I' R A E

ECTI0N

T h i; o l o <; i c a e
QU A S

IN

R 0 M.

J.

HABEBAT

JOANNES PERRONE
E SOCIETATE JESU
C·-. ’

IN

EOD.

COLL. THEOLOGIAE

PROFESSOR.

EDITIO XXI. RATISBONENSIS I.
fcV. ■

NOVISSIMIS CL. AUCTORIS CURIS AC NOTIS ORNATA ET AUCTA.

VOLUMEN

RATISBONAE MDCCCLIV.
SUMPTUS

FECIT

G.

JOSEPHUS

M A N Z.

TRACTATUS
C II E A T O II E.

h E0

I) E
Chn

>i<vviiibrn

an

·/< /litnElft

4

b

■

, <Ü i»i .i ιπΐπ<κρπσί<|

. >.î>F4X

P R Ο Ο E Μ I ü Μ.

I

1. Deuni Optimum Maximum in se ac in suis operationibus ad intra,
qui scholarum est sermo, hactenus dignoscere studuimus; quatenus autem
libere et exterius, suam bonitatem largiendo, in creaturis operatur atque se
manifestat, ipsum posthac spectabimus, atque admirari contendemus. Tria
porro sunt creatarum a Deo genera rerum; aliae nempe spiritales tantum­
modo, cujusmodi angeli sunt, aliae corporeae, quas orbis hic adspectabilis
complectitur, aliae denique ex utraque, corporea nempe ac spiritali sub­
stantia constant, quales sunt homines. Ex his facilis quodammodo dimanat
totius tractatus in tres partes divisio; in quarum prima de angelis, in
altera de mundo, de homine in ultima disseremus. 1
ro

Minii ime?

.'·

/ i

it

’) Hunc eundem ordinem sibi pro­
ponit s. Thomas in Summa, atque hunc

•‘Hliwit

®

-i

' tu,

H /M

.h

o.o

u

£

nftfl

sectamur; cf. idem Cbnlra gent. lib. IL
cap. 1.

ui.

rdfvj

r

t-fi ;ΠΟ’

di u

ntfâB? ιη’ΐι

« il 'v

· i

DE

ANGELIS.

2. Qnae de angelis ex Scripturae ac traditionis auctoritate certo statui
ac definiri possunt, pauca profecto sunt, ac ad septem potissimum capita
revocantur; existentia videlicet, natura, officia, gratia, plurimorum lapsus,
poena, machinationes. Atque haec fere sunt, quae sive ab heterodoxis sive
ab incredulis recentioribusque biblicis ac rationalistis non solum impugnantur,
sed contemptui atque irrisui habentur. Quare, missis, quae longis nimium
disputationibus a veteribus potissimum scholasticis disserebantur, memoratos
catholicae doctrinae articulos distinctis capitibus adversus effrenes hosce
criticos vindicandos suscipimus. ’

CAPUT I.
DE ANGELORUM EXISTENTIA.
■

ιβ· *

ni

3. Angelus nomen est officii, non naturae, ut ss. Augustinus et Gre­
gorius M. observant. Ille enim sic loquitur: Quaeris nomen hujus naturae?
spiritus est: quaeris officium? angelus est; ex eo quod est, spiritus est: ex eo
') Plura profecto sunt, quae veteres
scholastici inquirunt, quum de angelis dis­
putant, e. gr. dc natura angelica absolute,
de ipsorum numero, specifica natura, de
intellectiva ipsorum potentia et naturali co­
gnitione, voluntate etc., de eorum compa­
ratione ad locum, ad tempus, aliisque pene
innumeris. Suarezius integrum volumen in
folio de angelis scripsit; item reliqui plus

minus. Haec scitu quidem jucunda essent,
minus tamen necessaria, praesertim quod
quamplurima probabilitate tantummodo in­
nituntur. Qui suam ad hosce fontes sitim
explere cupit, eos adeat; ea vero, quae ad
angelorum ordines et hierarchies perlinent,
videri possunt apud Petavium, De angelis
lib. II. cap. 2 et seqq.

quod agit, angelus est. 2 His «imiliii habet 3. Gregorins. 3 Quos itaque graeci
angelos, latini nuncios dicunt, hebraei
vel □,Π*7Κ. ethnici passim

genios vel δαίμονας vocant. *
Angelorum existentiam infieiati sunt sadducaei5, atque ex Christianis
anabnptistae, David Georgius6, Balthassar7, Bekkerus8, sociniani passim,
neoterici bihlici ac rationalistae. Adversus quos sit

PROPOSITIO.

Tum ex Scriptura tum ex universa Traditione angelos existere constat.

4. Vix credibile sane videri debet, potuisse veteres sadducaeos infieiari
angelorum existentiam, licet solum, ut plures autumant, Pentateuchum veluti
divinum recognoverint. 1 In libris enim Mosis frequens est ac manifesta an­
gelorum mentio: ut Gen. XVI. ubi angelus Domini Agarem compellat, eamque,
ut ad heri domum redeat, adhortatur: tum ib. XIX. ubi duo angeli Sodomam
veniunt, dirutoque oppido Lothum inde liberant; tum ib. XXIV. 7. ubi
Abraham, famulum suum in Mesopotamiam mittens, ait: Dominus Deus coeli
2) Serin. I. in Ps. CIll. n. 15.
’) Homil. XXXIV. in Evang. n. 8.
tom. I. opp. coi. 1604. edit, maurin.
4) Alb. Fabricius in Bibliograph. anliquar cap. 8. §. 27. plures ethnicos recen­
set, qui eosdem spiritus angelos nuncupa­
runt, ut Alex. Aphrodiseus in Top. pag. 186;
Aristides, tom. I. pag. 19; Labeus, apud
s. August. De civitate Dei, cap. IX. 19;
Ammonius in Porphyrii Isagoge, Porphyrius, Jamblichus De mysteriis Aeyypt., Sim­
plicius Marcianus Capella, et praecipue
Hierocles, qui pag. 37. αγγελικόν StÛ>v γίvo! memorat.
5J Cf. Luc. Act. XXIII, 8.
6) Dc instabili hoc nulliusque fidei ho­
mine ac tantum non insaniente cf. Feller,
Diet, histor.
’) Ibidem.
8) In opere cui titulus: Orbis incan­
tatus, Leuward. 1690. edit. auct. Amsl. 1693.
') Sadducaeos unum Pentateuchum ut
divinum admisisse, communis fere veterum
sententia est. Non salis tamen certam esse
ejusmodi opinionem ostendere nisi sunt
Slâudtlin, Geschichte der Sittenlehre Jesu, seu Historia doctrinae moralis Jesu,

tom. 1. pag. 421 et soqq. et pag. 446, et
Guldenapfcl in diss. Josephi archneolngia
de sadducaeorum canone exhibente. . . .
Jenae 1804. His praeiverant Scaliger in
Elencho trihaereseon, cap. 76, et Bruckcrus in Hist, philos tom. IL pag. 723, qui
id primi subodorait sunt. Ex islorum igi­
tur criticorum sensu certum esse videtur,
sadducaeos, orlos a Zadoko, degeneri Anti­
goni Sochaei discipulo, qui sub Ptolomaeo
primo Aegypti rege tribus ante Christum
natum saeculis vixit, praeter Pentateuchum
reliquos etiam judaeorum libros admisisse.
Ortum huic opinioni praebuit superstitiosus
veluli cultus, quo Mosis libros venerabantur.
Etenim Flavius Josephus, Antiquitatum
judaicarum, lib. XIII. num. 10. non scri­
bit, solum Pentateuchum sadducaeos susce­
pisse reliquosque rejecisse libros, sed le­
gem tantum hoc loco opponit traditionibus
non scriptis, quas sadducaei rejiciebant, non
autem reliquis libris. Hinc in Thalmude
ex aliis libris non solum oppugnantur, sed
etiam ipsi pro suis sententiis argumenta
depromunt, ut patet ex Sanhedrin, pag. 90.
2. Cholin. pag. 87. 1. Cf. Jahn, Archaeolog. §.322.

8
mittet angelum suum coram te; et alibi passim.2 In ceteris Scripturae libris,
tam historicis quam propheticis, multo etiam frequentiora sunt testimonia,
quae supervacaneum esset hic referre, utpote ignota nemini. 3
In novo denique Testamento de iisdem angelis perspicua pariter et
crebra fit mentio. Ceteris missis, illud potissimum urgemus, quod apostolus
in Ep. ad Hebr. cap. I. instituit argumentum ad Christi prae angelis excel­
lentiam ostendendam, quod nempe Christus Filius Dei, angeli vero ministri
Dei tantum in Scripturis perhibentur. Quare merito dixit s. Augustinus:
Esse angelos novimus ex fide . . . nec inde dubitare fas nobis est. 4
5. Apud omnes fere gentes vulgatam fuisse fidem de angelorum existentia, indubia monumenta testantur. Tertullianus inter alios ait: Dicimus
esse substantias quasdam spiritales; nec nomen novum est. Sciunt daemonas
philosophi, Socrate ipso ad daemonii arbitrium expectante . . . dat monas sciunt
poëlae; et jam vulgus indoctum in usum maledicti frequentat. . . Angelos
quoque diam Plato non negavit ; utriusque nominis testes esse vel magi
adsunt. 5 Sic Cyprianus eos a magis antiquissimis, in primis ab Hostane
memoratos esse affirmat his verbis : Quorum tamen praecipuus Hostanes et
formam veri Dei negat conspici posse, et angelos veros sedi ejus dicit assistere.
Jn quo et Plato pari ratione consentit, d unum Deum servans, ceteros angelos
vel daemonas dicit. 6 Thales, ut refert Athenagoras, trifariam superiores
substantias omnes dividit: In Deum, in daemones, in heroes.1 Hierocles,
Ad aurea Pythagorae carmina, angelos ab ipso Pythagora immortales deos,
a summo tamen Deo conditos, appellatos fuisse testatur, quos colendos
praecipit. Orphei et Hesiodi carmina inferius dabimus. 8
6. Indos existentiam angelorum certam habuisse explorata modo res est.9
Sic doctrina de angelorum sive bonorum sive malorum existenria, est veluti
fundamentum totius theologiae veterum ac recentiorum orientalium’°; nec
desunt hujus doctrinae vestigia apud ipsos silvestres americanos. 11
7. Sive igitur Scripturam sive constantem atque universalem omnium
ferme populorum traditionem consulamus, constat angelos existere.
’) Cf. Gen. III. 24; XXVIII. 12; Exod.
VIIL 12 etc.

•i

’) Cf. Job. IV. 18; Dan. VL 22; Tob.
IlL 25 etc.
4) Loc. cît
s) Apolog. cap. 22. pag. 21. edit. Rigallii.
·) De idolorum vanitate, pag. 226.
edit. maur. Paris. 1726.

’) In Legat, pro Christ. num. 23.
tom. II. Bihl. Patrum, edit. Vend. pag. 24.
*) Cf. Petav. De Angel, lib. I. cap. 1.
’) Ita fatetur impius auctor operis Ré­
sumé de ίhistoire des traditions morales
et religieuses chez, divers peuples, Paris
1825.
,0) Cf. Ramsay, Voyages de Cyrus, ac
Discours sur la mythologie etc.
'*) Carli Rubbi, Lettere americane.

9
DIFFICULTATES.

i

‘

8. I. Obj. 1. Moses angelos a Deo procreatos nullibi tradit. 12 2. No­
mina praeterea Michael, Gabriel, Raphael chaldaica sunt; a Chaldaeis igitur
vel persis ad hebraeos transiit de angelis opinio. w
9. Resp. ad 1. Tr. Ant. N. cons. Moses enim, ut vidimus, saepe de
angelis eorumque apparitionibus loquitur, et illos saepius ut Dei ministros
exhibet. Perperam igitur ex eo, quod peculiariter creationis angelorum non
meminerit, concluditur vel angelos a Deo minime fuisse conditos, vel illos
non existere. Ideo autem juxta s. Basilium angelorum creationem Moses
praeteriit, quod adspectabilium tantum rerum originem praecipue nobis
revelare, voluerit. 14 Juxta s. Augustinum lucis nomine, angelorum creatio
a Mose significata est. 15 De hac autem opinione ac de variis sententiis
circa tempus, quo angeli conditi sunt, utrum scilicet ante hujus mundi adspectabilis creationem, ut plerisque patribus graecis placet, an vero post,
quod tenent plerique ex patribus latinis, an demum simul, quod pariter non
nemo sentit, consulatur Petavius. 16
”) Ita Julianus, apud s. Cyrillum, lib. II.
tom. VL operum pag. 49. edit. Paris. 1638,
tum lib. III. ib. pag. 96.
*3) Ila fere Voltaire, Fragmens sur di­
vers sujets, par ordre alphabétique, art.
Ange, tom. XXVIII. de la collection com­
plète des oeuvres etc. Genève 1777.
H) Lib. de Spiritu Sancto, cap. 16.
num. 38. s. Cyrillus alex. lib. III. cit. aliam
affert causam adversus Julianum, quare
Moses praetermiserit narrationem creationis
angelorum, eo quod scilicet nimis mentis
nostrae captum excedat. Quam quidem
causam quoad judaeos carnales vehemen­
ter confirmat Hom. II. in Genes, pag. 7.
edit. Sav.
,s) Lib. imperf. de Gen. ad lit. cap. 11.
num. 21, et De civitate Dei, lib. XI. cap. 11.
Alii autem censent angelorum creationem
per Mosem designari nomine coeli, utOrigenes, Hom. II. in Gen., Beda, Strabus
apud Petav. loc. cit. cap. 15. Quidquid vero
id sit, de quo nihil certi, verisimilius vi­
detur juxta priorém sententiam de hac Mo­
sem penitus siluisse. Illud tamen fixum
demonslralumque est, angelos a Deo crea­
tos esse; de horum enim creatione non
obscure loquuntur Daniel cap. 13. in hymno
trium puerorum, et David Ps. CII; sed ma­

gis aperte apostolus (Col. L 16.) scribens :
In ipso (Verbo divino) condita sunt universa
in coelis et in terra,' visibilia et invisibi­
lia, sive throni , sive dominationes, sive
principatus , sive potestates. Omnia per
ipsum et in ipso creata sunt.
16J Loc. cit. ubi, postquam recensuit pa­
trum testimonia, qui alterutram sententiam
tuentur, concludit §. 11. nihil certi statui
posse, cum neutra sententia certa vel auctoritale Scripturae vel ratione praevaleat.
Deinde disjicit quae afferri solent ex illo
Eccli. loco (cap. 18.), in quo dicitur: Qui
vivit in aeternum, creavit omnia simul,
ut evincatur saltem cum adspectabili hoc
universo angelos conditos esse; cum de
iis solis crealuris loquatur Ecclesiasticus,
quorum meminit Moses initio Geneseos,
ita ut vox simul, κοινρ, idem hic valeat ac
ex aequo, prout eodem sensu occurrit Sap.
VI. 8. Item profert lateranetisis cone. IV.
el Innocenti! III. Decretum, quo Deus crea­
tor omnium visibilium et invisibilium, spi­
ritualium et corporalium dicitur, qui sua
omnipotente virtute simul ab initio tem­
poris utramque de nihilo condidit creatu­
ram , spiritalem et corporalem, angeli­
cam videlicet et mundanam; quae verba
ex libro Soliloquiorum, qui perperam Au-

10
10. Ad 2. Resp. I. AT. cons.: cum nonnisi pravus sit transitus a nomine
ad rem. Didicerunt hebraei ea angelorum nomina a chaldaeis vel persis;
ergo ab eis didicerunt angelorum existentiam ! Pentateuchus sane luerat
longe ante scriptus, quam judaei in captivitatem babylonicam abducerentur;
atque in eo Moses, ut ex dictis patet, de frequentibus angelorum appari­
tionibus et officiis disserit.
11. Reap. II. xV. A. Licet enim ante captivitatem babylonicam nullum
occurrat in sacris litteris angelorum nomen, negamus tamen tum nomina illa
esse chaldaica. cum ct radicem et formam hebraicam habeant, ut patet ex
voce
fortis, quae Deo tribuitur, et ex similibus nominibus passim apud

hebraeos receptis, SjH),
etc.17, tum ex chaldaeis ea ad hebraoos
immigrasse, cum, ut adnotat Origenes, constet, indita illis (angelis) fuisse
nomina convenientia rebus, quas Dei summi voluntate in universo mundo
administrant.
12. Π. Obj. 1. Angelus nomen est officii. Nihil igitur prohibet, quo­
minus nomen istud, quoties in sacris litteris occurrit, vel de hominibus intelligatur, qui angeli passim dicuntur ob varia munia, quae Dei nomine
obierunt, ut Maiach. III. 1, Matth. XI. 10, vel de interno instinctu inspira­
tionibusque, quibus nos Deus ad aliquid agendum excitat. 18 Et re quidem
vera 2. quae in libris sacris de angelorum apparitionibus leguntur, nonnisi
metaphorice, vel ex vulgi opinione intelligi debent, vel de sola Dei potentia,
vel de efficientia naturali, quam vulgus ignorabat et supernaturalibus causis
tribuebat- 19 Ergo.
13. Resp. ad 1. C. .4. neg. cons. Plura enim sunt in Scripturis, quae
de angelis traduntur, quaeque nonnisi de hypostasibus ab hominibus omnino
diversis intelligi possunt. Ut cum Christus (Matth. XXII. 30.) sadducaeis
guslino tribuitur, cap. 32. sumpta sunt. maur. De nominibus Uriel et Jeremiel,
Praesertim cum s.Thomas in opusculo, quo quae occurrunt in libro EsdracIV.36; V. 20,
decretalem illam exposuit, censeat ita de­ nec non de cultu exhibito a graecis et orien­
crevisse synodum adversus Origenis erro­ talibus, cf. Renaudolius in notis ad Liturg.
rem, qui spiritales creaturas solas ac per orient, tom. II. pag. 298, et Nie. Serarius
se ab initio conditas asserebat, corporeas Soc. Jesu, in caput 12. Tobiae; cf. etiam
vero ex casu, non autem ex praecedenti Blanchinius in dissertatione, Romae edita
proposito, ut eo velut carcere spirituum de­ anno 1753, De septem angelis, qui olim
licta plecteret. Contra quos Innocentius ita depicti Romae extant, quique nomina
sanxit, utramque simul, hoc est, pari con­ praeferunt Uriel . Seathiel, Gehudiel et
silio ac praecipuo constitutam a Deo, idque liarachiel. In quibusdam litaniis tempore
ab initio temporis, hoc est, non ex omni Caroli M. invocabantur Uriel, Raguel, Tuaeternitate. Hinc temeritatis Pelavius ar­ buel.
**) Ita Bekker, op. cit.
guit theologos illos, qui contrariam senten­
tiam baeresis damnant ob ejusmodi decre­
*’) Sic Georg. Rosenmuller, Schol. in
N. T. in cap. 1. Maith, el cap. 2. Luc. et
tum. Cf. §. 13.
*') Coiit. Celsum, lib. i. num. 25. edit. alibi passim.

I

I

respondens affirmat, homines in resurrectione futuros sicut angelos Dei in
coelo; vel cum (ibid. XVIII. 10.) de parvulis loquens, affirmat, quod angeli
eorum in coelis semper vident faciem Patris; vel cum apostolus, ut vidimus,
comparationem instituit inter Christum et angelos; vel cum (in eadem epist.
cap. Π.) aperte tradit, Filium Dei, non angelicam, sed humanam naturam
sibi ex semine Abrahae sumpsisse; tum ex eo quod (ib. cap. ΧΠΙ.) dicit de
praemio, quod nactus est Abraham, quum dignus est habitus qui angelis
hospitium praeberet. Pleraque pro instituto praeterimus, quibus violentae
neotericorum interpretationes omnino refelluntur.
14. Ad 2. A7. Si enim vel de virtute, ένεογεία ac potentia et ex vulgi
opinione loquuntur sacrae litterae, vel etiam metaphorice, cum angelos com­
memorant, nihil certi amplius in sacris litteris exstaret. Quomodo enim vera
essent, quae Christus citatis verbis significat? Quaenam comparatio apostoli
foret? Nonne ridicula sunt, quae Rosenmüller tradit de tentatione Christi
in deserto, dum ab homine judaeo Christum fuisse tentatum dicit, vel cum
Gabrielis adventum amens insinuat fuisse somnium, a Deo b. Virgini im­
missum? Quae quidem aliaque innumera inepta prorsus et inficeta, quibus
scatent ipsius scholia, satis ostendunt, in quas angustias sese conjiciant novi
isti doctores, ut angelorum existentiam rejiciant. Ejusmodi tamen sunt
oracula, quae protestantes suspiciunt. 20
15. Inst. Saltem Michaelis nomine intelligendns est ipse Filius Dei,
qui sub variis figuris seu symbolis in V. T. se se visibilem praebuit; quem­
admodum Gabriel ipsa est Spiritus Sancti persona. 21 Quid igitur vetat,
20) Cf. etiam Kuinoel, Comment, in li­
bros N. T. historicos in Luc. I. 26 et 27.
Ex·quo deprehendimus nonnullos biblicos
neotericos eo progressos esse, ut totam hanc
historiam angeli Gabrielis colloquentis cum
Maria referant ad viylhum philosophicum,
alii ad mylhum historicum, non secus ac
apparitionem ejusdem angeli, quae Zachariae in templo contigit, de qua item suo­
rum protestanlium biblicorum expositiones
Kuinoel fuse refert. Mirum est quam sese
atrociter torqueant ad excludendam veram
angeli apparitionem. Paulusius in Philologisch-krit. Komment. seu in Commentario
philologico-critico contendit, Zachariae vi­
sam fuisse versari ante oculos quamdam
genii coelestis veluti speciem; eum varii
generis sensa, quae illi tunc in animo sub­
oriebantur, putasse ipsius genii voces esse,
in extasin raptum, ac sibi imposuisse si­
lentium, eo quod plus justo intra se locu­
tus esset, usque ad partum Elisabethae.

Gablerus in Journal fur theol. Literal, seu
in Ephemer. litteraturae theologicae, vol.L
pag. 403. eadem ferme ratione historiam
hanc totam enarrat. Juxta Witsium in Miscell. sac. tom. II. pag. 338. per lusum phan­
tasiae commotae exponi debet, hemiplexia
Zachariam captum, qui idcirco
loqui non
•+
potuit. Item Rosenmüller. Alii demum de­
posita larva ingenue tradunt hic a Luca fa­
bulam enarrari. Quis non suspiciat doctos
hosce sacrarum litterarum interpretes? prae­
sertim quum ignorare ipsi omnino videan­
tur, deliras anus de sublimioribus ejusmodi
doctrinis sapientius disputare, si velint, fa­
cile posse.
ai) Cf. Hier. Maria Buzius Ord. s. Aug.
in Synopsi theol. tliscipl. P. lierli, lib. X,
in appendice, ubi Michaelem et Gabriclem
archangelos esse creatos spiritus demon­
strat, tom. I. pag. 404 et seqq. edit. 1769.
Cf. etiam Bossuet, Réflexions sur C Apo­
calypse.

J ». τ

12
quominus de Deo vel Filio Dei cetera intelligamus Scripturarum loca, in
quibus angelorum fit mentio? Certe (Exod III. 2.) flamma ignis, ex qua
Moses vocem audivit, vocatur angelus Dei. Ergo.
16. Resp. Λ’. ant. Hoc paradoxum sero nimie excogitarunt adversarii ad
cultum tollendum angelis a fidelibus exhibitum. Evertit enim illud caput XII.
Apocalvpseos, in quo Michael cum dracone pugnans differt ab Agno, id est,
Filio Dei, ob cujus sanguinem vicit. Quoad Gabrielein satis est Luc. I. 26.
verba expendere: Missus est angelus Gabriel a Deo ad Virginem . . . et in­
gressus angelus ad eam, dixit : Spiritus Sanctus superveniet in te; Spiritus
igitur, qui superventurus erat in Mariam, dissimilis fuit a Gabriele nunciante.
17. Falsum denique est quod assumit Rosenmiiller, flammam nempe
ignis vocari angelum Dei; etenim in Exod. loc. cit. aperte a flamma ignis
distinguitur Dominus, qui Mosi apparuit in flamma ignis de medio rubi; et
Act. VII. 30. pariter dicitur: Apparuit illi (Mosi) in deserto montis Sina
angelus in igne flammae rubi. Hac ratione neoterici biblici, quidquid stulti
in buccam venit, prout libet, effutiunt, bonamque lectorum fidem in pravos
errores abducunt.

DE NATURA ANGELORUM.

18. Definiri angeli solent substantiae immateriales completae, ut certum
intersit discrimen nos inter et ipsos; nostrae enim animae substantiae spiritales incompletae vocantur, cum ad corpus informandum snapte natura or­
dinatae sint, quibus propterea corpore solutis aliquid deesse videtur, non
quidem ad substantiam, sed ad suum, nt dicimus, complementum. Ex patribus
tum graecis tum latinis non defuerunt, qui angelos corpore quodam aëreo et
subtili praeditos consuerunt; illorum catalogum exhibet eruditissimus Petavius. ’ Post definitionem concilii lateranensis IV. quam inferius dabimus,
obsolevit haec opinio inter catholicos; si enim paucos excipias2, vix est, qui
eidem adhaeserit. Attamen inter heterodoxos et philosophos haec sententia
plures patronos nacta est; etenim praeter Leibnitzium et Bonnet, qui hanc
‘) De Angel, lib. I. cap. 2.
’) Falluntur propterea qui tradunt post
concilii lateranensis decretum neminem ca­
tholicorum impune contrariam tenuisse sen­
tentiam. Contrariae enim sententiae adhae­
serunt inter cacteros card. Cajetanus, in
cap. 2. Ep. ad Ephes., Eugubinus. De pe­
renni philosophia, lib. VIII. cap. 27. D.
tom. III. opp. edit. Paris. 1578; de quo qui-

dem auctore recte pronunciavit Petavius,
De opific. lib. I. cap. 8. §- 2 : Auctor ma­
gis ad speciem quam eruditionem solidam
commentarios suos instituens, quos raro
cum fructu, numquam sine fastidio legi­
mus. Pariter Sixtus senensis, Biblioth.
Sanet, lib. V. adn. 8, Bartholomaeus Caranza et Domin. Bannez.

13
sententiam propugnarunt, Cudworth, Tricorius, Wolfing, Bbhmius, Lorsius,
Kantius aliique non pauci 4 eamdern sectati sunt, rati, non posse dari spiri­
tum activum sine corpore. Nos communi sententiae adhaerentes de spiri­
talitate angelorum, (piae hic et nunc salva fide in dubium vix revocari
posse videtur, sequentem statuimus propositionem.
. Jnl * ··!“·’<*<*

Γ* i 'H μ

PROPOSITIO.

Angeli sunt meri spiritus, omnis corporis expertes.
19. Haec propositio certa est ex cone, lateranensi IV. quod cap. Firmiter
definivit adversus manichaeos: Unum esse universorum principium, creatorem
omnium visibilium et invisibilium, spiritualium et corporalium, qui sua omni­
potente virtute simul ab initio temporis utramque condidit creaturam, spiritualem
et corporalem, angelicam videlicet et mundanam, ac deinde humanam, quasi com­
munem ex corpore et spiritu constitutam.1 Ergo ex hoc concilio angelica natura
spiritalis est et omnis corporis expers, qualis anima hominis est; alioquin
humana natura media non esset inter angelicam et mundanam substantiam.
20. Hanc autem doctrinam Scripturarum auctoritate fulciri exinde
patet, quod in sacris eloquiis angeli constanter spiritus dicantur. Apostolus
enim (Hebr. I. 14.) de angelis inquit: Nonne omnes sunt administratorii
spiritus? et s. Joannes ait (Apoc. I. 4.) : Et a septem spiritibus, qui in
conspectu throni ejus sunt: et de daemonibus pariter dicitur (Luc. X. 20.):
Spiritus vobis subjiciuntur·, et alibi passim spiritus nequam, spiritus immundi
vocantur, innuo apostolus (Eph. VI. 12.) eos vocat: spiritalia nequitiae.
Atqui vox spiritus non aliud proprie nisi substantiam simplicem et incor­
poream significat, cum Deo (Joann. IV. 24.) et animae humanae (I. Cor. II. 11.)
tribuatur; nec ulla sufficiens ratio sit, cur vocem hanc ad alienam signifi­
cationem detorqueamus, cum de angelis usurpatur. Ergo.
21. Et sane insolens omnino esset, si angeli corpore et spiritu con­
starent sicut homines, quod ratio numquam haberetur corporis et spiritus
ipsorum in Scripturis, quae ubilibet mentionem faciunt corporis et spiritus
hominum; aut saltem quod homines non aliquando spiritus in eisdem appel3) Cf. Muzzarclli, opusc. XXTII. Del
buon uso delta logica, ediz. V. lom. VU.
Firenze 1823.
’) Per hoc tamen decretum doctrina de
spiritali angelorum natura definita dici ne­
quit, adeo ut ad fidei dogmata eam perli­
nere pronunciare possimus, conirariaeque
doctrinae haeresis notam inurere. Quippe

lateranense concilium ex instituto partem
eam definire noluit, inquit Petavius; sed
in hoc unum intenta fuit synodus, ut utriusque conditorem naturae Deum esse contra
manichaeos statueret ; cetera vero ex rece­
pta per id tempus opinione obiter sub­
texuit.

14
lajrentur, quemadmodum passim angeli appellantur spiritus. Nempe homines,
etiamsi o praecipua sua parte spiritus sunt, quia tamen simul corporei sunt,
numquam absoluto spiritus dicuntur ; contra vero angeli, quia corporei non
sunt, saepe spiritus, numquam vero absolute dicuntur corpus aut corporei.
22. Fnlciri praeterea hanc eamdem doctrinam auctoritate patrum
tum graecorum tum latinorum facile ostenditur. Etsi enim plerique ex ipsis,
nt superius innuimus, videantur corpus aliquod angelis tribuere, longe plures
tamen spiritales prorsus et incorporeos angelos praedicant. 2 Ne tamen
longiores simus in proferendis testimoniis, ad quaedam veluti capita revo­
cabimus ipsorum dicta, ex quibus certa deprehenditur eorum sententia.
Ac I. angelos spiritales praedicant, qui eos dicunt incorporeos, sive άσωμάτουζ. Tales porro sunt ex graecis Gregorius thaumaturgus, sive vetus
auctor Homiliae cujusdam in Theophania, qui eos dicit incorporeas virtutes3;
Gregorius nyssenus, qui angelos incorpoream creaturam nominat4; Gregorius
item nazianz., qui eamdem naturam intelligibilem et incorpoream laudat 5 ;
Eusebius caesar., qui eam commemorat substantiam incorpoream, et comparat
Deo ipsi0: Epiphanius, qui daemonem declarat spiritum corporis expertem1 ;
s. Joann. Chrysostomus, qui Deum commendat, quod fecerit angelos et
archangelos, ac reliquas incorporeorum substantias3; Theodoretus eos jactat
’) Thomas Aletinus seu potius Joann.
Clericus in not. 64. ad cap. 3. lib. I. De
ang. §. 12. Petavii, ut suis faveat, haec
scribere non dubitavit ad eripiendum nobis
omnia patrum testimonia, quae angelos spi­
ritales praedicant: Diligenter observan­
dum corpus et materi am duplici sensu
sumi apud veteres. Aliquando ita vocant
quidquid non est per se intelligentia prae­
ditum, quantaevis sil tenuitatis; sed saepe
etiam his vocibus intelligunl crassiorem
tantum materiam, quo sensu negant an­
gelos esse corporeos aut materiales.
Nam ceteroqui plerique existimant ange­
los esse tenuissimo corpore indutos. Vide
indicem pltilologium philosoph. orientalis
Th. Stanlei, de voce materia, et de
sententia veterum de angelorum natura
Pet. Dan. Huetium, episc. abrinc. in exi­
mio Origenianoru m opere, lib. 11. qu. 5.
et in notis ad Origenem, pag.üâ. Nisi
haec probe observentur, vix poterit intelligi quid velint veteres, et secum etiam
saepe tum videbuntur pugnare, cum sibi
quam maxime constant. At praeterquam
quod Huetius de omnibus universim patri­

bus minime loquitur, plerosqne patres vo­
cem spiritus, cum de angelorum natura
disserunt, stricto sensu usurpasse, ex iis,
quae hic in medium protulimus, eorum te­
stimoniis apertissime constat, praesertim ex
iis, qui eos intelligentias vocant, mentes,
substantias intelligentes, simplices, sine
materia etc. Poterant ne apertius proprie
dictam spiritalem naturam angelorum ex­
ponere? Eo vel magis quod iisdem vo­
cibus utantur, cum de spiritali divina sub­
stantia loquuntur?
3) Cf. Petav. De Angelis, lib. I. cap. 3.
Λσώματον κτΐσιν. Coni. Eunomium,
lib. XII. et alibi ib.
4) Νοητήν και άσώματον. Ib.
6) Demonstr. evang lib. I. cap. 1. ’Λσωμάτου; τινά; νοιρά;, καί θιία; δυνάμιι;, αγ­
γέλου; τι, καί αρχαγγέλου;, άϋλά τι, καί
πάντη καθαρά πνεύματα.
7) Haer. XXVL num. 13: Πνιΰμα ακά­
θαρτον , καί άσώματον.
’) Ad Slagirium, lib. I. pag.86. ΈποίηΟιν αγγέλου;, αρχαγγέλου; καί τα; άλλα;
των άβωμάτων ουσία;, et alibi ib.

<
•

‘J

.tV·., 4
. L J M·

15
incorporeas naturas1*; Procopius substantias penitus incorporeas'0; item Joannes
Climacus, Dionysius vulgo areopagita, Nilus, Joann, damascenus etc. 11 Ex
latinis vero Marius Victorious, qui vocat angelos incorporeos'9*2*; Lactantius
incorporales; Leo papa, qui veram fidem, ait, quae est catholica, omnium,
creaturarum sive spiritalium sive corporearum bonam confiteri substantiam.ίΛ
Sic Julius africanus incorporeos pariter eosdem constituit, nec non Fulgen­
tius14, Gregorius M., qui interrogat: Quis sanum sapiens, esse spiritus cor­
poreos dixerit? 15 aliique. II. Eamdem veritatem docent ii patres, qui angelos
non solum incorporeos, sed praeterea mentes, νους, seu substantias intelli­
gentes vocant; tales vero sunt Gregorius nazianz., Eusebius, Dionysius, areo­
pagita nuncupatus, Gregorius nyssenus etc. III. Qui eosdem dicunt simplices
et sine materia άυλους, ut Gregorius naz. atque nyssenus, Marius Victorinus,
Lactantius etc. 16
23. Quum igitur laudati patres tum graeci tum latini ingenti veluti
agmine angelos non solum incorporeos, verum etiam substantias materiae
expertes, spiritales, simplices, intelligentias passim vocent, nihil dubii
subesse potest, quin doctrina de spiritalitate angelorum non solum Scripturis,
sed et Traditioni innitatur.
17 Angelicus doctor rationibus etiam theologicis
»
eamdem confirmat, quae apud eum recoli possunt. 18
DIFFICULTATES.

24. I. Obj. 1. Ex sacris litteris angeli foeminis permiscentur; ergo aut
sunt, aut habent corpora. Etenim Gen. VI. 2. legitur: Videntes filii Dei
filias hominum, quod essent pulchrae acceperunt sibi uxores. Quae quidem
9) Ouaest. XX. in Genes, probaturus
imaginem Dei non in eo consistere, quod
in anima sub adspectum non cadit, inquit:
Μάλλον εΙκόνες τον 3εον κληθείεν άγγελοί
τε, καί αρχάγγελοι, καί πασαι αί άσώααται καί άγίαι φύσεις, άτε δή παντάπασι σω­
μάτων άπηλλ,αγμίναι, καί αμιγές τό αόρα­
τον ίχουσαι. Id est: Alioquin potius ima­
gines Dei vocarentur angeli et archangeli,
et omnes incorporeae sanctaeque naturae,
ulpote corporibus vacuae et sine mixtione
minime aspectabiles. Alibi eadem habet,
quae ad corpus vel materiam quamcumque
trahi nulla ratione possunt.
'°) Comment, in Gen. cap. 16 et seq.
Tàf νοερός ούσίας, καί παντελώς άσωμάτους.
") Apud Petav. loc. cit. Inter graecos
patres minime recensuimus s. Ignatium,
cujus proferuntur verba ex Epist. ad Trail.

quibus angelos dicit άσωμάτονς φύσεις, na­
turas incorporeas, siquidem ea reperire
minime potuimus neque in edit. Cotelerii,
neq. in Biblioth. Pulrum Gall, neque alibi;
sed occurrunt tantummodo in hujus s. mar­
tyris litteris interpolatis apud Coteler. Ep.
ad Trail. §. 9. torn. IL pag. 67.
l2) Lib. IV. Adv. Arium.
Ep. ad Turib. cap. 6.
Lib. de Fid. cap. 5.
Dial. lib. IV. cap. 29- Cf. Petav.
loc. cit.
Ifl) Apud Petav. loc. cit.
,7) Cf. ib. ubi §. 10. ostendit judaeis pa­
riter inhaesisse sententiam de spiritali an­
gelorum natura.
,8J Part. I. quaest. 50. art. 1. nec non
Cont. gent. lib. II. cap. 46. et in opusc. De
spirit. creaturis, art 5. tom. VIII. opp.
edit. Rom. 1570.

17

ί6
verba 2. versio alexandrin» sic refert: Videntes angeli Dei. . . acceperunt sibi
uxores. 19 Haec autem versio 3. ex libro Henoch confirmatur, Augustino
teste20: tum 4. ex patribus Justino, Clemen te alex., Tertulliano, Ambrosio,
Sulpicio Severo, Lactantio aliisque non paucis apud Petavium2’, qui refert
pro eadem sententia Philonem et Josephum. 5. Contextus ipse videtur rem
hujusmodi significare, ubi habetur, ex ejusmodi connubiis ortos fuisse gigantes.
6. quemadmodum pro üliabus hominum
Addit vero Carol. Rosenmüller
veniunt foeminae in proprio sensu ab hominibus oriundae, sic pro filiis Elohim
sensu proprio ita dicti intelligendi sunt angeli, seu naturae supernales.
Ergo.
25. Resp. AT. .4. Ad 1. probat, ex Genesi, D. Filii Dei, id est, filii
Seth, vel principes, quos majores gentium dicimus, C. filii Dei, id est,
angeli. A'. Exodi enim XXI. 6. et XXH, et alibi, per vocabulum hebraicum
• · ·· elohim, principes designantur; Symmachus ipse vertit filii potentum23: sic etiam Onkelos et Saadias exponunt; arabs Erpenii pariter habet
filii magnatum24 ; interpres Samaritanus filii dominatorum. 25 De filiis Seth
hunc locum ipse Clericus exponit, qui praeterea observat hoc nomine passim
in Scripturis designari veros Dei cultores. 26 Haec posterior interpretatio
communis est inter patres. Non posse autem allatum textum sumi de angelis
proprie dictis, evidens est; vel enim fuissent boni vel mali: neutrum porro
dici potest; non boni, quia cum Dei visione jam fruerentur, non potuerunt
illecebris carnalibus allici, praesertim cum de his dicat Christus : Non nubent
neque nubentur: non mali, alioquin daemones dicendi essent filii Dei, quod
est absurdum, et nullibi sane in Scripturis hoc nomine compellantur. 27
”) EHovrii 5« ot’ άγγιλοι τον Siov . ..
ίλαβον éavroîf γυναίκα;
20
) De civit. Dei. lib. XV. cap. 24. n. 4.
’*) De Angel, lib. III. cap. 2.
In schol. ad hunc locum.
g.
} ιοί των δυναΐτίυόντων. Cf. S. Hier.
Quaest. Hebr. in Genes, lib. I; tom. HL
opp. edit. Vallars.
Ita enim Onkelos in Targum expo-

Plant. Anlv. 1569. Arabs Erpenii Saad.

u) Cf. Polygl. Walton, et Biblia Regia,
Paris.
Sic enim scribit in Paraphrasi in
hunc locum : Interea Caini aucta sobole,
puellarum numero cainitas abundare con­
tigit ; quae cum praeterea forma praesta­

rent, Enosi posterorum, quorum majores
consortium et affinitatem cainitarum adspernati fuerunt, amorem sibi concilia­
runt, et cum iis matrimonia miscuerunt ;
cainitae enim enosidas generos habere
honori ducebant. Haud multo post cai­
nitarum, quibuscum vitam agitabant, pra­
vis exemplis uxorumque illecebris corru­
pti, enosidae iisdem se vitiis inquina­
runt , vitiosioremque sobolem progenerarunt. Eamdem interpretationem sequuntur
Munsterus, Fagius, Vatablus, Castalio, Cla­
rius, Drusius, Amama, Cardwrightus in
Criticis sacris. Hanc vero eamdem inter­
pretationem confirmant exempla ex Deut.
XIV. i; Ps. LXXII. 15; Prov. XIV. 26.
”) Certum est numquam in Scripturis
angelos daemones vocari; contra vero in­
terdum, secus ac Fabricius autumat in sua
Bibliographia antiquaria, cap. 8. §. 27.

26. Ad 2. D. Et versio alexandrina per angelos Dei homines religiosos
designat, quod infrequens in .Scripturis non est28, C. angelos proprie dictos,
subdist. in hoc casu, ut cx dictis patet, deserenda est, C. tenenda, A'.
Addo non omnes codices habere, angelos Dei, sed teste Augustino29, non­
nullos habere filios Dei, prout in Bibliis complutensibus versio haec LXX
nuncupata habet: filii Dei. 30
27. Ad 3. Tr. Omnium enim criticorum judicio, immo et ipsius ecclesiae
catholicae, liber Henoch inter apocryphos recensetur. 3i
28. Ad 4. D. Vel ex versione alexandrina, vel libro ITenoch deceptis. C.
ex sensu ecclesiae aut traditionis, N. Plcrique enim ex versionis alexandrinae
lectione decepti in hanc, sententiam concesserunt, alii ex libro Henoch, quem
tamquam sacrum nonnulli patres habuerunt, ut de Tertulliano constat aliisque
paucis. 32 Ex hoc fonte fabulam istam veteres omnes hausisse arbitratur
daemones non solum cum aliquo addita­
mento, sed absolute angeli dicuntur ut
I. Cor. VI. 3.
M) Sic s. Joann. Bapt. Marc. I. 2, coli.
Malach. III. 1. vocatur; I. Cor. XI. 10. sa­
cerdotes; Apoc. I. 20, et IL 1 ctc. episcopi
compellantur.
*) De civitate Dei, lib. XV. cap. 23.
num. 3. Immo vero ex hoc ipso s. Augu­
stini loco patet versionem LXX sua aetate
utrumque habuisse: Filii Dei et angeli
Dei; ita enim scribit: Et septuaginta qui­
dem interpretes et angelos Dei dixerunt
istos, et filios Dei. Quod quidem non
omnes codices habent, nam quidam nisi
filios Dei non habent. Ex quo facile est
conjicere, verba angeli Dei non fuisse nisi
glossema nonnullorum, quibus persuasum
erat, juxta dicenda, angelos reipsa foeminas
adamasse, iisque junctos connubio fuisse,
quod postea irrepsit in textum.
10) Praeter editionem complutcnsem ce­
terae editiones omnes habent υιοί τοΰ 3toû,
ut videri potest in Bibliis Plant., in Po­
lygl. Walton., Bibi. reg. Paris, etc.
:l) De libro Henoch ita scribit s. Aug.
loc. cit. num. 4: Omittamus igitur earum
Scripturarum fabulas, quae apocryphae
nuncupantur, eo quod earum occulta ori­
go non claruit patribus, a quibus usque
ad nos auctoritas veracium Scripturarum
certissima et notissima successione per­
venit. Ex quibus discere possunt prote­
stantes, quo consilio prudentiave patres utcPerrone, Praetectiones theolog. V.

rentur ad germanas ab apocryphis Scriptu­
ras discernendas.
31) Dixi de Tertulliano aliisque paucis
constare, eos librum Henoch tamquam sa­
crum recepisse. De Tertulliano enim nul­
lum dubium esse potest; nam (De cultu
fem. lib. I. cap. 3.), etsi fateatur hunc li­
brum ab aliis rejici, dicens: Scio Seri
pturam Henoch nec recipi a quibusdam,
ejus tamen auctoritatem quoad fieri potest
ibidem propugnat; ex coque libro angelos,
lib. De idol. cap. 9. vocal foeminarum
amatores, qui, ut loquitur in libro De ha­
bitu muliebri, cap. 2. ad filias hominum
de coelo ruerunt. Auctor lib. De singular.
Cleric, inter opera s. Cypr. ait: Novimus
et angelos cum foeminis cecidisse. Eam­
dem opinionem ex eodem libro mutuati sunt
Justinus, Apol. I. num. 5; Laciant. Divin.
Inst. lib. II. cap. 15, Sulpicius Severus,
Sac. hist. lib. L Quum tamen nemo isto­
rum, praeter Tertullianum, libri Henoch
singillalim meminerit, nihil vetat, quominus
dicamus eos deceptos esse ex loco adducto
Genescos praesertim juxta graeeam LXX
versionem. Sane s. Ambrosius Serm. VHL
in Ps. CXVIII. num. 58: Denique, inquit,
scriptum est, quia angeli amaverunt filias
hominum etc., quamvis fluctuans Seem. IV.
num. 8. innuat angelorum nomine intelligi
posse homines, qui vitae probitate angelo­
rum gratiam imitarentur. S. Hilarius pictav. Tract, in Ps. CXXXHI. num. 6. sup­
presso nomine, de libro Henoch non abs-

2

18

19

Petavius.33 Ceterum his patribus plures alios opponimus, qui data opera
illam fabulam refellerunt. Certe Philastrius brixiensis in lib. De haeresibus
eam opinionem, quae asserit, angelos se miscuisse cum /emittis ante diluvium,
et inde esse natos gigantes. inter haereses refert. 34 Ex quibus deprehendimus
hanc sententiam numquam fuisse universalem in ecclesia, sed prorsus singu­
larem illorum patrum, quos recensuimus, nihilque inde inferri detrimenti ad­
versus sacras traditiones, ut protestantes plerique autumant.
29. Ad 5. A'. Tum 1°. quia nondum exploratum est voce
• · · horni-

30. Ad G. A’. Nimie enim probaret, angelos nempe fore filios Dei na­
turales, quod est absurdum.
31. L In st. 1. In Scripturis talia angelis tribuuntur, quae substantiis
mere spiritualibus convenire non possunt. Sic Ps. CII. 20. potentes virtute
dicuntur, seu fortes robore, ut vertit s. Hieronymus; s. Paulus: Si linguis,
inquit, hominum loquar et angelorum (I. Cor. XIII. 1.): Christus vero prae­
dixit, in novissimo die mittendos angelos cum tuba et voce magna; haec
profecto aliaque similia, quae passim in Scripturis angelis tribuuntur, absque
corpore praestari nullatenus possunt. Quibus addas, 2. Christum sadducaeis
interrogantibus, cujusnam in resurrectione futura esset mulier, quae septem
fratribus nupserat, respondisse, aequales angelis justos fore; haec autem
aequalitas nulla esset, nisi angelos corporeos admitteremus. 37 Ergo.
32. Resp. ad 1. D. A. Si Scripturae materialiter ac prout sonant
intelligantur, C. si spiritualis et metaphoricus earum sensus dispiciatur, A’
Nec enim aliter accipi possunt, cum eum sensum, ut ex dictis patet, sub­
jecta materia minime ferat. Quod si quis tamen contenderet nonnullas ex
dictis operationibus reipsa ab angelis perfici, tunc reponimus angelos in corpore assumpto eas operationes praestare ; quo pariter sensu potentes virtute
angeli sunt, quia corpus assumunt. Atque ita dissolvuntur ceterae difficul­
tates, quae peti possent ex diversis angelorum apparitionibus, esu, potu etc.
Tobiae enim XIT. 18. dixit angelus: Cum essem vobiscuni, videbar quidem
manducare et bibere, sed ego potu invisibili et cibo utor etc. 38
33. Ad 2. D. Aequales angelis fore quoad modum vivendi, C. quoad
modum existendi, A’. Hic enim similitudo non afficit corpus, sed modum
sive rationem vivendi; quemadmodum enim angeli natura sua nuptias non
ineunt, quia carent corpore, ita neque resurgentes instaurabunt nuptias, quia,
etsi corpora sint habituri, angelorum instar nuptiis abstinebunt.
34. II. Inst. Saltem daemones in Scripturis modo perhibentur igne
torqueri (Matth. XXV. 41 ; II. Petr. II. 4; Judae v. 6.), modo sono citharae
compesci (I. Reg. XVI. 23.), modo fellis fumo fugari (Tob. VI. 8.). Hisce
cohaerent quae passim traduntur a patribus, eos nempe allici cibis, nidore,
suffimentis etc. 39 Ergo.

nes designari extraordinariae proceritatis; etenim Job. I. 15. vertitur ir­
ruentes, id est, praedones, latrones, qui fortasse equis latrocinia exercerent,
ut arabum hodie bene inulti, ex quo genere etiam centauri graecorum fuerunt.
Aquila et Symmachus videntur latrones intellexisse; Onkelos vertit fortes ;
ita insuper uterque arabicus interpres35; alii sumunt vocem nephilim quasi
significet defectores, apostatas, a deficiendi significatu, quem verbum
saepe obtinet, et congruit syriaca vox fbvi nopholoh, quae apostata ver­
titur. Patet igitur gigantum nomine hic non inverisimiliter designari ho­
mines impios, praepotentes, qui omnia pro arbitrio sibi licere existimabant;
et confirmatur ex contextu, versu enim 4. subditur: Isti sunt potentes a
saeculo viri famosi, id est. fortes, violenti etc. Tum 2°. quia si nolumus a
communi interpretatione discedere, ut observat s. Augustinus, ex naturalibus
causis fieri potest, quod ex communis generis parentibus gigantes oriantur,
ut pluribus exemplis ex historia tnm sacra tum profana petitis, ostendi facile
posset, quin ad angelorum nuptias confugere debeamus. 36

I
L· .i

que contemptu loquitur: Fertur autem,
inquit, id, de quo etiam nescio cujus li­
ber extat, quod angeli concupiscentes
filias hominum etc. . . . Duae enim libro
legis non continentur, ea nec nosse debe­
mus. Sic alii passim. Prolixum libri He­
noch fragmentum refert Georg. Syncellus
in Chronograph, part. II. quod una cum
aliis legi potest apud Joann. Alb. Fabricium
in op. Codex pseudepigraphus Γ. T. Hamb.
1722, vol. I. pag. 160 et seqq. ubi pariter
refert de ea judicium ac censuram sive ve­
terum sive recentiorum.
33 ) De Angel, lib. III. cap. 2. §. 4.
J<) In Bihlioth Patrum De la Vigne,
tom. V. pag. 34. S. Joann. Chrys. Hom.
XXII. in cap. VI. Gen. has historias vocat
μυ^ιλογίαί, immo τα βλάσφημα. fabulas
et blasphfmias. Cf. ib. num. 2. edit, maurin. tom. IV. Sic Hieronvmus passim; et

ante istos auctor Recognit. sub nomine
Clem. rom. Origenes, tum alibi, tum Cont.
Celsum lib. V. etc.
*) Conf. Targum loc. cil. ubi habet
JC122, Arab, vcrsio

praepoten-

tes, superbi, contumaces etc. quod est a

singulari

Praepotens, validus etc.

M) De civitate Dei, loc. cit., ubi ob­
servât jam exstitisse gigantes, antequam
filii Dei congrederentur cum filiabus homi­
num, ut patet ex contextu, insuper exsti­
tisse etiam post diluvium, ut ex pluribus
Scripturarum locis compertum est. Conf.
Deut. II. 20; III. 11, 13; II. Reg. XXL 18
etc. Ceterum cum vox E'1TE
• · j* vicissim in

Scriptura usurpetur tum ad homines pro­
cerae staturae designandos, tum ad signi­

•

t

·

ficandos praedones, violentos etc., pronum
est colligere, potuisse hoc loco poni hanc
vocem in utroque sensu, ut Is. XIV. 9, Ba­
ruch. III. 26· Hinc est quod Aquila ver­
terit Ιπί,ητοντκ, cadentes, irruentes, Sym­
machus vero βίαιοι, violenti, LXX γίγαν­
τα, gigantes, perinde ac Theodolion, ut vi­
dere est in Hexaplis Origcnis, edit. Montfaucon, tom. I.
J1) Cf. Muzzarelli, op. cit.

39) Vid. card. Gotti, De natura Angel.
Quaest. 2. dub. I. §. 4. num. 26 et seqq. et
S. Thomas part. I. qu. 51, art. 3. Cf. etiaiu
Nicolai, Soc. Jesu, In Tobiam, dissert. 6
et 13.
39) A Minuc. Felice, in Octavio, dae­
mones perhibentur nidore altarium vel
hostiis pecudum saginati, §. 17. Bibi Pa­
trum edit. Ven. tom. IL S. Joann. Chrysostomus, /iom. IL in s. Babylum, num. 13

2*

20
35. Resp. Ad i. D. Daemones torquentur, compescuntur, fugantur vir­
tute divina, C. propria ac naturali, A. Plane, ut sacramenta sanctificant ani­
mam. ut ait s. Augustinus.

36. Ad 2. D. pariter cum eodem s. Doctor©; alliciuntur ut spiritus
signis, divini scilicet honoris, quem affectant 40, C. ut animalia cibis, N.
37. II. Obj. Justinus mart., Clemens alex., Tertullianus, Lactantius,
aliique patres bene multi apud Petavium 41 angelos corporeos dixerunt; sancti
Augustinus et Bernardus ancipites ac dubii haeserunt 4: ; ergo.
38. Resp. D. A. Quorum tamen plerique ut de corpore improprie dicto
loquentes intelligendi sunt, C. omnes id affirmarunt de corpore proprie dicto, A;
Plures enim patres angelos corporeos dixerunt, non quod eos materiali cor­
pore praeditos arbitrarentur, sed 1°. quod hypostases veras germanasque esse
propugnarent: corpus quippe veteribus patribus idem erat ac substantia, et
ideo interdum Deum ipsum corporeum dixerunt, prout de Tertulliano monet
Augustinus, et nos suo loco vidimus. 43 2°. Alii angelos dixerunt corporeos,
non absolute, sed comparative ad Deum, nempe ut omnimodam simplicitatem
uni Deo vindicarent. 3°. Alii, quia corporeum existimabant, quidquid definito
in loco continetur, motumque ibidem habet, ut Cassianus et Hilarius. 44 Si
qui patres satis accommodate intelligi non possunt, sunt deserendi ; quum ipsis
plurium auctoritas ac praesertim ecclesiae sensus obstet, ut ex adducto de­
creto concilii lateran. patet. Ss. Augustinus et Bernardus in quaestione non­
dum definita maluerunt prudenter dubitare, quam aliquid certi proferre. 45
39. III. Obj. Synodus VII. oecumenica seu nicaena II. approbavit diaedit. maurin. tom. II: Όταν μιν ry nviaay,
καί τ<7> καπνώ , καί τοκ αιμα^ιν ovtovs Seραπιύωΰι, κα^άχιρ ν.ννις α'μοβόροι καί
λίχνοι παραγίνονται λάψοντί»· · όταν δι
μηδιίι ταϋτα παρίχων ρ, καΒατιρ τινί λι­
μό» SiapStipovrai. Id est: Cum homines
nidore, inquit, fumo sanguineque ipsos co­
lunt, tamquam canes sanguinarii et cora­
ces lambendi causa adsunt: cum autem
rursus nemo quidquam praebeat hujus­
modi, quasi fame pereunt. Ita etiam non­
nulli alii patres loquuntur, immo ethnici
ipsi, ut patet ex Porphyrio, cujus verba
refert Euseb. De praeparat, evany. lib. IV.
cap. 22. edit. Franc. Vigeri Soc. Jesu, p. 173.
ubi iit mentio de sustentatione spirituum
corporumque daemonum.... it* <I>v αυ­
τών το πνιυματιι,όν, καί σωματικόν πιαινιται.
40) De civitate Dei, lib. XXI. cap. 6.

4Ι)
**)
”)
4‘)

De Any. lib. I. cap. 2.
Ibidem.
Tract, de Deo, num. 227.
CLPetav. op. cit. lib. I. cap. 3. §. 12.

1â) Notandum bic est cum cl. Gerdilio,
Sayyio d'istruz. teol. de Angelis, in er­
rorem incredulos labi, dum tribuunt anti­
quis ecclesiae patribus indiscriminalim sen­
tentiam de substantia materiali cogitante,
eo quod nonnulli inter ipsos visi sunt ad­
mittere angelos corporeos. Questi, ait ipse,
dubitarono bensi che siccome nelC uomo
Γ anima è unita ad un corpo oryanizzato,
cost negli angeli fosse unita ad un corpo
etereo; ma da cib non segue in alcun
modo, che abhiano credulo materiale il
principio della intelliyenza negli angeli.
Quod verissimum esse aperte evincit eorumdem patrum loquendi ratio.

iCl

21
logum Joannis thessalonicensis, in quo angeli dicebantur corporei, si non
omnino, saltem ex parte; ergo.
40. Reap. N. A. Ut patet tum ex verhis Tarasii, qui, cum dixisset:
Ostendit pater Joannes, quod et angelos oporteat pingi, quoniam circumscripti
sunt, et veluti homines apparuerunt; tunc sacra synodus dixit: Etiam, Do­
mine, silicet angelos pingi oportere; tum ex fidei professione, in qua dicitur :
Veneramur imagines sanctorum ct incorporeorum angelorum, qui tamquam
homines figura humana hominibus apparuerunt. 46 Igitur synodus his verbis
eingillatim Joannis thessalonicensis opinionem rejecit.
41. Ex dictis sequitur I. angelos esse natura sua incorruptibiles. An
pariter dicendi sint natura sua immortales, disceptarunt antiqui scholastici:
at spectato sensu, quo illa quaestio intelligitur nunc a probatis philosophis,
cum agitur de animae humanae immortalitate, procul dubio angeli natura
sua immortales dicendi sunt. 47
42. Sequitur Π. angelos valde hominibus praestare tum substantia, tum
intelligente virtute, tum denique exequendi potentia. 48
46) Negare haud possumus Joanni epi­
scopo thessalonicensi hanc fuisse opinio­
nem de angelis corporeis, ut totus con­
textus evincit illius sermonis, qui recitatus
est in conc. nicaeno II. act. 5. edit. Hard,
tom. IV. col. 294. Sed haec fuit privata il­
lius sententia. Dum vero Tarasius ibid.
ait: Ostendit pater, quod angelos opor­
teat pingi, quoniam circumscripti sunt, et
veluti homines apparuerunt multis, non
aliud attingit nisi quod spectabat ad sco­
pum concilii, evincendi scilicet, veterum
sententiam fuisse, imagines Christi, Deipa­
rae, angelorum et sanctorum licite pingi
posse. Hinc synodus cohaerenter respon­
dit: Etiam Domine, nihili faciens causam
memoratam, propter quam putavit Joannes,
disputans, adversus gentilem, angelos pingi
posse. Haec autem confirmantur ex eo,
quod videmus synodum aliorum sanctorum
patrum et doctorum dicta pariter appro­
basse, etsi in his angeli incorporei dice­
rentur, et quoad naturam spiritualem con­
ferrentur cum Deo ipso. Cf. Act. IV. col.
162. edit. cit. Sed mens hujus synodi me­
lius dignosci non potest quam ex ipso fidei
decreto, edito act. IV. col. 266. ubi synodus
profitetur se honorare, et salutare, ac ado­
rare imagines sanctorum etiam et incor­
poreorum angelorum, των re αγίων καί
αΟωμάτων άγγ(λων.

Ex his colligitur, inique prorsus Cudworthum (Syst. inteU. cap. 5- sect. 3· §. 37.)
traducere concilium lateran. IV. (quod ipse
perperam tertium dicit) contrarium et pu­
gnans cum conc. nie. II. dum scribere non
veretur: Sed quod omnium maxime mul­
torum adduxit animos, ut nil dubitarent,
nihil prorsus corporei adjunctum esse ge­
niis (angelis), id tertii lat er an ensis
concilii auctoritatem et dignitatem esse
arbitror, quod inter decreta sua hanc
retulit sententiam. Quasi vero minor es­
set septimi oecumenici, ut vocant, aut
secundi nicaeni concilii, quod contra­
riam sententiam stabilivit, fides et aucto­
ritas, quam ut cum illo committi aut gra­
vitatem legum ejus aequare saltem queat.
In quibus graviter ac multiplici ratione labitur: 1°. dum asserit multos adductos esse
in sententiam de spirituali angelorum na­
tura ob auctoritatem conc. lateran. quum
longe ante haec doctrina communis fuerit
inter catholicos; 2°. in eo quod affirmat nicaenum conc. IL contrariam sententiam sta­
bilivisse, quod ex dictis est aperte falsum;
3°. in conflictu, quem supponit inter utrum­
que concilium.

,7) Cf. Petav. de Angel, lib. I. cap. 5.
9 et seqq.
4S) Vid. Suarez in quatuor prioribus

'f

'S

22

C A PUT

III.

DE ANGELORUM OFFICIIS.

43. Plura certe sunt angelorum officia, ast praecipuum est Deum lau­
dare, juxta illud Apocal. VII. 11 : Et omnes angeli stabant in circuitu throni...
et ceciderunt in conspectu throni in facies suas, et adoraverunt Deum, dicentes:
amen etc. Alterum ipsorum officium est Dei jussis obtemperare, in iis
praesertim, quae spectant ad hominum salutem, siquidem omnes sunt admi­
nistratorii spiritus in ministerium missi propter eos, qui hacreditalem capiunt
salutis, ut loquitur apostolus (Ilebr. I. 14.). Ex quo patet regna, provincias,
regiones, homines denique singulos angelorum tutelae committi, quod paulo
post ostendimus. Nonnulli patres, ut Hermas, Methodius, Origenes, Athena­
goras, Epiphanius, Theodoretus. non solum hominibus, sed et bestiis ipsis et
plantis, rebusque fere omnibus angelos praefectos osse opinati sunt. ' Quam
quidem opinionem numquam ecclesia sua auctoritate probavit; antiquata
proinde est. Attamen Joannes Bodinus 2 et Le Maître3, uterque calvinista,
hanc sententiam instaurare conati sunt. Eos nos dimittimus, et adversus
eornm magistrum Calvinum dogma catholicum propugnare aggredimur de an­
gelorum tutela. Etsi enim hic interdum fateatur angelos vigiles esse in ho­
minum salutem, ac dubitare tantummodo videatur, num singulis hominibus
singuli angeli deputentur, attamen ubi scribit in Ps. XC. omne dubium excutiens, confidenter pronunciat: Falsum est illud commentum, suum cuique sin­
gularem angelum esse; et satanae astu, ut fiduciam nostram in Christum me­
diatorem minuat, illud punctum in ecclesiam invectum asserit. Rationalists©
aevi incultioris ac rudioris ingenio hanc doctrinam adseribunt. 4 Adversus
quos sit

PROPOSITIO.

Dogma catholicum est, Scripturae et patrum auctoritate firmatum, angelos in
hominum custodiam deputari.

44. Propositio, ut patet, generalis est nec alind statuit, nisi angelos
hominum tutelae praefici, quod de fide esse passim theologi docent: singulis
libris de angelis, ubi praestantiam naturae
angelicae fuse prosequitur.
*) Cf. Cotelerius ad lib L Hermae Pa
storis visionem IV. ubi plura velcrum te­
stimonia pro bac sententia collegit. S. Hie-

ronymus, Comment, in Habacuc, lib. L non
sine slomacfio hanc sententiam rejicit.
In opere cui titulus: Universum na­
turae theatrum, lib. V.
3) In JEpist. ad Jac. Lensunt.
*) Wegscheider, §. 103.

