuis, ap. Pesch,
n. 594.
(5) Orat. XL in Baptisma ; A. Michel, art. cit., col. 2254.
(6) Supra, n. 611 sq. ■— (7) Cf. A. Michel, art. cit., col. 2251-2252.
(8) P. i, a. 5, n. 5.
,
(9) Supra, n. 611. — (10) De Burg., 1. II, c. 14. ·

DE PURGATORIO

639

liam, tamen in Purgatorio mitigatur hæc tristitia el levatur,
magna ex parte, propter certain spem illius boni acquirendi :
ista enim certissima spes affert incredibile gaudium, et quo
magis propinquat finis illius exsilii, tanto magis gaudium.
crescit. Itaque solum in Inferno poma damni est summa, quia
est annexa desperationi certissimae. »
2° De pœna sensus. — Hac de re S. Augustinus (1) : Gravior
tamen est ille ignis (Purgatorii) quam quidquid potest homo
pali in hac vita. » — S. Gregorius M. (2) : « Illum transitorium
ignem omni tribulatione præsenti aestimo intolerabiliorem. » —
S. Thomas (3) : << Quantum ad utrumque (scilicet quantum
ad pœnam damni et sensus) pœna Purgatorii minima excedit
maximam, pœnam hujus vitæ. »
S. Bonaventura (4) tenet maximam pœnam Purgatorii majo­
rem esse maxima pœna *hujus vitæ, at minimam Purgatorii
pœnam non esse acerbiorem maxima hujus vitæ pœna. Hanc
sententiam amplectitur Bellarmlnus (5) : incredibile enim
videtur animam, propter pauca venialia, pati debere supplicia
graviora omnibus poenis et omnibus martyriis hujus vitæ.
Praeterea non repugnat pœnam paulalim minui, præsertim in
ultima periodo, dum iit immediata praeparatio ad introitum
in gloriam. Ita S. Catharina Gen. : Quo magis consumitur
(rubigo peccatorum), eo magis animæ lucis veri solis, Dei,
participes hunt. I nde quantum rubigo evanescil. tantum crescit
gaudium, et anima aperitur radio divino (6). » IIa Suarez qui,
cum Bellarmino, docet pœnam damni eo magis minui, quo magis
appropinquat beatitudo, ac proinde quo majora fiunt suffragia
viventium aut orationes beatorum ; imo tenet etiam pœnam
sensus interdum fortasse minui propter suffragia Ecclesiæ, non
solum quoad ducationem, sed quoad inlensilatem (7).
Unde dicendum videtur poenas Purgatorii semper esse acer­
biores. quam pœnas correspondents hujus mundi, quia tunc est
retributio et vindicta, nunc autem tempus misericordiae et remis­
sionis. Ceterum hujusmodi pœnæ maximo admiscentur gaudio :
animæ enim purgantes sunt in caritate Dei el quidem inamis­
sibili, quæ ideo sine gaudio esse, non potest (8).
III. — Dc modo quo fit expiatio in Purgatorio.
666. 1° Peccata venialia, si quæ sint in iis qui decedunt in
statu gratiæ, « remittuntur iis post hanc vitam, etiam quantum
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(7)
Greg,
Diet,
8)

In Ps. xxxvii, enar. 3 ; Journel, 1467.
In Ps. III pœnit., n. 10 ; cf. S. Isidor., Dc ordine, creatur., c. 1 4, n. 12.
In 4, dist. 21, q. 1, a. 1 sol. 3 ; 5upp.,app., q. 2, a. 1.
In 4, dist. 20, p. 1, a. 1, q. 2.
Loc. cit., cf. Chollet, .Vos morts, p. 83 sq. · (6) De Purg., C. 2.
In 3, disp. 46, sect. 4, n. 7, 8 ; Ami du Clergé, 1 Jul. 1926, p. 407 sq. ;
a Valentia, In Sum. theol., t. IV, disp. 11, q. 1, p. 3 ; a. Michel, in
théol., art. Mitigation des peines, col. 2007:2009.
Cf. S. Catharina Genuensls, Opus dc Purg.fA. 2, c. b2| etc.

640

DE PURGATORIO

ad culpam, eo modo quo remittuntur, in hac vita, scilicet per
actum caritatis in Deum, repugnantem venialibus in hac vita
commissis » (1). Id autem videtur heri stalini post mortem (2) :
anima enim, exuta a corpore, slalim et clarissime cognoscit
Deum esse suum summum et unicum bonum a cujus possessione
per peccatum retardatur. Unde sponte et immediate retractat
quidquid in vita anteacta contrarium fuit tini ultimo, cui nunc
indefectibiliter adhæret, proinde illico prorumpit in actum
caritatis, et sic immediate dimittuntur venialia quoad culpam,
dum anima ignem Purgatorii ingreditur, hacque ratione dicun­
tur « expiari per ignem purgatorium » (3). « Quia tamen, post
hanc vitam, non est status merendi, ille dilectionis motus tollit
quidem impedimentum venialis culpæ, non t amen meretur abso­
lutionem vel diminuiionem pœnæ sicut in hac vita (4). ».
Multi Græco-Russi putant peccata venialia animabus inediis
paulalim remitti et per solas Ecclesiæ preces, quibus autem,
eo ipso, cessat omnis pœna, quia culpa, aiunt, non remittitur
sine poena (5).
I
2° Pœna temporalis culpæ debita, paulalim remittitur per
ignem et alias poenas, non quidem via satisfactionis proprie
dictæ, quæ jam impossibilis est, sed via salispassionis : anima
nempe, sustinendo poenam eo gradu qui a Deo præscribitur,
salis patitur et ita debitum pœnæ exsolvit. — Non pauci GræcoRussi, ii nempe qui tum pœnæ temporalis existentiam tum
tertium animarum statum asserunt, libenter id admittunt.
Multi vero rccenliores, præsertim inter Russos, quia poenam
temporalem negant, « docent animas medii status solis Ecclesiæ
precibus et vivorum suffragiis adjuvari et a pœnis liberari, non
vero propria salispassione... vel sali em negant poenas, quas
animæ sustinent, e.r se sufficere ad ipsas liberandas, nisi accedant
Ecclesiæ suffragia (6). »
3° Habitus pravi, prout sunt in appetitu sensitivo, morte
perierunt ; prout sunt in voluntate, jam in actum transire
nequeunt, ac proinde cito evanescere debent ; imo quemad­
modum venialia unico actu caritatis tolluntur, ita habitus pravi
totaliter delentur unico aclu contrario, qui tunc cum perfecta
intensitate elicitur (7).
J
667. N. B. Num animæ Purgatorii a dæmonibus torquentur ?
Communiter negant theologi : de dæmonibus enim triumpha(1) De Malo, q. 7, a. 11. .
(2) Ita S. Thomas, Supp., Appendix, q. 2, a. 4 ; in i, dist. 21, q. 1, a. 4 ;
Suarez, disp. 11, sect. 4, n. 6 ; Pesch, n. 598 ; Billot, De peccato, p. 121 ;
Hugon, p. 825, etc., contra Scotum, in 4, dist. 15, q. 2, a. 2 ; S. Bonav.,
m 4, dist. 21, a. 2, q. 1, qui putant animam paulalim tantum a reatu culpæ
purgari, per poenarum acceptationem et tolerationem.
(3) Supp., 1. cit. — (4) De malo, q. 7, a. 11. — (δ) Jugie, t. IV, p. 136.
"(6) Supp., 1. cit., a. 5 ; Jugia, t. iy, p. 1J5-137.
(7) Cf. ChOÙet, Nos moris, p. lUo.
H

DE PURGATORIO

641
«t

verunt hæ animæ, proinde illis subjiciendæ non sunt (1). Quia
tamen non paucæ revelationes privatæ de actione dærnonum
in has animas loquuntur, « maneat hoc, ait Bellarminus (2),
inter secreta, (pue suo tempore, nobis aperientur. »
IV. — De duratione Purgatorii.
668. a) Certum est Purgatorium non durare ultra diem judicii
universalis : tunc enim homines dividentur in duas tantum
classes : « Et ibunt hi in supplicium aeternum ; justi autem in
vitam æternam » (Matt h., xxv, 46). Hinc S. Augustinus : Pur­
gatorias poenas nullas futuras opinetur (Christianus) nisi ante
illud ultimum tremendurnque judicium (3). »
b) Certum est quasdam animas posse diu detineri et torqueri
in Purgatorio : 1) Ecclesia enim permittit, orationes dici et Missas
celebrari pro defunctis sine ullo limite temporis ; 2) Alex. VII,
18 Mart. 1666, damnavit prop. seq. : « Annuum legatum pro
anima relictum non durat plus quam decem annos (4) > ; 3) aliæ
quidem animæ aliis diutius puniuntur secundum debita (5) ;
duratio autem poenarum minuitur propter suffragia vivorum et
orationes beatorum.

V. — De Purgatorio justorum qui in fine mundi vivent.
669. Ili subito purgari poterunt triplici de causa : ·< l 'na est,
quia pauca purganda in eis invenientur, cum terroribus et per­
secutionibus praecedentibus fuerint purgati. Secunda est, quia
vivi et voluntarii sustinebunt poenam 'ignis nempe conflagra­
tionis ultima?) ; poena autem in hac vita voluntarie suscepta
multo plus purgat quam pœna post mortem inflicta, ut patet in
martyribus... cum tamen pœna martyrum brevis fuerit in com­
paratione ad poenam quæ in Purgatorio sustinetur. Tertia est,
quia calor ille recuperabit in intentione quantum amittet in
temporis abbreviationc (6). »
VI. — De loco Purgatorii.
670. Ail S. Thomas (7) : « De loco Purgatorii non invenitur
aliquid expresse determinatum in Scriptura,nec rationes possunt
ad hoc efficaces induci. Tamen probabiliter, et secundum quod
consonat magis sanctorum dictis et revelationi factae multis,
locus Purgatorii est dupler. — a) I nus secundum legem com­
munem ; et sic locus Purgatorii est locus inferior. Inferno con­
junctus, ita quod idem sit ignis qui damnatos cruciat, in Inferno
(t)
(2)
(3)
(5)
(6)
(7)

Supp., app., q. 2, a. 3 ; Suarez, disp. 46, sect. 3, n. 9.
De Purg., 1. II, c. 13.
De civ. Dei, 1. XXI, c. 16 ; Journel, 1778. — (4) Denzinger, 1143.
S. Thomas, in disl. 21, q. 1, a. 3, sol. 3 ; Supp., append., q. 2, a. 6.
S. Thomas, in i, dist. 47, q. 2, a. 3, q. 2, ad 5.
A. 2, ex edit. Patavina, 1712.

Theol

IV.

21

642

DE PURGATORIO

i
^
*·
·
i
· 1
■
j
et qui justos in Purgatorio purgat, quamvis damnati, secundum
a

quod sunt inferiores merito, et loco inferiores ordinandi sint. —
b) Alius est locus Purgatorii secundum dispensationem ; et sic
quandoque in diversis locis aliqui puniti leguntur, vel ad vivo­
rum instructionem, vel ad mortuorum subventionem, ut viven­
tibus eorum pœna innotescens, per suffragia Ecclesiæ mitiga­
retur. »
. vffl
Illinc nonnulli putant probabiliter ibi animas purgari, ubi
peccarunt (1). At non videtur probabile quod omnes, de lege
communi, puniantur ubi peccaverunt, « quia simul potest homo
puniri pro peccatis, quæ in diversis locis commisit » (2).

i9
j
I

De prædicanda Purgatorii doctrina.

670a. En monita Cone. Tridentini : « Præcipit S. Synodus,
episcopis, ut sanam de Purgatorio doctrinam, a SS. Patribus
•
4 « ·
·
··
et sacris conciliis traditam, a Christi fidelibus credi, teneri.
doceri et ubique prædicaii studeant. Apud rudem vero plebem
difficiliores et subtiliores quæstiones, quæque ad ædiiicationem
non faciunt, et ex quibus plerumque nulla fit pietatis accessio,
a popularibus concionibus secludantur. Incerla item, vel quæ
specie falsi laborant, evulgari ac tractari non permittant. Ea
vero, quæ ad curiositatem quamdam aut superstitionem
spectant, vel turpe lucrum sapiunt, tanquam scandala et fide­
lium offendicula prohibeant (3). »
I123
(1) S. Greg. M., Dial., 1. IV, c. 40, c. 55 ; Hugo a S. Victore, Dc sacr.,
1. II, p. 16, c. 4 ; Chollet, Nos moris, J. I, c. 7, p. 183 sq.
(2) S. Thomas, a. cit. ; cf. Bellarm., 1. II, c. 6.
(3) Sess. xxv, decr. de Purg., Denzinger, 983.

♦

DE INFERNO

643

CAPUT II

DE INFERNO

Notio Inferni (1).
671. Infernus, hebraice : scheol, græce : άοης, usu Scrip­
turarum sæpe designat quemlibet animarum locum sedi cadesli
oppositum ; proinde amplectitur Limbum Patrum et infan­
tium, Purgatorium et Infernum proprie dictum. Sensu pro­
prio significat tum statum damnatorum, eorum nempe, qui
in personali peccato lethali mortui sunt, tum locum in quo
detinentur damnati.
Dicemus : 1) de existentia et ælernitale Inferni ; 2) de natura
et gradu poenarum Inferni.

ART. I

De existentia et aeternitate Inferni
Errores.
672. 1° Etiislenliam Inferni negant omnes, qui vel animæ
immortalitem et alicujus sanctionis necessitatem respuunt, ul
Epicurei, Sadducæi et Materialist®, vel Dei personalis existen­
tia m aut providentiam rejiciunt, ut Athei et Pantheist®.
2° Circa ingressum animarum in Infernum errant : a) Illi
omnes qui negant cxistcntiam judicii particularis : b) Protes­
tantes et Catholici pauci qui evangelizationem post mortem
futuram admittunt : c) Scriptores primævi et Græci quidam
Schismatici (pii tenent p cenam Inferni animabus non infligi
nisi post judicium universale (2).
3° Pumarum mlernilalem negant : A. Platonici, Pythagorici
et alii Ethnici, qui nolunt sortem animarum immutabilem esse
post mortem, sed putant omnes animas paulatim purificandas
per varias transmigrationes et expiationes ac denique beali(1) Bernard, in Did. Apol.,ari. Enfer ; Richard, in Did. théol., art. Enier;
A. Michel, l'Enfer et la règle de la Foi, Paris, Beauchesne, 1921 ; in Did.
théol., arl. Feu de l’Enfer.
(2) Supra, n. 610.

644

DE INFERNO

tudinem ingressuras esse. Ita etiam moderni Spiritislæ et
Th eo soph i (1).
\
B. Origenes, qui opinatus est homines posse, post mortem,
poenitentiam agere, ac ideo omnes, etiam reprobos, posse tandem
aliquando ad Coelum pervenire (2).
C. Origenis errorem renovarunt : a) Misericordes (v et vi sæc?,
qui autumabant a poena aliquando totaliter liberari vel omnes
etiam infideles, vel solos fideles, sive omnes qui fidem catholicam
quandoque habuerunt, sive eos tantum qui in hac tide perseve­
rarunt, quantumvis aliis criminibus involvantur, sive denique
saltem illos qui misericordiae opera egerunt (3). b) Protestantes
præsertim Liberales : Uniuersalistæ quidem putant omnes repro­
bos, post aliquod tempus, veniam a Deo obtenturos et vitam
aeternam adepturos ; Condilionalislæ : 1) alii negant immorta­
litatem hominis personalem et sic sponte pœnas æternas reji­
ciunt ; 2) alii concedunt animam esse immortalem, sed tantum
ex grat ia Dei ; hinc, aiunt, animæ vel post mortem poenitentiam
agunt et aliquando salvantur, vel obstinantur in peccato et
tunc gratia immortalitatis privantur et in nihilum rediguntur,
c) Nonnulli Græco-Bussi, qui docent defunctos in mortali
peccato salutem consequi posse ante judicium universale, ac per
Ecclesiæ preces, quosdam in Inferno positos liberari posse et ad
Coelum transmitti (4).
’·
D. Rationalislæ omnes rejiciunt poenas æternas, utpote Dei
sapientiæ, justitiæ et misericordiæ repugnantes.
Docti ina catholica.
673. 1° De existenlia el æternitate Inferni. — a) Primis sæculis
universalis Ecclesia pacifice possidet et profitetur fidem in
Infernum æternum, quin opus sit ulla definitione.
b) Contra errores iv et v sæc., hæc fides in documentis expres­
sis se prodit. Ita Fides Damasi (sæc. iv exeunte) : « Habemus
spem nos consecuturos ab ipso (Deo) aut vitam æternain
præmium boni meriti aut poenam pro peccatis aeterni suppli­
cii (5). » — Symbolum Alhanasianum (sæc. v) : « Qui bona ege­
runt, ibunt in vitam æternam, qui vero mala, in ignem aeternum,
Hæc est fides catholica... (G). » — S. Simplicius (a. 476) docet
hæreticos « igni deputari ælerno » (7). — Synod. Const, (a. 543),
(b

(1) Decr. S. Off., 24 Apr. 1917 ; A. A. S., vol. 9, p. 268 ; supra, n. 620.
(2) De principiis, 1. I, c. 6, n. 3.
ΐ
(3) Cf. S. Thomas, Supp., q. 99, a. 2-5 ; S. Aug., De civ. Dei, 1. XXI,
c. 17-24 ; Lehaut, L'éternité des peines de l'enjer dans S. Augustin, c. 2,
p. 13-40.
j
(4) Cf. Tournebize, Opinions du jour sur les peines d'outre-tombe, Paris,
Bloud, 1902 ; Capéran, J.e problème du salut des infidèles, Paris, Beauchesne,
1912, p. 493 sq. ; Jugie, Theol. dogm. christ, or., t. IV, p. 140 sq.
(5) Denzinger, 16. — (6) Denzinger, 40.
(7) Ep. < Cuperem quidem » ad Basil. Aug. ; Denzinger, 160.

DE INFERNO

645

can. 9, diserte damnat Origenismum, quam damnationem,
confirmant cone. Const, n (a. 553), Lateranense (649) et alia (1).
c) Postea hæc doctrina renovatur sæpe et confirmatur : in
cone. Valentino 111 (855), ab Innocentio III, in conc. Late­
ranensi IV (1215), in conc. Tridentino,de poenis Inferni loquente
ut de dogmate, ab omnibus etiam hæreticis, admisso (2). —
Eamdem fidem clare commemorant Alex. VIII (1690) in dam­
nando errore de peccato philosophico, et Pius VI (1794) in
rejiciendo prop. 26 synodi Pistoriensis (3).
2° De lempore. quo animæ in Infernum detruduntur. — a) Be­
nedictus XII (1336) : « Delinimus, quod, secundum Dei ordina­
tionem communem, animæ decedentium in actuali peccato
mori ali, mox post mortem suam, ad Inferna descendunt, ubi
pœnis infernalibus cruciantur (4). » — b) Conc. Flor. (1439) :
« Illorum animas, qui in actuali mortali peccato vel solo originali
decedunt, mox in Infernum descendere, pœnis tamen disparibus
puniendas (5). Jam antea (a. 1321) Joannes XXII idem docuerat,
addens : « pœnis tamen ac locis puniendas (6). »
3° Contra fautores evangelizalionis et conversionis possibilis
in cillera vita, hoc schema doctrinale propositum fuit in conc.
Vaticano : « Docemus et definimus, post viam hujus vitæ,
quando homines jam ad terminum retributionis pervenerunt...
pro nulla lelhali culpa relictum esse locum salutaris pœnitentiæ
el expiationis, sed cuivis peccato mortali, quo maculata anima,
mox post obitum, coram sancto et justo judice Deo comparuerit, pœnam constitutam esse perpetuam. Unde tanquam
hæreticam damnamus doctrinam (huic contradictoriam) (7). »
Asserlio : Animæ hominum, qui in personali peccato mor­
tali decedunt, mox post mortem, in Infernum detruduntur ;
pœnæ damnatorum sunt æternæ (De fide).

Probatur per paries thesis quæ jam luculenter constat ex
documentis fidei modo recitatis.
L — Animæ decedentium in lethali in Infernum detruduntur.

Constat ex
* Scriptura. - a) Dominus, in die ultimi
judicii « dicet et his (hædis : malis) qui a sinistris erunt : disce­
dite a me, maledicti, in ignem ælernurn, qui paratus est dia674. 1°

.

(1)
(2)
(3)
(5)
3049.
(7)

Denzinger,
Denzinger,
Denzinger,
Denzinger,

211, 223, 271, etc.
321, 410, 429, 804, 835.
1290, 1526. — (4) Denzinger, 531.
693 ; cf. Proj. fidei Midi. Palœol., 464. ·— (6) Denzinger,

Coll. Lac., t. VII, coi. 517, 567, Diet, théol., art. Enfer, col. 94.

646

de inferno

bolo et angelis ejus... EL ibunt hi in supplicium æternum
(Matth., xxv, 41. 46).
b) (’hristus monet homines ut manum, pedem aut oculum
abscindant, si occasio sint scandali, nam melius est « debilem
introire in vilain, quam duas manus (duos pedes, duos ocu­
los) habentem, ire in gehennam, in ignem inexstinguibilem,
ubi vermis eorum non moritur, et ignis non exstinguitur
(Mare., ix. 42-47; cf. Mattii., v. 29, xvm, 8-9. Hinc generatim
omnes, qui in quovis personali peccato lethali decedunt, in
Infernum descendunt.
c) Nec dicas, secundum Matth., xxv, 41 sq. eos tantum
damnandos esse qui opera misericordiae non egerunt. Nam
evidens est Christum « unam (operum) speciem pro toto genere
posuisse ; ideo autem hanc potius quam aliam bonorum ope­
rum speciem proposuit, quia nihil nobis magis commendatum
esse voluit, (piam eam charitatem quæ erga proximos esset »(1).
d) Ceterum Apostolus, qui in genere ad flammam ignis
damnat eos omnes « qui non noverunt Deum et qui non
obediunt Evangelio » (2), alibi in specie enumerat peccata,
quæ Infernum merentur (I Cor., vi. 9, 10 ; Gal., v, 19-21 ;
Eph., v, 5).
2° Constat ex Traditione. —S. Ignatius : «Ne erretis, fratres
mei, familiarum perturbatores regnum Dei non hærcditabunt.
(et omnis impius) in ignem inexstinguibilem, ibit (3). »
In Martyrio S. Polycarpi legitur : « Mundana tormenta
spernebant (martyres), unius hora· spatio se ab ælerna pœna
redimentes... Præ oculis enim habebant fugam illius (ignis),
qui ælerniïs est et nunquam exstinguetur » (4). - S. Justinus
docet « unumquemque ad aeternam sive pœnam sive salutem
pro meritis actionum suarum profiscisci » (5), et multis in
locis affirmat in aeternum puniendos esse omnes in peccato
morientes (6). — Athenagoras declarat paganos peccatores
« in ignis supplicio victuros » (7). — S. Theophilus Ant. :
« Tales (peccatores quos enumerat) dei inebil ignis aeternus » (8).
(1) Maldonatus, h. I. — (2) II Thess., i, 8.
, j
(3) Ad Eph., xvi, 1 ; Journel, 41.
* W
(4) C. 2, n. 8 ; Journel, 78. — (5) J Apol., 12 ; Journel, 115.
(6) 7 Apol., 8, 17, 18, 52 ; Il Apol., 1, 8; Dial, cum Tryph., 45, 81, 120,
141, etc.
I
(7) Leg. pro Christ., 3 ; Journel, 166.
-j
(8) Ad Aut., c. 1, n. 14 ; Journel, 176.
J|

DE INFERNO

647

— S. Irenæus docet « apostatas fados, et impios, et injustos,
et iniquos, et blasphcmos homines in æternum ignem. » (1)
mitti a Christo. — Minucius Felix : impii « malunt exstingui
penitus (piam ad supplicia reparari. (Et tamen) nec tormentis
aut modus ullus (est) aut terminus » (2).
S. Hilarius : « ipsis
(malis) æternilas destinabitur ut ignis ætcrni in ipsis sit ælerna
materies, et in universis sempiternis exerceatur ultio sempi­
terna (3). » — S. Gregorius Naz. : « Satius sit nunc castigari
et purgari quam ad cruciatum illum transmitti, cum jam
pœna· tempus erit, non purgationis (4). » — S. Cæsarius
Arelat. enumerat gravia peccata, ct addit : « Quicumque aliqua
de istis peccat is in se dominari cognoverit, nisi digne se emen­
daverit... ælerna illum flamma sine ullo remedio cruciabit (5). »
3° Suadetur ex ratione—Deus justus et sanctus non potest
esse indifferens circa virtutes ct vilia; ergo debet media cliicacia instituere, quibus promoveatur legis suæ observatio
et praxis virtutum. Atqui non aliud dari potest medium effi­
cax præter sanctionem sufficientem. Hæc autem sanctio suf­
ficiens sine dubio non habetur in vita præsenti. Ergo in altera
vita adesse debet, seu existit Infernus. Cf. I Cor., xv, 19.
30. 32.
II.

— Impii mox post mortem in Infernum descendunt.

675. a) Constat ex Scriptura. — Ait (’hristus de divito
epulone (Luc., xvi, 25) : « Mortuus est dives el sepullus est in
Inferno. » In Actibus Apostolorum (I. 25) de Juda legitur :
« Prævaricatus est .ludas ut abiret in locum suum. » Idem
ostendunt ea loca quibus asseritur judicium retributionis
statim post mortem fieri.
b) Constat ex Traditione. — Jam Tertullianus : « Cur enim
non putes animam et puniri et foveri in Infernis interius, sub
exspectatione utriusque judicii (6) ? » Ibidem dicit pecca­
tores, ante judicium universale, jam « futuri judicii praeju­
dicia sentire », cum « supplicia jam illic » sint. — Eamdem
doctrinam exhibet Novatianus el iisdem verbis ac Tertullia(1)
(2)
(3)
(4)
(5)

Adi». hær., 1. I, C. 10, n. 1 ; Journel, 191.
Octavius, c, 34, 35 ; Journel, 272, 273.
7n Matth., c. 5, n. 12 ; Journel, 855.
Or. 16, n. 7, cf. S. Basllius, In Is., c. 1, n. 64 ; Journel, 980, 965.
Sermo 104, 2 ; Journel, 2233. — (6) De anima, 58.

648

DE INFERNO

nus (1). — ('clerum inde a primis sæculis, omnes chrisliani
persuasum habent retributionem fieri immediate post mortem,
tum præmii justis. Ium pœna* impiis, ita ul nullum intercedat
tempus inter mortem impii (‘t ejus descensum in Infernum.
— J sæculo I , hæc est sententia Palrum ita unanimis, ul
S. Gregorius IVI. dicere potuerit : « ('redi necessc est quod,
, a die exitus sui, ignis reprobos exurat (2). »
c) Suadetur ex ratione. — 1) Nulla assignari potest ratio cur
relardarelur peccatorum punitio post mortem. Mortis enim
instanti, mali jam amplius non sunt in via ; proinde jam nul­
lum actum merendi aut demerendi ponere valent ; ergo, quia
debetur eis pœna Inferni, statim eis infligenda est. —2) Mali
inde a tempore mortis, sunt in peccato obstinati et immuta­
biliter fixi seu a Deo irrevocabiliter aversi. Atqui, ut mox
dicemus, hæc aversio est ipsa pœna damni seu Inferni essentia,
ut ita dicam. Ergo. — 3) Electi statim post mortem beatitudine perfruuntur (n. 718). Ergo a pari, mali statim pœnam
gehennæ patiuntur. — 4) « Meritum et culpa non competit
corpori nisi per animam : nihil enim habet rationem meriti
vel demeriti nisi in quantum est voluntarium. Igitur tam præ­
mium quam pœna convenienter ab anima derivatur ad cor­
pus... nulla igitur ratio est quare in punitione vel præmiatione animarum exspectaretur resumptio corporum ; quin
mag's conveniens videtur ut animæ in quibus per prius fuit
culpa et meritum, prius etiam puniantur vel præmientur (3).»
Adde hanc fidem in existentiam Inferni semper viguisse
apud omnes populos : apud Græcos, teste Homero (Odys., xi),
apud Latinos, (este Virgilio (Eneid.. vi), apud TEgyptios,
teste eorum Libro Mortuorum, apud Chaldæos, Persas, etc.
Objicitur.
676. 1° S. Petrus (II Pet , n, 9) dicit « iniquos in diem judicii
reservari cruciandos (cruciatos) ». Cf. Jud. 6.
R. — Sensus est : iniqui et diaboli jam supplicia patiuntur
(ζολίζομένους est participium præsens), sed hæc supplicia,
in die judicii, magis immutabiliter, ut ita dicam, et solemniler
confirmabuntur.
.
4|
2° I Pet., ni, 19, iv, 6 : « In quo et his qui in carcere erant
(1) De Trim, 1. — (2) Dial., 1. IV, c. 28.
(3) Cant. Gentes, 1. IV, c. 91, 3, ubi alia videsis.

DE INFERNO

649

spiritibus veniens [Christus] praedicavit... Propter hoc Onirn et
inori uis evangelizatum est. »
R. — I læc verba non sunt ad rem, cum ibi agatur tantum de
nuntio redemptionis jam peraclæ animabus Patrum in Limbis,
a Christo allato (1).
3" Nonnulli Paires (2) docere videntur quamdam Inferni
dilationem.
R. — Verum hi Patres : 1) dilationem Inferni opinalive lan­
ium proponunt ; 2) dicunt hanc opinionem non universaliter
admitti ; 3) imo oppositam sententiam non semel ut probabilem
commemorant ; 4) omnes profitentur peccatores, inde a tem­
pore mortis, supplicia subire, præsertim pœnam damni, ae
proinde non loquuntur nisi de dilatione partiali, scilicet quoad
inclusionem animarum in carcere ignis.
4° Multi justi, licet ad Cælum destinati, per aliquod tempus
in Purgatorio manent ; ergo q pari animæ damnatorum, saltem
illæ quæ minora habent peccata, possunt usque ad judicium uni­
versale, extra Inferni locum, quædam subire supplicia.
R. — Nego parilatem. Etenim dum justi beatitudinem ingredi
non valent, quin sint ab omni malo purgati, nihil impedii quin
mali statim in Infernum detrudantur (3).
5° Benedicius XIJ dicit animas impiorum mox in Infernum
descendere « secundum Dei ordinationem communem . Ergo
possunt esse exceptiones.
R. — Possunt utique esse exceptiones sed miraculosæ tantum.
Nimirum Deus nunquam liberat animas reapse el /Inahler ad
Infernum deputatas, sed quandoque suspendit sententiam judi­
cialem erga aliquos homines, Inferno quidem dignos, quos
autem novit miraculo denuo ad vitam revocandos el in statu
viæ pœnitentiarn.acturos. — Facta quæ aliud innuere videntur
sunt omnino commentitia et ipsi doctrina? catholica? inconcussa?
contradicunt (4).

III. — Pœnæ damnatorum sunt æternæ.
1° Probatur ex Scriptura.
677. A) Scriptura diserte et explicite asserit .eternitatem poenarum Inferni.
λ) InVeleri Teslamcnlo.
Isaias
(1) Manuale, t. II, n. 617.
(2) S. Justinus, II Apol., 28 ; Tatianus, Oral. adv. Grac., 14 ; S. Irenæus,
Adv. hær,. 1. V, c. 21, n. 2 ; c. 31, 35 ; 1. IV, c. 33, n. 9 ; Tertullianus, Apol.,
c. 48 ; De anima, 55, 58 ; S. Hippolytus, Adv. Grœc., 1, etc. ; cf. A. d’Alès,
La théol. de S. Hippolyte, p. 200 sq. ; A. Lehaut, L'éternité des peines de
l'enfer dans S. Augustin, Paris, 1912 ; Diet, théol., arl. Enfer, col. 93.
(3) Supp., q. 69, a. 7, ad 9.
(4) Cf. Richard, art. Enfer, col. 99-101 ; Supp., q. 71, a. 5, ad 5 ; Lépicier,
p. 105-108. Legantur apud Jugie, t. IV, p.98, 102, 111 sq., 126 sq., 138 sq. ;
asserta contraria mu to u u Graeco-llussorum, quæ speciaem habent radi­
cem in theoria de retributionis dilatione.

650

DE INFERNO

(xxxil, 14, Lxvi, 24) : « Quis habitabit ex vobis (peccatoribus)
cum ardoribus sempiternis ? » « Et egredientur et videbunt
cadavera vivorum qui prævaricati sunt in me : vermis eorum
non morietur, ct ignis eorum non exstinguetur. » Cf. Mare., ix.
42-47). - Daniel (xii, 2) : « Et multi de bis (pii dormiunt in
pulvere evigilabunt, alii in vitam æiernam, et alii in oppro­
brium, ut videant semper (lleb. : in contemptum æternum) ■>.
b) In Novo Testamento. — Chrislus, sententiam finalem.
ut Supremus Judex pronuntians (Matth.,xxv,41, 46) : «Disce­
dite a me, maledicti, in ignem selenium... Ibunt hi in suppli­
cium aeternum, justi autem in vitam æiernam. » — Apostoli
(II Thess., i, 9) : « Qui (impii) pcenas dabunt in interitu ælernas
a facie Domini ». — (Jud., 13) : « Quibus (impiis) procella
tenebrarum servata est in æternum. » — (Apoc., xiv, 11.
xx, 10) : « Et fumus tormentorum eorum ascendet in sæcula
saeculorum, nec habent requiem die ac nocte... Et pseudopro­
phetae cruciabuntur die ac nocte in sæcula saeculorum. »
Nec dicas : vox æterna (αιώνιος) quandoque usurpatur,
minus proprie, de ducatione valde longa (1). Ergo etiam ilii
significat ducationem longam sed non perpetuam.
Nam : a) Quando hoc sensu sumitur, hæc restrictio indica­
tur ex subjecta maleria vel cx addila limitatione, ut si dicitur
de Lege Mosaica, quæ ex natura erat temporanea, aut de
mundo præsenti, qui finem habiturus est.
b) In præsenti autem sensus proprius exigitur : 1) Ex sub­
jecta maleria : sermo est de Angelis ct animabus humanis,
quæ, natura sua, sunt immortales ; ceterum ipsa corpora a
mortuis resurgent ct nil obstat quin et ipsa in æternum a
Deo serventur ; denique offensa infinita pœnam aeternam pos­
tulat. 2) Ex contextu : instituitur antithesis inter justorum
praemia et impiorum supplicia ; atqui nemo dubitat de vera
beatitudinis æternitate ; ergo a pari supplicium damnatorum
æternum est : « Dicere in hoc uno eodemque sensu : vita
æterna sine fine erit, supplicium ælernum finem habebit, mul­
lum absurdum est (2). » 3) Ex locis parallelis, de quibus nunc
dicendum.
(1) Pusey in « What is faith as to everlasting punishment, London, 1 888.
late et erudite demonstrat hanc vocem in N. T. sensu stricto adhiberi.
(2) S. Aug., De civ. Dei, 1. XXI, c. 23.