J - e -λ4

23
vero hominibus singulos angelos delegari, non solum justis et praedestinatis,
sed etiam peccatoribus ac reprobis, singulis praeterea regionibus, provinciis,
regnis, ecclesiis angelos praeesse, certa quidem et communis sententia est,
ad fidem tamen minime spectat, ut pene omnes fatentur.
45. Assertionem nostram evincunt verba illa, quae Ps. XC. leguntur:
Angelis suis mandavit de te, ut custodiant te in omnibus viis tuis, quae de
omnibus justis patres unanimes interpretantur; nec non verba Christi (Matth.
XVIII. 10.): Videte, ne contemnatis unum ex his pusillis; dico enim vobis,
quia angeli eorum in coelis semper vident faciem Patris mei. Testimonium
apostoli ex Ilebr. I. jam dedimus.
46. Hinc Ori genes: Ipsi (angeli), inquit, procurationem animarum
nostrarum tenent, quibus, dum adhuc parvuli sumus, velut tutoribus et actori­
bus committimur. 1 S. Basilius: Quemadmodum enim urbium muri in cir­
cuitu amni ex parte circumducti, undecumque hostium assaltus arcent; ita etiam
angelus et praemunit a fronte et a tergo custodit, nec quidquam utrinque in­
custoditum relinquit.2 S. Ambrosius: Mittit Dominus, inquit, angelos SUOS
ad defensionem eorum, qui haeredes futuri sunt promissorum coelestium. 3
s. Augustinus pro certo statuit, angelos adjuvare nos pro sua sublimitate, dum
obtemperant Deo, qui pro nobis etiam unicum Filium suum dignatus est mittere. 4 Ita passim ceteri patres loquuntur.
47. Singulis porro hominibus singulos angelos deputari, aperte colligitur
ex verbis Christi laudatis: Angeli eorum (parvulorum) . . . vident faciem
Patris. Ubi duo notanda: 1°. dici a Christo non angelus, sed angeli; 2°. eo­
rum, id est, proprii seu cuilibet adscript!. Pervulgatam vero hanc fuisse
persuasionem apud judaeos et primos Christianos, constat ex Actis apostol.
XII. 15. ubi Rhode puellae, asserenti Petrum adesse ac pulsare, responderunt
fideles, qui intra domesticos parietes convenerant ad orationem: Angelus ejus
est. De angelo custode Petri haec verba intelligenda esse patres concorditer
affirmant. Jure proinde exclamabat s. Hieronymus: Magna dignitas animarum, ut unaquaeque habeat ab ortu nativitatis in custodiam sui angelum de­
legatum0; et s. Basilius: Quod autem, inquit, unicuique fidelium adsit
*) Hom. VIII. in Genes, num. 8 et alrbi
passim, ut Hom. XX. in Num. num. 3; in
Ps. XXXVIII. num. 2. edit, maurin.
2) "Ofntp γαρ οί των πόλεων περίβο­
λοι, κνκλφ πάΰαΐί περικείμενοι, πάντο3εν
rctf των πολεμίων προίβολάί άπείργουΰιν,
οΰτω καί ό dy/ϊλοί καί προτειχίζει ίκ των
έμπροσθεν, καί όπισ3οφυλακεΐ,· καί ούδε τά
ίκατέρω3·εν αφύλακτα καταλείπει. Hom. in
Ps. XXXIII. num. 5. t. 1. pag. 148. edit.
Bened.

3) Serrn. I. in Ps. CXXIIL num. 9.
edit, maurin. et alibi passim, ul in lib. De
viduis, cap. 9. num. 55: Obsecrandi sunt
angeli pro nobis, qui nobis ad praesidium
dati sunt.

*)· Lib. de octoginta tribus quaestion.
qu. 67. num. 7.
$) Comment, in Maith. lib. III. in hunc
locum.

• ·1

24
angelus tamquam paedagogus aliquis et pastor vitam gubernans, nemo contradicet,
qui verborum Domini meminerit, dicentis: Ne contemnatis etc. 6 Hinc
ceteris prae te nuisais, concludebat s. Bernardus: In quovis diversorio, ia
quovis angulo angelo tuo reverentiam habe. . . . Si /idem consulas, ea tibi angelicain probat praesentiam non deesse.7
48. Peccatoribus insuper et reprobis quoque proprium angelum custodem
adesse, communis est theologorum sententia; qui hoc deducunt tum ex beni­
gna Dei erga omnes voluntate, tum ex eo quod multi patres, qui loquuntur
de angelorum custodia, nullum discrimen instituunt inter fideles et infideles,
inter justos et peccatores, reprobos vel electos8; tum denique, ut observat
s. Thomas, angelorum custodia peccatores etiam et reprobi juvantur quantum
ad hoc, quod ab aliquibus malis retrahuntur, quibus et sibi et aliis nocere possunt.9
49. Communis denique ac certa doctrina est, singulis communitatibus,
regnis et provinciis speciales angelos a Deo deputatos esse. Nititur autem
haec sententia diversis Scripturarum locis: sic Exod. XIV. 19. memoratur
angelus Dei, qui praecedebat castra Israel ; Jos. V. 14. apparuit princeps exer­
citus Domini: Dan. X. commendantur principes, id est, angeli regni persarum. graecorum et judaeorum. Qui plura cupit, consulat Petavium ac Trombellium. 10
DIFFICULTATES.

50. 1. Obj. In universa de angelis doctrina dijudicanda sedulo respi­
ciendum est 1. tum ad mancas et imperfectas aevi incultioris de voluntate
divina omnia gubernante notiones (Gen. XVIII. 21.) ; 2. tum ad consuetudi­
nem hominum rudiorum, qui eventus naturales insolitos maximeque cogita­
tiones menti repente occurrentes ad ministerium naturarum coelestium homine
superiorum revocant11. et imagines a regum nostrorum aedibus ad coelestem
·) Cont. Ennom. lib. III. Το δί συνιίναι ΐκάβτω τών πιοτών άγγιλον, οίον παι­
δαγωγόν τινα καί νομία την ζωήν διιυ^ϋνοντα, οΐδιίί αντιριΐ. μιμνημίνοϊ των τον
κυρίου λόγων, ι'ιπόντο;· μή καταφρονήΰητε
κ. τ. Λ. op. t. I. pag. 272.
7) Serin. XII. in Ps. XC. num. 6. edit
maurin.
”) Conf. Petav. op. cit. lib. IL cap. 7.
num. 6.
Part. I. qu. 113. art. 4. ad 3. In hac
autem quaestione pleraeque discussae et
disjectae difficultates reperiunlur, quibus
postea protestantes angelorum tutelam ag­
gressi sunt
,n) Petav. loc. cit. cap. 6, et Trombell.

De Anget, custod. Bonon. 1747. Haec ea­
dem sententia inhaesit ipsis ethnicis: sane
Orpheus canit in hymn, ad musas: daiuovà τ' ήγά^ίον καί δαίμονα πήμοια θνη­
τών. Daemonemque divinum et daemo­
nem noxium mortalibus; et Hesiodus I. op. :
Τοί μ'ιν δαίμονέί tlai . . . ούλακκ θνητών
àvè-ρώπων. Ii guident daemones facti
sunt . . . custodes mortalium hominum.
u) Eichhorn, Von den Engelerscheinuugen etc. seu De apparitionibus Angel, in
Act. Apo.il. fn Bibl. de bibl. lit. II(. 381 et
srqq. Stahl, Ueber die Erscbeimingen etc.
seu De apparitionibus Jehora et angelo­
rum ipsius, ibid. VU. 156 et seqq.

En******·

25
fero Del aulam transferunt. 3. Neque dissimulare licet quod, ei ex sensu lit­
terali illa intelligitur doctrina, pugnat contra ipsius Dei dignitatem, siquidem
in istis de ct/ytjotfctvticiig, apparitionibus angelorum, narrationibus plurimis
nodus tali vindice dignus omnino desideratur (vehit Gen. XXI. 19; XXXII.
1 et 2; Num. XXII. 22 et seqq.; III. Reg. XIX; Act. XII. 23; coll. Josephi
Antiquitat. Jud. cap. XIX. 8·); 4. eademque perniciosae superstitioni occasionem
praebet, neque a Christo ipso unquam data opera illustrata est vel commen­
data. Quae vero 5. in libris sacris de angelorum ministerio et apparitioni­
bus passim mythice narrantur, ea ulterius non sunt promovenda; sed in usum
popularem ita convertenda, ut, missis quaestionibus quibusque subtilioribus,
providentiae divinae auxilia hac doctrina quasi ob oculos poni demonstren­
tur. 12 Ergo.
51. Resp. ad 1. N. Sed doctrina haec dijudicanda omnino est ex iis,
quae in Scripturis traduntur, juxta sensum traditionalem et ecclesiae doctri­
nam; alioquin nihil amplius firmum certumque consisteret. Aliud porro est
Scripturam interdum metaphoricis seu improprie loquendi formulis uti, ut
nostrae imbecillitati consulat, ut loco e Genesi citato fit; aliud falsam nobis
de Deo ingerere ideam, ut in hypothesi adversariorum contingeret, si Deus
ministerio angelorum numquara uteretur. Prius enim congruum Dei bonitati
est, alterum vero divinae veracitati adversatur.
52. Ad 2. D. Non supposita existentia angelorum, Tr. hac suppo­
sita, N. Supposita enim et demonstrata existentia angelorum, quos ex sacris
eloquiis discimus a Deo mitti ad nostrum praesidium, in iis praesertim quae
ad salutem conferunt, non rudiores tantum, sed et doctiores merito angelis
adseribunt pias cogitationes, et interdum etiam insolitos effectus, qui a cau­
sis naturalibus produci omnino non possunt. Quod si errore vel rerum phy­
sicarum ignorantia factum aliquando est, ut angelis tribuerentur effectus na­
turales, id non officit universali sententiae de angelorum ministerio, quae in
Scripturis ac perpetua traditione consistit. Quod attinet ad imagines a regum
nostrorum aedibus translatas ad aulam coelestem, hoc relinquimus Grotio,
qui forte omnium primus talia commentus est, ac suis etiam sectatoribus.
53. Ad 3. A*. Hujus enim quaestionis summa in hoc posita est, utrum
nempe sacri scriptores in referendis illis angelorum apparitionibus nos deceperint,
an non. Dato enim quod istae apparitiones verae sint, quod nemo sobrius nega­
verit, pronum est inferre, illas cum dignitate divini Numinis minime pugnare.
54. Ad 4. D. Id est angelorum cultui, C. superstitioni proprie dictae,
”) Ita Wegscheidcr, §. 103. cui adslipnlantur Eckennann, Comperni. Theol. christ.
87; Niemeyer, Populare mid prakt. Theol.
id est: Popularis et practice theologia,
6. edit. pag. 135 et seqq.; Slaudlin, Dog-

mat. mid Dogmengesch. scilicet : Dogma­
tica et historia dogmatum, pag. 230; Am­
mon, Summa Theol. christ. 138; Sclilcierinacher, Der christl. Glaube, seu Fides
Christiana, I. §. 54. apud eundem.

26

I

> r‘
Ί

■ <.<<*· ί

subd. ex parte privatorum quorumdam, Tr. per se, A’. Angelorum vero cul­
tum suo loco vindicabimus. Absurdum porro et impium est praedicare, Deum
angelorum apparitionibus superstitionem vel inducere vel fovero. Ex dictis
praeterea constat, falsum esse quod adversarii docent, Christum numquam
data opera angelorum tutelarium notitiam illustrasse aut commendasse. Con­
tra factum nihil omnino ejusmodi clamorum vis valet.
55. Ad 5. A’. suppositum de narrationibus mythicis, quae nullum aliud
habent fundamentum nisi incredulitatem et impietatem rationalistarum et
neotericorum biblicorum, ut saepe alias observavimus.
56. II. Obj. 1. Angelorum custodia supervacanea est, quam Deus ipse
per se praestat, dicente David (Ps. CXX.) : Son dormitabit neque dormiet,
qui custodit Israel. Et sane 2. si angeli nostri sunt custodes, cur a nobis
tot non arcent calamitates, quibus torquemur? 3. Cur nos a patrandis sce­
leribus non removent? Adde 4. nec posse angelos praecipuis nostris neces­
sitatibus opitulari quae internae sunt; ipsi vero intimos cordium nostrorum
motus minime agnoscunt. 5. Ethnicorum igitur fabulae de geniis cuilibet
homini assistentibus originem dederunt opinioni de angelorum tutela.
57. Reap. Ad 1. A’. Sicut enim Deus summa sapientia sua immediate
gubernat ecclesiam, et mediate per pontificem· et episcopos, ac regna per
principes, sic per angelos peculiari ratione et ecclesiam et homines singulos
mediate custodit, et immediate per gratiam suam. 13
58- Ad 2 et 3. Reponimus, has difficultates etiam eos urgere, qui Deum
immediate omnia regere contendunt. Itaque non omnia a nobis incommoda
angeli avertunt, vel quia haec nohis utilia fore praevident, vel quia, ne haec
avertant, a Dei providentia impediuntur; atque ideo aliquando permittunt
homines in peccata labi, ne libero ipsi arbitrio carere videantur. Interim
tamen non cessant hominibus a Deo sibi concreditis praesentissimam exhibere
opem ; qua vitae totius et praesertim salutis aeternae curam gerant, insidias
daemonum et imminentia undique mala propulsent, animosiores ad virtutem
faciant, timidos confirment, moerentes recreent, laborantes adjuvent, lapsos
erigant, opportuna monita insinuent, orantibus assistant, ac eorum preces Deo
offerant, hujus vitae casibus perfunctos post obitum excipiant, et in beato­
rum societatem transferant.
59. Ad 4. D. Suae naturae virtute, C. ex manifestatione divina1*, A7.
60. Ad 5· A*. Licet angelos ad hominum praesidium datos ethnici ipsi
cognoverint, ut ex pluribus monumentis, quae proferunt Petavius et Huetius 15,
certo constat; non inde simul erui fas est, Christianos ab ethnicis ejusmodi
*’) Cf. S. Thomas qu. ci I. art. 1.
u) lb. art. 6.
,s) Petav. De Angel, lib. IL cap.

Huet, Quaest, alnetan. lib. II. cap. 4. §. 3.
Cf. etiam Albert. Fabric, iiibliograph. antiquar. cap. 8. §. 28.

i

27
fidem mutuatos esse, sed potius jure conjici debet ethnicos tum ex antiqua
traditione, tum ex sacris litteris eam hausisse. Sane, ut vidimus, de angelorum tutela in Pentateucho, librorum omnium vetustissimo, multa occnrrunt.
Sic (Gen. XLV1II. 16.) meminit Jaeob peculiaris angeli sui, inquiens: Angelus,
qui eruit me de cunctis malis, benedicat pueris istis. 16
61. Inst. Ex hac doctrina plura absurda sequuntur: aci. angelos ho­
minibus inferiores esso, quippe hominibus serviunt ac ministrant: 2. angelos
ob hoc ministerium erga homines in terris degentes visione beatifica privari;
3. moerore vel laetitia aflici, prout hominibus ipsorum tutelae commissis ad­
versa vel secunda eveniunt; praesertim cum angelis imputari possent mala,
quae hominibus accidunt, quaeque ipsi sua virtute impedire possent juxta
illud (III. Reg. XX. 39.): Custodi virum istum, qui si lapsus fuerit, erit
anima tua pro anima ejus. Ergo.
62. Resp. N. Æ Ad 1. D. Si angeli, dum nos tuentur, nobis inservi­
rent et quidem propter nos, ar. si inserviunt Deo, vel nobis propter Deum, A'.
Perinde ac dici non potest opilionem, qui oves custodit, ipsis inservire, et
non potius illarum domino, qui oves ipsi custodiendas tradidit. Ceterum
s. Bernardus non dubitavit angelos ministros nostros appellare, non dominos
nostros, non quod inferioris naturae sint, sed quia in hoc Unigeniti formam
imitantur, qui non venit ministrari sed ministrare. 17
63. Ad 2. A; Ut patet ex allatis Christi verbis: Angeli eorum semper
vident faciem Patris. Ratio est, quia ut ait s. Thomas: Angelus per solam
intellectualem operationem regulat suas actiones exteriores, unde actiones exte­
riores in nullo impediunt ejus contemplationem: quia duarum actionum, qua­
rum una est regula et ratio alterius, una non impedit, sed juvat aliam : secus
ac eveniat in nobis, quia actioni insistimus secundum sensitivas vires, quarum
actiones cum intenduntur, retardantur actiones intellectivae virtutis. 18
64. Ad 3. D. cum eodem s. Doctore. Si haec adversa contra ipsorum
voluntatem acciderent, C. secus, N. Tristitia enim et dolor, ait ipse, non est
nisi de his, quae contrariantur voluntati ; nihil autem accedit in mundo, quod
sit contrarium voluntati angelorum et beatorum, quae voluntati divinae est
prorsus conformis. 19
• ·

. .

.

*

16) Car. Hein. Frid. Rosenmuller ad hunc
locum animadvertit, Jacobum citatis verbis
indigilare illum eumdem angelum, qui lu­
ctatus cum eo est (cap. 32. 2.) et quem ipse
suum angelum tutelarem putabat. Non de­
sunt ex protestantibus, qui per hunc ange­
lum existiment designari Messiam sive an­
gelum increatum, eo quod ei tribuatur,
quod unius Dei est proprium. Messiam
sub angeli specie patribus apparuisse non­
nulli contendunt. Hanc sententiam contra

t *

Grolium et Clericum defendit Delyng in
Observat. SS. part. II. obs. 7. pag. 98 et
seqq. Codex Samaritanus male legit
rex. Ceterum communis patrum sententia
est, illis verbis a Jacob proprium angelum
tutelarem fuisse designatum.

*7) Loc. cil. in Ps. XC.
I8) Part. II. qu. 112. art. 1. ad 3.

··) Ibid. qu. 113. ari. 7.

28
65. Ad confirm. D. pariter ennt eodem angelico praeceptore. Si ho­
minum mala ab angelorum negligentia repeti possent, C. si ab una hominum
malitia, qui sicut a naturali rectitudine, ita a bonorum angelorum instinctu
discedunt. xV.20
C A P U T

IV.

DE ANGELORUM GRATLï, LAPSU ET POENA.

1

66. Ea, quae in hoc capite complectimur, vix in controversiam veniunt.
Si qua tamen quaestio est, haec inter theologos fervet, nec quidpiam hic
certi statui posse videtur. Hinc nullam peculiarem statuentes propositionem,
breviter et ex ordine certa ab incertis secernentes, quid circa singulos pro­
positos articulos sentiendum sit, enarrabimus.
67. I. Ad gratiam quod attinet, statim ac conditi fuere, tamquam praestantissimnm angelicae naturae ornamentum gratiam sanctificantem angelis
omnibus Deum contulisse, patrum communis sententia est ac theologorum,
quibus Augustini effatum familiare est: Deus erat simul in eis et condens
naturam et largiens gratiam: unde sine bona voluntate, hoc est, Dei amore,
num quam sanctos angelos fuisse credendum est. 1 Et sane Christus de diabolo
inquit : In veritate non stetit (Joann. VIIL). Quae verba s. Joannes Chrysost.
et s. Leo M. de sanctitate et justitia explicant, a qua ille decidit. 2 Illud
quoque accedit, quod s. Judas scribit: Angelos, qui non servaverunt suum
principatum. 3 Denique Ezechielis verba XXVIII. 15: Perfectus in viis tuis
a die conditionis tuae, donec inventa est iniquitas in te, in persona regis Tyri
prolata, mystice de luciferi gratia et gloria s. Gregorius M.4 aliique patres
passim exponunt, 5
68. Dixi hanc esse communem patrum et theologorum sententiam; non
enim defuerunt, teste s. Augustino6 qui existimaverint angelos in puris naturalibus conditos fuisse. Ilugo a s. Victore et Petrus Lombardus inter
scholasticos, quos plerique usque ad s. Thomam theologi sunt secuti, opinati
pariter sunt, angelos omnes per aliquod tempus ab ipso creationis tempore in
”) Part. II. qu. 112. art. 1. ad 3.
*) De civitate Dei, lib. XII. cap. 9.
. num. 2.
*
’) S. Joann. ChrysosL Hom. LIV. alias
LIU. in Joann, n. 3. cilala Christi verba
sic exponit: Tout' ϊστιν Iv τφ opScJ 0ΰ·),
id est, in vitae probitate. S. Leo M. Serm.
XLVHI. alias XLVIL ac De quadrag. X.
cap. 2: El quia ipse (diabolus) in veritate
non stetit, totamqtte naturae suae gloriam,
dum superbit, amisit, dolet hominem Dei

misericordia reparari, et in bona, quae
ipse perdidit, introduci. Vid. edit. Brdlerinii, tom. 1. pag. 182.
3) Cf. Maldonat. in Joann. VIII. 44.
·) Moral, lib. XXXIV. cap. 17; turn
lib. IV. cap. 9; item lih. XIX. cap. 3.
5) Apud Petav. De Angelis, lib. III.
cap. 2. §. 40 et seqq. Vid. etiam P. de
Rubeis, Dissert. XXVI. De gestis etc.
S. Thomae Aquinatis, cap. 7. n. 1.
6) De civitate Dei, lib. XL 13.

29
puris naturalibus fuisse. 7 lielata autem verba b. Augustini, fatente ipsomet
Berti, commode possunt de gratia actuali, ex qua esset in angelis actus amoris casti, exponi 8; quod et Estius confirmat. 9 Hoc obiter dictum sit adversus jansenianos, qui, ut facilius impugnare possint possibilitatem status naturae
purae, sive in angelis sive in homine, ad fidem spectare praedicant angelos in
gratia fuisse conditos.
69. Praeter gratiam sanctificantem actuale pariter auxilium, sine quo
perseveraro haud potuissent, angelos omnes sive bonos sive malos consecutos
esse, communis est omnium fere theologorum sententia, inter quos disceptatur
tantummodo circa naturam istius actualis gratiae, qua praediti angeli fuerunt;
utrum scilicet ejusdem speciei ac. entitatis fuerit in omnibus, tum qui perse­
verarunt, tum qui non perseverarunt, prout augustiniani et congruistae affir­
mant, quibus et adstipulantur janscnistae; an vero diversae speciei et entita­
tis, sufficiens nempe in angelis reprobis et a se efficax in electis, quod ex
suo systemate contendunt thomistae. Cum nobis autem propositum sit, nul­
las cum theologis domesticas miscere quaestiones, ideo qui plura cupit,
poterit pro sententia augustinianensium et congruistarum consulere inter
ceteros Berti et Suarez 10, pro sententia thomistaruin card. Gotti. 11 Com­
munis item theologorum sententia est, angelos independenter a meritis Christi
gratiam fuisse consecutos. 12
70. Π. His tamen gratiis instructi angeli non omnes in fide officioque
constiterunt; cum non pauci ex ipsis per peccatum defecerint, ut ex allatis
superius Scripturarum testimoniis liquet. Sed cujusmodi fuit eorum peccatum?
71. Jamdudum illorum obsolevit opinio, qui existimarunt ob impudi7) Apud Petav. De Angel, lib. I. cap. 16.
ubi inter veteres recenset pro negativa sen­
tentia Didymum et s. Basilium, qui tamen
alibi in contrariam ivit sententiam. Inter
scholasticos refert Guillelmum parisiensem,
Rupertum, Hugonem, Petrum Lombarduiu.
In eamdein pariter sententiam concesserunt
Aegidius, una cum ejus schola augustiniana,
Alexander alensis, s. Bonaventura, Scotiis,
Gabriel, aliique frequenti agmine, adeo ut
ipse s. Thomas in II. Sent. dist. 4. qu. 1.
art. 2. fateatur, hanc opinionem suo tempore
communiorem fuisse. En ejus verba: Circa
hoc est duplex opinio; quidam enim di­
cunt, quod angeli non in gratia, sed in
naturalibus tantum creati sunt, et haec
opinio est communior. Alii vero dicunt,
angelos in gratia creatos esse. Harum
autem opinionum, ψ/ae verior sit, non
potest efficaci ratione deprehendi. Alla-

men janscnistae, omni deposito pudore, tam­
quam fidei articulum affirmantem senten­
tiam propugnant !
8) Lib. X. cap. 8.
9) In //. Sent. dist. 3. §. 7. ubi ulriusque sententiae argumenta expendit, et quae­
stionem hanc inter scholasticos jactari af­
firmat. Ipse vero non secus ac Berii sen­
tentiae affirmativae ulpote probabiliori assenlitur.
,0) Berii, lib. XII. cap. 8. prop. 2; Sua­
rez, De Angelis, lib. V. cap. 12. num. 11
et seqq.
“) Tom. III. in I. part. s. Thomae, qu. 6.
dub. 8. §. 2 et seqq. Cf. etiam Boucat,
Theologia SS. Patrum, vol. II. dissert. 4.
De horn. creat, art. 2. concl. 2.
ια) Conf. Petav. De Incarn. lib. XII.
cap. 10. §. 9 et seqq. ubi hanc sententiam
multis argumentis couârmat.

citinc flagitium e coelo ac Dei consortio ejectos angelos fuisse. Quapropter alii
putarunt propter invidiam angelos cecidisse; sed ut loquitur s. Augustinus,
invidia sequitur superbiam, non praecedit. Verum et hanc ipsam diaboli in­
vidiam alii aliter exponunt; quidam enim arbitrantur ipsum iniquo animo
tulisse hominem factum ad imaginem Dei; quidam vero censent aegre dae­
monem tulisse quod humana natura ad consortium divinitatis extolleretur.
At unde constat jam antea angelis patefactum Incarnationis mysterium fuisse?
Hinc verba, qnae in libro Sapientiae habentur: Invidia diaboli mors intravit
in mundum, sic accipienda sunt, ut per invidiam quidem mors irrepserit in
genus humanum, sed ita tamen, ut agnoscat superbiam tamquam sui originem
et radicem.
72. Quocirca diabolum ejusque satellites non alio prius quam superbiae
peccato corruisse, communis fere est patrum sententia, quibus praeivit ipsa
Scriptura, Eccli. X. 15: Initium omnis peccati superbia: I. Tira. III. 6:
Aon neophytum, ne in superbiam elatus, in judicium incidat diaboli; et alibi
passim.
73. At quo superbiae genere peccavit? S. Thomas, quem plerique se­
quuntur, docet snperbiam Luciferi in eo fuisse, quod beatitudinem, ad quam
factus fuerat, vi sua et non aliena voluerit assequi, in eoque expetiverit heri
similis Altissimo.13 Dignus est qui legatur s. Doctor part. I. qu. 63. in
primis tribus articulis, in quibus ostendit, quomodo spiritus sapientia et na­
tura nobilissimus, peccare potuerit, non ex ignorantia aut oscitantia, sed ex
sola superbia et invidia. Sunt qui cum Petavio tenent id evenisse ex Luci­
feri summa absolutae dominationis in creatas res omnes cupiditate, tum quod
subesse aut obtemperare noluisset, si eam consequi potuisset,- prout ipse
s. Bonaventura tenet. 14 Haec autem opinio non contemnendis argumentis
nititur.
74. ΠΙ. An multum vel parum temporis ab angelorum creatione ad eo­
rum lapsum fluxerit, tum quotnam corruerint, omnino non liquet. 15 In du­
bium tamen revocari nequit, quin post admissum qualecumque et quodeumque peccatum, statim majestatis rei, omnes mulctati fuerint et e coelestibus
sedibus ejecti.
”) Part. I. qu. 63. ari. 3. Petavius ta­
men op. cit. lib. III. cap. 3. §. 25. exposita
hac s. Thomae sententia, quae haud scio,
scribit, an veterum patrum placitis perinde
' consentanea sit atque illa Guillelmi parisiensis. Guillelmus autem verisimile ar­
bitratur. diabolum et angelos ejus divinum
sibi honorem voluisse tribui, hoc est, pro
diis haberi se et adorari, quod a gentibus
obtinere magno deinde studio conati sunt.

Non defuerunt theologi, qui idcirco lapsos
angelos dixerint, quod, patefacto ipsis fu­
turo incarnationis mysterio, invidia et su­
perbia tumentes, renuerint Deum, hominem
facium, adorare. Verum de hac opinione
cf. Petav. lib. III. cap. 2. §. 10. ubi explo­
ditur.
u) Loc. cit. §. 26.

1S) Ci. Petavius ibidem.

31
Multiplex autem est daemonum poena. Prima est justitiae ac gratiae
sanctificantis amissio; altera est supernaturalis beatitudinis, quae in intuitlva Dei visione ac fruitione consistit, et ad quam conditi fuerant, privatio;
tertia est obtenebratio quaedam intellectus, et voluntatis in malo obfirmatio
sive pertinacia; licet haec utraque animi virtus in essentialibus neque ablata
ipsis, neque imminuta fuerit.
75. Haec sunt probata apud omnes. Non idem tamen consensus est
circa poenam, quam vocant, sensus. Nam 1°. plures ex veteribus consuerunt,
non statim inflictam daemonibus hanc poenam fuisse. Horum testimonia col­
legit Petavius 16; e quibus eruimus nonnullos censuisse, daemones sempiterna
ignis poena nonnisi post extremum judicii diem fore plectendos. Estius tamen
existimat, patres loqui de poena quadam secundaria, quae tota sit in probris,
ignominiisque ac rabie, quam subire debebunt in universali judicio. 17 Quod
tamen dubito an verum sit. 2U. Plures pariter ex veteribus tradiderunt, non
omnes in tartara nefarios hosce spiritus detrusos fuisse, sed partim in aere
proximisque locis sedem quamdam habere. 3°. Alii voluerunt ex daemonibus,
cos, qui in tartareas regiones fuere compulsi, vicissim quodammodo inter se
mutare sedem, et qui in inferis sunt illinc emergere atque ultro citroque
commeare. Nec defuerunt denique, qui affirmarent non vero eos igne tor­
queri. 18 Nunc tamen constans communisque sententia est, tum statim dae­
mones omnes poena sensus mu letatos fuisse; tum eos, qui per aëra discur­
runt ac volitant, infernales spiritus suarum secum ferre tormenta flammarum,
ut loquitur Beda 19, veroque proinde igne cremari.
76. De his hactenus. Qui plura cupit, poterit copiosius haec, ubi opor­
teat, ex s. Thoma atque ex Petavio haurire. 20 Non enim tanti momenti sunt,
ut a potioribus consectandis nos diutius detineant.

CAPUT

V.

DE DAEMONUM CUM HOMINIBUS COMMERCIO.

77. Ad hoc daemonum cum hominibus commercium revocamus omnia
eorumdem malorum spirituum molimina, sive ad nocendum hominibus eosque
*’) Cf. Petavius ibid. cap. 4.
”) In //. Sent. diet. 4. §. 14.
u) Cf. Pelav. op. cit. lib. III. cap. 5.
ubi praetor Origenem pro hac sententia ad­
ducit s. Ambrosium, Joann, damascenum
et Theophylactum. Observat autem Vasquez in part. I. disput. 243. cap. 1. nullam
adhuc haberi hac de re ecclesiae defini­
tionem.

19J In Connu, in cap. 3. epistolae s. Ja­
cobi. Vid. opp. edit. Basil, tom. V. pag. 947.
20) S. Thorn, part. I. qu. 64; Pelav. lib.
III. De Angel, cap. 2 et seqq.; Calmet,
Diss, in bonos et malos angelos. art. 2.
quae est secunda ex iis quas praemisit com­
mentariis in Evang. s. Lucae.

32
vexandos, sive ad eos ad extremum exitium perducendos. Ad primum potis­
sime spectant corporum obsessiones, ad alterum mala omnia, ad quae daemo­
nes solent homines impellere, sive, id demum fiat pacto qualicumque interpo­
sito, sive non.
78. Libenter et nos fatemur non omnia, quae de energumenis, pytho­
nibus, sagis, lamiis ac arte magica passim traduntur, indiscriminatim admit­
tenda esse ; ast nec omnia, quae daemoniacos spectant vel superstitiones dae­
moniacas, in sola vulgi opinione ponenda esse contendimus. Talis enim opi­
nio secundum s. Thomam proctdit cjc radiet infidelitatis sive incredulitatis,
quia non credunt esse daemones nisi in aestimatione vulgi tantum. 1
79. Ex hac radice exoritur pariter recentiorum protpstantium passim 2
ac neotericorum biblicorum, multo magis rationalistarum sententia, qui tum
daemonum obsessiones, tum reliquas daemonum molitiones omnino esse negant.
Novis his sapientibus ex catholicis accessit Jahn, qui, quum simularet expo­
nere problematice quaestionem de daemoniacis, quaecumque afferri solent ad
confirmandam obsessionum veritatem tum ex sacris litteris tum ex patribus
elevare satagit, ut statuat daemoniacorum nomine nonnisi aegrotos designari,
Christum vero et apostolos sacrosque scriptores reliquos vulgi opinioni se se
accommodasse 3, dum daemoniacos commemorant. Quod attinet ad reliquos
daemonum effectus neque cum prudentiori philosophia, neque cum ipsa Dei
natura eos conciliari posse pronunciant. 4
*) In IV. Sentent, dist. 34- qu.l.art.3Ipsemet Cudworlh, Syst. intell. cap.5. §.82.
minime dubitat eos, qui illa quae vel de
divinationibus, vel de magiis, a fortiori vero
quae de obsessionibus dicuntur, inficiantur,
impietatis in Deuin arguere ac traducere
vehit de alheismo suspectos.
a) Cf. Christ. Thomasius, Dissert, de
crimine magiae, 1701; Mayer, f/ütoria
diaboli, edit. 2. Tubingae 1780; Meiners,
Ally. krit. Gesch. aller Religionen, seu
Universalis critica historia amnhim reli­
gionum, tom. I. pag. 398 et seqq. Daemo­
niacos omnes non a diabolo aut a daemo­
nibus vexatos, sed certis morbis afflictos
fuisse, Semlerus primus in Germania libere
professus est, in Dissert, de daemoniacis,
quorum in Evanyeliis (it mentio, Halae
1760, edit. 4. 1779. De hoc autem Scmlero.
qui est prolestantium biblicorum, et prae­
sertim rationalistarum tamquam oraculum,
vide Hugs' James Rose opus: On the state
of religion protestant etc. Cambridge, 1825,
seu De statu religionis protest ant is in
Germania. Fuit ipse a pietistis institutus,

;

1

τ

a quibus dein recedens statuit principium
accommodationis. quem non pauci sequuli
sunt protestantes in sacrorum bibliorum
exegesi. Postquam vero recensuit haud
paucos errores, seu potius errorum monstra
hujus auctoris, sic demum concludit Hugs'
James Rose, licet et ipse protestans: En
nonnullas opiniones auctoris, qui in Anyliu ipsa sibi promeritus est nomen im­
mortalis Sender. Ah si homo errorem
vitare nullo modo potest, millies melius
foret nimis credere, quam parum nimis!
Admittet forsitan errores aliquot 9 sed
principium 3 cui fides innititur, purum et
intactum perstabit. Extendet forsitan suum
veluti cultum ad doctrinas, quae ad reve­
lationem non spectant, at observantiam
servabit et affectum illum humilem suaremque fidelitatem erga Dei verbum, sine
quibus impossibile est venire ad Christum.
Haec tamen omnia accepta referre debemus
proteslantismi principio.
') Arrhacologia biblica, §. 194 et seqq.
♦) Fatendum est. inquit Wegscheider,
106. singula daemonologiae biblico-eccle-

I

33
80. Quare duo a nobis constituenda sunt, tum veros daemoniacos dari,
turn sapienter leges latas esse ac poenas constitutas adversus superstitiones
aut maleficia exercentes.

PROPOSITIO
Tum

I.

Scriptura tum ex patrum et catholicae ecclesiae sensu constat, veros
dari daemoniacos seu a daemone obsessos.

81. Daemoniacorum sive obsessorum vel possessorum nomine eos intelligiinus, quos daemon ita invadit, ut in eorum corporibus insideat, eadem
moveat, variisque modis pro concessa sibi a Deo facultate vexet. Veteres
patres latiori quandoque significatione obsessi et energumeni voces usurpabant,
ad peccatores et infideles designandos, tamquam diaboli potestate detentos et
vinculis obstrictos. 1
82. Jam vero evangelica historia nos dubitare non sinit, plures
extitisse a daemone correptos; exhibet siquidem 1°. Christum e corporibus
obsessis passim daemones expellentem 2; 2°. praecipientem daemonibus, ut
exeant : Surde et mute spiritus, ego •praecipio tibi, exi ab eo, et ne amplius in­
troeas in eum. 3 Interrogantibus vero discipulis, cur hominem illum sanare
nequiverint, respondit Jesus: Hoc genus daemoniorum in nullo potest exire
nisi in oratione et jejunio. 4 3°. Exhibet Christum interrogantem daemonem
de ipsius nomine coram multitudine, daemonem vero ad interrogationem re­
spondentem·, rogantemque ne in abyssum mittatur, sed ut sibi permittatur in
porcos ingredi, proilt factum est5; 4°. exeuntia daemonia et clamantia. 6
3°. Sacri scriptores daemoniacos ab aegrotis, et ejectionem daemonum a sana­
tione aegrotorum distinguunt. 7 6°. lidem narrant septuaginta discipulis re­
vertentibus ac prae gaudio gestientibus, quod in nomine Jesu sibi subjice­
rentur daemones, respondisse Jesum : Videbam satanam sicut fulgur de coelo
cadentem . . . verumtamen in hoc nolite gaudere, quia spiritus vobis subjiciunsiasticae placita, ea praesertim, quae ad
effectus daemonum spectant, ita esse com­
parata, ut neque cum vera philosophia
ullo modo conciliari possint .... neque
cum aliis quibusdam Scripturae sacrae
praeceptis, quae numinis divini naturam
optime declarant.

*) Juxta latiorem hanc significationem
receptus antiquissimus mos est, qui eliamnum viget, praemittendi in collatione ba­
ptismi exorcismos, insufflationes, renunciationem satanae etc., de quo ritu suo loco
Pcttohc, Praelectiones theolog. V.

agemus. Cf. Clem. alex. Strom, lib. II.
pag. 176 —177, edit, oxoniensis.
а) Mat th. IV. 24; VIU. 15; Marc. I. 32,
34, 393) Marc. IX. 24, in graeco textu, v. 25 :
To πνιΰμα rd άλαλοί καί κωφόν, ίγώ Οοι
Ιπιτάσβω · TEDSt Ιζ, αυτού, καί μηκίτι
dféA3ps th αυτόν.
4) Ibid. ν. 28, in graeco 29.
5) Luc. VIII. 27 et seqq.
б) Ibid. IV. 41.
’) Marc. 1.32; XVI. 17,18; Luc. VI. 18;
VII. 21; VIII. 2; XIII. 32.

3

34

*

tur. 8 7°. Cum Christum pharisaei calumniarentur, quod in Beelzebub prin­
cipe daemoniorum ejiceret daemonia, ipsum respondisse : Omne regnum in se
divisum desolabitur. 9 8°. Referunt Christum dicentem, spiritum ab homine
egressum ambulare per loca arida, quaerentem requiem et non invenientem,
cogitantemque de reditu, assumptis septem spiritibus se nequioribus. ‘°
9°. Exhibent tradentem potestatem apostolis daemones ejicendi. 11 10°. In
Actis apostolicis Paulus spiritum Pythonem divinantem a puella ejicit. 12
83. Ilis positis, sic rem conficimus: Haec Scripturarum loca, in obvio
ac nativo sensu accepta, non possunt nisi de obsessis intelligi; atqui omnia
adjuncta suadent ea sic accipienda esse; etenim nihil obstat quominus sic
intelligamus; si vero vel figurato sensu vel ex vulgi opinione ea exponere
deberemus, multa orirentur incommoda; ac primo vis inferretur textui, omnia
exponendo de aegrotis vel insanis, ubi nuspiam horum morborum indicium
apparet; deinde Christus, si perpetua sua agendi ac loquendi ratione falsam
hanc persuasionem confirmasset, nocuisset potius quam profuisset homini­
bus, qui ea opinione imbuti facile sibi persuadere poterant, se obsessos esse,
et vera proinde insania laborassent. Neque omittendum, ejusmodi agendi
rationem summae Christi veracitati esse prorsus contrariam; cum praesertim
in hypothesi adversariorum apostolos induxisset positive in errorem, eis con­
ferendo potestatem ejiciendi daemones, si obsessi non existèrent. Demum,
quod maximi momenti apud adversarios esse debet, si sibi cohaerere velint,
nullibi reperiuntur aegroti aut insani quos ex recepto loquendi usu a sacro
vel profano auctore daemoniacos appellari probent adversarii; dempta enim
gratuita adversariorum jactantia, nullum documentum profertur, quo constet
sive ex sacris sive ex profanis scriptoribus, ante aut post Christum consue­
tudinem viguisse aegrotos aut insanos daemoniacos vocandi. Quare igitur
sine documentis et testibus, immo documentis obsistentibus, ac reclamantibus
omnibus critices et exegeseos legibus, nomine obsessorum intelligemus aegro­
tos et insanos?
84. Patres ecclesiae antiquissimi et apostolis proximi, quique eos
secuti sunt, tum communia facta, quae neminem latere poterant, novae huic
exegesi apertissime adversantur. Patres enim antiquissimi unanimiter omnes,
tum veros daemoniacos dari, tum inesse in ecclesia potestatem a Christo
concessam daemones expellendi ex obsessorum corporibus ac passim eos reipsa
expulsos esse, non solum tradunt, sed praeterea provocant paganos, ut expe­
rientia confirment, utrum reipsa Christiani valeant id efficere. Ita passim
Justinus, Minucius Felix, Irenaeus, Tertullianus, Cyprianus aliique. 13 Nos
®) Luc. X. 18 seqq.
9) Maith. XII. 25 - 28; Mare. ILI. 22
seqq.; Luc. XI. 17 — 19.

««) Matlh. X. 1 ; Marc. XVI. 17.
”) Act. XVI. 16.
n) Longa res est singulorum patrum
documenta proferre, quibus ipsi testantur,

35
brevitatis gratia unius Tertulliani verba afferimus. Sic porro ipse in
Apologetico tldenter ac publice ethnicos provocabat: Edatur hic aliquis sub
tribunalibus vestris, quem daenione agi constet; jussus a quolibet Christiano
loqui spiritus ille, non morbus aut insania, tam se daemonem confitebitur de
vero, quam alibi Deum de falso; postea concludebat: Jam ergo subjecta Chri­
stianis divinitas vestra^; quo sensu pariter dicebat Cyprianus: Videbis
nos rogari ab eis, quos tu rogas. 15 Accedit confessio ipsorum paganorum,
qui numquam ausi sunt hanc potestatem daemones expellendi ex obsessis
denegare Christianis, siquidem agebatur de factis publicis obviisque ; verumtamen his factis admissis, ea tribuebant vel magiae, vel daemonum
simulationi etc.; ita Celsus apud Origenem 16, Porphyrins17, Julianus apo­
stata. 18
85. Nemo insuper ex patribus est, qui in potestate Christianis tributa,
liberandi obsessos ad Jesu nominis invocationem, non agnoverit ineluctabile
argumentum divinitatis Christi Jesu et veritatis Christianae religionis 19; immo
s. Epiphanius refert quemdam hominem judaeum expulisse daemones in no­
mine Jesu20; idem de Juliano apostata referunt Gregorius nazianz. et Theo-

christianos ab obsessis daemones passim
ejicere, atque ita testantur ut de re notis­
sima, constanti, et sub oculis ipsorum ethni­
corum patrata; unanimes autem omnes sunt,
neque unus proferri potest ex tota antiqui­
tate, qui minimam falsitalis suspicionem
huc ingerat. Quare satis mihi erit loca non­
nulla indicare, in quibus de hac facultate,
Christianis a Christo ipso tributa et in praxim deducia, loquantur. Cf. igitur s. Ju­
stin. Apol. II. n. 6. pag. 93. edit. maur.;
Minue. Felix in Octavio, n. 27. Bibi. Pa­
trum Galland. pag. 897. col. 1; Irenaeus,
lib. II. Adv. haeres, cap. 32. edit. Màssuet.
alias 57; Cyprian, lib. De idolorum vani­
tate, pag. 227. edit. maur. etc.
H) Cap. 23. edit. Rigaltii, ita quidem
Tertullianus provocabat paganos. Huic prae­
stat Hieronymum addere, qui confidenter
lacessit haereticum Vigilantium, nostrorum
protestantium praeformatorem : Nisi forte,
inquit, in morem gentilium impiorumque
Porphyrii et Eunomii, has praestigias
daemonum esse confingas, et non vere
clamare daemones, et sua simulare tor­
menta. Do consilium, ingredere basilicas
martyrum, et aliquando purgaberis; inve­
nies ibi mullos socios tuos, et nequaquam

cereis martyrum, qui sibi displicent, sed
flammis invisibilibus combureris. Vid. li­
brum Adversus Vigilantium, n. 11. edit.
Vallarsii. Cf. idem, in Vita s. Hilarionis,
n. 20 et seqq.

15) Contra Demetrian. edit. cit. pag. 221.
16) Contra Celsum, lib. I. n. 6. tom. I.
pag. 324. edit. maur. ubi hanc potestatem
expellendi daemones habere christianos effu­
tiebat ex quorumdam daemonum nomini­
bus et incantationibus, δαιμόνων τινών
όνόμασι καί κατακηλήσεβι δοκίΐν ιβχύιιν
χριστιανούς.

17) Apud Hier, in testimonio adducto.
*8) Apud Cyrillum, lib. VI. Adversus
Julian, qui hanc potestatem ejiciendi dae­
mones in Christo fatetur. Vid. edit. Joann.
Auberti, tom. VI. pag. 191.

,9) Cf. Baltus, Suite de la réponse à
V /list, des Oracles, I. part. chap. 18 et
seqq.
20) Haeresi XXX. Ebionaeor. edit. Petavii. Videsis s. Iren. Adv. haeres, lib. II.
cap. 6. edit. cit. cum notis Feuardenlii, in­
ter variorum annot. pag. 85.

3*

36
doretus21. nec non s. Augustinus de nonnullis haereticis et schismaticis,
qui interdum ad Christi Jesu invocationem idem praestiterunt. 286. Hinc ab ipsa aetate apostolica institutus in ecclesia catholica ordo
exorcista tus, etsi, patribus iisdem testantibus, commune fere esset hoc
donum primis ecclesiae temporibus, ipsique parvuli illud exercerent, et prae­
scriptae fuerunt regulae et orationes ad exorcismos faciendos.
87. Quibus ita constitutis, sic rursum instituimus argumentum: Nullae
habendae sunt, immo vero tamquam falsae sunt respuendae conjecturae, quibus
contradicunt facta publica, obvia, constantia, quorum testes sunt non modo
scriptores omnes oculati, doctrina, sanctitate, prudentia spectatissimi, verum
etiam hostes licet invicti et acerrimi, quorum publica monumenta supersunt;
atqui, ut ex dictis liquet, tales sunt conjecturae, quae opponuntur ab adver­
sariis verae ac realis obsessionis daemonum. 23 Ergo.
DIFFICULTATES.

•■•i*

88. I. Obj. Omnes, qui in Scripturis daemoniaci perhibentur, non fue­
runt nisi aegroti vel insani. Aegrotos quidem plures ex iis fuisse, evincunt
1. indicia epilepsiae furoris etc. quae in iis conspiciebantur, e. gr. in juvene,
qui Marc. IX. habuisse dicitur spiritum immundum, per quem exclamans
modo in terram, in aquam modo aut in ignem detrudebatur, ex ore spumam
emittebat, frendebat dentibus. 2. Evangelistae ipsi, qui inter genera aegro­
torum saepe commemorant daemoniacos tamqnam singulare aegrotorum genus,
Matth. IV. 23, 24; X. 18; Marc. I. 32: Luc. IV. 40, 41 ; V. 15; VIII. 2; IX. 1;
XHI. 32. Immo Act. apost. X. 38. omnes aegroti, quorum plerique in Evangeliis non vocantur daemoniaci, dicuntur oppressi a diabolo; unde apparet
apud sacros scriptores idem significare aegrotum et daemoniacum esse, vel
vexari a diabolo. Comprehendunt e contrario daemoniacos nomine aegroto­
rum, ideoque daemoniacos omittunt, quando generatim omnes, quibus Jesus
opem tulit, commemorant Luc. VII. 21, 22: Matth. XI. 5. Hinc saepe dicunt
daemoniacos fuisse sanatos, quo ipso aegrotos fuisse innuunt Matth. VIII. 16;
XII. 22; Luc. VH. 21 ; VIII. 2: IX. 42. inprimis Lucas XI. 14. spiritum mu­
tum, et XHI. 11. spiritum infirmitatis seu infirmum commemorans, profecto
non de spiritu, sed de homine muto et infirmo intelligi voluit ; si porro
21) Greg. naz. Orat. I. adv. Julian.
n. 19. edit. Bilii; Theodorei. Hist, eccles.
lib. III. cap. 1.
M) Lib. LXXXIH Quaestionum, quactione 79.
a) Juverit coronidis gratia in medium
afferre animadversionem viri neotericis no­
stris minime suspecti, scilicet Isaaci Vossii,
qui in Dissert, de Sibyllis, haec scribit :

Desinant hodierni Christiani veteribus il­
ludere christianis eorumque suggillare cre­
dulitatem ... profecto nullos religio Chri­
stiana infensiores habet hostes quajn ipsos
Christianos; cum vix ullum apud antiquos
de Christo aut vaticinium aut testimonium
invenias, quod non complures etiam do­
ctissimi viri labefactare aut etiam penitus
evertere sint conati.

37
Lucas,·qui orat medicus, oamdem banc vocem adhibet: sanare et sanari a spi­
ritibus et sanare oppressos a diabolo, VIL 21 ; VIII. 2; et Act. apost. X. 38,
manifestum est, spiritus vicissim pro morbis sumi.2* Ergo.
89. Resp. N. zl. Obstant enim gravissima argumenta a nobis adducta
in probationibus. Sed interea directe.
90. Ad probat. N. vel D. Quae tamen non occurrunt nisi in casu ad­
ducto, et optime componi possunt cum daemonis obsessione. C. quae ad ca­
sus omnes referantur, neque cum vera obsessione componi possint, N. Du­
pliciter enim errant adversarii, tum scilicet in eo, quod ad omnes velint ca­
sus extendere, quod singulare est; tum in eo, quod putent non posse obses­
sionem sive cum hoc sive cum alio quovis morbo conjungi, quod tamen aper­
tissime falsum est. Quid enim impedit, quominus dicamus cum communi
patrum et interpretum expositione, a daemone ipso invectum morbum, sic
Deo permittente? 25 vel si magis lubet, juvenem illum tum naturali morbo
laborasse, tum a daemone fuisse vexatum? maxime quod omnia adjuncta, quae
in evangelica historia recensentur, daemonis obsessionem necessario expo­
scant. 26
91. Haec vero eadem responsio accommodari debet casibus singulis, qui
objiciuntur; eadem enim ratio pro omnibus militat.
92. Ad id vero, quod additur de voce sanationis, animadvertendum est:
1°. falsum esse, vocem istam occurrere, ubi de daemoniacis tantum agitur27;
2°. interdum morbos tribui diabolo seu satanae, quatenus ipse incentor pec­
catorum sit, et a peccatis seu malis moralibus ut plurimum morbi aliaque
mala physica tamquam justae peccatorum poenae aut sequelae repeti debeant:
hinc est, quod communi dictione oppressi a diabolo appellentur, qui morbis
afflictantur. 28 3°. Accurate passim evangelistas distinguere aegrotos a dae­
moniacis; quod non fecissent, si aegroti iidem essent ac daemoniaci. 4°. Fal­
sum esse inter sanatos a Christo in adductis locis non recenseri daemonia­
cos; quod si Matth. XI. 5. non commemorantur, ratio est quia id non patie**) ItaJahn, Archaeologia biblica §. 194.
**) Cf. Maldonatue in Matth. XVII. 5.
’D Cnjusmodi profecto sunt tum expro­
bratio incredulitatis a Christo apostolis facta,
tum necessitas orationis et jejunii ad ejus
generis daemonia expellenda, quae naturali
morbo minime congruunt; numquam enim
medicos novimus, qui oratione se et jeju­
nio ad epilepticos curandos comparent.
n) Sane non occurrit Matth. IX. 33, 34;
X. 8. ubi potius de industria distinguuntur
daemoniaci ab aegrotis, seu distinguitur
potestas collata a Christo apostolis suis eji­
ciendi daemonia et sanandi infirmos; sic

distinguuntur ibid. IV. 24 et VII. 22. Fru­
stra pariter hanc vocem quaeres Marc. I. 34.
ubi etiam secernuntur vexati languoribus
a daemonia habentibus, ibid. v. 39 et III.
15; eademque occurrit distinctio ibid. VI. 13;
VII. 26-30; XVI. 9,17; Luc.IV. 33-35,
41; XI. 14 — 19. Quod si Matth. XII. 22;
XVII. 15; Luc. VI. 18; VIH. 2, curati ex­
hibentur daemoniaci, patet ex toto contextu
vocem illam in sensu translato sumi de li­
beratione.
2S) Cf. Maldon. in cap. VIII. Matth. v. 17;
S. Joann. Chrvsosl.
//om.XXVILal. XXVIII.
V
in Matth. nn. 1, 2.

38
batur relatio ad Isaiao vaticinium XXXV. 5, et LXI. 1; cetorum silentium
Matthaei supplevit Lucas VU. 21.
93. I. Inst. 1. Non raro daemoniaci, qui aetate Christi et apostolorum
inter alias gentes occurrunt, medicinis amissam recuperarunt valetudinem.
Hinc 2. licet Joannes judaeos inducat usui loquendi insistentes de daemonia­
cis, cap. VH. 19, 20; VIII. 48 — 52; X. 20, tamen ipse, etsi de aegrotis
a Jesu sanatis saepe loquitur, daemoniacorum tamen numquam meminit,
cap. IV. 46; V. 3; VI. 2. Ita 3. etiam Paulus I. Cor. XII. 14. omnia dona
miraculorum commemorans, de dono ejiciendi daemones, quo ipse praeditus
erat, Act. apost. XVL 16, et quod Jesus Marc. XVI. 17; Matth. X. 8;
Luc. X. 16, promiserat, altum servat silentium. 4. Hi duo apostoli itaque
daemoniacos aegrotis accensuerunt, quia in minori Asia, ubi Joannes evangolium et Paulus primam ad Corinthios epistolam scripsit, ars medica tunc
temporis florebat, unde in vulgus quoque innotuerat, hos morbos, daemonibus
tributos, esse naturales. Quod si 5. passim scriptores sacri daemoniacos ad
Jesum venisse dicunt vel adductos fuisse, et Jesus ipse dicit: Ejicio dae­
monia, si Jesus praeterea daemones alloquitur, illis minatur, eos tacere
aut egredi jubet, atque regredi vetat, haec non evincunt, nisi eos usum
loquendi secutos fuisse ac se vulgi opinioni accommodasse, vel nonnisi tropice
esse locutos. 29 Ergo.
94. Resp. ad 1. D. Qui tales putarentur, Tr. vel C. qui tales vere
essent, N. Quod numquam evincent adversarii.
95. Ad 2. D. Quia propositum Joannis id non exposcebat, C. quia veros
non admittebat daemoniacos vel eos aegrotos censebat, A'. Etenim, ut omnes
norunt, Joannis in conscribendo Evangelio propositum non fuit nisi ea com­
memorare, quae a ceteris evangelistis omissa fnerant, in iis praesertim, quae
conferrent ad Christi divinitatem confirmandam ; multa propterea praetermisit,
quae reliqui evangelistae retulerant. 40 Nihil propterea exinde concluditur.
”) Jahn, loc. cit.
196. Mirum porro
est auctorem catholicum adoptasse systema
accommodationis invectum a rationalisas si­
ve potius incredulis. Hoc ipsum systema se­
ctantur nunc passim protestantes, qui ma­
gna ex parte in rationalismum dilapsi sunL
Et sane ad rem nostram ita scribit genevensis professor Céllerier in suo Manuel
d'herméneutique pag. 335: .J’ai la con­
viction, qu’on trouvera dans les enseigne­
ments de Jésus-Christ des concessions
faites par un temps aux erreurs vulgaires.·*
Ad quod comprobandum affert exemplum
daemoniacorum, qui juxta ipsum non erant
nisi infirmi, qui laborabant morbis nervosis,

quique a j udae is ex ignorantia tribuebantur
daemonibus, quorum anticipatis judiciis
Christus sese accommodabat, fingens dae­
mones expellere, dum reipsa tantummodo
sanaret.
30) Mirum nemini videri debet, plurima
a Joanne fuisse praetermissa, quae a cete­
ris evangelistis referuntur, si ratio habea­
tur scopi, quem sibi proposuit. Priores
enim Christi annos obiter percurrit, non­
nulla tantum referens, quae ab aliis evangelii scriptoribus omissa fuerant, puta con­
vivium in Cana, colloquium cum Nicodemo
et muliere samarilide, paralytico ad proba­
ticam piscinam restitutam sanitatem; immo

39
96. Ad 3. D. Expresse, Tr. implicite, N. Comprehendit enim pote­
statem ejiciendi daemones sub generica voce operatio virtutum; quomodo enim
apostolus potuisset excludere donum istud, quo ipsemet non semel usus est,
praesertim Act. XVI. 16, et XIX. 12, ipsis adversariis fatentibus?
97. Ad 4. A7. suppositum, quod tamquam certum assumunt adversarii,
cum tamen falsum sit. In minori enim Asia, Ephesi scilicet, perhibentur
expulsi spiritus nequam, opera Pauli, et vani conatus filiorum Scevae exor­
cistarum; Philippis praeterea spiritus Pythonis a puella Pauli jussu discessit.
Tantum vero abest, ut ibidem daemoniaci pro aegrotis sumantur, ut potius
peculiariter spiritus nequam a languoribus secernantur Act. XIX. 12.
98. Ad 5. A7. Hae siquidem omnes assertiones gratuitae sunt, cum
nullo fundamento nitantur, nisi praeposteris adversariorum judiciis. Nam
gratis supponunt 1°. usum loquendi invaluisse, quo aegroti dicerentur dae­
moniaci; immo documenta deprompta sive ex sacris sive ex profanis auctoribus
contrarium evincunt31; 2°. Christum se se accommodasse vulgi opinioni eamque
multiplicati panis prodigium, utpole jam ab
sit ei (Salomoni) etiam Deus, ut disceret
aliis commemoratum, ideo solum attingere artem contra malos daemones ad utilita­
videtur, ut tertii paschatis periodum, unde tem et curationem hominum. Et cum in- ’
praecipuam historiae suae partem orditur, cantationes composuisset, quibus leniantur
insignis miraculi nota quadam et charactere morbi, etiam formas adjurationum reli­
illustret, atque ut instituendae euchari­ quit, quibus vincta daemonia ita ejiciunt,
stiae doctrinam latius exponat; clarissimum
ut numquam revertantur.. . Vidi enim ex
utrumque postremo anno perpetratum mira­ popularibus meis quemdam Eleazarum
culum, quo Christus caeco a nativitate vi­ coram Vespasiano et filiis ejus et tribu­
sum indidit, ac Lazarum a mortuis excitavit, nis reliquisque militibus ex daemonum po­
ab aliis omissum fuse prosequitur. Cele­ testate ab eis obsessos liberantem. Porro
rum vix alicubi mentionem injecit eorum, volens Eleazarus illis, qui aderant, per­
quae memorabilia Christi dicta vel facta illi suadere manifestumque facere, quod hanc
recoluerant; idcirco in prodigiis recensen­ vim habuerit, non longe ibi collocabat aut
dis parcissimus est; contra vero prolixio­ poculum aqua plenum aut polubrum; dae­
res ejus sermones ac minus breves oratio­ monique imperabat, ut homine egrediens
nes plurima nobis servavit. Hinc factum illa evertat, atque faciat, ut spectantes
est, ut alia plane docendi methodus apud intelliyant quod hominem reliquisset. Hoc
autem revera facto, palam erat Salomo­
Joannem a Salvatore servata esse videatur
quam apud reliquos evangelislas. Cum nis sapientia et scientia. Vid. pag. 419.
vero ab his frequens mentio facta sit libe­ edit. Havercamp.
rationis obsessorum, hanc penitus silentio
Quidquid porro sit de veritate facti,
praetermisit Joannes non secus atque ae­ quod Josephus refert, cujus fides penes
grotorum recuperatam incolumitatem.
ipsum sit, nihilominus per haec verba, quae
”) Quoniam neoterici biblici solent pro­ auctoris coaevi sunt, destruuntur omnia ar­
vocare ad usum loquendi, abs re non erit gumenta, sive negativa sive conjecturalia,
afferre auctoritatem Flavii Josephi ad osten­ quibus innixi neoterici biblici contendunt,
dendum nuspiam apud judacos hunc lo­ daemoniacorum nomine nonnisi aegrotos in
quendi usum obtinuisse, ut daemoniaci di­ Scripturis significari. Nara 1°. est auctor
cerentur aegroti. Haec porro ejus sunt verba, coaevus, qui loquitur de daemoniacis tam­
Archaeol. lib. VHI. cap. 2. §. 5: Conces­ quam de re vulgatissima, ac de exorcismis

40
factis et dictis confirmasse, quod pugnat cum ejus voracitate; 3°. apostolos
Christum non aliter intellexisse, quum de contrario potius constet, ipsis
fatentibns rationalistis. 32
99. Atque hinc intelligitur, quod ex commentario s. Hieronymi in
cap. XXVHI. Jeremiae opponi solet: Quasi non multa in Scripturis sanctis
dicantur juxta opinionem illius temporis, quo gesta referuntur, et non juxta
quod rei veritas continebat. Aliud enim est pleraque ad falsam vulgi opinioneiri
historice referri, aliud vero falsam vulgi opinionem dogmatice figmentis firmari.
Primum ad historiae veritatem spectat, alterum ad historici vel operantis
nequitiam, nec talis profecto Hieronymi sensus est. 33

r

100. II. In st. Saltem pleriqne cx iis, qui in novo foedere daemoniaci
dicuntur, 1. nonnisi amentia laborarunt; quum pertinaciter fixum in ipsis
esset, se fuisse a daemone correptos. Insaniae omnia indicia occurrunt in
duobus illis Gadarenis seu Gerasenis, quos Matthaeus VIII. 28 et seqq.
Marcus V. 2, et Lucas MIL 27. referunt in sepulcris commoratos esse in­
domitos, ita ut nude incederent, clamarent, se ipsos caederent, et aggre­
derentur iter facientes, quae omnia sunt furiosorum. Hinc ipse Marcus V. 15,
. et Lucas VIII. 35. adnotant incolas Gadarae invenisse demum daemoniacum,
postquam a Jesu sanatus fuisset, σωφρονοϋντα, id est, sanae mentis: unde
innuitur, ipsum amentem prius fuisse. Sic 2. mutus, Matth. IX. 32;
Luc. XI. 14. atque caecus et mutus, Matth. XII. 22. amentes fuerunt, aut
saltem melancholici; amens fuit puella, quae Act. XVI. 16. spiritum Pythonis
habuisse dicitur; amens Maria Magdalena, ex qua Jesus Luc. VIII. 2. septem
daemonia ejecit; sic ceteri do quibus nulla symptomata narrant. Ergo.
101. Resp. X. A. quod nullo idoneo documento fulcitur. Ad 1. probat. D.
passim ab antiquissimis temporibus in usum daemoni, ne amplius in obsessum liberatum
receptis ad liberandos vere a daemone ob­ reverteretur. Quando igitur Christus impe­
sessos. 2°. Scribit inter graecos ad grae­ rabat daemoni, non simulabat. 7°. Denique
cos et romanos. Evanescit proinde difficul­ daemones collectivo ac plurali numero vo­
tas e Joannis silentio petita, eo quod scri­ cat ad significandam eorum multitudinem,
beret inter graecos. 3°. Testem sese exhi­ τών δαιμόνιων. Commemorat hominem col­
bet de visu ejus, quod de Eleazaro exorci­ lapsum, adjurationem exorcistarum etc.
sta litteris consignavit. 4°. Exhibet omnia
31) Etenim Wcgscheider
106. verisisigna, quibus verus daemoniacus dignosci­
tur. Nam ut signum de exitu daemonis e millimum esse putat, magistrum sapientissicorpore obsessi refert, daemonem exeuntem mum Christum rectius quidem de daemodebuisse evertere poculum aqua plenum nologiajudaeorum cogitasse; discipulos vero
non procul coram omnibus positum, ideo- istam doctrinam non satis intellexisse•, et
que non agebatur de insanis, epilepticis, ipsam providentiam divinam posteris eamfuriosis, aegrotis. 5°. Expulsionem daemo­ dem emendandam tradi voluisse. Hanc
nis vocat passim curationem, Sepanriav. porro emendationis curam sibi rationalistae
Eadem propterea voce uti poterant evange- demandatam a divina providentia autumant!
listae. 6°. Exorcistam inducit imperantem
M) Cf. edit. Vallarsii, tom. IV. pag. 1040.

. 2

Quae tamen ab ipsa daemonis praesentia profluerent, Tr. vel C. amentiae
indicia tantum naturalis, N. Obstat enim, quominus id dicamus, tum Christi
agendi ratio, tum apertus evangelistarum loquendi modus; tum denique ob­
stant adjuncta cetera, quae loc. cit. referuntur. Nescio an tantum roboris
inesse potuerit furiosis illis, ut compedes et catenas, quibus vinciebantur,
disrumperent ; vel ut grex bis mille circiter porcorum unanimi veluti impetu
in mare ita seso praecipitaret, ut suffocaretur. 31 Nihil porro officit, quod
dicitur do sana mente, nam hujusmodi voce non exprimitur, nisi reditus
hominis istius ad statum pristinum, ut patet ex contextu.
102. Ad 2. N. Mirum sane est et prodigio simile, quod omnes prorsus
ea aetate eadem laborarint amentia, ut omnes sibi persuaderent se esse a
daemone obsessos, seu ut placet Jahnio, a defunctorum animabus exagitatos. 35
Sine tabulis et testibus, refragante praesertim Scriptura, horum nihil admittimus.
34 ) Ridicula plane est hujus loci exposi­
tio, quam tradit Frid. Rosenmüller in Scholiis suis, in hunc locum. Quidquid sit, in­
quit (de abysso), semper tenendum est
hoc, hominem illum putasse se ipsum esse
malum quemdam genium, et rogasse, ne
Jesus eum impediat, quominus porro ope­
raretur. Audiverat homo miser commo­
rationem daemonum esse in tartaro, ro­
gat igitur Jesum, ne eum in tartarum
mittat. Cupit homo hoc morbo correptus
in gregem ferri, et stragem edere inter
porcos. . . unde velut aestro agitatus
agros percurrit, gregemque praecipitem
dat. Si hoc non sit Scripturam pervertere
lecloremque ludificare, quid sit, plane me
ignorare fateor.
Unde 1°. didicit Rosenmiiller putasse
hominem illum se malum genium esse? Hoc
ipse de suo addidit. 2°. Unde didicit eumdem hominem cupivisse in gregem ferri et
stragem edere, cum 1res evangelistae unani­
miter id referant de spiritibus, qui depre­
cabantur Jesum, ut immitterentur in porcos
et in eos introirent ? 3°. Unde denique di­
dicit eumdem hominem aestro agros per­
currisse et praecipitem gregem dedisse,
cum e converso iidem evangelistae referant,
spiritus introisse in porcos, unde grex uni­
versus in mare periit, homo autem consedit
ad pedes Jesu suis vestibus indutus suacque mentis compos? 4°. Nonne a vero ad­
modum distat, quod ad unius vel, si placet,
dnorum hominum incursum bis mille porci

in mare sese praecipites dederint, cum vix
de paucis id credibile esse posset? Tales
porro sunt sapientissimi isti critici, qui ne
praeconcepta judicia abjiciant, ejusmodi ab­
surda proferre non verentur; et Jahn ipse
eos alacer ac morigerus exscribit!
35) Ita plane arbitratur Jahn, auctoritate
ductus Josephi, qui De bello judaico, lib.
VII. cap. 6. §· 3. scribit: Τα γάρ καλού­
μενα δαιμόνια, ταϋτα δε πονηρών Ιΰτιν αν­
θρώπων πνεύματα, τομ 2ώσιν εμδυόμενα.
Id est: Nam quae daemonia vocantur,
haec malorum hominum spiritus sunt. Hu­
jus quidem opinionis meminit s. Joann.
Chrysost. Hom. cil. in cap. 8. s. Matth. Sed
haec nonnisi privata et paucorum opinio
fuit, neque unquam universalis aut popu­
laris facta est. Quare vel ab ipsis rationalistis rejicitur. Sane AYegscheider §. 104.
n. a scribit: Sed ea sententia quam nu­
per denuo protulit J. Jahn, daemones in
N. T. commemoratos ab angelis malis et
a diabolo esse probe distinguendos, ac
fuisse pro animis mortuorum hominum
improborum habitos, vel uno quidem N. T.
dicto probari nequit. Vid. H. A. Schott.
Pr. Sententia, quae nuper fuit propugnata
de iis naturis, quae in lib. N. T. δαίμονα
audiunt, ab angelis malis et satana pror­
sus distinguendis, examinatur , 4. Jenae
1821. Attamen Dr. Paulus in opere Das
Leben Jesu seu Vita Jesu Christi, lib. I.
pag.217. similem illius sententiam professus
est. Cf. Maldonat. in cap. 8. s. Matthaei.

42

'5
1 ■

103. Π. Obj. Jesus, apostoli, et sacri scriptores non potuerunt voces,
quae de daemoniacis sunt, in sensu proprio usurparo. Etenim 1. Jesus et
apostoli docent, omnia ac peculiaria quaeque, quae ad homines referuntur,
ab ipso Deo gubernari; non potuerunt itaque ejus osso sententiae, ut crederent
daemones (sive animae defunctorum sive alii mali spiritus intelligantur)
hominibus tot tantaque mala inferre, ant Deum talia permittere; quia 2. haec
de daemoniacis opinio ex idololatria orta est, in qua dii coelestes mundi
administrationem spiritibus inferioris ordinis et defunctis quoque animabus
reliquisse dicebantur. 3. Quod si Jesus non diserte edixit, daemoniacos non
affligi a daemonibus, sed morbo laborare, item nec diserte edixit daemoniacos
non laborare morbo naturali, prout sadducaci contendebant, aut non a dae­
monibus, id est, ab improbis animabus defunctis ut pharisaei praedicabant,
sed a diabolo vexari, prout contendunt, qui nostra hac aetate asserunt dae­
moniacos fuisse a diabolo obsessos. Jesus autem 4. neutrum diserte edixit,
quia quaestio haec ad pathologiam spectat, quam enucleare medicorum est.
Apostoli vestigiis magistri institerunt, nisi mutatis adjunctis, quibus Joannes
et Paulus in minori Asia permoti sunt, ut a verbis, quae alias de daemoniacis
usitata erant, abstinerent; 5. quamquam hujus opinionis oppugnatio in illis
regionibus, in quibus adhuc vigebat, vix quidquam profuisset, aut saltem
Jesum et apostolos in prolixas disputationes detraxisset, et a praedicatione
eos avocasset. î6 Ergo.
104. Resp. A'. A. Ad 1. probat. D. Si daemonum obsessio cum divina
providentia conciliari non possit, C. si possit conciliari, N. Posse autem
apprime conciliari, evincimus 1°. ex facta. Dantur enim ex dictis in pro­
bationibus veri daemoniaci; ergo daemoniaci conciliari possunt cum divina
providentia. 2U. A simili. Divinae providentiae non repugnat permittere, ut
daemones hominibus noceant in bonis corporis ac bonis externis, ut patet
ex historia Job, immo ut homines inducant per tentationes ad peccatum;
ergo non repugnat, immo multo minus repugnat divinae providentiae per­
mittere, ut hominum corpora pervadant. 3°. A jure. Vel enim homines illi,
quorum corpora daemones invadunt, justi sunt aut peccatores. Si peccatores
sint, potest Deus id permittere in poenam; si justi, ad ipsorum exercitationem
et meritum.
105. Ad 2. sive ad confirm. N. Sed provenit ex facto ipso, ut patct
ex iis, quae in Scripturis referuntur sive veteris sive novi Testamenti,
Hebraei profecto ex idololatria hanc opinionem non hauserunt. Quod additur
de defunctis animabus, si quidem aliquando viguit ejusmodi opinio, non fuit
nisi paucorum.
106. Ad 3. iV. Satis enim diserte Christus edixit daemoniacos affligi a
36) Jahn, Archaeol. biblica,

197.

H

__

43
daemonibus, sive cum ipsis praecepit, ut exirent a corporibus, quae obside­
bant, eisque praecepit, ne amplius in ea ingrederentur37; sive cum praecepit
eis, ut tacerent38; sive cum eis comminatus est39; sive demum, ne singula
prosequamur, cum eis permisit, ut ingrederentur in porcos40; quo quidem
uno facto evidentius ostendit sadducaeis, dari reipsa spiritus, a quibus
homines exagitarentur, quam alio qualicumque argumento. 41 Quod si his
non cedunt neoterici biblici, nescio quibus demum cedant.
107. In eo vero quod adversarii subjiciunt: qui nostra aetate contendunt
a diabolo vexari daemoniacos, sese admodum imperitos ostendunt; quum numquam ad haec ferme tempora quispiam negaverit, daemoniacos a diabolo vexari;
ipsi tamen hanc universalem et constantem sententiam traducunt velut pecu­
liarem temporis nostri opinionem.
108. Ad 4. N. gratuitum et falsum suppositum, ut constat ex dictis;
item negamus, ut ex dictis liquet, Joannem et Paulum in Asia minori viam
iniissc ab ea longe diversam, quam Christus et apostoli tenuerunt. Haec
enim figmenta ac somnia sunt adversariorum, qui reipsa hac semper oberrant
chorda, quod nempe daemoniaci ab aegrotis aut insanis non discrepent.
109. Ad 5. N. congeriem harum assertionum, quae nullum aliud funda­
mentum habent praeter praeposteram adversariorum opinionem. Jesus prae­
terea et apostoli num quam disputarunt, sed divinam proposuerunt doctrinam
omnibus credendam, quam signis confirmabant. Si qui essent qui non ac­
quiescerent, illos prorsus dimittebant. Perviam enim auctoritatis incedebant,
non autem disputationum; has quippe haereticis reliquerunt.
110. III. Obj. 1. Nullum occurrit symptoma in daemoniacis, quod
medici non animadvertant in melancholicis, epilepticis, furiosis et amentibus.42
2. Petrus de Abano ex fide cujusdam medici refert, mulierem quamdam illiteratam melancholicam latino locutam fuisse, et quidem concinne; at simul
ac mentis compos iterum est facta, dicendi facultatem omnino amisit.43 Idem
refert Pomponatius de alia foemina eodem morbo laborante, quaeque diversa
idiomata loquebatur. 44 Hinc 3. fit, nulla dari certa signa ad secernendos
veros daemoniacos ab imaginariis, et 4. frequens proinde deceptio contingit.
”) Marc. IX. 24.
Ibid. 1.34; Luc. IV. 4L
”) Marc. I. 25, 43; III. 12 etc.
<’) Maith. VIII. 32; Marc. V. 13; Luc.
VIII. 32.
4|) Cf. Maldon. in cap. 8. Maith, v. 31.
4I) Ila quidem Joann. Bapt. Sylvaticus
iu opere: institutio medica de iis, qui
morbum simulant, deprehendendis, cap. 17.
Francof. ad Moenum, 1671, qui, etsi aperte
ac directe non inficietur * daemonum obses-

siones, attamen sub obtenta exaggerandi
difficultatem, quae inesl in detegendis si­
mulatis daemoniacis, omnia, quotquot po­
test, congerit argumenta, ut demonstret nul­
lum signum certum dari, quo veri daemo­
niaci a simulatis, seu morbo laborantibus
dignoscantur. Quod quidem argumentum
fuse prosequitur, nec quidquam intentatum
reliquit, ut finem suum obtineret.
43J Arist. Probi. 30 select, probi. 1.
De ineant, cap. 10.

τ.

44
5. Experientia ipsa docet daemonum ^ccursationea ibi plerumque contingere,
seu praedicari, ubi major hominum ignorantia majorque viget superstitio; et
ubi fervidiores exorcistae sunt, ibi frequentiores inveniuntur obsessi. 6. Nec
aliter fieri potest, cum Christus per passionem suam omnem daemonibus
potestatem ademerit, prout ipse testatur, Joann. XII. 31. dicens: Nunc prin­
ceps hujus mundi ejicietur furas. Ergo.
111. Resp. ad 1. X Siquidem plura occurrunt in veris daemoniacis
signa, quae in suis lunaticis, melancholicis aut epilepticis haud reperient
medici utut peritissimi, quaeque indicantur in Rituali romano4’, ac fusius
recensentur a theologis, e. gr. si non unum aut alterum verbum proferant,
sed diu sapienterque ignotis linguis loquantur, aut ignota lingua loquentem
perite intelligant ; si occulta et remotissima pandant, quae ab ipsis sciri
nulla ratione naturali potuerint: si vires supra naturam ostendant, ut ingen­
tia pondera attollere, per aërem volitare, praecepta tacita ac praesertim men- .
talia intelligere, etsi distantibus in locis sit exorcista, ut nec videri a dae­
moniacis possit vel audiri etc. 45 Addendum praeterea est: 1°. quod, etiamsi
nullum signum seorsim sumptum per se sit omnino certum, tamen cum plura
concurrunt, haberi possit certitudo moralis. 2°. Etsi, quae signa habentur in
obsessis Evangelii, non essent per se certissima, eos tamen obsessos fuisse
credendum esset ex auctoritate scriptoris sacri. 3°. Quod signa solide pro­
babilia sufficiant, ut quis exorcizetur, prout contingit in morborum cura.
112. Ad 2. D. Qui tamen ex aliorum fide nec tamen satis firma ea
referat, C. idonea auctoritate innixus, _V. Quod si Pomponatius se oculatum
w) Tit. De exorcizandis obsessis, ubi
inter cetera documenta istud habetur: In
primis ue facile credat exorcista, aliquem
a daemone obsessum esse; sed nota ha­
beat ea signa, quibus obsessus dignoscitur
ab iis, qui vel atra bile, rei morbo ali­
quo laborant. Signa autem obsidentis dae­
monis sunt: ignota lingua loqui pluribus
verbis, vel loquentem intelligere; distan­
tia et occulta patefacere ; vires supra ae­
tatis seu conditionis naturam ostendere ;
et id genus alia, quae cum plurima oc­
currunt, majora sunt indicia etc.
,e) Curtius Sprcngel, profess, in univers.
Hall, in opere: Storia prammatica della
medicina, tradotta dal tedesco, tom. VI.
23 et seqq. Venet. 1815, plures recenset
medicos, qui adversus Wierum insurrexe­
runt ad adstruendam veritatem obsessionum
daemoniacarum, cujusmodi inter ceteros sunt
Georg. Piltorius, Guill. Adolphus Schribo-

nius, Thomas Erastas, Joann. Matth. Duraslante maceratensis, ipse Paulus Zacchia
primus auctor seu parens Medicinae lega­
lis, Hieronym. Cardanus, Ambros. Paré,
Joann. Langius, Livin. Lemnius, Joann.
Bondinus, aliique perquam multi etiam in­
ter recentiorcs cum catholicos Ium prote­
stantes. Etsi vero Sprengel tum ibi tum
tom. X. §. 157 et seqq. rideat spernalque
omnes daemoniacas operationes, non est
tamen cur propterea moveamur; hic enim
incredulus auctor, ut plurimum eas narra­
tiunculas, quae ad hanc quaestionem spe­
ctant, mutuatur ex Bibliotheca univers, germanic a, quam alibi diximus non fuisse sub
finem saeculi superioris nisi instrumentum
ad incredulitatem omuisque generis impie­
tatem convehendam; cf. idem op. cit. tom.X.
§. 157. ubi sententiam suam significat circa
curationes prodigiosas, omnia vera ac falsa
permiscet, ut miracula omnia e medio tollat.

45

1

I·

testem exhibet, nihil tamen determinati refert, quomodo scilicet, per quan­
tum tempus, cum quanta grammaticarum legum integritate id ab illa rnuliere
factum fuerit, et an praeter naturalia, supernaturalia remedia in subsidium
vocata fuerint. 47 Fieri enim potest, ut aliquis possit eodem tempore obsessus esse a daemone, et morbo melancholico laborare. Nam melancholia dici­
tur balneum diaboli.
113. Ad 3. N. Recolantur nuper dicta in resp. ad primam difficultatem.
114. Ad 4. D. Ex defectu prudentiae ac peritiae in signis certis ac
dubiis distinguendis, C. debita peritia adhibita ac necessaria prudentia, quali
opus est in re tanti momenti, AT.48 Attamen non ita facilis est deceptio; et
si interdum etiam prudentes decepti sunt, quid inde? Debemus ne ideo
negare, quod Scriptura testatur? An, quia spuriis nummis et cauti homines
quandoque decipiuntur, ideo veri nummi nulli sunt?
115. Ad 5. AT. Nam quovis tempore ejusmodi infestationes contingunt,
ut ex certissimis documentis constat, quaeque in dubium revocari nequeunt,
quin omnes sanioris critices regulae abjiciantur. 49
116. Ad 6. A7. Ad probat. D. Princeps hujus mundi ejicietur foras per
fidem e credentium animis, ut exponit s. Augustinus 50, vel per destructio­
nem idololatriae, C. per daemoniacorum cessationem, A7. Alioquin quomodo
idem Christus de discipulis post resurrectionem suam dixisset: In nomine
meo daemonia ejicient? Quomodo per apostolum Petrum, Act. V. 16. vexati
a spiritibus immundis liberati perhiberentur? Quomodo ibid. XIX. 12. spiritus nequam egrediebantur, cum deferrentur sudaria et semicinctia Pauli?
Ubi narratur pariter, quod cum quidam exorcistae judaei expellere vellent
daemones in nomine Domini Jesu, quem Paulus praedicabat, respondens autem
spiritus nequam, dixit eis: Jesum novi, et Paulum scio: vos autem qui estis?
Et insiliens in eos homo, in quo erat daemonium pessimum . . . invaluit contra
eos, ita ut nudi et vulnerati effugerent. Quorsus demum in ecclesia exorcistatus institutus?
117. Dices: 1. Exorcismi perniciosi sunt, eo quod superstitionem et
credulitatem fovent. Quod 2. si rcipsa daemones possent hominum corpora
invadere, vix aliquis immunis esset ab ejusmodi infestatione. Demum 3. intelligi nequit, qua ratione daemones possint ita corpus invadere, ut adinstar
animae illud moveant et ad operandum impellant. Ergo.
47) En verba Pomponatii, loc. cit. : Ve­
rus sum testis quod Gdlgerandus, medi­
cus tempestate nostra celeberrimus in
urbe nostra Mantuae, uxorem cujusdam
Francisco Mayreti sutoris tali morbo (atrae
bilis) laborantem (loquebatur enim secun­
dum diversa idiomata) curavit, et per­
fecte. Sed cf. de his Tartarotti, Del con­

gresso notturno delle Lammie, lib. II.
cap. 9. §. 6.

4SJ Cf. Bcrgier, Diet. Th eoi. art. Démo­
niaque.
49) Vid. Eduard. Corsini, Instit. philos.
tom. IV. disp. 2. cap. 1. η. 3.
so) Tract. LIL in Joann, n. 7 el seqq.

46
118. Resp. Ad 1. A’ Quin potius, etiam in adversariorum hypothesi
de laesa phantasia, valde conferunt ad eam corrigendam.51
119. Ad 2. D. Si daemones non subjicerentur divinae providentiae, Tr.
secus, A Scimus enim absque, divino nutu eos ncc potuisse in porcos
ingredi.
120. Ad 3. Resp. I. Tr. Etsi enim id daremus adversariis, coutra
•facta· · ignorantia nostra nihil efficit. Resp. II. Negamus adinstar animae daemones agere in corpora· anima enim est principium intrinsecum nostrarum
operationum, daemon extrinsecum.52
PROPOSITIO IL
Jure merito leges sancitae sunt adversus superstitiosa cum daemone commercia.
121. Nonnulli inter ipsos catholicos contenderunt, omnino non dari
realis magiae existentiam aliaque superstitiosa cum daemone commercia, e. gr.
divinationes, sortilegia, incantationes, philtra, aliaque ejusmodi, quae fuse ac
late persequuntur, qui de daemonologia pertractarunt
alii inter eosdem

It/

1

n) Cf. Bcrgier, Diet. Theol. art Dé­
moniaque.
41 ) Cf. Calmet, Dissert, de obsidentibus
et possidentibus corpora daemonibus, prae­
missa ejus comment, in Evang. s. Lucae.
Nec omittendus s. Thomas qui part. I. qu.3.
art. 2- ostendit daemones in animam obsessi
directe non agere, sed solum indirecte; ob­
servat enim non posse angelum (ideoque et
daemonem) movere voluntatem nisi ab ex­
teriori, per modum suadentis, et per conci­
tationem passionum, ut ipse loquitur, tum
ibid, in corp, tum in resp. ad 2. Sed nec
omittendum est, non ita pridem opus prodiisse, cui titulus: Geschichte der Besessenen etc. seu Historia de obsessis recen­
tiorum temporum, Justini Kerner, cum
animadversionibus L. A. Eschenmayer
circa possessionem et magiam, Karlsruh
1835, cum privilegio regis würlembergensis, in quo auctores isti protestantes, cer­
tissimis eventis seu factis recenliorum tem­
porum productis, ostendunt possibilitatem
et realitatem obsessionum, efficaciam exor­
cismorum et invocationis ss. nominis Jesu,
orationis et fidei, et (quod magis mireris in
auctoribus protestantibus) necessitatem con­
fessionis peccatorum ad eorumdem veniam
obtinendam. Moderna philosophia, inquit

Eschenmayer, huic sententiae de molimine
et machinationibus spirituum in mundo
humano et de efficacia orationis et fidei
adversus eos propitia non est; et sub
praetextu quod obsessiones cessaverint,
et debeat modus imponi abusibus, tollit
bonum usum. Deinde pergit argumentis ex
intima philosophia petitis ostendere earumdem obsessionum veritatem, omnesque dis­
jicit difficultates, quas opponunt adversarii
ex idea fixa, simulatione, nervorum anoma­
lia etc., acumine philosophico-christiano.
Aliud praeterea opusculum in lucem emis­
sum est eodem anno 1835, cui titulus : La­
psus et redemptio, seu opera satanae et
ecclesiae potestas; in quo thema Kerneri
et Eschenmayeri ad sensum catholicum
evolvitur argumentis theologico-dogmalicis;
cf. Schweaerische Zeitung etc. seu Hel­
veticae ephem. eccles. 5. Decemb. 1835,
pag. 859.
*) Diversas magiae species enumerat
inter alios Bergier, Diet. Theol. art. Ma­
gie. Plura de his congesta repcries in
opere Malleus maleficorum, Henrici Insti­
toris et Jac. Sprenger, Ord. Praed. In ea­
dem collectione continentur plures aliorum
auctorum tractatus de eodem argumento
vol. III. in 4. Lugd. 1669.

i

47
catholicos saltern in dubium haec superstitiosa commercia revocarunt. Ex isto­
rum sententia, cui increduli accesserunt, quaecumqne de superstitiosis ejus­
modi commerciis dicuntur, repeti debent vel ab ignorantia rerum physicarum,
vel ex facinorosorum hominum quorumdam vafritie vel phantasiae ludibrio,
praesertim quae de congressu cum daemone, de sagis ct lamiis vulgo circum­
feruntur, vel demum a scelestis quorumdam conatibus. 2
122. Communis tamen sententia, quaeque, spectatis ipsius fundamentis,
certa videtur, ita ut absque aliqua temeritatis nota in dubium revocari ne­
queat, docet talem dari commercii cxistentiam, quae nitatur pacto sive ex­
presso sive tacito cum daemone. 3 Ceterum antequam hujus sententiae fun­
damenta exhibeamus, notandum est nos non defendere artem magicam proprie
dictam, nec congressus Sabati cum Diana (quorum fides a canonibus potius
reprobatur), nec negare nos plurimas hac in re illusiones fuisse, immo ut
noxiam reprobaro nimiam in his credulitatem. Jam vero in dubium vocari
non posse, quin sic expositae communi sententiae solida fundamenta sint,
facile evincimus.

123. Etenim ipsi favent argumenta intrinseca et extrinseca validissima.
2) Inter ceteros cf. March. Scipio Maf­ masii opus De orig. processus inquisitorii
fei in duobus operibus, quorum priori titu­ contra sagas, §.81. nec non De crimine
lum fecit Arte magica dileguata, alterum magiae, §. 21, 45, 49. Deinde adversarios
vero inscripsit Arte magica annichilata,
quamplures tum inter catholicos tum inter
de quo auctore vid. Nicolai, Soc. Jesu,
protestantes nactum est. Nunc vero cum
Dissert, e lezioni di sacra Scrittura,
pluribus aliis ejusdem argumenti scriptis
tom. VIIL lez. VII. sui libro dell’ Esodo, jacet. Cf. praeterea Joann. Bapt. Thiers,
Eirenze 1763. Sic Tartarolti, Del congresso
Traité des superstit. Paris 1712, tom. I.
nuliurno delle Lammie, Roveredo 1749;
liv. II. chap. 4 cl suiv. et liv. III. chap. 1 et
qui tamen non videntur impugnasse nisi
suiv.; P. Le Brun, Hist, critiq. des pratiques
artem magicam proprie dictam, aut noctur­ superst. Paris 1702, tom. IL liv. VI etc. qui
nos lamiarum congressus; alii vero ulterius
tamen non semper satis criticum se exhibet.
progressi sunt.
Prolestanlibus multo magis quam catholicis,
3) Cf. Marlin. Delrio, Disquisil. magic.
ul faietur Wierus, persuasum erat de hoc
lib. II. qu. 1 et seqq. Quod quidem opus
hominum cum daemonibus commercio. Cf.
variam plane diversis temporibus subiit in Apologetico, §. 4. pag. 5S2. Nec desunt
fortunam. Quum in lucem prodiit, adeo ex recentioribus qui eidem sententiae ad­
sibi eruditorum suffragia conciliavit, ut non haereant, inter ceteros Eschenmayer, in
solum catholici, sed ipsi protestantes ipsum
opere cui titulus Beligionsphilosophie, seu
adseiverint tamquam normam processuum
De philosophia religionis, Tubingae 1822,
contra sagas, ita ul amare conquereretur §. 86 et seqq. ; Meyer, Blatter fur hohere
Christ. Thomasius circa annum 1712, et
Wahr/ieit, id est, Folia pro sublimiori ve­
scribere non dubitaverit: Pene omnes ju­ ritate, Sammlung (collectio) VII. pag. 208
risconsulti protestantes hunc auctorem ex­ ct seqq. Frankf. 1826; Knapp, Vorlesung
scribere solent; quae res maxime damnan­ Uber den evangelischen Glauben, id est,
da illi videtur, quod Delrio Lutherum et
Praelectiones de fide euangelica, pag. 395
lutheranos ac reformatos cum impudentia ct seqq. Ilulae 1827.
et virulentia maxima traducit ; vid. Tho-

48

♦•J

Ac primo quidem argumenta intrinseca sunt ipsa rei, de qua agitur,
possibilitas; data enim semel daemonum existentia eorumque malefica indole,
quid impedit, quominus ipsi, Deo sic permittente, pacta ineant cum pessimis
hominibus ad eorum perniciem, ac mirabilia operentur? Tum ejusdem veri­
similitudo. spectata cupiditatum vi ac in malum proclivitate, ex quibus tales
superstitiones originem suam capiunt.
Argumenta vero extrinseca sunt: 1. quae in Scripturis leguntur
de magis, veneficis, pythonibus etc., e. gr. Exod. VII. et VIII. ubi referuntur
mira patrata a sapientibus et maleficis Pharaonis, qui per incantationes aegyptiacas et arcana quaedam fecerunt similiter ac fecerant Moyses et Aaron *;
tum I. Reg. XX.VIH. ubi Endorea pythonissa exhibetur exercens necromantiam.5 Sic in novo foedere. Act. VIII. mentio iit de Simone mago Samari­
tano, qui multo tempore magiis suis urbes integras ludificaverat, ut prae­
termittam Elymam magum, quem Act. XIII. Paulus excaecavit; ibid. XVI. 16.
sermo est de puella habente, spiritum Pythonem, quaeque ejus ope artem divinatoriam exercebat, quae species magiae est. 6
IL Consensus universalis, qui apud omnes populos viguit, cui
non solum vulgus imperitum, sed et ipsi philosophi fidem adhibebant. 7
4) Clericus in Comm, in hunc loc.;
Leng, Defense de la relig. lorn. V. pag. 141;
Clark, in opere ejusd. tituli, tom. III. pag.
390. el tom. III. operis: De Γ exist, et
des attributs de Dieu, pag. 137; Slack­
house, Traité complet de Théologie spe­
cui. etc. lom. I. pag. 391. pro certo habent
ibi agi de vero daemonum commercio el
diabolica operatione, innixi potissimum ver­
bis Deui. XIII. 1 et seqq. et Matth. XXIV.
24, qui profeclo superstitiosae credulitatis
argui non possunt. Hanc pariter diabolicam
operationem admittit Car. Rosenmüller in
Scholiis ad hunc loc., ubi non solum re­
jicit Michaelis aliorumque interpretationem,
qui arti magorum hic relata adseribunt, sed
confutat Eichhorn, qui in Comment, de
Aegypti anno mirabili, in Commentât. So­
ciet. reg. scient. Gottingae recent, vol. IV.
impudenter veritus non est eamdem artem
circulatoriam Mosi adseribere, dum coram
Pharaonc virgam projecit, quae in serpen­
tem conversa est.
Quod accurate notavit ipsemet Van­
dale, qui lib. De divinationibus idololatricis, cap. 9· scribit: Non solum ita
fuit ista Ιγγαστρίμυ^οί, dum respondebat
scilicet; verum et magi ex illorum nu­

mero, qui se mortuos ex sepulcris exci­
tare atque in lucem reducere praetendunt.
*) Cf. Ballus, Suite de la réponse à
l'histoire des oracles, Lpart. chap. 14. ubi
ostendit certissimis documentis, tum ex sa­
cris tum ex profanis auctoribps depromptis,
vocem Pythonem designare eos, qui spiritu
diabolico edocti dicuntur, et artem divitiatoriam, quae magiae species est, exercebant.
Sane vocem hebraicam
qua utitur Mo­
ses Lev. XX. 27; DeuL XVIII. 11, nec non
Isaias XIX. 3- constanter LXX verterunt
Ιγγα^τριμύ^ουζ seu ventriloquos, at signi­
ficatione diversa ab ea, qua nos eamdem
vocem usurpamus, sed ad designandos ho­
mines daemoniaco spiritu agitatos; ut patet
ex Plutarcho, lib. De defect, oracul. et
Hesychio, qui vocem r.ùè-ων, in suo Di­
ction. reddit Ιγγαίτρίμυ^οί ; sic pariter
Suidas : Έγγα<5τρίαυ3οΐ, ον νΰν πύθωνα
καΛούβϊ. Nullum proinde dubium esse po­
test, quin per illam puellam in Actis signi­
ficetur persona spiritu daemoniaco correpla
seu agitata.
*) Cf. Bergier, Diet. art. cit. ; Baltus,
Défense des SS. Pères, lib. III. chap. 2.
etsuiv.; Cudworth. Syst. intell. cap. 5. §. 1.
pag. 82 et seqq.

49
III. Auctoritas gravissimorum scriptorum, qui non tantum
artis magicae mentionem faciunt, sed insuper ejusdem originem aperiunt.
Eusebius, Praep. evang. lib. V. capp. X. et XI. haec scribit: Jam vero
non alios ab initio maleficae artis magistros quam ipsamet egregia numina
fuisse constat. Qui enim isthaec homines aliter nosse potuissent, nisi daemones
iis res ipsi suas aperuissent, et quibus quisque vinculis constringantur, indicassent?
Quod confirmat testimonio Porphyrii, qui in opere De oraculis haec scribit:
Neque tantum instituti sui rationes, aut cetera, quae a nobis commemorata sunt,
verum etiam, quibus ipsi (dii) rebus aut delectentur, aut vinciantur, immo qui­
bus etiam cogantur, indicarunt etc. 8 Ita pariter s. Augustinus, De do­
ctrina christ, commemorat consultationes et pacta quaedam significationum cum
daemonibus placita atque foederata, qualia sunt molimina magicarum artium9,
et alibi passim. S. Hieronymus praeterea in vita 8. Hilarionis refert vir­
ginem a philtro liberatam. 10
124. His praemissis, quibus opponi non potest nisi insipiens pyrrhonismus aut ellrenis impudentia, gradum facimus ad breviter adstruendam veri­
tatem nostrae propositionis adversus incredulos et ecclesiae catholicae hostes.
125. Leges illae jure meritoque sancitae dicendae sunt, quae homines
coercent ab immani ac nefario scelere, seu potius perenni scelerum ac flagitiorum fonte; tales porro sunt leges latae sive in Scripturis a Deo ipso, sive
ab ecclesia adversus magos, maleficos aliosque diversas superstitiones exer­
centes. In Scripturis enim, Exod. ΧΧΠ. 18. Deus ipse praecepit populo
suo: Maleficos non patieris vivere; ac rursum, Lev. XIX. 31: Non declinetis
qd magos, nec ab ariolis aliquid sciscitemini; item ibid. XX. 27 : Vir sive
mulier, in quibus pythonicus vel divinationis fuerit spiritus, morte moriantur;
et apertius etiam Deut. XVIII. 10 seqq.: Nec inveniatur in te, qui lustret
filium suum aut filiam, ducens per ignem, aut qui ariolos sciscitetur, et obser­
vet somnia atque auguria, nec sit maleficus nec incantator, nec qui pythones
consulat, nec divinos, aut quaerat a mortuis veritatem. Consonat ecclesia, ut
patet tum ex diversis legibus, quae in jure canonico occurrunt, inter quas
celebris est Constitutio Innocenti i VIII. data anno 1484 I11, tum ex

1

I
8) Lib. cit. sub finem cap. 10: Καί
μήν bt δώάϋκαλοι ττ)ί κακότεχνου γοητείας,
αυτοί ye πρώτοι oî γενναίοι $εοί κατέστη­
σαν
yàp άν^ρώποις ταΰτα παρήν
ιΐδΐναι. η τών δαιμόνων αυτών τά περί
ΐαυτών έζειπόντων, καί τού? καταδέσμους
κατ' άλλήλων έίηγο ριυκότων ; Et cap. 11.
initio: Où μόνον δί την πολιτείαν αυτών
αυτοί μεμηνύκασι, καί τά αλΛα τά άνω εΐρημίνα · αλλα καί τίΰι χαίρουδι, και κρα­
τούνται, ΰπηγόρευδαν, καί τίοιν άναγκάPerrone, Praelectiones theolog. V.

Ζονται. Aliaque plura in eamdem rem tum
capitibus cilt. tum in seqq. congerit Euse­
bius ex antiquorum testimoniis, quae ibi­
dem recoli possunt.
9) Cap. 20. n. 30 et seqq. edit. maur.
‘°) Num. 21. edit. Vallarsii. Ibid, vero
plures alias maleficiorum dissolutiones com­
memorat. Cf. s. Thom. II. 2. qu. 95. art. 4.
el ibid. qu. 122. art. 2. ad 3.
**) Cf. Bullar. roman. Caroli Cocquelines, tom. III. pag. 190. Romae 1743.

4

—

50
Constitutione Sixt i V. Coeli et terrae creator; in qua eos damnat, qui
sortilegiis d superstitionibus non sine daemonum saltern occulta societate aut
tacita pactione operam dare non cerentur; et paulo infra vehementius illos
urget, qui etiam expressa cum diabolo pactione nefarias magicae artis incan­
tationes adhibent. Hanc artem damnavit etiam Gregorius XV. in Consti­
tutione Omnipotentis Dei.
126. Si enim admittitur, quae undique patet, veritas seu realis existentia istius diabolici commercii, tunc nulla dubitatio superesse potest de
justitia ejusmodi legum, quibus atrox adeo crimen compescitur. Si vero su­
perstitiones istae in sola vulgari opinione, in emotae phantasiae ludibriis
existere censentur, rursum inde apparet earumdem aequitas legum, quibus
nefarii ausus et conatus compescuntur facinorosorum hominum, qui tale dia­
bolicum commercium pertentant, vel sibi arrogant cum ingenti tum religionis
tum societatis pernicie. Dixi religionis, quia ut plurimum polytheismo atque
idololatria se polluunt, qui ejusmodi superstitionibus dant operam, a quibus
magia cum suis surculis originem primam habuit; dixi societatis, quia pariter
ut plurimum ad malum finem, seu ut noceant, qui ejusmodi artem exercent,
seu potius exercebant, eam adhibent: tum etiam quia ignorantia, credulitate,
terroribus popularibus abutuntur seu abutebantur ad populos in re gravissima
decipiendos ac perturbandos. Inde profluxerunt etiam leges civiles tum apud
ethnicos tum apud Christianos, quas protestantes ipsi retinuerunt ad ejusmodi
delicta plectenda.12 Quacumque proinde ex parte spectentur ejusmodi leges et
in qualibet hypothesi, constat nonnisi sapienter ac jure eas fuisse constitutas.
DIFFICULTATES.

127. Obj. 1. Leges, quae nullum objectum reale habent, inanes pror­
sus sunt ac perniciosae. Tales vero sunt leges latae adversus magiam ac
varias ejus species, tum praesertim adversus sagas ac lamias, quibus 2. factum
est, ut per tot saecula superstitiones alerentur ac insania, turpissimis nefariis­
que facinoribus ansa et occasio praeberetur. 3. Innumeras prope innocentes
n) Quin singulas leges contra ejusmodi
delicta olim latas recenseamus, satis sil af­
ferre quae Caj. Filangieri in op. La scienza
della legislazione tom. IV. c. 45. circa finem
declamantis in modum, ul solet, scribit: .Io
non pario delle pene, che si trovano minacciate contro la magia ed il sorlilegio. 11
comune diritto ci offre su quest’ oggetto leggi
di sangue e di fuoco. Le leggi principali
della maggior parte delle nazioni europec
non hauno di che invidiare riguardo a que­
sto punto la ferocia di quelle del moribondo

impero.“ Has omnes leges contra magos,
veneficos etc. collegit Jos. Maria Maraviglia in sua Pseudomantia veterum et recentiorum explosa; Tarlarotli in app. ad
opus suum, Congresso nottumo delle lainmie, in respons. ad Reginaldum Carli prof,
patavinum ostendit leges ejusmodi in ma­
leficos latas ab aegyptiis, graecis atque ro­
manis fuisse, idque evincit auctoritate Ern.
Flôrkii, De crimine conjurationis spiri­
tuum c. IX. §. 2, 3. et Justi Lipsii in Ta­
citi Annal, lib. II. §. 32. in excurs.

i

51
victimas ferrum aut rogus ubique fere locorum ad plura saecula absumpsit u,
4. quae quidem mala ulterius prolata fuissent, nisi philosophica lux affulsis­
set, quae demum regnum illud diabolicum, cujus formam historiamque omnes
fere gentes invicem inter sese communicaverant, destruxit, ac 5. revocavit ad
quandam malorum et physicorum et moralium congeriem , quibus virtus no­
stra varie tentatur atque exercetur, 6. monuitque, ut quivis Christianus non
malum genium extra se positum quaerat, sed in suo animo, id est, in suis
pravis cupiditatibus, quae rectae rationis imperio non obtemperent, illum
agnoscere haud dubitet. Ergo.
128. Reep. ad 1. D. Id est, verum aut saltem apprehensum seu reali
aequivalens, C. verum tantum, N. Interdum enim, ut experimento constat,
erroneae opiniones innumera prorsus mala pariunt aeque ac verae et reales.
Quot mala non peperit anabaptistarum, e. gr. antinomianorum aliarumque
sectarum fanatismus conceptus sive ex praepostera Scripturarum interpre­
tatione, sive ex apprehensis falsis revelationibus aut inspirationibus? Nemo
est, qui laudibus non commendet leges datas ad ejusmodi perniciosos fanati­
cos coercendos. Cum igitur eadem occurrant in casu nostro, jure arguimus
sapienter pariter constitutas leges fuisse ad facinora, quae exinde oriebantur,
compescenda: et haec quidem in hypothesi adversariorum, quam tamen re­
jicimus.
129. Ad 2. A’. Non enim ex legibus ejusmodi superstitiones originem
duxerunt, sed cum jam longe lateque propagatae essent ac publica privataque
res gravissimum detrimentum caperet, leges supervenerunt ad haec mala aut
delenda penitus aut saltem compescenda, alioquin stulte omnino concludere
deberemus, homicidia, furta, adulteria ac vitia cetera ex legibus contra eadem
prolatis orta aut alta fuisse, iisve ansam aut occasionem praebuisse.
130. Ad 3. D. Ex pravo legum usu, Tr. ex legibus ipsis, N. Nec enim
duo haec inter se commisceri possunt. Leges quidem optimae interdum sunt,
ast prave omnino in usum deducuntur sive ex judicum immoderato ardore
ac praejudicio, sive ex perversa earum intelligentia, sive ex quaestionum aut
processuum, ut ajunt, defectu, sive quacumque alia de causa ex cujusque
,3) Si fides habetur Moshemio in hist,
scient, in Marea brandeburg. pag. 436. in
solo electoratu trevir. paucis annis accusati
maleficae superst. et mulctali sunt 6500 ho­
mines. Christ. Thommasius in op. De cri­
mine muyiae §. 2, 6, 46, 47. fatetur longe
communiores fuisse penes protestantes pro­
cessus adversus sagas confectos. Attamen
Romae, in hoc scilicet, ut ipsi dicunt, su­
perstitionis et crudelitatis amplissimo do­
micilio, Romae, inquam, ut observat Spe-

dalieri in sua Analisi dell' esame critico
det signor Nic. Freret cap. X. ari. IX. §.5.
ne unus quidem morte mulctatus est ob
ejusmodi delicta." In Roma, inquit, non
si è mai brucialo alcuno per accusa di stregoneria, come più volte è accaduto in
Francia." Quod confirmat Bergier Diet,
theot. art. Inquisition scribens: »Γοη n'en
connoît aucun exemple à Rome," scilicet
capitalis poenae adversus hujusmodi reos.

52
aetatis praesertim moribus. Fieri proinde potuit, ut invalescente timore aut
majoris mali formidine innoxii quandoque cum reis permiscerentur. Ut plu­
rimum tamen, quod animadversione dignum est, qui ad supplicium traheban­
tur, etsi solo imaginationis aestu laborarent, gravibus criminibus obstringe­
bantur, de quibus longe facilius constare poterat.
131. Ad 4. A*. Frustra gloriatur philosophia, seu potius incredulitas, se
lucem attulisse ad tenebras fugandas. His enim malis nonnisi vera religio
occurrere potuit per divinas suas institutiones, quibus has paganismi veluti
reliquias omnino delevit, quae altas radices in populis egerant. Hos ipsa
edocuit nihil daemones posse absque Dei nutu. Sane ecclesiastici viri primi
fuerunt, qui rudiores populos ab ejusmodi superstitionibus abduxerint. Fridericus Spee S. J. omnium primus in Germaniae regionibus, ubi processus
potissimum instituebantur adversus sagas, facem attulit, atque hunc non so­
lum catholici, sed ipsi protestantes et philosophi secuti sunt. 14 Sane anti­
quiores philosophos ceteris superstitiosiores ac magicis artibus maxime ad­
dictos juxta dicta fuisse novimus. Quare uni religioni Christianae philosophi
recentiores acceptam referre debent rectam judicandi formam, quam sibi
tribuunt.
132. Ad 5. D. Per integram veritatis testatissimae destructionem, C.
per moderatam discussionem. A'. Nempe philosophi isti et rationalistae obten­
dentes delere se prorsus velle regnum diabolicum, ut ipsi loquuntur, ipsam
daemonum existentiam negarunt contra biblica omnia documenta ac totius
H) Cum Leibniizius in Theodicea P. I.
§. 96. (opp. edit. Dutens tom. L Genev. 1768)
vocasset: ..Fridericum Spee, jesuitam, unum
e praeslantissimis suae societatis... qui ex
nobili 'weslpbalici circuli stirpe oriundus
erat, inque odore sanctitatis obiit;- subdit
§. 97: ..Excellentis hujus viri memoria eru­
ditis etiam et sapientibus in pretio esse
debet ob conscriptum librum, cui titulum
dedit: Cautio criminalis circa processus
contra sagas, qui fuit magnopere celebra­
tus, inque varias linguas translatus. A ma­
gno electore moguntino, Joanne Philippo
Sehünhornio, eminenlissimi electoris ho­
dierni ... patruo, didici, hunc patrem, cum
in Franconia esset, quando in magiae dia­
bolicae reos habitos igne saeviebatur, et
complures ad rogum comitatus fuisset, quos
ex confessionibus et perquisitionibus a se
factis insontes omnes agnoscebat, adeo com­
motum fuisse, ut periculo, quod veritas pa­
tefacta tum temporis pariebal, nihil territus,
opus hoc conscribere statuerit (tacito tamen

nomine), quod ingens fructus excepit, quod­
que in hoc argumento ilium ipsum Electo­
rem ... ab errore populari ad mitiorem verioremque sententiam traduxit, cum is, si­
mul atque regimen auspicatus est, exustio­
nes istas compescuisset, in quo sequaces
habuit duces brunsvicenses, ac denique potentissimam aliorum Germaniae principum
slatuumque partem.·' Frid. Bicrlingius al­
ter lutheranus de eodem P. Spec disserens :
.Inter singularia, inquit, sane referendum
circa ista tempora virum pontificiae religioni
addictum talia scribere ausum fuisse, quae
hodie vix inter protestantes, ubique proferre
licet homini candido et veritatis amanti,
nisi illepidas murmurationes adversus se
excitare velit.■ {De pyrrhonismo historico
cap. 4. §. 5- not. 2·) Dixi primum fuisse
P. Spee, licet enim ante ipsum P. Tannerus
ejusd. soc. in sua Theologia scholast. co­
natus fuerit aliquod remedium tanto malo
afferre; at vix aliquid profecerat.

53
humani generis consensum, atque contra traditiones non rndiornm tantum sed
et cultiorum populorum. Id fecerunt quod alius quilibet, qui volens domum
purgare eam incendit.
133. Ad G. D. At perperam, C. jure, N. Longe melius, quam rationalistae praestiterint, divina revelatio quemvis hominem admonuit, ut in se
agnosceret omnium cupiditatum pravitatem ex culpa progenitorum inductam,
quae omnium malorum voluti fons et radix nefaria est; ast simul eundem
hominem docuit, diabolum tamquam leonem rugientem circuire quaerentem,
quem devoret 15, se habere colluctationem non solum adversus carnem et
sanguinem, sed etiam adversus principes et potestates, adversus mundi rectores
tenebrarum harunij contra spiritualia nequitiae in coelestibusiô, docuitque modum
ejusmodi hostibus resistendi eosque vincendi. Neutra proinde veritas in du­
bium, nisi per summum nefas, revocari potest.
134. In st. Usus saltem exorcismorum, qui in ecclesia catholica adver­
sus incantationes viget, haud parum confert ad diabolicas superstitiones apud
populos fovendas; ergo.
135. Resp. N. Sed confert potius ad hoc, ut populi sibi persuadeant,
Dei omnipotentia et Christi meritis diabolica molimina coerceri. In hypothesi
autem adversariorum, juxta quam daemoniacae operationes non dantur, inser­
viunt exorcismi saltem ad corrigendam phantasiae perturbationem tranquillitatemque in animos inducendam. Sane apud protestantes, qui profecto exor­
cismos non solum non adhibent, sed contemnunt, multo magis invaluit opinio
maleficiorum aliarumque daemoniacarum operationum, quam apud catholicos17;
») I. Petr. V.8.
,6) Eph. VI. 12.
”) Placet hic alferre, quae Sprengel op.
cit. tom. VI. pag. 68 et 69 his verbis scribit:
«Verso ii fine dei sedicesimo secolo si trovarono a Friedeberg nel Brandeburghese,
piü di 150 indemoniali, e dilatossi si rapidam ente e si universalmen te questo male,
che il concisloro (protestante) ordinô a tai
uopo delle preci per tulle le chiese. L'egre­
gio signor Mohsen, da cui ho desunto que­
ste notizie, fece vedcre, chc la riforma, anzichè impedire, dovette promovere la pro­
pensione a simili assurdità. Lutero slcsso
non andô scevro da si vani pregiudizi dei
suo secolo, di modo che ripeteva da’ diavoli quasi tulle le malatlie, e s’ adirava
contro quei medici, che osavano derivarle
dalle cause naturali.·* (Luth. opp. P. XXII.
pag. 1171. 4. Hal. 1743.) ..Asseri inoltre,
che il diavolo gli apparve in figura di mo-

naco colle mani falle a guisa degli artigli
dei volatili, e che gli propose varii sillogismi (quibus nempe inductus est ad elimi­
nandas missas privatas). Anche Melantone
collivava la superstizione e si diverliva in
racconlarc le storie delle strcghe e de’ fantasmi (Cardan De subtilitate, lib. XIX.
pag. 657. Melanchth. Declamat, vol. IV.
pag. 646·). Colesta tcndenza a si vana credulilà non potè a meno, subito dopo la riforma introdotla da Lutero, d’accomunarsi
fra’ predicatori, tratti d' ordinario dalla
classe infima de’ ciltadini o dagli artigiani
ignoranti. Finalmenle, come rifletle saggiamente il signor Mohsen, la riforma contri­
bui a inoltiplicare i sortilegii, le malatlie
demoniache, le streghe, i fanlasmi coli’ abolizione de’ pellegrinaggi, che presso i cattolici guarivano melanconie cd isterismi con
prodigioso successo.'* (Môhsen, Storia delle
scienze nella Marea di Branded. pag. 503.)

54
idem dicatur de antiquioribus haereticis, apud quos magia, incantationes, ma­
leficia frequentissima reperiuntur.18
136. De angelis hactenus. Jam ad ulteriora magisque necessaria progredimur.
Plures in haec verba animadversiones in­
stitui possent; satis interea sit testimonium
ipsorum protestandum circa daemoniacae
superstitionis progressura apud ipsos, ac
remedia, quae in catholicis institutis reperiunlur, etiam si abstrahamus ab omni ope
supernaturali. Peregrinationes enim, de qui­
bus loquitur ciL Mohsen, institutae erant
ad auxilium sanctorum implorandum. Adeo
apud protestantes invaluerat ejusmodi cre-

i

ji IfJ

• ·.

dulitas, ut non obstante doctissimo opere
P. Spec, quamplurimi ex ipsis eam doctrinam et agendi rationem tueri conati sint,
inter quos eminent Ben. Carpzovius, Dan.
Sennertus, Christ. Crosius, Mericus Casaubonus, Henr. Mauritius, Theoph. Spizelius,
Jos. Glanvilius, Joann. Bapt. Van Helmonlius, Conr. Hartzius, aliique bene mulli.
I9) Conf. Bergier, Dici, de Theol. art.
Maffie.

PARS H.
DE

MUNDO.

137. Theologi dogmatici instituta consectantes, sacrarum Scripturarum
ac philosophiae tractatoribus eas relinquimus quaestiones, quae ad ipsos pro­
pius spectant. Cosmogoniam mosaicam unice nobis propugnandam suscepimus,
tum a neotericis potissimum biblicis, tum a recentioribus nonnullis physicis,
geologis, astronomis et criticis oppugnatam. Illi enim creationis historiam,
qualis a Mose describitur, ut mythum biblicum traducunt; isti vero geologicis
observationibus, supputationibus astronomicis, maxime vero chronologiae stu­
diis mosaicam historiam diruere penitus contendunt. Frustra vero in his
vindicandis nostram operam impenderemus, nisi prius creationem ex nihilo
velut dicendorum fundamentum statueremus. Ab hoc proinde auspicantes,
cetera ex ordine prosequemur.

CAPUT

I.

DE MUNDI CREATIONE EX NIHILO.

138. Plus minus errarunt ii omnes, qui vel revelatione destituti,
eam contemnentes, de cosmogonia disseruerunt, seu de creatarum rerum
gine quaestiones instituerunt. Plerique veterum vel aeternae materiae
stentiae fidem praestiterunt 1 vel hylozoismo, vel emanationis doctrinae,
*) Cf. Cudworlh. lib. I. §. 72 et seqq.
et §.831; Buddaei, Theses de atheismo,
pag. 236; Plufner, Aphorismen, Aphorismi
2. edit. 1. §. 1044; cf. Cicero De nat. deor.
lib. II. ubi haec habet: Anaxagoras pri­
mus omnium rerum descriptionem et mo­

vel
ori­
exiqua

dum mentis infinitae vi ac ratione desi­
gnari et confici voluit; Virg. Aeneid. lib.
VI. 724 et seqq., item Heyne, Exeurs.
XIII; Buhle, Lehrbuch der Geschichte der
Philosophie, seu Liber doctrinae historiae
philosophiae, c. 4. pag. 156 et seqq. Apud

56
rerum omnium congeriem per actionem Dei immanentem explicarunt2, vel
per divinae naturae radiationes ’, vel per pantheismum 4, vel denique per
dualismum. s Recentiores autem non pauci philosophi aut veterum commenta
veluti e rogo ac cineribus excitarunt, aut gravioribus erroribus mundi origi­
nem ejusque existentiam infecerunt. Alii enim corpora ex mundi notione
rejecerunt, solas substantias spirituales statuentes, ut idealistat; alii, materialistac nuncupati, exclusis spiritualibus substantiis, mundum solis corpori­
bus constare arbitrantur: alii eo dementiae progressi sunt, ut praeter animam
suam omnia e mundo tollant, cgoistae theoretici appellati. 6 Kantius, posita
distinctione inter noumena et phaenomena, seu inter objecta intelligibilia sive
subjectiva, et apparentia sive externa, statuit notionem mundi seu totius ab­
soluti esse meram ideam rationis purae ultra phaenomena nitentis, et ad ab­
solutum natura sua tendentis, cujus existentia probari non potest, et si quis
eam probare voluerit, rationem puram antinomiis seu repugnantiis implican­
dam fore, eo quod de mundo non possit ex principiis rationis theoreticae
certo decerni, nisi quatenus est complexus phaenomenorum sensus externi. 7
philosophos graecos ita praevaluit de ae­
ternitate materiae sententia, ut cum Platone
Deum non creatorem sive auctorem ma­
teriae, sed opificem mundi seu auctorem
formae esse plerique judicarent.
*) Doctrina emanat ismi bifariam divi­
ditur, scilicet in emanatismum immanen­
tem seu per actionem, quae manet in Deo
ipso, et in transeuntem. Primus statuit
mundum esse Deum ipsum et convenit cum
spinozismo; alter, scilicet transiens, con­
sistit in eo, quod putetur materiam ex ipsa
Dei substantia promanasse, non secus ac
radii a sole evibrantur, aut siculi ex ara­
nea telae, ex bombyce filamenta produci
solent.
’) Quae ex sententia cabbalistarum ori­
ginem habuit, si fidem adhibemus Kleukero in opere: Ueber die Natur der Ema
luilionslehre etc. seu De natura doctrinae
emanationis, et Tiedemann, Geist der speculativen Philosophie, id est, Spiritus phi­
losophiae speculativae, tom. ILI. pag. 156
et seqq.
4) De quo in tractatu de Deo disse­
ruimus.
s) Ibid. n. 138 et seqq.
·) Cf. Imre, Philosophia seu amicum
foedus rationis aim experientia, part. ILI.
cap. 1. §. 3, Festini 1827·

7) Ib. Ex hac theoria factum est, ut
kantiani solam melaphysicam mundi sen­
sibilis pertractent, sub titulo philosophiae
naturae aut somaloloyiae melaphysicae ;
eam vero, quae de mundo quatenus toto
absoluto et complexu non tam phaenome­
norum sed et noumenorum omnium ageret,
cujusmodi ea pars philosophiae est, quae
vulgo cosmologia nuncupatur, ne quidem
scientiae nomine dignentur. Kantius di­
stinctionem inter phaenomena et noumena.,
immo et voces has ipsas mutuatus est ex
Sexto Empirico Hypot. lib. I. c. 4. pag. 2.
edit. Aurelianae 1621, ubi agens de see pli­
cis haec habet: Έστ» δέ σκεπτική δύναμιι,
άντ&ετική φαινομένων τε καί νοούμενων.
Est autem seeptica δύναμιι seu vis et fa­
cultas, quae ea quae sunt φαινόμενα seu
sub sensum cadunt, iis quae sunt νοού­
μενα, id est, quae mente et intellectu per­
cipiuntur, opponat. Nemo autem recentiorum has voces adseiverat, ideo vero eas
Kantius adoptavit, ut scholae elealicae seu
Xenophanis sceplicismum et idealismum
iterum inveheret. Critici kantiani universim quatuor de mundo antinomias totidem
thesibus et anlithesibus expressas ponunt,
quas quisque recolere potest apud Galuppi,
Letlere filosofiche. Messina 1827. lett. XII.
pag. 270 et seqq.

5Ί
139. Nos itaque mundi nomine intelligimus seriem unam absolutam en­
tium finitorum, contingentium, mutabilium et inter se connexorum, seu uni­
versitatem rerum omnium quaecumque praeter Deum sunt, sive animatae sint,
sive inanimatae, sive intelligentes. Cum vero de intelligentiis puris satis
disseruerimus in superiori tractatus parte, ubi sermo fuit de angelis, de ho­
mine autem acturi simus in parte tertia, hic mundum adspectabilem et cor­
poreum tantum seu rerum molem, quae nos circumstat, ex nihilo conditam
esse, propugnandum suscipimus.
140. Ita dum mundum ex nihilo eductum adstruimus, per nihilum in­
telligimus statum possibilitatis merae, internae, logicae a nonnullis nuncupatae,
seu non existentiae, prout opponitur statui actualitatis et existentiae, atque
ut punctum et terminum, a quo actualitas esse coepit, et quidem, ut aj
tum ex nihilo sui, tum ex nihilo subjecti. 8

K

; ♦ >
* i it

$
f

p. ’

1
V. I» 5

PROPOSITIO.
Deus, prout ex divina revelatione constat, mundum ex nihilo in tempore
seu cum tempore condidit.
141. Haec propositio est de fide, ut patet ex symbolo apostolico: Credo
in Deum patrem omnipotentem, creatorem coeli et terrae, visibilium scilicet et
invisibilium, ut exponit symbolum nicaeno-constantinopolitanum, et apertius
etiam ex concilio lateran. IV. quod speciatim sancivit unum esse creatorem
omnium .... qui simul ab initio temporis utramque de nihilo condidit crea­
turam, spiritualem et corporalem, angelicam videlicet et mundanam.1
t
142. Praefatam doctrinam Moyses satis aperte tradidit per ea verba,
quibus librum Geneseos exorsus est: In principio creavit Deus coelum et ter­
ram; in principio scilicet temporum creaturas omnes enasci ex nihilo jussit.
Etsi vero Hebraica vox
quam alexandrini verterunt &ιοιηΰε, fecit, vul­

Γ»

à

gatus autem latinus interpres creavit, tum ex nihilo aliquid educere, tum ex
subjecta ac praeexistente materia opus conficere ac effonnare per se signi8) Alii distinguunt inter nihilum posi­
tivum et nihilum negativum. Nihilum po­
sitivum vocant illud, quod actu non est,
sed solum in potentia; nihilum negativum,
quod neque in actu neque in potentia, sal­
tem proxima, est. Alii discrimen posue­
rant inter nihilum negativum, quod signi­
ficat dyaipeaiv vel negationem omnis entitatis, et inter nihilum privativum, quod
existons quidem aliquid, scilicet materiem,
supponit, sed ad aliquid producendum pror-

sus ineptarii cl informem. Deum, ajunl hi,
primum produxisse ex nihilo negativo, sci­
licet IZ. ovK ovrof, ex non ente, nihilum
privativum seu materiem informem (creatio
prima dicitur) seu primi ordinis, deinde ex
materia informi res creatas omnes (creatio
secunda nuncupatur). Ad tollendam proinde
omnem aequivocationem, quae in varia ni­
hili notione inest, .'diis verbis usi sumus.

·’ r

f

ϊ

o;

*) In cap. Firmiter superius adducto.

.

ficare possit, quod plura exempla demonstrant2; in priori tamen significatione
5) Γογ XZZ proprie significat eae-

r▼
dere, ait Rosenmüller, ut i Jos. XVII. 15.
□Bt "7
'd
Ascende in sglvani et succide libi illuc, et rursum ib.
v. 18. Ezech. ΧΧΙΓΙ. 47:
ΝΊ2Ί

ΟΠύΤΏ >d est, Et succident eas in
τ :· :
gladiis suis. Porro }<"ï2î ut observai
ΎT
Scholtens ad excerpta Hamasae, pag. 384.
denotat praecidere, praecidendo
asciare, ac dedolare, adhibitis nempe
instrumentis fabrilibus, atque adeo ex­
asciare, mox fabricari, ut Ezech.
XXI. 19; ita etiam Scheidius in libro Geneseos ad fidem codd. MSS. etc. tum verbum
omnino eadem significatione sumitur
TT
qua Hti’V et
fecit, finxit. Ita quidem
Car. Rosenmüller; asl fallitur. ^2 enim in
TT
prima conjugatione kal proprie significat
creavit, nec nisi in conjugatione pihel usur­
patur in sensu succidendi, caedendi etc.,
etenim nuspiam in sacris litteris eo sensu
accipitur nisi in pihel.
Porro vim vocis ΚΊ3, quam Vulgata
vertit creavit, in primitiva sua significa­
tione tantumdem valere ac ex nihilo alic/iiid educere, facere ex nihilo, constat
L ex sensu traditional! totius synagogae,
ut ex adductis testimoniis patet, praesertim
ex pia Machabaeorum matre, cujus verba
majorem adhuc prae se ferunt claritatem in
textu graeco : Γνΰναι ότι ίζ ούκ οντωχ
InoiqCt αυτά ό 3ιό{. Id est: Agnoscas
quod Deus ea fecerit ex non esse, seu
ex eo quod non est. MS. alexandrinum
londinense habet: Ούκ ΙΕ οντιον, quod
nempe Deus ea non fecerit ex aliquo jam
existente.

Constat II. ex versione arabica, quae
perfecte reddit sensum trium priorum vo­
cum Geneseos, ex hebraico textu vertens:
Quod primum Deus creavit (fuit coelum
et terra).

aJjf Jiis. U
Constat III. ex rabbinorum expositione.

David Kimchi in suis /indicibus hebraicis,
art. ΧΌ, scribit: Vera significatio HWD
(Heriah, substantivum roù JCQ) est in­
novatio alicujus rei et sua egressio ex
nihilo ad esse: JCH
*?□]
ϋ’ύ
ιγχι,ί ίζίπ ennnn. Et sic
etiam dicit versiculus (Isaiae XLIII. 7.):
In honorem meum creari eum ΡΠΝΊ2;
formavi eum,
feci eum, ’lYPIPJl·
« ·
Primo ego creavi eum, ex nihilo
eduxi ad esse, deinde formavi eum,
constitui per formae dispositionem, et
post haec feci eum, quod significat con­
finxi eum: nam vox
significat
formam, figuram, configurationem alicujus
rei ejusque postremam confectionem (seu
perfectionem). Moses Nachmanides (Ramban), Comment. in Gen. fol. 8. verso, edit.
Wilmesdorfii: Sanctissimus, sit benedi­
ctus! inquit, creavit omnes creaturas ex
nihilo absoluto. Nos non habemus
in lingua sancta nisi vocem
ad
significandum educere substantiam ex
nihilo. R. Obadias Sephorno, Comment.
editis in Biblia magna rabbinica, Amstelodami, ait: JO2, fecit quod non existebat. In Comment. Mendelssohn ac Sa­
lem Dubna:
eJ',ÿ significatio pri­
mitiva est educere ex nihilo ad
esse, fecit quod non existebat. Tropice
postea usurpata est ad significandam ad­
ditionem ad esse, augmentum substantiae
ejusque vis. Ex hac postrema animadver­
sione Mcndelssohnii discimus, per solam
extensionem adhiberi interdum
>n s*'
gnificalione "βρ, formare, et
facere?
efficere. Cf. Gen. I. 26 et 27, coll. cap. II. 7.
Hic demum adnoto, protestantem Schultens (cujus auctoritate utitur Rosenmüller),
dum ex proprio nomine observat adesse pa-

ritalem inter

conjug. Pihel, et

Arabum (conjug. secundae), sibi attribuisse,
quod suum non erat. (Vid. Excerpta et
Anthologia veterum poetarum, quae in­
scribuntur: Hamasa Abi temmam, ex MS.
edit. Alb. Schultens, Lugd. Batav. 1767,
pag. 383 — 84. in nola ad v. 3. Abii Ikebyr).
Nam David Kimchi, op. et loc. cil. expresse

59
in adducto Geneseos loco accipi debere, mundumque proinde ex nihilo tum
sui tum subjecti, atque in tempore seu cum tempore conditum esse, ex ejus
collatione cum aliis Scripturae textibus et ex sensu traditional! aperte colligitur.
143. Etenim praeter ea, quae Psalmo CI. habentur: Initio tu. Domine,
terram fundasti, et opera manuum tuarum sunt coeli, Christus Joann. XVII. 5.
sic Patrem orabat: Clarifica me tu, Pater, apud temetipsum claritate, quam
habui, priusquam mundus esset, apud te. 3 Verum omnium apertissima verba
sunt, quibus IL Machab. VII. 28. sic mater filium suum natu minimum ad
martyrium vehementer hortabatur: Peto, nate, ut aspidas ad coelum et terram,
l omnia, quae in eis sunt, et intelligas, quia ex nihilo fecit illa Deus.
144. Hinc, si paucos excipias sive incredulos sive haereticos4, tum
universa hebraeorum gens tum Christiani omnes conspirarunt in hoc adstruendo
dogmate. Immo patres omnes istud tamquam principium certum habuerunt
adversus gnosticorum et manichaeorum errores, ut adstruerent scilicet, Deum
unum esse rerum omnium creatorem
materiam vero ejusdem Dei condito­
ris esse opus.
affirmat, patrem suum, Josephum Kimchi,
comparasse (hoc verbum cum daghesch)
cum lingua arabica, quae exprimit asciare,
caedere,

seu

3) Idem docetur Rom. IV. 17.
4) Ex haereticis omnium antiquissimus,
qui negaverit creationem cx nihilo, est Her­
mogenes, quem tamquam stolidum dispu­
tatorem Tertullianus impugnavit in libro
adversus eumdem. Marcion jecit potius
fundamenta manichaeismi de duobus prin­
cipiis. Non defuerunt tamen sequioribus
temporibus etiam in Christianorum coetu,
qui simplicitati fidei et oraculis divinis hu­
mana deliramenta praeponerent. Tales illi
fuerunt, de quibus scribit Procopius Gazaeus, non ignobilis sacrorum librorum
saeculi VI. interpres, qui dicerent aetate
sua, Moysem ab aegyptiis edoctum tradi­
disse, mundum a Deo ex materia quadam
aeterna conditum eaque de causa in graeca
versione capitis I. Geneseos vocabulum
bioiijat, fecil, adhibitum esse, quod de re­
bus etiam usurpari soleat, quae ex materia
quadam praeexistente conficiuntur. En verba
Procopii translata ex graeco exemplari, quod
omnium primus dedit Steph. Souciet S. J.
in Observat, ad lib. posth. Rich. Simonii,
Paris. 1730, IV. vol. in 8., cujus auctor ha­
bitus antea fuerat P. Tourneminius, erudi­

tus alter eSoc. Jesu scriptor: ..Cum voca­
bulum Ιποίηΰζ de illis etiam rebus adhi­
beatur, quae ex materia quadam fiunt, de
falce v. g. quae paratur ex ferro, et aliis
rebus ejus generis, quae conficiuntur ab
artificibus, nata hinc est nonnullis occasio
dicendi Mosen, quam ab aegyptiis edoctus
esset, accommodate ad hanc sententiam ver­
bum Ιποϊηβι usurpasse; quorum hominum
fallaciam cum nescirent graeci interpretes,
Mosis verbum hebraeum verterunt Ιποίηβε,
at quovis tempore strenui fidei defensores
non defuerunt, qui ita eos refellerunt, ut
numquam assurgere potuerint, ac proplerea
obscuri jacuerunt." Ex his patet, qua fronte
ausi fuerint, Jac. Windetus in libro De
statu vita functorum, lect. H. pag. 48; Burnetus, Archaeol. philosoph. lib. II. cap. 9.
pag. 453. aliique apud eosdem arguere scho­
lasticos, quasi illi omnium primi creationem
ex nihilo ex male accepta significatione vo­
cis ΚΊ3 confixerint, antiquioribus chrisliaTT
nis prorsus incognitam.
5) Cf. Iren. Adv. haer. lib. L cap. 22;
lib. II. cap. 2 el cap. 27; lib. III. cap. 8.
edit. MassueL; Tcrtull. De praescript.
cap. 13. ac lib. I. Adv. Marcion. cap. 10 et
seqq. ; Origenes, De principiis, in proocni.
n. 4. edit. maur. ; August. De Genesi coni.
Munich. lib. I. cap. 2·

60
145. Ex ratione sic thesis confirmatur. Mundus est finitus, constat enim
partibus finitis; ergo est contingens, mutabilis et dependens; ergo ab alio
est tum quoad materiem tum quoad formam, et causam efficientem habet, ac
proinde improductus non est; quod improductum non est, aliquando non fuit;
quod aliquando non fuit, habuit initium existendi; quod aliquando non extitit,
ex statu mere logico seu possibili perductum est ad statum existentiae; quod
autem sic producitur, ex nihilo oritur, et quidem tum sui tum subjecti, ac
proinde in tempore.
146. Quae quum ita sint, corruunt per se iniquiora omnia systemata
irreligiosa tum antiquorum tum recentiorum philosophorum. Ex dictis enim
sequitur, absurdum esse hylozoismum, autotheismum, panthdsmum, manichadsmum, emanatismum tum transeuntem tum permanentem 6, ac solam proinde
mosaicam cosmogoniam admittendam esse; seu quod idem est: Deus, uti ex
revelatione constat, mundum ex nihilo in tempore seu cum tempore condidit.
DIFFICULTATES.