DE INFERNO

B)

SCRIPTURA ASSERIT PŒNAS INFERNI

651

NUNQUAM

FINEM

a) Christus 1er repetit verba Isaiæ de impiis,
(pii ibunt « in ignem inexstinguibilem, ubi vermis eorum
non moritur, et ignis non exstinguitur » (Mare., ix, 42-47 ;
Matth., XVIII. 8 sq.). — b) S. Paulus expresse docet malos
nunquam Coelum ingressuros (I Cor., M, 9, 10) : « Iniqui
regnum Dei non possidebunt... Qui talia agunt, regnum Dei
non eo n sequentur. » Cf. Gal., v, 19 sq.
C) Scriptura pb/edicat sortem damnatorum esse immu­
tabilem. - a) Constat ex parabola divitis epulonis (Luc., xvi.
26) : « Et in his omnibus inter nos el vos chaos magnum [irmaluin esi, ul hi qui volunt hinc transire ad vos non possint,
neque inde huc transmeare ». Ergo tam damnati in Inferno
quam Beati in Coelo sortem habent immutabilem. — b)
Constat ex parabola servi, qui in carcerem mittitur donec
reddat « novissimum quadrantem », « universum debitum »,
« novissimum minutum » (Matlh., v, 26 ; xvni, 34 ; Luc.,
xii, 59).
I nde : nemo ab Inferno liberabitur nisi solvat
universum debitum. Atqui id est omnino impossibile. Ium quia
jam decst facultas merendi et satisfaciendi, tum quia debi­
tum est aliqualiter infinitum, ratione persona.* offensæ, quæ
Deus est. Ergo.
habituras.

2" Probatur ex Traditione.

678. Jam multa recitavimus testimonia Patrum priorum
saeculorum, qui loquuntur de « igne inexstinguibili », de igne
qui « nunquam exstinguetur », de « pœna æterna n, de « igne
ælerno », de « igne perpetuo », de tormentis quorum « non est
ulins terminus » (1).
Exorta Origenislarum controversia, nonnulli dogma, usque ad
id tempus, clarissimum el explicitum, obscurare tentant. Sed
etiam tunc, error ita paucos auctores pervadit, ut omnes Paires,
S. Greg. Nysseno forte excepto, unanimi ore, aeternitatem Inferni
proclament (2).
(1) S. Ignatius, Ad Eph., xvi, 1 ; Mart. PolycarpI, n, 3 ; S. Justinus,
/ A pol., 12, 21, 52 ; S. Theoph. Ant., Ad Aut., 1. I, n. 14 ; S. Irenæus, Jdr.
hier., i. 1, c. 10, η. I ; Minucius Felix, Octav., 35 ; Journel, 41, 78, 115,
121, 124, 17G, 191, 273. Similia habes, apud Ep. ad Diogn., c. 10, n. 7 ;
Tert., De prxscr. hier., 13 ; De pœn., 12 ; S. Hlppol., Adv. Grxc., 3 ; S. Cy­
prianus, Ad Dem., 24 ; Ep. 58, n. 10 ; Lactantius, Dic. instil., 1. VII, c. 21,
n. 3, elc. ; Journel, 100, 290, 317, 396, 560, 579, 646.
(2) Cf. Tixeront, Histoire des dogmes, I. II, p. 195 sq. ; 429 sq. ; HéféléLeclercq, Histoire des Conciles, Paris, I. II, p. 137 sq. ; 1182 sq.

652

DE INFERNO

Ita S. Ephræm :· « Tormentorum (peccatoris) non erit finis...
pœna... in aeternum, durabit et nullo unquam tempore solve­
tur ei (1). » — S. Basilius : « Si æterni supplicii futurus est ali­
quando linis, finem utique habitura est etiam vita æterna (?) .
— S. Gregorius Naz. : « Novi ignem... illum., qui.... nci/ne
exstinguitur sed perversis aeternus est (3). »
S. Gregorius Nyss. videtur docere universalem restitutionem,
« nullo ex iis, qui a Deo facti sunt, excidente a regno Dei (4) >.
Sed Nicephorus Callistus (5) credit hæc loca et alia fuisse ab
haereticis interpolata. Ceterum, eodem omnino tempore, alii
Patres invicte defendunt dogma aeternitatis poenarum. Ita
S. Epiphanius : « Audet (quis) dicere diabolum id rursum futu­
rum esse quod fuerat... Proh : nefas ! quis tam vecors et stolidus
ut hoc recipiat quod... et reliqui prophetæ cohærcdes fiant
diaboli in regno coelorum ? (6) » — S. J. Chrysostomus : « Pecca­
torum quoque corpora incorruptibilia resurgunt et immortalia...
ut semper urantur (7). » — S. Ambrosius clare tenet dæmones,
infideles, apostatas et impios in aeternum puniendos esse ; alibi
tamen (8) videtur docere fideles, in peccato morientes, aliquando
convertendos esse aut e poenis aliquando evasuros. At textus
isti possunt sensu catholico intelligi de conversione in morte,
non in Inferno, et de pœnis hujus vitæ (9·).
S. Hieronymus primo forte non plene vitat pericula Origenismi (Ad Eph., n, 7, iv, 26 ; in Ilabac., in,2), sed in Apol. adv.
Rufinum, 1. I, n. 16, 24, 26, aperte dicit se aliqua quidem Origenis, non approbando, sed referendo tantum, exscripsisse, et in
ep. ad Pammachium, n. 3 {Journel, 1353), declarat se « semper
ejus (Origenis) dogmatibus contraisse » ; quare addit, n. 3 :
« si mihi creditis, Origenistes nunquam fui ; si non creditis,
nunc esse cessavi. »
Ceterum postea strenue errorem illum impugnat : « Omnium
negatorum atque impiorum... credimus æterna tormenta (10) » ;
putat tamen fideles non in æternum damnandos, sed salvandos
dummodo eorum « opera in igne probanda sint, atque pur­
ganda (11) « utique in Purgatorio. Nonnulli credunt hæc dici de
peccatoribus qui in poenitentia decesserunt (12).
(1) Sermo de fine et admonit., 8 ; Journel, 713 ; cf. 710, 714 ; S. Hllar.,
supra, n. 674.
(2) Reg. brev. tract., inter. 267 ; Journel, 976.
1
(3) Or. 40, n. 36 ; Journel, 1013. Hunc Patrem non dubitasse de aeter­
nitate poenarum ostendit Billot, p. 58, n. 1.
j
(4) Or. in illud « Quando sibi subjecerit omnia », cf. or. catech., C. 26 ;
Journel, 1033, c. 35. — (5) Hist, ecc., 1. XI, c. 19 ; Billot, p. 60.
(6) Ep. ad Joan. Hieros., n. 5. — (7) De resurr. mort., 8 ; Journel, 1142.
(8) In Ps. i, n. 54 ; Ps. cxmii, serin. XX, n. 23 sq.
(9) Cf. Billot, p. 57, n. 1 ; in Diet, théol., art. Ambroise, col. 950 sq.
(10) In Is.,\. XVIII, c. 66, n. 24 ; Journel, 1402. — (11) Ibid. ; cf. In Jonam, c. 3, v. 6 ; Journel, n. 1384.
·?■
112) Pesch, n. 631 ; cf. in Diet, théol., art. Enfer, col. 75 sq.

DE INFERNO

653

S. Augustinus aperte declarat doctrinam Origenis de purga­
tione, et liberatione finali impiorum ab Ecclesia non recipi (1),
et totum librum vicesimum primum de invitate Dei, ad vin­
dicandam pœnarum Inferni aeternitatem, scripsit contra sin­
gulas erroris formas (2). —Ceterum, inde a sæculo v, accedente
Ecclesiæ definitione, tides de æternitate pœnarum denuo clare
resplendet et in posterum pacifice possidetur. Ita S. Fulgentius
dicit impios « mortis æternæ supplicium (3) subire. — S. Gre­
gorius M. : « Nullus detur iniquo terminus ultionis, quia, quamdiu valuit, habere noluit terminum criminis (4). — S. J. Da­
mascenus : « Impii flagitiosique homines igni æterno 1 raden­
tur (5). »

3° Ratione suadetur æternitas pœnarum.
679. a) Ex naliird peccali mortalis.
Ouicumque, per pec­
catum, corrumpit principium ordinis, (pio homo subditur
Deo ut fini ultimo, lolaliler et irreparabililer pervertit ipsum
ordinem moralitatis ac proinde reus est pœnæ æternæ. Atqui
homo, per peccatum mortale, lolaliler el irreparabililer perver­
tit hunc ordinem, siquidem simpliciter amittit graliam el
charilalein, quæ sunt ipsum principium ordinis ad Deum
finem ultimum. Ergo homo, quantum est de se. per peccatum
mortale, inducit reatum pœnæ æternæ. Ideo, decedens in eo
statu peccati, in ælernum manet absque charitate ac in æternurn pœnam subire debet (6).
b) E;c volunlale peccantis. — « Qui in peccatum mortale
labitur propria voluntate, se ponit in statu a quo erui non
potest nisi divinitus adjutus ; unde ex hoc ipso quod vult pec­
care, consequenter vult in peccato manere perpetuo... (Sane)
ex hoc ipso quod mortaliter peccat, finem suum in creatura
constituit (illam Deo præferendo). (Atqui) ad linem vita tota
ordinatur. Ideo ex hoc ipso totam vitam suam ordinat ad illud
peccatum, et vellet perpetuo in peccato manere, si hoc sibi
esset impune (7). » Ergo qui mortaliter peccat, juste poma
perpetua punitur.
(1)
(2)
1932.
(3)
(4)
2322.
(5)
(6)

De hœr., c. 43.
Journel, 1772, 1775, 1779 ; cf. Enchiridion, 111, 112 ; Journel, 1931,
De fide ad Petrum, c. 3, n. 35 ; Journel, 2267.
Moral., 1. XXXIV, c. 19, n. 36 ; Dial., 1. IV, c. 43 ; Journel, 2317,

De fide orlhod., 1. IV, c. 27 ; Journel, 2376.
1-2, q. 87, a. 3 ; Supp., q. 99, a. 1. - (7) Supp., q. 99. a. 1.

654

BE INFERNO

Ex dignitale personæ offensæ.
Eo major debetur penna
<|iio majus est peccatum. Atqui peccatum mortale habet
malitiam quodammodo infinitam, ralione scilicet dignitatis
infinita· Dei. quem offendit (1). Ergo ei debetur poena quo­
dammodo etiam infinita, scilicet non intensione acerbitatis,
quia creatura non est capax qualitatis infînitæ, sed ducatione,
ac ideo æterna.
d) Ex necessitate sanctionis efficacis. — Sanctio peccati ita
debet esse efficax ut : 1) plene servetur discrimen essentiale
vigens inter peccatum et virtutem ; 2) homo nunquam possit
Deum irridere. Atqui sanctio non est efficax nisi sil æterna (2) ;
secus enim : 1) post tempus aliquod, homines, etiam scelera­
tissimi, beatitudinem consequentur et tunc boni et mali
(virtus et vitium) eamdein habebunt sortem ; 2) peccator
semper addere poterit peccata et de poenitentia non curare,
et sic Deum irridere, sciens supplicia finem aliquando habi­
tura. Ergo.
H
Inde liquet, quidquid dicant nationalistic, poenarum æternitatem minime pugnare : 1) cum justitia Dei ; poena enim
proportionalia· culpie gravidati et irremissibililali ; 2) cum
sapientia Dei ; siquidem, nisi sit æterna, poena non valet ad
reparandum ordinem a peccato destructum ; insuper hæc poma
est vere medicinalis, non quidem pro ipso reo, qui gratiam
conversionis obstinate et definitive respuit, sed pro peccatoribus,
adhuç in terra degentibus, quos timor Inferni a vitiis deterret
et ad poenitentiam fortiter invitat ; 3) cum misericordia Dei ;
nam Deus, licet infinitæ misericordiæ, nequit non punire
æterno supplicio illos qui voluntarie sunt immutabiliter in malo
obstinati (3), et ideo jam incapaces sunt ullius misericordiæ
aut gratiæ ; 4) cum sanctitate Dei : æternitate enim pœnæ,
Deus absolute impedit ne peccatores aliquando malo suo glo­
riari valeant, et sic inviolabiliter conservat et perfectissime
manifestat ordinem moralem, monstrando Bonum tantum
esse bcatitudinis rationem et causam.
c)

(1) Manuale, t. II, n. 5G7.
Ί
(2) Id agnoverant etiam pagani : ita Lucr., De natura rerum, 1. I, c. 108;
cf. S. Hier., In Jonam, c. 3, v. 6 (JourneI, 384) ; Monsabré, Carême 1889,
98e conf., etc.
(3) 1, q. 64, a. 2 ; Supp., q. 99, a. 2, ad 1 ; C. Gentes, 1. IV, c. 93.

DE INFERNO

655

ART. II

De natura et gradu pœnarum Inferni
§ I. — De natura poenarum
Errores.

680. 1° De pœnis in genere. — a) Ex üs qui existentiam et
æternitatcm Inferni admittunt, nemo, ut videtur, unquam
directe erravit de pœna damni.— b) Quoad pennam sensus in
genere, erravit Scolus Erigena (sec. ix), qui putabat Inferni
poenas non esse nisi negativas ; erraverunt quoque quidam
philosophi (sæc. xi aut xn), totam poenam sensus ponentes
in sola intentione aut cogilalione patiendi.
2° De igne. Inferni. — Ignem met aphor icit m docent : a) Ori­
genes ejusque discipuli, qui contendunt ignem Inferni non re
distingui ab ipsis damnatis, sed esse unicuique eorum proprium,
cum nil aliud sit in peccatore quam conscientia et remorsus
peccati commissi. Huic theoriæ, quæ tribuitur quibusdam
Patribus, ut SS. Greg. Nvss. et J. Damasc. in Ecclesia Græca,
Lactantio et S. Ambrosio in Ecclesia Latina, certo adhæret
Theophylactus, et probabilius Scotus Erigena (1). — b) (’.alvi­
nus (2), qui declarat Infernum non esse nisi conscienti® horro­
rem ; ignem, mal® conscienti® cruciatum (3) : Theodorus Beza,
multi hodierni Protestantes (4), et nonnulli Modernistæ (5). —
c) Inter theologos : 1) xvi sæc. : Ambr. Catharinus (G) ;2) nostra
ætate : Hettinger (7), Bougaud (8), Elie Méric (9), Schell (10),
Mivart (11).
Doctrina catholica.

681. 1° De fide est : 1) malos esse « æterna ultione damnan­
dos » (12) ; 2) « pœnam originalis peccati esse carentiam visionis
(1) Cf. Tixeront, Hist, des dogmes, t. I, p. 304 sq.
(2) Instit., 1. m, c. 25. — (3) In Heb., cap. 10.
(4) Bovon*, Théol. du N. T., ed. 2, Paris, 1902, t. I, p. 493.
(5) Loisy*, Les Evang. synop., 1908, t. II, p. 80 ; cf. A. Michel, Feu de
l'enfer, co). 2216.
(6) De bonor. prœmio et supplicio malor. xterno, Opusc., Lugduni, 1542.
(7) A pol. du Christ, Irad. fr., Bar-le-Duc, t. IV, p. 413.
(8) Le Christ, et les temps présents, 1884, t. II, p. 393.
(9) L'autre vie, 13e éd., Paris, 1912, t. II, p. 262.
(10) Katholische Dogmatik, Paderborn, 1888, in Indice relatum. 15 Dec.
1898. - (11) Happiness in Hell..., a Cong. Ind. damnat., 19 Jul. 1898.
(12) Conc. Valentin. Ill, can. 2 ; Denzinger, 321.

656

DE INFERNO

Dei, actualis vero pœnam peccati esse gehennæ perpetua!
cruciatus » (1) ; 3) « animas decedentium in actuali peccato
mort ali mox post mortem suam ad Inferna descendere ubi poenis
infernalibus cruciantur » (2), « poenis puniendas » (3), malas
recipere « cum diabolo poenam perpetuam » (4).
2° De natura pœnæ sensus et in specie de natura ignis Inferni
non datur Ecclesiæ definitio. At doctrina de realilale ignis
Inferni, veri et corporei, ab anima damnatorum omnino dis­
tincti et poenam sensus causantis, ut Dei justitiæ instrumentum,
ita est recepta in Ecclesia, ut saltem maximæ sil temeritatis
contrarium sentire. — Imo quidam hanc veritatem theologice
certam habent, imo fidei proximam : quod sine dubio conceden­
dum est, si agatur de realilale ignis, abstrahendo a nota corporeitatis aut materialitatis (5).
Id confirmatur ex responsione S. Pœnilenliariæ, quæ, sacer­
doti cuidam Mantuano illam interroganti utrum absolvendi sint
necne pœnitentes profitentes ignem Inferni esse tantum melaphoricum, respondit, 30 Apr. 1890 : « Hujusmodi pœnitentes
diligenter instruendos esse, et pertinaces non esse absolvendos. »
Hæc decisio, licet privata (non facta nomine ipsius Poenitentia*
riæ) disciplinaris et in casu singulari data, maximum tamen est
testimonium sensus tradilionalis in Ecclesia. Ceterum in hac
assertione conveniunt omnes theologi catholici. Ipsi Grseci,
saltem recentiorcs, multo communius tenent ignem Inferni esse
realem et physicum (6).
- 'S
%

Assertio : Qui in actuali peccato mortali decedunt subji­
ciuntur : 1) pœnæ damni ; 2) pœnæ sensus, cujus præcipuum
instrumentum est ignis verus et corporeus.

682. Præter pœnam a Deo damnatis inflictam, de qua sola
agitur in thesi, habetur pœna concomitans, sic dicta, quia,
ex natura rei, ita perversam damnatorum voluntatem comi­
tatur, « ut ipsa per se prava voluntas sit hujus pœnæ caesa,
non modo meritoria, verum etiam effectiva atque exsecutiva » (7).
··!
t
(1) Innoc. III, Ep. Majores ; Denzlnger, 410.
(2) Benedictus XII, Constit. o Benedicius Deus » ; Denzlnger, 531.
(3) Prof. Mich. Palæol., Flor., Decr. pro Graecis ; Denzlnger, 464, 693.
(4) Lal. IV, cap. 1 ; Denzlnger, 429.
(5) Cf. A. Michel, in Did. théol., art. Feu de l’Enfer, col. 2218 ; Les fins
dernières, p. 51 sq.
J
(6) S. Thomas, Supp., q. 97, a. 5 ; C. Gentes, 1. IV, c. 90, etc. ; Bannez,
in 7, q. 64, a. 4 ; Gonet, Clypeus..., De Angelis, disp. 14, a. 2 ; Suarez,
De Angelis, 1. VIII, c. 12, n. 9 ; Scotus, Estius, Petavlus, Billuart, Wlrceburg., etc. ; Pesch, n. 652 sq. ; Billot, th. 4, § 2. Cf. Jugle, t. IV, p. 200 sq.
(7) Billot, l. cit., p. 74.

bE INFERNO

657

Sane quævis inordinatio secum fert ptenâtn aliquam :
anxietatem scilicet et perturbationem. Atqui voluntas dam­
natorum est in malo obstinata, et ad (inem malum, in quo
immutabiliter lixa est, semper et necessario omnia relert.
Consequenter quæcumque jam volunt damnati, etiam bona
(si fieri possit), ea volunt in ordine ad finem malum nec præter
illum aliquid operari valent. « Unde etiam, ait S. Thomas,
etsi aliquod bonum velint, non tamen bene volunt illud, ut ex
hoc voluntas eorum bona dici possit » ; etenim « quia sunt
perfecte aversi· a fine ultimo rectæ voluntatis... », etiam ipso­
rum « voluntas naturalis, quæ est inclinatio naturæ in aliquod
bonum... per eorum malitiam corrumpitur, in quantum hoc
bonum quod naturaliter desiderant, sub quibusdam malis
circumstantiis appetunt » (1). Inde intelligitur quantus sit.
ex hoc solo capite, horror Interni, quantus remorsus, quanta
anxietas, in illo statu immutabili malitiae sempiternæ.
Halio autem intrinseca duplicis damnatorum pœnæ. hæc
est : Pœna peccato proport ionari debet. Atqui in peccato
personali duplex attenditur deformitas : aversio nempe a Deo
et inordinata conversio ad bonum commutabile. Ergo duplex .
est obligatio ad pœnam. seu duplex reatus pœnæ : 1) amissio
finis ultimi seu poena damni, quæ adæquate respondet aver­
sioni : æquum est enim ut peccans contra finem legis, amittat
beneficium finis ; 2) pœna sensim, respondens inordinata*
conversioni : decet enim ut qui, peccando, fruitur illegitime
bonis creatis, ex istis bonis nocumentum accipiat. (Coni.
Gentes, 1. III, c. 44, 45).
Probalur thesis per partes :

L — Damnati subjiciuntur pœnæ damni (De fide).
683. Pœna damni consistit in definitiva exclusione ab
æterna vita seu in æterna privatione visionis beatificæ.
1° Existentia. — Scriptura clare indicat malos in æternum
a Deo separandos et in æternum privari omnibus bonis quæ
cum præsentia Dei et contemplatione conneclunlur. 1) In die
judicii, Christus in æternum cos a se repellit (Matth., xxv, 41) :
« Discedite a me. maledicti, in ignem æternum » ; 2) Veniens
Paterfamilias dicet impiis (Lue., xm. 27) : « Nescio vos...
(1) Supp., q. 98, a. 1, 0 el ad I.

658

DE INFERNO

discedile a me, omnes operarii iniquitatis ». Quare : 3) Dum
alii recumbent cum Abraham, Isaac et Jacob (Matth., νιπ,
11-12), in coelesti convivio, ipsa Dei claritate infinita ct aeter­
na illuminati ; impii, qui non habent veslem nuptialem (Matth.,
xxii, 12-13), qui sunt servi inutiles, « canes, venefici, impudici,
homicidæ, idolis servientes, ct omnis qui amat ct facit menda­
cium » (Apoc., xxii, 15, 27) foras mittentur et ejicientur in
tenebras exteriores (Matth., xxv, 30), seu in aeternum a convivio
coelesti excludentur et visione Dei privabuntur (Apoc., xxi,
11, 23 ; xxii, 15).
2° Gravitas. — Hæc pœna damni constituit ipsam essentiam
damnationis : sola enim ad damnationem sufficit ct absque
illa nulla est damnatio. — a) In se quidem est privatio Summi
Boni, in cujus comparatione nullum aliud est bonum ; quare
tamen, ex hac privatione, non doleanl infantes et alii qui cum
solo originali decedunt, alibi dictum est (1). —b) In damnatis
in peccato mortali personali mortuis, hæc privatio secum
fert maximum dolorem et immensam tristitiam. « Hæc est tanta
pœna quantus ipsemet Deus (2). »
Quare in ea aestimanda deficit omnis sermo et succumbit
omnis cogitatio : hac enim in terra degentes, inter mundanas
varietates et nugacitatis fascinationes, vix illius doloris
gravitatem concipere valemus. Sit tamen ad illam, quantum
fieri potest, intelligendam. sequens consideratio. Tanto quis
magis patitur quanto clarius nor il tum magnitudinem boni
quo privatur, tum naturalem sui ad illud inclinationem et
vehemens illius desiderium. Atqui damnati plenissime norunl(3i
Bonum Divinum, quod sua culpa amiserunt, esse Summum
Bonum et unicum sibi finem, quem ideo, tota natura, toto suo
ente, appetunt, quo unico beari poterant et quem nunc,
nolentes ct inviti, tanquam sibi contrarium, detestari ct male­
dicere coguntur (repugnante inclinatione naturali). Ergo dc
illius Boni amissione maxime dolent, multoque magis quam
dc alio quovis bono perdito.
(1) Manuale, t. II, n. 451 sq. — (2) S. August., Dc civit. Dei, 1. XXI, c. 4.
(3) Utique : a) cognitione naturali : cognitione enim sui intuitiva et
amore [n. 607], damnati coguntur ex natura faleri Deum esse unicum
Beatiludinis objectum ; b) cognitione signorum fidei, quæ « sunt tam evi­
dentia ut per ea credere compellantur » damnati Deum es e suum finem ul­
timum et se a Deo creatos esse ut ejus visione fruerenlur (Jac., n, 19 ; 2-2,
q. 5, a. 2, ad 3) ; c) forte etiam ex speciali illuminati me Dei, circa Summum
Bonum, in instanti mortis. Cf. A. Michel, Les fins dernières, p. 57 sq.

DE INFERNO

659

1) Hinc ille summus dolor ex omni bono cum Deo in aeter­
num perdito, et illa quasi dilaceratio animæ, quæ ad opposita
continuo el vehementissime se ferri novit, eo quidem gravior,
quo nobiliores el. potentiores sunt animi facultates, quo abun­
dant iora et fortiora fuerunt auxilia supernaturalia ct quo
majora fuerunt peccata.
2) Hinc illa summa desperatio, tum ex cerliludine absoluta
summi doloris, in æternum perferendi, absque ulla guttula
spei ct solat ii, tum ex invidia et odio Beatorum, quorum
æternam vident felicitatem, juxta illud Psalmi CXI, 10 :
« Peccator videbit et irascetur. dentibus suis fremet et tabes­
cet ; desiderium precatorum peribit » et illud Sap., v. 2 :
« Videntes turbabuntur timore horribili et mirabuntur in
subitatione insperata? salutis ».
3) Hinc ille remorsus immensus, ex clarissima visione pœnilenliæ olim possibilis, imo valde facilis ctnunc in perpetuum
et absolute impossibilis ex propria culpa. Quare dicunt « intra
se, poenitentiam agentes, et præ angustia spiritus gementes...
Ergo erravimus a via veritatis, ct justitia? lumen non luxit
nobis ct sol intelligenti;e non est ortus nobis. Lassati sumus
in via iniquitatis ct perditionis, et ambulavimus vias difficiles,
viam autem Domini ignoravimus... Virtutis quidem nullum
signum valuimus ostendere, in malignitate autem nostra con­
sumpti sumus » (1).

684. Nec dicas : a) Nunc caremus Dei visione el de hac priva­
tione non dolemus. Nam : 1) In terris habetur simplex carentia
visionis Dei, quæ adhuc non debetur, sed solum in futurum est
exspectanda ; in damnatis autem vera privalio Boni, quod totis
viribus appetunt et sine quo beati esse non possunt, unde eo
privari nequeunt quin inde maximam experiantur tristitiam.
— 2) In terris, Suminum Bonum non clare cognoscimus et
insuper multa habemus bona temporalia, in quorum possessione
lætamur et sic parum afficimur erga spiritualia ct invisibilia ;
damnati autem aperte vident se non posse beatos esse nisi in
Dei possessione simul atque reapse privantur eundis aliis bonis.
I nde jam amplius mentem avertere non possunt a conside(1) Sap. v, 3 sq. ; cf. S. Thomas, 2-2, q. 34, a. 1 ; Sipp., q. 98 ; In 4,
]. I, dist. 48, a. 3, q. 3 ; Contr. Gentes, 1. III, c. 141 ; Comp. Theol., c. 174178 ; Pesch, n. 643 ; Ortolan, in Diet. théol., ari. Dam. Cf. insuper S. August.,
Conj., 1. XIII, C. 8 ; Enchiridion, c. 112; S. Joan. Chrysost., In Joan.,
hom. 23 ; In Hcbr., hom. 11, n. 12.

660

DE INFERNO

ratione hujus Boni quod, propria culpa, in perpetuum amiserunt.
Hinc summa illorum miseria.
b) Damnati cognitionem, adeo claram habent de suo errore
pessimo circa finem, adeoque crudeliter cruciantur ut, quasi
sponte et necessario, « poenitentiam agentes », ad Deum sesc
convertere debeant. — Equidem damnati clare percipiunt suum
errorem et vehementer dolent de bono perdito quod cupide
sperabant ex sua perversa et superba contra Deum rebellione.
At pœnilenlia, qua sunt permoti, non est de peccato ut peccato,
sed de pœna peccati vel de peccato ut æterni tormenti causa :
in æternum enim nil aliud velle poterunt quam propriam excel­
lentiam, (piam, ultimo judicio, tanquam finem appetierunt.
Hinc S. Thomas {Supp., q. 98, a. 2) : « Mali non pœnitebunt,
per se loquendo, de peccalis, quia voluntas malitiæ peccati in eis
remanet ; pœnitebunt autem per accidens, in quantum affli­
gentur de pœna, quam pro peccato sustinent. »
II.

Damnati subjiciuntur pœnæ sensus (De fide).

685. Hæc pœna sic vocatur non quia sensitiva est aut per
actus sensuum sustinetur, nam etiam daemonibus et animabus
separatis applicatur, sed quia consistit in positivo dolore, a
Deo damnatis inflicto, per agens exlrinsecum, in instrumentum
punitionis adbibitum.
Infernus exhibetur ut « locus tormentorum » (Luc. xvi, 28) et
damnati dicuntur mitti « in stagnum ignis ardentis sulphure »
(Apoc., xix, 20 ; xx. 9, 15), « in caminum ignis », ubi « erit
fielus el stridor dentium » (Matt h., xin, 42) et J )eus eos [angelos]
« rudentibus inferni detractos in tartarum tradidit cruciandos»
(2 Pet. n. 4, m, 7 ; Jud., 6). « Et fumus tormentorum eorum
ascendet in saecula saeculorum, nec habent requiem die ac
nocte », nec ullam dolorum levationem (Apoc. xiv. 11 ; Luc., xvi,
24-28). — Ceterum ex privatione Dei linis ultimi sequitur
logice ct sponte privatio omnis boni secundarii, cl sic contra
damnatos Deum odio habentes cunctæ aliae creaturæ insurgunt
juxta illud Sap. (v, 21) : « Et pugnabit cum illo (Domino)
orbis terrarum contra insensatos. » Infer has prenas recenseri
solent : lenebræ inferni, societas reproborum, qui constituunt
civitatem in odio æterno ct universali totam positam (1).
(1) Cf. Sauvé, L'homme intime, éd. 4, Paris, t. IV, p. J 92 sq. ; Pesch,
n. 646-652.

DE INFERNO

661

III.
Præcipuum instrumentum pœnæ sensus est ignis
verus et corporeus ( Doctrina communis el cerla).

1° Probatur ex Scriptura.

686. A. In V. Testamento. - Sæpe mentio lit de pœna
ignis : Job., xx, 26, Psalm, x, 7; xx, 9 ; Jer., xv, 14. Sed a mullis
dubitatur num in his locis sermo sit de igne Inferni. Verba
aulem Isaiæ (ι.χνι, 24) : « Vermis eorum’ non morietur, et ignis
eorum non e.rtinguetur », ab omnibus catholicis intelliguntur de
igne Inferni. Quæ verba leguntur etiam apud Judith (xvi, 21 :
<( Dabit ignem et vermes in carnes eorum ut urantur et sentiant
usque in sempiternum », et apud Eccli. (vn, 19) : « Vindicta
carnis impii ignis et vermis. »
Sensus clare manifestatur ex Mare. (ix, 42, 45, 47) ubi ipse
('.hristus ista verba 1er repetit cum Irina mentione gehennæ :
« Ite in gehennam, in ignem inexstinguibilem, ubi vermis eorum
non moritur et ignis non extinguitur ». Sane : a) Vermis meta­
phorice sumendus est : 1) tum quia in Scriptura usualis est
figura vermis ad designandum conscientiae remorsum Trov.,
xxv, 20) ; 2) Ium quia nomine vermis facile intclligilur aliquid
e.r intrinseco procedens : quamvis enim vermes non ex putri
sponte oriantur, certum est tamen germina ex quibus generantur
indigere corporibus animalium putrescentium. I nde sicut ver­
mes oriuntur ex animali ut illud absumant, ita vermis qui non
moritur significat quid, vermis instar, animam affligens el corro­
dens, non autem vermes materiales, siquidem vermes oriri non
possunt ab anima, nec in anima separata nec in corpore post
resurrectionem quæstio esse potest de ulla corruptione.
b) Ignis vero sensu litterali et proprio sumendus est : 1) quia
nec unum exemplum e Scriptura adduci potest in quo ignis
significet causam afflictionis mere interna1: 2) quia quoties, e
c,outra, Scriptura loquitur de perna ignis (1), toties sermo est de
igne reali; ergo etiam in praesenti; 3) quia comparatur igni
Gehennæ omnino reali, quo mactabantur pueri in cultum idoli
Moloch (2) ; 4) quia alia sunl loca clariora in quibus certo
agitur de igne reali et corporeo ; atqui loca minus clara a clario­
ribus explicanda sunt et non vice versa.

687. B In Novo Testamento. Præter locum Marci (ix,
12-17) jam citatum, plures sunt alii textus omnino ad rem :
a) Mallh., xill, 10-12 : « Sicut ergo colliguntur zizania et
igni comburuntur, sic erit in consummatione sæculi. Millet1
2
(1) Gon., xix, 24 ; Lev., x, 2 ; IV Peg., i, 14, etc.
(2) Diet, theol,, art. Enfer, col. 29.

662

\

PE INFERNO

Filius hominis angelos suos et colligent de regno ejus omnia
scandala, et eos qui faciunt iniquitatem. Et mittent cos in
caminum ignis. » Ibi Christus explicat parabolam, el ex professo loquitur de igne Inferni, ergo omnem interpretationem
metaphoricam eo ipso excludit.
b) Lue. xvi, 24 : « Crucior in hac flamma. » Licet, in hac
parabola divitis epulonis, nonnulla sint metaphorice intelligenda, tamen ipsa doctrina de realilale ignis Inferni sat clare
enuntiatur.
c) In ultimo judicio, Christus, ut Judex supremus, defini­
tivam profert sententiam (Matth. xxv, 41) : « Discedite a
me, maledicti, in ignem ælernum, qui paratus est diabolo et
angelis ejus. » Atqui omnia in hoc textu sensum litteralem
postulant : 1) sententia judicialis, quæ nonnisi verbis propriis
et clarissimis enuntiatur ; 2) discessus realis in ignem æternum : nemo enim discedere potest nisi in locum a se distinc­
tum Z: ceterum maliC? ibunt in ignem sicuti boni in vitam adernam ; 3) ignis iste « paratus est diabolo... » Ergo non est quid
intrinsecum damnato, ut remorsus conscientiæ, aut afflictio
spiritus, sed quid omnino extrinsecum et objectioum, quod
existebat ante ipsos damnatos. — Demum observa : 1) etiam
in tribus prioribus locis ignem evidenter designare causam
affliciivam ipsi peccatori exlrinsecam. sive sit id quo damnatus
salitur aut cruciatur, sive sit id in quod mittitur ; 2) hoc igne
torqueri non solum animas sed etiam ipsa corpora, juxta
illud Matth. (x, 28) : « Timete cum qui potest et animam
el corpus perdere in gehennam... in gehennam ignis (xviii, 9) ».
Ergo rursus ignis ille ct realis est et a damnato distinctus et ei
extrinsecus.
d) Apostoli, verbis et similitudinibus il a expressis eamdem
doctrinam proclamant ut ignis nonnisi sensu proprio et reali
accipi possit : 1) Ignis, ut divinæ justitiae intrumentum, ab
exlrinseco realiier et efficaciter torquebit impios (2 Thess., I, 8) :
« In flamma ignis dantis vindictam iis qui non noverunt Deum
et qui non obediunt Evangelio Domini nostri Jesu Christi » ;
(JIebr. x. 27) : « Terribilis autem quædam exspectatio judicii
el ignis aemulatio, quæ consumpl ura esi adversarios » ; (Joan.
n\ , 6) : « Si quis in me non manserit... (eum) in ignem mittent,
et ardel » ; (Apoc. xiv, 11 ; xix. 20) : « Et fumus tormentorum
eorum ascendet in saecula saeculorum... in stagnum ignis

4
DE INFERNO

663

ardentis sulphure (1) ».
2) iste ignis ita realis est et e/l'icax
ut comparetur igni qui « civil ales Sodomorum et Gomorrhæorum in cinerem » redegit (2).
2" Probatur ex Traditione.