147. I. Obj. 1. Recentioris aetatis homines dubitarunt, an vere affir­
metur in libris sacris mundum ex nihilo esse creatum; 2. siquidem ambi­
gua sunt verba Gen. I. 1, itemque formulae II. Mach. VU. 28; Hebr. ΙΓ. 3;
Rom. IV. 17; et Sap. II. 15. 7 Verum, 3- quum miracula jam ab antiquis­
simis temporibus cognita fuerint, haud longe abfuit mens humana a cogita­
tione ista creationis ex nihilo8, 4. quae argumentis etiam philosophicis po­
steriori tempore demonstrata est. Hinc recte vocaveris dogma creationis ex
nihilo ideam philosophicam ac recens natam, perperam Moysi adseriptam.
148. Resp. ad 1. D. Sociniani, deistae ac rationalistae, Tr. vel C. alii,N.
Ecquid non in dubium revocarunt ejusmodi haeretici vel increduli? Hinc
nulla prorsus ratio habenda est ejusmodi hominum, qui a traditione recedentes
atque ab ecclesiae auctoritate et quacumque germanae exegeseos regula,
evanescunt in cogitationibus suis.
149. Ad 2. Juxta dicta, N.
150. Ad 3. Neg. suppositum, tum quia notio miraculi in creatione seu
eductione rerum ex nihilo non includitur 9, tum quia non ab humanae mentis
cogitatione prodiit idea creationis ex nihilo, sed ex primaeva traditione seu
revelatione divina.
151. Ad 4. D. Facem praebente revelatione, C. independenter ab ea, N.

■ ( uil I
fi . Hi

4 I ·

•J·
I

||

6) Cf. Imre, op. cit. cap. 2. §. 1 et seqq.
’) Wegscheider, §. 95. not. d, et Baum­
garten-Crusius, Bibi. theol. pag. 257 et
seqq.
Slaudlin, Dogmatik und Dogmen-

** *

gesehichte, sen Dogmatica et historia do­
gmatum. pag. 212.

’) Cf. S. Thom. part. I. qu. 105. art. 7.
ad 1. et I. 2. qu. 113. art. 10.

61
Ut patet ox veteribus philosophis, quorum plerique saltem ex principiis phi­
losophicis contrarium quidquam ex nihilo ad existentiam produci traduxe­
runt10; nec minus procul a vero abierunt philosophi recentiores, revelatione
neglecta, ut ex dictis constat. Negamus propterea illationem, creationem vi­
delicet ex nihilo esse ideam philosophicam, ac proinde a Moyse doceri non
potuisse. Quin potius accedit, dogma et ideam creationis ex nihilo antiquis­
simam esse profectam ex traditione populorum, ac praecessisse ipsam graecorum philosophiam, cujus rei testes sunt cosmogoniae poetarum, quae omnes
incipiunt a Χάος, Chaos, quod proprie significat vacuum, vastum, hiatum,
inane seu nihilum 11 ; testes praeterea sunt cosmogoniae aegyptiorum et phoe­
nicum, quas exhibet Philo Biblius, quasque plane consentire cum mosaica
cosmogonia eruditis compertum est. 12
10) Hinc Cicero, De div. lib. II. cap. 16:
Erit aliquid, inquit, quod aut ex nihilo
oriatur, aut in nihilum subito occidat,
quis hoc physicus dixit unquam? Tom.
XIII. opp. edit. Taurin. Cf. Moshemu
Diss. de creat, mundi ex nihilo, ad cap. 5.
System, intell. Cudworthi, quae tamen
caute legi debet. Via. cl. Gerdilii Introduz.
alio studio della religione, lib. I. §. 2. tum
lib. II. §. 9 et seqq.
“) Χάος enim est a χάω, hio, vacuus
sum, capio; vide Scapulam et Ernestum.
Hinc Joann. Dan. a Lennep in Etymolo­
gico linguae graecae cum animadvert.
Scheidii, Trajecti 1808. ad hanc vocem
scribit: /1 χάω remansit proxime deri­
vatum χάος, sic vocabant vastum illud
inane rerum condendarum capax...
a χάω, sive χά2ω, χάσμα μέγα (Luc.
XVI. 26·), intercapedo magna. Hesiodus
porro in Theogonia, v. 123. scribit:
Έκ χάεος b' 'έρεβός τε μίλαινά τε
Νύζ, ΙγΙνοντο.
Ex Chao vero Erebusque nigraque
Nox editi sunt.

ct v. 116:
"Ητοι μίν πρώτιστα Χάος γένετ', αύτάρ ϊπειτα
Γ'αΐΊ ευρύστερνος.
Primo omnium quidem Chaos fuit, et deinde
Tellus lato pectore praedita.

Ex his Ovidius, Metamorph, lib. I. v. 5
et seqq. etsi diversa significatione; Dioge­
nes Laertius in proocm. Segm. 10. hanc
tradit fuisse aegyptiorum de rerum origine
philosophiam, άρχήν είναι τήν ϋλην, εϊτα

τά τέσσαρα στοιχεία ÏL αυτής 5ιακρι3ήναι,
καί <Ξωά τινα άποτεΑεσ9·ήναι. Id est: ..Ma­
teriam principium fuisse rerum, ex ea dein­
ceps quatuor elementa discreta perfectasque
quasdam animantes.*' Joann. Clericus in
Commentariis ad cap. 1. Geneseos inquit:
..Fragmenta doctrinae veterum Chaldaeorum,
phoenicum et aegyptiorum apud eas gentes
mundi initium ostendunt. Ea collecta sunt
a doctissimis viris T. Stanleio Philosoph.
orient, lib. I., Hugone Grotio, lib. I. De
verit. relig. christ, et Joann. Marshamo,
initio aegyptiaci canonis."
*2) H. Grotius loc. cit. ostendit conve­
nientiam cosmogoniae phoeniciae, quam re­
fert apud Eusebium, lib. I. cap. 10. Praep.
evangel. Philo Biblius, seu potius Manethon aegyptius antiquissimus scriptor, cum
cosmogonia mosaica. Porro et cum cosmo­
gonia hebraica convenit aegyptiorum cosmo­
gonia, quam refert Diodorus Siculus, iiiblioth. lib. I. cap. 13. Cum tanta sit harum
omnium cosmogoniarum convenientia, Hezel atque Hasse aliique critici protestantes
arbitrali sunt ex communi aliquo fonte eas
repetendas, nempe ex aegyptiorum libris
sacris, Thaulo tributis, e quibus Sanchuniathon, Berytus et Plato in Timaeo suam
deprompserant. His adstipulatur Rosen­
müller. Sed quaeri potest, unde aegyptii
hauserint suam? Profecto nonnisi ex an­
tiqua traditione. Moyses hanc traditionem
integram servavit, ut patet ex ipsius narra­
tionis simplicitate; contra ceterae gentes
illam plus minus corruperunt. Cf. Nicolai,

152. Inst. 1. Ex quorumdam interpretum sententia sic verba Gen. I. 1.
reddi debent: Cum Deus fecit coelum et terram, materia erat informis; 2. quam
expositionem confirmat versio alexandrina, quae sic habet: In principio Deus
fecit coelum et terram, id est, formavit ex praejacento materia, 3. juxta
illud Sap. XI. 18: Fecit Deus mundum er informi materia. 13 Profecto
4. Tertullianus aliique patres, ac nonnulli etiam theologi fatentur creationem
ex nihilo ratione potius quam Scripturae auctoritate comprobari. Immo
5. Beausobre censet dogma creationis alienum esse ab antiqua judaeorum
theologia. 14 Ergo.

153. Resp. ad 1. D. Socinianornm, C. orthodoxorum, A' Cum sociniani
juxta protestantismi principia, ubi pedem figant non habeant in sacrarum
litterarum expositione, eas contra nativum ac traditionalem sensum ad pro­
pria placita detorquent.
154- Ad 2. Neg. Ideo enim LXX vocem

reddiderunt fecit, έτιοίησε,

quia id quaerit graecae linguae indoles, ut patet ex ipso symbolo constantinopolitano Credo in unum Deum factorem coeli etc., ποιητην, ubi vocem facto­
rem significare creatorem nullum dubium est.

155. Ad 3. Neg. Non aliud quippe exprimit Sapientiae auctor, quam
Deum non solum materiam condidisse (quod aliqui creationem primam vocant),
sed ipsam praeterea sapienter disposuisse (creationem secundam dicunt), ut
patet ex contextu et ex auctoris scopo commendandi Dei sapientiam. 15
156. Ad 4. Neg. Tbrtullianus enim tum Scripturarum auctoritate tum
ratione ipsa ostendit adversus Hermogenem materiam non esse aeternam. 16
Ceterum Bergier provocat adversarios, ut vel unum ex patribus vel theolo­
gis catholicis proferant, qui affirmaverit, aut saltem innuerit, creationem ex
nihilo Scripturae auctoritate probari non posse.
1J) Ου γάρ ηπόρμ ή παντοδύναμοί Οου
Disseri, e lezioni di sacra Scrittura ;
diss. 5. praemiale, et Iczione 1. sui Genesi, χιίρ, καί κτϊΟαΰα τον κόσμον ΙΕ άμορφου
ubi ingenti eruditione veterum et recentio- ΰληί.
rum usque ad aetatem suam placita expen­
Μ) Hist, du manich. tom. IL pag. 182.
dit. Ceterum Gesenius, Commentai, de
theol. samarit. cap. 4. ostendit, Samarita­
,s) Huic Sapientiae loco explanando
nos docere mundum ex nihilo conditum conferunt, quae scribit s. Joann, damasc.
esse. Ab his non discrepant ipsi sinenses, De fide orthod. lib. IL cap. 5. edit Le
qui ex antiquissima traditione docent, mun­ Quien.
dum seu coelum et terram non secus ac
hominem principium a Deo conditore ha­
,e) Cf. cap. 18 et seqq. et patebit, quot
buisse. Cf. cl. Windischmann in erudito Scripturarum testimoniis Tertullianus evin­
opere: Die Philosophie etc. seu Philoso­ cat creationem materiae ex nihilo. Quam­
phia iu progressu historiae mundi, vol. L quam et ipsum librum orditur ab argumento
part. I. sect. 1. pag. 142 et seqq. Bonnae praescriptionis fidei catholicae adversus re­
centem Hermogenis haeresim.
1828.

63

*

I

157. Ad 5. Esto. At irriti sunt omnes impii istius scriptoris conatus
ad propugnandos et manichaeos et incredulos; singulis enim fere Scripturarum
paginis refellitur. Ipsum praeterea judaeorum institutum de sanctificatione
sabbati, atque usus, qâi apud omnes fere gentes antiquas obtinuit, supputandi
tempus per septem dierum circulum’7, seu per hebdomadarum periodum,
non obscuro traditionem innuunt de creatione, prout ipsam Moyses enarrat.
158- II. Obj. Justinus martyr, Origenes, Clemens alex, nullam agno­
verunt creationem ex nihilo, sed materiam aeternam professi sunt. 18 Ergo.
159. Resfh Neg. antec. Etenim s. Justinum aeque ac Athenagoram
ab hac criminatione praeclare defendit cl. Maran in praefatione ad istorum
opera 19; et sane s. Justinus in Exhort, ad graecos hoc asserit: Creator enim,
nulla re alia indigens, sua virtute et potestate id, quod fit, efficit. Opifex vero
accepta ex materia condendi facultate opus suum construit.70 Hinc Platonem
arguit, quod Deum non creatorem, sed opificem fecerit.
160. Origenes autem in Genesim et alibi non solum materiam creatam
aperte affirmat, sed et impietatis eos arguit, qui eamdem Deo coaeternam esse
effutierunt.21
161. Clemens denique alex, in Exhort, ad gentes speciatim docet, volun­
tatem Dei solam causam esse efficientem creati hujus orbis. 22
162. III. Obj. 1. Notio creationis ex nihilo contradictionem involvit.
,7) Henkc, Lineam, fid. christ. pag. 81.
dierum in hebdomades divisionem aegyptiis
jampridem cognitam fuisse contendit, etiam­
si Dio Cassius primus hujus rei mentionem
fecerit. Ideler, Handbuch der Mathemat.
etc. seu Manuale mathematices et chronologiae technicae ex originalibus elabo­
ratum, II. vol. Bresi. 1825 —26, 1. pag. 178
et seqq. et Veber die siebentagige Woche,
id est, De hebdomada septem dierum,
eamdem supputationem ex rationibus astronomicis secundum ordinem, quem aegyplii
planetis tribuerunt, repetitam esse vult. Ast
perperam. Marsharous enim cl Spenccrus,
qui ei praeiverunt in hoc commento, vali­
dissime refutati sunt a Meyero, De tempor.
sacr. hebr. Part. I. cap. 9. Quare rectius
Grotius, De verit. relig. chr. cap. 16. et
Jurieu, Hist, des dogmes, censent, usum
in Oriente obtinuisse dividendi tempus in
hebdomadas ab ipso mundi exordio, esseque residuum antiquae traditionis de mundi
creatione; recentior tamen usus invaluit de­
nominandi dies a nomine planctarum. Videsis Nicolai, op. cit. lez. XVI. dei Genesi.

1S) Sic auctor Epistolae à Mr. de Beau­
mont, pag. 50.

19) Praef. in opp. s. Justini part. II.
cap. 2. ubi apertissima tum Justini tum
Athenagorae testimonia profert, quibus ipsi
docent mundum et materiam e nihilo fuisse
a Deo productam.
αο) '0 μίν γάρ ποιητής, ούδενός ϊτίρου
προςδεόμενος Ικ της εαυτοΰ δυνάμεως καί
Ιζ,ουΰίας ποιεί το ποιούμενον · ό δε δημιουρ­
γοί, τήν τής δημιουργίας δϋναμιν Ικ τής
ύλης είληφώς κατασκευάζει τό γινόμενον.
Vid. opp. s. Justini, pag. 23. edit. D. Ma­
ran.

a‘) In cap. I. Gen. tom. IL pag. 2 et
seq. edit. maur. ubi sententiam eorum, qui
Deo materiam origine carentem elaboran­
dam, artificum nostrorum more, dandam
esse putant, errorem vocat, et late refutat;
tum in Joann, tom. I. η. 18.
w) Cf. Bergier, Traité histor. et do­
gmat. loro. V. part. II. chap. 3. art. 1. §. 1.
n. 3 et seqq.

■

64
2. Hinc receptum illud apud veteres axioma: Ea' nihilo nihil fit. Et sane
3. creari est mutari a non esse ad esse. Subjectum ergo postulat in quo
mutatio fiat; cum vero ejusmodi subjectum in nihilo nequeat esse, creationem possibilem esse arguit. Rursum 4. materia, qufie a Deo creata suppon Si/
nitur, ante creationem vel fuisset in Deo vel extra Deum; at in Deo esse
non potuit, qui purus spiritus est ; non extra Deum, alioquin fuisset antequam crearetur. 23 Ergo.
163. Resp. ad 1. X Nulla enim contradictio reperiri potest in eo, quod
ex statu simplicis possibilitatis transit ad statum realis existentiae. 24
164. Ad 2. D. Ex nihilo tamquam termino positivo, quo sensu veteres
vocem illam usurparunt25, C. ex nihilo tamquam termino negativo, subdist.
per se, C. accedente infinita Dei potentia, X
165. Ad 3. D. Improprie, C. proprie, X. Mutatio enim proprie dicta
in generatione fit, in qua subjectum seu materia, quae semper eadem rema­
net, ad aliam formam se transfert; in creatione autem, cum tota substantia
e nihilo sui et subjecti ad esse transferatur, subjectum saltem actu existons,
in quo mutatio fiat, non requiritur. Quare creari, ut docet s. Thomas, ma­
gis proprie dicitur fieri quam mutari 26 ; nihil enim in creatione mutatur, sed
quod antea non erat esse integrum perfectumque adipiscitur.
166. Ad 4. Resp. materiam fuisse in Deo virtualiter, ut scholae loquun­
tur, atque eminenter, non autem formaliter, qua ratione in Deo, qui Spiritus
est, materiam inesse utique repugnat; etsi non repugnet eam in Deo inesse
virtualiter, quatenus scilicet Dens omnipotente virtute eam ad existentiam ex
non esse vocare poterat. 27
167. Inst. 1. Modus, quo aliquid ex nihilo eruitur, est prorsus incom­
prehensibilis, nec ulla experientia fulcitur; ergo est impossibilis. 2. Verum
data ejusdem possibilitate, sequitur ab aeterno mundum creari debuisse, quia
causa ejus efficiens necessaria et aeterna esset; 3. effectus vero causae pro­
prietates participare debet, ac proinde aeternitatem. Sane 4. cur Deus di­
stulisset potentiam suam promere ab hesterno die tantum? An quia noluit?
An quia non potuit? Atqui si uno tempore non potuit, ne alio quidem po­
tuit. Si noluit, cum in Deo nulla sit successio, numquam voluit; si demus
Deum aliquid voluisse, jam inde ab aeterno voluit. Ergo.
Ita auctor operis Système de la na

ture.
Cf. Locke, De l'entendement humain, lib. IV. cap. 10. cum observationibus
Petri Coste, in versione gallica.
w) Cf. Cudworlh, Syst. intellect, cap. 5.
§■ 14 cl scqq. ubi prolixe effatum istud ex­
pendit, et quo sensu illud veleres usurpa­
verint, quo sensu vero accipiant recentio-

res; siinulque
creationem ex
e. gT. animis
etiam Huctius
cap. 5.

ostendit non omnes veteres
nihilo, saltem in aliquibus,
nostris inficiatos esse. Cf.
in Quaesi, alnetan. lib. II.

’*) Part. L qn. 45. art 1. ad 2.

”) Cf. s. Thom. loc. cit. qu. 44. art. 1
et seqq.

')

■vu
1

•

65
168. R eep. nd 1. Tr. vel cône. antec. et neg. conseq. Innumera fere
sunt, de quorum existentia dubitare minime possumus, etsi modus nos lateat,
quo sc habeant, agant et operentur. Quot enim sunt naturae phaenomena, quae
ob oculos nostros obversantur, quaeque non comprehendimus? De natura,
non dicam spirituum, sed corporum ipsorum, quid intelligunt adversarii nostri?
Quid de modo, quo anima in corpus, corpus vero in animam agat? Etsi
igitur fateamur, nos adaequatam ideam creationis ex nihilo nobis efibrmare
non posse, non desunt tamen exempla, quae cunctis obvia sunt, quaeque sal­
tem rem hanc illustrent, qualia sunt cogitationum efformatio atque successio
motus, quem anima corpori imprimit, aliaque ejusmodi. 28
169. Sic ex eo, quod nulla experientia constet, aliquid ex nihilo oriri,
inferri nequit impossibilitas originis ex nihilo. Nec enim finis seu terminus
cognoscibilium, ac proinde possibilium solis objectis experientiae definiri po­
test, ut kantianis placet. Ceterum illud solum impossibile est, quod contra­
dictionem in suo conceptu involvit. Haec vero neque ex incomprehensibilitate neque ex defectu experientiae ostendi potest. Contra vero positiva con­
tradictio ostenditur in hypothesibus adversariorum de materia a se existente,
de emanatione, de reflexu divinae apparitionis, aliisque ejusmodi, quae ipsi
excogitarunt.
170. Ad 2. Neg. sequelam; ad probat, autem, D. Si causa efficiens
aeterna et necessaria agat necessario, C. si libere agat, A7. Optime s. Tho­
mas: Deus voluit, inquit, ab aeterno, ut mundus esset, sed non est ab aeterno,
sed quando ipse ab aeterno disposuit. 29
171. Ad 3. D. Qui a causa necessaria et naturaliter agente produci­
tur, Tr. qui a causa libera et ad nutum voluntatis provenit, N. Responsio
patet ex dictis. Transmisimus primum membrum, quod necessarium minime
sit, ut causa attributum suae naturae semper communicet effectui, ut in sa­
gitta et vulnere ab illa inflicto palam fit.
172. Ad 4. Responsio ad impudentem aeque ac absurdam ejusmodi ex­
postulationem ac dilemma, quod subsequitur, patet ex responsione ad 2.30
“) Bayle ipse, auctor profecto non su­
spectus, in Did. art. Ovide, Remarque G,
gravissimis rationum momentis ostendit, ne­
minem sana ratione utentem dubitare pos­
se, quin ipsa materia producta a Deo sil:
.11 faut, pour bien raisonner sur la produ­
ction, inquit, considérer Dieu comme Γ Au­
teur de la matière, et comme le premier et
le seul principe du mouvement. Si l’on
ne peut pas s’élever jusqu’à l’idée d’une
création proprement dite, on ne saurait
éviter tous les écueils, et il faut de quelque
côté qu’on se tourne débiter des choses
Perrmie, Praelectiones theolog. V.

dont notre raison ne saurait s’ accommoder etc." Cf. Boned. Pererius S. J. in
opere : De communibus omnium rerum
naturalium principiis etc. in 4. lib. V.
cap. 7. pag. 190. Romae 1585. ubi octo af­
fert argumenta, quibus ostendit sola ratione,
mundum non modo quoad formam, sed
etiam quoad materiam ex nihilo conditum
esse.
29)
Contra gent. lib. II. cap. 30 et seqq.
30)
Vid. Tassoni, La religione dii/iostrata e difesa, tom. I. lib. I. pag. 39. edit.
Rom.

66
173. Dices: Posito mundi initio, tempus, quod mundi creationem prae­
cesserit, omnino vacuum admittere oporteret, quod est plane absurdum.
174. Rosp. Id est, imaginarium, Tr. reale, X Cum enim tempus suc­
cessionem involvat, tunc primo incipit, dum entia contingentia existant, qui­
bus non existentibus, nullum datur tempus, sed sola ejusdem possibilitas;
quo iit ut, dum entia existere incipiunt, proprie non in tempore, sed cum
tempore incipiant.

DE MOSAICA COSMO GONIA.

I

175. Etsi theologi munus non est. reconditiora scientiarum naturalium,
ut vocant, penetralia pervadere, atque maturiori examini subjicere; ubi
tamen necessitas postulat, cum religionis Christianae hostes scientiis naturali­
bus abutuntur in ipsius religionis perniciem, nihil vetat quominus Christianae
fidei propugnatores et vindices, ea qua par est temperantia, seu quatenus
opus est ad religionem ab impiorum conatibus tuendam, iisdem utantur.
176. Jam vero increduli nullum non movent lapidem, ut mosaicam nar­
rationem de mundi creatione evertant. Quod ut perficiant, ad physicam, ad
telluris historiam confugiunt, nec non ad astronomicas leges, ex quibus con­
stare affirmant perquam tardam montium constructionem, situs maris muta­
tionem, vulcanorum extinctorum pervetustam antiquitatem, fossilia in terrae
visceribus delitescentia, eclipticae inclinationem, aliaque non pauca necessario
exposcere saeculorum seriem, quae cum mosaica historia haud queat conciliari.
177. His porro disjiciendis, ut faciliorem nobis viam sternamus, quae­
dam accurate praemittenda ducimus; quibus constitutis, veluti sua sponte
concidunt quaecumque magno illi molimine ac inutili labore adversus mosai­
cam cosmogoniam vel, si magis placet, geogoniam congesserunt.
178. I. Quidem notandum est, si strictins loqui velimus, mosaicam chronologiam initium ducere ab hominis creatione. Moyses enim annos tantum
enumerat Adam ceterorumque patriarcharum.
II. Nondum exploratum apud omnes esse, utrum sex dies, de quibus Gen. I. est sermo in enarranda rerum creatione, sint revera sex dies
naturales, an potius sex indeterminatae atque indefinitae plurium aut die­
rum aut annorum periodi.
180. Hujus enim sententiae patroni animadvertunt, vocem dies in libris
sacris non prae se ferre notionem certam ac invariabilem, sed interdum tem­
pus lucis (appellavitque diem lucem), interdum indeterminatum temporis spa­
tium, ut Gen. II. 4. ubi Moyses ipse scripsit: Istae sunt generationes coeli
et terrae .... in die, quo fecit Dominus coelum et terram et omne virgultum

67
agri etc. id est, in tempore quod apud graecos latinosquo non minus quam
apud hebraeos, inquit Pctavius, usitatum est 1 ; animadvertunt praeterea, tres
dies priores similes nostris haud esse potuisse, quum nonnisi die quarta facta
fuerint luminaria, ut diei ac nocti praeessent, quod multo magis valere debet
de dio septima, in qua Deus ab omni opere, quod patrarat, quievisse perhibetur, qui adhuc perdurat2·, et sane, addunt, si non solum Philoni judaco3,
sed et Clementi alex.4, Origeni5, Procopio gazensi 6, ac praesertim s. Augu­
stino7 licuit, salva fide, sex dies creationis a vulgari sex dierum interpreta­
tione recedere, ac totum creationis opus momento temporis expletum asse­
rere: si absque temeritatis nota s. Eucherius lugdunensis8, Tonti, Serry,
Macedo, Berti aliique eamdem sententiam tueri potuerunt 9 : si non admodum
dissimilem expositionem primi Geneseos capitis Cajetanus et Melchior Canus10
impune dederunt; aperte consequitur, nihil obesse, quominus expositio de sex
periodis indeterminatis admittatur, eo magis quod s. Augustinus tum in
lib. IV. De Gen. ad lit. cap. I. tum in lib. XI. De civ. Dei, cap. VII.
speciatim doceat, nil temere pronunciandum circa naturam dierum creationis ;
sic enim loquitur, De civ. Dei, lib. I. cap. IV: Qui dies cujusmodi sint, aut
perdifficile nobis aut etiam impossibile est cogitare, quanto magis dicere? Animadvertunt denique, eidem interpretationi suffragari antiquissimas tum per*) Lib. I. De opificio sex dierum,
cap. 14. §. 1. ubi exemplum adducit ex Ci­
cerone, qui lib. II. in Verrem inquit: Ita­
que, cum ego diem in Siciliam inqui­
rendi perexigua m postulavissem, in­
venit iste, qui sibi in Achaiam biduo
brevior em diem postularet.
2) Dies septimus; inquit apposite s. Au­
gust. Conf. lib. XIII. cap. 36. sine vespere
est, nec habet occasum.
3) De opificio mundi, tom. I. opp. edit.
Mangey. Londin. 1742.
4) Strom. lib. VI. pag.813. edit. Polleri,
Venet. 1757.
5) De princip. lib. III. cap. 5.
e) Procopii Gazaei sophistae Octateuchum, comm, in Gen. cap. I.
') Lib. II. De Gen. contra Alanich.
cap. 3. De Gen. ad lit. imperf. capp. 2, 9,
15; De Gen. ad lit. II. IV. V. VI. Vid.
s. Thom, in II. Sent. dist. 12. qu. 1. art. 6.
ct in Summa, part. I. qu. 58. art. 6. Faure
S. J. in Enchirid. s. Aug. pag. 18. Animad­
vertendum porro hic sedulo est, Augusti­
num non omnem temporum successionem
negare, sed in op. De Genesi ad liter.

eu;'
1

opinari in instanti qnidem evenisse quae
Moyses narrat cap. I, verum illo momento
mulla facta fuisse tantum causaliter, invi­
sibiliter, potentialiter, quomodo fiunt fu­
tura non facta, e. gr. tum produxisse ter­
ram herbam et lignum, id est producendi
accepisse virtutem, postea vero non illis
arcanis diebus sed per istos notissimos
lucis corporalis dies qui circuitu solis
fiunt, in lucem prodiisse. Cf. praesertim
et VI.

*

J5Ï

vpv
■

Sive auctor doctus et catbol. Comment. in Genes, quod ejus nomine circumferlur.
9) Berti De theol. discipl. lib. XI. cap.2.
prop. 1. ubi plures sive antiquos sive recentiores pro eadem sententia recenset. Cf.
etiam Petav. De opif. sex dier. loc. cit.
cap. 5, nec non card. Noris, Vind. Augu­
stin. cap. 4. §. 9, Natalis Alex. Hist, eccles.
Vet. Test. tom. I. diss. 1. art. 8. prop. 1,
Nicolai, Lezione VI. sui Genesi.
,0) Cajet, in Comment, ad cap. I. Gen.
v. 5; Melch. Canus apud Bannez, part. I.
qu. 74. art. 2. n. 1.

.1

I‘

V
:i
fJ

A

«M

r

68
earum tum hetnweorum cosmogonias; in persica enim, prout legitur in Zendavesta, perhibetur Oromazdes, summi numinis primogenitus, hunc mundum
«er temporibus creavisse, initio facto a lumine, et postquam omnia absolvis­
set, festa celebravisse. 11 In hetrusca autem, ut habet anonymus quidam
auctor apud Suidam, traditur Deus sex mille annos rebus universis conden­
dis impendisse. 12 Ab his autem non valde abhorrent aegyptiorum et phoe­
nicum cosmogoniae superius commemoratae. 13
181. Non desunt qui aliam viam ineant ad conciliandas observationes
geologicas cum historia creationis mosaica. Ili igitur quibus expositio sex
dierum ceu totidem indefinitarum periodorum non probatur, dispescunt duos
priores versiculos cap. I. Geneseos a reliquis, contenduntquo inter creatio­
nem coeli et terrae, quam veluti in compendio complexus est Aloyses v. 1.
et formationem lucis, de qua in v. 3. fluxisse periodum temporis indetermi­
natam, opus vero primae diei successisse tenebris et ruinae mundi anterioris:
existimant mundum hunc anteriorem, cujus duratio indeterminata est, perinde
ac tenebrarum tempus, habuisse incolas suos, spectare vero ad ruinas hujus­
modi anterioris mundi rudera et fossilia quae nunc in diversis globi strati­
bus reperiuntur. 14
”) Cf. Aloshemii dissert, citata, qui ta­
men censet ea, quae leguntur in Zendavesta dc creatione mundi, ubi sex temporibus
intra anni unius spatium ex dispari dierum
numero constantibus peracta, eodem tamen
ordine, quo cap. I. Geneseos refertur, ex
Christianorum aut judacoruin libris desum­
pta potius, quam apud persas nata esse.
Non pauca tamen sunt, quae nos prohibent,
quominus ipsi assentiamur.
*’) In Lexico, tom. III. ad vocem τυ/iρρρ<α χώρσ, seu tyrrhenia regio, ubi re­
fert ex fide cujusdam anonymi tyrrhenios
seu luscos accepisse Deum illum, a quo
condita sunt omnia, duodecim mille annos
consumpsisse in fabricandis operibus suis:
mille primis coelum et terram comparata
ab eo esse; post haec coelum illud esse
constructum, quod oculis nostris patet; tum
mare et aquam etc. sex igitur annorum
millia effluxisse, antequam homo fingeretur
a Deo; reliquos sex mille annos humano
generi esse tributos, ut in his terris vitam
degat
1S) Philo Biblius ex Sanchunialhone,
quem ipse ex lingua phocnica sub Hadria­
no imperatore in graccam transtulit (apud
Eusebium, De praep. evang. lib. I. cap. 10.),

refert phoenicum theologiam ponere princi­
pium hujus universi aerem tenebrosum et
spiritalem, sive spatium aeris tenebrosi et
Chaos caligine involutum : Ταϋτα δι είναι
άπειρα καί διά πολύρ αιώνα μή εχειν πέ­
ρα,· ότι δέ, οητίν. ήράσ&η τό πνεύμα τών
ιδίων αρχών, καί lylvtro αύγκραΟις, ή
πλοκή ίκείνφ Ικλή$η πόΒοί, κ. τ. λ. Id
est: «Haec porro infinita esse, nullumque
nisi longo saeculorum intervallo terminum
habere. Verum, ubi spiritus amore prin­
cipiorum suorum flagrare coepisset, cumque
simul esset mixtio consequuta, nexum hunc
mutuum cupidinem appellarunt etc." Fuse
enim hanc descriptionem persequitur, quam
quisque ibid, videre poterit. Interea ex his
palet istarum cosmogoniarum in iis, quae
ad substantiam spectant, mira consensio.
u) Ita quidem Buckeland in op. La
géologie et le minéralogie dans leurs rap­
ports avec la théologie naturelle, II. vol.
in 8. trad, ex angl. Paris 1840. Cf. tamen
circa hoc systema duos doctos articulos
P. Pianciani S. J. in Annali delle Scienze
religiose, vol. VL n. 17. et vol. VIL η. 20.
Cf. pariter: Les soirées de Montlhéry,
entretiens sur les origines bibliques par
JL Desdouits. Paris 1836.

69
Μ

182. Has vero expositiones, quas non pauci ex recentioribns theologis
atque interpretibus catholicis tuentur, nos neque amplectimur neque respuimus; hoc unum nobis in praesentia satis est animadvertere, ejusmodi sententiam non esso ab ecclesia proscriptam, ac non sohim salva fide, sed etiam
absque temeritatis nota defendi posse, si graves ipsi rationes suffragentur.

I
I
I
|
I

Quare, si evidentes observationes nos cogant a communi interpretatione recedore, nullum detrimentum patitur mosaica cosmogonia, quae in hac hypothesi optime cum iisdem cohaerere potest; sin vero ejusmodi observationes
non habeantur, perperam adversarii eas mosaicae cosmogoniae opponunt, quae,
etiam admissa communiori interpretatione, nulla ratione convellitur. 15

I
|
I
|
I

»

183. Demum animadvertendum est, nos ininime debere judicium ferre
de origine mundi ejusque formatione ex actione lenta et progressiva causarum secundarum, quae mundum semel constitutum regunt; quum Deus omnipotenti virtute sua vim, δνναμιν, agentium naturalium augere poterit ac rapidiorem evolutionem entium efficere, et, quemadmodum animantes et hominem
aetate jam adulta condidit, eadem ratione mundum ipsum ejusque partes singulas, montes praesertim, quos primitivos vocant, uno temporis puncto potuit
efficere. Quibus praemissis sit
’*) Quare merito D. Frayssinous, De­
fense du Ckrist} ou conférences sur la re­
ligion, tom. II. confer. VI. circa medium
scripsit: «Dès lors nous sommes en droit
de dire aux géologues: Fouillez tant que
vous voudrez dans les entrailles de la terre,
si vos observations ne demandent pas que
les jours de la création soient plus longs
que nos jours ordinaires, nous continuerons
de suivre le sentiment commun sur la du­
rée de ces jours; si au contraire vous dé­
couvrez d’une manière évidente, que le
globe terrestre avec ses plantes et ses ani­
maux doit être de beaucoup plus ancien
que le genre humain, la Genèse n'aura
rien de contraire à celle découverte; car il
nous est permis de voir dans chacun des
six jours autant de périodes de temps in­
déterminées, et alors vos découvertes se­
raient le commentaire explicatif d’un pas­
sage, dont le sens n’est pas entièrement
fixé."
In hoc porro aliisque similibus argu­
mentis, in quibus aut cum astronomie aut
cum physicis, chymicis, gcologis agendum
est, numquam theologus praetereat praeclara
monita ss. Augustini et Thomae Aquinatis.

Ille enim lib. II. De Genes, ad lit. cap. 1.
n. 4: »Hic, inquit, occurrit admonere ca­
vendum errorem ... ne arbitretur aliquis
nostrum adversus istos ... subtiliter disse­
rentes., isto testimonio Scripturarum
esse
♦
nitendum; quia illi, non retenti auctoritate
litterarum nostrarum, et nescientes, quem­
admodum dictum sit, fibros sanctos facilius
irridebunt, quam illud repudiabunt, quod
vel certis rationibus, vel experimentis ma­
nifestissimis probaverunt.·· Hic autem part. I.
qu. 68. de opere sextae diei, art. 1. scribit:
Sicut Augustinus docet, in hujusmodi
quaestionibus duo sunt observanda. Primo
quidem ut veritas Scripturae inconcusse te­
neatur. Secundo, cum Scriptura divina mul­
tipliciter exponi possit, quod nulli exposi­
tioni aliquis ita praecise inhaereat, quod si
certa ratione constiterit hoc esse falsum,
quod aliquis sensum Scripturae esse asse­
rere praesumat; ne Scriptura ex hoc verbo
ab infidelibus derideatur, et ne eis via cre­
dendi praecludatur.“ Hoc prudenti consilio,
quo hac aetate nostra potissimum opus est,
utentes, theologi nec sese nec religionem
ipsam incredulorum ictibus committent.

|
|
|
I
I

I
I

70

!

PROPOSITIO.
Neque ex geoiogieis aut physicis, neque ex astronomicis observationibus quidpiam
eruitur, unde cosmogonia mosaica infirmari possit.

184. Post ea, quae hactenus praemissa a nobis sunt, vix probatione in­
diget enuntiata propositio. Vel enim, quao ex geologia, ex physica atque
astronomia proferuntur, talia sunt, ut cum communiori expositione componi
possint, vel non. Si primum, perperam igitur traducitur mosaica cosmogonia
velut contraria novis ejusmodi observationibus; si alterum dicatur, hoc unum
sequeretur, recedendum esse a communiori ilia interpretatione, quae privato­
rum est, non autem ecclesiae; haec autem nullo unquam solemni judicio eam
santivit; neque unanimis est circa eam patrum consensus; sarta proinde tecta­
que semper mosaicae cosmogoniae veritas perstabit.
185. Nonnulla tamen hic animadvertere juverit. Et 1°. omnia fere ob­
soleverunt systemata illa geologica, quae ad haec fere tempora invect^sunt,
ex quibus plusquam octoginta cosmogoniae adversari mosaicae videbantur. 1
2°. Plures iique doctissimi physici et geologi, inter quos Wallerius 2, Kirivan 3, Pallas, Hermenegildus Pini 4, Henslerus 5, De Luc6, André 7, Bucke­
land 8 aliique, contendunt mosaicam cosmogoniam apprime convenire cum ob­
servationibus suis (plures ex his non recedendo a communi illa interpreta­
tione 9), ideoque velut somniatores traducunt, quotquot ausi fuerunt mosaicam

'1

I:

*) Cf. Discorsi apologetici di Fr. Dun­
can, corredati di note da Monsig. Gio.
Fortunato Zamboni, Firenze 1820. disc. II.
not. 15 et seqq. ubi plura systemata recen­
sentur, quae sibi invicem successerunt. Cf.
etiam Frayssinous, loc. cit. nec non Cuvier,
Rapport de l'institut national, edit, ad
calcem operis, de quo mox dicemus, scili­
cet: Theorie de la surface actuelle de la
terre par M. André, connu ci-devant sous
le nom du Père de Gy, Capucin, 1806.
pag. 322 et seqq.
2) In opere in Italicum idioma ex suc­
co, seu potius ex gallico translato, cni titu­
lus est : Della origine del mondo e della
terra in particolare, del sig. can. Wallerio etc. Napoli 1783. tom. II. in 8. edito
ab auctore anno 1779. Hujus autem aucto­
ris systema dissertatione exposuit et illu­
stravit cl. Cost. Battini, Ordin. Serv. Ma­
riae, non ita pridem theologiae professor in

pisano Athenaeo, in opere Cosmogonia mo­
saica commentario illustrata, Florentiae
1817. Hoc vero Wallerii systema nunc ob­
soletum est.
’) In Geological essay, pag. 35.
4) Nuova teoria della terra, opusc. di
Milano, tom. XIII et XV.

s) In observationibus in Geneseos loca
selecta.
s) Lettres sur V histoire physique de
la terre, adressées à Ai. Blumenbach, Pa­
ris 1798.
7) Théorie de la surface actuelle de
la terre, Paris 1806.
8) Vindiciae geolo^icae, Oxonii 1821 ;
et De la géologie et de la minéralogie
dans leurs rapports avec la théologie na­
turelle, Paris 1838’) Dixi plures ex his non recedendo

71
creationis historiam faleltatls arguero vel ex interiori telluris constructione
vol ex ejusdem telluris superficie. 3°. Magnam affinitatem inter seriem ope­
rationum, quae Gen. I. exponuntur, et eam, quam e naturalibus observatio­
nibus deducere credunt, animadverterunt docti geologi Brocchi ’°, Demerson ”,
Boubée.12 4°. Quaedam ex his, quae vulgari interpretationi objiciuntur, nul­
lius momenti esse doctiores naturalistae fatentur. 13 5°. Nonnulla phaenomena,
quae magnam saeculorum seriem exposcere visa sunt, vel satis commode re­
petuntur a noëtico cataclysmo, cui probabiliter debemus non pauca ex ossi­
bus elephantum, rhinocerotum etc., quae pluribus in locis sub ipsa prima
telluris superficie reperiuntur, vel satis explicantur, si admittimus cum J. A.
Do Luc et aliis doctis viris terras minus elevatas, quae modo habitantur,
aquis maris usque ad diluvii tempus coopertas fuisse.14
186. Ad astronomiam porro quod attinet, post Euler, Laplace, Lagrange,
Frisium aliosque peritissimos astronomos compertum est, motum eclipticae,
a communi interpretatione; neque enim
omnes, quos recensuimus mosaicae cosmo­
goniae propugnatores, sex dierum spatio
vulgari sensu accepto mundum confectum
esse contendunt. Satis sit inter eos recen­
sere J. A. De Luc, qui tamen passim lau­
datur tamquam acerrimus assertor cosmo­
goniae mosaicae, quasi communiori inter­
pretationi dierum cap. I. Gen. adslipularehir; quod quam falsum sit, liquido patet
ex ejus verbis, quae hic subjicimus ex op.
cit. lett. 3. pag. 95 et 96: »Les opérations,
qui eurent lieu depuis cette grande époque
(creationis lucis) jusque à la naissance de
l’homme, récitées dans le premier cha­
pitre de la Genèse, y sont divisées en six
périodes, nommées j ou rs dans nos tra­
ductions; et c’est sur l’interprétation com­
mune de ce mot que les incrédules ont
fondé leurs attaques les plus spécieuses
contre la révélation. Car quoiqu’ ils n’eussent
que fort peu de connaissances en géologie,
il était aisé d’opposer bien des phéno­
mènes a une succession de tels évène­
ments qui n’aurait embrassé que six de
nos jours de vingt-quatre heures. Mais il
est évident par le texte même que celte
interpretation est erronée etc." Haec ea­
dem repetit in suis epistolis physicis et
moralibus, De historia telluris et hominis,
tom. IL pag. 356. in suis Principiis theo­
logiae theodiceae et moralis, pag. 23. et
speciation in epistola quadam sua, quam

inseruit relationi cum Tellero ministro berolinensi. Sic alii, a quorum testimoniis
afferendis, ne longiores simus, supersede­
mus. Rccentiores vero unanimes fere in
eam sententiam seu interpretationem abie­
runt.
•°) Conchiologia fossile subapennina,
tom. I. pag. 217, Milano 1814. ubi scribit:
»Del rimanenle le proposizioni recate innanzi in questo discorso non si oppongono
per nulla ail’ autorité della bibbia, anzi mirabilmente vi si confermano, purchè si voglia ammeltere, come gravi autori hanno
sostenuto, che i giorni della creazione non
sono altrimenti giorni solari, ma che rappresentano periodi d’ indeterminata lunghezza. Aggiungo di piû: la successiva produzione degli esseri viventi, quale fu esposta da noi, giustamente quadra con quanto
viene dichiarato in quel libro.· Quod deinde
fuse persequitur.

11 ) Géologie, pag. 408, 461, Paris. 1829.
”) Géologie élémentaire, Paris 1833,
pag. 63, cujus textum inferius afferemus.
,3) Apposite Demerson op. cit. Avert,
pag. 6: «Le temps, inquit, qui fait justice
de tout ce qui n’est pas vérité, appésanlit
ses mains de fer sur ces ingénieuses et
brillantes cosmogonies."
H) De Luc, op. cit. lettr. 6; H. Pini,
Esame analitico deII' opera : Institutions
géologiques par Scipion Breislak.

72
ex quo difficultas petebatur, non esse progressivum sed oscillatorium, et qui­
dem intra angustum unius gradus spatium 15; idipsum pariter dicatur de
phaenomenis praecessionis aequinoctiorum 16 et nutationis axis telluris, lunae
ac planetarum, ex quibus increduli non ita pridem tot argumenta ineluctabi­
lia adversus mosaicam cosmogoniam se eruere jactabant.17
n) Euler fortasse omnium primus vel
suspicatus est vel significavit motum ecli­
pticae esse undulatorium, quod postea a
subsequentibus astronomis Lagrange et La­
place aliisque demonstratum est. Nobis sa­
tis sit verba afferre cl. Laplace, qui in op.
Exposition du système du monde, Paris
an. VII. liv.II. chap. 4. haec habet: -L'axe
du monde n’étant que le prolongement de
l'axe de rotation de la terre, on doit rap­
porter à ce dernier axe le mouvement des
pôles de l'équateur céleste, indiqué par les
phénomènes de la précession et de la nu­
tation... ainsi, en même temps que la terre
se meut sur elle-même et autour du soleil,
son axe de rotation se ment très-lentement
autour des pôles de l'écliptique, en fai­
sant de petites oscillations, dont la période
est la même que celle du mouvement des
noeuds de l’orbe lunaire. Au reste, ce
mouvement n’est point particulier à la ter­
re, etc." Hoc ipsum vero calculis ostendit
in Traite de la mécanique céleste, tom. III.
liv. VI. chap. 10. Paris 1802.
,e) Placet etiam id exponere verbis ejus­
dem auctoris, qui op. cit. live. L chap. 11.
pag. 50. ait: .Π n’a fallu que peu d'an­
nées pour reconnaître les variations des
étoiles en ascension droite et en déclinai­
son. Bientôt on remarqua qu’ en changeant
de position relativement à l'équateur, elles
conservaient la même latitude sur Γ écli­
ptique, cl l'on en conclut que leurs varia­
tions en ascension droite ct en déclinaison
ne sont dues qu’à un mouvement commun
de ces astres, autour des pôles de Γécli­
ptique... Dans ce mouvement, l'inclination
de réqualcur à l’écliptique reste la même,
et ses noeuds ou les équinoxes rétrogradent
uniformément de 154" 63. par année. On
a vu précédemment que cette rétrogradation
des équinoxes rend l'année tropique un peu
plus courte que Γ année sydérale: ainsi,
la différence des deux années sydérale et

*

tropique et les variations des étoiles en
ascension droite et en déclinaison dépen­
dent de ce mouvement par lequel le pôle
de l’équateur décrit annuellement un arc
de 154 ' 63. d’un petit cercle de la sphère
céleste, parallèle à l'écliptique. C’est en
cela que consiste le phénomène connu sous
le nom de précession des équinoxes." Qui
ibid, pergit ostendere parvas irregularitates,
quae in aequinoctiorum praecessione cer­
nuntur, non provenire nisi ex motu poli,
qui dicitur nutationis, ac pariter reperitur
in ceteris astris.
,T) Quod ul facilius intelligatur, animad­
vertendum est eclipticam ab astronomis vo­
cari lineam illam seu orbitam, quam sol
annuo suo cursu apparenti percurrit. Verum
ecliptica est obliqua aequatori; hac autem
obliquitate constituit una cum acquatore
angulum graduum viginti trium cum viginti.
octo fere minutis; aequator enim est circu­
lus maximus aeque distans a polis, ac pro­
inde secans terram in duas partes aequales.
Jam vero tempore Arati, seu potius Hip­
parchi angulus eclipticae cum acquatore
erat viginti quatuor circiter graduum, si
istorum tamen observationibus acquiescere
possumus. Ex diversa porro hac eclipticae
inclinatione, seu rectius inclinatione axis
telluris, concludebant non ita pridem in­
creduli eclipticam seu telluris axem olim
fuisse aut verticalem, aut parallelam aequa­
tori seu potius coincidentem cum acquatore
ipso, ac paulatim ad eam inclinationem per­
venisse, quam obtinebat aetate Arati aut
Hipparchi ac deinde ad eam, quae nunc
habelnr. Cum vero ingentes annorum my­
riades ad hoc requirantur, inferebant, mun­
dum longe anteriorem mosaica chronologia
esse. Ast dupliciter errabant increduli isti.
Primo in eo, quod nullam admittebant men­
dam in Arati observationibus, quas tamen
constat fuisse imperfectissimas; recens enim
nata in schola alexandrina erat astronomia;

J

jC

73
187. Adeo certum est, scientiarum progressus, nedum religioni christianao noceant, novum semper eidem firmamentum ac robur adjicere; nec
quidpiam sive ex geologicis aut physicis, sive ex astronomicis observationibus
erui posse, quo mosaica cosmogonia vel minimum laedatur aut infirmetur,
prout ostendere nobis erat propositum.
188. Ex dictis patet vix ullum difficultatibus locum esse, cum objectio­
nibus ex naturalium scientiarum studiis depromptis vel depromendis satisfa­
ctum sit. Perscrutentur geologi quantum libet diligentissime montes primi­
tivos, secundarios, tertiarios, ipsaque vulcanorum viscera; distribuant per
species et genera conchas et buccina, quae peregrinantur in montibus, ut cum
Tertulliano loquar; dicant cum Pythagora apud Ovidium:
Vidi ego, quod fuerat quondam solidissima tellus,
Esse fretum; vidi factas ex aequore terras;
Et procul a pelago conchae jacuere marinae’*;
»

vel cum Manilio:
Emersere fretis montes, orbisque per undas
Exiliit, vasto clausus tamen undique ponto’9;

ostendant immania belluarum ossa e terrae sinu educta; digladientur, si pla­
cet, geologi neptunistae cum vulcanistis aut plutonistis20 ; id numquam attingent, quod vehementer adeo quaerunt, ut nempe demonstrent Moysem falsam
epocham mundi creationi assignasse. His propterea dimissis, superest ut ra­
tionalis tarum difficultates proponamus.
DIFFICULTATES.

189. 1. Obj. 1. Duplex illa cosmogoniae species, quae in lib. Gen.
(I. 1. et II. 4.) tradita ac reliquarum gentium priscarum mythis simillima qui­
dem, sed iis simplicior est atque praestantior, e philosophematibus et tradisalis autem est ad hoc cognoscendum per­
currere tres libros Hipparchi apud Petavium, De doct. temp. tom. III. Ex his
enim patet Hipparchum perpetuo Aratum
erroris arguere. Sed neque erroribus ca­
rent observationes ipsius Hipparchi et Ptolomaei, defectu praesertim instrumentorum.
Quod facile, si opus esset, ostendi posset.
Secundo in eo errabant, quod arbitrati sunt
hunc eclipticae seu axis telluris motum esse
progressivum, quod tamen est falsum. Rccentiores enim astronomi, ut vidimus, ex
theoria gravitationis universalis ostenderunt,
ejusmodi motum non esse nisi oscillatorium.
Hinc omnes incredulorum difficultates pe­
nitus evanescunt.
1B) Metamorph. lib. XV. v. 262 ct seqq.

*9) Astronomicon.
20) Hypotheses neplunislarum et vulcanislarum supponunt orbem hunc a princi­
pio fuisse fluidum, in quo scilicet dissoluta
erant principia seu elementa corporum, quae
solidam hanc constituunt terrae massam;
ast lis viget inter utriusque hypothesis fau­
tores in constituendo, quod a chymicis vo­
catur solvens. Juxta neptunistas hoc dis­
solvens est aqua; juxta vulcanistas est
ignis. Hi a nonnullis plutonistae dicuntur;
ct vulcanistae appellantur, qui ab igne re­
petunt quasdam rupes (rocce) ct quaedam
mineralia, quae alii contra ab aqua repe­
tunt. Theoria plutonistarum fere obsole­
verat; at nunc iterum revocatur, ut palet
ex citatis operibus Demerson et Boubée.

tionibus antiquissimis videtur esse conflata. 2. Hujus auctorem recte monue­
runt (critici biblici) hoc in primis utrumquo sibi proposuisse : Primum ut
Dei unius, rerum omnium creatoris, notionem, tamquam religionis et civitatis
isracliticae fundamentum, hoc documento confirmaret; deinde, ut legem do
septimo quoque die consecrando tamquam aptissimum obsequii Deo hujus
civitatis regi praestandi testimonium illustraret et commendaret. 3. Quum
vero in ea narratione pleraque contineantur, quae neque inter se, neque cum
vera numinis idea, neque cum historia telluris, quantum nunc quidem per­
spicimus, bene conciliari possunt; facile intelligitur, quaestionum de tempore
et modo, quo mundus fuit conditus. metaphysjcarum solutionem, quippe quae
omnem mentis humanae captum superare videantur, in mytho illo minime
reperiri.21
190. Resp. ad 1. Neg. suppositum de duplici illa cosmogoniae specie
in citatis locis a Moyse tradita; sed quod ipse contraxerat in primo capite
circa hominis praesertim creationem, ne intermitteret narrationis seriem, quam
sibi proposuerat, latius prosequitur in cap. H.
191. Quod vero additur de similitudine mosaicae narrationis cum mythis
priscarum gentium atque ex antiquissimis philosophematibus erutae, non
aliunde provenit nisi a mythico rationalistarum ingenio. Moyses historiam
suam de mundi origine per traditionem accepit ex antiquioribus patriarchis.22
”) Ilie observare juvat nonnullos con­
tendero praetor traditionem oralem praesto
fuisse Moysi nonnulla antiquiora monu­
menta, quae postea interciderunt, immo cum
ex diversis fragmentis inter se dispositis
et ordinatis priscam historiam assuere po­
tuisse nonnulli existimant, quod colligere
sibi videntur ex diversa ratione, qua nomen
Dei in nonnullis capitibus continuo nun­
cupatur, ex certis loquendi formulis atque
dictionibus propriis et peculiaribus etc. Alii
eo progressi sunt, ut, inspectis diligenter
istis variorum monumentorum notis, defi­
nire studuerint singulas libri particulas. Ast
mirifice inter se dissentiunt in veteribus his
monumentis determinandis. Astrue enim
in opere, cui titulum fecit: Conjectures
sur les mémoires originaux dont il pa­
rait que Moise s' est servi pour compo­
ser le livre de la Genèse, avec des re­
marques etc. in 8. Bruxelles 1753; duode­
cim recenset; Eichhorn in Einleit. in das
A. T. seu Introductio in V. T. part. II. pag.
274. edit. tert, et alibi, duo haec potissi­
mum fuisse contendit; Ilgen, Urkunden des

ersten etc. id est, Documenta primi Moy­
sis libri in ipsorum forma originaria ex
hebraeo etc. Halae 1798, e tribus monu­
mentis antiquioribus librum Geneseos con­
textum autumat. Sed hae nonnisi conjectu­
rae sunt. Rosenmuller in Proleg. in Ge­
nes. §. 3- putat Moysen quae de populi
hebraci majoribus refert, partim a priscis
narrationibus carminibusque hebraeorum ore
propagatis, partim e scriptis tribuum stem­
matibus et familiarum genealogiis hausisse.
Quod quidem a vero abscedere non vi­
detur.
”) In hae parte Roscnmfillero assenliri
nequeo, qui suis biblicis indulged, dum
cap. 1. ait: „Ula autem quod attinet, quae
de rerum ortu, deque generis humani ini­
tiis et primis saeculis, progressibus et fa­
tis apud eum (Moysem) leguntur, videtur
quae cultiores hebraeis populi vicini, phoe­
nicii atque aegyptii de illis rebus tradide­
runt, in suos usus ita convertisse, ut illa
iis, quae ipse de uno Deo, conditore et
moderatore omnium, colendo doceret, ac­
commodaret.* Cur non potius a majoribus

1
*■

75

I

,

)

Cum vero gentes omnes ex Noe posteris prognatae sint, eamdcm traditionem
servarunt ac posteritati transmiserunt, non uno tamen in loco, ut fit, latius
amplificatam ac variam; maxime quod nonnisi post aliquot a Moysis obitu
saecula litteris consignata fuerit a fabulosis praesertim graecis scriptoribus.
Philosopliemata autem rudi illa aetate nondum excogitata fuerant: ex ipsis
propterea historiam suam conflare seu fingere Moyses omnino non potuit.
192. Ad 2. D. Posita historica veritate, C. hac sublata et per quamdam
fictionem sive accommodationem, ut vocant, A7.
IIoc enim non modo divinae

revelationis veracitati adversatur, sed praeterea sublata traditione illa ac populi praesertim, cui hanc Moyses legem dabat, fide ac praxi, impossibile ipsi
fuisset haec eidem persuadere, ut cuilibet rem hanc perpendenti patet.
193. Ad 3. A7. Haec enim pariter non sunt riisi fictilia adversariorum
commenta. Sex enim dierum spatium in hujus universi molitione potest
ex intentione Dei morale documentum illudque multiplex exhibere. 23
194. Quod attinet ad historiam telluris, quae juxta adversarios conciliari
non potest cum mosaica narratione, ex dictis falsum omnino est, ita ut nec
difficultatibus solvendis locus supersit.
195. Demum divinae revelationi injuriosum esse, quod additur de mytho
impari solvendis metaphysicis quaestionibus, de modo et tempore creationis,
quilibet deprehendere poterit, qui vel leviter perpendat, Moysem non my(hum, ut adversarii autumant, sed historiam creationis nobis dedisse, cum
qua observationes recentiores nuper institutae apprime collimant, quasque
recte vocaveris cosmogoniae mosaicae commentaria. 24 Quod si subtiles quaesuis haec ipsa Moyses accepisse dicendus
.est, quam a phoeniciis, cum quibus ipse
numquam conversatus est, et ab aegyptiis,
qui tot annorum myriades antiquitatis sibi
tribuebant, quibusque recentem mundi or­
tum opponit? Apposite De Luc, op. cil. 6.
lettre, confutat hanc incredulorum senten­
tiam, deductam ex similitudine, quae inter­
cedit inter mosaicam cosmogoniam et mythologiam veterum populorum: »Ces my­
thologies des païens, concludit, étaient
toutes liées, quoique diversement, à l'idée
d’une antiquité immémoriale de leurs na­
tions... Cependant Moise s’adressant à
sa nation nouvellement sortie d’un pays,
où régnaient ces idées, et traçant Γ histoire
de la nouvelle race des hommes, depuis la
même époque physique, commune à toutes
les mythologies des païens, associe cette
histoire à celle d’ un petit nombre de gé­
nérations désignées par des hommes remar­
quables, descendants les uns des autres.

Quel écart de celte prétendue imitation avec
les modèles qu’on lui assigne! etc." Pag.289
et seqq
u) Conf. Pelav. De opif. lib. I. cap. 5.
§. 4.
2‘) Superius verba cl. Brocchii jam de­
dimus, his jam subjicimus alterius recentioris adhuc gcologi confessionem, scilicet
Nerei Boubée, qui op. cit. pag. 66 et 67.
haec scribit: »Ici se présente une consi­
dération dont il serait difficile de ne pas
être frappé: puisqu’un livre, écrit à une
époque où les sciences naturelles étaient
si peu éclairées, renferme cependant, en
quelques lignes, le sommaire des consé­
quences les plus remarquables, auxquelles
il ne pouvait être possible d’arriver qu’
après les immenses progrès amenés dans
la science par le dix-huitième et le dix-neu­
vième siècle; puisque ces conclusions se
trouvent en rapport avec des faits qui n’é­
taient ni connus ni même supçonnés â cette

'|

I
N
|

I
I
|

|
||
|

I
II
||

I
1
i|
|
|

3
|
|
I

JJ

·. )

'

76
stiones metaphysicae instituuntur, quae curiositatem magis prodant et intem­
perantis ingenii indolem quam solidas inquisitiones, hoc non historiae mosaicae, qnae vel ipsa sua simplicitate maxime se commendat, sed hominibus
vitio verti debet.
196. Π. Obj. 1. Quae a Moyse traduntur de rorum omnium origine,
ita sunt comparata, ut nemo non agnoscat prisci aevi simplicitatem discipli­
naeque omnis physicae et astronomicae infantiam. 2. Terram universi car­
dinem credit, cujus commodis sol ac luna cum reliqua siderum multitudine
inserviant, astra vero splendentia corpora in coelo expanso firmata. 3. Unde
etiam factum est, quod, cum corporibus coelestibus fabricandis unus tantum­
modo dies sufficiat, in formanda instruendaque terra quinque dies consu­
mantur. Porro 4. quas nubes nos vocamus, nostro (scii, auctori) solidum
quoddam diductum est, quo aquae superiores distinerentur ab inferioribus.
Quum 5. sol nondum existeret, dierum tamen noctiumque sunt vicissitu­
dines. Animalia denique 6. ex terra pronascuntur. Quae quum ita sint, jam
7. sponte patebit, quam recte hoc veteris opinionis commentum revocetur at­
que examinetur ad accuratam rerum physicarum scientiam, qua nostra aetas
gaudet. 25 Ergo.
197. Resp. ad 1. D. Id est, nemo non agnoscit Moysem non hunc
sibi finem praestituisse, ut nempe nos doceret physicam et astronomiam, C.
in Moysis mente falsas physicae et astronomiae notiones haesisse, quas fin­
gunt adversarii, N. Alterum enim ab altero dispescendum est. Primum liben­
ter damus, alterum prorsus negamus, quum sine causa id sibi adversarii
fingant.
198- Ad 2. X Hoc enim numquam credidit Moyses, neque ex ipsis ver­
bis conjicitur. Quod si exhibet solem, lunam et sidera terrae commodis in­
servientia, ratio in promptu est, quia scilicet sibi geogoniam potissimum de­
scribendam assumpsit, ac de coelo nonnisi obiter loquitur, quatenus nempe
systema coeleste cum telluris systemate conjungitur; neque umquam innuit
unicum coelestium corporum finem esse, ut terrae commodis inservirent;
multo minus asserit, quod ei affingitur, ea corpora esse in coeli fornice veluti
infixa, quod non est nisi adversariorum interpretatio.
199. Ad 3- D. Ob rationem nuper allatam, C. secus, N. Addenda prae­
terea sunt, quae de dierum horum natura superius significavimus.
époque, qui ne l'avaient jamais été jusqu’â
nos jours, et que les philosophes de tous
les tems ont toujours considérés contra­
dictoirement et sous des points de vue tou­
jours erronés; puisqu’enfin ce livre, si su­
périeur â son siècle sous le rapport de la
science, lui est également supérieur sous
le rapport de la morale et de la philoso-

phie naturelle, on est obligé d1 admettre
qu’il y a dans ce livre quelque chose de
supérieur à l’homme, quelque chose qu'il
ne voit pas, qu’il ne conçoit pas, mais qui
le presse irrésistiblement!·*

Rosenmuller, Scholia in V. T. tom. I.
in cap. 1. Gen. Lips.; 1821.

77
200. Ad 4. Neg- pariter; quum iterum hoc non Bit niai gratuitum ho­
rum biblicorum glossëma. Nusquam Moyses nubes exhibet ut solidum quod­
dam diductum, quo aquae superiores distinerentur ab inferioribus; sed firma­
mentum, id est, atinosphaeram exhibet detinentem aquas superiores, easque
dividentem ab inferioribus, quod quidem atmosphaerae officium esse ipsa re­
cens physica docet. 26
201. Ad 5. Resp. Nostrum non est litem componere inter interpretes
circa hanc lucem primigeniam. Sufficit animadvertere scriptorem, qui vulga­
res rudium temporum opiniones amplecteretur et referret, numquam dicturum
lucem illustrasse terram, et dierum noctiumque fuisse vicissitudines, antequam
sol existeret; si autem certum esset (quod nos tamen minime affirmamus),
Moysis doctrinam cum systemate Newtoni de lucis emissione componi non posse,
sed supponere materiam lucis seu aetherem per orbem universum diffusum,
nihil detrimenti doctrina illa pateretur, quin immo mirabilior evaderet. Recentiorum enim experimentis factum est, ut systema vibrationum aetherearum
a doctissimis physicis praeferatur systemati emissionis, quod cum experimen­
tis illis conciliari nequit. Verum haec ad theologos non pertinent. 27
2i) Nescio quare Rosenmüller vocem
verterit solidum expansum; illud enim
solidum de suo adjecit, cum vox ista, quae
est a
expandit, extendit etc. de se

minime postulet ejusmodi solidi notionem,
sed hac voce Moyses, ut patet ex contextu,
designavit atmosphaeram, quae globum no­
strum circumambit, cujus potissime duplex
officium est, impediendi nempe pressione
sua super telluris superficiem, ne aquae
inferiores sursum ferantur et per evapora­
tionem diffluant, et ne aquae superiores seu
vapores in terram decidant, quod propterea
accuratissime expressit Moyses etiam juxta
recenliorum physicorum placita, dum fa­
ctum a Deo tradit firmamentum, quo divi­
derentur aquae ab aquis. Congruit arabica
vox

stipavit rem aliquam veluli

puteum ne corrueret. Quid ad nos, si
Homerus, Empedocles, Artemidorus cclerique graeci sive poëlae sive philosophi, ru­
diori qua utebantur physica, censuerint coe­
lum solidum esse? Quae conventio Moysis
ad philosophos? Ita tamen se res habet:
isti neoterici consueverunt ad profanos au­
ctores biblia exigere, ut iis affingant, quae
nusquam docuerunt, et hac ratione incre­
dulorum oppugnationibus Scripturam obji­

ciant. Dolendum verum est D. Calmet, in
dissert. De mundi creatione, praeivisse
recentioribus biblicis protestantibus in tri­
buendis Moysi erroribus contra physicam;
de quo auctore apposite Feller ait: »C’est
surtout l’histoire de la création que ce cé­
lèbre commentateur s’est plu à embrouiller,
en attribuant à Moise des opinions fausses
sur la physique du monde; mais quand
on examine le texte, on est surpris de n’y
pas trouver ce que le savant Bénédictin a
cru y voir. La physique de Moise est la
plus simple, la plus modeste, la plus sûre,
qui ait jamais été écrite ... le monde de
Moise, je veux dire, son récit de la créa­
tion, est en considération même chez les
infidèles depuis 5000 ans tandis que les
systèmes les plus ingénieux se sont évanouis en se dévoraut les uns les autres."
Vid. Catèch. philos, tom. II. §. 299. n. a.
”) Patet hic insulse prorsus pronunciasse Voltaire more suo in Bible enfin
expliquée, Moysis systema de luce a sole
independent falsum a Newtono ostensum
esse; imprudenter vero se gerere nuperos
biblicos, qui non tantum non satagunt Bi­
blia cum scientia conciliare, sed omnes suos
conatus eo dirigunt, ut ea velut secum pu­
gnantia perhibeant.

1
—

78
202. Ad 6. D.

Verumtamen non absque Dei jubentis imperio, C.

per se, N.
203. Ad 7. Resp. Fundamentis de medio sublatis, necessario corruere
conclusionem, quae inde deducitur, quaeque non prodit nisi ingentem libidi­
nem carpendi biblicam doctrinam, eamque exponendi incredulorum oppugna­
tionibus. Ast inanes semper erunt omnes conatus, cum non humani, sed di­
vini Spiritus ductu Scriptura fuerit exarata, ac proinde fluctus omnes intu­
mescentes humanae scientiae, quoties ad hunc scopulum perveniunt, confrin­
guntur penitus ac illiduntur. Poterunt impiorum molimina ad tempus illu­
dere; at citius seriusve naturales ipsae scientiae, quo perfectiorem gradum
attingent, eo libentiores fasces religioni submittent, eique famulabuntur.28

I ,J

CAPUT

III.

DE MOSAICA EPOCHA IN QUANTUM SPECTAT HUMANUM GENUS.

204. Mosaica chronologia, ut superius innuimus, ab hominis creatione
initium capit. Juxta Hebraicam veritatem et latinam Pentateuchi versionem,
sex circiter annorum millia a primi hominis creatione ad nos usque effluxis­
sent; septem vero et amplius juxta graecam alexandrinam seu LXX versio­
nem ; Samaritanus codex mediam epocham indicat.1
205. Increduli, qui undique corrogant quidquid divinae revelationi ad­
versari ipsis videtur, ex aegyptiorum, Chaldaeorum, indorum atque sinensium
annalibus et historicis documentis arma sibi compararunt ad arguendam falsitatis mosaicam historiam. Infelici porro exitu eos pugnasse in tanta histo­
riarum et rei criticae luce nunc ita compertum est, ut vix nos non pigeat
eorum argumenta proferre. In iis tamen congerendis id lucri habemus, ut
inde pateat, quam infirma sint eorum tela, qui adversus religionem assurgunt,
ac praeterea ut ex analogia istorum argumentorum cum ceteris ejusmodi dif­
ficultatibus palam fiat, nihil esse quod pertimescat Christiana religio ab im­
piorum cujuscumque aetatis et indolis conatibus. Sit propterea
M) Quae hactenus prosecuti sumus in
duobus hisce capitibus, egregie illustravit
doctus vir Joann. Bapt. Pianciani S. J. in
op. cui titulum fecit: In historiam crea­
tionis mosaicam commentatio, Neapoli 1851.
vol. un. in 8. Quae quidem commentatio
legi meretur, tum ob doctrinam in physicis
doctrinis et geologicis, tum ob miram erudi­
tionem, quae in ea elucet, et qua Christiana
doctrina ab ejus impugnatoribus vindicatur.

Textus hebraeus a creatione ad di­
luvium enumerat annos 1656, versio LXX
annos 2242; a diluvio autem usque ad vo­
cationem Abraham juxta textum hebraeum
fluxerunt anni 367, juxta LXX anni 1143.
Contra vero codex samarilanus a creatione
mundi ad diluvium numerat dumtaxat an­
nos 1307, a diluvio autem usque ad voca­
tionem Abraham annos 1017.

PROPOSITIO.
Frustra increduli ex historicis documentis affirmant humanum genus antiquius
esse epocha, quam Moyses constituit.

20G. Et sane I. nullae priorum temporum narrationes, quae historiae
nomen sibi promereantur, et quae accurate consideranti non sese fabulosas
pandant, huic epochac adversantur. Nulla chronologia occidentalium gentium
per continuam seriem assurgit ultra tria annorum millia. Non est cur sermo
fiat de septentrionalibus Europae populis, vel de anglis, gallis, hispanis et
italis, praesertim septentrionalibus. Graeca historia antiquissima mythologica omnino est. Antiquissimus profanus historicus, cujus extent opera, est
Herodotus, qui florebat annis 440 ante Christum; historici, quos ipse consu­
lere potuit, annis vix centum eum praecesserant. Berosus et Manetho per­
tinent, hic ad tertium ante Christum saeculum, ille ad tertium vel quartum.
Hebraei tantum habent soluta oratione conscriptos annales Cyri epocha an­
teriores. Quae narrantur de migrationibus Cecropis, Deucalionis, Cadmi,
Danai et Dardani, referri videntur fere ad Moysis aetatem. 2 Ab americanis
vel a mauris Africae incolis antiquissimas historias expectare ridiculum
esset. 3
207. II. Verum ad particularia descendamus. Si qua historica docu­
menta humanum genus antiquius esse evincerent epocha a Moyse in Genesi
constituta, haec profecto essent aeg^ptia, chaldaica, indica atque sinensia,
quae nobis increduli perpetuo obtrudunt. Atqui haec minime id evincunt.
208. Objecta enim babylonensia et aegyptiaca chronica tamquam omni
historica fide destituta repulerunt viri antiquitatis scientissimi. Ea aspernatur
Tullius, profligat Plutarchus *; Varro autem, qui inter romanos archaeologos
peritissimus habebatur, annos bis mille ante aeram Christianam aegyptiacis
rebus assignat.
209. Quae quidem confirmantur ex ipsa Moysis doctrina et agendi ra­
tione; potuisset enim Moyses (in Aegypto natus et eruditus) humano generi
originem longe antiquiorem tribuere, eidem tamen aeram recentissimam bis
mille circiter annorum, quingentorum vero a noachica alluvione assignavit
coram ipsa aegyptiorum gente universoque orbe. Evidens igitur argumentum
est, nullum monumentum tunc extitisse, quo ipse falsitatis argui posset.
Moyses praeterea praevidet ac vaticinatur dispersionem populi sui per uniVjd. Usserius, Annales V. et N. T.
edit. Gencv. 1722. aetas mundi III. pag. 12
et seqq.

3) Cf. Klaproth in Annali di scienze
religiose, Roma 1835, n. 3. pag. 386.
4) Cf. Gerdii, Saggio d’ istruz. teol.
De Deo creatore.

80
versas gentes; certns igitur erat nullum unquam monumentum in universo
terrarum orbe repertum iri ad libros suos mendacii arguendos idoneum.
210. III. Firmius etiam argumento nostro robur accedit ex veterum pa­
riter agendi ratione. Flavius Josephus in sua Archaeologia, ut probabiliora
romanis mosaica instituta exhibeat, non semel imminuit eventa sive facta
prodigiosa, numquam tamen aliquid immutat de mosaica chronologia, immo
eam ex professo tuetur in libris contra Appionem. Celsus inter Christianae reli­
gionis impugnatores satis eruditus, quique data opera creationis epocham ag­
greditur, post plures irritos conatus, tandem vel invitus,
αχών, ut loqui­
tur Origenes 5, fateri debuit mundi novitatem, neque gentem ullam aut mo­
numentum aut factum reperiri, quod epocham a Moyse definitam praetergre­
deretur. Demum Democritus, peragratis Aegypti, Chaldaeae, Persidis, Aethio­
piae ac indorum regionibus, prout refert Diogenes Laertius 6, omnibus docu­
mentis sedulo excussis, in Graeciam tandem se recipiens, mundum recens
ortum proclamavit, nec ullum monumentum Thebarum bello aut Trojae ex­
cidio antiquius reperiri affirmavit. Hinc ex ejus nomine Lucretius interrogat:
.... Si nulla fuit genitalis origo
Terrai et coeli, semperque aeterna fuere,
Cur supra belluju thebanum et funera Trojae
Non alias alii quoque res cecinere poetae?
Quo tot facta virûm toties cecidere?

Respondet autem:
......... Habet novitatem summa, recensque
Natura est mundi, neque pridem exordia cepit. '

211. IV. Nec magis firmum fundamentum constitui potest in sinensium
annalibus, quos non ita pridem certatim increduli proferebant. 8 Tres enim
in epoebas eos dispertiunt Goguct et card. Gerdii. 9 Prima universim et ex
integro mythologica est; fabulis anilibus altera plane scatet; postrema aliquam
historiae speciem prae se ferre videtur, quae tamen vix ab Abrahami voca­
tione originem ducit.
212. Ad indicas vero antiquitates quod spectat, quibus tantopere fidunt
Voltaire ejusque asseclae, ac eis profecto plus aequo studuit Guillelmus Jo­
nes, a ceteris sodalibus anglorum societatis Calecutii demonstratum est, eas
non assurgere ultra sinensium atque aegyptiorum monumenta. 10 Ezour
s) Contra Celsum, lib. L n. 20. tom. I.
pag. 338. edit. maur. Paris. 1733.
·) Lib. IX. segm. 35.
’) De renun natura, lib. V. vers. 325
el seqq.
·) Uli Voltaire passim, praesertim in
opere Questions sur Γ Encyclopédie.
’) Saggio d' istruzione teologica, De
Deo creat, tom. X. opp. edit. rom.

,0) Biblioth. britannique, tom.XVL pag·.
347 et seqq. Genevae 1801, ubi invenies
compendium Vedae ex diss. Wil. Jones in­
serta in Asiatic researches, or transactions
of the society instituted in Bengal etc.
1788—1816. Cf. etiam Cuvier, Discours
sur les revolutions du globe, §. 257 — 280,
et
306-319.

81
Vedae autem codicem, cui tanta antiquitas et auctoritas tribuebatur, librum esse
spurium nuper critici deprehenderunt. “ Quae igitur sinenses, babylonenses,
aegyptii, indi, ut gentis suae primordia augustiora redderent, adornarunt
certatim, splendidae sunt fabulae, quae sacrarum Scripturarum testimonium
laedere nulla ratione valent.
213. V. Cum mosaica iiistoria mirum in modum profana historia con­
sonat. Historicus sacer narrat filios Noe in campo Sennaar prope Euphratem
versatos primitus esse, seu Chaldaeam primum incoluisse; atqui babylonenses. assyrii, quibuscum commiscentur chaldaei, primae nationes sunt, quas
Herodotus et Diodorus siculus commemorant, quarum, ut vidimus, nullum
monumentum affertur, quod nedum ultra mundi originem Gen. I. descriptam,
sed nec ultra diluvii catastrophen progrediatur.
214. Scientiarum praeterea atque artium initia et progressus infantiam
mundi invicte demonstrant. Ante hebraeorum legislatorem quis nobis ger­
manae qualiscumque scientiae indigitet vestigium? Cadmus quippe ex Phoe­
nicia omnium primus perhibetur, saltem ex communiori sententia12, qui lit­
teras in Graeciam detulerit XII. aut XVI. saeculo ante aeram Christianam.
Ante Thaletem et Pythagoram vix audita philosophiae notio. 13 Pingendi
atque sculpendi artes felicioribus dumtaxat temporibus apud graecos excelluerunt, earumque auctores fere omnes noti sunt. Quod si recentioribus
archaeologis fidem adhibemus, Italia jam sua habebat politioris cultus monuJl) Voltaire summam antiquitatem Ezour
Vedam tribuit tum in opere Philosophie de
ί histoire, cap. 17. tum in Défense de mon
oncle, cap. 12. adeo ut scribere non dubi­
tet : On ne peut pas douter qu' il n ait
été écrit avant ΐ expédition (T Alexandre
dans les Indes. Cf. etiam Ezour Vedam
ou ancien commentaire du Vedam traduit
du sanscretan par un brame. Yverdun 1788.
tom. I. Observations préliminaires, pag.
152 et seqq. Nuper vero demonstravit Ellis,
sodalis collegii Madras, Ezour Vedam opus
esse conscriptum a Patre Roberto De No­
bilibus Soc. Jesu anno 1621; cujus auto­
graphum ipsemet diligenter evolvit in Indiis, ubi asservabatur in antiquo jesuitarum collegio. Exaratum autem est lingua
sanscritica, quam P. De Nobilibus optime
callebat, ut viam sterneret Indis faciliorem
ad’ chrislianam fidem amplectendam. Dis­
sertatio D. Eliis inserta est vol. XIV. Re­
searches astatic. Cf. The brilish catho­
lic colonial quarterly intelligencer, n. 2.
pag. 161. art. Robertas De Nobilibus and
Perrone, Praelectiones theolog. V.

his Ezour Vedam, London 1834. Animad­
vertendum tamen est, longe ante ejusmodi
anglorum perlustrationem notum fuisse ca­
tholicis Ezour Vedam apocryphum opus
fuisse. In opere enim: Codices mss. indicis bibliothecae de Propaganda, dicitur :
Hoc opus est apocryphum. Sonne rat, vol. Π.
pag. 41. liv. 3. jam suo tempore scribebat:
nL1 Ezour Vedam est un livre de contro­
verse, écrit à Manilipatain par un missionaire. . . C’est à tort que M. de Voltaire
cl quelques autres donnèrent à ce livre une
importance qu’il ne mérite pas.“

n) Dixi juxta communiorem sententiam,
nam Frerel in Mémoires des inscriptions
etc. tom. V. pag. 311 et seqq. contendit
1°. Cadmum Moyse annis 103 antiquiorem
esse; 2°. graecos characteres seu litteras
proprias habuisse, quum Cadmus ad eos
detulit characteres phoenicios, quos suis
substituerunt. (Vid. ibid. pag. 615.)

13) Vid. Diogenes Laért. in prooemio,
seg. 12 et 13.

tî
fl

tl

I

SHF

c .. Λ z it

K

j j . t
il Hj
ll w I
'
t

82
menta, cum vix e barbariei sinu Graecia emergere incipiebat. u Unde fa­
ctum est, ut procul missis mythologicis omnibus antiquis narrationibus, qui
historiam veterem scribere aggrediuntur, a detectis nuper in Etruria praeser­
tim monumentis initia ducant, in iisque fundamenta jaciant. Haec autem mo­
numenta longe recentiora sunt, et in eam epocbam incidunt, qua homines
post phalegicam dispersionem in exiguas primum societates coaluerunt. ,s
Jam vero si hominis creatio per tot annorum myriades, quot fabulabantur in­
creduli, supra Moysem altius conscenderet, undenam factum est, ut hominum
ingenium incultum prorsus tanto temporis spatio contra ipsius naturam per­
stiterit?
215. VI. Consonant demum ipsae observationes geologicae, prout osten­
dunt commemorati Cuvier, De Luc, Brocchi etc., ex quibus constat vel nuspiam hactenus reperta ossa fossilia humana, vel si quae novissimis tempori­
bus reperta perhibentur l6, si vere fossilia dici debent, certe rarissima esse.
Sic neque instrumenta vel metallica vel lapidea vel alterius cujuscumque na­
turae ab hominibus fabrefacta et elaborata reperiuntur in locis et adjunctis,
quae nimiam antiquitatem ostendant. Unde sequi videtur, non modo huma­
num genus epocha a Moyse indicata antiquius non esse, sed fortasse etiam
tempore diluvii noëtici non ita dispersum fuisse, nec ita multiplicatum, ut
multi putant.17
216. Reliqua praetermitto, ne in re non dubia argumentis uti videar
non necessariis, cum ex dictis facile constet, frustra incredulos laborasse ad
ostendendum genus humanum ex historicis documentis antiquius esse epocha
a Moyse constituta.18
”) Sic inter ceteros sentiant Clavier,
Histoire des premiers temps de la Grèce,
.Discours prélimin. ac inter nostros i talos,
Melch. Deifico, DelC antica numismatica
della cittù di Atri etc. pag. 11. Napoli 1826 ;
quae opinio magis invaluit ex quo tot mo­
numenta eiibdiuntur ex Etruriae regalis ve­
teri provincia apud Vetulonienses, populonienses, tarquinienses, vuleienses ac caeretes praesertim. Haec tamen omnia nondum
ita sunt certa, ut non de ipsis inter se cer­
tent archaeologi.
”) Deifico, op. cit.
,6) Cf. Discours sur les révolutions du
Globe, Paris, vel ejusdem operis versio
Italica cum nolis Ignatii Paradisi, Floren­
tiae 1S28, tom. I- §- 201 et seqq. ; De Luc,
Lettres physiques; Brocchi, op. cit. Introduzione, pag. 36 et seqq. Fossile porro
dicitur, quod sub terrestribus, ut vocant,

stratis fossum est. Circa haec fossilia hu­
mana, seu ut vocant anthropolitas, vide
quae cl. Cam. Ranzani, Elementi di Zoolotjia, tom. IL Bologna 1821, scripsit in
prolixa adnotatione addenda ad hominis ar­
ticulum, pag. "20 et seqq., ubi accurate ex­
pendit, quae a geologis de ejusmodi ossi­
bus fossilibus reperta dicuntur, et judicia,
quae ab ipsis lata sunt.
”) Inter ceteros ita censent auctores
angli Historiae universalis, tom. I.
1S) Etsi, ut ex dictis patet, vix quidquam
omnino his indigeamus, animadvertendum
tamen est, posse etiam quemque catholicum
sequi chronologiam LXX vel textus Sama­
ritani; adeoque tam licet, salva fide, ponere
circiter 4000 annos inter Adamum et aeram
christianam, quam 4891 cum P.Tourneminc,
vel 5199 cum Eusebio caes., Beda et martyrologio romano, vel etiam 5504 cum ec-

83
DIFFICULTATES.

217. I. Obj. 1. Chaldaei jam ab Alexandri aetate, teste Diodoro siculo19,
astronomicas observationes servabant quadringentorum septuaginta duorum
annorum millium. 2. Herodotus praeterea refert, se accepisse a sacerdotibus
aegypliis, a primo ipsorum rege Vulcano 330 reges regnasse usque ad Moerim, qui juxta illos regnabat anno 1350. ante natum Christum et usque ad
Setum alios 341 regnasse per annos 11,340; eosdemque ei ostendisse 345
lignea simulacra, imagines prae se ferentia totidem pontificum, qui a patre
in filium alter alteri successerant; addebant tanto illo temporis spatio bis
solem ortum esse ad occidentem, bis invicem ad orientem occidisse20; qui­
bus si accedant observationes astronomicae indorum atque sinensium, tantum
non confecta res erit. 21 Haec autem confirmantur ex zodiacis et planisphaerio non ita pridem detectis in templis Tentyrae atque Latopolis (Esne), ex
quibus patet juxta regulas praecessionis aequinoctiorum a. duodecim ferme an­
norum millibus ea exsculpta fuisse. 22 Ergo.
218. Resp. ad 1. et 2. D. Ea referunt memorati historici mendacibus
narratiunculis decepti, C. veridicis ducti, AT. Ad observationes enim astro­
nomicas Chaldaeorum quod spectat, quaeque ad nos pervenerunt, Laplace
ostendit, eas octingentis annis non excedere aeram Christianam23, neque an­
tiquiorem esse astronomiam aegyptiorum. Quae de ortu et occasu solis ipsi
retulerunt, satis ostendunt, quanta fuerit veterum aegyptiorum scientia. In­
dorum vero tabulas recentiores adhuc esse, ac ipso Ptolomaeo posteriores
idem cl. astronomus evincit. 21 Delambre autem longe probabilius censet
clesia alexandrina, 5508 cum Theophilo antiocheno et Chron. alex., 5510 cum ecclesia
constantinopolitana, 5604 cum Clem. alex.,
5800 cum Lactantio, 6972 cum P. Pezron,
6000 cum s. Cypriano, 6004 cum Isaaco
Vossio, 6011 cum s. Juliano Toletano, vel
6311 cum Onuphrio Panvinio, adeoque, si
revera tantam humani generis antiquitatem
certa monumenta demonstrarent, nil *inde
religio et sacrorum codicum auctoritas de­
trimenti caperet.
”) Hiblioth. lib. II. pag. 118. edit. Laur.
Rhodmani, Hanov. 1604.
w) Hcrodot. lib. II. pag. 55 et pag. 64.
edit. Henr. Slephani 1566.

”) Glirum est quantum tribuat aslronomicis observationibus indorum, sinensium
etc. Bailly in suo Traité de Γ astronomie
indienne et orientale, in 4. Paris 1787. Cf.
Discours préliminaire, pag. 110 et suiv.,

129 et suiv., 140 etc.; ast non leviter va­
pulat a Delambre, quem inferius proferemus.
22) Nomine praecessionis aequinoctio­
rum venit motus pene insensibilis, quem
habent stellae fixae ex oriente in occiden­
tem , cujusque circulus completur spatio
25,960 annorum.
23) Exposition du système du monde,
liv. V. chap. 1. pag. 291; cf. Cuvier, Dis­
cours sur les révolutions du globe, §. 281
-293, §. 320-326.
24 ) Ibid. pag. 294. ubi rejicit assertiones
Bailly, suppresso tamen ejus nomine. Sic
Delambre, Histoire de Γ astronomie an­
cienne, Paris. 1817, liv. 1. chap. 1. pag. 11
et suiv., ubi, prolatis ineptissimis astronoinicisaegyptiorumdoctrinis, concludit: Tout
ce que nous avons ιΐ ailleurs de V astro­
nomie des Egyptiens ne prouve que V igno­
rance de ces prêtres si vantés. Quod con­
firmât cap. 6. ubi agit de Manethone, et ri-

il

;v

I

Ί

84
L

I

c

·

I
■

sinenses mutuatos esse suam doctrinam astronomicam ab indis primo, deinde
vero a mahumedanis. 25 Hoc porro certum est, omnes antiquas observationes,
ipsis latentibus, periisse, ncc nisi anno 104. ante Christum Sse - Ma-Tssien
nonnulla documenta ac praecepta collegisse ad metiendum planetarum motum
et ad eclipses determinandas. 26 Unde nec demonstratur necessitas confu­
giendi cum Montucla vel cum P. Tournemine ad diversas clironologias versionis alexandrinae aut codicis Samaritani, ut rationem reddamus observatio­
num sinensium, quae factae perhibentur tum sub Fo-IIi, anno 2858 ante Chr.,
tum anno 2608. sub Iloang-Ti, ac praesertim eclipsis, quae contigisse fertur
anno 2159. juxta P. Mailla vel anno 2155. juxta P. Gaubil, quae cum ab
astronomis oscitantibus vel indoctis Hi et Ilo praenunciata non fuerit, ipsi
ab imperatore Tchong-Kang, misso contra eos exercitu, capite damnati di­
cuntur. Quae certe omnia vel fabulosa vel saltem valde incerta sunt. 27 Idem
praeterea Delambre ostendit, omnes recensitos populos adhuc in infantia scien­
tiae astronomicae versari, nec nisi dementares aliquot atque imperfectas illius
notiones habuisse, vel etiam adhuc habere, quae nec scientiae nomen merentur.28
219. Ilis positis, ad testimonium Diodori siculi reponimus, ipsum fortasse numeris illis designasse quosdam Chaldaeorum cyclos, quos Saros, N&ros et Sossos vocabant. 29
220. Observationes Chaldaeorum, prolatae a Ptolomaeo, sunt decem observationes eclipsium satis ineptae, nec antiquiores anno 271. ante Christum.30
221. De aenigmatica mysterioque plena narratione sibi invicem contra­
dicentium aegyptiorum dicimus, nondum liquido inter doctos constare, quid
sibi per illam voluerint; alii enim aliter eam interpretantur, seu potius divi­
nare contendunt. Aliqui suspicantur, eam non fuisse nisi sacerdotum illorum
sycophantiam, quod quidem mihi omnibus perpensis vehementer probatur. 31
Saltem ex parte fabulosa est.
del de conatibus Bailly. Cf. cliam Cuvier,
lib. cit. §.257 — 280, §.306—319.

dû sans doute apercevoir lui-même." Cf.
quoque Discours prélim. pag. 17.
*) Cf. Laplace, Exposition etc. liv. V.
“) Dclambre, op. cit. liv. II. chap. 1.
chap. 1. pag. 291.
pag. 398.
Laplace, ibid. Quarum tres lunae
«) Cf. Gerdil, Saggio d' istruz,. teolog- eclipses praecipuae sunt, quaeque a babyDe Deo creatore. Cinesi.
lonensibus observatae sunt anno 619. et
720. arde aeram Christianam. Cf. etiam DcM) Delambre, loc. cit. pag. 350 et suiv.
lambre, op. cit. lib. L chap. 1. pag. 4.
■**) Sic enim loquitur Delambre, loc. cit.
M) Ibid. chap. 2 et suiv. ubi pag. 400,
loquens de historia astronomiae indorum pag. 11 :· «Hérodote avait appris d’eux (des
Bailly, sic scribit de hoc auctore: «Quelque­ prêtres égyptiens) que le soleil avait changé
fois, et surtout dans ce dernier ouvrage, quatre fois les points de son lever, qui
il s’appuie sur une masse imposante de étaient devenus ceux de son coucher; ou
calculs, dissimulant avec soin tout ce qui Hérodote ne les a pas compris, ou ils
pourrait nuire à sa cause, ainsi que les ob­ étaient des hâbleurs ignorants, ou bien ils
jections qu' on pourrait lui faire et qu' il a se sont moqués d'Hérodote."

I

r

85
222. Inter eos, qui definire conati sunt epocham zodiacorum et planisphaerii tentyrensis, tot sententiae quot capita. Planisphaeriurn Lutetiam de­
latum accurato examinavit Delambre, qui decernere non dubitavit illud Ale­
xandro M. posterius esse, et praesertim cl. Biot, qui ex accuratis mensuris
et calculis deduxit, illud exhibere coeli formam seu statum, prout erat a
septingentis ante Christum annis, addit tamen illud post aeram Christianam
constructum esse. Et revera, quaecumque coeli forma seu status ab his mo­
numentis referatur, non ideo sequitur ea tempore statui illi respondente con­
structa esse; uti, si picta tabula referat antiquum alicujus urbis vel regionis
statum, non idcirco illo tempore picta fuit. Verum hae disquisitiones fere
inutiles sunt. Architectura enim et sculpta vel picta signa ostendunt ad
epocham non valde remotam pertinere templa Tentyrae et Latopolis. Tem­
pli Tentyrae, ubi erat planisphaeriurn, porticus in qua adhuc zodiacus super­
est, sacra erat Saluti Tiberii, ut docet graeca inscriptio. In minori templo
Latopolis (quod jactabant aedificatum saltem anno 2700. vel 3000. ante Chri­
stum) adest columna sculpta et picta (et quidem eo stylo, quo proximus zo­
diacus) anno X. Antonini, seu anno 140. aerae Christianae. Praeterea divisio
illa zodiaci, quam putabant solstitium indicaro, nullam cum eo relationem
habet. Arca cadaveris juvenis defuncti anno XIX. Trajani seu 126. aerae
nostrae, prae se fert zodiacum cum distributione signorum ut in templo Ten­
tyrae. 32 Quae omnia argumento sunt invictissimo inepta prorsus esse, quae
increduli non ita pridem exinde contra revelationem intorquebant, classicum3î) Cf. Biol, Recherches sur plusieurs
points de Γ astronomie égyptienne , Paris
1823. Avant-propos, pag. 36 cl suiv., ubi
inter cetera scribit : ..Pendant l’impression
de 1’ ouvrage que je soumets ici au public,
deux savants distingués, M. Champollion
le jeune et M. Letronne, ont, par des dé­
couvertes fort diverses, jeté une lumière
toute nouvelle sur l’époque véritable à la­
quelle ont été faites les sculptures astrono­
miques de Denderah et de Latopolis. . . .
M. Champollion.... a trouvé qu’il (C al­
phabet hiéroglyphique) reproduisait les ti­
tres et les noms de plusieurs empereurs
romains, tels que César, Tibère, Domitien,
Claude etc. Il a cru même reconnaître sur
le contour extérieur du zodiaque circulaire
de Denderah, le mot autocrator, exprimé
dans ce genre de caractères; ce qui établi­
rait que ce monument a été sculpté sous
la domination romaine. Le travail de M.
Letronne, quoique conduisant â des résul­
tats équivalents, est fondé sur des preuves

d'une nature toute différente. Il repose sur
la discussion des inscriptions grecques trou­
vées en Egypte, et dont quelques-unes
étaient sculptées sur les temples mêmes de
Denderah et de Latopolis.u Ast praestat
consulere integrum opus, in quo confutat
praesertim Fourier, qui antiquissimam epo­
cham his monumentis assignat. Cf. insu­
per Letronne, Recherches etc. pag. 180 et
in Observations etc. pag. 30; Cuvier loc.
cit. §. 335 — 385. Legi etiam possunt D.
Tesla dissertatio, cui titulus: 11 zodiaco
di Dendera illustrato, Roma et Genova
1822; Gusman S. J., Stigli antichi zodiaci
d' Eyitto, traduz. dal tedesco, Venez. 1802.
cum addition, traductoris; Polzobul S. J.,
Recherches sur Γ antiquité du zodiaque
de Denderah etc.; Brocchi, Biblioteca italiana, tom. XVIII. pag. 338; Correspond,
asironom. du baron de Zach, vol. VI. n. 5.
ubi legitur epistola D. Riccardi cum notis
ejusdem baronis de Zach.

86
que canebant, quasi triumphum adversus mosaicam historiam retulissent.
Quam miseri sunt, ingeminare prorsus juvat, incredulorum conatus ! 33

223. Π. Obj. Impossibile est tam angusto temporis spatio, quale ab
Adam seu potius a Noe ad nos usque fluxisse supponitur, adeo multiplicari
homines potuisse, ut universum terrarum orbem occupaverint; ergo.

224. Resp. Seg. Etenim Eulerus inito calculo ostendit, quod si homi­
nes a diluvio vel a creatione singulis annis (prout tunc temporis fieri pote­
rat) per decimam sextam partem multiplicati fuissent, sola quadringentorum
annorum periodo integer eorum numerus excedere debuisset ingentem sum­
mam centum sexaginta sex mille, sexcentum sex decies centena millium, ad
quam multitudinem continendam alendamque non sufficeret totius terraquei
orbis amplitudo34; cujus quidem calculi veritas confirmatur ex facto multi­
plicationis israelitarum in Aegypto. 35
225. III. Obj. Nullum saltem est argumentum, quod ex artium et
scientiarum ortu et progressu eruitur ad adstruendam generis humani novi­
tatem. Fieri enim potuit, ut ob diversas nobisque incognitas vicissitudines
vel generales cataclysmos oblivione penitus obrutae fuerint, ac denuo postea
ac pluries inventae36; ergo.
226. Resp. Neg. antec. Ad probat, vero animadverto: 1°. hic non agi
Aegyptiaca monumenta, quae hac
potissimum aetate eruditi viri illustrarunt,
chronologiae mosaicae non modo non ad­
versari, sed mirum in modum cum eadem
conspirare, novissime ostendit ct Hippoly­
tus Rosellini, in ingenti opere, cui titulum
inscripsit: .>1 monumenti delT Egi Ito e
della Nubia, disegnali dalla spedizione
scienliiico-leUeraria toscana in Egilio, distribuiti in ordine di materia, interpretati ed
illustrati parte L Monumenti storici, tom. I.
Pisa 1832; tom. II. Pisa 1833. Omissis porro,
quae eruditus archacologus scribit tom. I.
capp. 4, 5, 7. etc. hanc ejus conclusionem
legimus, tom. II. cap. 4. §. 2- pag. 83 : »Sarebbe in vero diflicile desiderare un migliorc accordo fra la cronologia sacra e
quella della storia di Egiito.·* Hoc opus,
quod nondum absolutum est, plurimam lu­
cem in omnibus, quae ad religionem spe­
ctant, aifundit remotissimae illi antiquitati.
»‘) Euler, tom. I. Introduci, exempt 3.
cap. 4. De qualitatibus exponentibus et
loyarithmis, tum exempt 4.
Ducentos quindecim annos in Acgy-

pto degit Jacobi familia juxta eruditiores
chronologos; ita tamen propagata est, ut in
exitu israelitarum ex Aegypto sexcenta et
amplius hominum millia fuisse referantur,
et ea quidem bellicae tantum juventutis,
demptis nempe mulieribus, pueris et seni­
bus, quibas per sexum aut per aetatem
arma tractare minime licebat, immo et Levitarum viginti duobus millibus, ad mini­
sterium custodiamque excubantium. Dixi
215 annos; nam annos 430 peregrinationis
hcbracorum, de quibus Galat. III. 17. eru­
ditiores chronologi non ad servitutem illo­
rum in Aegypto referunt, sed a promissione
repetunt facta Abrahamo Gen. XII. secun­
dum quam slalim a Charan egressus in
Chananaeam commigravit. Cf. Joann. Bapl.
Ricciolii S. J. Chronoloyia reformata, Bo­
noniae 1669. tom. I. lib. VI. cap. 6. conci. 6.
pag. 259 et seqq.; vid. etiam Petav. De
doctrina temp. tom. II. lib. IX. cap. 25.
An tv. 1703.
M) Bailly, Hist. etc. Celsus apud Origenem, lib. I. n. 20.

•I

87

•I

de possibilitate, sed de facto; ostendant proinde adversarii monumentis certis
tum illas vicissitudines, tum generales illos cataclysmos reipsa locum habuisse,
alioquin nullam vim habet proposita difficultas. Porro nonnisi unum univer­
salem cataclysmum memorant omnium gentium annales, quem nec antiquissi­
mum jactant. Animadverto 2°. nonnullas artes tantae necessitatis esse ac in
usu quotidiano positas, ut data etiam qualicumque vicissitudine, numquam
possint obliterari. In quacumque propterea hypothesi, nisi universum huma­
num genus perierit, non amplius opus esset ejus, qui vel aratrum inveniret,
vel qui nos artem fabrilem doceret, vel qui vitem ostenderet; neque amplius
in deorum album referretur, qui nos de litterarum usu instrueret37 Sed haec
satis sunto.
37) Cf. Brocchi, Conchiolotjia fossile
etc. Introduzione, pag. 39 et seq., ubi ab-

♦

<4

surdam adversariorum hypothesim abunde
confutat.

J

V

<’·.Ί

>

I

; Wf

PARS III
D E

227. Perfecerat operis sui partes omnes, quum sese Deus ad hominem
condendum convertit, perinde ac si antea domum exstruere atque exornare
voluisset; illius enim causa facta sunt omnia, ut scilicet eorum omnium et
usu et contemplatione frueretur; atque hic voluti per gradus ad Dei noti­
tiam, admirationem, amorem denique ac praedicationem assurgeret.1
’) Communis ac recepta catholicorum
sententia e sacris litteris deprompta haec
est, Deum hoc universum ad gloriae suae
manifestationem condidisse. Dicitur enim
Prov. XVI. 4: Universa propter semetipsum operatus est Dominus.... Attamen
ex rccentioribus Kantius autumat Deum, in
constituendo summo mundi creati fine, na­
turarum tantum intelligcntium habuisse ratio­
nem. Vid. Krilik der prakt. Vernunft seu
Critica rationis practicae, pag. 235 et
seqq.·, Jirit. der Urtheilskr. seu Critica
facultatis judicandi, pag. 338 et seqq., 421
et seqq. In eandem sententiam concesserunt
Chr. Wil. Snell, Drei Ab handlung en etc.
seu Tractatus 1res de materia philoso­
phiae, tract. 2. De optimism», Lips. 1796;
Jacobi, Allg. Religion, seu Religio gene­
ralis, pag. 416 et seqq.; Ammon, Summa
theol. christ, pag. 231 et seqq.; Wcgscheider, Inst. theol. §. 96Horum potius protestandum et rationa­
listarum vestigiis quam catholicorum insi­
stere maluit Georg. Hermes, qui praeser­
tim in Introduci, philosophica, Monast.

1819. qu. 2. §. 71. pag. 470. repudiata uti
absurda communi theologorum sententia,
qui affirmant Deum gloriam suam in crea­
tione rerum veluti finem ultimum habuisse,
post plura salis obscure disputata concludit:
. Deus itaque creavit hominem propter ho­
minem, et quidem ad ejus felicitatem; nam
Deus, ut ens moraliler perfectum et bonum
non potuit ei male, sed unice bene velle.
Dixi: et quidem ad ejus felicitatem, hoc
est, non ad sensibilem felicitatem, nam frui­
tio sensibilis non habet valorem immutabi­
lem pro ente rationali-sensibili, et numquam
erit eo digna, sed ad felicitatem, quae ori­
tur ex convenientia moraliter libere acqui­
sita. Cetera omnia super terram non pos­
sumus admittere nisi propter hominem facta
esse. Homo igitur erit inter omnes creatu­
ras unicum ens, propter quod Deus hunc
mundum condidit.*·
Verum haec doctrina, praeterquam quod
idcntica est cum Kantii ceterorumque rationalistarum placitis, quae ducunt ad oplimismum. ut patet ex Wegscheider loc. cit.
exinde oritur, quod non bene dignoscuntur

228. Quidquid ad philosophiae ac sacrarum litterarum professores spe­
ctat, omnino omittimus ; quidquid est theologi, in postrema hac tractatus parte,
diversi lines, qui simul confunduntur. In­
terdum enim finis nomine intclligilur id,
cujus obtinendi gratia eligitur medium, cl
a scholasticis dicitur finis cujus; interdum
venit causa finalis, eo quod participet ra­
tionem causae, quae importat influxum in
existentiam alterius (vid. Suarez, Metaph.
disp. 12. sed. 3. n. 3.); rursus finis usurpa­
tur pro ea ratione aliquid volendi, quae no­
men finis habet, quatenus est aliquod bo­
num per se appetibile, sed praescindit ab
eo, quod hoc bonum possideatur vel desi­
deretur, et passim dicitur finis quia. Prae­
terea finis usurpatur pro subjecto, cui vo­
lumus aliquod sive bonum sive malum; at­
que hic dicitur finis cui; qui rursum in
duos distinguitur, ultimum et non ultimum
sive proximum. Insuper finis id etiam di­
citur, quod alicui volumus; atque hic ap­
pellatur finis qui. Tandem finis vocatur
possessio boni, quod intendebatur; atque
hic audit finis quo.
His positis: 1°. Finis creationis mundi
per modum causae a Deo, vel rcalitcr vel
per nostrum cogitandi modum a Deo di­
stinctae, nullus esse potest (Cf. s. August.
De Genes, coni. Munich. cap. 2· pag. 316.
et in libro Ouaest. 83. qu. 28. pag. 211, el
s. Thom. part. I. qu. 19. a. 5.). 2°. Finis
creationis mundi per modum rationis, qua
Deus ex nostro intelligendi modo illam
voluit; est divina bonitas (cf. s. Aug. De
Gen. ad lit. lib. I. cap. 7. n. 13. coi. 121,
el De civ. Dei, lib. XI. cap. 21. col. 288;
nec non s. Thom. part. I. qu. 44. art. 4, et
Contra gentes, lib. II. cap. 35. et alibi
passim; Vasqucz in I. part, disp.82. cap. 2
et seqq.). 3°. Deus in creatione mundi ha­
buit pro fine cui omnium ultimo gloriam
suam, id est, cognitionem divinarum per­
fectionum, ex qua creaturae intelligentes in
Dei laudem assurgunt, quae est notio pro­
pria hujus nominis, juxta s. Thom. II. 2.
qu. 132. art. 1. Quod expresse declaratur
Isai. XLIII. 7: Deui. XXVI. 19; Ezech.
XXVIII. 22; Prov. loc. cil. Ps. XVIII; Ba­
ruch. III. 35; Apoc. I. 8 etc. 4°. Deus in
constructione hujus terrae et omnium bru­

torum animalium, quae, in ipsa sunt, habuit
homines pro fine immediato, ut Scripturae
aperte declarant, Psal. CXIII; Psal. VIII;
Gen. I. 26, 28. (Cf. Suarez, De oper. sex
dier. lib. III. cap. 17. n. 13 et seqq.; Pallavicini, Del bene, lib. II. cap. 2 et seqq.)
Haec enucleatius exponenda erant ad­
versus eos, quos omnia permiscere juvat,
ut absurda quaeque obtrudant, ex quibus
deinde pessimae consecutiones deducuntur,
ut videbimus disserendo adversus Bayle,
ubi de aeternitate poenarum, quae neces­
sariam habet cum hic dictis connexionem.
Videsis Andr. Spagni. S. J. Diss. de mun­
do, prop. 9. sect. 1 et seqq. Romae 1770.
Celerum, cum agatur de re summi mo­
menti, nempe de ultimo fine hominis ct
totius universi, praestat unum vel alterum
ex s. Thoma depromere argumentum, quo
ostendatur adversus G. Hermes, Deum de­
buisse omnino hominem propter se creare,
nec alium in hoc sibi finem praestituere
potuisse, sic tamen ut in hoc ipso non
commodum proprium, sed bonum nostrum
respexerit. Sic igitur loquitur s. Doctor,
Contra gentes, lib. II. cap. 25: «Finis di­
vinae voluntatis non potest esse nisi ejus
bonitas; non autem agit propter hunc finem
producendum in esse ... cum bonitas ejus
sit aeterna et immutabilis, ita quod ei ni­
hil accrescere potest; nec etiam potest dici,
quod propter ejus meliorationem Deus agat;
nec etiam agit propter hunc finem acqui­
rendum sibi; ipse enim est sua bonitas.
Restat igitur, quod agat propter finem, in
quantum effectum producit ad participatio­
nem finis." Nempe quia in hoc ipso Dei
bonitas cactcraeque perfectiones exterius ma­
nifestantur atque extrinseca ejus gloria elu­
cescit. Rursum ib. 1. I. c. 93. Deus nobis
non benefacit, »ut sibi exinde aliquid ac­
crescat, sed quia ipsum communicare est
sibi conveniens, ut fonti bonitatis. Dare
autem, non propter aliquod commodum ex
datione cxpeclalum, sed propter ipsam bo­
nitatem et convenientiam dationis, est actus
liberalilatis." Cf. praeterea in locis cit.
Sane, ut inquit P. Rogaccius S. J. in

90

H

ubi de homine disserimus, nos consectabimur, no longius, quam par est, di­
sputatio discurrat. Ut igitur praestitutis finibus contineantur, quae de ho­
mine disceptari solent, de ejusdem in primis creatione, felicitate et gratia,
seu gratuita elevatione; de ipsius deinceps lapsu, et peccati originalis pro­
pagatione et effectibus: de futura demum pro meritis hominis sorte ac resur­
rectione ex ordine agemus. Atque hac porro ratione, quae potiora sunt ac
scitu maxime necessaria, complectimur pro diverso hominis statu ac multiplici
conditione.

DE HOMINIS CREATIONE.

229. Du o potissimum errores adversantur mosaicae creationis historiae.
Alter eorum est, qui hominem a Deo, saltem immediate, creatum negant, sed
vel ab terrae ipsius foecunditate, vel ab ovo, vel limo sicut ranae ex Nilo
eum prodiisse affirmant. 1 Nullum fere argumentum est, quo magis increduli
opere Unius necessarii, part. I. cap. 25.:
/Ullane liberalior esse potest ac beneficen­
tior voluntas, seu lucis erga hominem coc­
cum, quam si illum spectatorem suae pul­
chritudinis cupiat, seu fontis erga siti con­
fectum, quam si ad gustandos suos latices
eum provocet?·
Pessime igitur philosophatur Hermes
dum ex communi hac theologorum saniorumque philosophorum doctrina philautiam
et vanam gloriam in Deo consequi affirmat.
Nam quod Deus opera sua ultimo atque
absolute ad suam gloriam debeat referre,
id ab intrinseco et ex natura rei dimanat,
propter infinitam perfectionem et eminen­
tiam Dei qui ipse sibi finis esse debet, et
in quem omnia ut in finem necessario de­
bet ordinare. Cum summum bonum no­
strum in hac ipsa summa Dei gloria silum
sit, nimirum in eo cognoscendo, laudando
atque amando, hinc gloria Dei et commo­
dum nostrum amice simul consistunt. Cf.
Lcssium, De perfectionibus divinis, lib.
XIV. De ultimo fine, praesertim cap. 3.
rem totam fuse ac solide enucleantem.
‘) Neeldham et BulTon negant, saltem
immediate a Deo hominem conditum esse,
sed prudiisse affirmant ex particulis vel es­
sentiis, ut vocant, organisatricibus aut vi

vegetativa, quibus Deus naturam ditavit.
Cf. Spalanzani, Osserva-zioni microscopiche
etc. tom. II. Milano 1826. Aristoteles modo
emittit hypothesin de humano genere numquam coopto; modu eam vocat πίσηρ, per­
suasionem. Denique lib. ΙΠ. De generat,
anim. concludit: » Quare et de hominum ac
quadrupedum ortu non absurde quis con­
jiciat, si olim ex terra editi sunt, id duorum
modorum altero evenisse, aut ut ex verme,
ω» Ιζ ακώληκοί, primum existeront, aut ex
ovis, in ώώρ, ederentur.* Expositis autem
his modis, ait: -Quare, si quid initium
exislendi animantibus fuit, in altero de duo­
bus istis modis contigisse manifestum est.*
Ori uiv ούν ibr«p ήν τκ αρχή τήί γενέπάσι roi? Siàoit, εύλογον δυεΐν τούτων
είναι τήν iripav, φανερόν. Vid. edit. Pa­
ris. 1629. tom. I. part. all. pag. 1113. Ali­
qua tamen venia dignus est, utpotc revela­
tione destitutus, si ita desipuit. At nulla
venia digni sunt recentiores illi, qui, ut re­
velationem abjicerent, nihilo minus desipue­
runt circa hominis originem, quorum alii
ex ovo, vel putredine, vel mari, vel pisci­
bus ortum eum autumarunt; alii infinitam
successionem admiserunt, quos vel recen­
sere inane omnino opus esset.

91
et athei distineantur, quam istud de antbropogonia seu hominis origine: circa
quam, quidquid absurdi ac ridiculi aegri somniis excogitari potest, commenti
sunt. His accedunt rationalistae ac neoterici biblici, qni in mosaic* anthro­
pogonia non agnoscunt nisi mythum, ac Moysem propterca primum mytho·
yraphum appellare non verentur. 2 Alter error eorum est, qui autumant
ante Adam alios homines fuisse conditos, qui propterca praeadamitae audiunt.
Hujus erroris instaurator fuit Isaacus La Peyrere 3 c Calvini disciplina, qui
tamen ad meliorem postea frugem revocatus errorem hunc una cum haeresi
calviniana ejeravit. Parum ab hoc errore abludunt ii, qui censent non omnes
homines ab eodem parente progenitos esse, sed contendunt in qualibet mundi
plaga suos fuisse aborigènes, qui specie distinguerentur, a quibus diversae
hominum gentes prodierunt. 4 Ad ejusmodi errores convellendos sit

41

l

rt

l·
i'rt

PROPOSITIO I.

Primi parentes immediate a Deo conditi sunt.

230. Dum immediate a Deo conditos progenitores asserimus, non solum
de anima, sed etiam de corpore propositionem hujusmodi intelligi volumus,
seu de toto homine. Rursum, dum dicimus hominem etiam quoad corpus,
id affirmamus ad excludendum memoratum incredulorum errorem, qui hominem
repetunt ex causa immediata naturali; nec enim propositum nobis est manus
miscere cum scholasticis illis, qui opinati sunt, Deum ministerio angelorum
usum esse ad protoparentis corpus e terrae limo plasmandum 1, cui ipse po­
stea vitam et animam communicavit2 atque indidit. Itaque primo sensu
2) Ila Wcgsch. §. 98. n. a. pag. 321.
3) In op. Praeadamitae, vet exerci­
tatio exegetica in Epist. ad Rom. V. 12
el seqq. in 4. Lugd. 1655, quem nonnulli
alii in eadem sententia praecesserunt, quos
recenset Calovius in System, locor, theol.
tom. III. pag. 1041, nec non von Irwing,
Heber den Ursprung etc. seu De origine
cognitionis veritatis et scientiarum, Berolim 1781.
4) Telliamed seu de Maillet in op. De
origine mundi, pag. 201. affirmat aegyptios,
indos etc. seu viginti populos docere ho­
mines indigenas et aborigènes fungorum
adinstar e terra prodiisse. Alibi asserit pi­
sces in homines mutatos, praesertim in re­
gionibus seplemlrionalibus. Sublimis sane
philosophia! Alio sensu aborigènes admi­
serunt Carli, Fabroni et Aloys. Bossi, Dell'

istoria d' Italia antica e moderna, Milano
1819. Sed de his postea.
*) Cf. Cornel, a Lapide in hunc locum.
Similia habet Philo, De opif. mundi. Ast
s. Basil, liexaem. hom.IX, Ambr. Hexaëm.
lib. VI. cap. 7. n. 40, s. Aug. De Genesi
ad lit. lib. IX. cap. 15, Theodoret. In Gen.
qu. 19. angelos excludunt.
Nonnulli contendunt distinguendum
esse principium vitale ab anima, atque ab
apostolo tres homini paries tribui σώμα
corpus, ψυχρ»' vitam animalem, et rtvtvya
vitam spiritualem, rationem, I. Cor. XV, 44
cl seqq. Coll. II. 14; I. Thess. V. 23; Hebr.
IV. 12. Veteres philosophos distinctionem
instituisse inter animum et animam certum
esi, ut testatur Cicero, tum alibi, tum Tuseul. IV. 5, quos imitatus Josephus, Archaeol. lib. I. cap. 1/num. 2: 'EnAaotv, in-

11

*

i*

fi
•il

If)

• i'

F
ii
I

ΐΓϊ*>

i

2' 1

1

»

■:?

92
sumpta propositio ad fidem spectat, ut patet ex superius recitato docroto con­
cilii lateranensis IV.
231. En autem quomodo ejusmodi veritatem evincimus revelatione duce:
Gen. II. 7. aperte traditur, jam conditis omnibus animalibus, Formavit Deus
hominem de limo terrae, et inspiravit in faciem ejus spiraculum vitae, et factus
est homo in animam viventem. Deus proinde totum hominem condidit, por
sc enim corpus e limo terrae formavit, animam vero per inspirationem indidit.
232. Et haec quidem de mare. De feminae autem formatione et ortu
legimus ibid. II. 21: Immisit Dominus soporem in Adam ; cumque obdormissct, tulit unam de costis ejus et aedificavit eam in mulierem. Si haec porro
in sensu historico ac litterali intelligantur, satis superque perhibent utrum­
que protoplastam a Deo ipso formatum et conditum fuisse; jam vero prout
jacent, accipienda ea verba esse, ipse contextus, sensus traditionalis hebraeorum et ceterorum librorum sacrorum irrefragabilis auctoritas ostendunt.
233. Ac in primis contextus id postulat. Nisi enim litteralis sensus
<
ratio habeatur, cum iis verbis nullo pacto cohaerent quae sequuntur; vix enim
Adam expergefactus a sopore suo Devam conspexerat, dum in illas voces
erupit: Hoc nunc os cx ossibus meis et caro de carne mea: haec vocabitur
virago, quoniam de viro sumpta est. 3 Ad haec porro verba alludit apertis­
sime apostolus I. Cor. XI. 8. ubi ait: Non enim vir e.r muliere est, sed mu­
lier ex viro.4 Cf. I. Tim. II. 13. Neque judaei, si fabulatores nonnullos
excipias rabbinos, ab eodem sensu umquam recesserunt. 5 Quod spectat ad
veteres ecclesiae patres, supervacaneum est ipsos singillatim recensere, cum
una omnium sententia sit, formationem Hevae ex latere Adam dormientis
fuisse typum ecclesiae ex latere Christi Domini in cruce mortui efformatae.
234. Hinc, ipsis adversariis fatentibus, ex hoc veluti fonte pervulgati .
sunt ac recepti apud orientales mythi de feminae formatione, mosaicac histo­
riae affines, praesertim apud populos Asiae superioris6; nec desunt hujus

i

i

I

1

<

1 r ’

opp. Paris. 1748; ubi plura in hanc rem
conseruntur. Lucretius fuse discrimen in­
ter animum et animam prosequitur, lib. III.
v. 138—161.
’) Gcn. Π. 23.
«) Cf. etiam Tob. VIII. 8.
4) Philo jud. allcgorice exponit, lib. II.
L ey is alley, pag. 109 et seqq. apud Calmet, nonnullique rabbini; ceterum Josephus
loc. cit- judaeique passim universi, sensu
litterali accipiunt.
®) Ita Wcgsch. §. 98. n. a. Sic Einleit.
Art. Adam, in Ersch and Grubers EncyDei, cap. 18. cum notis Joann. Bapt. Le klopadie, seu introductio art. Adam, in
Brun et Nie. Lenglet Dufresnois,
Encyclopaedia in Ersch et Gruber. Sane

quit, ό Sfô, τον ανβρω-ον, χοϋν à~ô τηί
yifi λαβών, καί πνίΰμα Ινήκιν αντ<·* καί
Id est: Ein rit Deus hominem,
accepto ex terra limo; immisilque in eum
spiritum et animam. S. Irenaeus, Adver­
sus haer. lib. λ’, cap. G: Anima autem,
ail, et spiritus pars hominis esse possunt,
homo autem nequaquam. Origcnes, De
principiis, lib. III. cap. 4; Ncmisius, De
natura hominis, cap. i. Usus tamen obti­
nuit vocabula ψυχ? et πνινμα promiscue
usurpari non secus atque hebraicae voces
et Π1*Ί· Cf. Lactantius, De opificio
-

.

93
traditionis documenta apud populos recens detectos. 7 Quae quidem omnia
aperto evincunt mosaicam anthropogoniam nativo sensu accipiendam esse: ac
propterea, quod inde sequitur, primos parentes immediate a Deo conditos
fuisse.
DIFFICULTATES.

235. I. Obj. 1. Homo e terra suapte natura oriri potuit per fortuitam
motus ac materiae, conjunctionem. Plura enim corpora organis instructa a
natura ipsa quotidie produci nemo non videt. 8 2. Quod vero refert Moyses
Gen. II. 7, ostendit hominem, humili nimirum origine sua minime contentum,
sibi a Deo eam accersivisse. 3. Sane commentarii mosaici duplicem exhibent
hujus originis historiam : alterant (Gen. I. 26.), qua Deus uno actu, alteram
minus puram atque perfectam (Gen. II. 7, 21, 22.), qua primo marem e pul­
vere terrae, deinde feminam e costa illius deductam formasse traditur.
4. Quae quidem ex incultioris aetatis ingenio et aliarum gentium de anthropogonia mythis accommodata sunt. 9 Ergo.
236. Resp. Ad 1. A7. Satis est enim vel leviter anatomiae principia
degustare, ut quisque sibi persuadeat, absurdam esse hypothesin materiali­
starum, comminiscentium casu hominem e terra prodire potuisse. Tam affa­
bre enim in humano corpore membra singula disposita sunt, ut nonnisi opus
plane divinum ipsum esse quisque intelligat et altissimae sapientiae consilium
in eo elucere. Quod autem de hac hypothesi dictum est, idipsum tuto qui­
vis pronunciare poterit de aliis similibus somniis incredulorum, qui dummodo
possint sibi persuadere se a Deo conditore non prodiisse, absurda quaeque
devorant multo facilius libentiusque, quam infantes fabulas ac historiolas adejus traditionis documenta apud sinenses
non pauca profert Windischmann, loc. cit.
et apud indos ibid. part. I. sect. 2. pag·. 386
et seqq.
7) Cf. Annales de Philosophie chré­
tienne, Paris 1834. année V. η. 43. tom.
VIII. Janvier, art. Voyages el traditions,
croyances, superstitions et reste des tra­
ditions primitives observées par M. Du­
mont D' Orville dans son voyage autour
du monde à bord de Γ Astrolabe, dans
la Nouvelle-Zélande et les îles de Tonga;
ubi inter ceteras servata est traditio mulie­
ris ex latere viri productae.
8) Sic auctor operis Re/lexions philo­
sophiques sur le système de la nature.
Nec valde abludit Neeldliam, qui omnia
fere corpora organis instructa repetit a vi

vegetativa, ut ipse eam vocat, a qua repe­
tit corpus Adam, iirimo et Hevae formatio­
nem, quae adinstar populi junioris ab alio
dissecti prodiit ex corpore Adam. Cf. Spal­
lanzani, Opuscoli di fisica animale, Milano
1826- Opusc. I. part. I. pag. 17, 18.
9) Ita Wegsch. §. 98. ubi concludit:
»Ei vero, qui narrationes istas mosaieas
ad institutionem vitae communis trans­
ferre studet, maxime cavendum est, ne
homines nostri, puriore numinis idea im­
buti, quam quae in libris illis passim si­
gnificata est, singula nimium premendo, of­
fendantur, neve a pio in Deum creatorem
amore et reverentia abducantur debita." Ex
quibus quanta sit hominis impudentia satis
elucet.

94
mittunt; attamen obducto supercilio sibi philosophi ambitiosum nomon adsciscunt10
237. Ad 2. Acp. pariter: et addo nullam aliam originem, si recta ra­
tione quis uti velit, posse sibi quemquam confingere. Atque hinc fit, ut homo,
velit nolit, ineluctabile semper secum ferat argumentum existentiae Dei.
238. Ad 3. Ncg. Sed una eademque mosaicis commentariis historia tra­
ditur; in primo quidem capite mundi ortum in universum ac summatim, in
altero vero modus ac ratio exponitur, qua telluris recens creatae nuda et in­
compta facies instructa sit plantarum ornatu, tum de maris et feminae ori­
gine, atque de primorum parentum sede et conditione latius disseritur 11 ac
per partes describitur. Evanescit propterea, quod a rationalises additur de
altera originis historia minus pura atque perfecta Gen. II. 7, 21, 22. quae
non alio nititur fundamento nisi cuncta carpendi cacoethe. 12
239. Ad 4. Neg. Tum quia in simplici ac ingenua Moysis narratione nihil
est, quod mythum suboleat; tum quia aliarum gentium, qui dicuntur de anthropogonia mythi, non sunt nisi primaevae traditionis corruptiones, quae plus
”) Quaeri etiam posset, quare illa for­
tunatissima tellus, quae homines ultro e
sinu suo producebat, foecunditatem suam
amiserit? Forsan respondebunt, quod olim
epicnreus Lucretius, De natura rerum,
lib. V. v. 824 et seqq. edit. Taurin. 1831:
Sed, quia finctn aliquem pari end i debet habere.
Destitit t ut mulier spatio defessa vetusto,
Mutat eultn mundi naturam totius aeti»;

mento, quod secundo Geneseos capite extat,
Gutting. 1790. unde eadem recentiori aetati
assignat. Quam probe inter se cohaerent
hi philologi protestantes! Gesenius vero
in opere: Aedificium doctrinae linguae
hebr. p. hist. ling. hebr. ex eo quod in
primo capite Geneseos sermo tantum sit
de CT7X diis, in capitibus vero duobus

ΓϊίΓΡ
• ~
τ :
Deus Deorum in compositione aequivalens
τι~'
ΓιΊΓί1’ Deus Sabaoth; in reli•: τ :
quis demum appareat solus ΠΪΓΡ Deus,
τ :
deducit progressum a polytheismo ad ideam
unitatis Dei. Miseri fabulatores! Hoc enim
Gesenii commentum explodit vel levis to­
tius libri inspectio; etenim ter in ipso Gen.
HI. 2—5. legitur solum nomen Elohim abs­
que additamento Jehova; sic Gen. XXVII.
16 et seqq. nomina Jehova et Elohim pro­
miscue usurpantur. Eadem dicendi ratio
in ceteris omnibus V. T. libris observatur.
Cf. speciminis gratia Jon. IV. 1, 4, 6, 7, 8,
9,10. in quibus modo Jehova solum, modo
Jehova Elohim, modo denique rursum so­
lum Jehova reperiuntur.
“) Cf. Lettres de quelques Juifs à Ai.
de Voltaire, tom. I. Petit commentaire etc.
tom. IV. Extrait d> Adam et de son hi­
stoire.

subsequentibus factus sit
Sic igitur mundi naturam totius aetas
Mutat, et ex alio terram status «accipit alter,
Quod potuit, nequeat; pos&it quod non tulit ante.

Cf. Cudworlh, Syst. intell. cap. 5. §. 68, 69.
pag. 125. tom. II. edit. Lugd. Bat. 1773.