688. Cum jam multa Patrum testimonia in praecedentibus
allata luerint, sufficit in præsenti ea paucis recolere :
a) Patres de igne loquuntur verbis ita apertis ut ea meta­
phorice intelligi nequeant. Inferni ignis, aiunt est ignis inexlinguibilis, est ælerna ignis condemnatio, rerum supplicium,
ardens semper gehenna et vivacibus flammis vorax pœna (3) ;
« incredulis incendium », æterne cremans impios Ί) ; ignis acer­
bus et amarus, inexstinguibilis, intolerabilis (5).
b) Iste ignis : 1) comparatur ignibus « Elnæi montis et Vesuvii
montis... qui flagrant nec erogantur » ; ipse enim «sapiens ignis
membra urii et reficit, carpit et nutrit... non damnis ardentium
pascitur, sed inexesa corporum laceratione nutritur ; — « non
assumit quod exurit, sed dum erogat, reparat » (6) ; —2) com­
paratur igni Sodomorum et Gomorrhæorum, sed valde efficacius
est (7).
c) Ignis Inferni est verus et corporeus : 1) S. Hilarius (| 366) :
■ Ignis æterni in ipsis est ælerna materies. » — S. Basilius (f 379) :
< Ignis quidem asperitas ac torquendi proprietas iis qui adustione
digni sunt, servatur. » — S. Ambrosius (| 397) : In mare Ru­
brum demersus est populus . I 'gyptiorum... Eo modo praeci­
pitabuntur sacrilegi in lacum ignis ardentis. » — S. Hieronymus
(f 420) absolute damnat et reprobat eos qui dicunt pro peccatis
nec extrinsecus adhibenda tormenta, sed ipsum peccatum el
conscientiam delicii esse pro poma, dum vermis in corde non
moritur, ct in animo ignis accenditur, in similitudinem febris
quæ non torquet extrinsecus ægrotantem ». — S. Augustinus
(I 430) fatetur quidem difficile explicari quomodo ignis cor­
poreus etiam spiritus torqueat : absolute autem asserit ignem
Inferni esse corporeum et ab extrinseco damnatos cruciare. S. Gregorius IVI. j 604) ponit quæstionem : <- An ignis Inferni
corporeus sil ? », el respondet : > Corporeum esse non ambigo (8).
Haec doctrina de realilale et corpore itale ignis Inferni, jam
unanimiter, unanimitate morali, ab omnibus theologis edocta,
est omnino prædicanda saltem ut certa (n. 681).
(1) Cf. xx, 9 ; xxi, 8 ; II Pet., m, 7.
(2) II Pet., ii, 6 ; Jud., 7. — (3) Journel, 41, 78, 115, 16G, 560.
(4) S. Victorlnus, in Apoc., i, 14.
(5) Didascalia duod. Apost., c. m, 3 ; vi, 17 ; xix, 6, 7 ; xxvi, 20.
(6) Journel, 273 ; Tertul., A pol., <·. 45, 47, 49 ; Diet, theol., art. Enfer,
< <4. 51.
(7) S. Joan. Chrysost., in ep. ad Rom., hom. 4. n. 3 ; S. August., De civit
Dei, J. XVI, c. 20.
(8) Journel, 855, 958, 1258, 1370, 1774 ; S. Greg. M., Dial., I. IV, c. 29.

664

DE INFERNO

Scholion.
L — De difficultatibus quorumdam Patrum.
689. Misso errore Origenis et Theophylacti qui ignem Inferni
metaphorice intclligunt, difficultas movetur :
1° In Ecclesia Græca, de mente S. Gregor. Nysseni et S. Joan.
Damasceni.
qQ
Jamvero : a) S. Greg. Nyssenus non negat ignem Inferni esse
realem, sed 1) in primo loco objecto tantum asserit illuni dif­
ferre ab igne terrestri et elementa huic igni extranea continere (1, ;
’2) in secundo loco (errat forte de modo agendi ignis Inferni), ex
realitate hujus ignis, quam ideo admittit, infert necessitatem
resurrectionis corporum (2) ; 3) in tertio loco, in De anima el
resurrectione, non videtur agi de Inferno. — b) S. Joannes
Damascenus dicit ignem Inferni esse ignem « non qui instar
nostri materia constet, sed (pialem Deus novit » (3). Ideo non
negat illum esse ignem materialem,sed dicit illum non esse mate­
rialem instar nostri (4).
2° In Ecclesia Latina, de mente Lactantii, S. Ambrosii, S. Hie­
ronymi.
Sed : a) Juxta Lactantium, ignis Inferni « natura di nersa est
ab hoc nostro », at vere corporalis esi, nam « est purus, liquidus,
et in aquæ modum fluidus » (5). — b) S. Ambrosius aliquando
expresse ignem dicit melaphoricuin : « Neque ignis aliquis per­
petuus flammarum corporalium, neque vermis est corporalis...
Ignis est quem generat moestitia delictorum » (6) ; —aliquando
loquitur de lacu ignis et verba adhibet quibus ignis exhibetur
ut quid e.rlrinsecum damnato et ipsos sensus afficiens dolore (7).
— c) S. Hieronymus in locis objectis (8) opinionem Origenistaruin refert quin eam suam faciat ; imo hanc sententiam directe
confutat (9).
/
I
II. — De natura ignis Inferni.
690. 1° Opinio rejicienda. — Quidam (10) tenent ignem esse
non corporeum sed spiritualem et pcenam ignis tantum prove­
nire ex nouo statu psychologico animæ separatæ : hæc patitur,
quia jam non potest intelligere modo suo naturali cum admini­
culo sensuum et per conversionem ad phantasmata.
(1) Orat. Catech., c. 40 ; Journel, 1036.
(2) Orat. 3 De resurr. Domini ; Journel, 1065.
(3) De fide orth., 1. IV, c. 27 ; Journel, 2376. — (4) Supp., q. 97, a. 6.
(5) Div. Instit., 1. VII, c. 21, n. 3 sq. ; Journel, 646.
(6) In Luc., 1. VII, n. 205 ; Journel, 1306.
(7) De fide, 1. II. n. 119 ; In Ps. xxxvi, n. 26.
(8) In Is., 1. XVII1, C. 66, v. 24 ; Adv. libros Pu fini, 1. II, η . 7 ; Epist. 124
ad Avitum, C. 2, n. 7.
(9) Cf. Michel, Feu de VEnter, col. 2200 sq. ; Pesch, η. 659-660 ; cf. supra,
n. 688, in ep. ad Eph., 1. Ill, c. 5, v. 6 ; Journel, 1370.
(10) Cf. Dubois, in Revue du Clergé français, t. XXXII, p. 282.

DE INFERNO

665

Hæc theoria repugnat : a) Psychologice il ) : modus enim novus
intelligendi animæ post mortem esi connetluralis statui animæ,
nec, ex se dolorem affert, secus ipeæ animæ beatæ paterentur ;
b) Theologice, nam ignis esset mere psychologicus seu metaphoricus, quod est quid inauditum in traditione catholica.
2" Opiniones catholicae.
Omnes catholici consentiunt his
S. Augustini verbis : < Oui ignis, cujusmodi el in qua mundi vel
rerum parte futurus sit, hominum scire arbitror neminem nisi
forte cui Spiritus ostendit (2). » - a) Alii autem censent ignem
Inferni esse ejusdem speciei cum igne nostro (3). — b) Alii
putant, e contra, illum ignem naiura el indole, differre a nostro 1 .
Ceterum omnes concedunt ignem Inferni a nostro differre :
1) Origine : noster ignis ab operationibus chimicis provenit
et lignis aliisque elementis alitur ; ille autem ab ira Dei provenit
et alitur (5) ; 2) Duralione : noster exstinguetur, iste non ;
3) Munere : noster est donum Dei utile et beneficium, iste
instrumentum est divinæ justitiae punientis ; 4) Effeclu : noster
non agit in animam nisi mediante corpore, quod urit et com­
burit, iste immediate torquet spiritus el animas, insuper urit
et reficit, etiam corpora non consumit ; noster nitet et splendet,
iste « cum vehementissime ferveat et acerrime urat, horrendis
tamen involvitur tenebris el noctem affert teterrimam > (6).
III. — De modo agendi ignis Inferni.

691. Ignis a Patribus et 'theologis exhibetur ut instrumentum
justitiae divinæ ; proinde effectus suos operatur tum in spiritus
tum in corpora post resurrectionem, ex virlule derivata a causa
principali, quæ Deus est, et. ita virtus ejus propria elevatur ut
possit ignis aliquid ultra operari (7).
1° Actio in spiritus et animas. — a) Aelio mere objection. —
Alii contendunt ignem non agere nisi objective, vel in quantum
memoriam æternæ felicitatis perditæ continuo renovat 8 \
vel in quantum ab anima videtur et percipitur (9), vel in quan­
tum ab anima aut spiritu apprehenditur ut nocivum sibi, quin
eos ullo modo attingat (I·)), vel in quantum anima in hac ignis
(t) Hugon, Réponses théol., p. 226; Téqui, 1908.
(2) Dc civit. Dei, 1. XX, c. 16.
(3) Supp., q. 97, a. 6 ; Suarez, De angelis, 1. VIII, c. 12, n. 19 ; Hugon,
t. Ill, p. 801 ; Léplcier, De nooiss., p. 176.
(4) Hurter, t. III, n. 653 ; A. Michel, Diet, théol., art. cil., col. 2223-2224.
(5) Job, XX, 26 ; Is. xxx, 33 ; lxvi, 15-16.
(6) S. Ephræm., in Semi. exeg. apud Hurter, 1. c. ; S. Thom., Supp.,
q. 97, a. 4.
(7) Manuale, 1. Ill, n. 421 sq.
(8) Durandus, in 4, 1. IV, (list. 44, q. 10 ; Arrubal, in 1. disp. 159, c. 1.
(9) Scot, in 4, I. IV, dist. 44, q. 2, a. 2 ; Occam, Quodl., i, q. 9 ; G. Biel,
in 4, 1. IV, dist. 44, q. 3, a. 2, concl. 3.
(10) Albertus M., in 4, 1. IV, dist. 44, a. 34; S.Bonav., in 4, 1. IV, dist. 44,
p. 2, a. 3, q. 2.

666

DE INFERNO

perceptione ita deligitur et retinetur, ut in ea tota constitua­
tur (1).
Sed : Prima opinio rejicienda est : impliciti' enim negat realitatem et pœnam ignis, cum dolor de cœlo perdito reducatur ad
pœnam damni..— Secunda theoria (2) insufficiens est, quia
quodlibet visum, ex hoc quod videtur, est perfectio videntis:
unde non pot est in ejus pœnam cedere, in quantum est visum (3).
— Tertia theoria etiam non sufficit, secus passio animæ esset
non secundum rei veritatem sed secundum apprehensionem
tantum ; ceterum « non est probabile quod animæ separatæ
vel dæmones qui subtilitate ingenii pollent,, putarent ignem
corporeum sibi nocere posse, si ab eo nullatenus gravaren­
tur » (4). — Quarta forte non adeo repugnat ; attamen, ait
Suarez, « si Deus, absque efficientia ignis, detinet spiritum in
igne, non potest ignis dici causa efficiens illam pœnam, sed
tantum objectum... Tunc non erit verum Angelum (aut ani­
mam) torqueri ab igne, sed a Deo in igne » (5).
I
b) Aelio vere efficiens. — Secundum S. Thomam (6), ignis,
ex sua natura, habet quod spiritus ei conjungi possit ul loco
localum : ex divina autem virlule habet quod possit spiritum
delinere et alligare huic loco ut ad alia divertere non possit ;
quo pacto est vera animæ pœna, illam impediens ab exsecutione
qropriæ voluntatis, ne scilicet possit operari ubi vult, secundum
puod vult (7).
I
Sed « ignis torquet dæmones per alligationem non solum
extrinsecam, quoad locum et determinationem in illo, sed mullo
magis per alligationem inlrinsecam, qua ipsæ pot ont iæ impe­
diuntur et alligantur plus vel minus in ordine ad suas opera­
tiones » (8).
Jamvero ut alligatio sit vere crucialiva, non requiritur forma
intrinseca ad praedicamentum ubi pertinens, nec requiritur qua­
litas aliqua dolorifera (9), sed plane sufficit molio instrumentons,
quæ, a beo derivata, in potentiis animæ (spiritus) recipitur
et eas impedit in exsecutione suarum operationum (10). Hinc,
etiamsi, beo permittente, ad tempus locum gehennae deserant,
dæmones et animæ separatæ non ideo cessant cruciari, quia,
(1) Scot, l. cit.
(2) Supp., q. 70, a. 3. — (3) Supp., q. 70, a. 3. — (4) Ibid.
(5) De Angelis, Ί. VIII, c. 14, n. 6, 7.
QH
(6) Supp., q. 70, a. 3 ; in 4, 1. IV, dist. 44, q. 3, a. 3, q. 3 ; C. Gentes,
J. IV, c. 90 ; De Ver., q. 25, a. 1 ; Capreolus, in 4, 1. IV, dist. 44, q. 4 ; J. a S.
Thoma, Cursus theol., q. 44, n. 13 ; Salmantlcenses, t. VII, de vitiis et peccatis,
disp. 18, dub. 2 ; Ferrariensis, in S. Cont. Gentes, 1. cit. ; Bllluart, Gonot,
generatim Thomistæ ; Hugon, p. 805 sq.
(7) Supp., q, 70, a. 3.
(8) J. a S. Thoma, l. cit.
(9) Suarez, De Ang., ]. VIII, c. 14, n. 9, 26, 41 sq.
(10) J. a S. Thoma, l. cit., n. 18 ;cf. A. Michel, art. Feu de ΓEnfer, col. 22302234 ; Les fins dernières, p. 66 sq.

DE INFERNO

667

ex virtute divina, eorum potentiæ, semper et ubique, eodem
modo impediunt ur ne operentur ubi volunt et quomodo volunt.
2° Actio in corpora damnatorum post resurrectionem. Cer­
tissimum est corpora damnatorum in æternum igne esse cru­
cianda et, tamen incorrupta permansura.
a) Id testantur Patres, v. g. Minucius Felix, Tertullianus,
S.S, Cyprianus el Ilippohjlus, quorum testimonia jam retuli­
mus : S. Pacianus : « Ipse sibi materiam recrescentium corporum
reparat ignis æternus (1). » S. Cyr. Hier. : « Corpus... in igne
ætcrno combustum nunquam absumitur (2).
S. Ambrosius :
« Immortales erunt (peccatores), non tamen impassibiles;
impii æterna pœna torquentur (3). » — S. Hieronymus : Pecca­
tor... incorrupto corpore poenas patietur æternas (4). »
b) Id suadetur ratione. — Totus homo, per animam et corpus,
peccavit ; ergo oportet ut lotus, in anima et in corpore, æternam
pomum sensus seu ignis sustineat. Atqui id fieri nequit si corpora
damnatorum non serventur incorrupta. Ergo ignis Inferni
torquet corpora, quin tamen illa destruat aut alteret. — Equi­
dem id præstare non valet ignis ex virtute naturali propria ;
sed nemo potest negare illum id posse ex virlule Dei, cujus est
instrumentum.

§ II. — De

gradu poenarum

Dicendum : 1) de inaequalitate poenarum ; 2) de carum
miligalione:
Inæqualitas poenarum.

692. 1° De fide est pœnas Inferni inaequales esse, nam defi­
nivit Ecclesia animas esse « pœnis disparibus puniendas » (5)
et Christum « redditurum singulis secundum opera sua, tam
reprobis quam electis »'(6).
2° Conslal ex Scriptura.
Sap. vi, 6 sq. : « .Judicium duris­
simum his qui præsunt fiet. Exiguo enim conceditur miseri­
cordia ; polenles autem poterder patientur... Fortioribus...
forlior instat cruciatio. » Cf. Eccli., xT, 18. - Matth., x. 15,
xi. 22 : « Tolerabilius erit terræ Sodomorum et Gomorrhæorum in dic judicii, quam illi civitati... Tyro et Sidoni remissius
erit, in die judicii, quam vobis. » Cf. Matth., xxv, 14-30.
Apoc., xvin, 7 : Pœna datur secundum culpam : « Quantum
(1)
(3)
(5)
(6)

Param. ad pamit., c. 11, 12. — (2) Cat. 18, n. 19.
In 1 Cor., xiv, 53. — (4) In Is., lxv, 20.
Prof. Mich. Palxol., Flor. ; Denzinger, 464, 693.
Lai. iv ; Denzinger, 429.

668

DE INFERNO

gloriiîcavit se ct in deliciis fuit, tantum date illi tormentum et
luctum ». — Datur secundum opera : « Filius hominis... reddet
unicuique secundum opera ejus». (Matth., xvi, 27 ; Rom., n, 6;
II Cor., v, 10).
3° Constat ex Traditione. — S. Aphraates : « Qui mullum
peccavit, mullum castigabitur ; qui autem minus deliquit,
parcius castigabitur (1). » — S. Ephræm : « Unusquisque
(sive bonus sive malus) obtinebit ab ipsa justitia mercedem
juxta laborem suum (2). » — S. Basilius : Pro ratione jacu­
lorum. quæ a maligno exceperimus, plus aut minus exure­
mur (3). » — S. Augustinus : « Nequaquam tamen negandum
est, etiam ipsum æternum ignem, pro diversitate meritorum
quamvis malorum, aliis leviorem, aliis futurum esse gravio­
rem (4). » Hinc « tanto quisque tolerabiliorem ibi habebit
damnationem, quanto hic minorem habuit iniquitatem » ;
et ita « in miseria illi (mali) alius alio tolerabilius permane­
bunt (5). » — S. Gregorius M. : « Unus quidem est gehenna;
ignis, sed non uno modo omnes cruciat peccatores. Unius­
cujusque etiam quantum exigit culpa lanium illic sentitur
pœna (6) ».
4° Halio esi aperta : Pœna debet culpæ proportionari. Atqui
culpa* sunt inæquales et numero, et specie et gravitate. Urgo
ipsa,* pœnæ Inferni debent esse inæquales.
Consequenter : a) Pœna damni qua*, in se, eadem est in
omnibus damnatis, singulis tamen majorem aut minorem
affert dolorem, secundum eorum culpabilitatem. Ideo « in
tenebrosa sui ipsius abysso anima damnata profundatur, ct
eo magis profundatur, (pio majori sensu afficitur suæ potentialitatis, sciens ad quam magnam beatitudinem lucrat praeor­
dinata ; (pio etiam longius a terra quietis in sempiternum
repulsam se videt ; quo magis de æterno vacuo et impertransibili chao in quod decidit, sibi conscia est » (7). Uno verbo,
damnati, quo magis a Deo aversi sunt per peccata, eo magis
(1) Dem. 22, n. 22 ; Journel, 697. — (2) Sermo de magis..., 11 ; Journel,
710.
(3) In Is., c. 1, n. 64 ; Journel, 965, cf. 976.
(4) De civ. Dei, 1. XXI, c. 16 ; Journel, 1778.
(5) Enchiridion, c. 93, 111 ; Journel, 1924, 1931.
(6) Dial., ]. IV, c. 43 ; Journel, 2322.
(7) Billot, De novissimis, th. 4, § 2, p. 77 ; Salmant., De vitiis et peccatis,
disp. 18, dub. 1.

DE INFERNO

669

Summi Boni privationem percipient, seu eo majorem patientur
damni pœnam.
b) Facilius concipitur diversitas, quæ erit
in pœna sensus, singulis a Deo applicanda juxta culpas. Quinimo (Sap., xi, 17) : « Per quæ quis peccat, per hæc et torque­
tur » ; unde cuique vitio proprium erit tormentum, et ita etiam
in Interno et in æternum regnabit ordo mirabilis divina*
justitia* et sapientia: (1). — c) Hæc tamen inæqualitas, ut
patet, minime officit quin omnes homines, qui in actuali pec­
cato mortali decedunt, ælernis addicantur suppliciis. Id
expresse docent cum Ecclesia (n. 681), S. Thomas {Supp.,
q. 99, a. 5) et omnes theologi catholici.

Mitigatio pœnarum. (2)
693. Divcrsæ sunt opiniones, quæ successive exponuntur
et discutiuntur. Duæ primæ sententiæ versantur circa miti­
gationem accidentalem seu improprie dictam ; ceteræ intelliguntur de mitigatione pœnarum quæ per se in Inferno luenda:
sunt.
Prima opinio. — Pœna miligari dicitur eo sensu quod quanti­
tas pœnæ, in judicio Dei, non adæquatur culpæ, sed ex miseri­
cordia infra condignum taxatur. Ita S. Thomas : < In damnatione
reproborum apparet misericordia, non quidem totaliter relaxans
sed aliqualiter aliénions, dumpunit citra condignum (3).» Putat
autem S. Doctor eos præcipue misericordiam consecuturos,
<pii et ipsi, in terris, misericordes fuerunt (4).
Hæc opinio fidei nullatenus adversatur et misericordi» Dei
infinitae convenire videtur ; sed non cerlo probatur. Ideo in praxi
tutius est Deo sua relinquere secreta et ejus clementiam humiliter
implorare : « Domine, ne in furore tuo arguas me, neque in ira
tua corripias me » (Ps. vi, 2).
Secunda opinio. — Datur quaedam mitigatio accidentalis,
in quantum pœna debita tum venialibus, tum mortalibus quoad
culpam jam remissis, est mere temporalis ct finem aliquando
habebit. I nde, hac pœna soluta, eo ipso partialiter .minuetur
pœna totalis (5).
Hæc opinio non lædit veritatem catholicam, et sustineri
(1) Salmant., De visione Dei, disp. 5, dub. 1 ; De Imitatione Christi,
1. I, c. 24, n. 3, 4.
(2) Cf. A. Michel, L’Enfer et la règle de Foi, p. 21-30 ; in Diet, théol.,
art. Mitigation des peines de la vie future.
(3) 1, q. 21, a. 4, ad 1 ; S. François de Sales, Traité de l'amour de Dieu,
1. IX, c. 1.
(4) Supp., q. 99, a. 5, ad 1.
(5) Scotus, in 4, dist. 21.

670

DE INFERNO

potest absque ulla censura. Sed theologice non fundatur. —
Etenim : a) Pœna, venialibus debita, remitti non potest nisi
remissa culpa. Atqui culpa venialis remilli nequii in Inferno,
siquidem repugnat ut sanetur defectus per se oppositus fervori
caritatis, non reparata et restituta ipsa caritate. Porro charitas,
in peccatore cum morlali decedente, est in æternum destructa et
irreparabilis. Ergo ipsa pœna, venialibus debita, licet sit ex se
temporalis, per accidens seu ratione status damnati, fit æterna(l).
b) Pœna, mortalibus quoad culpam remissis debita, solvi
nequit nisi debitor (peccator) sit creditori (Deo) gratus et accep­
tus. Atqui in Inferno peccator est inimicus et exosus Deo in
æternum, cum gratiam Dei et amicitiam in perpetuum amiserit.
Ergo etiam hæc pœna, quamvis in se temporalis, æterna lit
ratione status peccatoris.
Tertia opinio. — Mitigatio haberi potest per progressivam
diminutionem poenarum, propter suffragia fidelium (2).
Hæc porro opinio nititur : a) In quibusdam apocryphis et
in quibusdam orationibus, in favorem damnatorum, quæ in
vetustis missalibus aliquarum ecclesiarum reperiuntur : at certe
non est curandum de apocryphis, nec de istis precibus, quæ, si
authentic® sint, praxi Ecclexiæ contradicunt et sensui theologo­
rum (3). —b) In n Machab., xn, 40, ubi preces dicuntur offerri
pro defunctis, sub tunicis portantibus donaria idolorum, ac
proinde in morlali decessis : inde autem nil inferri potest, cum
isti ante mortem de peccato poenitere potuerint. — c) In quibus­
dam S. Augustini verbis, de quibus mox dicendum.
Teste S. Thoma, « est prædicta opinio præsumpluosa, utpote
sanctorum dictis contraria, et vana, nulla auctoritate fulta, et
est irrationabilis, quia damnati sunt extra vinculum charitatis,
secundum quam opera vivorum continuantur defunctis » (4).
Quinimo ita intellecta ut pœnæ aliquando desinant vel
quasi desinant, opinio ista hærelica dicenda est : evertit enim
dogma catholicum de ælernilale suppliciorum Inferni.
Quarta opinio. — Pœnæ Inferni progressive ct indefinite
diminuuntur, secundum legem quamdam universalem et fixam:
attamen nunquam totaliter liberabuntur damnati, quia in diminulione poenarum proceditur sicut in divisione linearum, quæ
(1) Martuale, t. II, n. 407 ; Estius, in 4, dist. 46, § 3.
(2) Hujusmodi mitigationem docent multi Græco-Russi, non solum
retributionis dilatores aut status medii negatores, de quibus n. 610, 652,
sed etiam aliqui ex iis qui fere in omnibus de tertio statu cum Latinis
concordant. Innixi quibusdam ipsorum libris liturgicis, qui vel liberationem
damnatorum ab Inferno vel saltem eorum poenarum levationem innuunt,
α Byzantini satis communiter senserunt Ecclesiam pro omnibus Christianis
defunctis indiscriminatim orare, si illos excipias, qui, in malo indurati et in
manifesta impoenitentia ex hac vita migrarunt ; cui opinioni inter modernos
non pauci etiam adhæserunt ». Jugie, t. IV, p. 91 sq., 174 sq.
(3) Cf. A. Michel, art. cit., cl. 1997-2000.
(4) Supp., q. 71, 1. 5.

DE INFERNO

671

in infinitum dividi possunt, quin unquam per divisionem
consumantur (1).
Hæc sententia est : a) Temeraria, quia est contra receptam
in Ecclesia doctrinam, nec ulla auctoritate fulcitur. ■—b) Scandalosa, quia, penitus enervando timorem poenarum æternarum,
avertit, ab exercitio virtutum, viam aperit vitiis et peccatis,
ac proinde certe præbet ruinæ spiritualis occasionem. — c) Erro/iru, 1 ) quia contradicit verbis Domini asserentis (Mare., ix, 42)
i nem Inferni esse inexstinguibilem, et (Matth., xxv, 46)
pœnam esse damnatis sicul est beatitude electis ; vita enim
æterna in cœlis nullum habet decrementum, ergo neque minue­
tur damnatorum supplicium ; 2) quia destruit notionem pœnæ
damni : hæc enim pœna tanta est ut illi nulla alia comparari
possit ; ceterum est aut non est, posita autem Dei amissione in
æternum, sequitur vitam reproborum nunquam tolerabilem
fieri posse (2).
Quinta opinio. — Quidam (3) non expresse docent reapse dari
mitigationem realem, sed contendunt eam, ex Dei misericordia,
possibilem esse usque in diem judicii universalis, sive propter
suffragia Ecclesiæ, sive interdum, v. g. in nocte Resurrectionis
Domini, ut poetice fingit Prudentius (4).
Hæc sententia : a) non est explicite damnala ab Ecclesia, sed
est innovatio temeraria, contra quam valent fere omnes ratio­
nes jam allatæ contra tertiam et quartam opinionem ; b) nullum
habet fundamentum in testimoniis Patrum, ad quæ provocant
ejus fautores. ·
Etenim : 1) S. Augustinus (5) dicit (c. 110) suffragia, quæ
prosunt, « aut ad hoc prosunt ut sit plena remissio, aut certo ut
tolerabilior fiat ipsa damnatio ». At ibi de animabus Purgatorii
loquitur, nam antea dicit : « pro valde malis (damnatis), etiamsi
nulla sunt adjumenta maritiorum, qualescumquc vivorum conso­
lationes sunt. — C. 112 declarat « pœnas damnatorum... ali­
quatenus mitigari », eo sensu quod Deus « non contineat mise­
rationes suas, non æterno supplicio finem dando, sed levamen
adhibendo vel interponendo cruciatibus ». Ibi autem S. .Augus­
tinus confutat Misericordes qui volebant pœnas Inferni non esse
æternas, et contra illos, argumento ad hominem, ostendit,
etiam salva hac æternitatc, misericordiam exerceri erga darnnatos, in quantum citra condignum puniuntur.
(1) Cf. Supp., q. 71, a. 5.
(2) Cf. Billot, th. 3, § 4.
(3) Petavius, Dogm. theol., do Angelis, 1. Ill, c. 8, n. 16 sq. ; Emery,
Dissertation sur la mitigation de la peine des damnés, in E. Méric, L'autre
vie, Paris, 1912, t. II, p. 285 sq. ; Carie, Du dogme catholique sur Γ Enfer,
Paris, 1842 ; Ventura, La raison catholique et la raison philosophique, Paris,
1855, t. Ill, 21° conf., η. 19 ; Garrlguet, Le Bon Dieu, Essai théol. sur l’in­
finie miséricorde divine, c. 11, Paris, Bloud, 1919 ; cf. Ami du Clergé, 1920,
p. 662-667. — (4) Hymn. 5, v. 125 sq.
(5) Enchiridion, c. 110, 112 ; Journel, 1930, 1932.

672

DE INFERNO

2) S. J. Chrysostomus (1) jubet quidem orationes fieri el
eleemosynas dari pro omnibus defunctis, etiam pro his de quo­
rum salute nulla sit spes positiva. In his autem nil habetur de
mitigatione poenarum, sed tantum declaratur praxis apostolica,
quæ adhuc viget in ‘Ecclesia, memoriam habendi, in precibus
ac praecipue in sacrificio altaris, omnium defunctorum, quia de
nemine absolute sciri potest an revera sit damnatus.
3) S. J. Damascenus (2) nihil dicit de mitigatione poenarum,
sed tantum docet, suffragiis vivorum juvari posse mortuos, qui
in statu gratiæ decesserunt, nec pro peccatis plene i.n hac vita
satisfecerunt.
Scholion I. — De loco Inferni.
694. 1° Certissim m est, imo de fide, juxta Suareziutn, Infer­
num esse locum determinatum,. Id docent unanimiter Patres ;
id sat clare testatur Scriptura, Infernum exhibens ut locum
tormentorum, et ignem Inferni dicens corporeum, nam talis ignis
locum occupat (3).
2° Ubinam sit ille locus ? a) Nil scitur absolute certi. Hinc
S. J. Chrysostomus : « Ne igitur quæramus ubi sit (gehenna),
sed quomodo eam effugiamus (4). » — S. Augustinus : « In qua
mundi vel rerum parte futurus sit (Inferni ignis), hominum
scire arbitror neminem, nisi forte cui Spiritus ostendit (5). »
— S. Gregorius M. : « De hac re temere definire nihil audeo (6). »
b) Nil definitum est ab Ecclesia. At sententia communis tenet
Infernum esse sub terris : 1) Id indicare videtur Scriptura (7) ;
2) Id generatim prædicatur a Patribus (8), qui consentiunt
S. Aug. dicenti : « Magis mihi videor docere debuisse quod sub
terris sint (Inferi) quam rationem reddere cur sub terris esse
credantur, sive dicantur quasi non ita sit (9) ». 3) Quare Con­
cilia el Pontifices declarant animas decedentium in peccato
lethali mox ad Infernum descendere (10).

Scholion II. — Monita practica.
695. 1° Secum cogitare de Inferno est medium excellens, quo
melius agnoscatur mirabilis Dei gubernatio, quo intimius
perspiciatur natura et gravitas peccati, quo denique verius et
(1) In ep. ad Philip., hom. 3, n. 4 ; Journel, 1206.
(2) De his qui in fide dormierunt.
(3) Richard, art. Enfer, col. 101. — (4) In Rom., hom. 31, n. 5.
(5) De civ. Dei, 1. XX, c. 16. — (6) Dial., 1. IV, c. 42.
(7) Num., xvi, 31 sq. ; Ps. liv, 16 ; Is., v, 14 ; Ez., xxvi, 20 ; Matth.,
xiii, 42, 50 ; Luc., vin, 31 ; Eph., iv, 9 ; Apoc., v, 3.
(8) S. Hier., in ep. ad Eph., iv, 9 ; S. Greg. M., Dial., 1. IV, c. 42, 49, etc. ;
S. Thomas, Supp., q. 97, a. 7.
(9) Retract., 1. II, c. 24, n. 2.
(10) Denzlnger, 464, 531, 693.

DE INFERNO

673

rectius æslimcnlur sumina Dei sanctitas, justitia et independentia.
2° In praedicando Inferno, cavendum est certe ab omni verbo­
rum excessu, praesertim a descriptionibus mere imaginariis;
at non minus cavendum est a periculo emolliendi tremendam
verit atem pernarum aeternarum et Infernum construendi adeo
mitigatum ut, fideles rigorem non amplius formident et sic
peccato facilius indulgeant.
I nde, licet via amoris et caritatis sit ad Christum via primaria
ceteris omnibus anteponenda, via tamen timoris non est dese­
renda, nec ejus consilia negligenda, eo magis quia non paucæ
animæ, duce t imore, facilius ipsam ingrediuntur viam caritatis
Ideo edocenda est doctrina cerla, talis qualis est, nil augendo,
nil minuendo, confidens animas per veritatem tuto ad Deum
conducendas, nec ab eo unquam divellendas.

S

Theol.

i

IV.

674

DE PARADISO

CAPUT III
DE PARADISO

Notio Paradisi (1).
696. Paradisus, prius designavit regionem in qua conditi
et positi sunt nostri protoparentes, et erat hortus voluptatis ;
usu autem Ecclesiæ et Traditionis, designat statum simul et
locum supremæ beatitudinis, qua electi (Angeli et) homines,
post hanc vitam, perfecte perfruunttir. Porro, quatenus est
status beatitudinis, definiri potest : immunitas ab omni malo cl
omnis boni perpetua possessio.