! ' t

11 ) Sic fere Rosenmuller, auctor adver­
sariis non suspectus, in Seholiis in V. T.
in hunc loc. ubi solvit omnia argumenta
corum, qui contendunt capita primum et
secundum Geneseos, non ab eodem, sed a
diverso auctore esse conscripta. Praestat
vero adnotare, Eichhorn inferre antiquioris
aetatis et scriptoris esse, quae capp. 2 et 3.
Gen. habentur, cx dicendi genere, quod
ibi deprehendere sibi visus est, impolito
atque indocto, quod vetustissimi aevi sim­
plicitatem referat. Contra vero in his ipsis
capitibus stylum inulto ornatiorem, quam
in iis, quae praecesserant, nec pauca ex­
quisitioris doctrinae indicia agnoscit Hein­
richs, Commentatio de antiquo illo docu-

4

Μ

■

95
minus recesserunt a veritate pro diversitate Indolis eorum, qui eam servarunt13,
quique omnes, cum posteriores sint mosaicis commentariis, eosdem in omni­
bus suis partibus mirifice confirmant.
240. II. Obj. 1. Nemo sobrius inficiari saltem poterit feminae e viri
latere formationem, prout a Moyse describitur, rnythum esse seu philosophema ad mutuum illud atque vehementissimum viri et feminae desiderium
adumbrandum, quo sese mutuo prosequuntur, ab ipso rerum omnium auctore
utrique sexui alte infixum et ingeneratum. 2. Simili mytho de viro ac fe­
mina uno olim corpore conjunctis, sed a Jove postea diremtis, amoris mu­
tui vim Plato declaravit. 14 3. Quod vero Deus Adamo, quum somno erat
obrutus, ne dolorem sentiret, costam exemisse narratur; homo autem exper­
gefactus, conspecta femina, exclamasse dicitur, hoc demum esse animal sibi
simile, id aperte est additum fabulae adornandae causa. 15 4. Ab hac vero
expositione non abhorrent catholici ipsi theologi, quorum aliqui allegorice
verba Moysis interpretati sunt, ut Cajetanus 16, alii primum hominem vel
androgynum vel hermaphroditum a Deo conditum autumarunt. 17 5. Ipsa
quodammodo rei natura aliquam ex his expositionibus exposcere videtur, nisi
primum hominem aut monstrosum ante Hevae formationem, costa scilicet re­
dundantem, aut imperfectum post ejusdem ortum, costa videlicet destitutum,
extitisse contendamus. Ergo.
•

L ·

241. Resp. ad 1. D. Supposita historica veritate, C. si illa excludi­
tur, N. Ipsi ecclesiae patres atque Scripturarum catholici expositores depre­
henderunt moralem sensum mutui conjugum amoris in feminae procreatione,
prout a Moyse describitur18; sed hic moralis sensus in litterali fundatur,
quo sublato actum est de sacri historici veracitate. Nonnisi recentiores biblici
w) Cf. Banier, La mythologie et les
fables expliquées par Γ histoire, tom. III.
lib. I. cap. 4. ubi crudi le ostendit graecos
defectu historicorum ignorasse suam pro­
priam originem ac propterea seipsos vo­
casse αύτόχ^ονας seu ex ipsa terra ortos,
quod pariter praestiterunt pelasgi, cellae,
hiberi, scythi etc. eadem vanitate ducti ac
nonnulli i tali nos Iri, quos inferius recense­
bimus, qui ut stultae huic antiquitati fave­
rent, minime veriti sunt Scripturae auctori­
tati refragari.
H) In Timaeo, tom. III. pag. 41 et seqq.
op. edit. Steph. Paris. 1578, et in Sympo­
sio, ibid. pag. 189 et seqq. ex impuri Ari­
stophanis persona fuse persequitur fabulam
de homine ανδρογύνου in duas paries disseclo etc. Lucret, loc. cit. v. 837.

*5) Ila Rosenmuller, ad v. 21. cap. 2.
Geneseos.
16) Comment, in hunc loc.
*7) Mirum est Michaelem in disseri,
pag. 72 et suiv. potuisse serio contendere
auctoritate Platonis ac rabbinorum Adamum
reipsa androgynum fuisse a Deo procrea­
tum. Absurda rabbinorum commenta re­
ferunt Heidegger in llistor. patriarch.
excrc. IV. tom. I. pag. 35, et Fabricius in
Codice Pseud. Vet. Test. loin. I. Voltaire
veritus non est, tum in opere Baison par
alphabet, art. Adam, tum in Bible enfin
expliquée, Moysi tribuere historiam de
homine androgyno; sed conf. Lettres de
quelques Juifs, loc. cit. §. 12.
*8) Cf. Cornel, a Lapide, in hunc locum.
Vid. s. Thom. part. I. qu. 92. art. 2 et 3.

ιγι

96
protestantes purum mythum in Moysis verbis exprimi commenti sunt contra
sensum traditionalcm et invitis omnibus germanno exegeseos legibus.
242. Ad 2.
suppositum ut ex dictis liquet. Plato autem phanta­
siae suae indulgens exornavit plus aequo, quod apud orientales gentes, qua­
rum provincias peragraverat, traditum invenit. 19
243. Ad 3. A’. Sublato enim fundamento, cetera quae illi superstruun­
tur, corruant necesse est; maxime quod reliqua Scripturarum loca, juxta ex­
posita, arbitrariam biblicorum et rationalistarum hypothesim evertant.
244. Ad 4. D. Id est, nonnulli contra communem patrum et interpre­
tum sensum, C. alias, A’. Ideo autem quod singulares isti expositores plus
aequo suo ingenio indulserint in Scripturarum explanatione contra sensum
totius antiquitatis, sapientiorum omnium reprehensionem invidiamque subie­
runt. Exinde discimus, aleae opus plenum esse, velle a recepta et communi
in Bibliis exponendis sententia recedere. In eos scopulos inciderunt, in quos
passim protestantes ex suis principiis navem suam impingunt.20
245. Ad 5- A". Ad allatam vero probationem reponimus, neque monstrosum nec deficientem parte aliqua integral! primum hominem sive ante sive
post feminae formationem extitisse, Deo providente ac disponente sapientia
sua, ne in alterutrum defectum incideret. Sacer textus id aperte innuit.21
Deceptio illorum, qui his nugis detinentur, in eo est, quod velint judicium
ferre de rebus longe a se positis, et quarum adjuncta omnia penitus ignorant.

PROPOSITIO Π.

' Μ» Γ/1

Universum humanum genus ab Adam omnium protoparente propagatum est.

246. Haec propositio ad fidem spectat, utpote necessario connexa cum
articulo de propagatione peccati originalis, de qua inferius disseremus. Duas
porro adversariorum classes perstringit, praeadamitas videlicet et fautores
,9J Conf. Banicr, op. cit. tom. I. liv. I.
chap. 1. ubi ostendit in antiquorum anlhropogoniis, non exclusa ipsa Platonis loc. cit.,
elucere vestigia mosaicae historiae, ac scite
concludit pag. 78: .L'esprit humain fait
en vain tous ses efforts pour corrompre la
vérité; elle laisse toujours quelque trace
lumineuse qui la fait reconnaître.“ Quod
speciatim ad Platonem attinet, ipsum de­
prompsisse fictionem suam a traditione quae
apud orientales vigebat, quam tamen ipse
non satis intellexerat, animadvertit Euse­
bius, Praep. Evang. lib. NIL cap. 12.
edit. cit.
10) In ejusmodi absurda incidit nuper

Fr. Baader, quamvis catholicus, in Annot.
in cap. 2. Geneseos, 1829.
Menochius, Estius, Piscat. Catharinus in commentariis ad hunc loc. censent
et costam et carnem Deum suffecisse in
ejus locum, unde et carnem et costam sum­
pserat, prout verba ipsa Adami indicant:
Hoc nunc os er ossibus meis et caro de
carne mea. Nonnulli vocem
vertunt
latus ; chaldaeus interdum eamdem vocem
reddit partem; sic alexandrin! eodem sensu
transferunt eam identidem per vocem μίρο;.
Ast necesse non est ad haec confugere. Cf.
Comment. Calmet in hunc locum.

aborigenum autochthonumve, corum scilicet hominum, qui habentur ut enati in
diversis mundi plagis, et a quibus multiplices species repeti solent humani
generis licet etiam a Deo conditae.
247. Cum vero ex adversariis, quos hic refellendos suscipimus, alii, ut
praeadamitae, Scripturae auctoritatem admittant, alii vero rejiciant, hinc ar­
gumentis ex Scriptura depromptis alia praeterea ab externis fontibus petita
eos refellendos adjicere cogimur.
248. Ac primo sic praeadamitae perstringimus: Sacra Scriptura
praeadamitarum existentiam excludit, si perpetuo nobis exhibeat Adamum
omnium hominum solum et unicum progenitorem. Porro id nobis aperte pro­
dit in primis liber Geneseos; capite enim I. 27. perfectis totius mundani
orbis operibus, legitur: Creavit Deus hominem2 ad imaginem suam....
masculum et feminam creavit eos. De hoc autem ipso homine, antequam enu­
cleatius ipsius creationis ratio exponatur, dicitur II. 5: Et homo non erat
qui operaretur terram: et II. 20: Adae vero non inveniebatur adjutor similis
ejus; ac rursus III. 20: Et vocavit Adam nomen uxoris suae Heva: eo quod
mater esset cunctorum viventium. Quae quidem confirmantur tum ex libro Sa­
pientiae X. 1: Haec (sapientia) illum., qui primus formatus est a Deo pater
orbis terrarum, cum solus esset creatus, custodivit', tum ex apostoli verbis,
Act. XVH. 26: Fecitque ex uno omne genus hominum inhabitare super uni­
versam faciem terrae. 3 Haec autem clara adeo ac perspicua sunt, ut nullam
exceptionem admittant.
249. His vero si accedat sensus traditionalis hebraeorum et chri*) Animadvertendum autem apprime est,
non omnes, qui admittunt aborigènes seu
autochlhonas, perverso sensu hanc senten­
tiam tueri, sed eorum plerique aborigenum
et autochthonum nomine eos populos vo­
care solent, quorum ex historicis documen­
tis origo cognosci nequit. Hoc sensu ex­
ponunt, quod de autochthonous aut indi­
genis veteres referunt. Vid. Deifico op.
cit. Delta numismatica della cittii di Adria
nel Piceno, Napoli 1826, qui in Discorso
prelim. Suile origini italiane, pag. 64. in­
ter cetera scribit: ..Intanto per quel sen­
timent©, che Vico chiamô boria dette nazioni, le piii antiche pretesero ali’ autoclonato, cioè di esser prodotlo spontaneo della
natura; nè cio basto loro, e contescro di
antichitâ anche colla luna.« Deinde statuit
non alios sub indigenarum aut aborigenum
nomine intelligendos, nisi eos quorum de­
rivatio ex aliis orbis partibus ob monuinenPerrone, Praelectiones theolog. V.

torum defectum nos latet. Micali, Storia
degli antichi popoli ilaliani, pag. 6. Fi­
renze 1832: ..Da cio, inquit, i mitologi,
primi slorici, presero molivo di fingere la
stirpe umana quivi dalla terra ingenerata.
Opinione certamente ripugnanle alia buona
fisica, ma che sotto il velo dell’ allegoria
celava il concetto della impenetrabile antichità del popolo italiano etc."

2) Hebraice porro clarius id exprimitur
per articulum praefixum
ilalice C uo-

>no, quod est nomen appellativum, postea
vero proprium primi hominis factum est
κατ' ίΖοχήν, seu per excellentiam ita dicti;
unde palet hic proprie describi hominis
seu naturae humanae originem primam.
3) Έποίησί τι li Ινός αίματος râv ί$νος
ανθρώπων κατοικίΐν Μ καν το πρόςωπον
ypi·

7

98
stianomm, qui constans et universalis est, ac dogma propagationis originalis
noxae in homines singulos, quod semper, ut ostendemus, ecclesia professa est,
quodque huic facto innititur, nullus subest dubitandi locus.
250. Quod autem attinet ad adversarios ceteros, qui aborigènes seu au­
tochthones populos inducunt, vel ipsi a Deo hos homines seu primos terra­
rum incolas conditos admittunt, vel non : in utraque hypothesi difficile non
est eos erroris arguere.
251. Etenim I. adversus eos stant omnes antiquae anthropogoniae, quas nobis sive poetae sive historici tradiderunt, quae prorsus colli­
neant cum anthropogonia mosaica. Sanchuniathon enim, cujus historiae frag­
mentum nobis transmisit Eusebius 4, refert ex Merouach kolpia seu ex Spi­
ritu vocis Dei procreatos esse Aeonem et Protogonon, Adam nempe et Hevam,
ex quibus homines ceteri progeniti sunt. Huc tendit Berosus chaldaeus apud
Syncellum, qui pariter illius theogoniae fragmentum asservavit, quae re­
fert hominis originem anthropogoniae mosaicae admodum similem5; neque
ab ea differt anthropogonia Diodori siculi. qui
aui nobis eam retulit in
theogonia aegyptiorum et graecorum 6; nec diversam hominis originem
4) Praep. evang. lib. I. cap. 10. edit.
Vigeri, ex versione Philonis Biblii, qui to­
tum opus Sancbuniathonis ex lingua phoe­
nicia in graccam transtulit ac in novem li­
bros distribuit. Cujus quidem Sanchuniathonis operis diversa exstiterunt criticorum
judicia, quae hic expendere non vacat. Non­
nulli adeo progressi sunt, ut illud suppositilium existimaverint. At prudcnlior criti­
corum pars suo auctori hanc historiam vin­
dicavit. Immo anno 1835. in Lusitania in­
tegram Philonis graecam Sanchuniathonis
translationem repertam esse nunciatum fuit,
quam revera graeco et latine anno 1837.
Bremae edidit seu verius supposuit F. Wagenfeld, nullis tamen additis nolis vel vin­
diciis. In citato igitur fragmento legitur :
γιγινήο^αι Ικ του Κολχία ανέμου καί
γυναικό( αντοΰ Βααϋ. τοιτο δί νύκτα Ιρμηνιύιιν, Αιώνα καί Πρωτόγονον. Svijtolî
dvàpaf, οντω ν.αλουμΐνουί. Εΰριΐν δέ τόν
Αιώνα την α~ο των δϊνδρων τροφήν, seu
Ex Kolpia vento atque ejus uxore Baau,
quam nodem graeci interpretantur, Aevum
ac Primogenitum , mortales ambos , pro­
creatos, Aevumque cibi ex arboribus pe­
tendi auctorem fuisse. Eruditus autem
Fourmont senior, in op. Réflexions sur
origine, Chistoire et la succession des

anciens peuples, tom. L liv. II. chap. 5. Pa­
ris 1747. ostendit verba originalia Sanchuniathonis fuisse ηψ|
γι'1 'B 5ïp ΓΓΗΟ
’d est: Ex spiritu vocis Dei procreati sunt Aeon et Protogonos: ac probe
sensum Sanchunialhonis retulisse Philonem,
graecos vero ignaros textum interpolasse.
Porro per Aeonem, seu potius Ilajon, Hevam ibi exprimi, et per Protogonon Adamum, voce Dei procreatos, ibidem ostendit.
Et sane, quae traduntur de Aeone auctore
cibi ex arboribus petendi, aperte produnt
Sed consulatur idem auctor loc. cit. ; nec
enim diutius nobis id persequi in animo
est. Cf. etiamBanier, op. cit. lib. I. chap. 2.
pag. 84 et seqq.
s) Banier loc. cit pag. 75 et seqq.
6) Biblioth. lib. I. cap. 1. ubi duplicem
refert opinionem suo tempore viguisse circa
hominum originem; alios quidem exislimasse ab aelerno sine ullo generationis
principio extitisse humanum genus, τό
ytvôf των ανθρώπων ί£ αιώνοί ύηάρχιιν,
μηδίποτι τής αυτών ττν.νώβιωΐ αρχήν Ιΰχηκυίας, alios vero, qui et factum mundum
hunc, et corruptioni obnoxium esse cen­
sent, perinde atque illum homines quoque
certo tempore ortum consecutos asseverare:

η

I

3?«'

· f.

•. i rT ! f \ j J
■* {"i
i · «iOV
i i
. -----------------

T.

99
nobis tradiderunt Orpheus7, Hesiodus8, Aristophanes9, Horatius 10 et Ovi­
dius. 11
252. II. Adversus eosdem praeterea dimicant tr a d i tion e s omni um
populorum, non antiquiorum modo 12 sed etiarn recentionim. 13
253. HI. Historiae omnes, quae coloniarum transmigrationes
ex Asia, Chaldaea praesertim, Phoenicia, Aegypto, Graecia etc. referunt, testee
saltem sunt luculentissimae, populos omnes paulatim ex tenui principio
exortos excrevisse, et originem communem habuisse, prout a Moyse refertur;
cujus quidem mosaicae historiae, profanae, quae eam subsecutae sunt, sive
temporum, ut vocant, heroicorum, sive cultiorum, totidem possunt vocari com­
mentaria et confirmationes. 14

I

Τους ανθρώπους τυχιΐν τής πρώτης γινίβίως ώρισμίνοις χρόνοις. Mente autem seu
Deo accedente, haec peracta fuisse ex aegyptiorum theologia, ac proinde phoenicum,
patet ex iis, quae scribit Diogenes Lacrl.
in Prooemio, segm. 4. edit. Menagii Am­
stel. 1692. Cf. etiam Cudworlh, Syst. intell. pag. 317 ; Banier loc. cit. pag. 96 et
seqq.
7) Orphei Hymni I et seqq. praeser­
tim 5. Πρωτογόνου θυμίαμα, seu Primo­
geniti thus, et 24. Προτίως θυμίαμα, id
est, Protei thus. Heroici carminis, vol. I.
pag. 502 el seqq. Cf. Banier loc. cit. cap. 5.
pag. 103 et seqq.
8) Hesiod, lib. I. Dies: conf. Banier
loc. cit.
9) Aces, v. 667 ubi vocal homines πη­
λού πλάσματα, seu luti opera. In hac
vero ipsa Avium comoedia breviter graeco­
rum theogoniam et cosmogoniam distinctius
el clarius exponit quam Hesiodus.
‘°) Odarum lib. I. oda XVI. v. 13 et
seqq.
“) Metamorph. lib. I. v. 75 el seqq.
’*) Cf. Fourmonl, opp. cit. lib. I. sect. 2.
cap. 1 et seqq.
u) Annales de philosophie chrétienne,
loc. cil., Windischmann, loc. cit., J. Klap­
roth, Tableaux historiques de t Asie, Pa­
ris 1824.
M) Banier el Fourmont, opp. cit. Sed
quaeret hic fortasse quispiam, quomodo hae
traditiones componi possint cum recepta
apud varios populos persuasione, se αυΓοχΖονας el γηγΐνα,, id est, se esse e terra
genitos, seu cum ipso solo quod incolebant,

ut de graecis praesertim, genus in gloriam
suam effusissimum a Plinio merito vocatis,
exploratum est. Sic inter ceteros Aristo­
phanes, Vesp. v. 1071: Ισμεν ήμΰς, Sumus
nos etc. Euripides, Jon. v. 29 et seqq. Ελθών λαόν (Ις αύτόχθονα κλίίνών Αθηνών:
Profectus ad autochlhonem populum Athe­
narum inclytarum. Sic Plato in dial. Afenex. cap. 7; Lucian. Philopseud. §.3: Αθη­
ναίοι ..... tpaai, καί τούς πρώτους άνπιρ τά λάχανα, id est: Athenienses . ..
ajunt, et primos homines olerum instar de
attico solo enatos. Quibus addatur Diogen. in prooemio, segm. 3. et Cicero, Pro
Flacco, cap. 26 : Athenarum urbs vetustate
ea est, ut ipsa ex se se cives suos ge­
nuisse dicatur. Quae opinio aliis praeterea
populis communis est, aegypliis praesertim,
de quibus Diod. sicul- Biblioth. lib. I. pag. 6.
edit, cit.: Ί>ασ'ι τοίνυν αίγΰπτιοι κατά την
ίί αρχής τών όλων γίνίΰιν πρώτους αν­
θρώπους γινίσθαι κατά την Αίγυπτον. Sub
primos ergo rerum omnium ortus, primos
iu Aegypto homines provenisse aegyptii
memorant. Cf. ibid, et pag 5. Ea opinio
est etiam italis, de quibus inter ceteros Virgilius, Aeneid. lib. VIII. v. 315:
Geusque virum truncis et duro robore nata;

et Cato apud Servium, I. 6: Primo Italiam
tenuisse quosdam, qui appellabantur Abori­
gènes. Alios omitto.
Sed responsio in promptu est: Populi
illi innata quadam gloriolae cupidine ducti
coeperunt inter se dc antiquitate decertare;
deerant documenta, unde erueretur, a qui­
bus primum incolis regio quaelibet habi-

100
254. Philologia ipsa, quae novis curis exculta hac nostra aetate est,
aliud suppeditat adversus eos, quos impugnamus, argumentum. Exploratum
namque est linguas omnes ad duas praecipuas matres, ut vocant, ac primiti­
vas revocari a philologis, semiticam scilicet, et japeticam 15; porro iidem ob­
servarunt linguas istas sive idiomata plures radices immo et voces communes
hahere, si parvam inflexionem excipias, nec non interdum formas et gramma­
ticale systema. Rursum ab iis, qui peculiari studio linguam saniscriticam
nuncupatam, quae ab indis usurpatur, excoluerunt, notatum est hanc in pleriaque vocabulis cum linguis graeca et latina, aliisque sive antiquioribus sive

.|·υ

tari coepisset. Hinc factum est, ut appel­
lari coeperint indigenae, seu inde nati, vel
autochthones etc. perinde ac si non aliunde
originem traxissent. Quibus accesserunt
poêtae, qui mythis suis hanc opinionem am­
plificarunt Celerum nationalis haec seu
provincialis gloriola minime obfuit, quomi­
nus gentes omnes vestigia servarint primae­
vae traditionis circa originem hominum, ut
ex didis patet. Ubique tum a graecis tum
a latinis laudibus extollitur Japeti genus,
cujus quidem Japeti seu Japhet, a quo
plerique europaei deveniunt, frequentissima
mentio apud antiquos occurrit Cf. Guérin
Du Rocher, Soc. Jes. in opusc. Histoire veri­
table des temps fabuleux, praesertim tom. I.
IS) Hoc argumentum non ita pridem jam
excoluerat cl. Leibnilzius, qui in opusc.
Breris designatio meditationum de origi­
nibus gentium, ductis potissimum ex in­
dicio linguarum (tom. IV. pag. 186 et seq.
opp. edit. Dutens, Genev. 1768.), revocat
linguas omnes ad communem aliquam, quae
una primum esse debuit, quaeque postea
bifariam divisa est in japeticam et aramaeam; quae hinc a prima prodierunt lin­
gua, septemtrionem implevere, quae a se­
cunda, meridiem. Ad japelicas linguas re­
fert eas, quibus usi sunt Japheti posteri;
ad aramaeas, quas tenuerunt Semi Cha­
mique propagines. Observat plura vocabula
cognationem communem prae se ferre in
ejusmodi linguis; ex quibus jure infert,
gentes omnes unius gentis aut stirpis pro­
pagines coloniasque fuisse, quamquam in
remotioribus paulatim vestigia cognationis
omnino perierint.
Idem argumentum fusius prosecutus est
Laur. Hervas S. J. tum in op. Origine,
formazione etc. deyl' idiomi, Cesena 1785.

el in op. Saggin pratico delle lingue, Ce­
sena 1787., turn in suo Vocabolario poliglolto, Cesena cod. anno. Quem secuti sunt
superioribus annis plures alii Vater, Adelung, Klaproth, Pictet, Schlegel etc. Qui
praeterea ex philologia comparata college­
runt hunc fructum non minus historiae
quam religioni proficuum, nempe constare,
independenler ab historia ipsa, derivationem
populorum, qui tamen varietatis constantis
notas prae se ferunt, ab uno eodemque sti­
pite seu origine primitiva communi.
His animadversionibus confirmantur ipsa
argumenta physiologica. Cl. Klaproth in
sua Asia poluglotta. pag. 35 et seqq. sta­
tuit rectissimam distinctionem inter affinita­
tem generalem et affinitatem particularem
linguarum. Perspectum porro est, inveniri
inter populos maxime a se dissitos, quique
magis inter se differunt sub respectu indo­
lis physiologicae varietatum constantium,
multitudinem radicum analogicarum tum
forma tum significatione; affinitas particu­
laris varietatum constantium inter se non
solum fundatur in analogia radicum duarum
aut plurium linguarum, sed praeterea in
quadam unitate illarum systematis gramma­
ticalis. Viri doctissimi hoc studium, quod
linguisticum vocant, ingenti animi conten­
tione prosequuntur. Nec dubitare licet, quin
per illud, cum ulteriorem perfectionem as­
secutum fuerit, praebeatur argumentum evi­
dens unitatis primitivae et originariae ge­
neris humani, quod praeeat tempore omni­
bus historicis documentis; unde etiam atque
etiam patebit scientiarum et artium progres­
sus semper religionis veritati confirmandae
inservire. Cf. interea Biblioth. univers, de
Genève, tom. XXIX, Littérature, art. Phi­
lologie, pag. 493 et suiv. 1825.

. At*·.

i

101

*

recentioribus apprime congruere16, ac propterea unam eamdemque horum popu­
lorum primam fuisse linguam. Nec demum eosdem philologos fugit, gentes inter­
dum longissime a se non raro dissitas, quaeque diversae speciei habebantur, com­
muni lingua uti, dum eae, quae proximiores nunc sunt, in immensum prope inter
se differunt. Quae quidem omnia aperte produnt, unam ab initio omnibus
hominibus communem linguam extitisse, ac propterea ex cognatione, affini­
tate, identitate quandoque linguarum omnium necessario consequi unam pa­
riter gentium omnium originem fuisse.
255. Nunc vero ut incredulos reliquos seu potius amentes autochthonum
et aborigenum assertores aggrediamur, qui divinam creationem hominis re­
spuunt, ita eos perstringimus: I. Ex mathesi, ut alias diximus17, perspe­
ctum est, nullam dari posse sive successivam sive simultaneam terminorum
seriem infinitam ; ergo homo necessario aliquam originem habuit.
Π. Ex physica pariter certum est, prout ostenderunt repetitis experi­
mentis Vallisnieri, Redi et Spalanzani 18, viventia cuncta praesupponere alia
ejusdem speciei viventia, a quibus procreentur; et absurda esse systemata
l6) Cf. Recherches asiatiques, vol. VII,
VIII, XIV. etc.; nec non The asiatic jour­
nal and Monthly Register etc. April. 1835.
vol. XVI. New series, London, pag. 221 et
seqq. ; turn Monuments littéraires de
C Inde, ou Mélanges de littérature san­
scrite, par A. Langlois, Paris 1827. Novo
autem examini subjecit linguam samscrilicam cl. A. W. De Schlegel in Mémoire lu
à la société royale de littérature de Lon­
dres le 20. Novembre 1833. ( Transactions
of the royal society etc. vol. IL pag. 2.
1834.), in qua, instituta comparatione lin­
guae samscriticae cum persica, graeca, la­
tina, linguisque germanicis, celticis, slavonicis sive slavis, concludit cap. 9: »En ad­
mettant que l’affiliation des langues justifie
la conclusion (et d'après ma conviction elle
la justifiera d’autant plus qu’elle sera exa­
minée plus a fond), que toutes ces familles
de peuples sont issues de la même souche;
que leurs ancêtres, à une époque quel­
conque, ont appartenu â une seule nation,
qui est divisée et subdivisée dans sa pro­
pagation successive; la question se présente
naturellement de savoir, quel a été la siege
primordial de cette nation-mère." Eamque
statuit ad orientem maris Montis Caspii in
Asia ac praecise in Assyria etc. Cf. Bi­
bliothèque Univ. cit. Mars 1835- art. Anti-

quités orientales, pag. 225. Rossignol, in
op. Lettres sur Jésus-Christ, Paris 1841,
lettre I. haec in rem nostram scribit: nL'Ura­
nie revenant de son voyage autour du monde
a confirmé les données de la linguistique,
l’opinion de Buffon, de Lacépede, de Cu­
vier, et de tous les grands naturalistes fran­
çais et étrangers, en déposant le 8. du mois
de Juin dernier sur le bureau de ΓAcadé­
mie des Sciences celte phrase, que je vous
prie de ne pas oublier: Mes observations
tendent à démontrer la grande unité de
ΐ espèce humaine.·· (Vid. Le compte rendu
de lu Séance du 8. Juin 1840. M. de Frey­
cinet avait la parole relativement à la rela­
tion du voyage de Γ Uranie.)

17) Tract. De Deo etc. part. I. cap. 1.
n. 37 et seqq.

I8) Cf. Ant. Vallisnieri Considérai. ed
esperienie intorno alla generaiione de'
vermi nel corpo umano ; item Esperienie
ed osservazioni intorno ail' origine, sviluppi etc. di varii insetti etc. opp. tom. L
fol. edit. Vend. 1733; F. Redi, Esperienza
intorno agi' insetti: nec non Osservazioni
intorno agli animali viventi etc. vol. IL
opp. in 4. edit. Ven. 1712; Laz. Spallanzani,
opp. vol. VI. Milano 1826; praesertim Opuscoli di fisica animale e vegetabile.

102
tum particularum organicarum, tum ovi, tum vermiculorum, putredinis etc.
Ergo a primo aliquo homine, quem Deus ipso condiderit, homines reliquos
procreatos esse necesse est; ut praeteream argumenta hactenus allata, quae
stolidum ejusmodi commentum penitus excludunt.
256. Quum igitur Scriptura Adam valut protogonon. seu primum a
Deo conditum testetur, a quo homines reliqui omnes procreati sunt: quum
anthropogoniae omnium antiquissimarum gentium, quoad rei summam, mosaicam confirment: quum populorum traditiones, historiae omnes, philologia ipsa
eandem adstruant veritatem: quum denique scientiae ipsae naturales omnem
explodant contrariam hypothesin; sequitur quod ostendendum nobis assumpsi­
mus, nempe humanum genus universum ab Adam omnium protoparente fuisse
propagatum.
DIFFICULTATES
praeadamitarum.

257. I. Obj. Ex sacris litteris, ante Adam alios fuisse a Deo homines
procreatos multa sunt quae suadeant; ac 1. quae leguntur Gen. I. 26. ubi
primus homo conditus a Deo exhibetur diversus ab eo, qui creatus dicitur
ibid. II. 7. ut ex omnibus adjunctis eruitur; 2. Quae dicuntur ibid. IV. 2. de
Abel et Cain: Fuit autem Abel pastor ovium, et Cain agricola. Cur enim
Abel custodiebat oves? Nempe propter fures, qui certe pater ipsius aut mater
aut frater esse non poterant; ergo ab aliis praeexistentibus hominibus. Quo
pariter 3. referuntur, quae Deus Cain minatus est, dicens, ibid. IV. 6. 7:
Quare iratus es, et cur concidit facies tua? Nonne si bene egeris, recipies? Sin
autem male, statim in foribus peccatum aderit? Quid hic fores? Portae scili­
cet, in quibus judicia apud orientales exerceri consuevisse Scriptura passim
commemorat. Significat igitur Deus Cain, si male ageret, tradendum ipsum
judicibus, qui poenas ab eo patrati sceleris reposcerent, qui profecto solus
Adam esse nequit. 4. Haec confirmantur ex verbis Cain, sic Deum alloquentis, ibid. IV. 14: Ecce ejicis me hodie a facie terrae....... et ero vagus et
profugus in terra; omnis igitur, qui invenerit me, occidet me. Quod ne fieret,
Deus posuit Cain signum, ut non interficeret eum omnis, qui invenisset eum.
Fugit tamen Cain ab hominum illorum consortio ad orientalem plagam Eden.
Quae sine hominum multitudine intelligi nequeunt. Quid? quod Cain agri­
cola perhibeatur; agricultura porro et aratoria ars plures exigit alias artes.
Cain praeterea uxorem habuisse dicitur; nec profecto Adami filiam ducere
potuit, cum nulla ei adhuc nata esset; ergo ex filiabus gentium. Illud etiam
de Cain docet Scriptura, ibid. IV. 17. aedificasse illum civitatem, ac voca­
visse nomen ejus ex nomine filii sui (utique primogeniti) Henoch. Architecti
igitur aderant, aderant, quos in eam urbem deduceret cives. Quinam ii
fuerint, quum Abele interfecto unus Adam cum Heva superfuisset? Ergo.

258. Reap, ad I. Neg. Sed ex dictis, quae hic operae pretium non est
iterare, caput II. non continet nisi anacephalaeosin eorum, quae Moyses cap. I.
scripserat, eamque uberiorem, in qua, quae ibi strictius de hominis formatione
dicta fuerant, retractantur, atque accuratius explicantur 19; alioquin bis creata
dicenda essent aut disposita coelum, terra, virgultum agri, omnisque herba
regionis, quia Gen. II. 4. haec repetit Moyses.
259· Ad reliqua hic objecta reponimus I. duplici falso supposito ea
laborare. Primum quidem, pleraque haec contigisse simul ac Adam e para­
diso fuerat expulsus aut paulo post; cum tamen certum sit, nonnisi circa
annum 129. Abel occisum esse, ut indicat illud Gen. IV. 25. anno scilicet
Adam 130. natum esse Seth pro interfecto Abele. Alterum vero, paucos per
ea tempora extitisse homines, eo quod pauci a Moyse commemorentur; quum
scopus ipsius plures recensere non ferret. 20
260. Resp. II. Speciatim ad 2. D. Et pastoralis ars praeter custodiam
gregis a furibus plurima alia complectitur, C. illam solam, A7. Porro artem
pastoralem nec totam nec praecipue in tutandis gregibus a latronum rapaci­
tate consistere, notum adeo est, ut fusius id ostendere minime praestet.
261. Ad 3. D. Et phrasis illa: In foribus peccatum aderit, sensu trans­
lato a Moyse adhibetur ad poenam imminentem significandam, C. sensu pro­
prio, N. Haec autem loquendi ratio non solum in Scripturis sensu exposito
usitata est, ut e. gr. Mare. XIII. 29. ubi loquens Christus de extremo ju­
dicii die, dicit: Scitote quod in proximo sit in ostiis, sed etiam in scriptori­
bus profanis. Plutarchus enim illud exhibet adagium: Febris est in foribus;
quo spectat etiam illud Horatii: Culpam poena premit comes. Eo magis
quod Moyses, haec scribens, potuerit aetatis suae mores spectare; quod in­
frequens non est sacro scriptori2I, et exempla ejusmodi non pauca suppetunt
in Josepho, Livio ceterisque scriptoribus.
,9) Sic etiam exponit Rosenmüller, di­
cens in cap. 2; xEpilogus superiorum, prius­
quam ad diem septimum transeat; quasi
diceret: Ita his sex diebus completum est
coelum et terra (quibus verbis ut supra
cap. 1. totam hanc mundi fabricam comple­
ctitur) homine creato, qui fuit colophon
quasi Dei operum.·· Sed longe ante ipsum
hoc praestiterat Theophilus, Ad Autolycum,
lib. II. cap. 19, 20. tom. II. Biblioth. Pa­
trum. Gallant. edit. Vcn. 1761.
50) In memoriam revocanda sunt, quae
superius adnotavimus de mira israelitici po­
puli propagatione duornm aut paulo am­
plius saeculorum spatio, quae facta est in
Aegypto. Cf. etiam Petav. De doctr. temp.

tom. II. lib. IX. cap. 14. De generis hu­
mani propagatione, ubi ponit diagramma
propagationis hominum post diluvium, ita
ut paucis annis, nempe ab 8. post diluvium
ad 285. ab octo individuis qui erant super­
stites, potuissent pervenire ad ingentem nu­
merum 1,247,224,717,456.
2l) Cf. Gen. IV. 7. Quamvis neque his
opus sit, siquidem tum ex hebraico textu
ex membro sequenti hujus versiculi palet,
non de peccati poena, sed de ipso peccato,
seu peccati cognitione, citata verba accipi
debere. Textus enim ita se habet: 0X1

fZI ΠΧ13Η ΠΠ97

iC,

vero

male egeris, ante fores peccatum jacet,

104
262. Ad 4. D. Inanis fuisset metus Cain, si praeter Adam et Eva nulli
homines extitissent, C. multiplicatis jam hominibus, quod jam animadverti*
mus, -V. Addo etiam a posteris sibi Cain timere potuisse. 22
263. Quod dicitur de arte agraria, supponit adversarius iisdem instru­
mentis a Cain eam exercitam fuisse, quibus nunc terra a nobis exercetur,
quod tamen omnino est gratuitum.
264. Nec magis Peyrerium juvat, quod urget ex uxore Cain ; etsi enim
Moyses aperte non insinuat filias tunc temporis Adam natas esse, inferri ne­
quit nullam natam fuisse. 23
265. Ad Henochiam aedificandam opus quidem fuisset Cain architectis,
si civitas illa Europae urbes aemulata esset, minime vero, si tuguriola, quod
credere non est nefas, pro illa mundi infantia, solum complectebatur. Nemo
praeterea nescit, temporibus nobis longe propinquioribus oppida passim civitatis nomine donata esse. Cum praeterea constet ex doctissimorum chronologorum sententia, non ante mundi annum quadringentesimum, ac fortasse etiam
quingentesimum Cain Henochiam condidisse 24 ; inde patet incolarum satis
frequentem multitudinem colligere ipsum potuisse, qua eam repleret.
266. Π. Obj. Apostolus Rom. V. scribit: Usque ad legem enim pecca­
tum erat in mundo; peccatum autem non imputabatur, quum lex non esset;
♦
sed regnavit mors ab Adam usque ad Moysem etiam in eos, qui non peccave­
runt in similitudinem praevaricationis Adae. Jam vero nomine legis, inquit
Peyrerius, hic intelligenda venit lex Adamo data, cujus transgressio peccatum
Adami fecit, quam datam omnibus hominibus in Adamo censendum est eadem
ratione, qua in Adamo illam violavisse reputandi sunt. Peccatum igitur erat
in mundo usque ad legem adamiticam. Homines ergo admitti debent, qui
ante Adamum peccaverint, quamvis peccatum ipsis imputatum non fuerit, cum
lex non esset.
267. Resp. Neg. assumptionem Peyrerii, hic nempe nomine legis desiseu se prodet, peccatum tuum non magis
celari poterit, quam id quod pro foribus ja­
cet. Membrum vero quod sequitur, est
juxta vulgatum: Sed sub te erit appetitus
ejus (nempe peccati); et tu dominaberis
illius, id est, ei resistere debes. Quo po­
sito, omnis evanescit difficultas. Cf. Rosen­
müller in cap. 4. Geneseos, v. 7.
M) Opportune animadvertit s. Ambro­
sius, De Cain et Abel, lib. IL cap. 9. η. 33:
«Potuisse (Cain) et parentes parricidas ti­
mere, qui docuerat parricidium posse com­
mitti; potuerunt enim et parentes de filio
discere, quod didicerant posteri de pa­
rente.·

“) Hanc difficultatem jam praeoccupa­
verat s. Augustinus, De civit. Dei, lib- XV.
cap. 16. qui praeterea docet sororem suam
Caino in uxorem ducere, in iis humani ge­
neris exordiis, licuisse, ut humana soboles
propagaretur. Augustino assentiunl s. Epiphanius, Haeres. XIX. num. 6., Sethian.,
s. Joann. Chrysosl. Hom. XX. in Genes.,
Theodoretus, Quaest. 43. in Gen. Ceterum,
etsi inverso ordine, cap. V. 4. id aperte
Moyses tradit, dicens de Adam: Genuitque
filios et filias.
M) Cf. Zacharia, Diss. adv. praead.
syst. inferius citanda.

X

105
gnari legem Adamo datam: sed legem mosaicam designari dicimus, ut patet
ex ipsis adductis Pauli verbis: Sed regnavit mors ab Adam usque ad Moysem.
Quod ut apprime intolligatur, praestat apostoli scopum exponere, ex quo ger­
manus ejus sensus melius intelligitur in citato textu.
268. Scopus porro apostoli est efficaci ratione ostendere veritatem suae
generalis propositionis, qua versu 12. dixerat: Propterea sicut per unum ho­
minem peccatum in hunc mundum intravit, et per peccatum mors, et ita in
omnes homines mors pertransiit, in quo omnes peccaverunt ; seu vult significare
mortem esse poenam peccati originalis, quod omnes homines ab Adam pro­
geniti contrahunt·, quod ut evincat, sic argumentatur apostolus versu sequenti:
Usque ad legem, nempe mosaicam, peccatum erat quidem in mundo, attamen
peccatum non imputabatur ad certam poenam temporalem ob defectum legis
positivae, sive sanctionis cujusdam, cum lex, quae talem poenam decerneret,
nondum hominibus fuisset data; nihilominus mors, quae est poena peccati,
regnavit etiam ab Adam usque ad Moysem vel in ipsos infantes, qui in si­
militudinem praevaricationis Adae nullo actuali peccato se inquinaverunt;
ergo mors, quae in omnes homines dominata est per id temporis, non aliunde
repeti potest, quam a peccato originali, quod omnes ab Adam progeniti con­
traxerunt. 25
269. Nec obstat Deum diluvio, coelestibus flammis aliisque gravissi­
mis calamitatibus ante mosaicam legem de hominum sceleribus poenas sum­
psisse, tum quia, ut observat card. Toletns, poenae illae, quibus Deus in ali­
quot animadvertit legis naturalis transgressores, fuerunt potius poenae mortis,
peccato originali debitae, ante tempus exactio, quam mors ipsa; tum quod
poenae illae non fuerunt constantes et universales, cujusmodi mors est, quae
proinde non ab actualibus peccatis, sed a peccato ex origine contracto repeti
unice debet.
270. His positis sua sponte ruit moles illa, quam Peyrerius huic fundamento inaedificaverat. 26
DIFFICULTATES
co adamitarum.

271. I. Obj. Accuratum historiae naturalis studium nos necessario ducit
ad plures hominum species agnoscendas. 1. Id enim in primis postulant no­
tae specificae, per quas diversi hominum stipites inter se secernuntur.
2. Incipiendo enim ab homine bimano et simia-satyro (Orang-outang) ac gra“) Cf. card. Toleti, S. J. Commentarii
et annot. in epist. s. Pauli Apost. ad
Rotn. ad hunc loc., qui omnium facile lu­
culentissime mentem apostoli in hoc satis
difficili textu exposuit.

26) Cf. Zachariae egregia dissertatio, qua
praeadamitarum systema confutatur, quam­
que praemisit lib. I. Petavii De opifie. sex
dierum; edit. Ven. 1757. et reperilur tom.
III. Thesauri theologici.

106
datlm procedendo, reperiri potest quaedam species consanguinitatis inter ho­
minem et vespertilionem. 27 3. Homo intellectualis non est nisi consequen­
tia necessaria hominis mammalis. 28 4. Hinc celebriores zoologi plures paucioresve hominum species constituerunt; sic Linneus duas species admittit,
hominem sapientem et hominem troglodyten ad; Virey pariter duas species
agnoscit, quas determinat ex mensura anguli facialis 10 ; Demoulins undecim
species enumerat31 ; Bory de S. Vincent quindecim recenset. 32 Frustra igi­
tur theologi contendunt omnes homines ab uno eodemque stipite prognatos
esse, nec nisi unicam dari humani generis speciem.
272. Resp. jV. -4. Accuratum enim historiae naturalis, seu potius zoologiae studium ad unitatem humanae speciei agnoscendam necessario ducit.
Nempe quod pluries animadvertimus, scientia quamdiu infans est, difficulta­
tes parit, quas postea adulta solvit.
273. Ad 1. Neg. dari ejusmodi notas specificas, a quibus diversa spe­
cies erui possit; ut enim observat cl. Blumenbach, genus humanum non habet
nisi unicam speciem; omnesque populi cujusque demum aetatis ac regionum
omnium, qui cogniti nobis sunt, provenire possunt a stipite communi. Omnes
locales varietates, quae positae sunt in conformatione et colore corporis hu­
mani, non magis incomprehensibiles sunt quam illae, per quas ante nostros
oculos tot aliae species corporum organisatorum, praecipue vero cicurum ani­
mantium inter se differunt; verum omne hujusmodi discrimen per quosdam
veluti gradus ita leviter incedit, ut neque ullum omnino cavillationibus locum
relinquat, neque fundamentum praebeat iis divisionibus, quas sophistae qui­
dam vellent instituere. 33
274. Ad 2. D. Id est, reperiri potest in corporum organis et configu­
ratione convenientia aliqua et similitudo plus minusve perfecta inter homines
et bruta, C. species consanguinitatis proprie dictae, N. Scimus utique ex

I
r

”) lia Bory de s. Vincent, in opere Re­
vue encyclopédique, tom.XXIX. Mars 1826.
Paris, art. Sciences physiques, Homme,
article extrait du tom. VIII. du Diet, clas­
sique d'hist, naturelle, pag. 319.
“) Ibid. pag. 76”) Car. a Linné, Systema naturae, tom. I.
Regn. nat. classis I., Mammalia, art Pri­
mates, n. 1 et 2.
”) Dici, d' hist, naturelle.
”) Art. cil. Revue etc.
32 ) Ibidem.
hist. naturelle trad, de
Manuel
ΐ altem. tom. I. Metz 1803. Sed praestat
ipsius auctoris verba adducere: »Le genre
humain, ait ipse, n a qu'une espèce, et

r r

tous les peuples de tous les temps et
de tous les pays, qui nous sont connus,
peuvent provenir d'une souche commune.
Toutes les differences nationales dans la
conformation et la couleur du corps hu­
main ne sont pas plus frappantes et plus
inconcevables que celles qui défigurent
presque sous nos yeux tant d'autres espèces
de corps organisés, et principalement nos
animaux domestiques; mais toutes ces dif­
férences se perdent, pour ainsi dire, les
unes dans les autres, par tant de nuances,
par tant de transitions insensibles, qu’elles
ne peuvent donner lieu qu’a des divisions
arbitraires et point du tout tranchantes.
Sect. 4. Des Mammifères, ord. I. Bimane.

107
anatome comparata aliquam intercedere similitudinem organorum in brutis,
quae a nimia satyro seu potius ab homine, quem spectare possumus ut typum
primitivum, usque ad vespertilionem descendendo, et rursum a vespertilione
usque ad aves, et ita porro, et vicissim ab animantibus imperfectioribus pro­
grediendo, ad humani corporis perfectionem accedat.
zVttamen negamus,
vel nullos dari veluti typos seu notas specificas, quibus diversae classes seu
species animalium inter se distinguantur, quod nemo prudens zoologus infi­
ciatur; vel typos illos eandem originem arguere, unde exurgat consanguini­
tatis species illa, quam somniat adversarius, quem impugnamus.
275. Ad 3. N. Ratio enim sive intelligentia proprietas est hominis
solius. In brutis enim omnibus non reperitur nisi instinctus, qui consistit in
ea virtute, qua pollent sese subjiciendi per motum interiorem innatum ac
necessarium, absque ulla institutione, seu a se ipsis, per quasdam actiones
uniformes ad eumdem finem, ad propriam nempe conservationem et ad conservationem propriae speciei 35 Quod si in nonnullis animalibus, cicuribus
3<) Cf. Cuvier, Leçon d'anatomie comparée, Paris 1805, tom. I. première leçon :
Considérations sur Γ économie animale,
praesertim art. 4. pag. 58, 59. ubi observai
ad rem nostram: ..Dans toutes ces com­
binaisons, il s’en trouve nécessairement
beaucoup qui ont des parties communes,
et il y en a toujours un certain nombre
qui ne différent que très-peu, en sorte qu’en
plaçant les unes après les autres celles
qui se ressemblent le plus, on peut en
établir une espèce de suite, qui paraîtra
s’éloigner comme par degrés d’un type
primitif. C’est sur ces considérations que
reposent les idées, que certains naturalistes
se sont formées, d’une échelle des êtres,
qui les rassemblerait tous en une série
unique, commençant au plus parfait et finis­
sant au plus simple... et telle que l’esprit
passerait de l’un à l’autre sans presque
apercevoir d’intervalle et comme par nuances
insensibles.··
Et sane cl. auctor hanc gradationem per­
sequitur, comparationemque instituit singu­
lorum organorum eadem methodo, quinque
voluminibus, 1°. in homine, 2°. in mam­
malibus, 3°. in avibus, 4°. in reptilibus,
5*. in piscibus, simulque ostendit notas
specificas et characterislicas, quibus inter
se distinguntur, ut patet etiam ex tabulis
comparationis, quas adjecit, ut caecus sit

oportet, qui eas non videat. Satis sit hie
urgere oryanum vocale, quod dicimus,
quodque in uno homine tantum reperitur
ad voces articulandas , siquidem Camper
ostendit ex dissectione simiae satyri, hoc
animal ineptum omnino esse ad hominis
instar loquendum, et naturaliter etiam su­
per pedes posteriores incedendum; attamen
hoc solum animal perinde ac gibbon cum
homine comparatur. Ipse Richerand, Nnotfi
elementi di Fisiologia, trad, dal franc. Fi­
renze, 1815. tom. II. §. 196. aperte affirmat:
>.L’uomo solo puô articolare i suoni e gode
del dono della parola.'* Quod deinde osten­
dit ex anatome; item Magendie, in opere:
Précis élémentaire de Physiologie, italice
edit. Pisis 1818, tom. I. pag. 195. Recte
propterea Homerus frequenter utitur epi­
theto μερόπων ανθρώπων, id est, hominum
vocem articulatam emittentium, interdum
etiam homines vocat μίροπας seu vocem
articulantes tamquam notam hominis spe­
cificam, ut alia omittam de mento saliente
ac toto systemate osteologico, aliisque non
paucis. De quibus cf. cl. Ranzani, qui in
op. Elementi di zoologia, tom. II. ordine
primo, pag. 69 et seqq. has notas summa
diligentia prosequitur.
w) Cf. Blumenbach, op. cit. sect.3. §.35.
Cf. etiam Cuvier, Le régne animal, Puris
1817, tom. I. Introduci, pag. 51 et suiv.

praesertim, quaedam signa conspiciuntur sagacitatis et industriae etc., haec
toto coelo distant a facultate intelligendi, comparandi, judicandi, abstra­
hendi etc., qua instructus est homo, ut ostendunt psychologi. Etenim si intelligentia non est nisi consequentia necessaria hominis mammalis, ut contendit
adversarius, quare in ceteris animantibus mammalibus non reperitur?

276. Ad 4. iV. Pauci zoologi, neque profecto celebriores, ut ipsi autu­
mant, plures hominum species distinguunt, et quidem perperam, ut patet ex
dictis in responsione ad 1 ; cum nullum prorsus sit fundamentum ejusmodi
distinctionum, quae proinde arbitrariae omnino sunt, et repugnant ipsi expe­
rientiae. Ex ea enim constat, animalia orta ex conjunctione duarum specie­
rum esse prorsus infecunda; nihil tamen ejusmodi ceperimus, ut observat
Cuvier, in individuis a quibuscumque hominibus procreatis. 36 Quare nemo
jam est ex zoologis alicujus nominis, qui plures hominum species inducat. 37

dii

;

• ^1

L/.i

i

277. Quod si Linneus duplicem speciem recensuit, humani aliquid et
ipse passus est; quare a Blumenbachio vapulat. 38 Attamen ipsemet Linneus
banc suam sententiam retractavit. 39 Virey per speciem intelligit divisionem
primariam generis humani, non autem stipitem primitivum originarium. Quam­
quam autem juxta sacram Scripturam a filiis Noe tres primas varietates con­
stantes repetat, albam a Japhet, flavam et fuscam a Sem, nigram seu hottentottam a Cham, reliquas ab earum commixtione, quas distinguit ex diversis
gradibus anguli facialis40; nihilominus plures admittit stipites, nec cum sa­
niore zoologorum parte convenire videtur. Quapropter nec cum nec reliquos
moramur, qui per hanc ipsam opinionum diversitatem ostendunt nescire se
ubi pedem figant: ideoque et a sanioribus zoologis reliquis omnibus dese­
runtur. Illud solum animadvertere praestat, juxta aliquot istorum, nullam
esse notam seu characterem, quo homo sapiens ab homine, ut vocant, tro­
glodyte, aut simia satyro discernatur: paulo tamen postea juxta eosdem tot
sunt notae characteristicae inter homines ipsos, ut enumerent undecim
3β) Règne anim. Mammifères, §. Va­
riétés de C espèce humaine, pag. 94.
37) üt patet ex recentioribus, si memo­
ratos incredulos excipias, qui contemptui
propterea scse exposuerunt.
œ) Op. cit. sect. 4. pag. 80. ubi inquit:
.Là description de I' homo troglodyte de
Linnée est un mélange inconcevable de l’hi­
stoire d’un de ces nègres blancs maladifs
et souffrants, et de celle de l’Orang-Outang.
Son homo-lar est un véritable singe.'· Hinc
ipse Frid. Gmelin, qui adornavit decimam
tertiam editionem Systematis naturae Linnei, anno 1789. non solum posuit troglo-

dytem inter simias, sed praeterea subdit
in nola ad loc. cit. ..Quae de homine tro­
glodyte refert immortalis auctor, partim
figmentis nituntur, partim ad monstrosam
morbosamve hominum progeniem, partira
ad simias pertinent. . . Ad fictilia refero
pariter luciferum sive hominem caudatum.·’

”) Cf. Revue encyclopédique^ loc. cit.

<e) De hoc angulo faciali cf. Ranzani,
opp. cit. tom. IL part. I. pag. 37 et seqq.
et cl. Wiseman, Discours sur les rapports
entre la scienze et la religion révélée,
tom. L

109
vel quindecim etiam ipsorum species. Quam praeclare haec inter se co­
haerent! 41
278. II. Obj. 1. Verum quid dicendum de hominibus caudatis, de Americae incolis imberbibus, de gigantibus seu patagonicis, atque de pygmaeis,
praesertim vero de nigritie, cupreis, anacrocephalis etc. ? 2. Nonne totidem
notae illae sunt, quibus specierum diversitas constitui debet?
279. Kesp. ad 1. illud ipsum quod physiologi et zoologi prudentiores
reponunt, nempe homines caudatos, cincticulos, perinde ac centauros et sirenas totidem fabulas esse, quas operae pretium non est refutare42, quaeque
hodiedum a scientiae gravitate removentur. Americani etsi rariorem, barbam
tamen ut ceteri habent, dummodo eam alant.
280. Gigantes naturae excessum, pygmaei defectum et vitium intra eam­
dem speciem produnt. 43
281. Circa nigritas, cupreos etc. non est quod valde insistamus, cum
plures causae naturales ortae ex calore, climate, aëre, alimentis, vitae ra­
tione etc. efficere potuerint aut etiam possint ejusmodi accidentales diversi­
tates. Hippocrates de hoc phaenomeno plura jam scripserat in lib. De aëre,
locis et aquis. 44 Nunc exploratum apud physiologos est, diversum hominum
4l) Cf. Wiseman, op. cil. et Forichon,
Examen des quest, scientifiques de I' âge
du monde, et de la pluralité des races
humaines etc. Paris.

Sic Blumenbach, op. cit. sect. 4.
pag. 80: ..Il n’y a point de peuples, in­
quit, qui aient une queue, les Hottentots
n’ont point de tablier, les Américains ont
la barbe comme les autres peuples, quand
ils veulent la laisser croître. 11 n’y a ni
centaures, ni sirènes; toutes ces fables ont
pu ne pas effrayer la crédulité de nos an­
cêtres, mais elles ne méritent plus d’etre
réfutées.”
43) Conf. Gauchat, Lettre 155; Buffon,
Hist. nat. de l'homme; Hist, des voyages,
par M. l’abbé Prévôt, tom. XVII; Dissert,
sur les géants, tom. I. de la Bible de
Vcnce, édit. 5. Paris 1827; Lettres de
quelques Juifs portugais, par l’abbé Guénée, tom. II. lettr. 3. §. 3, 4. Ceterum de
gigantibus et pygmaeis sic rursum scribit
Blumenbach loc. cit. :
»Les prétendus
géants, les Patagons par exemple, depuis
les temps de Magellan jusqu’aux nôtres,
ont diminué peu à peu dans les relations

des voyageurs, de douze pieds jusqu’à
sept; ainsi ils sont à présent un peu plus
grands que tout autre homme d’une bonne
taille. Il est aussi plus que vraisemblable
que les quirnos de Madagascar, que Commerson a pris nouvellement pour un peuple
de nains, ne sont rien d’autres qu’ une
espèce du crétins, c’est-à-dire de malheu­
reux imbecilles avec de grosses tètes et de
grands bras, comme on en trouve dans le
pays de Salzbourg etc.'* Consentit abbas
Guénée, loc. cit. ubi gigantes dicit races
d'hommes tf une taille au-dessus de l'or­
dinaire, et de pygmaeis peuple au-dessous
de la taille ordinaire. Ceterum de albi­
nis et cretinis, ut nuncupantur, Laur. Mar­
tini in opere Elementa physiologiae, Tau­
rini 1835, §.305. lib. VL pag. 137 et seqq.
ostendit eos non esse nisi degenerationem
speciei humanae, quae in diversis rerum
adjunctis ad pristinum statum revocari po­
test, quod inspectione sua confirmat.
44j Inter Hippocratis opera graec. lal.
edit. Vanderlinden, Lugd. Batav. 1665. tom. I.
pag. 327. a cap. 35 in finem. Ex hoc enim
libro plurimum recenliores profecerunt, qui
de hoc argumento tractarunt.

110
colorem residere in reticulo, ut vocant, malpighiano ; nam in aethiopibus tant
cuticula quam cutis nigrae non sunt, et alba in ipsis est cicatrix. 45 Demum
observandum est, varietatem colorum ita paulatim ac sensim sine sensu pro­
gredi, pro majori vel minori accessu vel recessu a linea aequinoctiali, ut nuapiam possit figi terminus, quo una species desinat, altera vero incipiat. Tan­
tum vero abest, ut ex colorum varietate inferri possit humanae speciei plura­
litas, ut nunc scientia exinde argumentum eruat ad ejusdem speciei unitatem statuendam, ut ostendit Flourens. qui observat materiam pigmentaient,
quae juxta Malpighium, Raysch, Alberium, Mekel non inveniebatur nisi in
americano, et non in albo, nunc reperta sit in kabyle, arabe et mauro, qui
certe non proveniunt ab americanis, sed spectant ad albos seu ad stirpem
albam. Etiam in homine albo repertum est stratum pigmentale; mammilla
hominis albi colorata est, et hic color provenit a strato pigmentati simili
strato pigmentati, quod inest americano et nigritae. Exinde deprehenditur
quomodo albus acquirere possit ejusmodi stratum, cum habeat in se appara­
tum pigmentaient stirpium coloratarum: hinc, quod consequens est, unicus
est typus speciei humanae. 46
282. Ad 2. D. Quibus constitui debeat diversitas varietatum constan­
tium et haereditariarum italice razze, gallice races, aut etiam varietatum sim­
plicium, Tr. vel C. specierum, A’. Varietates constantes (razze) et varieta­
tes simplices vocantur illae aberrationes, quae a degeneratione insensibili
profluunt in conformatione specifica originaria specierum particularium cor­
porum organisâtorum. Hoc porro intercedit discrimen inter varietatem con­
stantem et varietatem simplicem, quod illa haereditaria sit et generatione
necessario et inevitabiliter propagetur, haec autem non ita. 47 Exinde emer­
git distinctio apud physiologos recepta, ut genus humanum dispescatur in plures aut pauciores ejusmodi varietates constantes, licet accidentales43, quas
<s) Cf. L. Martini, op. et loc. cit. prae­
sertim vero in alio diffusiori opere cui ti­
tulus: Lezioni di fisiologia, Torino 1830,
tom. XI. Lez. 89. §.3. pag·. 311. ubi prae­
terea ostendit non solum a luce, sed potis­
simum a climate hanc colorum varietatem
esse repetendam. Sic Richerand, op. cit.
§. 228- ubi in nota ait: -II color nero
della pelle de' mori pare dovuto ali’ abbruciamento della gelatina che fa la base
del corpo mucoso di Malpighi.·
46) Buffon, Histoire de ses trareaux
et rte ses idées par M. P. Flourens, Paris
1844. Unitas speciei humanae nunc, juxta
eundem auctorem, est factum physicum de­
monstratum. Quo igitur abeunt tot incredu­
lorum conatus?

47) Ita Blumenhach op. cit. sect. 2. §. 14.
et Cuvier, Le règne animal, §. Variétés
de I' espèce humaine, pag. 94.
4e) Cuvier, loc. nuper cit. admittit tres
varietates constantes, albam seu caucasicani, nigram sea aethiopicam, flavam seu
mongolicam. De Lacepède his duas prae­
terea addit, nempe cupream seu am er ica­
nam et hyperboricum. Blumonbach pari­
ter quinque admittit; Duméril in opere
Zoologie analytique, sex esse contendit;
Virey pariter sex agnoscit; quin immo, cum
divisisset genus humanum in duas species,
postea quatuor varietates constantes admittit
sub prima specie, et duas sub altera. Pri­
ma species juxta ipsum constituitur angulo
faciali gradaum 85, altera comprehendit eos

Ill
adversarii nostri vellent totidem constituere generis humani species contra
omnia scientiae principia, ut dictum est, quae necessario nonnisi unum ori­
ginarium ac omnibus communem stipitem exposcunt.
283. III. Obj. Unico et communi speciei humanae stipite constituto,
1. ratio dari non potest de insularum longe dissitarum, 2. praesertim vero
utriusque Amoricae incolis; cum media, quibus aliunde illuc appellerent, ipsis
nulla suppeterent. 3. Hinc ea ratione, qua animantia cetera, quae in homi­
num utilitatem condita sunt, in diversis orbis partibus, prout ipsorum fert
natura, creavit Deus; sic nihil vetat, quominus dicamus alios et alios homi­
nes saltem pro constanti eorum varietate, a Deo conditos esse. Hoc enim
posito, non solum explicantur, quae de indigenis, autochthonibus 49 veteres
tradiderunt, sed et quae de antipodibus nunc explorata sunt, 4. notum enim
est s. Augustinum negasse antipodas; quia res ipsi nimis absurda videbatur,
aliquos homines ex hac in illam partem, oceani immensitate trajecta, navigare
ac -pervenire potuisse, ut etiam illic ex uno illo primo homine genus institue­
retur humanum. 50 Quin etiam usque adeo VIH. saeculo ea inolevit opinio,
ut Zacharias rom. pont. Virgilii cujusdam, qui antipodas extare affirmabat,
sententiam perversam et iniquam doctrinam vocaverit, ejusque auctorem da­
mnari jusserit. 51 Quum igitur jam constet antipodas existere, eos necesse est
ab alio homine quam ab Adamo prodiisse. 52 Ergo.
284. Resp. ad 1. N. Etsi enim nostrum non sit determinare medium,
quo in dissitas illas seu regiones seu insulas homines transmeaverint, quum
multiplex esse potuerit, certum tamen est eos illuc ex continental! terra no­
stra pervenisse. Sane duo hemisphaeria ferme contigua esse geographi de­
texerunt; Groenlandiam et Asiam separat ab America angustum fretum, immo
per Kamtskatka ambae fere junguntur continentes. 53 Europaei igitur et
quorum angulus facialis est inter gradum 80
et 85. Sed species juxta ipsum designat
solum divisionem primariam, ul dictum est,
varietas constans divisionem secundariam.
Cl. Martini, loc. cit. pag. 300. posito discri­
mine inter varietatem constantem, modifica­
tionem, degenerationem ac morbum, statuit
unam lanium esse generationem primitivam,
non plures, sed solum varias modificatio­
nes secundarias; duas esse albinorum va­
rietates distinctas, quarum altera spectari
potest ut morbi vitio affecta; cretinismum
non constituere speciem neque degeneratio­
nem generalem, sed affectionem morbosam
peculiarem, quae nempe, attingit pauca et
hac illae dispersa individua. Negat varie­
tatem constantem Çraz/za) spectari posse velul degenerationem haereditariam, cum con­

stet nigritas ipsos excultos eisdem faculta­
tibus physicis et moralibus praecellere, qui­
bus ceteri donantur. Deinde rationibus in­
trinsecis evincit, praetensas varietates con­
stantes non esse nisi varietates secundarias.
Quod fuse ibid, prosequitur.
49) Ita Joann. Fabbroni, ann. 1803. apud
Aloys. Bossi, Storia d' Italiu, Milano 1829.
tom. I. c. 3. pag. 97 et seq.
so) De civ. Dei, lib. XVI. cap. 9.
5I) Epist. Zachariae ad Bonifac. apud
Hartzheim, S. J. Concit. Germaniae, tom. I.
pag. 85.
Ita La Peyrère, op. cit.
M) Cf. Malle-Brun, Precis de la Géo­
graphie universelle. ital. edit. Mediolani
1815. tom. Ill; lib. LIX. et plures art. V'oyages in Biblioth. untv. de Genève, quos

112
asiatici facile ad Américain gradum facere potuerunt. Atque reipsa ita
factum esse inde patet, quod compertum sit, Americani eo magis populorum
frequentia abundare, quo minus distat ab illis punctis; tum etiam ex eo,
quod plures adhuc mores communes sint inter illos affines populos cum ouropaeis et asiaticis, sive ethnicis, sive judaeis, sive christianis 54 ; tum domum
ex pluribus traditionibus et ritibus, quos apud americanos invenerunt, qui
eos primum inviserunt, cujusmodi e. gr. est memoria diluvii et unius fami­
liae ex eo servatae, circumcisio apud mexicanos, septima sabbati dies, jubi­
laei quinquagesimo anno recurrente celebratio, aliaque non pauca, quae invi­
ctissime ostendunt communem istorum incolarum cum ceteris hominibus originem.55
longum esset hic recensere. Cf. Krachéni­
nikow, Hist, du Kamtskatka, 2. partie,
chap. 10. trad. St. Pré. 1768- Sed praestat
legere opus: Preuves que les indigènes
de l'Amérique sont de la même race et
de la même famille que ceux de C Asie,
par M. Samuel L. Mitchell, prof, d’hisl. na­
tur. à New-Tork (trad, de l’anglais).
w) Etenim cum paganis retinebant cul­
tum ignis, idola, vestales, novum ignem etc.;
cum judaeis circumcisionem et alia non
pauca; cum christianis baptismum, confes­
sionem et praesentiam quamdam realem in
eucharistia sub duabus speciebus panis et
vini, id est, horum rituum adumbrationem,
ut supponitur, et simulacrum sive imitatio­
nem. Cf. Letlere americane di Carli Rubi,
tom. I. leti. 4, 5, 6, 9. Cf. De Maistre, Soi­
rées, tom. IL édit. Paris 1831. septième entret. pag. 85 et 97. n. 13. et cf. ciL Mitchell,
qui ostendere nititur §. 4. antiquos indige­
nas Americae septentrionalis esse evidenter
stirpem tarlarorum, quam sententiam qua­
tuor facta evincunt: 1°. ut ipse loquitur,
•Ressemblance de traits et de physionomie,
2°. affinités des idiômes, 3°. existence de
coutumes semblables, 4°. identité d’espèces
du ch en de Sibérie en Asie et du chien
d'Amérique." Quae singillatim evolvit. Tum
§.2. probat, stirpem non ita pridem in Ame­
rica seplemlrionali exterminatam fuisse malajam. Vid. Le noue. Conservateur belge,
tom. IV. pag. 168. Hoc fuse prosequitur
ex opificiis, moribus, habitibus, vestitu etc.
Deinde concludit. «Je rejette donc la do­
ctrine professée par plusieurs naturalistes
de l’Europe, que l’homme de l’Amérique

occidentale diffère sur plusieurs points im­
portants de l'homme de l'Asie orientale.
Si les Buffon, les Robertson, les Raynal,
les De Paw, si tant d’autres, qui ont rai­
sonné spéculativement sur le caractère amé­
ricain et ont cherché à l’avilir, eussent ac­
quis sur l’hémisphère situé à l’ouest de
notre continent une instruction qui leur
était indispensable, ils auraient découvert
que les habitants d'une partie considérable
de l’Asie, et en nombre de bien des mil­
lions, sont du même sang et de la même
famille que cette population américaine
qu’ ils méprisent et déprécient. Le savant
docteur Williamson a discuté ce point avec
un talent véritable.* Frid. Schlegel, De
la langue et de la philosophie des In­
diens, liv. L chap. 4. invenit in lingua pe­
ruana voces derivatas a lingua samscritica.
Mexicanos indigenas originem duxisse ex
Asia, doctis investigationibus ostendit Hum­
boldt. Cf. Hibliolh. univ. de Genève, tom. V.
Littérature, 1817, art. Histoire, pag. 340ubi haec leguntur: ..Qu’il y ait eu et trèsanciennement entre l’Asie et l’Amérique
une communication qui ail porté les peuples
d’un continent à l’autre, c’est ce qu’ il
n’est plus permis de révoquer en doute.
Dès le milieu du siècle dernier Steller et
Krachéninikow avaient reconnu la réalité
de cette communication etc.·*
Si) Omne dubium hac super re his an­
nis sustulit cl. Carolus Brasseur de Bourbourg
in op. Lettres pour servir d’ introduction
it Γ histoire primitive des nations civilisées
de I' Amérique septentrionale. Vol. un. in 4.
Gallice et hispanice, Mexico 1851.