Notio et divisio beatitudinis.
* *
697. Beatitude a Boetio (2) definitur : Status omnium bono­
rum aggregahnne perfectus; a S. Thoma : bonum perfectum,
guod totaliter guielal appelilum rationalem (1-2, q. 2, a. 8).
Beatitude autem supernaturalis, de qua sola agitur in præsenti.
est essentialis et accidentalis. Beatitudo essentialis duplex
distinguitur : a) objectiva. quæ est ipsum objectum quo bea­
tificamur ; b) subjectiva seu formalis, quæ est ipsius objecti
beatificantis seu ipsius beatitudinis consecutio (3).

Errores.
698. 1° Naluram beatitudinis pervertunt : 1) Graeci Schisma­
tici nonnulli ac præsertim Palamitæ, qui beat itudinem reponunt
in visione abstractiva Dei aut in visione splendoris Dei, qualem
viderunt Apostoli in Thabore ; 2) Kosmini, qui putat Deum
videri a beatis, sed tantum ut est auctor naturæ; 3) Anomæi
sæc. iv), Modernislæ (sæc. xix et xx) qui contendunt Deum,
etiam his in terris videri imo et comprehendi : 4) Beguardi el
Beguinæ, Baianistæ et Ontologislæ, qui volunt hominem esse
naturaliter beatum et divina essentia jam frui, saltem ut est
causa creaturarum.
H
(1) Bernard, in Diet, théol., art. Ciel.
(2) ! De consol) philos., 1. II, prosa 2.
.(3) Cf. 1-2, q. 2 et commentât.. Pesch, t.’lll, n. 423-429.

DE PARADISO

675

2° Inæqualilalem beatitudinis negant : 1) Origenislæ (1), qui
putant omnes animas æquales esse, ac proinde æqualiter fore
beatas ; 2) Jovinianus (2), qui diserte docet omnes sanctos fore
æquales in cœlo ; 3) Calhari et praesertim Novalores, qui ex
fundamentali errore de imputatione meritorum et justitiæ
('.hristi, logice inferunt omnes sanctos eadem frui gloria.
3° Quoad lempus consequcndæ beatitudinis errant : 1) Gnostici et Millenarii, Nestoriani, necnon Tatianus et Vigilantius,
quidam Arabes (sæc. m), posteaque Novatores, qui contendunt
animas defunctorum de propria sorte dubias remanere usque
ad diem ultimi judicii seu quasi in somno esse usque ad tempus
resurrectionis (3). — 2) Aliqualiter S. Irenæus (4) et Lactan­
tius (5), necnon multi Græco-Bussi, qui putant animas sancto­
rum non glorificari nisi post resurrectionem seu post secundum
Christi adventum. — 3) Nonnulli theologi sæc. xiv, qui volunt
animas sanctorum in Coelum quidem recipi, sed visione beata
non frui nisi in fine mundi (G).
4° Ælernilaleni beatitudinis impugnant Origenistæ et ceteri
qui autumant sanctos etiam in Cælo posse peccare.
5° Inter Græco-Hussos, alii doctrinam tenent catholicam ; alii
opinantur beatitudinem electorum intensiorem fore post resur­
rectionem generalem, aliique putant eam fore in progressu
continuo, eo sensu quod electi novas gaudendi causas, novas
veritates, novas pulchritudines, etc., in Deo semper inventuri
ac detecturi sint (7).
Doctrina catholica.

699. 1° Naturam beatitudinis proponit Benedictus XII :
« Definimus... quod... animæ sanctorum omnium... in quibus
nihil purgabile fuit quando decesserunt, nec erit quando dece­
dent in futurum..., etiam ante resumptionem suorum corporum
et judicium generale, post Ascensionem Salvatoris D. N. J. C.
in Cœlum, fuerunt, sunt et erunt in Coelo, ac post passionem et
mortem viderunt el vident divinam essenliam, visione inluitiva
el etiam faciali, nulla mediante creatura in ratione objecti
visi se habente, sed divina essentia immediate se, nude, clare et
aperte, eis ostendente, quodque, sic videntes, eadem divina
essentia perfruuntur, necnon quod ex tali visione et fruitione,
(1) Denzinger, 203. — (2) S. Hier., In Jovinianum.
(3) Cf. prop. 23 Rosmini, Denzinger, 1913.
(4) Adv. hær., 1. V, c. 31 ; cf. Jugie, op. cit., t. IV, p. 22 sq.
(5) Dit·. Instil., 1. Vil, c. 31 ; cf. Bellaim., De Beatit., 1. I, c. 1.
(6) Huic doctrinal prius adhaesit Joannes XXII, ut doctor privatus,
sed veritatem postea professus est, imo definivisset, nisi morte fuisset
praeventus. Cf. Raynaldi, Ann. ecc., ad ann. 1334 ; Denlfle et Chatelain,
Chartularium Universitatis Parisiensis, Paris, 1891-1894, t. II et Ill;
Le Bachelet, in Diet, théol., art. Benoit XII, col. 657-669.
(7) Jugie, t. IV, p. 197.

67G

!

DE PARADISO

sunt vere beatae, et habent vitam et requiem æternarn (1).
2° Ejus supcrnaluralilalem docet : 1) Clemens V, damnans
prop. seq. Beguinorum : « Quod quaelibet intellectualis natura
in se ipsa naturaliter est beata, quodque anima non indiget
lumine gloriae ipsam elevante ad Deum videndum et eo beate
fruendum (2) » ; 2) Pius V eumdem iere errorem damnat in
Baio (3) ; 3) quem denuo profligat Vaticanum (4).
3° Animas perfecte sanctas immediate, ceteras vero statim
post purgationem consequi beatitudinem delinit Benedictus XII
et post Lugdunense I/, conc. Florentinum: « Delinimus... illorum
animas, qui, post Baptisma susceptum, nullam omnino peccali
maculam incurrerunt, illas etiam, quæ post contractam peccali
maculam, vel in suis corporibus, vel eisdem exutae corporibus...,
sunt purgatæ, in Cœlum mox recipi et intueri clare ipsum Deum
Irinum el unum, sicuti est, pro meritorum tamen diversitate,
alium alio perfectius (5). »
aH
4° Gloria est inaequalis, ut patet ex verbis Florentini ; habetur
sine intermissione, nam, ait Benedictus XII, « postquam inchoata
fuerit vel erit talis intuitiva ac facialis visio et fruitio..., eadem
visio et fruitio, sine aliqua intercisione (intermissione) seu
evacuatione prædictæ visionis et fruitionis continuata exstitit
et continuabitur usque ad finale judicium et ex tunc usque in
sempiternum (6) ».
'
. yM
5° Deus etiam beatis manet incomprehensibilis : Lal. IV :
« Unus solus est verus Deus... incomprehensibilis »; Vaticanum :
« Sancta Ecclesia credit unum esse Deum... incomprehensi­
bilem (7). »
9
Hinc de fide est : a) animas sanctorum : 1) jam a passione et
morte Domini videre divinam essentiam ; 2) inde ab Ascensione
in Cœlum recipi.--b) in posterum animas sanctas, statim ac
plene sunt purgatæ : 1) intuitive videre divinam essentiam ;
2) plus minusve tamen perfecte, juxta merita ; 3) nunquam
tamen Deum comprehendere ; 4) illum vero videre in aeternum.
Dicemus : a) de beatiludine essentiali; b) de hujus beatitudinis proprietatibus ; c) de beatitudine accidentali.
(1) Denzinger, 530. — (2) Denzinger, 475. — (3) Denzinger, 1011,
1021 sq. — (4) Sess. in, cap. 1 ; Denzinger, 1782.
H
(5) Denzinger, 464, 693. — (6) Denzinger, 530. — (7) Denzinger, 428,
1782.

DE PARADISO

677

ABT. I

De beatitudine essentiali
Asserlio la : Objectiva hominis beatitudo est solus Deus
( De fide).

Probalur :

700. Sane id est beatitudo objectiva quod habet rationem
ultimi /inis et perfecte saliat hominis appeliluin. Atqui in solo
Deo hæc reperiuntur. Ergo.
Prob. min. :
1° Ex Scriptura. — a) Omnia prælei Deum sunt vana
(Eccli., i, 2 ; xii, 8, 13) : « Vanitas vanitatum et omnia vani­
tas... Deum time, et mandata ejus observa : hoc est enim
omnis homo ». Quare (I Joan., II, 15) : « Nolite diligere mun­
dum. neque ea qua? in mundo sunt. » (Matth., xvi, 26) : « Quid
enim prodest homini, si mundum universum lucretur, animae
vero suæ detrimentum patiatur ? »
b) E contra (Joan., xvil, 3) : « Hæc est vita æterna, ut co­
gnoscant /e, solum Deum verum, et quem misisti, Jcsiim Chris­
tum ». — Siquidem : 1) Heus solus est finis ullimus (Apoc.,
i, 8) : « Ego sum alpha et omega, principium et linis. » —
2) Deus solus est summum bonum : « Deus cordis mei, et pars
mea Deus in æternum » ; «Beatus populus, cujus Dominus Deus
ejus » (Ps. lxxii, 26 ; cxliii, 15). - 3) Deus solus perfecte
saliul appeliluin hominis : (Gen., xv, 1) : « Ego... merces tua
magna nimis ». (Ps. xv, 15) : « Satiabor, cum apparuerit gloria
tua ». (Ps. cl, 5) : « Qui replet in bonis desiderium tuum ·>.
2° Ex Patribus.
S. Gregor. Naz. (1) : « Intclligibilium
omnium summus vertex Deus est, in quo desiderium omne
consistit... : hoc rerum exspectandarum extremum est, quo
cum pervenerimus, conquiescit omnis speculatio. »
S. Gre­
gor. Nyss. (2) : « ILee propria conveniensque intellectuali
(1) Or. 21 ad laudem Athanaaii.
(2) De infantibus qui prœmature abripiuntur.

678

DE PARADISO

naturæ vita est. si Dei particeps sit... Deum videre vita animæ
est ». - S. Augustinus : « Fecisti nos ad Le (Deus), et inquie­
tum est cor nostrum donec requiescat in le (1). » — « Ipse
(Deus) fons nostræ beatitudinis, ipse omnis appetitionis est
finis... Unde... ad Eum dilectione tendimus, ut perveniendo
quiescamus ; ideo beati, quia illo fine perfecti (2). » Certum
est « utroque conjuncto effici [hominis] beatitudinem... hoc
est, ut et bono incommutabili, quod Deus est, sine ulla moles­
tia perfruatur, et in eo se in æternum esse mansurum, nec
ulla dubitatione cunctetur, nec ullo errore fallatur ». « Beata
vita hominis Deus est (3) ».
3° Ex ratione.— « Bcatitudo est bonum perfectum, quod
lolaliler quietat appetitum... Atqui objectum voluntatis, quæ
est appetitus humanus, est universale bonum, quod non inve­
nitur in aliquo creato, sed solum in Deo ; quia omniscreatura
habet bonitatem participatam » 1-2, q. 2, a. 8.
9

Asserlio 2a : Beatitudo formalis amplectitur tres actus :
visionis scilicet Dei. amoris et gaudii ; ejus autem essentia
formaliter reponenda est in visione Dei.
Probalur :

I. — Ad lentitudinem requiritur visio Dei intuitiva (De fide)
701. 1° Constat ex Scriptura.— a) Justis,qui sunt « pau­
peres spiritu », « mundo corde », et « persecutionem patiuntur
propter justitiam », Christus promittit « regnum cadorum », in
quo « Deum videbunt » (Matth.. v, 3 sq.). Porro hæc visio est
inluiliva, nam sancti « erunt sicut Angeli Dei in ccelo » qui
« semper vident faciem Patris... (pii in Coelis est » (Matth.,
Nxii, 30 ; ΧΜΠ, 10) et ipsam oilani veternam consliluil (Joan.,
xvii, 3).
I
b) I Joan., Ili, 2 : « Nunc filii Dei sumus, et nondum appa­
ruit quid erimus. Scimus quoniam, cum apparuerit, similes
ei erimus, quoniam ridebimus eum siculi esi ». — Itaque in
vita præsenti nondum est apparitio seu revelatio Dei perfecta,
sed tantum manifestatio quædam imperfecta ; in Coelo autem
(1) Conf., 1. I, c. 1, n. 1 ; Journel, 1591.
(2) De civ. Dei, 1. X, c. 3, n. 2 ; Journel, 1743.
(3) De civ. Dei, 1. XI, c. 13 ; Journel, 1749 ; 1. XIX, c. 26 ; cf. 1. XXII,
c. 3, n. 1 ; Journel, 1788.

DE PARADISO

679

Deus clare et perfecte apparebit, quia videbitur sicuti est (1).
c) I Cor., xin, 8-12 : « Charitas nunquam excidit, sive
prophetiæ evacuabuntur, sive linguæ cessabunt, sive scientia
destruetur. Ex parte enim cognoscimus, et cx parte propheta­
mus. Cum autem venerit quod perfectum est. evacuabitur
(piod cx parte est... Videmus ] er speculum et in aenigmate,
tunc autem facie ad faciem. Nunc cognosco ex parte, tunc
autem cognoscam sicut et cognitus sum ». — Hinc, per opposi­
tionem ad cognitionem vix (etiam quai fit per dona scientiæ et
prophetiæ), quæ est : 1) per speculum seu mediata (median­
tibus creaturis), 2) in ænigmale, seu obscura et confusa. 3) ex
parte, seu impertecta ; cognitio patriæ est : 1) facialis seu
immediata; 2) clara et distincta; 3) perfecta. Cf. II Cor., v,
6-8.
2° Constat ex Patribus.—Jama primissæculis, Patres tes­
tantur beatitudinem cælestcm consistere in visione Dei. Ita
loquitur Christus in epistola Barnabæ (vil, 11) : « Qui volunt
me videre et ad regnum meum pervenire, debent per afflicI innes et tormenta possidere me. »
S. Ignatius non semel
declarat se libenter pro (’hrislo moriturum ut Deum consequi
possit (2). — S. Irenæus : Deus « hoc concedit iis qui se dili­
gunt, id est videre Deum (3). »— S. Cyprianus : « Ouæ erit
gloria et quanta lætitia, admitti ut Deum videas, honorari
ut cum Christo Domino Deo tuo salutis ac lucis ætcrnæ gaudiumcapias(1). »— S.Rasilius : In Cado « non amplius Deum
in speculis, neque per aliena cognoscemus, sed ad ipsum veluti
solum et unum accedemus... (habentes) ipsius divinitatis
contemplationem (5). » — S. Gregorius Naz. : In (’odo est « su­
premae Trinitatis purior et perfectior illuminatio... lotam esse
toti menti contemplandam et tenendam præbentis (6). » - S. J.
Chrysostomus : In cado « ipsa rerum veritas aderit... ipsum
regem conspicere licebit... facie ad faciem (7). »
S. Augusti­
nus : Deum « sic (facie ad faciem) jam vident sancti Angeli...
(1) Cf. A. Michel, in Diet, théol., art. Intuitive (vision), col. 2363.
(2) Èph., x, 1 ; Born., iv, 1 ; Smyrn., ix, 2 ; cf. Ep. ad Diognetum, v, 2 ;
vi, 8 ; vu, 2, etc.
(3) Ado. hær., 1. IV, c. 20, n. 5 ; Journel, 236 ; cf. Clem. Alex., Strom.,
7, 10, 55, 7 ; Journel, 432.
(4) Ep. 58, n. 10 ; Journel, 579.
(5) Ep. 8, n. 7 ; Journel, 913. — (6) Or. 8, in laudem Gorgonis?.
(7) Ad Theod. laps., 1. I, n. 11 ; Journel, 1114,

680

DE PABADISO

Sicut ergo illi vident, ila el nos risuri sumus... Præmium
itaque fidei nobis visio ista servatur de qua (I .Joan., HI, 2).
Facies aulem Dei manifestatio ejus intelligenda est (1). » —
S. Gregorius IVI. dicit Deum, « in illa regione bcatitudinis in
claritate sua conspici (et) in natura sua (etiam) videri..., (quia)
ipsa ei nqtura sua clariIas, ipsa claritas natura est (2). »
1 lac est doctrina fidei, aperte praedicata a Benedicto XII et
a Cone. Florentino [n. 699].
*
3° Constat ex ratione.- intellectus hominis debet posse
assequi suam beatitudinem : repugnat enim Deum illi assi­
gnare finem adeptu imposaibilem. Atqui ex revelatione
scimus visionem Dei per essentiam esse ultimam intellectus
hominis beatitudinem. Ergo desiderium mentis nostræ non
satiabitur nisi intuitive Deum videamus (3).
II.
Ad Beatitudinem requiritur amor Dei ( Theol. cerium).
702. 1° Constat ex Scriplura.
I Cor., xiii, 8 : « Caritas
nunquam excidii, sive prophetia) evacuabuntur, sive linguæ
cessabunt, sive scientia destruetur ». Ergo caritas manebit
etiam in patria.
2° Constat e.r Patribus.
S. Augustinus : « Ibi (in coelo)
vacabimus el videbimus, videbimus ct amabimus, amabimus
et laudabimus. Ecce quod erit, in line sine line (1) ». « Beatus,
quantum existimo, neque ille dici potest... qui non amal
quod habet, etiamsi optimum sit (5). »
Similia docent
ceteri Patres.
3° Constat e.r ratione.
« Bonum in quantum hujusmodi
diligibile est,. Quod igitur apprehendit ur ut optimum, est
maxinn* diligibile. Sed substantia rationalis beata videns
Deum, apprehendit ipsum ut optimum ; ergo maxime ipsum
diligit. »
Quinimo homo beatus Deum non diligit tantum
amore benevolentiae, sed etiam amore concupiscentia) : videt,
enim Deum esse suum summum bonum ; ergo etiam ut suum
bonum Eum diligit (6).
.^9
(1) De civ. Dei, 1. XXII, c. 29, n. 1 ; Journel, 1786 ; cf. Retract,, I. I,
c. 13 (14), n. 2 ; Journel, 1971.
-J
(2) Moral., I. XVIII, c. 54, n. 90.
(3) Cf. Dr Ver., q. 8, a. 1 ; 1-2, q. 3, n. 8 ; C. (lenten, I. III, c. 25.
(4) De civ. Dei, I. XXII, c. 30, n. 5 ; Journel, 1788.
(5) De. more eccl., I. I, c. 2, n. 4.
£1
(6) C. (lentes, 1. IV, c, 92, 7 ; cf. Lesslus, Dc nummo bono, J, II. c. 19
n. 163 sq,
M

DE PARADISO
Ad beatitudinem requiritur gaudium de Deo

Π1.

681
(Theol.

cerium ).
703. 1° Probalur ex Scriptura.
Matth., xxv, 21 : « Euge,
serve bone ct fidelis... intra in gaudium Domini tui. » .Joan.,
xvi. 22 : « Gaudebil cor vestrum, et gaudium vestrum nemo
tollet a vobis ». I lac de causa sæpe beatitude ccdcstis propo­
nitur sub prandii similitudine (Luc., χχΐι, 29 sq. ; Ps. xxn. 5 ;
XXXV. 9 ; xi.i, 5 ; Apoc., vn, 17 ; xix, 7*sq. etc.
2° Probalur ex Patribus.
S. Cyprianus dicit quod « illius
(Dei) præsentia omnes anima; et corporis implebit appeti­
tus » (1).
S. Hieronymus : « Deum videro, vera bel il ia est :
Dei visio perfectum esi gaudium » (2). S. Augustinus : « Ipsa
est beata vita, gaudere ad te, de te, propter te »; « Beata
quippe vita est gaudium de verilale : hoc est enim gaudium
de le, qui veritas es, Deus » (3). « Nemo beatus est qui, eo quod
amat, non fruitur... Quisquis ergo fruitur eo quod amat, Vé­
ronique et summum homini amat, (piis cum beatum nisi
miserrimus negat (4) ? »
3° Probalur ex ralione.
a) « Delectatio enim causatur ex
hoc quod appetitus requiescit in bono adepto. Unde cum
beat ilmlo nihil aliud sit. (piam adeptio summi boni, non potest
esse beatitudo sine delectatione concomitante (5). » -b) (lau­
dium, quod est quies in bono possesso, ex amore causatur el
ex priesentia boni amati. Atqui beati amant Deum ul sum
muni bonum tum in se, tum ut suum, vere præsens. Ergo heal i
in Coelo gaudium habent ct quidem gaudium perfecte ple­
num (6).
IV.
Essentia bcatitudinis formaliter consistit in visione
Dei (Probabilius).

Omnes theologi concedunt ad plenam beatitudinem
requiri 1res actus de quibus modo diximus : « Pramiium essen
Hale hominis, quod est ejus bealil ido, consistit in perfectu
conjunctione anima* ad Deum, in quantum eo pcrfecle fruitur
ut viso el amato (7) ». At valde diiTerunl in determinando
704.

(1)
(3)
(5)
(G)

Sermo de Ascensione. -

(2) In Is., i.xvi, 14.
Con/.,]. X, c. 22 et 23. - (4) De civ. Dei, I. VUI, c. 8.
1-2, q. 4, a. 1 ; cf. 1-2, q. II, a. 3, ad 3.
1-2, q. 25, a. 2 ; 2-2, q. 28, a. I et 3.
(7) Supp., q. 96, a. 1.

682

DE PARADISO

quisnam ex his actibus jormaliler constituat essentiam mclaphysicam beatitudinis (1).
1° Alii (2) hanc essentiam reponunt in gaudio, quia gaudium
est id quo ultimo satiatur appetitus rationalis.
2° Alii, præsertim Scolislæ (3), concedunt visionem prare­
quiri tanquam conditionem necessariam, sed beatitudinem
essentialiter consistere in solo aclu carilalis perjeclx. Beatiludo, aiunt, est consecutio finis, seu summi boni ; atqui
bonum pertinet ad voluntatem ; ergo etiam ejus consecutio seu
possessio. Ceterum caritas est nobilissimus actus hominis,
quem vinculo amicitiæ cum Deo conjungit, dum ipsa visio
ad amorem ordinatur.
3° Alii (4) docent beatitudinem essentialiter sitam esse
tum in visione tum in amore beatifico, quia homo, visione,
simul et amore, actibus nempe intellectus simul et voluntatis,
cum Deo fine ultimo conjungitur.
4° Plerique tamen theologi, cum S. Thoma, tenent essen­
tiam beatitudinis in sola visione Dei consistere. Hæc sententia,
quæ est probabilior, sic probatur :
a) Indirecte, excludendo celeras opiniones. — Beatitudo
hominis essentialiter consistit in conjunctione ipsius ad bonum
incrcatum, quod est ultimus finis... cui homo conjungi non
potest per sensus operationem. Ergo beatitudo consistit in
actu intellectus aut voluntatis (5). Atqui « consecutio finis
non consistit in ipso aclu voluntatis; (nam) voluntas fertur
in finem et absentem, cum ipsum desiderat, et praesentem, cum
in ipso requiescens delectatur. Manifestum est autem quod
ipsum desiderium finis non est consecutio finis, sed est motus
ad finem. Delectatio autem advenit voluntati ex hoc quod
finis est præsens ; non autem ex converso hoc aliquid fit
præsens, quia voluntas delectatur in ipso. Oportet igitur
aliquid aliud esse quam actum voluntatis, per quod fit finis
ipse præsens voluntati... A principio (utique) volumus conse­
qui finem intelligibilem ; consequimur autem ipsum per hoc
quod fit nobis præsens per actum intellectus, ct tunc voluntas
(1) Cf. A. Michel, art. Gloire, col. 1396 sq.
(2) Aureolus, in 3, dist. 15, q. 1, a. 3. — (3) Scotus, in 4, dist. 49,
4 et 5.
(4) S. Bonav., in k, dist. 49, p. 1, q. 5 ; Greg. de Valentia, disp. 1, q.
punctum 4 ; Suarez, disp. 7, sect, t, etc.
(5) C. Gentes, 1. Ill, c. 27.

3
q.
3,

1

DE PARADISO

683

delectata conquiescit in fine jam adepto. Sic igitur essentia
beatitudinis in aclu intellectus consistit » (1).
b) Directe. — Essentia beatitudinis est formaliler illa opera­
tio per (piam attingit uret possidetur suminum bonum. Atqui
id iit per actum visionis intuitivæ. Ergo.
Sane quicumque videt Deum intuitive. Deum immediate
et in seipso apprehendit ; Deo itaque conjungitur unione
omnino intima et strictissima, (pialis viget, proportione ser­
vata, inter ideam claram et mentem quæ illam concipit (2),
ac proinde Deum vere possidet. Posita autem Dei cognitione
seu visione, ex ea necessario dimanant amor et gaudium :
nam repugnat mentem humanam ita penitus Deo conjungi,
quin eo ipso anima ipsa, totaliter, ut ita dicam, divinitate
perfundatur et impicatur, atque summo amore et gaudio
efferatur. Amor ideo et gaudium ad statum beatitudinis per­
tinent. sed ejus essentiam non constituunt (3).
c) Ceterum sententia «S. Thomæ conformior est : 1) Scrip­
turae, quæ ubique visionem Dei promittit ut præmium vitæ
æternæ : 2) rectæ philosophiae, quæ docet intellectum esse
facultatem simpliciter nobiliorem et olliorem voluntate, tum
quia ejus objectum est simplicius ct magis absolutum (4) ; tum
quia intellectus solus est quid omnium proprium intellectualis
natura! et per se movet voluntatem, cujus objectum est bonum
ab intellectu apprehensum (5).
Corollaria.
I. — Visio beata est absolute spiritualis et supernaturalis.
705. 1° Absolute spiritualis. — Nullus scilicet oculus, etiam
glorificatus, elevari potest ad intuitivam Dei visionem : a) Id
constat ex doctrina de invisibilitate Dei seu de ejus omnimoda
spirilualilale (6) : est enim Rex invisibilis, qui lucem inhabitat
inaccessibilem, quem nullus hominum vidit sed nec videre
potest (I Tim., i, 17 ; vr, 16) ; porro si invisibilis est intellectui,
a fortiori invisibilis est sensui. — b) Id constat c.r ratione ;
repugnat ut aliqua facultas, etiam supernaturaliter, elevetur
(1) 1-2, q. 3, a. 4. — (2) Infra, n. 707.
(3) Legatur C. Gentes, 1. III, c. 26 ; Garden, in Diet, théol., art. Béatitude,
col. 514 ; Gonet, De beatitudine, disp. 3, a. 2, § 5.
(4) 1, q. 82, a. 3. — (5) C. Gentes, 1. Ill, c. 25 et 26.
(6) Deum esse absolute invisibilem pro sensibus, est de tide ; pro sen­
sibus glorificatis, est saltem theol. certum propter absolutam Dei spiritualitatem, Manuale, t. II, n. 8 sq.

68'ι

DE PARADISO

ultra objecti sui adaequati amplitudinem, siquidem in objecto
adaequato continentur omnia ad qua? facultas extendi potest,
quocumque modo sive naturali sive supernatural!. Atqui Deus
est absolute incorporeus, proinde extra et ultra objeci uni
adæquatum cujusvis facilitai is sensitiva? invenitur. Ergo nullus
oculus (sensus), etiam glorificat us, elevari potest ad videndum
Deum intuitive.
2" Absolule supernaluralis. — Hæc enim visio semper pro­
ponitur ut quid omnino transcendens, quid Deo soli proprium,
ut complementum status jusiilicalionis et adoptionis liliorum
Dei, etc. (1).
II. — Visio beata fit per lumen gloriæ.
706. Abstraction© fac,ta ab ulteriori explicatione circa natu­
ram luminis gloria?, de fide est animam indigere lumine gloriæ ad
videndum Deum et ad beate Ipso fruendum (2).
a) Scriptura el, Patres banc doctrinam sat aperte declarant,
(piando asserunt beatos a Deo illuminari, ut valeant ejus essen­
tiam \idere. Hoc sensu intelliguntur Ps. xxxv, 10 : « In lumine
luo videbimus lumen « ; Apoc., xxi, 23, xxn, 4, 5 : « Claritas
Dei illuminavit eam (coelestem Jerusalem) » ; « Videbunt (servi
Dei) faciem ejus... Dominus Deus illuminabit illos. »
b) Insuper ne unum quidem actum supernaturalem operari
valemus sine auxilio gratiæ supernatural!. Ergo ipsa visio
beata, quæ est absolule supernaluralis, Heri nequit, nisi intellectus
humanus lumine supernalurali gloriæ physice adjuvetur el elevetur
ut possit operari ultra id quod naturaliter potest,. Hinc S. Gre­
gorius Naz. : Deum inveniemus « cum deiforme hoc atque
divinum » acceperimus (3). — S. Epiphanius : « Invisibilis
Deus... corroborans impotens (visibile), virtute sua efficit ut
invisibile aspiciat (4). »
’
i
Merito igitur hoc lumen gloriæ communiter intelligitur habitus
quidam infusus, intrinsece inhaerens intellectui, iliumque confor­
tans el elevans ad Deum intuitive videndum. Proinde disponit
intellectum ut physice capax sit, attingendi essentiam divinam
atque active concurrit cum intellectu ad eliciendum actum super­
nal,uraleni visionis. Ideo hic act us ab intellectu simul et a lumine
procedit, seu, si mavis, causam habet principalem ipsum intel­
lectum lumine gloria* confortatum el elevatum. Cf. 2-2, q. 23, a. 2.
Ha rem exponit Hilluart : « Visio beatifica est actus vitalis
beati, quinimo ipsius vita beata ; ergo effective procedere debet
a potentia vitali ipsi intrinseca et ab intrinseco se movente,
utpote illius intellectu. Dico (autem) intellectum non producere
visionem beatam inslrumentaliter, sed principaliter. (Etenim)
(1)
(2)
(3)
(4)

Manuale, t. II, n. 9 sq.
Cone. Viennense, prop, 5 Beguardorum ; Denzinger, 475.
Or. 28, n. 17 ; Journel, 988.
'
Har. 70, c. 7 ; Journel, 1106 ; cf. 1, q. 12, a. 5 ; C. Gentes, 1. Ill, C. 53.

DE PABADISO

685

sic se babel intellectus lumine gloriæ perfusus ad visionem
Dealain, sicul voluntas informata charitate ad arnorern I)ei ;
al (pii voluntas informata charitate esl causa principalis amoris
Dei el. non insl runicntalis laidum ; ergo... Intellectus et lumen
<doriæ concurrunt ut (/itæ causa·. totales sub diversa ratione :
lumen gloriæ, ut totalis rat io formalis proxima, qua intellect us
(devatur el proporl ionatur visionis actui ; intellectus ita eleva­
tus et confortatu^), ut totale principium, eliciens visionem 1;.
III.
In visione beata dari nequit species neque impressa
noque expressa.

707. Communiter Ienent theologi non dari speciem impres­
sam : non dari speciem expressam docent Thomistæ cum mullis
aliis (2) contra Suarezium ct alios (3).
Equidem « requiritur ad videndum Deum qliqua Dei simili­
tudo (lumen gloriæ) ex parte potentia· visivæ, qua scilicet intel­
lectus fit efficax ad videndum. Sed ex parte visæ rei, quam
necesse est aliquo modo uniri videnti, per nullam similitudinem
creatam, Dei essentia videri potest » (4).
1° Dari nequit species impressa. — Species impressa debet esse,
in ordine repraesentativo, in eodem gradu immalerialilatis et
intelligibilitatis cum objecto, secus enim non valet illud reprae­
sentare ut in se est. Atqui 1 eus, cum sil suum esse el actus
purus, in summo invenitur gradu immaterialitatis et intelli­
gibilitatis, ac proinde adequate repixesentari nequit nisi per
speciem, quæ sil in eodem summo gradu immalerialilatis, seu
quæ sil el ipsa suum esse. .Jam vero nec datur nec dari potest
talis species creata. Ergo, in visione beata, nulla dari potest
species impressa, ipsius I ei essentiæ repræsentativa (5).
2° Dari nequit species expressa.
Idem valet argumentum.
(1) De Deo, diss. 4, a. 5, § 5 ; Joan, a S. Thoma, in 1, q. 12, disp. 14 ;
Gonet, Clypeus..., De visione Dei. disp. 3, a. 3 ; Salmant., De Deo, disp. 3,
dub. 3 ; Billot, De Deo uno, th. 13 ; Pesch, n. 76-79 ; A. Michel, art. Intui­
tive (vision), col. 2372-2376 ; Terrien, La grâce et la gloire, 1. 11,1 IX, C. 3. —
Thomistæ et plcrique theologi, contra Molinam, Vasqitezium et Suarezium,
docent non posse fieri, etiam de potentia Dei absoluta, ut intellectus creatus
videat Deum absque lumine gloria*, intrinsece communicato vel pennanenter, per modum habitus (in beatis) vel transeunter per modum disposi­
tionis (ut in raptu S. Pauli) ; cf. 1, q. 12, a. 11, ad 2 ; 2-2, q. 175, a. 3, 0
et ad 2 ; De Ver., q. 64, a. 4 ; comm, in 11 Cor., xu, lect. 5. - Num reapse
Moyses el Paulus immediate viderint ipsam Dei essentiam, saltem ex Scrip­
lura non certo constaie putat P. Lavaud, in Bevue Thomiste, janv.-fév.
1930, ρ. 75-83.
(2) I, q. 12, a. 2 ; Salmant., tract. 2, disp. 2, dub. 9 ; Bllluart, diss. 4,
a. 6 ; Janssens, De Deo uno, I. 1, p. 434 ; Billot, th. 13 et in corol., Van dec
Meersch, De Deo uno et trino, η. 304 ; Hugon, p. <07 sq., etc.
(3) Suarez, De Deo, tract. 1, 1. II, c. 20 ; C. Mazzella, De novissimis,
n. 820 sq. ; Pesch, n. 81 ; Plcclrelli, De Deo uno ct trino, p, 318 sq., 393 sq.
(4) 1, q. 12, a. 2. — (5)' Ibid., vide alia argumenta.

686

DE PARADISO

Etenim, cum species expressa sil accidens receptum in intellectu
creato, intrinsece proporlionalur modo essendi hujus intellectus,
ac ideo est necessario quid finitum et potentiae mixtum; conse­
quenter absolute incapax repræsentandi modum essendi divi­
num.
SI
Nec obstant verba S. Thomae : « Quicumque intelligit, ex
hoc ipso quod intelligit, procedit aliquid intra ipsum, quod est
conceptio rei intellect®, ex vi intellectiva proveniens (1). *
Nam, ut ait Sylvius, in h. 1., « hoc asserit de intelligente connuluraliter operante ; ideoque non oportet ut verilicelur in intel­
ligente qui intelligit... modo prorsus extraordinario et præter
omnem suæ naturæ conditionem ».
3° Hinc essentia divina, in visione beata, vices gerit speciei
impressae et expressae.
Ait S. Thomas : a) De specie impressa : « Cum intellectus
creatus videt Deum per essentiam, ipsa divina essentia lit forma
inlelligibilis intellectus (2). » — « Oportet, si Dei essentia videa­
tur, quod per ipsammet essentiam divinam intellectus ipsam
videat, ut sic in tali visione, essentia divina sit et quod videtur,
et quo videtur... Manifestum est igitur quod essentia divina
potest comparari ad intellectum creatum, ut species inlelli­
gibilis, qua intelligit (3) ». — « Talis cognitio (visio beata) est
ipsius divinæ essenti® immediate, per hoc quod ipsa divina
essentia unitur menti beatæ sicut intelligibile intelligent! (4).
b) De specie expressa : « Divina essentia unitur intellectui
creato, ut inlelleclum in aclu, per se ipsam faciens intellectum
in actu (5). »
c) De utraque : « Visio illa, qua Deum per essentiam vide­
bimus, est eadem cum visione qua Deus se videt, ex parte ejus
quo videtur ; quia sicut Ipse se videt per essentiam suam, ita
et nos videbimus eum (6). » — « Sic igitur facie Deum videbi­
mus, quia immediate eum videbimus... Secundum autem hanc
visionem maxime Deo assimilamur et ejus beatitudinis parti­
cipes sumus, nam ipse Deus, per suam essentiam, suam substan­
tiam intelligit : et hæc est felicitas (7). »
I
708. N.-B. — a) Essentia divina, supplendo speciem intelligibilem impressam, non ideo informal intellectum creatum, sed
tantum illum perficit et actual, quin ei inhæreat et in ipso reci­
piatur aut ei subordinetur, quemadmodum, proportione servata,
subsistentia propria Verbi supplet subsistentiam creatam
propriam humanitatis Christi, citra receptionem in illa (8). —
(1) 1, q. 27, a. 1. — (2) 1, q. 12, a. 5.
I
(3) C. Gentes, 1. III, c. 51. — (4) 3, q. 9, a. 3, ad 3.
(5) 1, q. 12, a. 2, ad 3. — (6) Supp., q. 92, a. 1, ad 2.
(7) C. Gentes, 1. III, c. 51 ; cf. Terrien, op. cit., t. II, p. 399-404.
(8) De Ver., q. 8, a. 1 : « non oportel quod ipsa divina essentia fiat forma
intellectus ipsius (beati), sed quod se habeat ad ipsum ut forma » ; cf. Gonet,
Clypeus theol. thorn., t. I, De visione Dei, disp. 2, a. 3.
M

DE PARADISO

687

b) Actus visionis beatæ habet certe terminum quem attingit,
non autem terminum quem producit (speciem expressam).
IV. — De objecto visionis beatæ.

709. Duplex distinguitur objectum visionis beatæ : 1) prima­
rium et formale, quod ratione sui videtur et est ratio cetera
videndi, videlicet Deus ipse ; 2) secundarium et mere materiale.
quod ratione primarii videtur, nempe creaturæ.
1° Objectum primarium. — Beati de Deo vident omnia quæ
in Deo formaliter et necessario continentur. — a) Visio enim
beata est inluiliua et quiddilaliva : attingit Deum siculi est.
Atqui Deus est in se, realiter unus in natura et trinus in perso­
nis ; est etiam formaliter bonitas, justitia, sapientia, etc. Ergo
beati intuentur Dei essentiam, personas et attributa (1). Hinc
Benedictus XII et conc. Florentinum : beati « vident divinam
essentiam... intuentur ipsum Deum unum et trinum (2). —
b) Visio est lidci præmium et merces ; ergo beati vident in
patria quidquid de Deo crediderunt in via. — c) Beati cognos­
cunt etiam quædam libera Dei decreta, ea nempe quæ ad ipsos
spectant : id enim requirit status beatitudinis ; cognoscunt
Ideo decreta quæ ad proprium bonum vel parentum salutem
pertinent ; non cognoscunt autem omnia, neque aequaliter omnes
sed secundum quod Deus voluerit eis revelare (3).
2° Objectum secundarium. — Beatitudo, cum sit status
omnium bonorum aggregatione perfectus, debet omne legiti­
mum desiderium complere et perfecte satiare. Atqui beati
legitime scire desiderant quidquid ad eos specialiter spectat.
Hinc concilium Parisiense (a. 1528) dicit : « beatis pervium esse
uniforme illud divinitatis speculum, in quo quidquid illorum
interest illucescat » (4).
Jamvero quisque beatus considerari potest : 1) ut elevatus
ad ordinem gratiae; 2) ut pars universi ; 3) ut talis persona. Ideo
videre debent beati omnia quæ, ex hoc triplici capite, ad illos
pertinent.
I nde : a) Quoad ordinem graliæ, beati cognoscunt mysteria
lidei (extra Deum), quæ crediderunt in via, v. g. quæ spectant
ad Ecclesiam, ad sacramenta, præcipueque ad Eucharistiam, ad
Providentiæ vias quibus ad salutem pervenerunt, tum ipsi
lum alii beati, ii praesertim quos noverunt et affectu superna­
tural! amaverunt.
b) Prout sunt pars universi, beati videre debent : 1) totam
(1) Cum personæ et attributa sint re idem cum essentia, implicat videri
essentiam divinam intuitive, sine attributis aut personis : id communiter
docetur contra Scotistas. Cf. 2-2, q. 2, a. 8, ad 3 ; 3, q. 3, a. 3 ; Hervé, Ma­
nuale, t. II, n. 29, 193 ; Gonet, Clypeus..., 1. cit., disp. 5, a. 1 et 2.
(2) Denzinger, 531, 693.
[ (3) 1, q. 57, a. 5 : quod hic dicitur de Angelis, valet de hominibus beatis.
(4) In deer, fidei, cap, 13.

688

DE PARADISO

mundi machinam et præcipuas ejus parles, ut cœlum, elementa,
stellas, ac generatin'! quidquid pertinet ad ornatum et pulchri­
tudinem universi ; 2) omnia genera et species rerum cum eorum
proprietatibus (1) ; consequenter et principaliter ea quæ spec­
tant ad animas et Angelos. Non cognoscunt tamen omnia
singularia facta aut cogitata hominum, quia id « non est de
perfectione intellectus creati, nec ad hoc ejus naturale deside­
rium tendit (2) ».
c) Quatenus sunt hæc persona privata aut publica, beati
vident omnia quæ ad eorum statum pertinent, sive quoad
ipsos, sive quoad affectiones aut quoad opera. Ideo Papa videt
specialiter ea quæ spectant ad Ecclesiæ gubernium, fundator
Ordinis quæ ad Ordinem, pater et mater, quæ ad familiam,
etc. Ideo etiam beati cognoscunt vola et preces quæ ad ipsos
diriguntur. Hinc iit ut B. Virgo Maria multo plura cognoscat quam
ceteri sancti, præsertim quoad preces et cogitationes hominum ;
est enim eorum Advocata et Mater, ergo debet ut in pluribus
statum illorum cognoscere, ut possit opportune eis opitulari.
Quinimo « nihil prohibet dicere quod, post diem judicii,
quando gloria hominum et Angelorum erit penitus consum­
mata, omnes beati scient omnia quæ Deus scientia visionis
novit, ita tamen quod non omnes omnia videant in essentia
divina ; sed anima Christi ibi plene videbit omnia, sicut et nunc
videt ; alii autem ibi videbunt plura vel pauciora secundum
gradum quo Deum cognoscent, et sic anima ('.hristi de his
quæ præ aliis videt in Verbo, omnes alias illuminabit » (3). —
Nullus autem beatus videt aut videbit omnia quæ Deus facere
potest, secus illum totaliter comprehenderet ; at quanto per­
fectius quisque intuetur Deum, tanto plures effectus in eo
cognoscit (4).
V. — De medio in quo visionis beatæ.
710. Agitur tantum de objecto secundario, cum certum sit
Deum ipsum non videri nisi immediate et in seipso. Jamvero
crealuræ videri possunt in Deo seu in Verbo formaliter vel
causaliter.
a) Formaliler in Verbo ea videri dicuntur quæ beati vident,
eadem visione et eodem lumine quo Deum ipsum vident ; ita
uno el eodem aclu vident Deum et res in Deo tanquam in objecto
prius cognito seu tanquam in causa efficiente et exemplari,
omnia virlualiler eminenter continente (5).
b) Causaliter in Verbo videri dicuntur quæ beati vident, non
quidem in essentia divina, sed per revelationes seu per species
(1) 1, q. 12, a. 8, ad 4. — (2) Ibid.. C. Gentes, 1. III, c. 59.
(3) In h, dist. 49, a. 5, ad 12 ; 3, q. 10, a. 2.
(4) 1, q. 12, a. 8, 0 ; 2-2, q. 83, a. 4, ad 2 ; Supp., q. 72, a. 1 ; Chollet,
La psychologie des élus, Paris, 1900, r. G sq.
(5) 1, q. 12, a. 9 ; q. 58? a. 7.
M

DE PARADISO

689

infusas extra Verbum, ab essentia divina derivatas et vi status
beatitudinis communicatas. Hac de ratione hæc visio dicitur
causaliter in Verbo (1).
VI — De immutabilitate visionis beatæ.

I

711. Visio intuitiva seu visio ipsius essentiæ divinæ est unica
omnino et sempiterna « quia una et continua et sempiterna ope­
ratione, in illo beatitudinis statu, mens hominis beo conjun­
gitur » (2), ac proinde beati « quantum ad visionem gloriæ,
participant aeternitatem » (3).
Halio est aperta : a) « Objectum prædictæ visionis est divina
substantia secundum seipsam... ; esse autem divinæ substantiae
in æternitate est, vel magis est ipsa æternitas, ergo visio prædicta in participatione aeternitatis est (4). » Consequenter hæc
visio mensuratur non æternitate essentiali, sed æternit ate parti­
cipata, et merito vocatur « vita æterna ».
b) Aliis verbis : 1) Visio beata æternitate mensuratur, quia
nec tempore nec ævo mensuratur. Nullam enim admittit succes­
sionem aut variationem etiam accidentalem, in ipsa ratione
visionis, tum quia est lota simul, tum quia ejus principia, lumen
scilicet gloriæ et ipsa essentia divina gerens vices speciei, sunt
omnino invariala, tum quia operationes quæ ad eam per se
consequuntur : amor nempe et fruitio beatillca, sunt et ipsa1
omnino immutabiles et indefecl ibiles ab intrinseco, sicut ipsa
visio a qua dimanant. — Mutatio quidem datur in beatis,
videlicet quoad illuminationes et revelationes, quæ paulalim
et successive fiunt extra Verbum ; sed istæ operationes ad ipsam
visionem beatam non pertinent nisi per accidens, nec ab ipsa
procedunt tanquam a principio et radice. — 2) Visio beata
mensuratur ælernilale participata. Eternilas enim essentialis
est mensura solius Entis absolute immutabilis, tam ab extrinseco quam ab intrinseco. Atqui visio beatajicet sit ab intrinseco
invariabilis et indefectibilis, alignant admittit mutabilitatem et
defcclibililalem ab exlrinseco, tum in genere enlitalivo, siquidem
de novo incepit et desinere posset, si Deus concursum suum sus­
penderet, tum in genere intelligibili, quia, de potentia absoluta,
possetesse major vel minor in eodem subjecto, sicut i reapse major
el minor est in diversis subjectis. Ergo non mensuratur æter­
nitate essentiali sed ælernilale participata (5).
Igitur : 1) Quæ beati in Verbo formal iter vident ea vident
unico aclu et unica specie ac proinde ea simul cognoscunt ab12
(1) Gonet, Clypeus theol. thom., t. I, De visione Dei, disp. 5, a. 4, § 1.
(2) 1-2, q. 3, a. 2, ad 4. — (3) 1. q. 10, a. 5, ad 1.
( 4) C. Gentes, l. 111, c. 61.
(5) Ita S. Thomas, l. cit. ; Ferrariensis, Comm in Summ. Cont. Gentes,
c. 61 ; Gonet, Clyp., 1. cit., disp. 6, n. 14sq. ; Joan, a S. Thoma, q. 10, disp. 10.
a. 1 ; Bliluart, De Deo, diss. 4, a. 11, quærilur 3° ; Hugon, De Deo uno et
trino, p. Io2-153.

690

DE PARADISO

initio suæ beatitudinis et non successive. H inc S. Augustinus :
Volubiles non erunt cogitationes nostræ, ab aliis in alias euntes
atque redeuntes, sed omnem scientiam nostram uno simul
conspectu videbimus (1). » — 2) Quæ autem beati vident in
Verbo causaliter, ea successive cognoscunt, prout scilicet a Verbo
novas accipiunt revelationes seu species infusas ; ideo hæc
cognitio 'crescere potest, nec aeternitate mensuratur, sed æuo
aut tempore vel continuo vel discreto juxta prædicta n. 607 (2).

ART. II

De proprietatibus beatitudinis
Assertio la:Beatitudo est absolute supernaturalis, inæquahs,
non Dei comprehensiva ; sanctos facit omnino impeccabiles
et est æterna et inamissibilis.

Quod beatitudo sil supernaturalis, constat ex alibi dictis (3)
et ex modo dictis de visionis beatæ supernaturalitate (4).
Probatur thesis :
I. — Est inæqualis (De fide).
712. 1° Constat ex Florentino definiente beatos «intueri
clare ipsum Deum trinum ct unum, sicuti est. pro meritorum
tamen diversitate, alium alio perfectius » (5).
2° Constat ex Scriptura. —a) Joan., xiv, 2 : « In domo
Patris mei. mansiones mullæ sunt. » Atqui domus Patris est
ipse Paradisus quo ipse perrexit Christus ut nobis pararet
locum. Ergo in Paradiso sunt diversi gradus gloriæ.
b) Merces cœlestis confertur secundum opera : Matth.,
xvi, 27 : « Tunc reddet unicuique secundum opera ejus. » I Cor., m, 8 : « Unusquisque autem accipiet secundum suum
laborem. » — II Cor., ix, 6 : « Qui parce seminat, parce et
metet ; (pii seminat in benedictionibus, de benedictionibus el
metet. » Atqui opera et merita sanctorum diversa sunt, ut
ipsi textus indicant : alii enim plus, alii minus laboraverunt
(1) De Trin., 1. XV, c. 16 in fine.
(2) 1, q. 12, a. 10 ; C. Gentes, 1. 111, c. 59 sq. ; cf. 1, q. 10, a. 5 ; A. Michel,
Les fins dernières, p. 14 sq. ; 131.
(3) Manuale, t. 111, n. 152 sq. ; Manuale, t. Il, n. 8 sq.
(4) Supra, n. 705. — (5) Supra, n. 699, 3°.
,9

DE PARADISO

691

et seminaverunt. Ergo diversa sunt præmia, diversaque beati­
tudo. Cf. Matth., v, 12 ; x. 42 ; xix. 17 ; xx. 8 ; Bom., II 6
et loca parallela.
c) I Cor., xv, 41, 42 : « Stella enim a stella diflerl in claritate.
Sic et resurrectio mortuorum. » Sed si differentia erit in gloria
corporis, de qua directe agitur ; a fortiori differentia erit in
gloria animæ, a qua derivatur gloria corporis.
3° Constat ex Patribus. - S. Irenæus: « Quanto plus dilexerimus (Deum), eo majorem ab eo gloriam accipiemus (1). »
S. Aphraates : « Oui parum laboraverit, proul dejaligalus
fuerit, recipiet. Oui multum cucurrerit, pro modo cursus sui
præmium tollet... Noveris itaque, etiam cum ad vitam ingre­
dientur homines, mercedcm pariter fore mercedc ampliorem.
gloriam gloria insigniorem et præmium amplius altero (2). »
— S. Ephræm : « Sunt qui sedebunt in secundo gradu, alii in
lerlio, alii exaltabuntur usque ad giiinlum gradum, alii ad
decimum, alii ad trigesimum, alii sedebunt in supernis (3). ·
— S. J. Chrysostomus : Oui « sunt in regno, non omnes tamen
eadem consequently et iisdem fruentur » (4). — S. Hiero­
nymus : « .Jam nostri laboris est. pro diversitate virtutum.
diversa nobis præmia præparare (5) ». — S. Augustinus :
« Denarius quidem ille, æqualis est omnibus... quo utique
denario vita significatur aeterna... Sed mullæ mansiones diver­
sas meritorum in una vita significant dignitates » (6). Hinc
una est beatitudo objectiva, sed beatitudo formalis differt
secundum laborem, et ita « in beatitudine isti alius alio præstabilius permanebunt » (7). — S. Gregorius M. : « Quia in hac
vita nobis est discretio operum, erit, in illa procul dubio dis­
cretio dignilalum, ut quod hic alius alium merito superat,
illic alius alium retributione transcendat... Una cunctis erit
beatitudo lætitiæ, quamvis non una sit omnibus sublimitas
vitæ (8). »
4° Constat ex ratione.- a) Justus, ait Tridenlinum (9)
(1)
(2)
(3)
(4)
(6)
(7)
(8)
(9)
I

Adv. hær., 1. IV, c. 13, n. 3.
Dem. 22, n. 19 ; Journel, 696.
Sermo de magis, etc., η. II ; Journel, 710.
Jn I ad Cor., hom. 41. — (5) Adv. Jovin., I. II, n. 32 ; Journel, 1383.
In Joan, evang., Ir. 67, n. 2 ; Sermo 87, c. 4, n. 6 ; Journel, 1831 , 1502 .
Enchiridion, c. 111 ; Journel, 1931.
Moral., I. IV, c. 36, n. 70 ; Journel, 2308.
Sess. vt, can. 32 ; Denzinger, 842.

692

DE PA HAD ISO

per sua bona opera, vere meretur augmentum gratiæ ct gloria·.
Atqui ubi datur augmentum, necessario datur inæqualitas.
Ergo gloria est inæqualis. — b) Visio Dei fundatur in lumine
gloriæ ; atqui lumen gloriæ commensuratur gratiæ a qua pro­
duit. Ergo ipsa visio Dei seu ipsa beatitudo major vel minor
est prout major est vel minor gratia et cbaritas (1).
713. Scholion. —1° Hæc inæqualitas duplex est : 1) intensum,
in quantum alii aliis clarius et perfectius vident essentiam Dei ;
2) extensiva, in quantum visio ad plura objecta se extendit.
Causa autem hujus inaequalitatis : 1) physica, est ipsa luminis
gloriæ diversitas ; 2) moralis, est meritorum diversitas (2).
Constat ex modo dictis : etenim quo perfectior est charilas, eo
perfectius est lumen gloriæ, seu eo perfectior est facultas videndi
IJeum, ac proinde eo perfectior est ipsa visio beata.
Nihilominus : 2° Visio beata specie eadem est omnibus sive
Angelis sive hominibus, quia idem objectum omnibus præsentatur, scilicet Dei essentia, quæ eodem modo attingitur, nempe
clare et immediate. — Nec dicas ; Qui habent intellectum
sublimiorem, clarius vident ; ergo Angeli perfectius vident
quam homines, et inter homines qui intellectu pollent altiori,
melius vident. Nam diversitas visionis attenditur tantum
secundum lumen gloriæ, quod specie idem est in omnibus
beatis. Ideo hoc tantum verum est « intellectus, plus participans
de lumine gloriæ, perfectius Deum videbit (3) » ; ct ita anima
(’.hristi habet scientiam beatam omnino superillinentem, ct
visio intuitiva, qua pollet B. Virgo in coelis, longe antecellit
visionem omnium angelorum et hominem (4).
3° Singuli beati sunt perfecte beali. — In singulis enim intensilas visionis, amoris et fruitionis Dei proportionatur gradui
luminis gloriæ. Ergo singuli Deum vident et amant, coque
frumitur, cum omni intensitate qua possunt. Ergo perfecte
satiantur intellectus eorum et voluntas, quæ ideo perfecte
quiescunt (5).
4° Inter beatos nulla Irislilia vel invidia. — « Etenim beati
hanc diversitatem (illorum beatitudinis) cognoscunt in con­
templanda divina essentia, adeoque hanc diversitatem intelligunt ut ordinalissimam, in eaque Dei sapientiam, benignita­
tem, potentiam splendide elucentem perspiciunt, et de ea
laudant Deum : præterea concivibus coelestibus, quos perfecto
amore amant, congratulant ur de majori felicitate qua gaudent,
(1) Cf. 1, q. 12, a. 6 ; 1-2, q. 114, a. 3, ad 3.— (2) Denzinger, 693.
(3) 1. q. 12, a. 6, 0 et ad 3, a. 7 ; C. C,entes, 1. III, C. 58 ; cf. 1, q. 12,
a. 8-10.
(4) 3, q. 10, a. 4 ; Hervé, Manuale, t. II, n. 653.
(5) Cf. A. Michel, ari. Intuitive (vision), col. 2392 ; Les fins dernières,
p. 119-122.
1

Il

DE PARADISO

693

illosque admirantur propter prompt am ac generosam coopera­
tionem auxiliis divinis, vi cujus merita acquiSiverunt plura 1 j. >
II. —Non est Dei comprehensiva (De fide).
714. «Ad comprehensionem proprie dictam, inquit //iq/on(2).
tria requiruntur : 1) ut lotum videatur et nihil ejus latrat.
2) Ut videatur tolaliler in seipso, seu intensive : magnum quippe
intercedit discrimen inter cognosci lotum et cognosci tolaliler :
potest enim aliqua propositio Lota intelligi. quin intelligatur
totaliter, quantum est cognoscibilis, vel percipi tota sympho­
nia, quin totaliter percipiatur. 3) Ut res cognoscatur tolaliler
eliam extensive, quoad omniaquæ potest vel agere vel suscipere:
non exhauritur enim inielligibilitas objecti si cognoscitur
tantum in seipso ; debet etiam videri ejus virtus et ea ad qua»
se extendere valet, nam virtus ex suo objecto innotescit. »
Hinc quando beati dicuntur comprehensores. comprehensio
non intclligitur cognitio adæquans et exhauriens objecti
cognoscibilitatem, sed sumitur pro finis oblenlione et posses­
sione per oppositionem ad cognitionem via*., qua ad finem
tendimus (3).
1° Probatur ex documentis fidei.
Cone. Lateranense iv :
« Unus solus est verus Deus... incomprehensibilis. » - Cone.
Vaticanum : « Sancta Ecclesia credit unum esse Deum...
incomprehensibilem. » Ergo Deus in se transcendit omnem
intellectum, etiam gloriosum.
Ceterum de fide est cx Florentino, ul modo diximus, dari
in visione beata gradus perfectionis pro diversitate graduum
charitatis et meriti. Ego hæc visio non est Dei comprehensiva.
Nicolaus V approbavit damnationem a Cone. Basileensi latam
contra prop. Aug. de Borna : « Anima Christi videt Deum
tam clare et intense quam clare et intense Deus videt seipsum (4). » Sed si anima (’hristi Deum non comprehendit, a
fortiori ceteræ animæ id non valent.
2° Probatur ex Scriptura.
Job., XI. 8, 9 : « Excelsior
cœlo est (scientia Dei) el quid facies ? Profundior Inferno et
unde cognosces ? Longior terra mensura ejus el latior mari. »
— xxxvi, 26 : « Ecco Deus, magnus, vincens scientiam nos(1)
(2)
(3)
(4)

Van der Meersch, De Deo uno et trino, η. 308.
De Deo uno et trino, p. 140.
De Ver., q. 8, a. 2, ad 5 ; 1, q. 12, a. 7, ad 1.
Ap. Mansi, Concit., t. XXIX, coi. 109.

e

694

DE PARADISO

Iram ».
Bom., x, 33 : « Quam incomprehensibilia sunt judicia
ejus, et investigabiles via· ejus ! » — Illi quidem textus de
cognitione via· intelligi possunt, sed adeo incomprehensibilitatcm Dei efferunt, ut etiam de cognitione patriæ merito
intel ligantur.
t
3° Probalur ex Patribus. — Patres, quando contra Eunomianos asserunt Deum non posse a nobis plene cognosci,
loquuntur præsertim de cognitione viæ (1) ; quandoque tamen
expresse declarant Deum esse qmnino incomprehensibilem et
quidem cuivis creaturæ, ergo etiam bealæ (2).
Ceterum non desunt Patres qui aperte dicunt Deum non
posse nisi a seipso comprehendi. S. J. Chrysostomus declarat
insaniam esse perspicuam et amentiam inexcusabilem dicere :
« Deum novi, ut Deus se ipsum novit » ; « Vocemus itaque
ipsum ineffabilem, inintelligibilcm..., incomprehensibilem...
mortalis mentis comprehensionem excedentem... a solo autem
Filio et a Spiritu S. cognitum..., neque... ullam creatam
virtutem esse quæ Deum perfecte comprehendat (3) ». —
Theodoretus : « Etiam sanctis Angelis sponsus natura incom­
prehensibilis est (4). » — S. Gregorius M. : « Excelsior (Deus)
itaque coelo, quia ipsi quoque electi spiritus visionem tantæ
celsitudinis perfecte non penetrant... Nec tamen videbimus
sicut videt Ipse seipsum (5). »
I
4° Probalur ex ratione. — a) Ouælibet res eatenus est cognoscibilis quatenus est actu. Atqui Deus est infinite in aclu.
Ergo est, infinite cognoscibilis. Jamvero absolute repugnat ut
cognitio creaturæ unquam fiat infinita. cum omnis creatura
omnisque creaturæ facultas sit finita. Ergo nullus intellectus
creatus potest Deum comprehendere.
b) Intellectus^ creatus
divinam essentiam eo perfectius vel minus perfecte cognoscit,
quo majori vel minori lumine gloriæ perfunditur. Atqui lumen
gloriæ, quod est accidens in intellectu creato receptum, non
polesl esse infinitum. Ergo impossibile est quod intellectus
creatus Deum infinite cognoscat seu comprehendat (6).
(1)
(2)
1041,
(3)
(4)
(5)

Manuale, t. II, n. 13.
Ha S. Baslllus, S. Greg. Naz., S. Greg. Nyss., Journel, 931, 984, 1023,
1042.
De Incomprehensibili, hom. 3, n. 1 ; Journel, 1125.
In Cant., c. 3, n. 4 ; Journel, 21G0.
H
Moral., 1. X, c. 7 ; 1. XVII, c. 54. — (6) 1, q. 12, a. 7.
J

DE PAÎMDISO

695

Scholion. —Quomodo Deus totus videatur quin comprehen­
datur ?
715. « Quia, ait Card. Billot (1), in visione beata, cognoscitur
Deus per suam essentiam, videtur quidem siculi est, ita ut pro­
prius modus Dei cadat sub visione creaturæ : hinc videtur Deus
lolus, cum sit simplicissimus. Sed quia intellectus creatus, quan­
tolibet lumine gloriæ perfundatur, in infinitum semper deficit
a vi intellectiva divini intellectus, qui solus adæquat divinæ
essentiæ intôlligibilitatem, necesse est ut claritas visionis beatæ
infinite etiam deficiat a perfectione visionis qua Deus videri
potest, et hoc est Deum videri totum sed non totaliter. »
III. — Beatitudo facit sanctos omnino impeccabiles.
716. Id omnino certum est ; imo de fide est beatos esse de
facto impeccabiles [supra, n. 603, 611].
1° Impcccabilitas logice et necessario dimanat ex æterna
immutabilitate actus visionis intuitivæ, amoris ct gaudii
(n. 711). Beati enim, quemadmodum nequeunt non semper
intuitive videre, ct quidem aclualiter, divinam essentiam
et infinitam veritatem, ita nequeunt non semper etiam
actualiter amare divinam pulchritudinem et divinam boni­
tatem, divinoque gaudio actu perfrui.
Equidem clare et perfecte vident Deum esse Summum
Bonum et præter Illum, nihil esse desiderabile, et hoc aeternaliter
ct immutabiliter vident ; ergo æternaliter nihil amant, nihilque
amare valent nisi Deum et alia in ordine ad Deum solum.
Proinde cetera omnia quæ, præter Deum, diligunt beati in
coelo, ea non amant nisi ralione divinæ bonilalis et ea actu
necessario referunt et ordinant in divinam bonitatem tanquam
in ultimum finem. Ideo nil velle aut amare possunt, quo aut
impediretur continuum ac plenum exercitium sui amoris erga
Deum, aut tantum etiam aliqualiter ab eo diverterent. Igitur
beati sunt absolute impeccabiles, etiam (2) quoad venialia.
2° Si autem impcccabilitas beatorum sponte finit ex ipsa
bcalitudinis natura, non est ab exlrinseco, ut volebat Scoius.
causata scilicet ab auxilio quodam speciali, quo beati a malo
in æternum præservantur, sed est vere ab intrinseco, ut com­
munius et verius docent theologi.
(1) De Deo uno, th. 14, p. 153.
(2) 1, q. G2, a. 8 ; 1-2, q. 4, a. 4 ; C. Gentes, 1. III, c. 62 ; 1. IV, c. 92 ;
De Ver., q. 22, a. 6 ; q. 24 ; Richard, in Diet, théol., art. Impeccability,
col. 1277 ; Gonet, De ultimo fine hominis, disp. 4, a. 4, a. 5.

696

DE PARADISO*

3° Radix autem pruna et principalis hujus impeccabilitatis merito dicitur esse ipse acias visionis inluilivæ. Ita
S. Thomas et cum illo plerique theologi. « Beatitudo ultima
consistit in visione divina* essentia*, quæ est ipsa essentia
bonitatis ; et ita voluntas videntis Dei essentiam ex necessitate
amat, quidquid amat, sub ordine ad Deum... et hoc ipsum est
quod facit voluntatem rectam (1). » Peccatum « in voluntate
non accidit sine alignait ignorantia intellectus : nihil enim
volumus nisi bonum verum vel apparens... Sed anima, quæ
est vere beata, nullo modo potest esse ignorans, cum in Deo
omnia videat quæ pertinent ad suam perfectionem ; nullo
igitur modo potest malam voluntatem habere, præcipue cum
illa Dei.visio semper sit in actu (2). »
Ouinimo. visio beata il a est radix prima et efficax impeccabilitatis, ut. etiamsi, de potentia Dei absoluta, amor beatificus
ex visione non sequeretur, beati tamen essent cerlo et absolute
impeccabiles, ratione solius visionis. Etenim visio beata,
ex se el per se, excludens ab intellectu beatorum omnes defectus
(ignorantiam, errorem, inconsiderationem), eo ipso ab eo
excludit ipsam possibililalem deficiendi. Proinde, ex natura sua.
omnino impedii ne mens beata unquam practice judicare
queat eligendum esse et amandum bonum aliquod mere appa­
rens ac ideo leei divina* contrarium. Ergo visio beata, ex se
et ratione sui. independenter ab amore quem causât, est
incompatibilis cum peccato.
IV. — Beatitudo est æterna et inamissibilis (De fide).

717.1° Conslal : a) ex variis fidei symbolis, in quibus legitur :
« Credo... in vitam adernam » ; b) ex conciliis et fidei profes­
sionibus, quæ praedicant vitam proprie æternam ; c) ex Conslitutionc «Benedictus Deus » Benedicti XI l. qme hæc habet :
« Postquam inchoata fuerit vel erit talis intuitiva ac facialis
visio et fruitio... continuata exstitit et continuabitur usque
ad finale judicium et ex tunc usque in sempiternum (3). »
2° Conslal ex Scriptura. — Matth., xxv, 46 : « Ibunt...
justi... in vitam æternam ». I Thess., iv. 16 : « Semper cum
Domino erimus ». Quare præmium sanctorum dicitur :I Pet.,
v, 1 : « inmarcescibilis gloria* corona » ;
lleb. ix. 15 : « here(1) 1-2, q. 4, a. 4. — (2) C. Gentes, 1. IV, c. 92.
(3) Denzinger, 40, 86, 347, 429, 464, 530, etc.

J

‘

1

DE PARADISO

697

ditas æterna » ; — I Cor., ιχ, 25 : « corona incorrupta » ; —
II Cor., iv, 17 : « ælernum gloriæ pondus ».
3° Conslal ex Patribus. — Juxta Paires. Cœlum est « requies
luturi regni ac vitæ ælernæ » (1) ; « vita æterna (2). » « claritas
æterna » (3). 1 line in Cœlo « erimus... apud Deum semper » (4) ;
« manebimus ibi in ælernum » (5) ; « in eo (Deo) in ælernum
mansuri » (6) sumus. Quare S. Augustinus : « Quomodo vera
beatitudo est, de cujus nunquam æternitate confiditur ?...
Vita beatissima esse non poterit, nisi de sua fuerit æternitate
certissima... Ecce quod (beatitudo) erit in fine sine fine (7). » - Theodoretus : « Promisit munificus donator se daturum esse
non caducum aut temporaneum quid, sed æternam bonorum
fruitionem... Nos vitam senii expertem exspectamus (8). »
4° Conslal ex ralione. — a) Ex ipsa natura beatitudinis.
« Felicitas ex omnibus bonis sine ulla mali admixtione cumula­
tur ; quæ cum hominis desiderium expleat, in æterna vita
necessario consistit*/neque enim potesfbcatus non magnopere
velle ut illis bonis/quæ adeptus est, sibi perpetuo frui liceat.
Quare, nisi ea possessio stabilis et certa sit, maximo cruciatu
timoris angatur necesse est (9). »
b) Ex speciali natura visionis bealæ. — « Perfecta beatitudo
hominis in visione divina? essentia1 consistit. » Atqui hæc
visio auferri nequit (10) neque ex electione propria beati, neque
ex punitione Dei. neque ex destructione subjecti aut principii
visionis, neque ex agente extraneo. Ergo beatitudo est. ex
natura sua intrinseca, perpetua et inamissibilis.
Auferri nequit : 1) Ex electione beati, nam hæc visio replet
animam omnibus bonis nec unquam tædium affert, sed e
contra semper et maxime perficit hominem, illum conjungens
fonti totius veritatis et bonitatis. Ergo nemo videns divinam
essentiam poterit unquam, propria voluntate, eam deserere.1
23456789
(1) S. Clem R. (?), Ep. II ad Cor., c. 5, n. 5 ; JourneI, 102.
(2) S. Theoph. Ant., Ad Autol., 1. I, n. 4 ; S. Basllius, J?eg. brev. tract.,
interr. 267 ; JourneI, 176, 976.
(3) S. Irenaeus, Ado. hær., J. I, c. 10, η. 1 ; JourneI, 191.
(4) Tert., Apol., 48 ; JourneI, 284.
(5) S. Ephraeni., Sermo de magis..., 11 ; JourneI, 710.
(6) S. Aug., De civ. Dei, 1. XI, c. 13 ; JourneI, 1749.
(7) S. Aug., De civ. Dei, 1. XII, c. 14 (13), η. 1 ; 1. XXII, c. 30, n. 5 ;
JourneI, 1756, 1788.
(8) Hær. jab. comp., 1. V. c. 21 ; JourneI, 2154.
(9) Cal. Rom., p. i, a. 12, n. 4. — (10) Supra, n. 711.

698

DE PARADISO

— 2) Ex punitione Dei, pœna enim sequitur culpam ; atqui
beati in Cœlo sunt ab inlrinseco impeccabiles, ut modo dixi­
mus. — 3) Ex deslriiclione subjecti aut principii visionis,
siquidem anima est immortalis et lumen gloriæ est incorrup­
tibile. — 4) Ex agenle exlraneo, « quia mens Deo conjuncta
super omnia aha elevatur, et sic ab hujusmodi conjunctione
nullum aliud potest ipsam excludere » (1).
Assertio 2a : Animæ perfecte sanctæ, statim post mortem,
perfruuntur beatitudine, quæ statim etiam consummatur
quoad sui substantiam.
Probalur :
I. — Animabus sanctis statim post rnortem confertur beatitudo (De fide).