113
285. Ad 2. D. Si eadem rationum momenta faverent tam hominibus
quam animantibus brutis, C. si diversa, N. Jam vero quod attinet ad brnta,
nihil ex revelatione scimus praeter ipsorum creationem: contra vero de ho­
mine ab eadem novimus, omnes ex iisdem progenitoribus descendere. Quod
autem dicitur in hominum utilitatem condita animalia esse, non evincit ho­
mines statim et ubique adesse debere, sed solum eos data occasione et op­
portunitate iisdem uti posse; alioquin, cum nonnulla ex ipsis in praeruptis
atque inaccessis locis constituta sint et vivant, vel frustra creata videri ea
animalia possent, vel iisdem in locis homines degere deberent: quae quam
absurda sint, nemo non videt.
286. Ad 3. N. Quo enim sensu, quae de indigenis sive autochthonibus
traduntur, accipi debeant, superius declaravimus.
287. Ad 4. D. Hypothetice, C. absolute, N. Quum increduli et prote­
stantes mirum in modum abusi sint hoc facto, ut irriderent patribus, ac praesertira romanis pontificibus occasione sumpta ex Zachariae epistola, praestat
rem ejusmodi etiam atque etiam declarare, ut inde prava adversariorum fides
et perversa eorumdem agendi ratio magis patescant.
288. Ecclesia catholica circa quaestiones physicas in se et seorsum spe­
ctatas nihil definit; si vero de his ob rerum connexionem mentionem fieri
contingit in ecclesiasticis decretis, sententiam tenet, quae illa aetate, qua
haec eduntur, communis est. Neque propterea, si forte illa sententia falsa
sit, ignorantiae hac in re argui potest. Tunc enim eadem ignorantia com­
munis est ceteris omnibus. 56
289. Porro, etsi circa quaestiones physicas, prout in se sunt, indifferens
ecclesia sit, non ita tamen se habet, quando cum fidei dogmatibus adnexae
illae quaestiones sunt, vel attingunt religionis substantiam sive absolute sive
hypothetice.
290. Jam vero persuasum erat omnibus tum s. Augustini tum Zachariae aetate, oceanum non potuisse transmeari; unde fiebat, ut, qui existentiam antipodum adstruerent, eo ipso docerent., existere homines super terram 57, qui non essent ab Adamo, quam tamen sententiam catholica doctrina
56) Ridiculos profecto se produnt incre­
duli, dum patribus errores in rebus phy­
sicis aut astronomicis ac geographicis ex­
probrant, perinde ac si antiquiores philoso­
phi immunes ab iisdem essent; satis tamen
est, vel leviter veterum philosophorum li­
bros pervolvere, ut ipsis patribus imperitio­
res philosophi detegantur. Cicero ipse in
libris De natura deorum, in Academicis
quaest. etc. plura habet, quae, si hac no­
stra aetate proferrentur, risu exciperentur;
Perrone, Praelectiones theolog. V.

allamen nemo ipsos objurgat; soli patres
perstringi debent. Sufficit, ut ea cognove­
rint, quae ipsorum aetate deferebantur. Num
increduli, si id temporis vixissent, plura
cognovissent? Ceterum, si quis vellet per­
spicere aliquod specimen imperitiae alicujus
historici profaui antiquioris in geographia,
adeat Q. Curtium, lib. III. De rebus Alex.
A/. cap. 1. §. 13.
57) Dixi super terram; hoc enim so­
lum fides docet, omnes homines, qui super

114
respuit. Unde negatio antipodum nonnisi conditionata est, nimirum, si vastus
oceanus non possit transmeari, et, quod hinc profluit, si antipodes ab .Adamo
non procedunt, non existunt. Hanc hypotheticam antipodum negationem ipsa
objecta Augustini verba aperte demonstrant, et conlirmat Zachariae clausula:
Et subtili indagatione rtguisitus, « erroneus fuerit inventus 58 ; ut enim scire­
tur, an Virgilius (quem nonnulli perperam cum s. Virgilio salishurgensi epi­
scopo commiscent 59) affirmaret necne existentiam antipodum, adeo subtili in- '
dagatione opns non fuerat: bene vero ad dijudicandos errores connexos.
Ceterum ex ipsis Zachariae verbis patet, eum hac in causa nihil definivisse,
cum rem ulteriori examini reservarit.
291. Quibus praemissis dicimus, mutatis rerum adjunctis ac praeferente
facem geographica scientia, nullum amplius locum habere posse difficultatem
propositam; cum ex dictis certo constet, homines ex nostro in aliud hemi­
sphaerium facile se conferre potuisse, nec necesse sit confugere ad aliam ho­
minum speciem, quae ibidem condita fuerit. 60
terrain sunt, ab uno stipite propagatos esse.
Quod vero spectat ad planelicolarum sy­
stema, nihil religio statuit. .Dans cette
matière, apposite scribit Erapssinous. conf,
cit., les opinions sont libres; nous ne
disons pas que les astres sont peuples
d’hommes comme nous, nous n'en savons
rien; mais enfin vous parait-il étrange que
la terre, qui n'est qu'un point dans 1 im­
mensité, soit seule habitée, et que le reste
de Γ univers ne soit qu'une vaste solitude?
Aimez-vous dans le soleil,/ dans la lune.y
dans les planètes et les mondes étoiles des
créatures intelligentes, capables de connaître
et de glorifier le Créateur? La religion ne
vous défend pas d'embrasser cette opinion.
La pluralité des mondes de Fontenelle peut
bien n’ être qu'un ingénieux roman, mais
vous êtes libres d’y voir une réalité.·' Cf.
etiam Nicolàî, Lez. 10. siiï Genesi.
w) Ita se habet integer textus epist. Bonifacii in iis, quae ad praesentem quaestio­
nem spectant: «De perversa autem ei ini­
qua doctrina, quam contra Deum et ani­
mam suam locutus est Virgilius, si clarificatum fuerit, ita eum confiteri, quod alius
mundus et alii homines sub terra sint, hunc
accito consilio ab ecclesia pelle, sacerdotii
honore privatum. Attamen et nos scriben­
tes praedicto duci evocatorias de praenomi­
nato Virgilio mittimus litteras, ut nobis
praesentatus et subtili indagatione requisi­

tus, si erroneus fuerit inventus, canonicis
sanctionibus condemnetur." Ep. cit. n. 6.
Epistola s. Bonifacii ad Zachariam deper­
dita est.
Mirum est in hunc errorem lapsos
pariter esse editores Ephemeridum trenolt iensium, ad annum 1737. mense August,
n. 83. ubi tamen plura praeclare adnolata
invenies. Vide etiam Pagi in Critica an­
nat Haron. ad ann. 748. n. 6, 7.
®°) Ex iis, quae hactenus proposuimus
circa primitivam humanae speciei originem,
salis superque liquet, quo in censu haben­
dae sint temerariae sententiae nonnullorum,
qui sibi docti videntur, dum ad inanem
quandam gloriolam sibi captandam non ve­
rentur Scripturae sacrae contradicere. E. gr.
Fr. Chr. Schlosser, Universal-historische
Uebersicht der G esch. etc. seu Hist or. uni­
vers. complexus historiae mundi antiqui
ejusque culturae, part. I. sect. 1. §.3.
pag. 26. edit. Francof. ad Moen. 1826. haec
scribit: «Nulli respectus ad religiosas ideas
aut ad humanae dignitatis agnitionem reti­
nere nos possunt, quominus traditionem et
historiae indicia sequamur, si haec cum
naturae studii effectibus concordia nobis
tres ostendant diversas plane stirpes, omnino
differentes conformatione et indole plene
discrepantes in iliis regionibus, quae primis
revolutionibus et cataclysmis subtractae fue­
runt Excelsi scilicet montes et planities,

115

C A P U T

II.

DE PROTOPARENTUM GRATIA ET

FELICITATE.

292. Argumenti nexus et ordo exposcere viderentur, ut de hominis
anima ej usque natura ac dotibus dissereremus; cum taipen hanc provinciam sibi
vindicaverint psychologi, ac dicendorum amplitudo non patiatur nos ista pro­
sequi, quae certe leviter ob rei gravitatem pertractanda non essent, ideo his
metaphysices disciplinae dimissis, ad ea, quae dogmatici theologi sunt, expo­
nenda ac vindicanda recto veluti cursu properamus.
293. Prima igitur quaestio, quae disputari a nobis debet, respicit sta­
tum, in quo, praecipue relate ad Deum ac ultimum finem suum, homo con­
stitutus fuit. Huic enim fundamento ea innituntur, quae de hominis lapsu,
originalis noxae propagatione ceterisque, in tractatus decursu dicturi sumus.
294. Duplex porro atque oppositus error catholicae de hac quaestione
doctrinae opponitur.
295. Pelagiani enim, sociniani, arminiani, quibus rationa­
lis ta e adstipulantur, negant protoparentes in ortu suo donis supernaturalibus fuisse exornatos, contenduntque talem nunc hominem esse, qualis olim
conditus fuit, nempe sine gratia et sine peccato, ut inde inferant, nullam
esse gratiae necessitatem, nullum originale peccatum, nullam proprie dictam
redemptionem et reparationem.
Contra vero luth erani, calvinistae, jansenistae, statum, in quo
homo conditus seu constitutus fuit, eidem debitum fuisse contendunt ac naturalem, ut inde eruant, hominem lapsum destitutum esse libero arbitrio,
quae in majori elevatione se se protendunt,
illas regiones nobis indicant, ubi primos
homines quaerere oportet. Montes dicti
Hammaleh et regiones meridionales patriam
caucasicae stirpis. Ultra hos et montes a
veteribus hnans dictos deserlum Kobi et
Tibet primitivam mongolicae stirpis sedem,
interior Africa circa montes lunarcs tertiae
stirpis locum exhibet. America vero serius
ex originali suo statu prodiit.- Similiter
comes Carii, qui autumat aborigènes homi­
nes esse in Italia superstites ex magno ca­
taclysmo; Joann. Fabbroni, qui censet ea­
dem ratione, qua plura quercuum millia,
sic a supremo auctore naturae diffusum esse
per diversas mundi plagas familiarum nu­
merum; Car. Bossi, qui non solum Carii
et Fabbroni opiniones laudat, sed et systema

Telliamcd seu De Maillet, quem inge­
niosum vocat, juxta quod homines ex pisci­
bus essent; vid. Della ist oria d'Italia an­
tica e moderna, Milano 1819. vol. I. lib. L
cap. 3. §.24. ubi demum concludit: »Con
questo nuovo sistema fondato egualmente
suile osservazioni naturali, e sui racconti
degli storici, non fa più d’ uopo ricorrere
alie incerte memorie dei pairiarchi noachidi.“
(Ibid. §. 35.) Ita quidem hi liberiores ho­
mines; verum per haec eadem ipsimet sibi
et dedecus et mortem quodammodo pepererunt. Quanto enim magis naturae studia
progrediuntur, tanto ipsi et imprudenliores
et contemptibiliores sese produnt. Atque
idem sibi ceteri religionis impugnalores
polliceantur; etenim qui contemnunt me,
erunt ignobiles, dicit Dominus.

I*

Π6

i :
I

I

concupiscentiam verum esse peccatum aliaquo ejusmodi, quae sanae doctrinae
adversantur, ut videre est apud Bellarminum. 1
296. Catholica autem veritas, quae media consistit, ab his omnino
dissentit. Docet enim protoparentes originali justitia seu gratia sancti­
ficante, quae eos supra naturam elevaret, ornatos a Deo esse; docet prae­
terea fuisse eosdem donatos integritate, qua fiebat, ut inferiores corporis
vires rationi, ratio autem perfecte Deo subderetur; tum demum naturali ac
supernatural! scientia ac immortalitate praeditos cum ceteris bonis, quae eam
comitantur. Haec vero omnia praeclara decora atque charismata ex sola Dei
liberalitate in primos homines emanasse eadem doctrina catholica docet, nec
ullo modo naturae debita fuisse.
297. Priusquam ad has veritates vindicandas accedamus, operae pre­
tium ducimus saltem strictim indicare eas controversias, quae olim disputa­
bantur in scholis, ne diversa scholarum placita cum ecclesiae doctrina confundantur.
298. Prima itaque quaestio est, utrum cum eximiis illis donis primi
parentes conditi fuerint, an vero haec iisdem, in naturalibus creatis, Dei lar­
gitate tributa fuerint. Prima sententia communi jam calculo probatur, ut
patet ex Suarez. 2
299. Altera controversia respicit distinctionem inter justitiam ori­
ginalem et gratiam sanctificantem ; quam quidem dari alii affirmant, alii negant.
Affirmant ii omnes, qui contendunt protoparentes in ipsa creatione acce­
pisse a Deo rectitudinem illam, qua omnes animi facultates tum quoad se, tum
quoad suos actus ordinabantur, ut dicemus. Hanc vero rectitudinem justitiam
originalem appellant, eo quod Adam eam acceperit a sua origine, certe in
hunc finem, ut eam scilicet ad posteros transmitteret, si in officio stetisset:
deinde affirmant gratiam sanctificantem eidem primo parenti collatam fuisse
ac superadditam, per quam evectus fuit ad ordinem supernaturalem. 3 Alii
theologi autem censent inseparabilem esse justitiam originalem a gratia san­
ctificante, sive ab elevatione primi hominis ad statum supernaturalem; hanc
enim gratiam sanctificantem spectant in Adam veluti principium et originem
ceterorum bonorum, quae ipse assecutus est ab ipsa sua creatione. 4
>) Lib. De gratia prim. hom. cap. 1.
juxta s. Thom. part. I. qu. 95. art. 1. ubi
a) De opere sex di er. lib. III. De ho­ ad majorem eorum, quae proferentur, per­
minis creat, cap. 17. n. 5 et seqq.
spicuitatem obiter notandum est, complexio­
3) Ita sentiunt praeter Alensem, Ma­ nem donorum, quae sub nojnine justitiae
gister Sentent, in 2. dist. 24; S. Bonaven- originalis comprehenduntur, includere tum
lura in 2. dist. 29. art. 2. qu. 2; Scotus, dona supernaturalia stricte sumpta, quae
Richardus et a fortiori, qui negant angelos extollunt naturam super suam conditionem,
fuisse in gratia creatos, de quibus cf. Sua­ cujusmodi sunt gratia sanctificans, virtutum
rez, loc. cit.
theologicarum habitus etc.; tum dona illa,
4) Sic opinantur omnes thomislae ibid. quae supernaturalia eo sensu dicuntur, quod

117
300. His igitur omissis, quae ad institutum nostrum minus pertinent,
ut propugnemus catholicam doctrinam, sequentes a nobis adstruuntur propo­
sitiones.

PROPOSITIO

I

Primi parentes in statu justitiae et sanctitatis constituti a Deo fuerunt.
301. ITaec propositio ad fidem catholicam spectat, ut patet ex conc.
trid. quod sees. V. canone I. sic statuit: Si quis non confitetur primum ho­
minem, Adam , cum mandatum Dei in paradiso fuisset transgressus, statim
sanctitatem et justitiam, in qua constitutus fuerat, amisisse .... anathema sit1 ;
et can. II : Si quis Adae praevaricationem sibi soli.... asserit nocuisse, et
acceptam a Deo sanctitatem et justitiam, quam perdidit, sibi soli et non nobis
etiam perdidisse............ anathema sit.
302. Hanc autem doctrinam a revelatione emergere tria quidem osten­
dunt argumenta, ex Scriptura deprompta. Ac I. verba Gen. I. 26: Fa­
ciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram ; quae de sanctitate
Adamo collata plures patres apud Bellarminum interpretantur 2; immo com­
munis apud eos horum verborum expositio est, ut nomen imaginis ad na­
turam, nomen similitudinis ad sapientiam et justitiam referant; unde conclu­
dunt, Adam quidem per peccatum amisisse similitudinem, quam habebat cum
Deo, non autem Dei imaginem. 3
naturam perficiunt in suo ordine, etsi eam
non elevent supra conditionem suam, cujusmodi sunt integritas, immunitas ab ae­
rumnis, perfecta subjectio cupiditatum ad
rationis imperium etc. quae tamen per se
natura non exposcit; tum denique dona supcrnaluralia, quae ita dicta sunt, quod na­
turae humanae aliqua addant, quae natura
non solum non exposcit, sed contrarium
potius, sua conditione spectata, exigeret,
prouti est immortalitas. Haec autem tria,
licet in Adam innocente conjuncta fuerint,
possunt tamen ab invicem separari; cum
concipi possit homo elevatus per gratiam
sanctificantem, sed absque integritate et
immortalitate, vel homo integritate praedi­
tus absque elevatione per gratiam sanctifi­
cantem, vel homo integer et elevatus abs­
que immortalitate, vel denique homo suae
conditioni relictus absque ullo isiorum do­
norum. In Adam vero ejusmodi dona ita
congesta erant, ut reliquorum conservatio
in se et in posleris penderet a conserva­

tione primi, nempe gratiae sanctificantis.
Quod si homini lapso per Christi merita
restituitur gratia sanctificans, cetera tamen
eidem, saltem in hac vita, minime resti­
tuuntur. Hinc in Adam gratia sanctificans
potest spectari relate ad cetera dona adinslar causae; reliqua vero adinstar effectus.
Quae quidem apprime alta mente reposta
tenenda snnt, tum ut vitetur idearum con­
fusio, tum ut inserviant dicendorum intelligentiae.
*) Et hic perpendenda summa pruden­
tia tridentinorum patrum in condendis fidei
decretis, qui verba singula ita attempera­
runt , ut dum catholicam fidem tradunt,
nullis scholarum sententiis aut favere aut
detrahere videantur. Quod card. Pallaviciui
in Hist. Conc. Trid. saepe observat.
’) Lib. cit. cap. 2. Cf. etiam Petavius,
lib. II. De opif. se.v Hier. cap. 2 et seqq.
3) Cf. Petav. loc. cit. cap. 2. §. 11, 12,
13; cf. etiam Trombellius, Anecdolorum
loin. II. part. II. pag. 150 et seqq.

118
Π. Verba Ecclesiastae VU. 30: Solummodo hoc inveni, quod fecerit
Deus hominem rectum; non solum autem do rectitudine morali, sed de ju­
stitia ac sanctitate supernatural! haec dicta esse, liquet ex voco
quae
T▼

de Deo passim usurpatur, ut Dent XXXII. 4, ac de hominibus justis, ut
Num. XXIII. 10, nec non Psal. XXXII. t, ubi dicitur: Exilitate justi in
Domino, rectos decet collaudatio; Psal. VII. 11: Salvos facit rectos corde; et
alibi passim.
III. Denique idem ea omnia evincunt, quibus praecipimur renovari,
ut Ephes. IV. 23, 24: Renovamini spiritu mentis vestrae, et induite novum
hominem, qui secundum Deum creatus est in justitia et sanctitate veritatis; et
Coloss. IU. 9, 10: Expoliantes vos veterem hominem........... et. induentes no­
vum, eum, qui renovatur in agnitionem, secundum imaginem ejus, qui creavit
illum. Porro, ut observat Bellarminus, qui renovari jubetur, fuit aliquando
novus. Quod si renovatio posita in eo est, ut induamus hominem Christo
similem, creatum secundum Deum, in justitia et sanctitate veritatis; fuimus
igitur aliquando, in primo videlicet parente nostro, homines novi, conditi se­
cundum Deum in justitia et sanctitate veritatis; seu quod idem est, primi
parentes fuerunt a Deo in justitia et sanctitate constituti. 4
303. Haec confirmantur ex Traditione. Concilium enim a rau­
si canum II. cap. 19. haec habet5: Vnde cum sine Dei gratia salutem non
possit humana natura custodire, quam accepit, quomodo sine Dei gratia
poterit reparare quod perdidit? Cum igitur reparetur per Christum gratia
sanctificans, quam in Adam perdidimus, consequens est hac sanctificante gra­
tia primum hominem praeditum fuisse. Unanimis pariter est sanctorum pa­
trum doctrina, quorum testimonia expendit Bellarminus loc. cit. Nos unius
Augustini verba dabimus, ne prolixiores simus: Vide ergo, inquit, quod
sequatur: Induite novum hominem, qui secundum Deum creatus
est in justitia et sanctitate veritatis; ecce quod perdidit Adam per
peccatum. 6
DIFFICULTATES.

304. I. 01)j. 1. Apostolus I. Cor. XV. 45. scribit: Factus est primus
homo Adam in animam viventem, novissimus Adam in spiritum vivificantem :
ergo Adam spiritu vivificante seu sanctificante gratia instructus non fuit.
4) Bellarm. lib. cit. cap. 3. n. 2. 3.
s) Collect. Cone. Harduini, tom. Π.
coi. 1099.

6) De Gen. ad lit. lib. IV. cap. 26.
Saepe eadem repetit et inculcat eodem lib.

a cap. 24. usque in finem, ubi totus est in
refutanda illorum opinione , qui censebant
corpus Adam in statu innocentiae spiritale
fuisse. Alia tum s. Augustini tum aliorum
patrum testimonia exhibet Bellarminus, loc.
cit.

I

ί

119
2. Sane si protoparentes in gratia sanctificante constituti fuissent, peccare
non potuissent. Ergo.
305· Resp. ad 1. D. A. Et apostolus in adductis verbis antithesin insti­
tuit inter statum corporis Adam et Christi post resurrectionem, C. inter
gratiam Adam et Christi, A; Ut enim contextus evincit, ibi sermo est de
statu resurgentium; apostolus enim confert corpus recens formatum Adami
cum corpore Christi post resurrectionem; corpus Adae animale vocat, utpote
cibo potuque egens, et Christi corpus post resurrectionem, cum nulli necessitati sit obnoxium, spiritale vocavit. Ceterum potuit corpus Adae animale
esse et ejus animus spiritalis, cujusmodi revera fuit per habitantem in eo
Spiritum Sanctum. 7
306. Ad 2. N. A. Nec enim gratia sanctificans, quae animae inhaeret,
et qua homo (seu alia quaepiam rationalis natura) ornatus fit Deo acceptus,
auget aut imminuit libertatem qua pollet. Cum igitur Adam liber fuerit,
peccare potuit.
■
' ' *
307. Π. Obj. S. Augustinus passim docet, non statim accepisse Adam
spiritum gratiae, sed solum spiritum animae rationalis: ergo.
308- Resp. I. Reg. conseq. Ex his enim non sequitur protoparentes
gratia sanctificante ornatos saltem postea non fuisse.
309. Resp. II. D. Ea tradit Augustinus relate ad integram perfectio­
nem status naturalis, quam Adam, ex ipsius mente, assecutus non est, ante­
quam translatus fuerit in paradisum, quamque a gratia habuit et non a na­
tura; vel loquitur de omnimoda felicitate assequenda per meritum obedientiae, C. relate ad gratiam sanctificantem, quasi ea instructus Adam non fuerit
ex mente Augustini ante peccatum, A7. Quae enim ex ipso adduximus, hunc
sensum aperte excludunt. 8
'
7) Cf. Bernard, a Piconio Tripi, expos.
in hunc loc.
s) Textus, qui objiciuntur cx s. Augu­
stino, ita se habent, De civ. Dei, lib. XIJLI.
cap. 23. η. 1. ubi adductis verbis apostoli:
Factus est primus homo etc. addit: Pri­
mus homo de terra terrenus in animam
viventem /actus est, non in spiritum
r i v i fi c ante m, quod ei per obedienliae
meritum servabatur. Sed ex contextu pa­
tet, non aliam hic s. Doctoris mentem esse,
(plain nondum assecutum fuisse Adam in
paradiso conditionem corporis glorificati,
quae non erat tribuenda nisi ejus fidelitati,
quemadmodum et eajusli donabuntur, quum
gloriosi resurgent.
Alter tectus legitur, De Genesi contra
Munich. lib. II. cap. 8. η. 10. ubi inquit:

«Nondum spiritualem hominem debemus
inlclligerc, qui factus est in animam viven­
tem, sed adhuc animalem. Tunc enim spi­
ritalis ofTeclus est, cum in paradiso, hoc
est in beata vita constitutus, praeceptum
etiam perfectionis accepit, ut verbo Dei
consummaretur." Sensus autem ex con­
textu esse videtur, donis gratuitis nondum
fuisse Adam a Deo auctum aule ejus in
paradisum translationem. Sequitur enim :
Itaque, postquam peccavit, recedens a
praecepto Dei, in hoc remansit, ut anima­
lis esset. Et ideo animalem hominem prius
agimus omnes, qui de illo post peccatum
nati sumus, donec assequamur spiritalem
Adam, id est, D. N. J. C.“ Ex quibus in­
eluctabile habetur argumentum adversus
jansenianos, qui se jactant solos germanos

■Μ

J!

120

PROPOSITIO

Γηα cum justitia et sanctitate conjuncta erant in primis parentibus eximia tum
animae tum corporis dona: scientia in primis et perfecta voluntatis ordinatio
quoad animam, immortalitas et immunitas ab aerumnis tt doloribus
quoad coipus.

1 I.

310. Et haec propositio ad catholicam doctrinam pertinet, ut constat
ex ecclesiae definitionibus editis adversus eos, qui Adam in puris naturalibus
constitisse autumant, ignorantiae proinde, concupiscentiae, fragilitati, aerumnis
ac morti denique ipsi obnoxium, perinde ac nos sumus; quem errorem sic
tridentini patres, sess. V. can. I. confixerunt: Si quis non confitetur primum
79'
hominem, Adam, cum mandatum
Dei in paradiso fuisset transgressus, statim
sanctitatem et Justitiam, in qua constitutus fuerat, amisisse, incurrisseque per
offensam praevaricationis hujusmodi iram et indignationem Dei, atque ideo mor­
tem, quam antea Uli comminatus fuerat Deus, et cum morte captivitatem sub
ejus potestate, qui mortis deinde habuit imperium, hoc est, diaboli, totumque Adam
per illam praevaricationis offensam, secundum corpus et animam in de­
terius commutatum fuisse; anathema sit. Praeditus igitur fuit Adam non so­
lum sanctitate et justitia, sed insuper immortalitate et firma corporis et animi
habitudine; canone autem V. idem concilium declarat concupiscentiam ex
peccato esse.
Cum vero ex his donis alia hominem perficiant in ordine suo seu in sua
natura, alia vero eumdem elevent supra naturae suae conditionem; hinc factum
est, ut alia vocata fuerint praeternaturalia, alia autem supernaturalia. Praeternaturalia sunt scientia, quatenus naturalis est, perfecta voluntatis ordina­
tio, immunitas ab aerumnis et doloribus, demum immortalitas. Supernaturalia
porro sunt gratia sanctificans, una cum aliis gratiis ad eam conservandam et
augendam ordinatis, ac proinde justitia originalis et sanctitas, quibus homo
ad beatificam visionem Dei assequendam praedisponebatur. Priora dona seu
praeternaturalia sine posterioribus nempe supematuralibus homini inesse po­
terant, et vicissim.
Augustini discipulos, contendentes tum ele­
vationem ad ordinem supcrnaluralem, tum
immortalitatem aliaque dona gratuita, de­
bita esse integrae humanae naturae, ac
proinde homini naturalia, ut in proposi­
tione IU. dicemus.
Tertius denique textus desumitur ex li­
bro De corrept. et grat. cap. 10. n. 27.
ubi docet Deum sic ordinasse angelorum

et hominum vitam, ut in ea prius osten­
deret , quid possit eorum liberum arbi­
trium , deinde quid posset suae gratiae
beneficium Justitiaeque judicium. Sed hic
loquitur s. Doctor de perseverantiae dono,
quod nec illi angeli nec primus homo ha­
buerunt. Cf. Suarez, De hominis creat.
lib. III. c. 17. n. 17; Tournely, De grat.
tom. I. qu. 2.

121
311. Ut autem perspicuitati studeamus, per partes propositam doctrinam
declarabimus et propugnabimus.

312. I. Scientia igitur Adam praeditum a Deo esse, evidenter osten­
dunt, quae auctor Eccli. XVII. 6. de protoparentibus scripsit: Creavit illis
scientiam spiritus, sensu implevit cor illorum, et bona et mala ostendit illis. 1
Quibus accedunt, quae Gen. II. 19. leguntur de nominibus animantibus
brutis impositis ab Adam, quae eorumdem naturae congruerent, ut insinuant
verba illa: Omne enim, quod vocavit Adam animae viventis, ipsum est nomen
ejus: quod nisi a naturae doctore sapientissimo fieri non poterat, ut vel ipsius
Pythagorae auctoritate s. Augustinus comprobat 2; qui praeterea ostendit igno­
rantiam cum illo beatissimo protoparentum statu consistere non potuisse,
quia ex ignorantia, ut ipse loquitur, dehonestat error, ex difficultate cruciatus
affligit. 3 Hoc vero et ratio suadet, siquidem Adam non solum futurus erat
pater, sed et doctor ceterorum hominum, qui filios suos instituere debebat
tum in iis, quae ad Deum spectant, turn in iis quae ad mores. 4 Cujusmodi
autem fuerit haec scientia, qua Adam a Deo donatus est, quanta ejus ampli­
tudo, qui limites, ardua res est determinare·, hoc unum dici potest, eam
fuisse pristinae illius conditioni omnino consentaneam. Theologi praesertim
scholastici plura de ea habent. 5
313. II. Ad voluntatem quod attinet, per ejus perfectam ordinatio­
nem significare intendimus nullis eam pravis affectionibus vitiatam fuisse,
nullis pravis motibus exagitatam, adeo ut inferiores corporis vires rationi,
ratio autem Deo perfecte subderetur, ac summa in primi hominis animo inesset pax, cum nec caro concupisceret adversus spiritum, nec spiritus adver­
sus carnem. Hanc autem fuisse primorum parentum conditionem, satis per­
spicue Scripturae docent. Geneseos enim II. 25. dicitur : Erat autem uter­
que nudus, Adam scilicet et uxor ejus, et non erubescebant ; cap. autem III. 7.
de iisdem post peccatum: Aperti sunt oculi amborum, cumque cognovissent se
esse nudos etc. et ibid. IV. 10 et 11. cum Adam ad Deum dixisset: Timui
’) Quibus verbis non obscure tum scien­
tia supcrnaturalis tum naturalis indicatur.
Supcrnaturalis quidem, dum dicitur: Crea­
vit illis· scientiam spiritus, sensu implevit
cor illorum, quae videntur innuere gratiae
munus, cujus est illustrare mentem et ani­
mam permovere. Naturalis autem, dum di­
citur: Bona et mala ostendit illis; quae
tum de cognitione juris naturalis tum de
ceterorum notitia intelligi possunt.
*) Operis imperf. lib. V. cap. i : «Nam
ipse Pythagoras, inquit, a quo philosophiae
nomen exortum est, dixisse fertur, illum

fuisse omnium sapienlissimum, qui voca­
bula primus indidit rebus.“ Cf. etiam Ci­
cero, Ouaest. Tuse. I. 25, et Pelav. De
opific. lib. II. cap.8. §.5,6. ubi multa prae­
clare dicta habentur.
3) De lib. arbit. lib. III. c. 18. n. 52.

4) Cf. s. Thom. part. I. qu. 94. art. 3.
5) Vid. inter ceteros Suarez, De homi­
nis creat, lib- III. capp. 9, 10. ubi copiose
de scientia Adami naturali disputat, pluresque conclusiones statuit et evolvit; item
cap. 18. ubi agit de scientia supernatural!.

eo quod nudus essem, respondit ei Deus: Quii indicavit tibi, quod nu­
dus esses: nisi quod cx ligno, dc quo dixeram tibi ne comederes, comedisti?
Ergo ante peccatum habuerunt primi parentes speciale donum, quo appetitus
eorum continebatur, ne contra rationem insurgeret, quod donum per pecca­
tum amiserunt. Hoc etiam sensu ecclesiae patres allata testimonia intel­
lexerunt. Hanc ergo (obedientiam), inquit s. Augustinus, priusquam violas­
sent, placebant Deo, et placebat eis Deus, et quamvis corpus animale gestarent,
nihil inobediens in illo adversum se moveri sentiebant. Faciebat quippe hoc
ordo Justitiae, ut, quia eorum anima famulum corpus a Domino acceperat,
sicut ipsa cid<m domino suo, ita illi corpus ejus obediret, atque exhiberet vitae
illi congruum sine ulla resistentia famulatum. Hinc et nudi erant et non con­
fundebantur 6; et alibi passim.
314. III. Quod vero tot tantisque donis maximum afferebat incremen­
tum, immortalitas erat. Haec porro immortalitas ut rite intelligatur,
animadvertendum est cum s. Augustino7, valde haec duo inter se differre:
non posse mori et posse non mori; illud primum non fuit in Adam, eo quod
illi naturae tantum congruit, quae dissolutionem corruptionemque non patitur,
ut in angelis et animabus nostris; quarum natura seu essentia ita simplex
est partiumque compositione caret, ut dissolvi propterea minime possit;
Adami vero corpus hac ratione immortale esse non poterat, utpote contrariis
pugnantibusque principiis seu partibus constans. Dei igitur munere Adam
poterat non mori: si enim in officio perstitisset, impedisset Deus quominus
quidpiam ei obesset, aegritudinibus aut senio conficeretur , venena feraeque
nocerent, quidquam denique ei aerumnosum accideret; contra effecisset, ut
incolumis super terram, quamdiu ipsi Deo placuisset, perstaret, et ut sine
morte ad beata regna perveniret. 8 Dixi : si in officio perstitisset. Adam enim
sub hac sola conditione, ac nonnisi servata justitia originali, immortalis erat,
non autem absolute, seu ea amissa; ut enim per peccatum justitiam, sic et
immortalitatem amittere poterat. 9
®) De peccat, merit, et remiss. lib. IL tas, ol> mali ignorantiam fuisse. Quam
cap. 22- η. 36. Cr. Suarez, De hom. creat. expositionem neoterici biblici, ut videbimus,
lib. III. cap. 12. n. 4 et seqq. Attamen Cle­ summo consensu exceperunt.
7) De Genes, ad lit. lib. VI. cap. 25.
ricus in Comment, ad cap. HL Gen. v. 7.
haec, quae de protoparentum nuditate le­ n. 36.
8J Cf. Petav. De opif. lib. IL cap. 6
guntur, ad sensum melaphoricum trahere
nititur contra communem totius antiquitatis et 7.
’) Hinc ea facile componuntur, quae
sententiam et historicae narrationis simpli­
citatem. Sed socinianus est auctor, cui la­ veteres in speciem sibi invicem contradi­
psus primi parentis non arridet. Hinc sub ctoria de primorum parentum immortalitate
finem Comment, in cap. 2. putat, credibile praedicarunt. Alii enim immortalem dixe­
esse Moysen hae observatione innuere vo­ rant Adam, alii mortalem ; alii mortalem
luisse primos pdrèntes quasi infantes re­ actu, immortalem autem potentia; alii nec
cens natos, quibus pudori non est nudi­ mortalem nec immortalem, sed medium

t

-

123
I /
I!

»

315. Sic porro expositum fidei dogma ita cx Scripturis evincimus.
Scriptura peccato tantum mortis causam tribuit; ergo. . . Antecedens patet
ex apostolo, Rom. V. 12: Per peccatum mors; rursum ibid. VIII. 10: Cor­
pus mortuum est propter peccatum (ergo non sola anima, ut contendebant
pelagiani). Id ipsum patet ex libro Sapientiae I. 13· ubi legitur: Deus mor­
tem non fecit, nec laetatur in perditione vivorum; et apertius ibid. II. 23:
Quoniam Deus creavit hominem inexterminabilem .... invidia autem diaboli
mors introivit in orbem terrarum. Id demum constat ex illo Dei interdicto
et comminatione Adamo facta Gen. II. 17: In quocumque die comederis ex eo,
morte morieris.
316. Non minus certa est veritas ista ex conciliorum et patrum
auctoritate. In can. I. concilii mi le vi ta ni Π. aperte dicitur: Pla­
cuit . . . ut quicumque dicit, Adam primum hominem mortalem factum, ita ut
sive peccaret, sive non peccaret, moreretur in corpore, hoc est, de corpore ex­
iret, non peccati merito, sed necessitate naturae; anathema sit. 10 Idem pariter
sancitum fuit in concilio arausicano II. can. 2, in d i osp ol i tan o, in
Carthaginiensi IV. Hinc merito s. Augustinus: Unde constat, ajebat,
inter Christianos veraciter catholicam tenentes fidem, etiam ipsam nobis corporis
mortem, non lege naturae, quia nullam mortem homini Deus fecit, sed merito
inflictam esse peccati. 11
317. IV. Ex hoc porro immortalitatis dono veluti ex ipso profluens jam
illud sequitur, quod postremo loco statuimus, primis parentibus in illo feli­
citatis statu fuisse collatum, immunitatem videlicet ab omnibus aerum­
nis, afflictionibus et doloribus. Aperte enim id habetur ex toto
Genes, cap. II. ubi traditur Deum posuisse hominem in paradiso voluptatis,
ut operaretur et custodiret illum. 12 Hunc autem beatitudinis statum et con­
ditionem ita praeclare exponit s. Augustinus, De civ. Dei, lib. XIV. c. 26:
Vivebat, inquit, itaque homo in paradiso sicut volebat, quamdiu hoc volebat
quod Deus jusserat; vivebat fruens Deo, ex quo bono erat bonus; vivebat sine
ulla egestate, ita semper vivere, habens in potestate, Cibus aderat, ne esuriret;
potus, ne sitiret; lignum vitae, ne illum senecta dissolveret. Nihil corruptionis
inter ulrumque et in potentia ad ulrumque;
alii demurn cl mortalem et immortalem si­
mul. Quae quidem omnia simul commode
componi possunt et vera sunt; quandoqui­
dem Adam non hahuit immortalitatem omni­
modam, adeo ut non potuerit mori, nec
mortalitatem absolutam, ut debuerit mori;
sed habuit posse non mon, idque non ex
natura, sed, ut dicemus, ex beneficio Con­
ditoris, et quidem dependentor ab obedientia sua.

IO) Etsi vulgo sic citari soleat hic ca­
non, non est proprie concilii milevilanr,
sed Carthaginiensis universalis, et in Co­
dice canonmn ecclesiae africanae estn. 109.
Cf. Collect. Concit. Harduini, tom. I. col. 925
et col. 1217.
*’) De civ. Dei, lib. XIII. cap. 15.

’*) Cf. Petav. De opific. lib. II. cap. 6.
ubi plura discutiuntur scitu dignissima.

k

L· -

A

124
in corpore vd ex corpore ullas molestias ullis ejus sensibus ingerebat. Nullus
intrinsecus morbus, nullus ictus metuebatur extrinsecus. Summa in carne sani­
tas, in anima tota tranquillitas. . . . Nihil omnino triste, nihil erat inaniter
lactum; gaudium vero perpetuabatur ex Deo, in quem flagrabat caritas de
corde puro d conscientia bona et fide non ficta : atque inter se conjugum fida
ex honesto amore societas, concors mentis corporisque vigilia, et mandati sine
labore custodia. Non lassitudo fatigabat otiosum, non somnus premebat invitum.
318. Haec, quae de primaeva protoparentum felicitate exposuimus, con­
firmantur omnium gentium traditionibus. De graecis constat ex Platone;
qui in Politico primam aetatem vere auream appellat. 13 De ipsis rursum
ac de romanis patet ex ipsorum poetis, qui aureum Saturni saeculum nobi­
lissimis imaginibus depinxerunt, ut Virgilius 14, Juvenalis ‘5, Ovidius 16, Ti­
bullus. 17 Apud persas eamdem traditionem viguisse, testis est Plutarchus ‘8;
apud indos Strabo ’9, quin et adhuc eamdem illic vigere, patet ex Kreuzer.70
De sinensibus idem testantur sacri ipsorum libri King nuncupati. 21 Quaro
n) θίό> tviuiv αυτού;, αυτού; Ιπιστατων . . . KaSâ.tfp νΰν άνθρωποι, ^ώοχ àv
Suôrtpov, άλλα γίνη φαυλότερα αντων νομεύουΰι. I'vuvoî δε καί άστρωτοι 3υραυλοϋντες τά πολλά Ινίμοντο. Id est: ..Deus
eos pascebat, custosque eorum ipse erat,
sicut nunc homines, divinius animal, pa­
scunt animalia sequiora. Nudi autem ct sine
stragulis sub dio plerumque pascebant.··
Torn. II. op. pag. 271. edit. Paris. 1578. Cf.
etiam in Cratylo, pag. 397. 398, tom. I. op.
ubi etiam profert versus Hesiodi. Sic Di­
caearchus, peripateticus, citatus a Porphy­
rio, De abstinentia animal, lib. IV. cap. 2pag. 295. edit. Trajeci, ad Rhen. 1765, et a
Varrone, De re rustica, lib. L cap. 2- ait:
Τού; παλαιού; καί Zyyè; $ίών γεγονότος,
βελτίατους τε οχτα< φΰδει καί τόν apiSror
Ιίηκότας βίον, ώ; ^ρυσουμ χρόνον νομί^εtfSai. Id est: Primos illos diisque proxi­
mos mortales optimae fuisse indolis, vi­
tamque vixisse optimam, unde et auream
dici aetatem. Alia collegit testimonia Eu­
sebius ex Platone et Diodoro siculo, Praep.
evung. lib. I. cap. 8, et lib. NIL cap. 13·
Quibus addendas Hesiodus, Theogon. a
v. 521 ad v. 579, et Opera et dies, v. 47
et seqq.
“) Georg, lib. L v. 125 et seqq. :
Ante Jovem nulli subigebant arva coloni,
Ncc signare quidem aut partiri limite campum etc.

tum Eclog. IV,

Satyra VI. 1 et seqq.
,e) Metamorph. lib. I. v. 89 et seqq. :
Aurea primum sata aetas etc.

K) Lib. I. Eleg. III. v. 35 ct seq. :
Quam bene Saturno vivebant rege etc.

1S) In lib. De Iside et Osiride.
”) Lib. XV. pag. 250. tom. II. op. edit
Oxon. 1807. ubi sic exponit doctrinam
gymnosophistarum: Πάντ' ήν αλφίτων καί
αλεύρων πλήρη, κα^άπερ καί νΰν κόνεως·
Hal κρήναι δ' ίρρεον, αΐ μίν ΰδατος, γά­
λακτος δ'άλλαι, καί ομοίως αί μεν μίλιτος,
αι δ’οίνου , τινες δ'Ιλαίον υπό πλησμονής
δ'οΐ άνθρωποι καί τρυφής εις ιβριν ΙίΙπεΰον. Ζίύ; δί, μιϋήΰας τήν κατάΰτααιν,
ήφάνιΰι πάντα. Id est: ..Olim omnia plena
erant triticeae et hordeaceae farinae, ut nunc
pulveris. Fontes alii lacte, alii aqua flue­
bant, nonnulli meile, alii vino, quidam oleo.
Homines autem ob satietatem et luxuriam
ad contumeliam se transtulerunt. Jupiter
igitur illum statum exosus omnia aboleviLM) Cf. Religions de l'antiquité consi­
dérées principalement dans leurs formes
symboliques et mythologiques ; ouvrage
traduit de l'allemand de D. Erid. Kreu•zer, refondu en partie, complété. déve­
loppé par J. D. Guigniaut, 1815. Vid. Bi­
bliothèque univ. de Genève, tom. XXX.
ann. 10.
21) King, seu Sacri, in quibus legitur:
Tempore primi caeli pura voluptas et pax

ί·

>

·’;

125
Knapp scribere non dubitavit: Communis est omnium fere nationum omnis
aetatis opinio de aureo saeculo, hoc est, de vita longe beatissima, quam prisca
gens mortalium hac in terra egerit. Eam vitae beatitatem etsi pro suo quis­
que. ingenio ac sensu informat, in eo tamen ad unum omnes consentiunt, ut
omne genus aerumnarum atque imbecillitatum, quas hominum societas et cul­
tus vel affert vel auget, ab his generis humani incunabulis procul plane abji­
ciendum censeant. 22 Haec autem gentium omnium conspiratio originem pri­
mitivam ejusmodi traditionum apertissime evincit; qua facti veritate consti­
tuta, omnia bene cohaerent; ea sublata, nulla amplius earum traditionum
ratio probabilis dari potest.
DIFFICULTATES.

£

319. L Obj. Variis illa doctrina, ubi accurate examinatur, premitur dif­
ficultatibus. Obstat enim notio sapientiae et sanctitatis congenitae, quae sibi
ipsi repugnat, neque ipso narrationis mosaicae argumento confirmatur, utpote
quae protoplastos communi hominum natura sensuum illecebris obnoxia prae­
ditos fuisse aperte docet; obstant certi naturae humanae hujusque vitae ter­
restris fines, qui quidem proprietates humanis superiores omnino excludunt,
cujus generis est immortalitas corporis23; ergo.
320. Resp. D. Premitur difficultatibus apparentibus, Tr. veris, N.
Neque in primis obstat notio sapientiae et sanctitatis congenitae, ut adversarii
supponunt. Quae enim repugnantia fingi potest in eo, quod Deus ipse, qui
praeter naturae ordinem hominem condidit, ipsum fecerit sibi carum et acce­
ptum, caritatem in ipsius animum diffundendo, ut cum apostolo loquar, et
quod praeter discendi aut loquendi facultatem, quam eidem datam ipsi con­
cedunt, concesserit eamdem facultatem expeditam seu actum ipsum? 2* Eadem
enim ratione, qua Deus protoparentibus non jam corpus infantile, sed perfectum
dedit, sic ipsa rerum analogia postulat, ut ipsam intelligcntiam iis praeditam
cognitionibus dederit ejusmodi statui consentaneam. Nos hujus asserti vadem
dedimus ipsam libri Ecclesiastici auctoritatem, praeter mosaicam narrationem
de nominibus ab Adam recens creato animantibus impositis; hypothesis autem
suae quodnam fundamentum rationalistae proferunt, praeter gratuitam asser­
tionem ?
321. Falsum porro est, non confirmari narrationis mosaicae argumento,
quod de sanctitate et scientia adamitica statuimus. Ipsa enim familiaris Dei
perfecte regnabant. Nulli tunc labores, non
poenae, non dolores, non crimina, omnia
humanae in terris parebant voluntati." Cf.
Windischmann, Philosophia in progressu
historiae mundi, vol. L part. I. sect. 1.
pag. 206.

") Scripta varii argumenti, Prolus. I.
ed. 2. part. I.
M) Ita Wcgscheider §. 100.

Vid. s. August. De civ. Dei, lib. VII.
cap. 30.

126
cum ipsis protoparentibus agendi ratio, quae ibidem describitur, entis osten­
dit, quam accepti Deo essent. Quod si exhibentur protoplasti communi ho­
minum natura sensuum illecebris obnoxia instructi, ut id liberaliter adversa­
riis demus, quod patet ex dictis in superiore propositione, ratio est, quia
gratia sanctificans hominem impeccabilem minime efficit, nec immunem a
sensuum illecebris, ut quotidiana experientia ostendit.25

322. Neque pariter obstant doctrinae catholicae de primaeva hominis
conditione certi fines terrestris humanae hujus vitae; quia immortalitatem
aliasque proprietates humanis superiores, Deus, non juxta, sed praeter natu­
rae leges ex privilegio, ut inferius dicetur, ac liberalitate sua primis paren­
tibus concessit, ut eum ex adductis auctoritatibus certo concessisse constat.
323. Non aliunde propterea difficultates contra catholicam doctrinam
oriuntur, quam ex rationalism! systemate, quo rejicitur quidquid consuetum
naturae ordinem praetergreditur, quum tamen ipsa universi orbis hominisque
prima creatio praeter illum ordinem sit.
324. Π. Obj. Saltem quae afferuntur ad voluntatis ordinationem et
rectitudinem stabiliendam, eam minime evincunt. Etenim 1. ut post Cleri­
cum recentiores expositores observant, ideo protoparentes non animadverterunt
se nudos esse, quod in statu infantiae conditi fuerint, neque malum agnosce­
rent; hinc quasi infantes recens nati pudore non afficiebantur. Quod si po­
stea se nudos deprehenderunt, ex adepto rationis usu ob ipsius fructus esum
repeti id debet. 26 Quod plane congruit cum doctrina patrum , qui protopa­
rentes infantilem prorsus simplicitatem prae se tulisse docent, antequam cibum
sibi vetitum comederent. 27 2. Adde concupiscentiam bonum naturae esse,
quo proinde primi homines carere non debuerunt. Ergo.

325- Resp. ad 1. Neg. Ad primam probation. D. Conditi fuerunt in
statu infantiae quoad rectitudinem et morum integritatem, C. quoad defectum
rationis usus, xY. Hoc enim commentum novum est ac mosaicae narrationi
prorsus contrarium. Moyses siquidem, ut vidimus, exhibet Adam animanti­
bus nomen uniuscujusque naturae proprium imponentem; non erat igitur
rationis usu destitutus. Deinde haec minime congruunt cum auctoris Eccle­
siastici dictis superius adductis. Hinc vel ipse Jahn, non suspectus auctor:
Protoparentes, inquit, primo momento erant adulti, qui omnes animi facultates
et omnia corporis membra ad usum habebant expedita. 28
2>) Cf. s. Thom. II. 2. qu. 163. ari. 1. ubi
ostendit, qua ratione primus homo pecca­
verit superbia. Vid. etiam Bellarm. De
amiss, grat. et statu pecc. lib. III. cap. 4
et seqq., turn Feller, Catêch. philos, tom. IL
§. 262.

Ita cum aliis Rosenmüller, SchoL in
V. T. cap. III. Genes.
w) Apud Petav. De opificio, iib. II.
cap. 9.
23 ) latrod. in libros sacr. V. T. sect. 1.
cap. 1. §. 19. edit. 2. Viennae 1814.

32G. Neque alius est sensus patrum, qui de infantili protoplastorum
*
simplicitate locuti sunt.29
327. Ad 2. Neg. Nam, prout hic accipitur, concupiscentia defectus est
et quasi morbus quidam naturae, ut loquitur Bellarminus Vj, ex materiae con­
ditione profluens; cum hic agatur non de concupiscentia per se sumpta, sed
de inordinatione concupiscentiae, quae rationem praevertit et antevenit. Ast
de concupiscentia infra.

328. III. Obj. 1. Scripturarum testimonia, quae primo homini immor­
talitatem videntur tribuere, de magna potius longaevitate explicari debent;
prout ipsemet Flavius Josephus aperte significat. 31 2. Illae autem commi­
nationes, quae Adam factae sunt, vel de morte animae sunt intelligendae,
vel de mortis festinatione et poena, quam absque peccato expertus forsan
non fuisset nisi per dulcem quamdam ac suavem animae a corpore separa­
tionem. 3. Sane protoparentes ad corporis vires reficiendas cibo indigebant
et potu. 4. Arbor ipsa vitae, quae per modum medicinae operabatur, evidens
argumentum est, et senectuti et morti per se obnoxios fuisse primos homines,
sive peccassmt sive in officio stetissent. Ergo.
329. Resp. Ad 1. A'eg. Dicunt enim Scripturae, Deum fecisse hominem
inexterminabilem. Auctoritati autem Josephi auctoritatem opponimus Scriptu­
rarum. Plura sane ibidem fabulatur hic auctor nimis ingenio suo indulgens,
e. gr. omnia animalia tunc communi quadam loquela usa fuisse, aliaque ejus­
modi non pauca.
330. Ad 2. Neg. Non quidem de morte animae, ut patet ex contextu
et ex Dei verbis : Pulvis es et in pulverem reverteris, et ex adducto insuper
s. Pauli testimonio, quod loquitur de sola corporis morte; ac demum ex eo,
quod mors animae, ut observat Petavius 32, non habeat rationem poenae, cum
peccatum ipsum mors animae sit. Sed neque de mortis festinatione Dei
comminationes intclligi possunt; cum sint absolute de morte ipsa intelligen­
dae ut adducta Scripturarum testimonia postulant. Consonat interpretatio
patrum, qui Dei verba : In quacumque die comederis, morte morieris, ita expoM) Cf. Prud. Maran, Praefat. in Opp.
s. Justini martyris, part. II. cap. 5. edit.
Paris. 1742. ubi exponit sensum, quo Theo­
philus. Irenaeus, Tertullianus, Greg, nazianz., Joann. Chrysoslomus, Joann, damascenus tribuerint infantiae statum Adamo,
nempe ob recentem creationem mediumque
inter mortalitatem et immortalitatem statum,
in quo conditus Adam a Deo fuerat, ob in-

nocendam et animi simplicitatem. Ubi etiam
singularem declarat Clementis alex, opinio­
nem circa Adae peccatum.
30) Lib. de gratia primi hominis, cap. 5.
num. 11 et seqq.
31) Antii/. Judaic. lib. I. cap. 1. Sic etiam
Merccrus, Comm, in Gen. II. 7.
32) Loco jam citato.

nunt, ut sensus sit : Morti obnoxius eris> seu, ut vertit Symmachus : Mortalis
eris. 33 Quam versionem laudant et Hieronymus et Theodore tus. 34

331. Ad 3. AVp. conseq. Nam ex hoc, quod anima et corpore constabant protoparentes, et alimentis vesci debebant, non consequitur, fuisse
cos morituros, etiamsi non peccassent; cum semper potuissent ali et semper
vivere.

332. Ad 4- D. Ex peculiari Dei beneficio vim habuit perennem vitam
tribuendi, C. virtute propria seu naturali. A'. Dissentiunt quidem inter se
interpretes circa hujus arboris naturam; verisimilior tamen nobis eorum vi­
detur opinio, qui censent ex peculiari Dei virtute ac beneficio eam habuisse
hanc vim, mortem scilicet arcendi in perpetuum ab iis, qui ejus fructibus
vescerentur. 35
333. IV. Obj. Nihil conferunt mosaicae narrationi, immo potius obstant
similes mythi, quos de aetate primitiva, quam auream appellant, quaeque
sensim in deteriorem abierit, feliciore ac laetiore hominum vitae conditione
apud alios antiquos populos repetimus. Omnes enim ejusmodi narrationes,
si accurate examinantur, tantum abest, ut historiae fide nitantur, ut contra
ab hominibus fictae esse videantur, quibus praesentium temporum fastidium
lenirent animumque imagine vitae ab omni labe immunis oblectarent. Qua­
propter pro fundamento rerum ad. historiae leges exigendarum nullo modo
haberi possunt. 36 Quo incultior fuit aetas, eo magis in illa praevaluit stu­
dium fabulas vel rumore traditas captandi, vel novas fingendi. 2. Sane ge­
nus humanum in humili loco positum et ab exiguis initiis profectum sensim
adolevisse argumento est totius naturae historia; et omnium populorum pri­
mordia, fama ac monumentis quibusvis ad posteritatem propagata, egregie illud
idem confirmant. Frustra igitur, qui indorum, persarum, hebraeorumque my­
thos pro vera historia amplectuntur, et obsoletas sententias novis commentis
exornatas sequuntur, conantur allegoriis et symbolicis adumbrationibus arti­
ficiose nectendis historiarum luci clarius explendesccnti officere. 37 3. Aetas
proinde aurea non prae se fert nisi statum illum societatis, in quo maxime
33) Θκ^τόί ?σρ. Apud Origen, in He­
xapl. opp. Origenis, edit. maur. tom. L
pag. 16.
3<) Apud Petav. De opif. lib. IL cap. 10.

3S) Cf. Petav. op. cit. lib. II. cap. 7. §. 6
cl seqq. Vid. etiani Nicolai, Lez. XXIII.
sui Genesi.
16) Ila Wegscheider, §. 100. not. 1; A.
Matthiae, Praefat. de ratione tractandae

graecorum mythologiae, pag. 5, quae rcperitur in Scebode, Archie fur Philologie
und Piidagogik, seu in Arc hivio pro phi­
lologia et paedagogia, auctore Seebode,
Heimst. 1826. vol. II. part. HI; Arnold. Ek­
ker, Specim. inaug. in Protagorae apud
Platonem fabulam de Prometheo et ge­
neris humuni ad humanitatem progres­
sione, Ultraj. 1822.
37) Wegscheider, §. 97. nota q.

129
vigeret anthropophagia 38, vel quo homines belluino more viventes, nudi fere
incedebant et glande ad cibum utebantur. 39* Ergo.
334. Resp. ad 1. A7. Conjecturis enim non destruuntur, quae gentium
omnium omnisque aetatis traditiones unanimiter confirmant, maxime quod
conspirent in praecipuis adjunctis eorum, quae de aetatis illius vita Moyses
refert. Ac 1°. quidem eximia vitae innocentia primos homines fruitos esse,
omnium poenarum, dolorum, laborum, criminum expertes, ut sinenses habent;
2°. fuisse eosdem diis proximos, optimae indolis, vitamque vixisse optimam,
ut graeci et latini tradunt; 3°. eos a Deo enutritos fuisse ac nudos et sine
tegumento sub dio altos, ut Plato et Diodorus siculus juxta aegyptiorum tra­
ditionem narrant. 4°. Si cum his conferantur, quae de mulieris ex costa
Adam formatae, quae de parentum lapsu, deque modo, quo lapsus contigit,
effectibusque inde sequutis habentur, de quibus postea dicemus
et in quae
omnium gentium annales et memoriae collineant, luce clarius patet, nonnisi
ex communi fonte haec omnia manare potuisse.
Quod vero additur de studio praesentium temporum fastidium leniendi,
fabulas captando novasque addendo, ita ut populi omnes religione, moribus,
indole, aetate, lingua, regione longe a se dissiti, non solum in ipsius facti
natura, sed in peculiaribus etiam ejusdem adjunctis fingendis conspiraverint,
ab omni veritate longe abest. Id profecto non modo a germana philosophia,
sed et a communi hominum sensu abhorret, praesertim cum plures ex ipsis
nullo inter se commercio uterentur41; hoc enim portento simile foret.
335. Ad 2. D. Diversis temporibus, seu post hominis lapsum, Tr.
eodem tempore, seu ante lapsum, A7. In primis enim observandum est, eadem
illa monumenta historica, quae de primordiis humani generis supersunt, in­
cipiendo ab Hesiodo, Herodoto, Diodoro siculo usque ad aetatem politiorem,
quaeque nobis primas societates seu primos homines veluti tribus nomadas
oculis objiciunt ac paulatim ad perfectiorem cultum progredientes, nobis pa­
riter exhibere traditionem aureae aetatis, seu status innocentiae primorum
38) Ita Bory de St. Vincent, cf. Révue
encyclop. Paris 1825. Mars, ari. Sciences
physiques, Homme, qui praeterea censet
vere auream dicendam esse aetatem illam,
quam leves scriptores ferream dixerunt;
profitetur autem se novam seu quintam
praestolari aetatem, nempe rationis, quae
reservatur futuris generationibus, cujus ta­
men non valde exigua crepuscula jam nunc
cernimus.
39) Non valde abhorret ab ejusmodi prin­
cipiis Jos. Micali, Storia degli antichi popoli italiani, Firenze 1832, tom. I. pag. 9;
Perrone, Praelectiones theolog. V.

et Aloys. Bossi, Delia istoria d' Italia cap. 4.
pag. 12.
40) Cf. Annales de Philosophie chré­
tienne, art. cit.; Windischmann, op. et
loc. cit.
41 ) Quibus si addantur traditiones et ar­
gumenta de communi populorum origine,
de origine mundi, de hominis lapsu etc.,
de quibus partim monumenta attulimus,
partim inferius afferemus, vix non habetur
argumentum evidens et demonstrativum de
hujusmodi traditionum veritate.

9

130
parentum. Quapropter nedum sibi invicem adversentur historica haec docu­
menta, apprime inter se conveniunt; si tamen admittatur diversa hominum
diversis temporibus conditio et status, tum ante, tum post hominis lapsum.
Hinc si haec adversarii recipiunt, dum humilem primorum hominum condi­
tionem exponunt, quare eadem recusant, dum protoparentum beatam vitam et
originem describunt, atque uti mythos traducunt, aut allegorias et symbolicas
imagines historiae luci officientes? Non modica potius lux historiis conci­
liandis inde maxime aflulget, ut ex dictis patet.
336. Ad 3. 3'. Siquidem anthropophagia in humani generis primordiis
nullibi visa est: huic enim assertioni documenta historica repugnant; hinc
illa non fuit nisi prava humani generis degeneratio, prout est vita silvestris
et feritas, quae in nonnullis adhuc populis observatur, cujus modi etiam est
rudis eorum lingua. 42 Eadem enim ratione, qua dantur in hominibus pro­
gressus a cultu et educatione devenientes, dantur et regressus ex illius prae­
sidii atque adjumenti defectu. Exemplum habemus in Europa nostra, quae
ex barbarorum incursionibus, depopulationibus, ferocia paulatim a summa hu­
manitate in eam barbariem transgressa est, quam medio aevo deploramus.
Idem dicas de Asia et Aegypto quondam culturae ac litterarum, ut ita dicam,
domiciliis. Vita igitur silvestris et anthropophagia spectari debent tamquam
extrema declinationis periodus, in quam populi quidam omnibus cultus prae­
sidiis destituti prolapsi sunt.
337. Vehementer propterea errant plerique ex neotericis historicis aut
archaeologis, qui sibi sapientes videntur cum sacrae Scripturae contradicunt,
contendentes primos homines feritate primum belluina aut etiam anthropo­
phagia laborasse, paulatim ad vitam silvestrem ac venaticam progressos, deinde
ad pastoritiam seu nomadicam, hinc ad agrestem pervenisse, ac demum ad
socialem. Hi enim permiscent veram ac primitivam hominum conditionem
cum iis, quae contigerunt post generales aut partiales alterius aetatis dis­
persiones ac aberrationes, a quibus homines paulatim redeuntes primordia
societatum ac civilis culturae jecerunt, donec per ulteriores progressus ad
n) Cf. comes de Maistre, Soirées de
St. Petersbourg. Entretien deuxième, tom. L
pag. 81. ubi haec praeclare scribit: ..De
là viennent les sauvages qui ont fait dire
tant d’extravagances, et qui ont surtout
servi de texte éternel à J. J. Rousseau . . .
il a constamment pris le sauvage pour
l’homme primitif, tandis qu’il n’est et ne
peut être que le descendant d’un homme
détaché du grand arbre de la civilisation
par une prévarication quelconque, mais d’un
genre, qui ne peut plus être répété, autant
qu’il m’est permis d’en juger; car je doute

qu’il se forme de nouveaux sauvages. Par
une suite de la même erreur, on a pris
les langues de ces sauvages pour des lan­
gues commencées, tandis qu’elles sont et
ne peuvent être que des débris de langues
antiques, ruinées, s’il est permis de s’ex­
primer ainsi, et dégradées, comme les
hommes qui les parlent. En effet, toute
dégradation individuelle ou rationelle est
sur-le-champ annoncée par une dégradation
rigoureusement proportionelle dans le lan­
gage."