Id jam certissime constat ex multis fidei documentis quæ,
supra (n. 611, 699), recitavimus.
718. 1° Constat ex Scriptura. —a) Chrislus ad latronem
pœnitentem dixit (Luc., xxm, 43) : « Hodie mecum eris in
Paradiso ». Atqui, nomine Paradisi, hic non intelligitur Para- ·
disus lerreslris, in quo positus est, nec Paradisus coelestis, seu
locus beatis destinatus, sed Paradisus spirilualis seu status
bealiludinis, visio nempe et fruitio divinæ gloriæ. Ideo, ait
S. Thomas : « Latro præmio in Paradiso fuit, quia ibi dοπ­
ή Hale Christi fruebatur, sicut et alii sancti (2). » « Statim, per­
acta passione, et ipse lalro. et omnes qui in Limbo Patrum
erant, Deum per essentiam videru.nl (3). » « Et ideo Christus,
descendens ad Inieros, virtute suæ passionis, ab hoc reatu
(peccati originalis) sanctos absolvit, quo erant a vita gloriæ
exclusi, ut possent Deum per essentiam videre, in quo consistit
perfecta hominis beatitudo (4) ».
g
b) S. Paulus : 1) II Cor., v, 6, 8 : « Scientes quoniam, dum
sumus in corpore, peregrinamur a Domino... Audemus autem
et bonam voluntatem habemus magis peregrinari a corpore,
et præsentes esse ad Dominum. » —2) Philip., i, 21-24 : « Mihi
enim vivere Christus est, et mori lucrum... Coarctor autem e
duobus : desiderium habens dissolvi et esse cum Chrislo, mullo
(1) 1-2, q. 5, a. 4 ; C. Gentes, 1. III, c. 62. — (2) 3, q. 52, a. 4, ad 3.
(3) In 3, dist. 22, q. 2, a. 1 ; q. 3, ad 3. — (4) 3, q. 52,_a. 5,

DE PARADISO

699

magis melius; permanere autem in carne, necessarium prop­
ter vos. » Cf. I Thess., iv, 16.
Unde sic : Lucrum est et mullo melius mori (a corpore
peregrinari, dissolvi) quia, post morlem, sumus cum Chrislo
et ad Dominum præserdes, præsentia utique vera et perfecta,
qua Deus videtur in se, facie ad faciem (1 Cor., xm, 12).
Atqui tota corruit argumentatio Apostoli, si hæc visio seu
hæc beatitudo differatur usque ad diem judicii et post corporis
resumptionem : sive enim citius sive serius quis moreretur,
eodem lempose beatitudine frueretur. Ergo ex verbis Apostoli
sequitur beatitudinem sanctis, mox post mortem, conferri.
2° Constat ex Traditione. — Fatemur quidem quosdam
Patres opinatos esse beatitudinis possessionem usque ad tempus
resurrectionis differendam esse (1). Sed, jam a primis sæculis,
multi Patres prædicarunt animas plene sanctas, statim post
mortem, æterna gloria perfrui, et, inde a sæculo iv, doctrina
hæc absolute communis et certa evasit, usquedum a Bencdiclo XII de iide fuerit declarata (2).
Testimoniis jam allatis, ubi de judicio particulari (3), hæc
placet adjungere. S. Cyprianus : « Baptisma (sanguinis), nos
de mundo recedentes statim Deo copulat... Quanta est dignitas,
quanta securitas..., claudere in momenlo oculos, quibus homines
videbantur et mundus, el aperire eosdem slalim, ul Deus videa­
tur, et Christus (4) ». —Origenes : «Anima,... cum ex hoc mundo
discesserit, pro suis meritis dispensabitur,... vitæ æternæ ac
beatitudinis hereditate potitura, si hoc ei sua gesta præstiterint (5) ». — S. Ephræm. : « Eccc, dilecti mei, sub terra sunt
cadavera et corpora sepultorum, et in Cado sunt justi... Anima
(sanctorum) vivit et cogitat, in Paradiso a Creatore servata (6).
— S. J. Chrysostomus docet justos in Coelo esse cum Ilege... non
jam fide, sed facie ad faciem, Deumque videre visione claris­
sima (7). — S. Ambrosius : « Justi hanc remunerationem habent
ut videant faciem Dei, et Iqmen illud quod illuminat omnes
homines (8). » —· S. Hieronymus : Lea « nunc..., pro brevi
(1) Supra, n. 634, 698. Ita sentiunt multi Greeco-Russi, si sermo est de
beatitudine perfecta, Supra, n. 610.
(2) Franzelln, De Traditione, th. 16 ; cf. Le Bachelet, in Did. théol.,
art. Benoît XII, col. 676-693.
(3) Supra, η. 613.
(4) Exhort, ad Mort., præfat.
(5) De principiis, 1. I, præf., η. 5 ; Journel, 446.
(6) Cann, nisib., 73, 1 ; Necros., 53 ; Journel, 721, 739.
(7) In ep. ad Rom., hom. 32, n. 3 ; in ep. 1 ad Cor., hom. 34, n. 2 ; in
ep. ad Philip., hom. 3, n. 2.
(8) De bono mortis, c. 11 ; cf. De obitu raient., n. 64 ; De obitu Theod.,
n. 29.

700

DE PARADISO

labore, æterna bealiludine fruilur, excipitur Angelorum choris...
Christum sequitur, et dicit : Quæcumque audivimus, ita el
vidimus in civitate Dei nostri (1). »
Hinc S. Gregorius M. : « Luce clarius constat quia perfecto­
rum justorum animae, mox ul hujus carnis claustra exeunt,
in coelestibus sedibus recipiuntur, quod el ipse per se Veritas
attestatur... et Paulus dissolvi desiderans et esse cum Christo.
Qui ergo Christum in Cœlo esse non dubitat , nec Pauli animam
esse in cœlo neget (2). »
3° Suadetur ex ratione. — Sicut corpus leve statim sursum
fertur nisi prohibeatur, ita animæ sanctæ, soluto vinculo carnis,
per quod in statu viæ detinebantur, statim ad Coelos evolant,
nisi impediantur. Atqui nihil prohibet a Coeli beatitudine animas
plene purgatas, quæ et Deo plane satisfecerunt et jam visionis
beatæ sunt capaces. Ergo.
II. — Beatitudo statim consummatur quoad sui substan­
tiam (Cerium).

719. Equidem, ut in articulo sequenti demonstrabimus,
usque ad diem judicii generalis, beatitudo hominis augeri
polest et reapse augetur, scilicet ex multis aliis bonis quæ vel
successive superadduntur divinæ visioni, vel in seipsis accres­
cunt, necnon ex ipsa resumptione corporis per animam, in die
resurrectionis. Sed hujusmodi augmentum est quid acciden­
tale relate ad essentiam beatitudinis. Ergo hæc duo simul
sunt vera : 1) beatitudo hominis non erit lolalis seu plene
consummata nisi tempore resurrectionis, quando homo erit
denuo lolaliler constitutus in sua natura completa et sic
lolaliler glorificatus tum quoad animam tum quoad corpus ;
2) beatitudo essentialis, quæ est visio Dei intuitiva et 1'ruitiva,
subslanlialiler nec mutatur nec mutari potest, sed statim ac
habetur, est plene perfecta (3).
Prob. min.

A. Beatitudo nil aliud est quam adeptio Boni Perfecti ;
atqui Bonum Infinitum non esi capax augmenti; ergo quodcumque aliud bonum superaddatur divinæ visioni aut frui­
tioni. non lacit hominem magis beatum. Ideo, accedentibus
variis bonis creatis, multiplicantur quidem seu augentur
(1) Ep. ad Marcellam, de exitu Leæ.
(2) Dial., 1. IV, c. 25.
(3) Ita S. Thomas et cum eo plerique theologi ; cf. A. Michel, in Diet,
théol., art. Gloire des élus, col. 1413 sq. ; Billot, De novissimis, th. 9.

DE PARADISO

701

objecta gaudii beatorum, sed non augetur ipsorum gaudium
essentiale; quare augmentum istud non immerito dicitur
materiale tantum relate ad essentiale seu formale gaudium (1).
B. Ipsa resumplio corporis per animam augebit quidem
beatitudinem at non essentialiter, sed, ut aiunt, extensive tan­
tum, quatenus post resurrectionem, beatitudo erit non solum
in anima sed etiam in corpore. Etenim essentialis beatitudo
hominis consistit in visione intuitiva divinæ essentia*. Atqui
ad hanc visionem, quæ est absolute spiritualis et supernaturalis
anima non indiget corpore. Ergo beatitudo perfecla hominis
minime pendet a corpore, ac proinde resumptio corporis nil
addet ad substantiam beatitudinis (2). Attamen « appel il
anima sic frui Deo, quod etiam fruitio derivetur ad corpus
per redundantiam, sicut est possibile ; et ideo quamdiu ipsa
fruitur Deo sine corpore, appetitus sic quiescit in eo. quod
tamen adhuc ad participationem ejus vellet suum corpus
pertingere... Et ideo, corpore resumpto, beatitudo (essentialis)
crescit non intensive, sed extensive » (3).—Paucis : corpus glorificatum erit novum objectum, seu. si mavis, nova materia gaudii
beatifici, at non ideo augebitur ipsa essentia (formale) gaudii,
siquidem glorificatio corporis ab ipsa causabitur : non fiet
enim nisi ex redundantia gloriæ animae in corpus.
Ite enim vera : a) Si, appetendo corpus, anima a visione Dei
retardaretur, a fortiori retardaretur postea, quando esset
occupata in resumpto corpore administrando. — b) Si beati­
tudo essentialis crescere posset intensive, cresceret ideo ipsa
visio intuitiva. Atqui hæc visio crescere nequit : « 1) ex parte
objecti, quia objectum est divina essentia, qua* semper eadem
immediate et secundum se menti applicatur ; 2) ex parte
luminis gloriæ. quia lumen gloria' proportionner gratiæ. quæ
post hanc vitam non crescit ; 3) ex parte potentiae, quia po-,
tentia est intellectus, et quidem intellectus, prout in tali
operatione omnibus modis transcendens habitudinem ad cor­
pus (4) ».
(1) De Malo, q. 5, a. 1, ad 4 ; in 4 sent., I. IV, dist. 45, q. 2, a. 2, q. 4, ad 3.
(2) 1-2, q. 4, a. 5. — (3) 1-2, q. 4, a. 5, ad 4 et 5.
(4) Billot,/, cit., p. 120.

702

DE PARADISO

ART. ΙΠ

De beatitudine accidentali
Status quæstionis.
720. « Imprimis sciendum est quod accidentalia beatitudinis
dupliciter sumi possunt : vel pro iis quæ ab esseiilia sunt non
modo distincta, verum etiam separabilia ; vel pro iis quæ
distincta quidem sunt, tametsi essentiam necessario et semper
comitentur (1). »
Jam vero inter ea quæ necessario et semper comitantur
essentiam beatitudinis, licet ab ea sint distincta, computari
debent : a) amor beatificus et gaudium beat ilicum ; b) perpe­
tuitas et inamissibililas gloria*, impeccabi litas beatorum ;
c) doles animæ, de quibus restat dicendum.

Dotes animæ gloriosæ.
721. 1° Notio. — Ros generat im intelligitur quælibet per­
fectio naturalis aut supernaluralis seu ornatus quilibet ; quan­
doque etiam dicitur dc bonis quæ sponsa afïert in Matrimonio.
Anima autem sane!a Christo conjungitur connubio quodam
spirituali (2). Inde debet et ipsa habere dotes quasdam spe­
ciales a personis SS. Trinitatis, quando thalamum Sponsi seu
co lu ingreditur, ut jam Sponso Chri.To indissolubililer perfruatur et cum eo delectabiliter in ætemum conjungatur (3).
Ha* porro dotes animæ gloriosa* merito definiuntur dona
supernaluralia quæ in ætemum exornant animam sanctam,
eam habililanlia ad perfectum connubium cum Christo seu eam
disponentia ad perfectam beatitudinem (4).
2° Discrimen a beatitudine.
« Dicendum est. ait S. Thomas (5), quod beatitudo et dos etiam realiler differunt ;
beatitudo dicitur ipsa operatio perfecta, qua anima beata Deo
conjungitur ; dotes dicuntur habitus seu dispositiones, vel
quæcumque alia* qualitates, quæ ordinantur ad hujusmodi
perfectam operationem ; ut sic dotes ordinentur ad beatitu­
dinem magis quam sint in beatitudine, ut partes ipsius. » —
II

(1) Billot, th. IX, p. 117.- -(2) 11 Cor., xi, 2 ; Eph., v, 32 ;Apoc.,xxi,2
(3) Supp., q. 95, a. 1, in resp. ad obj.
.'*4^9
(4) Supp., q. 95, a. 1.(5) Ibidem, a. 2.
’
■

DE PARADISO

703

« Beal.ihido... est ipsa conjunctio animæ cum Christo, quæ est
per operationem ; sed doles sunt dona disponentia ad hujus­
modi conjunctionem (1). »
3" Numerus dolum.
Tres solent numerari : risio nempe,
comprehensio (2) el fruitio : « llæc tria habent Beati in Deo, ait
S. Thomas, quia et vident Ipsum, el videntes 'enent sibi præsentem, in potestate habentes semper eum videre, et tenentes
f ruuntur, sicut ultimo fine desiderium implente. » — « Et sic
dotes 1res respondent tribus virtutibus theologicis : scilicet
visio fidei ; spei vero comprehensio... charitati vero fruitio (3). »
4° Munus dolum. — « Quia proprie dotes sunt immediata
principia illius operationis, in qua perfecta beatitudo con­
sistit, per quam anima Deo conjungitur » (4), sequitur eas
non esse re distinctas ab animæ gloriosæ habitibus, qui sunt
lumen gloriæ et caritas consummata.
Hinc « dos visionis est lumen gloriæ, prout fungitur munere
disponendi ct. clarificandi intellectum, ut non sil capax' ullius
obscuritatis, sed ovidentiæ et claritatis ; dos comprehensionis
est ipsum lumen gloria·, prout est removens impedimenta, ex
quibus efficiebatur ul mens non posset Deo immediate uniri :
dos fruitionis est vel idem lumen gloria·, prout conjunctum est
cum habitu caritatis, vel habitus caritatis prout conjunctus
cum lumine gloriæ disponit subjectum ad fruendum Deo (5). »

Nunc, agendum de beatitudine accidentali proprie dicta.
Existentia beatitudinis accidentalis.

722. 1° Quod præter beatitudinem essentialem detur etiam
beat il udo proprie accidentalis, qua· scilicet ipsi beatitudinis
essentia1·, additur, est doctrina communis inter theologos. —
Hæc beatitudo generatim definitur : « Qmelibet perfectio
beati, qua' versatur extra objectum primarium et essentiale
beatificum, quod est Deus prout beatificus, id est clare visus. »12

t
I
I

(1) Ibid., ad 2. Itaque visio, co more hens io et fruitio, ut actus, consti­
tuunt vel adintegrant ipsam beatitudinem ; ut habitus, sunt dotes seu
principia permanentia horum actuum.
(2) « Comprehensio largius sumitur, secundum quod comprehensio
insecutioni opponitur : qui enim attingit aliquem, quando jam tonet ipsum.
comprehenderZeum dicitur ». I, q. 12, a. 7, ad 1.
(3) Supp., q. 95-, a. 5.— (4) Supp., q. 95, a. 5, ad 5.
(5) C. Mazzella, De Sooiss., n. 1240 ; cf. Supp., q. 95, a. 2, ad 3, a. 5,
ad 3 ; A. Michel, Diet, thêal., art. Gloire, col. 1402 et 1403.

704

DE PARADISO

Iline quæ beati etiam de creaturis, cognoscunt (amant, etc.)
for maii 1er in Vcrbo, seu per medium increalum, ad bcatitudinem essentialem pertinent ; quæ autem, eliain. de Deo, cognos­
cunt per medium creatum, v. g. per scientiam infusam, ad
beatitudinem accidentalem sunt referenda.
2n Ejus existentia probatur : « a) Scriptura.
Dicitur enim
(Lue., xv, 7. 10) : « Ita gaudium erit in coelo super uno pecca­
tore. , etc... Gaudium erit coram angelis Dei ». — Sap. (in.
7) : « Fulgebunt justi... ». — Matth. (xix, 28) : « Vos qui secuti
estis me... sedebitis et vos super sedes duodecim, judicantes
duodecim tribus Israel ». — b) · Jlalione. — « Nulla est enim
creata essentia, qua· non indigeat aliquo accidenti ad com­
plementum suæ perfectionis ; formalis autem beatitudo essentialis creatum quid est, et formaliter non continet omnem
perfectionem beati. Ergo (1) ».
c) Ex dogmate de commu­
nione sanctorum, ut mox dicemus, necnon et ex doctrina
Ecclesiæ.
Porro Beatitudo accidentalis duplex distinguitur : a) una
communis est omnibus Beatis ; ά) altera, quæ aureola dicitur,
nonnisi aliquibus conceditur.
I. — De Beatitudine accidentali communi (2).

Hæc beatitudo habetur tum in anima, turn in corpore, tum
in bonis externis.
1. —■ Accidentalis beatitudo in anima.
723. a) Quoad intellectam. — Fertum est electos, in Cœlo,
mulla cognoscere præter Deum ; imo, licet non omnia sciant,
quia tamen omnia norunt, quæ ad ipsos spectant, merito dicuntur
habere perfectam scientiam, nec errori subjiciuntur.
At beati non omnia vident formaliler in Ueo ipso seu in ipsius
Dei visione ; ea autem quæ aliter vident ac per ipsum actum
scientiæ proprie beatæ, dici solent constituere ipsam beatitu­
dinem accidentalem eorum intellectus. Ideo ad eam beatitu­
dinem pertinere videntur : 1) ea quæ beati vident causaliter
in Verbo, per divinas illuminationes seu species a Verbo successive
infusas, pro ut ilitate eorum in ordine ad oflicia sua exsequenda :
2) ea quæ ab iis gesta sunt in via, quorum memoria conservatur
et quæ gloriam accidentalem augent, si olim rationem habuerunt
(1) C. Mazzella, n. 1244.
(2) De virtutibus et donis Spiritus Sancti quæ manent in Beatis, cf. Ma­
nuale, t. III, n. 253, 255. Cf. A. Michel, in Diet, théol., art. Gloire des élus,
col. 1401-1402 et 1421-1425 ; Pesch, t. Ill, prop. 50-54.

705

DE PARADISO

meriti ; 3) ea qua? norunt, loquendo inter se et cum aliis civibus
patriæ coelestis ; 4) ea quæ, de rebus turn naturalibus turn superiiaturalibus, a Deo, scientia per accidens infusa, communicanda
videntur quibusdam saltem electis, quum Coelum ingrediuntur :
v. g. multa ignorant, quæ convenienter scire deberent, infantes
ante usum rationis decedentes necnon adulti qui iis assimilantur ; ideo decere videtur eos a Deo statim instrui de veritatibus,
<|uas cognovissent, si mens illorum perfecte maturuisset.
( .f. n. 607.
Nec mireris quod, in beatis, visio beata, essentialis utique et
formalis (n. 711) coexislere possit una cum operationibus intel­
lectualibus beatitudinis accidentalis. Etenim, in actu visionis
proprie beatæ, intellectus non informatur, sed actuatur tantum
ab essentia divina, quæ in ipso minime recipitur ; ergo, licet
hæc visio sit penitus immutabilis ac proinde semper in aclu.
minime impedit quin intellectus beatus possit simul informari
aliqua specie sive infusa sive acquisita et ita exercere aliquem
actum unius aut alterius cognitionis. (Cf. Manuale, L. II, n. 531.)
b) Quoad voluntatem. — Beati immunes sunt a quolibet malo
(d, omni bono frumitur : 1) Ait Scriptura : Apoc. (vn, 16) : « Non
esurient, neque sitient amplius, nec cadet super illos sol, neque
ullus æstus » — Apoc. (xxi, 4) : » Et absterget Deus omnem
lacrymam ab oculis eorum, et mors ultra non erit, neque luctus,
neque clamor, neque dolor erit ultra, quia prima abierunt
— Ps. (xvi, 15) : « Satiabor cum apparuerit gloria tua » —
I Cor. (ii, 9) : « Oculus non vidit, nec auris audivit, nec in cor
hominis ascendit, quæ præparavit Deus iis qui diligunt illum ».
2) Beati omnia amant et volunt per ordinem ad Deum et in
omnibus divinæ voluntati plane subordinanlur ; ergo nullam
tristitiam habere possunt nec de propriis peccatis, nec de pec­
catis aliorum, etsi amicorum, nec de damnatione peccatorum
nec de exspectanda ipsorum corporis resurrectione.
3) I line S. J. Chrysostonius : « Vera est illa requies ubi aufugit
dolor, tristitia et gemitus ; ubi neque curae, neque labores,
neque angor, neque metus animam percellens et quatiens,
sed solus Dei metus plenus voluptate... Omnia ibi sunt pax.
gaudium, lætilia, voluptas, bonitas, mansuetudo, aequitas,
caritas. Non est illic æmulatio et invidia, non morbus, non hæc
mors corporis, non illa mors animæ, non sunt tenebræ, neque
nox : omnia sunt dies, omnia lux, omnia quies. Non est illic
defatigatio, non satiei as. sed semper erimus in perpetuo bono­
rum desiderio (1). »
II. — Accidentalis beatitudo in corpore.
724. 1° Corpora beatorum quatuor praecipuis dotibus prae­
fulgebunt (?).
Christus esi causa exemplaris nostræ resurrec (1) In episl. ad Hebr, hom. 6, n. 4.
(2) 3, q. 82 sq. ; Chollet, in Dici, théol,, art. Corps glorieux ; Cal, Rom.,
p. i, a. U, n. 15, 16.

Theol. IV.

23

706

DE PARADISO

tionis. Ergo resurrectio omnium hominum habebit aliquid de
similitudine resurrectionis Christi, scilicet quantum ad illud
quod pertinet ad vitam naturæ, secundum quam omnes Christo
fuerunt conformes : et ideo omnes resurgent in vitam immorta­
lem. Sed in Sanctis, qui fuerunt Christo conformes per gratiam,
erit conformitas quantum ad ea quæ sunt gloriæ » (1). Christus
enim est « primogenitus in multis fratribus... primitiæ dormien­
tium... primogenitus mortuorum » (Rom., vm, 29 ; T Cor., xv,
20 ; Apoc., i,
-— Hinc Hom., vi, 5 : < Si enim complantati
facti sumus similitudini mortis ejus, simul et resurrectionis
erimus » : siquidem ipse (Philipp., m, 21) « reformabit corpus
humilit atis nostrie, coni gurat um corpori claritatis suæ ».
Ideo erunt in corpore beatorum sicut in glorioso Christi
corpore, quatuor supernaturalcs dotes, quas ita describit S. Pau­
lus (I Cor., xv, 42-44) : « Seminatur in corruptione, surget in
incorrupti one (impossibilitas). Seminatur in ignobilitate, surget
in gloria 'claritas). Seminatur in infirmitate, surget in virtute
(agilitas). Seminatur corpus animale, surget- corpus spiritale
(subtilitas). »
a) Impassibilitas (q. 82). — Impassibilitas importat non
solum immunitatem a passione quæ est per modum naturæ,
seu immunitatem a morte, quæ communis est in Beatis et dam­
natis, sed etiam immunitatem ab omni dolore, scilicet a qualibet
passione af/licliva.
Hæc dos nomine incorruptionis designatur ab Apostolo et
ita in Apocalypsi (xxi, 4) celebratur : « Et mors ultra non erit,
neque luctus, neque clamor, neque dolor erit ultra, quia prima
abierunt ».
Impassibilitas orietur ex perfecto animæ dominio in corpus.
Hoc autem dominium animæ erit majus aut minus secundum
quod ipsa anima magis aut minus jruelur Deo. Unde impassi­
bilitas, secundum se quidem seu in quantum dolorem excludit,
erit æqualis in omnibus, at secundum suam causam erit in uno
major quam in alio (a. 2).
b) Subtilitas (q. 83) (2). — Subtilitas est qualitas cujus virtute
corpus animæ imperio omnino subjicietur, eique serviet et ad
nutum præsto erit (3). Hac de causa, corpus dicitur spirituale,
non quidem eo sensu quod sit spiritus, sed quod sit « omnino
spiritui subjectum » (a. 1).
-j
Ideo corpora spiritualia non possunt, ex virtute sibi indita,
alia corpora penetrare aut esse simul cum alio corpore, nam
« necessitas distinctionis duorum corporum in situ causatur a
natura quantitatis..., subtilitas autem a corpore glorioso dimen­
sionem non aufert ; unde nullo modo aufert ipsi prædictam
necessitatem distinctionis situs ab alio corpore. (Attamen)
(1) Supp., q. 76, a. 1, ad 4.
(2) Cf. Coni. Gentes, 1. IV, c. 86.
(3) Cat. Rom., p. II, art. xi, n. 15.

DE PARADISO

707

I corpus gloriosum... poterii simul cum alio corpore esse ex
operatione virtutis divinæ (a. 2) ; (item) 2)... miraculose fieri
potest quod duo corpora sint simul in eodem loco (a. 3)... sed
tamen non est conveniens quod corpus gloriosum sit simul
cum alio corpore glorioso, tum quia in eis servabitur debitus
ordo, <pii distinctionem requirit, tum quia unum corpus glo­
riosum non se opponet alteri. Et sic nunquam duo corpora
gloriosa erunt simul (a. 4)... (Imo) corpus gloriosum semper erit
in loco sibi æquali (a. 5)... ; (erit etiam) secundum suam natu­
ram palpabile... sed ex virtute supernatural! hoc ei competit,
ut, cum vult, non palpetur a corpore non glorioso » (a. 6).
c) Agilitas (q. 84). — Agilitas respicit corpus in quantum
perfecte obedit animæ non jam ut formæ sed ut molor i, et sic
est facultas (pia corpus gloriosum potest, ad nutum animæ.
moveri, non quidem in instanti, sed cum summa celeritate, quæ
tamen diversa erit pro diversa animæ gloria (a. 1 et 3).
Ex hac, proprietate liet ut totus mundus corporeus futurus
>it in possessione justorum, qui hac virtute utentur ut etiam
risus eorum reficiatur pulchritudine creaturarum diversarum,
in quibus Dei sapientia eminenter relucebit » (a. 3) (1).
d) Claritas (q. 85). — Ait S. Thomas (a. 1) : « Corpora sauc­
iorum fore lucida post resurrectionem ponere oportet propter
auctoritatem Scripturae, quæ hoc promittit » : Sæpe enim
Scriptura} hanc justorum claritatem commemorant: Matth.
(xni, 43) : « Tunc fulgebunt justi sicut sol in regno Patris eo­
rum (2) » ; alii tamen aliis magis splendebunt (I Cor., xv, 41) :
■ stella enim a stella differt in claritate, sic ct resurrectio mor­
tuorum. »
« Claritas (autem) illa causabitur ex redundantia gloriæ animæ
in corpus. Quod enim recipitur in aliquod, non recipitur per
modum influentis, sed per modum recipientis. Et ideo claritas
quæ est in anima spiritualis, recipitur in corpore ut corporalis.
Et ideo secundum quod anima erit majoris claritatis secundum
majus meritum, ita etiam erit differentia claritatis in corpore.
Et ita in corpore glorioso cognoscetur gloria animæ, sicut in
vitro cognoscitur color corporis quod continetur in vase vitreo
ia. 1).
<c Claritas corporis gloriosi naturaliter (etiam) ab oculo non
glorioso videri potest (a. 2), (sed quia)... claritas corporis glo­
riosi provenit ex merito voluntatis, et ideo voluntati subdetur.
ut secundum ejus imperium videatur vel non videatur, in
potestate corporis erit ostendere claritatem suam, vel occultare
a. 2 ad 3)... Unde in potestate glorificatæ animæ erit quod
( orpus suum videatur aut non videatur ; sicut et quælibet
actio alia corporis in animæ potestate erit : alias corpus glo(1) De his Patres interpretantur verba Sap. hi, 7, Is. xl, 31.
(2) Cf. Dan., xu, 3 ; Sap., m, 7.

708

DE PARADISO

riosum non esset instrumentum summe obediens principali
agenti » (a. 3).
2° Resumpto corpore, facultates organicæ actu exercebuntur :
sensus enim, absque actione vitali et immanenti, non haberent
plenam perfectionem. Exercebuntur autem, ut patet, quin
inducatur ulla alteratio aut immutatio in organismo, sed puro
et ineffabili gaudio fruentur : nisus nempe delectabitur in con­
templanda gloriosa humanitate» hristi, Ii. M. Virginis et sancto­
rum (1), necnon pulchritudine mundi visibilis ; auditus suavis
simis et dulcissimis cantibus recreabitur
et ita de ceteris
sensibus (3).
III. — Accidentalis beatitudo in bonis externis.
725. a) Beati delectabuntur cœlo novo et terra nova necnon
cœlo empyreo ubi collocantur (4).
b) Fruuntur societate amicorum : In Scriptura (5) enim sæpe
describitur coelum ut societas, domus Patris, ut convivium, ut
civitas, ut regnum in qup cum Christo regnant sancti Angeli et
homines, qui ideo, etsi gratia dispares, et in diversis mansionum
gradibus collocati, inter se tamen intime communicant, seipsos
distincte cognoscunt et diligunt ut fratres et hærçdes ejusdem
gloriæ. Porro hujusmodi commercium et amicitia non parum
auget, etsi accidentai i ter tantum, electorum felicitatem.
Conclusio.
726. Beatitudo accidentalis, ut patet ex dictis, sine dubio
augebitur usque ad finem mundi : a) Ralione corporis, evidens
est, quia tunc gaudium animæ accidentale majus erit extensive,
nam erit et in anima et in corpore ; majus etiam intensive,
quia anima magis gaudebit (piando videbit suum corpus
gloriosum quam nunc, cum illud videt mortuum jacere (6).
b) Ralione objectorum externorum. v. g. preces et honores,
qui ad sanctos deferuntur, res ct eventus hujus mundi quorum
curam habent, etc , quorum multa nonnisi successive et reve(1) S. Thomas, in 4, 1. IV, dist. 49, q. 2, a. 2 ; Job., xix, 27 ; Apoc,, vu,
9 ; xu, 1.
(2) Tob., xiii, 22 ; Apoc., iv, 10, 11 ; xiv, 2-4 ; S. Aug.,sermo 362, n. 29.
(3) Terrien, La grâce et la gloire, t. II, c. 4, p. 285 sq. ; Cat. Rom., p. I,
a. xi, n. 13.
(4) 1, q. 66, a. 3.
(5) Matth., vin, 11 ; xvm, 10 ; xxn, 1-14 ; Luc., xxn, 30 ; xxm, 43 ;
Joan., xi, 52 ; xvn, 21 ; cf. in Diet, théol., Bernard,art. Ciel, Bernardet Bour,
art. Commui bn des saints ; Blot, Au ciel on se reconnaît, Paris, 1909 ;
Elle Mérlc, L'autre vie ; Mgr Chollet, Nos morts, 1. II, c. 4 et 5 præsertim.
(6) Bellarm., De Beat., 1. I, c. 5.

DE PARADISO

709

latione progressiva cognoscunt Beati, quorum ideo quotidie
« rescct cognitio et amor et gaudium.
c) Ilalione ipsorum
sanctorum, quorum numerus quotidie augetur, cum quotidie
novæ animæ civitatem gloriæ ingrediuntur, usquedum impleatur numerus electorum in superna felicitate locandus.

II. — De Aureolis

Notio et numerus aureolarum (1).

727. Aureola, seu parva corona est pnemium accidentale,
ob excellentem victoriam, additum pnemio essentiali, quod
aurea seu corona vocatur (a. 1), seu est « privilegialum præmium privilegiatæ victoriæ respondens » (2).
Triplex agnosci solet aureola, virginitatis scilicet, martyrii
et aposlolalus : datur enim aureola : l) Virginibus, propter
specialem et excellentem victoriam de carne, in qua pauci
triumphant ; 2) Martyribus, propter victoriam de mundo et
impugnatione externa ; 3) Doctoribus et Praedicatoribus, prop­
ior victoriam de diabolo, fidei inimico, quem expellunt non
solum a se sed a cordibus aliorum (a. 11).
Existentia aureolarum.

728. Hæc doctrina lundatur : a) in Scriplura : de Virgi­
nibus intelligitur Apoc. (xiv, 3, 5) : « Et cantabant quasi
canticum novum ante sedem, et nemo poterat dicere canti­
cum, nisi illa centum quadraginta quatuor millia. Virgines
enim sunt. Ili sequuntur Agnum quocumque ierit » ; de Mar
tyribus, Apoc. (\ II, 13, 11) : « Hi qui amicti sunt stolis albis,
qui sunt ?... Hi sunt (pii venerunt de tribulatione magna et
laverunt stolas suas, et dealbaverunt eas in sanguine Agni » ;
de Docloribus, Dan. (xll 3) : « Oui autem docti fuerint, fulge­
bunt quasi splendor firmamenti ; el qui ad justitiam erudiunt
multos, quasi stellæ in perpetuas aeternitates ».
b) In pràxi Ecclesiæ. quæ cultu speciali honorat virgines,
martyres et doctores (3).
<·
(1) Supp., q. 96.
(2) S. Thomas, in 4, dist. 49, q. 5, a. 5.
(3) Cf. Ortolan, in Diet, théol., art. Auréole.

710

CONCLUSIO ULTIMA

Omnes autem merentur aureolam : 1) virginum, qui integri­
tatem carnis lirino proposito servarunt, ac proinde nunquam
experti sunt delectationem carnis graviter culpabilem ; 2) mar­
tyrum. qui, propter causam Christi, mortem seu vulnus, ex
se lethale, subierunl. sive mors inde secuta sit, sive non;
3) doctorum, qui. licite et sal diu, praedicarunt doctrinam salu­
tis (Supp., q. 96. a. 5. (>, 7).
Merito etiam inter aureolas connumeratur character sacramenlalis. qui remanet in bonis ad gloriam : est enim signum
indelebile eorum fidelitatis (3, q. 63, a. 5, ad 3).
Aureola autem est proprie in mente, sed, per quamdam
redundantiam, etiam in corpore refulget, quemadmodum ex
animæ aurea seu gloria essentiali, resultat quidam decor
in corpore.
Scholion : De loco Paradisi.

729. De loco Coeli nil expresse definivit Ecclesia. At, rite
perpensis documentis Magisterii ecclesiastici necnon Patrum
testimoniis (1), saltem sine magna temeritate negari non potest
Cœlum esse locum realem ; imo doctrina est catholica eum
a loco Inferni etPurgatorii esseprorsus distinctam et separatum.
Est nempe locus incorruplionis in quem ascendit (2) Christus
et assumpta est B. Maria cum corpore suo ; est regnum illud
in quo. sanctorum angelorum consortio aggregati, omnes
electi æternam habebunt societatem cum Christo Bege, et,
cum Ipso, perpetua fruentur « beata pacis visione ».
Conclusio ultima.
730. Peracta rerum omnium consummatione, facta corpo­
rum resurrectione ac completo universali et finali judicio.
« suos lines habebunt civitates duæ, una scilicet Christi, altera
diaboli ; una bonorum, altera malorum ; utraque tamen ct
Angelorum et hominum... Istis in æterna vita vere feliciterque
viventibus, illis infeliciter in æterna morte sine moriendi
potestate durantibus, quoniam utrique sine fine » (3).
(1) Denzinger, 10 sq., 464, 530, 693, etc. ; Bernatd, in Dici, théol., art.
Ciel, col. 2478 sq.
(2) Eph., iv, 8 ; Co!., ni, 1 sq.
(3) S. Augustinus, Enchiridion, 111 ; Journel, 1*931.

I

1
CONCLUSIO ULTIMA

711

Hire est autem vita æterna : ætcrnaliler bono incommuta­
bili, quod Deus est, sine ulla molestia perfrui... Præmium
(enim) virtutis erit Ipse (Deus) qui virtutem dedit, eique se
ipsum, quo melius et majus nihil possit esse, promisit... Ipse
erit /inis desideriorum nostrorum, qui sine fine videbitur, sine
fastidio amabitur, sine fatigatione laudabitur... Ibi vacabimus
et videbimus, videbimus et amabimus, amabimus et lauda­
bimus » (1).
Jamvero ad hanc ineffabilem visionem, ad hunc perfec­
tissimum amorem, ad hoc inciedibile gaudium idonei non
sumus ex nobis, « non (enim) sufficientes sumus cogitare
aliquid a nobis quasi ex nobis, sed sufficientia nostra ex Deo
est (2) ». Te, igitur, Domine, qui operaris in nobis velle et perlicere, pro bona voluntate (3), lac ut impleamur « agnitione
voluntatis tuæ, in omni sapientia et intellectu spiritali, ut
ambulemus digne, (tibi) per omnia placentes, in omni opere
bono fructificantes, et crescentes in scientia Dei. in omni
virtute confortati secundum potentiam claritatis (4) tuæ,
sicque te jam solum diligentes, teque solum felicem ct ulti­
mum finem nostrum desiderantes, tandem aliquando, cum
B. Maria Matre nostra et omnibus Sanctis, in te, satietate
plena, quiescamus, ac in æternum « gaudeamus et exultemus
et (tibi) demus gloriam.... quia venerunt nuptiæ Agni » (5).
(1) S. Avgustinas, De civ. Dei, 1. XI, c. 13 ; 1. XXII, c. 30, η. 1, 5 ;
journel, 1749, 1788.
(2) II Cor., m, 5. — (3) Philip., n, 13.
(4) Coi., i, 9-11. — (5) Apoc., xix, 7.

INDEX

RERUM

DE SS. EUCHARISTIA
Notiones præviæ................................................................................
Ratio, momentum tractatus......................................
Notio, figuræ Eucharistiæ.........................................
Divisio tractatus........................................................
Pars I. De præsentia Christi per transsubstantiationem............
Caput I. Christus est in Eucharistia realiter præsens.................
Art. I. Præsentia realis probatur ex Scriptura.........................
Ex verbis promissionis............................................
Ex verbis institutionis............................................
Ex verbisS. Pauli circa usum Eucharistiæ...................
Art. II. Præsentia realis probatur ex Traditione. ......................
Ex Patribus .............................................................
Ex perpetua praxi Ecclesiæ........................... ...........
Argumento præscriptionis.........................................
Congruit rationi..........................................................
Caput II. Christus est præsens per transsubstantiationem............
Art. I. De ipsa transsubstantiatione ......................
Genuina notio transsubstantiationis...........................
§ 1. Demonstratio catholica..............................................
Excluduntur opiniones erroneæ................................
§ 2. Controversia inter theologos.......................................
Art. II. De manentibus speciebus..........................
§ 1. De reali permanentia accidentium..............................
§ 2. De modo quo permanent species..................................
Caput III. De statu Christi in Eucharistia.....................................
Art. I. Doctrina catholica ...............................
Art. II. Explicatio philosophica ..........................
Corollaria ..................................................................
Permanentia Christi in Eucharistia...........................
Cultus Christi in Eucharistia.................................... ..
Pars II. De sacrificio Eucharistiæ..............................................
Prænotanda................................................................
Caput I. De exlstentia sacrificii Missæ.....................................
Probatio ex Scriptura.................................................
Probatio ex Traditione...............................................
Rationes theologicæ.................................................
Caput II. De essentia sacrificii Missæ.........................................
Art. I. De materia sacrificii Missæ........................

1
i
4
5
6
6
8
9
14
19
21
21
29
32
34
36
36
38
41
46
47
52
52
56
64
64
7θ
76
79
S3
63
92
93
101
104
105
105

INDEX RERUM

714

Dc actione Missæ proprie sacrificali..............................
Actio proprie sacriiicativa...............................................
Intima ratio sacrificii.....................................................
Comparatio Missæ cum Cruce et Cœna..........................
Caput III. De effectibus sacrificii Missæ.........................................
An. I. De effectibus Missæ in se spectatis.................................
§1. Existentia effectuum......................................................
§2. Modus quo producuntur effectus....................................
Art. II. De effectibus Missæ in quantum nobis applicantur........
Caput IV. De ministro sacrificii Missæ............................................
An. I. De persona et dispositionibus ministri............................
§ 1. Persona ministri.............................................................
§2. Dispositiones celebrantis.................................................
I. Dispositiones corporis......................................................
II. Dispositiones animi..........................................................
De ministro inserviente, de litteris commendatitiis....
Art. II. Obligatio celebrandi Missam............................................
An. III. Dc applicatione Missæ ....................................................
§1. De applicatione Missæ in se............................................
I. Subjectum’applicationis Missæ........................................
II. Modus applicationis Missæ..............................................
§2. De obligatione orta e variis titulis..................................
I. Obligatio ex cura animarum..........................................
II. Obligatio ex stipendio......................................................
Corollaria..........................................................................
Appendix liturgicus........................................................
Pars III. De Eucharistiæ sacramento............................................
Caput I. Existentia et natura sacramenti......................................
Caput II. Materia et forma Eucharistiæ........................................
Art. I. Materia Eucharistiæ.................................... ■..................
§ 1. De pane eucharistico........................................................
§2. De vino eucharistico........................................................
§ 3. De præsentia materiæ......................................................
Art. II. De jorma Eucharistiæ......................................................
Caput III. De effectibus sacramenti Eucharistiæ............................
Caput IV. De ministro sacramenti Eucharistiæ..............................
Art. I. De ministro communionis ..............................................
Art. II. De regulis ad dispensandam Eucharistiam....................
§ 1. De communione intra ecclesiam....................................
§ 2. De communione infirmorum..........................................
Caput V. De subjecto sacramenti Eucharistiæ..............................
Art. I. De persona communicantium.......................
Art. II. Dc necessitate communionis................................................
I. De necessitate medii........................................................
II. De divino communionis præcepto..................................
III. De præcepto ecclesiastico communionis........................
Communio paschalis........................................................
Communio puerorum........................................................
Regulæ de Viatico............................................................
Art. III. De dispositionibus ad communionem..............................
§ 1. Dispositiones corporis......................................................
§2. Dispositiones animæ........................................................
I. Pro communione in genere..............................................
II. Pro frequenti communione..............................................
Appendix liturgicus.......................................................
Ari. II.
§1.
§2.

108
108
113
120
125
125
125
128
134
140
140
140
145
14
149
153
154
158
158
158
164
168
168
174
181
191
196
196
202
202
203
207
212
216
224
241
241
245
246
248
251
251
253
254
257
262
262
265
267
268
268
274
274
278
285

INDEX RERUM

715

DE PŒNITENTIA

Caput I.
Jr/. I.

.IrL II.

Caput II.
Caput III.
Art. I.
§ 1.
§2.
§ 3.
I.
II.
III.
Art. II.
I.
II.

Art. III.

Art. V.
Caput IV.
Art. I.
Art. II.

Art. III.
Appendix.

Ratio ct divisio tractatus...........................................
Dc virtute Pœnitentiæ...............................................
De existentia sacramenti Pœnitentiæ.........................
De potestate Ecclesiæ concessa......................................
Argumentum ex Scriptura.........................................
Argumentum ex Traditione........................................
De ipso sacramento Pœnitentiæ...................................
De ejus necessitate....................................................
De essentia sacramenti Pœnitentiæ............................
De partibus sacramenti Pœnitentiæ............................
Dc contritione..............................................................
Natura et Pecessitas contritionis.................................
De contritione perfecta................................................
De attritione..............................................................
De honestate attritionis.............................................
De at tritionis sufficientia ad effectum sacramenti.......
De a*t tritione sufficienti ad valorem sacramenti...........
Dc confessione........................................................... .
Probatio ex Scriptura............................................
Probatio ex Traditione...............................................
Difficultates variæ....................................................
De peccatis non necessarioaccusandis.........................
Dc confessione in casunecessitatis..............................
De confessione el poenitentia publica et secreta.........
De satisfactione.............................................. .·..........
Scholion .....................................................................
De forma sacramenti Pœnitentiæ................................
De effectibus, ministro et subjecto sacramenti............
Dc effectibus ....................................
De reviviscentia meritorum el virtutum....................
Dc ministro Pœnitentiæ...............................................
De libello pacis............................................................
De confessione diaconis facta el laicis.........................
De moribundis............................................................
De limitatione jurisdictionis......................................
De absolutione a venialibus................ .......................
De sigillo sacramentali...............................................
Desubfecto Pœnitentiæ.................................................
De indulgentiis ... ;.....................................................

290
291
297
297
299
307
322
326
328
333
333
333
341
347
348
352
357
361
362
366
373
375
378
378
383
394
396
402
402
402
409
413
414
416
417
417
418
419
421

DE EXTREMA UNCTIONE

Caput I.
Art. I.
Art. II.
§1.
§ 2.
Caput II.
Art. I.
Art. II.

Notiones præviæ.........................................................
Existentia et essentia Ext. Unctionis...........................
Existentia Ext. Unctionis .........................
Essentia Ext. Unctionis..........................
Materia Ext. Unctionis................................................
Forma Ext. Unctionis..................................................
Effectus, minister, subjectum Ext. Unctionis..............
Effectus Ext. Unctionis ...........................
Minister Ext. Unctionis..........................

437
439
439
447
451
453
453
457

716

INDEzX RERUM

Art. HI. Subjectum Ext. Unctionis...................................................

460

DE ORDINE
Notiones præviæ................................................................
466
Existentia sacramenti Ordinis...........................................
468
De sacramento Ordinis in genere..........................................
46.8
De singulis Ordinibus.........................................................
474
De numero Ordinum...........................................................
474
De sacramentalitate Ordinum...........................................
475
Essentia et eiTectus sacramentiOrdinis...............................
48:»
De essentia Ordinis................................................................
483
De effectibus sacramenti Ordinis..........................................
489
De ministro et subjecto Ordinis...........................................
492
De ministro Ordinis..............................................................
492
Scholion I. De Ordinatione episcopali...............................
49»>
Scholion II. De Ordinationibus factis ab hæreticis vel
schismaticis.................................................................
496
De subjecto Ordinis.............................................................
497
Scholia...................................................................................
499

Caput I.
Art. I.
Art. II.
§ 1.
§2.
Caput II.
Art. I.
An. II.
Caput III.
Art. I.

Art. 11.

p

Praenotanda.
Caput I.
Art. I.
Art. II.
§ 1.
§ 2.
Caput II.
Art. I.
Art. II.
§ 1.
§2.
I.
II.

Caput III.
Art. L
Art. II.
Caput IV.

DE MATRIMONIO

11

De Matrimonio, ut est officium naturæ..........................
5o2
Existentia et essentia sacramenti Matrimonii....................
508
De existentia sacramenti Matrimonii...................................
508
De essentia sacramenti Matrimonii.....................................
514
Sacramentum Matrimonii est ipse contractus...............
511
Corollaria.............................................................................
518
Materia et forma Matrimonii..............................................
520
De effectibus Matrimonii......................................................
523
De gratia propria Matrimonii.............................................
523
De proprietatibus Matrimonii.......................................
525
Unitas Matrimonii................................................................
525
Indissolubilitas Matrimonii................................................
532
Indissolubilitas intrinseca..................................................
533
Indissolubilitas extrinseca..................................................
541
De Matrimonio )«>gi linio.....................................................
541
De Matrimonio fidelium.....................................................
546
De ministro et subjecto Matrimonii..................................
551
De ministro Matrimonii.......................................................
551
De subjecto Matrimonii.......................................................
OoDe potestate Ecclesiæ in Matrimonium.............................
557
DE NOVISSIMIS

Kalio el divisio tractatus................................................
565
Pars I. De novissimis singulorum hominum..............................
567
Caput unicum. De morte et judicio particulari........................................
567
Art. I. De morte, vite termino......................................................
Anima separata cessat mereri............................................
569
Conditio animæ separatæ....................................................
574
^Universalitas mortis ...........................................................
577
Incertitude mortis .............................................................
579

INDEX RERUM

Art. 11.
Pars Π.
Caput L
Caput II.

Caput III.

Pars III.
Caput I.
Art. I.
Art. II.
§1.
§2.

Caput II.
Art. I.
Art. IL
§1.
§2.

Caput III.
Art. I.

Art. II.

Art. III.

De judicio particulari.................................................
Corollaria...................................................................
De mundi novissimis..................................................
De line mundi..............................................................
De resurrectione mortuorum......................................
Facium universalis resurrectionis..............................
Natura, causae, tempus resurrectionis.........................
Identitas resurgentium...............................................
Identitas numerica corporum....................................
Possibilitas hujus identitatis......................................
Proprietates omnium resurgentium...........................
De judicio generali......................................................
Universalitas judicii...................................................
Varia adjuncta..........................................................
De alterius vitæ receptaculis........................................
De Purgatorio............................................................
De existentia Purgatorii.............................................
De statu animarum purgantium et de earum pœnis.......
De statu animarum purgantium................................
De poenis Purgatorii...................................................
Tempus, acerbitas, modus, duratio, locus Purgatorii..
De Interno.................................................................
De existentia et æternitate Inferni.................................
De natura et gradu poenarum Inferni................
De natura pcenarum Inferni........................................
Difficultates...............................................................
Natura, modus agendi ignis Inferni.............................
De gradu pœnarum Inferni........................................
Inaequalitas pcenarum...............................................
Mitigatio poenarum.....................................................
Locus Inferni, Monita practica..................................
De Paradiso................................................................
De beatitudine essentiali...........................
De beatitudine objectiva.............................................
De beatitudine formali...............................................
De visione beata, ejus objecto et proprietatibus.........
De proprietatibus beatitudinis....................................
De tempore beatitudinis.............................................
De beatitudine accidentali .........................
De beatitudine communi.............................................
De aureolis..................................................................
De loco Paradisi..........................................................
Conclusio ultima.........................................................

717
579
586
590
590
596
598
603
606
609
612
614
616
616
619
624
624
624
633
633
636
638
643
643
655
655
664
664
667
667
669
672
674
677
677
678
683
690
698
702
704
709
710
710

INDEX ALPHABETIQUE

{Indicantur numeri marginales)
Abælardus, de manentibus specie­
bus, 54.
Abercius, de reali præsentia, 28.
Absolutio sacramentalls est actus
judicialis, 332, 343 ; nunquam
ab Ecclesia denegata est etiam
gravioribus criminibus, 341, 342 ;
forma absolutionis, 352, 415,
416 ; sensus absolutionis, 417 ;
debet esse indicativa, 418, 419 ;
quænam requiritur et sufficit,
419 ; non potest dari per litteras,
420 ; num absenti dari potest,
420 ; num dari potest per telephonium, 420 ; ejus objectum
sunt etiam peccata venialia et
peccata jam remissa, 350, 397,
398 ; absolutio moribundorum,
399.
Acatholici valide contrahere pos­
sunt, 585 ; non tenentur ad for­
mam canonicam celebrationis Ma­
trimonii, 585.
Accidentia eucharistica, 46 sq. ;
quare dicuntur species, 46 ; realiter permanent, 48 ; explicatio
recentiorum, 54 ; explicatio scho­
lastica, 55 sq. ; remanent secun­
dum agere et pati, 59 ; quomodo
perlinent ad materiam oblatam
in Missa, 102.
Accusatio generlca peccatorum, num
sufficit ad validitatem absolu­
tionis, 399 ; num licita, 399.
Acetum, num est materia valida
Eucharistiae, 228 ; quid de vino
acescente, 229.
Acolythatus, 493, 501.
Actio proprie sacriflcatlva, in Missa
105 sq.

Actus conjugalis, num honestus,
528, 587 ; num impedit commu­
nionem, 294.
Actus heroicæ caritatis, 454.
Actus poenitentissunt materia sacra­
menti Pœnitentiæ, 351.
Additiones in Missa, 212, 4.
Adductio non explicat transsubstantiationem, 43.
Adoratio Christi in Eucharistia, 81,
313.
Adulterium non solvit Matrimo­
nium, 568.
Adultus, capax Ordinis, 519 ; solus
capax Matrimonii, 585.
Ægroti quandoque possunt : non
jejuni communicare, 292 ; sensi­
bus destituti, absolvi, 399.
Ætas quoad primam communionem,
287 ; quoad communionem paschhlem, 286.
Æternltas Inferni, 673, 677 ; visio­
nis beatæ, 711 ; bealitudinis, 717.
Agere et pati specierum remanen­
tium, 59 ; corporis Christi in
Eucharistia, 76.
Altare quoad asservationcm SS. Sa­
cramenti, 307 ; quoad commu­
nionem 'ministrandam, 268-270 ;
quoad Missæ celebrationem, 210 ;
altare fixum, portalile, 210, 211 ;
privilcgiatum, 197 ; gregorianum,
208. ·
Amentes quoad communionem, 273 ;
quoad Ext. Unctionem, 478.
Amor initialis in attritione, 376377 ; beatificus, 702.
Anlmæ purgantes non possunt
mereri nec peccare, 658 ; sunt

720

INDEX ALPHABETICUS

securæ de sua salute, 659 ; pos­
sunt pro nobis orare, 660.
Animæ separatae, cessant mereri,
605 ; novam habent vitam, 606 ;
earum conditio, 607 ; num sunt in
loco, 618 ; earum receptacula,
619 ; num e receptaculis egredi
possunt, 620.
Annotatio Missarum, 204.
Annulus deferri nequit a sacerdote
Missam celebrante, 156.
Antichristus, 623.
Antimensia, 211.
Apparitiones Christi in Eucharistia,
31, 77.
Applicatio Missae, quid, 171 ; sub­
jectum applicationis, 172 ; re­
gulae practicæ, 178 ; pro fructu
generali et specialissimo, 179 ;
pro fructu speciali, 180 ; quandonam fieri debet, 181 ; qualis
requiritur intentio, 182 ; quid in
praxi, 183.
Aqua vino miscenda, 231.
Aquarii, 220.
Arcani disciplina, 26.
Π
Armeni de epiclesi, 241, 242.
Artotyritæ, 220.
Asservatio Eucharistiæ, 306 ; loca
asservationis, 306 ; altare, 307 ;
tabernaculum, 308 ; clavis tabercanuli, 309 ; pyxis, 310 ; lampas,
311 ; renovandae species, 312.
Assistens presbyter, 163 ; minister,
163.
Attritio pertinet ad materiam sacra­
menti Pœnitentiæ, 351 ; quid,
359», 368 ; motivum, 368 ; divi­
siones, 368 ; est actus honestus
et utilis, 371 ; sufficit ad effec­
tum sac. Pœnitentiæ, 375 ; ab­
sque dilectione initiali, 376, 377 ;
ejus dotes, 378 ; quænam sufficit
ad valorem sacramenti, 379.
Aureolae, quidj 727 ; quot, 727.
Aurora, quoad Missam, 209 ; quoad
communionem, 268.
Azymus panis, est materia valida
Eucharistiæ, 223 ; non essen­
tialis, 223 ; quomodo necessarius
pro Latinis ad Missam, 224 ; ad
communionem, 224.

Baptizatl, eorum Matrimonium est
sacramentum, 538-540 ; etiam

per procuratorem contractum,
542 ; num etiam si una pars tan­
tum est baplizata, 541 ; num si
hæretica, 538.
Bayma male explicat transsubslantiationem, 40.
Beati, non iis offertur Missa, 175 ;
vident Deum per essentiam, 701 ;
Deum amant in se, 702 ; de Deo
ipso gaudent, 703 ; objectum
eorum visionis, 709 ; quomodo
vident in Verbo, 710 ; sunt per­
fecte beati, 713 ; impeccabiles,
716.
Beatitudo, notio, 697 ; errores, 698 ;
doctrina catholica, 699 ; essen­
tialis : objectiva, 700 ; formalis,
701-705 ; est inæqualis, 712 ;
causa inæqualitalis, 713 ; non est
Dei comprehensiva, 714 ; facit
sanctos impeccabiles, 716 ; est
æterna et inamissibilis, 717 ; sta­
tim post mortem confertur, 718 ;
statim consummatur quoad sub­
stantiam, 719 ; accidentalis, 720 ;
dotes animæ gloriosæ, 721 ; existentia beatitudinis accidentalis,
722 ; quid in anima, 723 ; in
corpore, 724 ; in bonis externis,
725 ; augetur, 726 ; aureolæ, 727.
Bellord, de sacrificio Missæ, 105.
Berengarii error de Eucharistia, 7,
32.
Bessarion, de forma Eucharistiæ,
241 ; de epiclesi, 242.
Billot, de intima ratione sacrificii
Missæ, 118 ; de sacramentalitate
Ordinum minorum, 501 ; de Ma­
trimonio infidelium, 596 ; de
identitate resurgentium, 636.
Blnatio, principium, 207 ; conditio­
nes, 207 ; num stipendium acci­
pere licet pro secunda Missa, 207.
Bona Matrimonii, 528.
Bonifacius VIII, de indulgentiis, 449.
Bucerus, de duratione præsentiæ
realis, 79.

Cælum, est locus corporeus, 618 ;
cf. beatitudo, Paradisus, visio
beata.
Cælibatus, præferendus Matrimo­
nio, 589 ; præcipitur clericis latinis, 589.
Callgæ in Missa adhibendæ, 156.

INDEX ALPHABETICUS

Calix, tempore consecrationis, debet
esse super altari, in corporaü et
lapide consecrato, 235 ; calicis
materia valida, 227, 228 ; licita,
229.
Callisti edictum, 337.
Calixtinl, de communione sub utra­
que specie, 277.
Campana, campanula in Missa pul­
sanda, 81.
Calvinistæ, de præsentia, reali 7 ;
de transsubstantiatione, 32 ; de
sacrificio Missæ, 88 ; de sacra­
mento Eucharistiæ, 277 ; de
Pcenitentia, 324, 344 ; de Ext.
Jnctione, 458 ; de Ordine, 486 ;
de Matrimonio, 529 ; de virgini­
tate, 589 ; de judicio particulari,
610 ; de resurrectione, 625 ; de
juiicio generali, 639 ; de Purga­
tor*), 652.
Capharnaitæ, de intellectu Eucha­
ristiae, 11.
Caritas, eiTectus Eucharistiæ, 247 ;
reddit contritionem perfectam,
360 ; justificat, 362 ; actus heroi­
cus caritatis, 454.
Causa matrimonialis soli Ecclesiæ
competit, 592.
Causæ excusantes a jejunio, 155,
293 ; ab integritate confessionis,
388 ; causæ minuendi satisfactio­
nem, 410.
Celebratio Missæ, distinguitur ab
applicatione Missæ, 165 ; dispo­
sitiones corporis ad celebrandum,
151 ; vestes necessariae, 156 ; dis­
positiones animi, 157 ; minister
inserviens, 163 ; litteræ commen­
dati îiæ, 164 ; obligatio celebrandi
ratione Ordinis, 166 ; ratione
officii, 168 ; ratione beneficii,
169 ; ratione praecepti et obedientiae, voti et promissionis,
170 ; ratione stipendii, 193.
Censura abesse debet a communi­
cante, 299.
Chiliasmus, 634.
Chemnitz, de duratione realis præ­
sentiæ, 79.
Chorepiscopi, 514.
Christus, realiter præsens in Eucha­
ristia, 8 ; per transsubstantiatio­
nem, 38 ; totus est sub qualibet
specie, 61 ; sub singulis partibus

721

specierum, 62, 63 ; quomodo vi
verborum, 64 ; vi concomitantiæ,
65 ; præsens est ad modum sub­
stantiae, 73 ; quomodo unitur spe­
ciebus, 75 ; quid agere et pati
potest in Eucharistia, 76 ; non est
pluries in Eucharistia ante divi­
sionem specierum, 76 ; ejus appa­
ritiones, 77 ; permanet præsens
donec species corrumpuntur, 79 ;
in Eucharistia adorandus, 81 ;
est materia oblata in Missa, 104 ;
quomodo, 104 ; principalis minis­
ter Missæ, 147 ; ipse offerens et
oblatio, 147 ; instituit sacra­
menta Eucharistiæ, 215 ; Poeni­
tentiae, 326, 346 ; Ext. Unctionis,
460 ; Ordinis, 488 : quandonam,
492 ; Matrimonii, 531 ; quando­
nam, 535 ; num præsens in judicio
particulari, 616, 618 ; in fine
mundi veniet, 622 ; judicaturus
vivos et mortuos, 640, 643 ; est
causa exemplaris nostra? resurrec­
tionis, 633.
Ciborium, 310.
Circumscriptiva præsentia, 70 ;
Christus non est circumscriptive
in Eucharistia, 73.
Claves, potestas clavium, 320 ; num
datur Ordinatione, 433.
Clavis tabernaculi, 309.
Clerici, num diacono inferiores pos­
sunt aliquando ministrare Eucha­
ristiam, 267 ; sibi ministrare, 267 ;
num tenentur communicare in
Cœna Domini, 286, n. b. ; num
communicantes lenentur deferre
superpelliceum, 294.
Cœna Domini, instituta est Eucha­
ristia, 215 ; communio recipienda,
286 ; Missa celebranda, 209.
Communio sacra, minister ordina­
rius, 264 ; jurisdictio necessaria,
265 ; minister extraordinarius,
266 ; quomodo licentia habetur,
266 ; tempus communionis, 268 ;
locus, 268 ; ritus et praxis, 268 ;
defectus, 268 ; communio infir­
morum, 269 ; minister public® et
privata? delationis, 269 ; norm®,
269 ; communio per modum
Viatici, 270 ; subjectum com­
munionis, 272 ; incapaces jure
divino et ecclesiastico, 272 ; de

Ί22

INDEX ALPHABETIC! S

infantibus, 273 ; de amentibus,
274 ; de semifatuis, 275 ; de
capite damnatis, 276 ; communio
non est necessaria necessitate
medii, 279, 280 ; nisi in volo,
281 ; aut morali ter, 281 ; neces­
saria præceplo divino, 282 ; sub
utraque specie non est necessa­
ria nisi sacerdotibus, 283 ; nec
majorem dat gratiam, 284 ; me­
rito prohibita est communio sub
specie vini, 284 ; præceptum
divinum obligat per se et per
accidens, 285 ; necessaria præ­
cepto ecclesiastico, 286 ; com­
munio paschalis, 286 ; communio
puerorum, 287 ; regulæ de Via­
tico, 288 ; dispositiones corporis,
289 ; jejunium eucharisticum,
289 ; decentia corporis, 294 ;
dispositiones animæ, 295 ; pro
communione in genere, 296 ;
pro frequenti communione, 300 ;
communio spiritualis, 305.
Communio sacerdotis non est de
essentia sacrificii Missæ, 108 ;
sed de ejus integritate, 110.
Communio sanctorum, 443.
Compenetrationis systema, 68.
Competens judex in causis mat.ri• i monialibus, 592.
Ooncelebratlo, num valida et licita,
150 ; num stipendium recipi
potest, 193.
Concomitantia, præsentia vi concomitantiæ, 65 ; actio et motus
per concomitantium, 76.
Concupiscentia, Matrimonium est
ejus remedium, 526, 547.
Condensationis systema, 58.
Conditio, quoad applicationem Mis­
sæ, 182.
Condonatio Missarum, quid, 205 ;
conditiones, 205.
Confessarius, quandonam deest co­
pia confessarii, 160, 298 ; obli­
gatio confessarii quoad præcep­
tum communionis, 286 ; quoad
communionem puerorum, 287 ;
quoad Viaticum, 288 ; quoad
communionem frequentem, 303 ;
quoad satisfactionem, 410 ; po­
testas requisita in confessario,
430.
Confessio sacramentalis, quid, 382 ;

quandonam præmittenda Missæ,
159 ; communioni, 297 ; quando­
nam omitti potest a peccatore,
160, 298 ; quo in casu celebrans
debet quamprimum confiteri, 161;
confessio est pars sacramenti
Pœnitentiæ, 351 ; necessitas con­
fessionis, 384 ; jam a primis tem­
poribus fuit in usu Ecclesiæ, 389,
392 ; difficultates ex Scriptura,
394 ; ex Patribus et Doctoribus,
395 ; ex historia, 396 ; integritas
confessionis, 386 ; formalis sem
per requiritur, 387 ; confessi)
libera, 397 ; confessio in casu
necessitatis, 399 ; confessio mori­
bundorum sensibus destitutorum.
399 ; confessio potest fieri publice
aut secreto, 400 ; quid de con­
fessione publica, 400 ; confessio
secreta semper fuit in usu, 400 ;
num Nectarius abolevit confes­
sionem, 396 ; confessio diaconis,
laicis, 431 ; quoad indulgentias,
452.
Conjunctio mat.eriæ et formæ in
Eucharistia, 232 ; conjunctio fide­
lium cum Christo et inter se,
primus Eucharistiæ effectus, 248 ;
conjunctio materiæ et formæ in
Poenitentia, 438 ; in Ext. Unc­
tione, 469 ; in Matrimonio, 585.
Consecratio, sola constituit essen­
tiam sacrificii Missæ, 106 ; duaruin specierum requiritur ad
rationem sacrificii, 109 ; quo­
modo est actio vere sacrificalis,
111.
Consensus mutuus est essentia Ma­
trimonii, 537, 544 ; quomodo fieri
debet, 544.
Consubstantiatio, 32, 40.
Contractus matrimonialis, inter
Christianos est ipsum sacramen­
tum, 538 ; perficitur per verba de
præsenti. 526, 544 ; est materia
et forma sacramenti, 544 ; qui­
nam contractus sunt sacramen­
tum, 538 ; indissolubilitas con­
tractus, 564.
Contritio, est pars materialis sacra­
menti Pœnitentiæ, 351 ; quid,
354 ; elementa, 355 ; qualitates,
35G ; necessaria est ad remissio­
nem peccatorum, 357 ; necessitate

INDEX ALPHABETICUS

medii et præcepfi, 358 ; debet esse
universalis, 356 ; formalis, 359 ;
per accidens sufficit virtualis,
359 ; in re pro sacramento, 359.
Contritio imperfecta, cf. Attritio.
Contritio perfecta, 360 ; omnis extra
sacramentum justificat, 363 ; non
requiritur : gradus in tensi tatis,
364 ; durat io actus, 365 ; sola
justificat, 366 ; est ultima dispo­
sitio ad justificationem, 367 ; de
congruo illam meretur, 367.
Contumelia creatoris, quandonam
intercedit, 573.
Conversio, cf. transsubstantiatio.
Copia confessarii, quandonam deest
160, 298.
Copula carnalis non facit Matri­
monium, 543.
Corpus Christi, realiter præsens in
Eucharistia, 9 ; quomodo, 64,
73 ; non distat a scipso in coelo,
74 ; est simul in multis locis
consecratis, 74 ; non potest videri
ab oculo corporeo etiam glorioso,
76 ; ab intellectu creato, 76.
Corpus conjuguni non est materia
Matrimonii, 545.
Corruptio specierum destruit præ­
sentiam realem, 80.
Cultus Christi in Eucharistia, 81 ;
expositio SS. Sacramenti, 313 ;
supplicatio XL horarum, 314.
Custodia Eucharistiæ, 306 ; regulæ
speciales, 307.
Damnati, incapaces applicationis
Missæ, 176 ; sunl in Inferno,
674 ; in quem descendunt mox
post mortem, 675 ; pœnis æternis
cruciandi, 677.
Damni pœna, in Inferno, 683 ; in
Purgatorio, 662.
Decentia corporis, ad Missam cele­
brandam, 156 ; ad communio­
nem, 294.
Deceptio non est in Eucharistia, 77.
Decretum ad Armenos est actus
conciliaris, 507 ; dogmaticus, 507.
Defectus in Missa celebranda, 209 ;
in communione dispensanda, 268.
Definitive in loco, 70.
Defuncti, capaces applicationis Missæ, 174 ; indulgentiarum, 446,
450, 451.

Delegatio, ad communionem minis­
trandam, in sacerdote, 265 ; in
diacono, 266 ; erga infirmos, 269,
270.
Delirantes, num communionis capa­
ces, 275.
Destructio, num est de ratione
sacrificii, 83 ; qualis requiritur,
83 ; destructio : æquivalens, 83 ;
transformative, 83, 112 ; per cons­
titutionem in statu cibi et potus,
113 ; virtualis, 115 ; mystica, 118.
Determinatio materiae ad consecra­
tionem, 234.
Detestatio peccatorum, requiritur
ad poenitentiam, 320 ; ad contri­
tionem, 354, 355.
Diaconatus, sacramentalitas, 500 ;
materia et forma, 508.
Diaconissæ, 519.
Diaconus, minister extraordinarius
communionis, 266 ; num potest :
sibi dispensare Eucharistiam, 267;
conficere Eucharistiam, 148 ; esse
minister confessionis, 430, 431.
Disciplina arcani, 26.
Dies Missæ celebrandæ, 209 ; ra­
tione sacerdotii, 166 ; pro populo,
188 ; communionis distribuendae,
268.
Digiti, ad communionem ministran­
dam, 268, 7.
Dilatio satisfactionis, 412.
Dispositiones celebrantis, 151 ; cor­
poris, 152 ; animæ, 157 ; com­
municantis : corporis, 289 ; ani­
mæ, 295 ; pœnitentis, 351, 354 ;
ordinandorum, 519 ; conjugum,
584.
Dissolutio Matrimonii, 570 ; cf. di­
vortium, privilegium fidei, pro­
fessio religiosa.
Distantia localis quoad corpus
Christi in Eucharistia, 74.
Divortium, 560 ; num aliquando
permissum, 571 ; civile, 566.
Docetæ, de præsentia reali, 7.
Doctorum aureola, 727, 728.
Dolor de peccatis, est pars pœnitentiæ, 320 ; contritionis, 354,
355.
Dotes contritionis, 356 ; attritionis,
368, 378 ; animæ beatæ, 721 ; cor­
poris gloriosi, 724.

724

INDEX ALPHABETiGUS

Durandus, dc transsubstantiatione,
40 ; de resurrectione. 636.
Duratio Missæ, 212, 5.
Ecclesia mediate offert sacrificium
Missa?, 147 ; effectus Missæ ex
parte Ecclesiæ, 128 ; in quibus­
nam ecclesiis Eucharistia asser­
vari potest et debet, 306 ; Eccle­
sia habet potestatem clavium,
325 ; concedit indulgentias, 448 ;
fert impedimenta pro Matrimo­
nio fidelium, 592 ; sola competens
in causis matrimonialibus, 593.
Ecclesia Græca adhibet panem fer­
mentatum, 223 ; habet epiclesim,
242.
Educatio prolis, corporalis, spiri­
tualis, 526, 527.
Effectus Eucharistiæ, 246 ; num
peccato veniali impediuntur, 256 ;
quandonam producuntur, 260 ;
num augentur quamdiu species
manent incorruptæ, 260 ; num
Eucharistia aliis prodest quam
sumentibus, 262.
Effectus Missæ, 124 ; existentia,
126 ; modus quo producuntur,
127 ; ex parte offerentium, 128 ;
infallibiliIas effectus latreutici et
eucharistici, 129 ; non infallibilitas effectus propitiatorii et impe­
trat orii, 130 ; effectus Missæ boni
et mali sacerdotis, 134 ; partitio
fructus Missæ, 136.
Effectus Pœnitentiæ, virtutis, 319 ;
sacramenti, 421 ; contritionis per­
fectæ, 363 ; attritionis; 371, 375,
380 ; indulgentiarum, 450, 451 ;
Extremæ Unctionis, 470 ; Ordi­
nis, 509, 510 ; Matrimonii, 547.
Eleemosyna, est opus satisfactionis,
414.
Elevatio, ad elevationem sacrarum
specierum pulsatur campanula,
81 ; elevatio contractus matrimo­
nialis ad dignitatem sacramenti,
538 ; elevatio manus in proferenda
absolutione, 349.
Epiclesis, quid, 238 ; quomodo
explicanda, 242.
Epileptici, num capaces communio­
nis, 275.
Episcopatus est sacramentum, 498 ;

num aliud omnino a presbyte­
ratu, 499.
Episcopi jure proprio dispensant
Eucharistiam, 264 ; possunt per­
mittere SS. Sacramenti asservationern, 306expositionem, 313 ;
tenentur applicare Missam pro
populo, 186 ; determinant stipen­
dium Missarum, 195 ; dant facul­
tatem binandi, 207 ; jure ordi­
nario audire possunt confessiones,
429 ; dant jurisdictionem et ap­
probationem, 433 ; concedunt in­
dulgentias, 450, 5 ; sunt ministri
Ordinis, 512 ; a Iribus Episcopis
ordinantur, 516.
Essentia sacrificii Missæ, 101, 102 ;
varia systemata, 112; sacramenti Eucharistiæ , 216 ; Poenitentiae. 351 ; contritionis, 355 ;
nelionis, 465 ; Ordinis,
507 ; Matrimonii, 536 ; beatitu­
dinis, 701, 704.
Eucharistia, momentum, 2 ; notio.
3 ; figuræ, 4 ; Christus est præsens in Eucharistia, 7 ; per
transsubstan liat ionem. 32 ; Eucharistia manifestat attributa di­
vina, 30 ; est sacrificium, 85 ;
est sacramentum, 214 ; a Christo
institutum in ultima Cœna, 215 ;
consistit in speciebus consecratis,
216 ; differt a ceteris sacramentis,
217 ; est unum specie sacramen­
tum, 218 ; ejus materia, 219 ;
ejus forma, 237 ; ejus effectus,
246 ; minister communionis, 263 ;
subjectum, 271 ; ejus necessitas,
277 ; cultus Eucharistiæ, 81 ;
Eucharistiæ asservat io, 306 ; ex­
positio, 313. Cf. communio, Missa,
sacrificium.
Eucharlstlcus effectus Missæ, 126,
129.
Excommunicatus, num ei applicari
potest Missa, 173, 178 ; num
lucratur indulgentias, 452.
Existentia sacrificii Missæ, 85 ;
sacramenti Eucharistiæ, 214, 215 ;
sacramenti Pœnitentiæ, 325, 345 ;
indulgentiarum, 447 ; Ext. Unc­
tionis, 459 ; Ordinis, 487 ; Ma­
trimonii, 530 ; judicii particularis,
611 ; judicii universalis, 640 ;
resurrectionis, 627 ; Purgatorii,

INDEX ALPHABETICUS

654 ; Inferni, 674 ; Paradisi, 700.
Exorclstatus, num est sacramentum,
501.
Expositio SS. Sacramenti, publica,
privai a, 313.
Extensio radicatis, interna, externa,
71.
Extrema Unctio, notio, 456 ; figuræ,
457 ; est sacramentum, 460 ;
effectus absolutus, 471 ; condilionatus, 472, 473 ; minister,
474 ; subjectum, 478 ; necessitas,
479 ; iterabilitas, 481.
Fatui, num capaces communionis,
274, 275.
Figuræ Eucharistiæ, 4 ; Ext. Unc­
tionis, 457.
Finis Eucharistiæ, 248 ; Matri­
monii, 526 ; mundi : certitudo,
622 ; modus, 622 ; ordo, 622 ;
præcipua signa, 623.
Fœminæ, quoad communionem,
268, 7 ; num Missæ inservire
possunt, 163 ; num minister aut
subjectum Ordinis, 519.
Fomes concupiscenti® minuitur ab
Eucharistia, 257.
Forma sacrificii Missæ, 104 ; intima
ratio, 112 ; sacramenti Eucha­
ristiæ, 237 ; verba essentialia,
243 ; quomodo proferenda, 244 ;
mutatio forma', 245 ; forma sa­
cramenti Pœnitentiæ, 415 ; de­
precati va et indicativa. 418 ;
quomodo proferenda, 420 ; forma
Ext. Unctionis, 468 ; qualis esse
debet, 4 69 ; forma Ordinis, 504 ;
Matrimonii, 543.
Formalis essentia beatitudinis, 704
Fractio hostiæ multiplicat præsen­
tiam Christi, 74, 76 ; fractio
improprie dicitur dc Christo, 78.
Fructus sacrificii Missæ, 136 ; num
est infinitus, intensive et exten­
sive, 138 ; num est infallibilis,
129 ; num indiget applicatione,
179; quandonam fieri debet
applicatio, 181 ; qualis intentio
requiritur, 182, 183 ; num deesse
potest applicatio, 180. Cf. Missa,
sacrificium.
Fruitio est dos animæ beata·, 721.
Functiones corporis in gloria, 724.

725

Gaudium, requiritur ad beatitudinern, 703 ; non est formaliler
beatitudo, 704 ; gaudium acci­
dentale, 723.
Gehenna, quid, 671.
Gloria æterna, 699 ; gloriæ lumen
necessarium ad visionem beatam,
706 ; ejus munus, 706.
Gloriosa resurrectio corporis, effec­
tus Eucharistiæ, 259.
Gratia sacramentalis Eucharistia
246 : num utraque species con­
fert majorem gratiam quam sin­
gula· seorsim, 284 ; Poenitentia
421 ; Ext. Unctionis, 471 ; Ordi­
nis, 510 ; Matrimonii, 547 ; revi­
viscentia gratiæ in Poenitentia,
381 ; in Ordine, 510 ; in Matri­
monio, 548.
Gratiarum actio post Missam, 162 :
post communionem, 299.
Gregorlanæ Missæ, 208 ; quomodo
celebrandæ, 208.
Gregorianum altare, 208.
Guttæ aquæ vino miscendæ, 231 ;
guttæ vini exterius vel interius
calici adhærentes, num conse­
crantur, 234 ; quid si guttæ vini
consecrati decidant in terram,
268, 7.

Hæretici, num Missa eis applicari
potest, 173, 178 : num eorum
Matrimonium est sacramentum,
538 : num tenentur impedimentis
Matrimonii, 592 ; num tenentur
forma juridica, 585.
Henoch, num mortuus, 608 ; num
rediturus, 623.
Hermæ Pastor, de Poenitentia, 337 ;
340, 342.
Hora Missæ, 209; communionis, 268.
Hostia proprie oblata in .Missa, 103.
Hostiæ materia valida, 222 ; licita
pro Missa et communione, 224 ;
conditiones ad validitatem, 225 ;
ad liceitalein, 226 ; ad validam
consecrationem, 233 ; ad licitam
consecrationem, 235 ; hostiæ du­
bie consecratæ, 236 ; hostiæ di­
vidi possunt, 268 ; quid si hostia
decidat in terram, in mappam,
pectus mulieris, etc., 268 ; fre­
quenter renovandæ sunt hostiæ,
312.

726

INDEX

XLPHABETlCl’S

Identitas corporis in resurrectione,
635,636 ; hominis, 638.
Ignis, Purgatorii, 663 ; num est
materialis, 663 ; Inferni, 686 ;
difficultates, 689 ; natura ignis
Inferni, 690, 691 ; actio in spiri­
tus et animas, 691 ; actio in
corpora damnatorum, 691, 2.
Impanatio, 32, 40.
Impassibilités corporum beatorum,
724.
Impeccantia beatorum, 716.
Impedimenta Matrimonii statui pos­
sunt ab Ecclesia, 591 ; etiam pro
haereticis, 592 ; num a potestate
civili, 593 ; pro infidelibus, 596.
Impetratorius effectus Missæ, 126,
133.
Impositio manus in Poenitentia,
353 ; in Ordinatione, 504 ; num
ad essentiam Ordinis pertinet
506, 507.
Inaequalitas beatitudinis, 712 ; quofuplex, 713 ; ejus causa, 713.
Indissolubiiitas Matrimonii, 560 ;
omne Matrimonium est intrin­
sece indissolubile ; ex jure na­
turæ, 564 ; nulla auctoritate
humana solvi potest, 565 ; ex
lege institutionis primitivae, 567 ;
sacramentum Matrimonii est in­
trinsece semper indissolubile, 568 ;
extrinsece solvi potest : 1) Matri­
monium legitimum : per libellum
repudii, 572 ; per privilegium
Paulinum, 573, 575 ; 2) Matrimo­
nium fidelium : per solemnem
professionem religiosam. 577, 578;
per dispensatibnem S. Sedis, 579 ;
consummatum est omnino indis­
solubile, 580, 581.
Indulgentiae, notio, 440 ; errores,
441 ; doctrina catholica, 442 ;
dantur ex thesauro Ecclesiæ,
447-449 ; definitio, 450 ; conce­
duntur pro vivis et pro defunctis,
450 ; partitiones, 451 ; conditio­
nes, 452, 453 ; utilitas, 454.
Infantes, num capaces communio­
nis, 273 ; hodierna disciplina,
273 ; num eis necessaria est
communio, 279; num tenentur
præcepto communionis, 2R6 ; con­
ditiones necessariae, 287 ; quinam
judicant de eorum dispositioni­

bus, 287 ; quibus c ompetit jus eos
admit tendi ad communionem,
287 ; num ordinari possunt, 520 ;
num ordinali tenentur obligatio­
nibus clericalibus, 520.
Infernus, notio, 671 ; existentia,
672 ; decedentes in mortali statim in Infernum detruduntur,
674 ; pœnæ Inferni sunt ælernæ,
677; natura pœn arum, 680 ;
po?na damni, 683 ; pœna sensus,
685 ; ignis verus et corporeus,
686 ; difficultates ex Patribus,
689 ; natura ignis, 690 ; modus
agendi, 691 ; in æ qualitas poena­
rum, 692 ; mitigatio poenarum,
693 ; locus Inferni, 694 ; monita
practica, 695.
Infideles, num iis Missa applicari
potest, 173, 178 ; legitime con­
trahunt Matrimonium, 527 ; non
subjiciuntur impedimentis Eccle­
siæ, 592 ; num potestas civilis
fert impedimenta pro illis, 596 ;
num eorum Matrimonium solvi
potest : auctoritate humana, 566 ;
per privilegium Paulinum, 573.
Infirmi,communio infirmorum, 269 ;
num el quando possunt commu­
nicare non jejuni, 270, 288, 292.
Infirmitas spiritualis curatur Ext.
Unctione, 472 ; etiam corporalis,
473.
Informe sacramentum Pœnitentiæ,
380 ; senlenliæ, 379 ; quid in
praxi, 381.
Institutio Eucharistiæ, 215 ; Pœni­
tentiæ, 325, 345 ; Extremæ Unc­
tionis, 459 -Ordinis, 487 ; Matri­
monii, 530.
Instrumentorum traditio, num ma­
teria Ordinis, 507.
Intellectus beatorum videt Deum
per essentiam, 701, 704, 705 ;
ejus beatitudo accidentalis, 723.
Integritas coniessionis, (pialis requi­
ritur, 384 ; integritas hominum
post resurrectionem, 638.
Intentio, qualis requiritur ad conse­
crationem, 157, 244 ; ad applica­
tionem Missa·, 182 ; quid de
intentione secundaria, 143 ; ad
recipiendam communionem, 295 ;
ad sacramentum Pœnitentiæ,
438; ad Ext. tinctionem, 478 ;

INDEX ALPHABETICUS

ad lucrandas indulgentias, 462 ;
ad suscipiendos Ordines, 520 ;
ad contrahendum el recipiendum
Matrimonium, 585.
Interpres in confessione, 399.
Interpellatio facienda in usu pri­
vilegii Paulini, 574.
Interruptio Missæ, 212.
Invidia deest in bea lis, 713.
Iterabilitas Ext. I notionis, 481 ;
Matrimonii, 554.

Jejunium eucharisticum, lex Eccle­
siae, 289 ; ejus natura, 290, 291 ;
dispensatio, 154, 292 ; causa
excusans, 155, 293 ; quandonam
infirmi communicare possunt non
jejuni, 288, 292.
Judex, de dispositionibus infantium
ad communionem, 287 ; sacerdos
est judex in sacramento Pœnitenliæ, 325, 332, 343 ; judex compe­
tens in causis matrimonialibus,
592 ; judex vivorum et mortuo­
rum, Christus, 640.
Judicium particulare, 611 ; tempus,
612 ; modus, 615 ; locus, 617 ;
irrevocabililas, 612, 618.
Judicium universale, 639 ; omnes a
Christo judicabuntur, 640 ; per­
sona Judicis, 643 ; alii judicantes,
644 ; judicandi, 645 ; objectum
judicii, 646 ; prolatio et exsecutio
sententiæ, 647 ; tempus judicii,
648 ; locus, 649.
Jurisdictio, 429 ; num necessaria ad
licite dispensandam communio­
nem, 265 ; quoad confessionem,
429, 432 ; nuru sacerdos habet
jurisdictionem in Ordinatione,
433.
Laici, num possunt aliis vel sibi
ministrare Eucharistiam, 267 ;
quid valet confessio apud eos
facta, 431.
Lampas, coram SS. Sacramento,
311 ; quali oleo nutrienda, 311 ;
adjuncta varia, 31 1.
Latreuticus effectus Missæ, 126, 129.
Latria exhibenda Christo in Eucha­
ristia, 81 ; ad actus latria’ per­
linet sacrificium, 83.
Lavamen stomachi, 291.

727

Lectoratus, 493 ; num est sacra­
mentum, 501, 502.
Legitimum Matrimonium, 527 ; est
intrinsece indissolubile, 565, 566 ;
solutum est per libellum repudii,
572 ; solvitur per privilegium
Paulinum, 573, 574 ; per S. Pon­
tificem, 575.
Lepin, de ratione intima sacrificii
Missa·. 117 : de Christo, ministro
principali Missæ, 147.
Leray, de remanentia specierum,
54.
Lessius, de ratione intima sacrificii
Missæ, 115.
Libellum repudii solvebat Matri­
monium, 572.
Licentia, necessaria ad licitam Eu­
charistiæ minis!rationem : sacer­
dotibus, 265 ; diaconis, 266.
Ligandi et solvendi potestas, 326 ;
quomodo exercetur, 332, 343 ;
num quoad omnia peccata, 331,
338 ; post Baptismum commissa,
331.
Lingua adhibenda in Missa' cele­
bratione, 212.
Liquor, num alius liquor vino mis­
ceri potest, 228.
Litteræ, commendalitiæ, 164 ; num
per litteras fieri potest confessio,
399 ; dari absolutio, 420 ; con­
trahi Matrimonium, 542.
Locus, 69 ; diversi mpdi essendi in
loco, 70 ; Christus non est locali­
ter in Eucharistia. 73 ; quomodo
est in loco Eucharistiæ, 73 ; num
distat a seipso in loco cælesti, 74.
Locus, Missæ celebrandæ, 210 ;
exceptiones, 211 ; asservandae Eu­
charistiæ, 206 ; distribuenda? com­
munionis, 268 ; judicii particula­
ris, 617 ; judicii universalis, 649 ;
Purgatorii, 670 ; Inferni, 694 ;
Paradisi, 729.
Lugo, de ratione intima sacrificii
Missæ, 113 ; de reviviscentia me­
ritorum modificatorum, 425.
Lumen gloriæ, requiritur ad visio­
nem beatam, 706 ; ejus munus
et natura, 706.
Lut herus, de præsentia reali, 7 ; de
Iranssubstantiatione, 32 ; de sa
crificio Missa', 88 ; de Ext. Une-

728

INDEX Λ LP II AB Ellers

tione, 458 ; de Ordine, 4 86 ; de
Matrimonio, 529.
Luxuria, Eucharistia est remedium
luxuriæ, 258.
Malachias, de sacrificio Missæ, 93.
Manducatio est Eucharistia, 11.
Manus impositio in Pœnitentia,
353 ; in Ordine, 504. 507.
Martyrii aureola, 727, 728.
Materia, oblata in Missa, 103. 104 ;
sacramenti Eucharistia;, 219 ;
Pcenitentiæ, remol a. 350 ; proxi­
ma, 351 ; Ext. Unctionis, 465,
466 ; Ordinis, 505 ; Matrimonii,
543.
Matrimonium, nomen, 525 ; defini­
tio, 525 ; causæ, 526 ; est de jure
naturæ, 527 ; usus licitus el hones­
tus, 528, 587 ; est sacramentum,
529 ; ejus institutionis tempus,
535 ; est ipse contractus matrimonial.s Christianorum, 537 ; num
lit sacramentum per Baptismum
conjugum, 539 ; num si unus tan­
tum baptizatur, 541 ; Matrimonii
materia et forma, 543 ; gratia
propria, 547 ; reviviscentia, 548 ;
proprietates, 549 ; unitas, 550 ;
indissolubililas, 560 ; intrinseca,
562 ; extrinseca, 570 ; minister,
582 ; subjectum, 584 ; necessitas,
588 ; postponitur virginitati, 589 ;
potestas Ecclesiæ in Matrimo­
nium, 592 ; potestas principis-in
effectus civiles, 594 ; in Matrimo­
nium infidelium, 596.
Matrimonium legitimum, 525 ; est
intrinsece indissolubile, 565 ; nulla
auctoritate humana solvi potest,
566 ; a Deo solutum est, 571 ;
etiam consummatum quandoque
solvitur : privilegio Paulino, 573 ;
per Pontifices, 575.
Matrimonium fidelium est intrin­
sece indissolubile, 568 ; ratum
tantum solvitur per solemnem
professionem religiosam, 577 ;
per dispensationem S. Sedis,
579 ; consummatum nunquam
solvitur, 580.
Matrimonium civile, 595.
Melchisedech, typus Christi, 90.
Menstruatio non impedit commu­
nionem, 294.

Mercimonium stipendiorum Missæ
vitandum, 202.
Merita mortifleata, quid, 422 ; num
reviviscunt, 423, 424 ; quo sensu,
425, 426.
«
Meritum, cessat, Iempore mortis, .
605.
Metus poenarum, inolivum attri­
tionis, 368, 371.
Millenariorum error, 634.
Minister. Eucharistiæ conficienda;,
147 ; inserviens Missæ, 163 ;
Missa applicanda;, 180 ; disposi­
tiones ministri celebrantis, 151 ;
minister communionis ordinarius,
264 ; extraordinarius, 266 ; Pcenilentiæ, 429 ; potestas in eo requi­
sita, 429, 432 ; Ext. Unctionis,
474 Ordinis, 512 ; Matrimonii,
582.
Missa, i.omen, 86 ; definitio, 87 ;
errores, 88 ; doctrina catholica,
89 ; est verum sacrificium ; pro­
batur ex Ps. c.ix, 90 ; ex Malachia, 93, 94 ; ex Eucharistiæ
institutione, 95 ; ex S. Paulo,
96 ; ex Patribus, 97 ; ex liturgiis et conciliis, 98 ; ex picturis,
99 ; ex ratione, 100 ; materia
sacrificii, 103 ; forma sacrificii,
105 ; reponenda in sola consecra­
tione, 109 ; sed in consecratione
utriusque speciei, 109 ; <id integri­
tatem sacrificii perlinet non com­
munio populi, 107 ; sed commu­
nio sacerdotis, 110 ; intima ratio
sacrificii : variæ opiniones, 112 ;
sententia verior, 118, 119 ; com­
paratio Missæ cum sacrificio Cru­
cis et sacrificio Cœnæ, 121, 122 ;
Missa est. sacrificium latreuticum,
eucharislicum, propitiatorium el.
impetratorium, 126 ; producit
effectus ex opere operato et ex
opere operantis, 127 ; diversos
juxta offerentes, 128 : infallibiles,
129 ; non infallibiles, 130 ; re­
mittit peccata, 131 ; remittit
pœnas temporales, 132 ; obtinet
quæcumque bona, 133 ; Missa
boni et mali sacerdotis, 134 ;
cantata et non cantata, 135 ;
partitio fructus Missæ, 136 ; valor
Missæ, 137 ; in actu primo est
infinitus intensive et extensive,

INDEX ALPHABETIC! S

138 ; in aclu secundo intensive
fin il us, quoad effectum propitiatorium el irnpetratorium, 139 ;
extensive finitus, 139 ; mensura
fructus specialis, 141, 142 ; num
magis expedii sacrificium pro
seipso vivo quam pro seipso
defuncto, 143 ; minister principa­
lis Missæ, 147 ; ministri sacerdo­
tes, 148 ; num omnis sacerdos
valide offert sacrificium Missæ,
148 ; fideles offerentes, 149 ; num
sacerdotes valide concelebrare
possunt, 150 ; minister inserviens,
163 ; Missa applicari potest pro
quibuslibet vivis, 173 ; pro qui­
busvis defunctis in Purgatorio,
177 ; offertur in honorem sancto­
rum 175 ; non offertur pro dam­
natis, 176 ; quibusnam in praxi
applicari potest, 178 ; quomodo
fit applicatio, 179 ; Missa manua­
lis, 192 ; instar manualis, fun­
data, 192. Cf. 'nnotatio, appli­
catio, binatio, celebratio, condo­
natio, dies, gregorianæ Missæ,
hora, interruptio, locus, Missa
pro populo, reductio, stipendium,
translatio.
Missa pro populo, a quibusnam
applicanda, 186 ; quinam ad earn
non tenentur, 187 ; dies in quibus
applicari debet, 188 ; exceptio­
nes, 189 ; natura obligationis, 190.
Modernistæ, de præsentia reali, 7 ;
de transsubstantiatione, 40 ; de
Pœnitentia, 324, 344 ; de Ext.
Unctione, 458 ; de Ordine, 486 ;
de Matrimonio, 529 ; de judicio
particulari, 610 ; de resurrec­
tione, 625 ; de judicio generali,
639.
Mors corporalis, quid, 601 ; errores,
602 ; doctrina catholica, 603 ;
in morte, anima a corpore sepa­
ratur, 604 ; cessat mereri, 605 ;
ingreditur vitam perpetuo dura­
turam, 606 ; conditio anima sepa­
rat®, 607 ; mors est universalis,
difficultates, 608 ; incertitude mor­
tis, 609.
Motus localis Christi in Eucharistia,
76.
Mulier, num inservire potest Missæ,

729

163 ; num subjectum Ordinis,
519.
Multllocatio, 74.
Mundus finem habebit, 622 ; quo­
modo, 622 ; signa præcedentia,
623 ; mundi pulchritudo delec­
tabit beatos, 725.
Muti, quoad communionem, 275.
Mystica immolatio, 95, 109, 118.
Mysticum corpus Christi, 248, 281,
443.
Nativitas Domini, hac die tres
Missæ celebrari possunt, 209.
Natura panis, num manet in Eucha­
ristia, 39, 40.
Necessitas utriusque consecrationis
ad sacrificium Missæ, 109 ; neces­
sitas communionis : medii, 279 ;
præcepli divini, 282 ; præcepli
ecclesiastici, 286 ; necessitas Poe­
nitentia·, 321, 349 ; contritionis,
357 ; attritionis cum sacramento,
375, 379; propositi, 353, 355;
confessionis, 385 ; satisfactionis,
410 ; Ext. Unctionis, 480 ; Matri­
monii, 588.
Nectarius, num confessionem abro­
gavit, 396.
Nuptiæ secundæ, num licitæ, 554.

Obex, obice remoto, reviviscit Pœ­
nitentia, 381 ; Ordo, 510 ; Ma­
trimonium, 548.
Oblationes,antiquitas, materia, 191 .
hodie stipendia, 191.
Offerens, principalis, 147 ; secunda­
rius, 148 ; mediatus, 149 ; fruc­
tus Missæ ratione offerentium,
128.
Oleum, in lampade coram Sacra­
mento, 311 ; materia Ext. Unc­
tionis, 465.
Opera, imponenda in satisfactione
sacraincntali, 414 ; ad quænam
revocantur, 414 ; ad indulgentias
lucrandas, 452.
Opera mortifleata, 422 ; reviviscunt.
423, 424 ; quo gradu, 425, 426.
Opus operatum et opus operantis
in Missa, 127.
Ordo et jurisdictio, 429 ; ad minis­
trandam communionem, 265 ;
ad Poenitentiam, 429, 432, 433
Ordo, definitio, 484 ; est sacra men-

730

INDEX ALPHABETICUS

tum, 488 ; quo tempore institu­
tum, 492 ; numerus Ordinum,
493 ; Ordines majores est mino­
res, 494 ; num sunt sacramentum:
presbyteratus, 49G ; Episcopatus,
497 ; diaconatus, 500 ; subdiaconatus el Ordines minores, 501 ;
prima tonsura, 503 ; materia et
forma Ordinis, 504, 508 ; eiTectus,
509 ; minister, 511 ; subjectum,
519.
Ostiaratus, 493 ; num sacramen­
tum, 501.
Palmieri, de accidentibus remanen­
tibus, 54.
Panis triticeus, 222 ; azymus, fer­
mentatus, 223.
Paradisus, 696 ; locus Paradisi,
729. Cf. beatitudo.
Paschasius Radbertus, de Eucha­
ristia, 29.
Pater et Spiritus S. sunt præsentes
in Eucharistia, 66.
Paulus S., de praesentia reali, 17 ;
de missæ sacrificio, 96.
Peccata, post Baptismum commissa,
remittuntur in sacramento Pœ­
nitentiæ, 326, 333 ; omnia, 330,
338 ; de peccato in Spiritum S.,
330 ; peccata non necessario
accusanda, 397 ; quomodo accu­
sanda in casu necessitatis, 399.
Peccatum mortale, quomodo remit­
titur per Missam, 131 ; est ma­
teria necessaria Pœnitentiæ, 349 ;
non remittitur sine contritione,
357, 363 ; aut attritione cum
sacramento, 375 ; non remittitur
unum sine altero, 356 ; quomodo
accusandum, 384, 385 ; nunquam
a Deo reservatum, 393 ; accusa­
tum non est denuo accusandum,
397 ; cum peccato mortali remit­
titur poena æterna, 406 ; non
necessario tota pœna temporalis,
'•07 ; remittitur per Ext. Unctio­
nem, 470.
Peccatum veniale remittitur per
Missam, 131 ; per communionem,
255, 302 ; num impedit eiTectus
Eucharistiæ, 256 ; est materia
sufficiens sed libera sacramenti
Pœnitentiæ, 350, 397 ; non potest
remitti sine remissione morta­

lium, 356, 397 ; potest remitti
unum sine altero, 356; non remit­
titur sine poenitentia, 351, 320,
357 ; quomodo remittitur in
præsenti vita, 397 ; in altera vita,
666 ; remittitur quoad poenam
per satisfactionem, 410 ; per
indulgentias, 450 ; remittitur per
Ext. Unctionem, 472 ; num om­
nes sacerdotes absolvere possunt
a venialibus, 436.
Pectorius Augustod., de Eucharistia,
28.
Pœna, æterna remittitur cum culpa,
406; æterna remissa, solvenda
manet pœna temporalis, 402,
407 ; hæc remittitur per Missam,
132; per communionem, 255;
per satisfactionem, 408, 413;
per indulgentias, 450.
Pœna damni, in Inferno, 683 ; in
Purgatorio, 662.
Pœna sensus, in Purgatorio, 663 ;
in Inferno. 685, 686 ; num miti­
gatur in Purgatorio, 665 ; in
Inferno, 693.
Poenitentia, definitio, 317, 321, 322 ;
est sacramentum a Baptismo
distinctum, 346 ; cuilibet fideli
lapso necessarium, 349 ; ejus
materia, 350, 354 ; forma, 352,
415 ; est virtus specialis, 319 ;
partes sacramenti Pœnitentiæ,
354 ; actus pœnitentis, 351, 354 ;
sacramentum Pœnitentiæ potest
esse validum et informe, 381 ;
poenitentia publica et privata,
401 ; eiTectus Pœnitentiæ, 421 ;
minister, 428 ; subjectum, 437.
Polyandria, 550 ; successiva per­
mittitur, 554 ; simultanea prohi­
betur, 555 ; hæc repugnat juri
naturæ primario, 557.
Polygamia, successiva licita, 554 ;
simultanea non permittitur, 555 ;
repugnat juri naturæ secunda­
rio, 558 ; olim aliquando per­
missa, 559.
Pollutio, num et quando impedit
communionem, Âiissæ celebra­
tionem, 294.
Pontifex R. potest ferre impedi­
menta Mairirnonio fidelium, 592 ;
dispensare a Matrimonio in infi­
delitate contracto, 575 ; ab inter­

731

INDEX ALPHABETIC^

pellat ionibus conjugi faciendis,
574 ; a Matrimonio ralo fidelium,
579.
Potestas Ecclesiæ remittendi el reli­
nendi peccata, 325, 333 ; in
æternum, 328 ; culpam, 329 ;
omnia, 330, 338 ; post Baptis­
mum commissa, 331 ; actu judi­
ciali, 332, 343 ; in sacramento
Pœnitentiæ, 346 ; potestas Ordi­
nis et. jurisdictionis in dispen­
sanda Eucharistia, 264 ; ia Poeni­
tentia, 430 ; circa Matrimonium
infidelium, 575, 596 ; fidelium,
591 ; hæreticoruin, 592.
Praeceptum communionis : divin un^,
282 ; ecclesiasticum, 286 ; cummunionis paschalis, 286 ; com­
munionis puerorum, 287 ; Viatici,
288 ; praecepta primaria et secun­
daria legis naturalis, 551.
Præparatio ad Missam, 162 ; ad
communionem, 299.
Præsentia, circumscriptiva, 70 ; de­
finitiva, 70 ; sacramentalis, 73 ;
præsentia realis Christi in Eucha­
ristia probatur ex Scriptura, 9 ;
ex verbis promissionis, 9 ; diffi­
cultates, 12 ; ex verbis institu­
tionis, 13 ; difficultates, 15, 16 ;
ex verbis S. Pauli circa usum
Eucharistiæ, 17 ; probatur ex
Traditione, 18 ; ex Patribus, 18 ;
difficultates, 26 ; ex perpetua
fide et praxi Ecclesiæ, 27 ; argu­
mento præscriptionis, 29 ; suade­
tur ex ratione, 30 ; præsentia per
transsubstantiationem, cf. transsubst., modus præsentiæ : Chris­
tus totus est sub qualibet specie,
61 ; sub singulis partibus specie­
rum, 62 ; vi verborum, vi concomitantiæ, 64, 65 ; etiam Pater et
Spiritus S., 66 ; cum quali forma,
66 ; præsens non est per conden­
sationem aut compenetrationem,
68 ; sed ad modum substantiæ,
73 ; multilocatio, 74 ; multiplica­
tio et cessatio præsentiæ absque
mutatione Christi, 76 ; regulæ
loquendi, 78 ; permanentia præ­
sentiæ, 79, 80 ; quanto tempore
manet præsens Christus, 261.
Praesentia pœnitentls, quoad con­

fessionem. 399 ; quoad absolu­
tionem, 420.
Presbyter est minister Missæ, 148;
assistens, 163 ; communionis, 264;
Pœnitentiæ, 325, 429 ; Ext. Unc­
tionis, 475 ; delegatus quorum­
dam Ordinum, 514 ; testis ex
officio in Matrimonio, 583.
Presbyteratus est Ordo, 488 ; sacra­
mentum, 496 ; ejus materia et
forma, 505, 507 ; effectus, 509.
Prima communio, cf. communio.
Privilegium Paullnum, 573 ; quo­
modo exercetur, 574.
Professio religiosa solemnis solvit
Matrimonium ratum non con­
summatum, 577.
Propitiatorius effectus Missæ, 126,
130 ; pro defunctis, 132.
Propositum, 319, 320 ; quale requi­
ritur, 355.
Proprietates Matrimonii, 549 ; beatiludinis, 712.
Pueri, quoad communionem, in
articulo mortis, 273 ; extra mor­
tis periculum. 273, 286, 287.
Purgatorium, notio, 651 ; existentia, 654 ; animæ Purgatorii suf­
fragiis juvantur, 65? ; non pos­
sunt mereri nec peccare, 658 ;
sunt securæ de sua salute, 659 ;
pro nobis orare valent, 660 ;
earum pœnæ, 661 ; acerbitas,
665 ; expiatio m Purgatorio,
666 ; duratio Purgatorii, 668 ;
de Purgatorio justorum in fine
mundi, 669 ; Jocus, 670 ; quo­
modo prædicanda doctrina de
Purgatorio,
670·.
O
9

Quantitas dimensiva, 71 ; juxta
Suarezium, 72 ; panis et vini
exist it sine subjecto, 55. 56 ; vir­
tute divina, 57 ; vices gerit
substantiæ, 58 ; quantitas corpo­
ris Christi adest in Eucharistia,
65 ; sed ad modum substantiæ,
73.

Rabanus Maurus, de Eucharistia,
29.
Ratramnus, de Eucharistia, 29.
Reductio Missarum, 205
Refectio spiritualis, effectus com­
munionis, 253.