131
statum, ut ita dicam, adultum perfectionis pervenerunt, et de quibus tum
mythologica tuin historica monumenta loquuntur. 43

PROPOSITIO III.
'I Ί

Status justitiae seu gratiae sanctificantis et felicitatis, in qua primi parentes
constituti a Deo sunt, non erat eis debitus.

338. Propositio sic enunciata catholicam doctrinam exhibet, ut ex di­
cendis patebit. Cum tamen in salebrosam quaestionem inciderimus ob quorundam catholicorum theologorum controversias, praestat nonnulla praemittere,
quae conferant ad faciliorem propositae doctrinae explanationem, et ecclesiae
doctrinam a privatis scholarum placitis apprime secernere. Haec igitur adnotanda sunt:
339. I. Debitum naturae seu naturale multiplici sensu aliquid dici potest; sumitur enim vel pro eo quod origine contrahitur, vel pro eo quod est
naturae consentaneum, vel quod naturam in sui ordinis operationibus perficit, vel demum quod est naturae pars, aut fluit a naturae principiis, cujusmodi in h omine sunt corpus et anima, aut facultas sentiendi et intelligendi. 1
Rursum aliquid naturae indebitum ac supernaturale duplici ratione intelligi
potest, scilicet aut per se, cum nempe ex principiis naturae fluere seu pro­
venire nequit, cujusmodi e. gr. fuit ascensio Eliae in coelum super currum
igneum, Samsonis robur etc., aut per accidens, quod interdum obtinetur mira­
culo, licet alioquin ex naturae principiis fluere soleat, e. gr. omnes curatio­
nes instantaneae, visus caeco restitutus, sapientia Adami etc.
340. II. Lutherus itaque, et post ipsum Bajus, Jansenius, Quesnelus
cum suis contendunt, tum gratiam sanctificantem, tum immunitatem a concu­
piscentia atque immortalitatem cum reliquis consectariis sic homini naturales
esse, ut sine ipsis hominis perfecta seu integra natura consistere non possit;
43) Hinc Joann. Müller, Historia uni­
vers. cap. 1. ubi agit de statu hominis pri­
mitivo, observat sub duobus diversis aspe­
ctibus statum primitivum generis humani
describi: cum aliae traditiones pingunt ae­
tatem auream, in qua justitia et pax regna­
runt, referunt pariter aetatem subscquenlem
speciei nostrae tamquam aberrationem q
primaevo instituto; aliae vero traditiones
describunt hominem ab initio immitem at­
que ferocem, donec sensim ac veluti per
gradus mansuevit. Verum utraeque hae
traditiones optime inter se cohaerent, si
ratio habeatur diversi status in quo homi-

nes fuerunt, juxta ea quae superius a no­
bis dicta sunt; quibus plane consentit
s. Thom. dum insulsae Tullii opinioni de
hominibus sylvestribus {De invent. I. 2-)
respondet: Verbum Tullii potest esse ve­
rum, quantum ad aliquam gentem; si tar
men accipiatur principium proximum
illius gentis, per quod ab aliis gen­
tibus est distincta, quia non in omnibus
perducitur ad effectum id, ad quod natu­
ralis ratio inclinat. Non est antem ve­
rum universaliter (Supplem. qu. 41. art. 1.).
‘) Cf. Bellarminus, De gratia primi
hominis, cap. 5.

neque Deum, salva sua bonitate et justitia, sine illis hominem condere po­
tuisse. Ex quo principio inferunt, hominibus, qui nunc absque justitia origi­
nali nascuntur, aliquod naturale bonum deesse, quale deesset pecudi, si clauda
vel caeca nasceretur·, quod si alicui divinitus redderetur originalis justitia,
donum quidem istud fore supernaturale per accidens, seu quoad modum, non
autem per se, prout de visu caeco restituto diximus.
Catholica autem doctrina tenet, tum gratiam sanctificantem, tum immu­
nitatem a concupiscentia ac immortalitatem dona supernaturalia esse in se,
et ita gratuita, ut Deus, salvis suis attributis, hominem sine illis condere
omnino potuisset; nihilque propterea de naturae bonis hominem per peccatum
originale perdidisse; ita ut, peccato excepto, homo creari a Deo potuerit, qua­
lis nunc nascitur, morti scilicet, infirmitati, concupiscentiae, ignorantiae ob­
noxius, neque ad ordinem supernaturalem elevatus.
341. III. Propositio nostra duo complectitur: primo, esse indebitam
gratiam, secundo, indebita dona gratuita scientiae, integritatis, immortalitatis,
quae sub felicitatis nomine comprehendit.
342. IV. Doctrina catholica sic exposita commisceri nequit cum duplici
quaestione scholastica, quarum prima est, num Deus potuerit saltem de po­
tentia ordinata, ut vocant, hominem sine elevatione ceterisque recensitis do­
nis condere, nec ne; si quidem de potentia absoluta Deum ita se gerere po­
tuisse omnes theologi catholici concedunt.2
’) Hoc vero discrimen instituunt theo­
logi isti inter potentiam ordinatam et ab­
solutam: ordinata est, quum Deus opera­
tur non solum ex sapientiae, sed et boni­
tatis, decentiae ac congruitatis legibus; ab­
soluta, cum operatur ex solis legibus justi­
tiae. Hinc quidam docent, Deum quidem
de potentia absoluta potuisse hominem
absque donis supernaturalibus et gratuitis
condere, non autem de potentia ordinata.
Non defuerunt, qui hanc sententiam accu­
saverint tamquam jansenislicam, eo quod
vel ipse Jansenius fassus fuerit, Deum ab­
solute sic homines condere potuisse, non
autem ex potentia ordinata. Ast hujus
sententiae fautores profitentur magnum in­
tercedere discrimen inter se ac Jansenium;
quia Jansenius autumabat hominem esse
distortum ac malum illis donis destitutum;
contra vero se expresse affirmare bonum
hominem sine illis fore; sed cum Dei per­
fecta sint opera, ideo concludunt, Deum
sine liis praeclaris doübus hominem mi­
nime condere potuisse. Ast rursum alii

reponunt, nostrum non esse decernere quid
divina bonitas postulet, quid non; quo
principio semel constituto nos duceremur
ad optimismum.
Ceterum haec certa nobis esse videntur:
1°. Veteres in hoc saltem argumento hanc
distinctionem penitus ignorasse; 2°. qui
hanc distinctionem inducunt, eadem pro­
ferre argumenta ad ostendendam impossi­
bilitatem status naturae purae juxta poten­
tiam Dei ordinatam, quibus utitur Janse­
nius ad evincendam eamdem impossibilita­
tem; 3°. hujusmodi distinctionum artificio
fretos jansenislas, omnes suas propugnare
doctrinas, non verentes pontificiam censu­
ram. 4°. Cum ex solis justitiae legibus,
aut speciata sola potentia, Deus agere non
possit, sequitur, si attentis etiam bonitatis,
decentiae ac congruitatis legibus hominem
absque ejusmodi elevatione donisque ad­
nexis creare nequeat, creari eum sine ipsis
nullatenus posse; quod tamen pugnat cum
propositionibus damnatis. 5°. Propositiones
Baji damnatae sunt in sensu ab auctore

i

/i

•.Ϊ&Φ'

7v,; 'r? ·

· i‘·' "A- rj

·Α'·'<ϊί! - · >' f-*

r:’

*·,· •

'.-L’\? “λ*/**ίζτ\

■'■ ·’.·

133
Altera controversia est, num (In hypothesi, quod Deus sive de potentia
absoluta, sive de potentia ordinata potuerit hominem in puris naturalibus, ut
scholae loquuntur, condere) homini sic constituto necessaria forent gratiae
auxilia ad legem naturalem adimplendam. Jam vero nos pro certo habemus,
etiam in hac hypothesi necessaria fore homini ejusmodi auxilia, nec ei a Deo
defutura, qui numquam impossibilia jubet, non quidem ad modum, ut scholae
loquuntur, sed ad substantiam operis, quae non essent nisi naturalis ordinis,
ut supponitur. 3
343. His praemissis sic cum card. Gotti, propositam doctrinam adstruimus. 4 Si status ille debitus homini esset, debitus foret vel ex parte homi­
nis vel ex parte Dei; atqui neque ex parte hominis, neque ex parte Dei
debitus dici potest. Non quidem ex parte hominis, cujus natura non exigit,
nisi ut sit animal rationale, et ad bonum sui ordinis comparatum, cujusmodi
intento; atqui Bajus admittebat Deum de
potentia absoluta creare potuisse hominem
absque ejusmodi elevatione ac donis, ut
colligitur ex Jansenio, qui in suo Augu­
stino Baji doctrinam adstruere et defendere
vehementer contendit, ita ut ab initio opus
suum inscribere voluerit: Defensio Baji;
ergo, dum Bajus in propositionibus damna­
tis negat hominem a Deo creari potuisse
in statu non elevato, intelligendus est de
potentia Dei ordinata; ergo hoc sensu
damnatae sunt; ergo contradictoria catho­
lica erit et vera: Deus de providentia or­
dinata creare potuit hominem absque ejus­
modi elevatione. Quid juvat doctrinas pro­
fiteri, sin minus haereticas aut erroneas,
saltem iisdem maxime affines, cum pateat
via regia omnibus obvia? Doctrina haec
catholica, quam tuemur, maximi momenti
est; cum annulus, ut ita dicam, sit, qui
cetera doctrinae catholicae capita adnectit
circa peccati originalis effectus, libertatem,
Christi gratiam etc., ut ex dicendis planum
fiet.
3) Ex his patet statum quaestionis non
cognosci ab iis auctoribus, qui hujus natu­
ralis conditionis possibilitatem impugnant
ex eo, quod homo tunc foret velut eman­
cipatus a Deo, neque auxiliorum ipsius in­
digens, quod imprudenter admodum non­
nulli ex Germania praesertim autumant;
vel non amplius hominem debere ad Deum
preces suas fundere ad ejusmodi auxilia
obtinenda; vel etiam non posse amplius

ostendi necessitatem revelationis, quum ex
his sequeretur hominem per peccatum ori­
ginale in iis, quae ad naturae humanae es­
sentiam spectant, non inferioris conditionis
factum esse, quam foret in statu naturae
non elevatae. Haec enim aliaque ejusmodi
nonnisi ex perperam vel intellecta vel ex­
posita illius status conditione descendunt,
non autem ex doctrina ipsa.
Sane per ejusmodi auxilia seu media
naturalis ordinis, quae extrinsecus homini
proveniant, ipsum minime propterea trans­
ferri ad ordinem supernaturalem inde patet,
quod corpus humanum e. gr. in statu suo
naturali indigeat alimentis, quae tamen in
agris crescunt, et exterius suppeditantur;
numquid propterea desinit esse in statu
naturali, quia haec alimenta non in pro­
prio suo fondo, id est, intus in ipso cor­
pore continuo succrescunt? Anima humana
pro facultatum suarum evolutione et cul­
tura indiget instructione parentum, institu­
torum etc. Infans nonnisi a cura parentum
habet, quae ad sui conservationem et per­
fectionem requiruntur; ad naturam itaque
entis limitati non pertinet, omnia habere in
seipso, nullaque re extra se indigere ad
sui conservationem et finis sui assecu­
tionem.
4) Theol. scholastico- dogm. in pri­
mam partem, De homine et ejus statibus,
quaest. 11, De statu naturae purae, dub. 1.
2 et seqq. tom. VI. op. edit. Bononiae
1729.

134
profecto non est gratia sanctificans, alioquin non osset gratin, ut ratiocinatur
apostolus (Rom. IV.): sed neque immunitas a concupiscentia, quam per eo
humana natura non exigit, cujus est ferri in bonum sensibile per sensum et
appetitum, ac in bonum spirituale et intelligibile per intelligentiam et volun­
tatem, ex quarum contrariis propensionibus naturaliter conflictus oritur ac in­
gens recte agendi difficultas; neque demum immortalitas et immunitas a do­
loribus ac poenis, cum naturae sensibilis, ac contrariis elementis seu princi­
piis concretae, proprium sit dolores pati, corruptionem, totalem denique so­
lutionem. 5 Non debitus ex parte Dei, qui, cum in donorum suorum distri­
butione liberrimus sit. nulla adigitur necessitate, ut hunc potius quam illum
perfectionis gradum creaturis suis largiatur.

344. Eadem veritas constat ex proscriptione thesium Baji et Quesneli,
in quibus contraria doctrina traditur. Nam s. Pius V. et Gregorius XIII.
sequentes Baji propositiones proscripserunt, nempe 21: Humanae naturae
sublimatio et exaltatio in consortium divinae naturae, debita fuit integritati
primae conditionis, et proinde naturalis dicenda est, et non supernaturalis.
(Eadem dicuntur in propositionibus 23 et 24.) Item 26 : Integritas primae
creationis non fuit indebita humanae naturae exaltatio, sed naturalis ejus con­
ditio : 55: Deus non potuisset ab initio talem creare hominem, qualis nunc
nascitur: 78: Immortalitas primi hominis non erat gratiae beneficium, sed na­
turalis conditio: ac demum prop. 79: Falsa est doctorum sententia, primum
*) Ita physiologi unanimiter docent; qui
naturam hominis, prout in se est, et com­
parate ad animantium brutorum naturam
investigarunt, ut Bichat, Anatomie génér.
tom. I; M. A. Petit, Discours sur la dou­
leur ; Bilou, Diss. sur la douleur: Jacopi,
Fisiologia tom. IL; Tommasini. Ln. cri­
tic., ac celeris omissis, Ben. Mojon, Leggi
fisiologiche. Cf. edit. 3. Milano 1821, Con­
siderationi generali sulla vita, e sopra i
suoi fondamenti,
1 et seqq. tum ibid,
classe 1. Delie funzdoni conservatrici della
vita e relative ali' individuo, ord. 1. ge­
nere 1. Del piacere e dei dolore, §. 42
et seqq. et gen. VI. §.479 et <eqq.; Ma­
gendie, Precis élémentaire de physiologie,
articulo ult. operis. Ne longiores simus
quam par est, hujus tantum textum dabi­
mus: «L'existence individuelle de tous
les corps organisés est temporaire; aucun
n’ échappe à la dure nécessité de cesser
d’être ou de mourir, l'homme subit le
même sort. L’histoire particulière des fon­

ctions nous a fait voir que dès les pre­
miers temps de la vieillesse, et quelque
fois auparavant, les organes se détériorent,
que plusieurs cessent complètement d’agir,
que d’autres sont absorbés et disparaissent,
qu’en fin dans la décrépitude la vie est
réduite à quelques restes des trois fonctions
vitales et à quelques fonctions nutritives
détériorées; dans cet état, la moindre cause
extérieure, le plus petit coup, la chute la
plus légère, suffisent pour arrêter l'une
des trois fonctions indispensables à la vie,
et la mort arrive immédiatement, comme
le dernier degré de la destruction des or­
ganes et des fonctions. Mais un très-petit
nombre d'hommes arrivent à cette fin
qu'amènent les seuls progrès de l’âge. Sur
un million d'individus à peine quelquesuns y parviennent; le reste meurt à toutes
les époques de la vie, d’accidents ou de
maladies etc.· Cf. etiam L. Martini, Lezioni di fisiologia, Torino 1831, tom. XII.
lez. 93.

135
hominem potuisse a Deo creari et institui sine justitia naturali. 6 Cum vero
Quesnehis eamdem doctrinam instaurasaet prop. 35« quae ita se habet: Gratia
Adami est sequela creationis, et erat debita naturae sanae et integrae, eam rur­
sum damnavit Clemens XI. in Const. Unigenitus. Cum igitur omnes istae
propositiones, utpote doctrinae catholicae adversantes, proscriptae sint, ab
hisce ipsis veritas patet contradictoriae doctrinae.
345. Premitur hic Jansenius, inquit card. Gotti7, haeret, relut anguis tor­
quetur: at postea, resumptis animis, confidenter affirmat, censura ista damnatos
esse pontifices novem sanctissimos doctissimosque : Innocentium, Zosimum, Bonifacium, Sixtum, Coelestinum, Leonem, Gelasiura, Hormisdam et Joannem II.,
a quibus Augustini doctrina, ut ecclesiae catholicae fidem continens, laudata
est amplissimeque confirmata. 8

346. At frustra pravae doctrinae suae Jansenius cum suis asseclis
s. Augustinum patronum aut adstipulatorem sibi arrogat. Sic enim scribit
s. Doctor: Homo ad Dei similitudinem factus est: tamen, quia non est unius
ejusdemque substantiae, non est verus filius, et ideo fit gratia filius, qui non est
natura. 9 Si igitur gratuita ejus est filiatio, non est eidem debita. Rursum:
Quamvis, inquit, ignorantia et difficultas, etiamsi essent hominis primordia
naturalia, nec sic culpandus Deus, sed laudandus esset l0*; et clarius etiam:
Si anima talis esse coepit non solum ante peccatum, sed ante omnem vitam
·
suam, qualis alia post vitam culpabilem facta est, non parvum bonum habet,
unde conditori suo gratias agat. . . Non enim mediocria bona sunt, non solum
quod anima est ... . sed etiam quod facultatem habet, ut adjuvante creatore
se ipsam excolat, et pio studio possit omnes adquirere et capere virtutes, per
quas et a difficultate cruciante, et ab ignorantia caecante liberetur. 11 De im6) Bulla Greg. XIII. Provisionis no­
strae, qua confirmavit Bullam s. Pii V.
jam pridem datam Kal. octob. 1567. Utram­
que confirmavit Urbanus VIII.
7) Loc. cit. §. 2. num. 10.
9) Eminet hic etiam prava Janscnii fides,
qui lib. I. Praelect. de gratia Christi, viginli nec minus capita insumit ad apologiam texendam, stabiliendamque doctrinam
s. Augustini; quam doctrinam a novem ro­
manis pontificibus approbatam et consecra­
tam adstruil, deinde suam non minus quam
doctrinam ecclesiae esse affirmat, et com­
parat s.Doclorem cum apostolo Paulo. Eam­
dem viam iniverunt ejus asseclae, semper
ab extollenda doctrina s. Augustini exordientes, ut deinceps, Augustini nomine
quodammodo tecti, omnes suos errores dis­

seminarent. Aliquis inter ipsos eo progres­
sus est, ut effutire non erubuerit: Ubi
quis invenerit doctrinam in Augustino
clare fundatam, illam absolute potest te­
nere et docere. non respiciendo ad ul­
lam pontificiam bullam. Quae propositio
damnata est ab Alexandro VIII. Eodem
artificio usi jam fuerant Lutherus et Cal­
vinus. Quum vero s. Augustinus non modo
ipsis nec apparenter favet, immo contrarium
aperte docet, tunc nihili faciunt ejus aucto­
ritatem.

9) Cont. Maximin, lib. II. cap. 15.
num. 2.
'°) Retract, lib. I. cap. 9. num. 6.

") De libero arbitrio, lib. III. cap. 20.
num. 56.

I

136
munitate autem a concupiscentia haec scribit: Gratia Dei magna ibi erat,
ubi terrenum et animale corpus bestialem libidinem non habebat. Qui ergo
vestitus gratia non habet in nudo corpore, quod pudent, spoliatus gratia sen­
sit, quid operire deberet.
Pariter de immortalitate disserens: Qui status,
inquit, eis mirabili Dei gratia praestabatur 13; et alibi: Ipsum mortale non
est factum mortuum nisi propter peccatum. H Haec autem luculenta sunt adeo,
ut commentariis non egeant.
347. Placet autem a. Augustino s. Thomam adjungere, qui ejus doctri­
nam in sua transtulit scripta, ejusdemque mentem expressit. Clarissima porro
sunt angelici Doctoris verba: Possibile fuit Deo, ut hominem faceret in puris
naturalibus 15; et alibi passim, adeo ut nulla possit suboriri dubitatio de
ipsius sententia. 16
348. Patet igitur ex dictis, tum auctoritate, tum ratione constare, sta­
tum justitiae seu gratiae sanctificantis’et felicitatis, in qua primi parentes
constituti a Deo sunt, non fuisse eis debitum: quod nobis demonstrandum
proposuimus. 17
,T) Cont. Julian, lib. IV. cap. ult. num. 82.
») De civ. Dei, lib. XI1L c. 20.
**) De peccat, merit, et remiss, lib. I.
cap. 5.
,J) Quodlib. I. art. 8. opp. s. Thomae,
edit. Rom. 1570. tom. VIII. part. IL; ibi
enim ex professo de hoc argumento agit,
dicens: «Sed quia possibile fuit Deo, ut
hominem faceret in puris naturalibus, utile
est considerare, ad quantum se dilectio
naturalis extendere possit.- Deinde expo­
sitis aliorum sententiis, concludit: ..Dicen­
dum est ergo, quod diligere Deum super
omnia plusquam scipsum est naturale non
solum angelo et homini, sed etiam cuilibet
creaturae, secundum quod potest amare aut
sensibiliter aut naturaliter.- Et in II. dist.31qu. 1. ari. 2. ad 3: ..Poterat Deus, inquit,
a principio quando hominem condidit, etiam
alium hominem ex limo terrae formare, quem
in conditione naturae suae relinqueret, ut
scilicet mortalis et passibilis esset, et pu­
gnam concupiscentiae ad rationem sentiens,
in quo nihil hnmanae naturae derogaretur,
quia hoc ex principiis naturae consequitur;
non tamen iste defectus in eo rationem
culpae et poenae habuisset, quia non per
voluntatem Adami iste defectus causatus
esset.- Opp. cit. edit. tom. X i· Demum

part. I. qu. 95. art. 1. disserens de rectitu­
dine, cum qua conditus fuit Adam : ..Ma­
nifestum est autem, inquit, quod illa sub­
jectio corporis ad animam et inferiorum vi­
rium ad rationem non erat naturalis, alioquin post peccatum mansisset; cum etiam
in daemonibus data naturalia post pecca­
tum permanserint." Haec ex diversis s. Tho­
mae operibus aflerri volui, ut pateat, quam
impudenter nonnulli soleant pro contraria
doctrina adducere auctoritatem s. Thomae.
,e) Conf. Martinez Ripalda, Soc. Jesu,
tom. III. De ente supernat. Append, disp. 8.
sect. 1. Colon. Agripp. 1648. ubi accuratis­
sime tum s. Thomae tum reliquorum scho­
lasticorum loca recenset.
*’) Quantum satis est, de hoc argumento
inter ceteros scripserunt Bellarminus, lib.
De gratia primi hominis, primis novem
capitibus; Suarez, proleg. 4. De grat. ;
card. Gotti, loc. cit.; Tournely, Tract. De
gratia, quaest. 2.; sed prae ceteris P. Ca­
sini Soc. Jcs. egregiam dissertationem scri­
psit cui titulum fecit:
“ 772,
« scilicet

Ouid.est homo? seu Controversia de statu
naturae purae; quam iterum vulgavit
P. Zacharia ut appendicem ad librum II.
Opificii sex dierum Petavii , tom. III.
opp. edit. Venet. 1757.

137
DIFFICULTATES.

«
•

I

349. I. Obj. 1. Ultimus creaturae rationalis finis in visione Dei beatilira consistit; cum ipsa sola plene hominis animum expleat, ipsumque per­
fecte beet, juxta celebre Augustini effatum: Fecùti nos ad te, et inquietum est
cor nostrum, donec requiescat in te. 2. Et sane, nisi ita esset, Deus homi­
nem innocentem addixisset aeternae calamitati. Vel enim homo eam beatitudinem expeteret, vel non; si non expeteret, ipsa haec perversitas calamitas
esset; si vero expeteret et non obtineret, esset item calamitas ipsa privatio.
3. Jure propterea s. Augustinus pelagianos, qui parvulos peccato originali
carere affirmabant, et tamen sine baptismo decedentes excludebant a regno
coelorum, sic vehementer urgebat: Quare patrimonium regni coelorum abri­
pis innocenti? A quo regnum coelorum non adquiritur, profecto magno bono
fraudatur. Quae est ista justitia? 18 4. Et alibi passim scribit, olim beatitu­
dinem futuram meriti mercedem, quae jam facta est donum gratiae. Ergo.
350. Resp. ad 1. N. A. Finis enim proprius naturae rationalis non
elevatae praemiumque honestarum actionum positum quidem est in contem­
platione et amore Dei, sed ordinis naturalis, seu in cognitione Dei abstractiva et amore naturali. 19
351. Atque hinc responsio patet ad id, quod adjectum est, solam visio­
nem beatificam animum nostrum explere. Hoc certe falsum est in hypothesi
hominis status non elevati ad ordinem supernaturalem. In eo enim cognitio
abstractiva Dei cujusque amor naturalis ordinis sic hominis animum exple­
ret, ut in eo non existcret desiderium ullum vehemens et acre, ut ajunt,
absolutum et efficax boni majoris, quod ejus pacem beatitudinemque turbaret,
sicut modo beatos anxios aut moestos non tenet desiderium perfectioris visio­
nis atque hypostaticae unionis. 20
352. Itaque effatum s. Augustini pro praesenti conditione accipi debet;
in alio vero rerum ordine optime congruit ordini naturali, ut modo dictura
est, non autem ordini supernatural!; hunc enim homo non agnosceret, ideoque neque expeteret, siquidem ignoti nulla cupido.
353. Ad 2. iV. Ex dictis enim jam patet nullam vim habere propositum
dilemma, homo enim non expeteret nisi naturalem beatitudinem, quam obti­
nere posset. Propensio autem, quam in se homo sentit ad felicitatem, respi­
cit beatitudinem seu felicitatem in genere, non autem particularem, cujusmodi visio beatifica est. Ex hac autem naturali propensione eruunt philo­
sophi argumentum ad adstruendam animorum immortalitatem.
Is) Scrm. XCIV. cap. 6.
”) Cf. Suarez, Prolog. IV. De grat.
num. 10.

’·) Cf. Suarez, loc. cit. num. 19 et 20.
et card. Golti, loc. cit.

138

’ t

354. Ad 3. D. In sensu pelagianorum, adversus quos s. Doctor ad ho­
minem, nt ajout, argumentum instituebat, C. in sensu proprio, subdist. in
praesenti providentiae ordine, C. in alio de quo loquimur, Λ’. Pelagiani enim
contendebant posse quempiam naturalibus meritis regnum coelorum seu beatitudinem, quae in visione beatifica consistit, quamque naturalem vocabant,
obtinere. Merito propterea s. Augustinus eos arguebat, quod ab ea exclude­
rent naturam innocentem, in sensu intellige pelagiano, qui non admittebant
peccatum originale. 21 Deinde loquitur de ordine praesentis providentiae, in
quo juxta ipsum, ut alibi expendemus, nullus status datur medius inter tor­
mentorum locum et coelorum regnum.
355. Ad 4. D. Improprie loquendo et habita ratione majoris gratiae,
quae nunc positive indignis confertur, C. proprie et ut excludat omnem gra­
tiam, A'. Etenim in Enchiridio, cap. CVI. disserens de statu innocentiae,
aperte ait: Sine gratia nec tunc ullum meritum esse potuisset. Cur autem
dixerit: Nunc naturam humanam accipere per gratiam, quod fuerat si non
peccasset, acceptura per meritum, ibid, explicat respondendo : Quia post illam
ruinam, major est misericordia Dei.
356. Inst. S. Thomas (Cont. gentes, lib. III. cap.50. et p. I. qu. 12. art. 1.)
docet inesse homini naturale desiderium videndi Deum, et viso effectu natu­
raliter desiderare hominem videre primam causam. Ergo.
357. Resp. D. Æ Supposita ejus elevatione et fidei illustratione, C.
per se, -V. Sic homo, viso effectu, desiderat videre primam causam, D. Prout
est capax ex propria conditione, C. absolute, -V. Docet enim idem Sanctus
(cit. quaest. art. 4.) neque hominem, neque aliquam quamcumque creaturam
naturaliter, seu spectata naturali conditione, Dei essentiam videre posse. 22
358. Π. Obj. Impossibilis est status ille, quo homo nasceretur absque
peccato, ignorantiae tamen et concupiscentiae obnoxius. 1. Deus enim condere
non potuisset hominem absque rectitudine physico morali; 2. physica siquisiderare seu appetere ut videat primam
causam. Adeo ut mirum sit quam leviter
nonnulli haec s. Doctoris verba objiciant
ad adslruendam impossibilitatem status na­
n) Cf. De Rubeis, op. cit. cap. 35. ubi, turae purae. Nobis satis sit afferre quae
cum protulisset ex Jansenio testimonia scribit s. Thomas quaest. 22. De veritate,
s. Thomae, quae suae sententiae favere vi­ art. 7. quibus aperit mentem suam: «Ho­
dentur, in medium adductis apertissimis mini, inquit, inditus est appetitus ultimi
s. Tbomae locis, immo et principiis, evi­ finis sui in communi, ut scilicet appetat
denter ostendit angelicum Ductorem num- naturaliter se esse completum in bonitate.
qnam docuisse, visionem Dei beatificam seu Sed in quo ista completio consistat, utrum
iutuitivam esse naturalem hominis finem; in virtutibus, vel scientiis, vel delectabili­
sed ubique prorsus contrarium tradidisse. bus, vel hujusmodi aliis, non est determi­
Deinde exponit, quo sensu dixerit s. Do­ natum a natura." Vid. etiam card. Gotti
ctor, hominem viso effectu naturaliter de­ loc. cit.

îl) Cf. cl. Bernard. De Robeis, Ord.
Praed. De originali peccato Tract, theol.
cap. 31. §■ 1 et seqq. Vend 1757.

dem constitutio, ut recta diei possit, debet hominem immunem efficere a quovis errore etiam materiali, et ab omnibus illaesum illecebris, alioquin homo
fuisset inordinatus a Deo effectus sive conditus, quod repugnat; 3. haec erat
unica conditio, qua homo Deo placere posset, ac sine illa jam fuisset in pec­
cato constitutus. 23 4. S. Augustinus passim docet, ignorantiam et concupi­
scentiam poenas peccati esse, et apostolus Rom. VII. 20, 25. concupiscentiam
absolute peccatum vocat; atqui talis foret status purae naturae; ergo.
359. Resp. D. A. Ignorantia et concupiscentia sunt poena peccati in
praesenti statu, C. absolute et in alio statu possibili, N. Mens enim humana,
utpote finita, ex propria natura ignorantiae et errori obnoxia est. Rursum
natura humana, utpote sensitivo appetitu instructa, ita affecta est, ut in bonum
sensibile tendat, et a malo sensibili refugiat, in quo nihil vitii habetur.
Quod si interdum ejusmodi appetitu homo et inclinatur inordinate ad malum,
et avertitur a bono, id per accidens est; et si defectus in hoc reperitur, non
moralis sed physicus est, qui suapte natura oritur tum ex insita seu inhae­
rente cuicumque creaturae imperfectione, tum ex utriusque partis animalis
et rationalis conjunctione.
360. Ad 1. D. Id est, non potuisset Deus hominem condere cum actuali
inordinatione physico - morali, C. non potuisset condere hominem tali natura
praeditum, ex qua oriri posset inordinatio moralis, AT. Aequivocatio in eo est,
quod permisceatur actualis inordinatio in homine a Deo condito aut condendo,
quod utique repugnat, cum natura defectui obnoxia, in quo certe nulla est
repugnantia, cum Deus ad optimum non teneatur, neque ejusmodi immuni­
tatem exigat naturalis hominis constitutio.
Ad 2. D. In sensu exposito, C. in alio sensu, A7. Alioquin Deus ita
humanam naturam debuisset perfectam constituere, ut nulli umquam obnoxia
esset defectui, quod et a priori et a posteriori patet esse falsum. A priori
quidem ob adductas rationes in probationibus. A posteriori ex facto, lapsus
scilicet adamitici, etsi Adam pluribus fuerit donis superadditis auctus.
Ad 3. A’. Haec enim doctrina prorsus erronea est; numquam siquidem
homo ob defectus naturae physicae potest displicere Deo; absurdum autem
est in physico hoc defectu peccatum reponendum esse. Quamvis porro phyM) Ita Herniosius in Dogmatica spe­
ciali, part. III. pag·. 15 seqq. qui ad suum
placitum adstruendum affert verba Ecole.
VII. 30 : Deus fecit hominem rectum, nec
non apostoli Ephes. IV. 24. de primo ho­
mine dicentis: Oui secundum Deum creatus est in justitia et sanctitate veritatis;
ac vehementer exagitat omnes theologos il­
los (seu maximam theologorum partem), qui
affirmant gratiam sanctificantem gratuito

collatam primo homini, ipso creationis in­
stanti, fuisse radicem, principium ac funda­
mentum ceterorum donorum, quae eidem
primo parenti Deus liberaliter contulit, quae­
que in ipsorum conservatione dependerent
ab illa eadem sanctificante gratia. Cf. quae
scripsimus in peculiari dissertatione, italico
idiomate inscripta: Di/lessioni sui met odo
introdotto da Giorgio Hermes nella teologia cattolica, Roma 1848.

sica haec constitutio influxum etiam exerceat in voluntatem liberam, adeoque
super morale, quamdiu tamen libera haec voluntas non assenlit cupiditatum
illecebris, immunis est a peccato et a statu peccati.
Ad 4. D. S. Augustinus docet ignorantiam et concupiscentiam esse poe­
nas peccati in praesenti rerum ordine, C. absolute et in alio ordine, de quo
disserimus, A. Agebat enim s. Doctor contra pelagianos, qui negabant pro­
pagationem peccati originalis, adeoque ex conditione naturae a Deo conditae
repetebant ignorantiam et concupiscentiam, cum tamen ex fide sciamus cas
in praesentiarum poenas esse peccati.
Eodem sensu apostolus concupiscentiam peccatum vocat, quatenus nempe
a peccato est, et ad peccatum inclinat; ut declaravit tridentina synodus,
ideoque concupiscentia nonnisi improprio peccatum dicitur.
361. I. In st. Si ita esset, concupiscentia non solum naturalis pro­
prietas hominis dicenda foret, sed insuper bona; atqui s. Augustinus pluri­
mis in locis probat contra Julianum eam ex se pravam probrosamque
esse; 2. eumdem Julianum insectatur, quod eam naturalem dicere aude­
ret; 3. peccati praeterea originalis transfusionem ex naturae corruptione
evincere satagit; quam quidem corruptionem vel ipsi ethnici philosophi
agnoverunt, naturam non matrem sed novercam appellantes. 4. Profecto,
nisi ita esset, Deus tum ignorantiae tum omnium scelerum, ad quae sive
ira sive cupiditate homines incitantur, tum denique errorum omnium, quo­
rum foecunda mater ignorantia est, auctor esset censendus. Haec porro ab­
surda sunt. 5. Hinc receptum illud scholarum effatum, hominem per pec­
catum originale non solum spoliatum esse gratuitis, sed et vulneratum in
naturalibus. Quod pariter expressit conc. tridentinum, dum per peccatum totum
hominem secundum corpus et animam in deterius commutatum fuisse decla­
ravit *♦; ergo ignorantia, concupiscentia, mortalitas non proprietates, sed vul­
nera naturae dicenda sunt.
362. Resp. ad 1. D. Si pro facultate bonum sensibile appetendi et malum
aversandi sumatur concupiscentia, tum naturalis tum bona proprietas est
dicenda, C. si pro actu malum concupiscendi, iV. Hoc enim postremo sensu
est defectus naturae, et solum a Deo permissus.
363. Dum vero s. Augustinus docet, eam esse ex se et pravam et
probrosam seu malam et pudendam, ut ipsemet declarat, talis est, quatenus
pro appetitionibus, quibus caro concupiscit adversum spiritum, sumitur; seu,
ut idem loquitur: Quando id^ quod non licet, libet75 : non vero quatenus su­
mitur pro facultate appetendi. Probrosam pariter concupiscentiam vocat, prout
naturalem defectum denotat; sicut erubescere solemus de corporis vitiis,
quae a culpa sejungi solent, non quasi res esset moraliter mala.
**) Sess. V. can. 1.

w) Enarr. in Ps. CXVLIL

141
364. Ad 2. D. Eo quod naturalem diceret concupiscentiam, quae ex
defectu in malum tendit, C. quae in facultate bonum sensibile appetendi con­
sistit, AT. Multiplici porro ratione errabat Julianus: 1°. In eo quod vellet
concupiscentiam, prout est defectus, esse moralitcr bonam; 2°. quod nullam
agnosceret concupiscentiam poenalem, seu rebellem; 3°. quod fas esse diceret
ipsi assentiri, aut sola sensuum delectatione et voluptate duci; 4°. demum
quod hanc ipsam naturae imperfectionem ad primam hominis conditionem
referret. Quae omnia jure s. Augustinus adversus Julianum insectatur. 2
26
365. Ad 3. D. Postquam constituit mala ista, quibus afflictamur, non
primordia sed supplicia esse naturae et quidem argumento conjecturali, ut
vocant, C. absolute ac independenter a jam probatis, A7. Originalis siquidem
noxae existentia et in omnes transfusio nonnisi ex revelatione, seu ex fide
constare certo possunt et ostendi, prout revera dari originalem noxam ex his
fontibus ipse Augustinus ostendit. Hac autem posita demonstratione, in sub­
sidium vocat rationem ipsam, et non solum originale peccatum, sed etiam
adventum Salvatoris, ejusque gratiam, aliaque fidei nostrae mysteria pariter
colligat ex miseriis parvulorum. 27
366. Sic philosophi naturae corruptionem viderunt, quae oritur ex de­
fectu naturae, C. quae oritur ex peccato, subdist. conjecturaliter, Tr. abso­
lute, N. Adde, ut observat Bellarminus 28, ipsos diversimode de homine sen­
sisse et locutos fuisse, prout et nostri increduli faciunt, qui eum modo brutis
exaequant, modo Deo. 29
2S) Cf. Dissertat, cit. Ant. Casini, §.3.
art. 4.
,T) Cf. Toiirnely, De gratia, part. I.
quaest. 2. art. 3. object, ex parte mise­
riarum.
M) Lib. De gratia primi hominis, cap. 7.
η. 26. seu in solut. ad XL diffic., ubi ail,
philosophos ethnicos contraria de natura
nostra sensisse, ut ostendit Theodorelus
(lib. V. Contra graecos). Alii enim homi­
nem miserrimum, alii felicissimum c na­
tura conditum asserebant. Tullius in III.
De republ. apud Augustinum, In Julian.
lib. IV. cap. 12, naturam nobis novercam
fuisse queritur. Contra Plato in III. item
De republ. scribit, hominem per corpus
fieri posse beatum, esseque animantium
omnium felicissimum. Nec minus Galenus
in libris De partibus, celebrat auctorem
naturae, ut gui cum hominum genere prae­
clarissime egerit.
M) Non alia ratione se se gessisse aut

gerere recentiores philosophos circa homi­
nis conditionem, patet ex eo quod Fischer,
Jacobi, Schelling, sansimoniani, novi templarii, ut ex dictis in Tract, dc Deo con­
stat, censeant, immo tueantur, hominem
ipsum Deum esse, ac propterea profiteantur
autotheismum; contra vero materialistae in
nullo ipsum differre velint a brutis, si ex­
cipias organisationem, ul vocant, ex qua
deducunt omnes ejus operationes, quas nos
dicimus psychologicas. Hinc Bory de St. Vin­
cent, loc. cit. contendit, hominem non posse
sibi vindicare nisi primatum inter animan­
tia bimana (perinde ac si praeter hominem
alia bimana existèrent!), nam nonnisi ex
humana superbia factum est, ut nonnulli
philosophi ipsum donatum existiinarint ali­
qua intelligenliae divinae particula; non
aliter ac si vermiculus ex co, quod in
ipsum sol radium immittit, jactaret se esse
emanationem entis incomprehensibilis. Sic
ipse, qui, ut vidimus, consanguineitatem
cum vespertilione affectat.

142
367. Ad 4. D. Deus esset auctor naturae, quae secuin trahit has im­
perfectiones et hos defectus, C. esset auctor harum imperfectionum et defe­
ctuum. X Ea enim ratione, qua faber censeri nequit auctor robiginis, etiamsi
de gladio ipso rubigo prodeat, ut docet s. Thomas 30, quia nempe sic fert
natura et conditio ferri, ita, quod homo vel creatura quaelibet aut ulteriorem
perfectionem ac praestantiam non habeat, aut, quod idem est, defectus insitos
habeat quosdam, qui ipsum consequuntur, non ex Deo id repetendum, sed
ex finita et limitata ipsius naturae conditione. Quod nobilissimo exemplo ex
fonte petito illustrat P. Casinus. Ex fonte enim repetendum est, quidquid
aquae quis haurit, ex vasis angustia, quidquid non habet. 31
368. Ad 5. D. Homo laesus est in naturalibus, id est, gratuitis et respe­
ctive ad statum naturae integrae, C. in essentialibus et naturae humanae pro­
priis, X Neque alia est mens concilii tridentini. Magna tamen inter theo­
logos contentio viget, num deterior nunc homo sit, quam foret in puris
naturalibus; huc quidam, quidam alio in diversas sententias distrahuntur.
S. Thomas, Bellarminus, Suarez et communis scholasticorum sententia
negant32; nonnulli recentiores theologi affirmant. Ipsi viderint. Nobis vide­
tur quaestio haec orta esse ex non satis perpensa naturali hominis condi­
tione, quae non exposcit nisi facultates necessarias, sive ad verum cogno­
scendum, sive ad bonum sui ordinis consectandum, quibus seu recte seu prave
utens homo, possit se vel meliorem vel deteriorem efficere, tum in hoc tum
in alio ordine providentiae, fretus praesertim, ut praefati sumus, adjumentis
ad id opportunis.
369. Ex dictis patet ignorantiam aliaque incommoda, quibus urgemur,
non alio sensu vocari posse naturae vulnera, quam respectu habito ad statum
protoparentum, minime vero absolute; quo sensu etiam poenae aut poenalitates dicuntur.
370. m. Obj. Tum auctoritati tum rectae rationi adversatur asserere,
Deum potuisse condere hominem absque sua culpa tum mortalem, tum
morbis, doloribus ceterisque aerumnis obnoxium. Auctoritati quidem, cum
1. cone, arausicanum can. II. definierit: Injustitiam Deo dare, qui censent Adamum moriturum fuisse, etiamsi non peccasset: et 2. s. Augustinus asserat:
Corporis mortem non lege naturae, sed merito inflictam esse peccati33: qui
3. praeterea crudelitatis fore, inquit, si Deus hujus vitae aerumnis animas nul­
lius peccati reas addiceret.34 Repugnat insuper rectae rationi; anima enim,
quae pars hominis est nobilior, est immortalis. 4. Naturam igitur animae
potius quam corporis homo sequi deberet; praesertim cum homini beatitudo
”) L 2. qu. 85. ari. 63l) Dissertat, cit. art. 4. §. 6.
w) Cf. Suarez, Prolog. IV. Pe grat.

») De civ. Dei, lib. XIII. c. 15.
34) Disp. 1. Coni. Fortunat, manieh.
num. 9, et disp. 2. n. 28.

143
saltem naturalia debeatur; vita autem, si non est aeterna, nec est beata, ut
saepe arguit ipse Augustinus; 5. alioquin anima, quae semper trahitur deside­
rio corporis, vim pati perpetuo deberet, quod est absurdum. 6. Illud prae­
terea omnibus innatum et in animo quasi insculptum a natura est, non posse,
qui innocens sit, re adversa ulla cruciari ; ergo tum immortalitas tum dolorum
et aerumnarum immunitas connaturales proprietates hominis sunt.
371. Beep. Neg. antec. Ad 1. D. Ex eo quod Deus promissis suis non
stetisset, C. ex eo quod Deus naturale aliquod hominis jus violasset, N.
Loquitur porro concilium ex suppositione concessae Adam immortalitatis.
372. Ad 2. D. Cujusmodi in Adam erat, quem Deus privilegio immor­
talitatis donaverat, C. naturali spectata hominis conditione, N.
373. Ad 3. D. Crudelitatis fore in sensu manichaeorum, qui Deum pec­
cati auctorem simul et ultorem faciebant, C. in nostrae thesis sensu, A'. Cum
vero disputans adversus Julianum, docet: Deum fore injustum, si tam gravi
jugo premeret innocentes, id docet juxta hujus saeculi dispositionem, ut ipse
loquitur, seu in praesenti providentiae ordine. 35
374. Ad 4. D. Nisi corporis naturalis conditio aliud postularet, C.
alias, N. Quod vero additur de naturali beatitudine, quae homini debetur,
nempe pro meritis, non de hac vita, sed de altera intelligendum est, nunc
enim homo in via ac fere in agone versatur. Pariter, quod dicitur de bea­
titudine, accipiendum est de beatitudine essentiali, quae in anima speciatim
consistit; non autem de beatitudine corporis, quae adventitia est et acciden­
talis. Non esset autem vita beata, si non esset aeterna beatitudine essentiali,
ut dictum est.
375. Ad 5. Trans, et neg. cons. Dato enim hoc desiderio, Deus huic
supplere posset, ut nunc in beatis supplet. Deinde posset Deus per donum
quoad modum, ut ajunt, supernaturale, rursum corpora propriis animabus
conjungere.
376. Ad 6. D. Non posse cruciari sine causa, C. sine culpa, N. Porro
nos nulla habita ratione culpae, causas mortis, dolorum etc. assignavimus ex
ipsa naturali hominis constitutione petitas. Certe animantia sine culpa malis
afficiuntur, non tamen sine causa. Huc spectant duae proposit. in Bajo
confixae, nempe 75 : Omnes omnino justorum afflictiones sunt ultiones pecca­
torum ipsorum: unde et Job et martyres quae passi sunt, propter peccata sua
passi sunt; et 73: Nemo praeter Christum est absque peccato originali; hinc
B. F. mortua est propter peccatum ex Adam contractum, omnesque ejus affli­
ctiones in hac vita, sicut et aliorum justorum, fuerunt ultiones peccati actua­
lis vel originalis.
377. Ilinc patet non alio sensu immortalitatem aliaque recensita conM) Cf. Casini, Dissertat, cit. art. 3- §· 3. ad secundum.

144
naturales proprietates dici posse, nisi quatenus ipsi naturae sunt consentanea,
et homini innocenti concessa.
CAPUT

III.

DE PROTOPARENTUM LAPSU.

378. Beata illa, in qua primi parentes nostri divino munere constituti
fuerant, felicitas ac bonorum omnium affluentia brevi periit. Praevaricati
enim sunt divinum mandatum; sensit tellus divinum anathema, quo tribulos
et spinas ferre jubebatur; quare in sudore vultus sui terram findere, ex ejus
visceribus victui necessaria eruere coactus, et infortuniorum mole devictus
exinde homo est. Qui praeterea, originali innocentia amissa, pugnam in se
cupiditatum experiri coepit ac jugum grave ferre debuit, donec in eam ter­
ram reversus est, ex qua ejus corpus fuerat efformatum. Hanc divini man­
dati transgressionem increduli hodierni directe impetunt; neoterici biblici ex­
pungunt; rationalistae inter mythos amandant. ’ Ad doctrinam propterea
catholicam propugnandam sit

PROPOSITIO.
Primi parentes mandatum sibi a Deo datum transgressi sunt, ac per ejus
transgressionem graviter peccarunt.

'X|

£

379. Utraque propositionis pars ad fidem spectat, ut patet ex superius
recitatis concilii tridentini canonibus.
Primam itaque ejus partem, quae factum complectitur, evincimus
I. ex Gen. Π. 17. collato cum III. 6 et seqq. Etenim Gen. II. Deus hoc
praeceptum Adam dederat: De ligno scientiae boni et mali ne comedas·, in
quacumque enim die comederis ex eo, morte morieris; et Gen. III. de Eva
legitur: Tulit de fructu illius, et comedit: deditque viro suo, qui comedit. Ad
haec autem respiciens apostolus (Rom. V. 12.) scribebat: Per unum hominem
(Adam) peccatum intravit in mundum.
380. Evincimus idem Π. ex communi synagogae et ecclesiae Christianae
sensu. Veteres enim hebraei tradunt malorum daemonum principem, quem
Sammaëlem vocant, Evam ad peccandum perduxisse. Horum loca e scriptis
hebraeis collegit Eisenmenger. 2 Certe Sap. Π. 24. dicitur: Invidia diaboli
>) Rosenmüller, quae Gen. III. de ho­
minis lapsu referuntur, exponit de usu ra­
tionis, quem tunc primum protoparentes
adepti sunt; sic Gablerus in Prolegom.
Commentationis eiehhornianae, vol. II.

part. I. pag. 137; Joann. Thiess in Varia­
rum de cap. ILL Geneseos recte explicando
sententiarum specimine ; aliique passim.
’) In op. Judaismus delectus, vol. I.
pag. 822 et seqq.; cf. etiam Reinh. Rus,

I

mors introivit in orbem terrarum; nempe peccatum, ad quod primos parentes
diabolus induxerat; ibid. X. 2. de Adam legitur:; Eduxit sapientia illum a
delicto suo. ,jNec alia unquam fuit Christianae ecclesiae doctrina, quam ipsa
a Christo et apostolis accepit. Etenim Christus Joann. VIII. 44 diabolum
vocat homicidam ab initio, hanc scilicet ob causam; ita etiam apostolus
(II. Cor. XI. 3.) ait, serpentem Ενατη seduxisse astutia sua. Hisce similia
leguntur Apoc. XII. 9.
381. Haec omnia confirmantur III. ex antiquae traditionis vestigiis,
quae apud omnes gentes reperiuntur. Nec enim intra judaeorum et Christia­
norum fines haec traditio sese continuit. Antiquissimis enim temporibus hanc
traditionem inter mediae et superioris Asiae populos jamdiu fuisse pervulga­
tam, patet ex doctrina zoroastrica
jman, malorum geniorum supremo,
serpentis specie induto, qui primos homines ad peccandum seduxit, ut habetur
in Zendavesta a Kleukero edito.3 Eam apud graeços pariter diffusam fuisse,
liquet ex antiquissimis Promethei fabulis et Herculis, decerpentis mala aurea
ex arbore una cum serpente, Ladon dicto, ex arbore pendente, prout etiam
visitur in nummo Antonini Pii, quem Spanhemius edidit et illustravit4; et
in versibus Apollonii Rhodii 5 describitur hic lapsus. Hujus traditionis
vestigia extare apud aegyptios, non obscure eruitur ex celebri quodam mo­
numento hieroglyphico, quod detexit inter ruinas veterum Thebarum, ac gallice descripsit et lineari pictura in acre referri curavit Norden6, doctus
Diss. De serpente seductore non naturali
sed diabolo, Jen. 1712; et Zaq^r. Grapius,
Diss. De tentations Herae et Christi a
diabolo in assumpto corpore facta contra
Balth. Bekkerum, Rosloch. 1712.
’) Tom. I. pag. 25, et III. pag. 84 et
seqq.
4) In nolis ad Callimachum; vid. pag. 670.
Nonnulli tamen reccntiores critici alio referunt totum hunc mythum, inter quos recensetur doctus P. Ungarclli.
J) Argonaut. IV. v. 1396 et seqq.:
................. Ivi Λάδων
ElstTt πού χ^ι2όν παγχρύΰεα ρνετο
μρλα ,
Χώρω Ιν "^Ιτλαντο!, χρόνιος όφΐί · άμγί
δε Νύμφαι
Έσπερίδεί -οίπνυον, ίφίμερον αείδουβαι.
In ιριο campo Ladon ad hesternam us­
que diem aurea custodiebat mala, in AZlantis regione, terrestris serpens, cui
Nymphae Hesperides ministrabant, sua­
vissime concinentes. Sic I. G. Hassc, Entdeckungen im Felde der iiltesten ErdPerrone, Praelectiones theolog. V.

und Menschengeschichte, seu Inventa spe­
ctantia ad antiquissimam telluris et ho­
minis historiam, part. I. pag. 194.
6) Paris 1795. tom. IL pag. 125. ubi ait:
»Si je ne me trompe, il y est fait allusion
à la chute d’Adam et Heve. On y a re­
présenté un aj£)re vert, à la droite duquel
est un homme assis, tenant â la main droite
quelque instrument, dont il semble vouloir
se défendre contre une petite figure ovale
couverte de caractères hiéroglyphiques, que
lui présente une femme, qui est debout à
la gauche de l'arbre, pendant que de l’autre
main il accepte ce qui lui est présenté. Der­
rière l’homme paraît une figure debout, la
tète couverte d’une mitre, et qui lui tend
la main.·1 ïïinc non defuit, qui mosaicam
de origine mali narrationem e monumento
figuris hieroglyphicis inscripto haustum exi­
stimaverit, ut Georg. Rosenmüller in Com­
mentât. Repertorio eichhorniuno lit. bibl.
et orient, part. V. pag. 158 el seqq. inserta;
sic G. Fr. Hezel, Lieber die Ouellen dei'
mosaischen Urgeschichte, id est, De fon-

10

146
Danns, qni Aegyptum invisit anno 1737. Demum, ne alios singillatim po­
pulos annumeremus, rem conficimus testimonio et confessione ipsius ipcre>
duli, nec propterea suspecti, qui sic generatim scribit: Casus hominis est
fundamentum theologiae omnium pene antiquorum populorum. 7
382. Alteram propositionis partem, quae ad jus spectat, seu
ad gravitatem peccari primorum parentum, apertissime scriptura testatur.
Eccli. enim X. 14, 15. dicitur: Initium superbiae hominis apostatare a Deo,
quoniam ab eo, qui fecit illum , recessit cor ejus. Ex quibus patet primos
parentes peccasse superbia, quod clarius colligitur ex promissis a serpente
Evae factis: Eritis sicut dii: peccasse insuper inobedientia recedendo a Deo
pariter confirmatur tum ex verbis Gen. ΙΠ: Quia audisti vocem uxoris tuae etc.
tum ex apostolo (Rom. V.), qui peccatum Adae vocat inobedientiam, et ex
frequenti antithesi, quam ipse instituit inter Adae inobedientiam et obedientiam Christi, ut Rom. V. 19. et alibi: peccasse, mulierem saltem, infidelitate,
quia credidit potius diabolo dicenti: Nequaquam moriemini, quam Deo mor­
tem comminanti; eos peccasse contemptu Dei et ingrati animi yiüo, per se
patet. Quae certe omnia levia censeri non possunt. Crescit vero horum
multiplicium peccatorum gravitas tum ex facilitate .praeceRti, tum ex adnexa
poenae comrninatinmu de quibus disserit s. Augustinus. 8 Hinc est quod apo­
stolus loc. cit. passim vocet peccatum Adae praevaricationem atque delictum.
Confirmatur denique peccati protoparentum gravitas ex illinc profluentibus
poenis, de quibus fusius agit Bellarminus. 9

383. Satis superque igitur constat, tum prj^ios parentes mandatum sibi
a Deo datum transgressos esse, tum ejus transgressione eos graviter peccasse.
tibus mosaicae primigeniae historiae, Lem­
go 1780. pag. 61 el seqq. et Gamg. in lib.
Nysa . oiler philosophisch.historische Abhandl. Eleutheropolis, 1790. Quorum sen­
tentias collegit el exposuit Gabler in Prolegomenis Archaeol. eichhornianae. part. II.
vol. I. pag. 288 et seqq. Vid. Car. Rosen­
muller Scholia in Gen. III. Quidquid porro
dicat de ejusmodi sententia, quam non pro­
bamus, ex ea tamen colligitur pervulgatum
apud gentes antiquitus lapsum protoparentum, ac veram historiam, non autem aut
mylhum aut visionem nobis a Moyse re­
ferri. Nonnulli tamen ex recentioribus archaeologis aliter exponunt ejusmodi hieroglyphicam figuram. His addi debent, quae
de antiqua sinensium traditione characteri­
bus historicis leguntur apud Windischmann
op. cit Phil, in progressu historiae mundi,

vol. I. sect. 1. Bonnae 1827. pag·. 367,
de imagine seu effigie mulieris inter duas
arbores consistentis, in quarum altera si­
gnum coeli reperiiur, in altera vero signum
peccati (apud grammaticos) fructus inco­
gniti. quae aperte produnt seductionem
uxoris illius, qui ab iisdem sinensibus ibid,
vocatur communis archiparens, seu caput
omnium hominum. Cf. etiam quae de ea­
dem traditione lapsus angelorum et primo­
rum parentum apud indos, ibid. pag. 6(4 —
619. referuntur.
7) Voltaire, Philosophie de C histoire,
chap. 17.

s) Op. imperfecti cont. Julian, lib. III.
num. 57, item num. 65. et alibi passim.
’) De amiss, yrat. lib. III. cap. 11, et
De civ. Dei, lib. XIV. c. 12.

r · fr *·

*·’ -

W+
i

147

I

DIFFICULTATES.

384. E Obj. 1. Nondum expositores inter sese conveniunt de sensu,
quo tota illa mosnicae narrationis pars, cui doctrina de primi hominis lapsu
innititur, accipienda sit; nihil certi proinde statui potest circa protoparentum
peccatum. 2. Nec sane cujusmodi peccatum illud proprie fuerit, definiri po­
test: neque cur Deus, qui summe bonus est, istud tam severe ultus fuerit,
ii
quum omnia in mosaica narratione indicent, nonnisi de levissima culpa agi
|4 et brevissimi temporis. Ergo.
'
.
385. Resp. ad 1. D. Interpretes seu expositores liberiores ac prote­
stantes, C. interpretes vere catholici, N. Quotquot enim vere catholici sunt,
* neque novam protestantium exegesim sectantur, sed Scripturam juxta ecclesiae et communem patrum sensum exponunt, hi unanimiter consentiunt,
agnoscentes verum et grave peccatum in illa Adami transgressione. Si qui
vero singulares opiniones sectantur circa modum, quo illud peccatum pateatum est, et sinceros prudentioris exegeseos fontes fastidiunt ac in absurda
labuntur, ipsi viderint. Nos ex constanti judaeorum, Christianorum ac omnium .
pene gentium traditione, atque ex clarissimis utriusque foederis biblicis docu­
mentis ostendimus, de vera historia agi in mosaica narratione, et de diabolo
sub veri serpentis larva latente, non autem aut de aliquo mytho, philosophemate, ut nonnulli biblici neoterici contendunt, aut de allegoria, visione
aut somnio, ut nonnulli autumant ‘°; alioquin de factis omnibus hac ratione
reddi ratio facile posset.
386. Ad 2. Neg. Diximus enim ex apostolo, Adae peccatum esse pecca­
tum inobedientiac, quod plura alia superius enumerata, comitata sunt.
387. Ex eodem apostolo didicimus, non levi, sed gravissima culpa protoparentes se commaculasse, quam delictum et praevaricationem nominat idem
Paulus, quamque proinde s. Augustinus ineffabiliter grande peccatum vocat.11
Quare justissime potuit Deus graviter in protoparentes animadvertere. Nec
enim ex solo objecto culpae gravitas aut levitas dimetienda est, sed prae­
terea ex ejusdem peccati subjecto, intentione, fine, ac ceteris adjunctis omni­
bus, quae illud comitantur.
388. II. Obj. Si mosaicae narrationis cortici inhaerendum esset, non
pauca occurrerent, quae vix aut ne vix quidem cum Dei sapientia et boni­
tate conciliari queant. 1. Quis enim in primis sibi persuadeat, Deum homini
innocenti et justo ejusmodi praeceptum dedisse, quo rem indifferentem ac
omnino innocuam vetaret? Praeterea 2. nonne Deus, qui hominem in iis
10) Ila Cajetanus, Comm. in Gen. in
hunc loc. quem ex recentioribus secutus
est Jahn.

“) Tum alibi tum in EncKirid. capp. 26
et 27.

10 *

1

A
4

148
rerum adjunctis collocavit, in quibus ipsum diu consistere nolle praeviderat,
merito peccati auctor dici posset? Iniquum 3. demum videtur, Adamuin
eadem cum Eva poena mulctatum, cum tamen ejusdem gravitatis crimine
minime teneretur. Ergo.
339. Resp. Azo. antec. Ad 1. Dico juxta communem patrum sententiam, ideo Deum ejusmodi praeceptum Adae dedisse, tum ut ipse se
ac
Domino subjectum esse cognosceret, tum ut virtutum exercendarum causa,
obedientiae praesertim, eidem suppeteret. 12
390. Ad 2. A’ Deus enim libero arbitrio et gratia protoparentes munierat;
si noluissent ipsi peccare, utique potuissent se a peccato continere. Cur
vero Deus praevisum hunc lapsum permiserit, respondeo primo cum s. Augu­
stino : Altitudinem consilii ejus penetrare non possum, sed longe supra vires
meas esse confiteor. 13 Respondeo praeterea cum eodem s. Doctore: Quia et
de peccante multa bona facere poterat, ordinans eum secundum moderamen ju­
stitiae suae; et quia nihil oberat Deo peccatum ejus: et sive non peccaret, mors
nulla esset, sive quia peccavit, alii mortales de ejus peccato corriguntur. Nihil
enim sic revocat homines a peccato, quemadmodum imminentis mortis cogi­
tatio. 14 His addo eamdem expostulationem fieri posse adversus permissionem
alterius cujuscumque peccati, et sic recidimus in quaestionem de permissione
mali moralis, de qua consuli possunt, quae suo loco disseruimus. 15
391. Ad 3. Respondeo nostrum non esse judicium ferre, uter gravius
peccaverit, Adam ne scilicet an uxor ejus, quum hoc soli cordium inspectori
Deo reservatum sit. Hac de re consulantur, si placet, Bellarminus 16 et
ceteri auctores, qui utriusque sententiae patrocinatorum momenta expenderunt.

kg
*·

■ ζ·:«*

,'λ

f

w) Cf. Petav. De opif. lib. II. cap. 9.
§. 6. Pulchre s. Joann. Chrys. Hom. XVI.
in G en. hac similitudine Dei cum primo
homine agendi rationem exposuit, dum
esum illius fructus ei interdixit: -Quem­
admodum, inquit, munificus aliquis domi­
nus aedes amplas et magnificas cuipiam
fruendas concedens, non justum illarum
pretium, sed exiguam ejus particulam vult
accipere, ut et sibi dominii jus integrum
servet, et usuarius iste certo sciat, non se
aedis esse dominum, sed illius beneficio
ac liberalitate utendum sese accepisse, sic
Dominus noster, cum quidquid aspectabile
est homini commisisset, eique tum in pa-

radiso domicilium, tum ejus delicias ad
fructum animi tribuisset, ne paulatim animo
in transversum abreptus ista ipsa, quae ocu­
lis cernuntur, per se ac temere esse cre­
deret, et supra dignitatis suae modulum de
ipso sentiret, unius illi usum arboris in­
terdixit.*
,3) De Gen. ad lit. lib. XL cap. 4.
M) Lib. De Gen. cont. manich. cap.
xxvm.
**) Tract. De Deo ejusq. attribui.
cap. 2. prop. 3.
,e) De amiss. grat. et statu peccati,
lib. UL cap. 9.

1
i

149

CAPUT IV.
DE PECCATI ORIGINALIS PROPAGATIONE.

392. Tota Christiana religio duobus, ut ita dicam, cardinibus volvitur,
peccati nempe originalis in omnes homines propagatione, et totius humani
generis per Christum redemptione; magni propterea interest, hujus fidei do­
gmatis vindicias suscipere adversus acerrimos hostes tum veteres, tum recentiores, qui illud evertere conati sunt et conantur.
393. Pelagia ni omnium primi originalis peccati existentiam et pro­
pagationem adorti sunt. So ci ni an i post obscuros nonnullos alios haereticos
idem bellum adversus catholicam hanc veritatem instaurarunt. Prote­
stantes recentiores fere omnes idem error invasit, adeo ut in nonnullis
provinciis de hoc articulo etiam disputare in ipsorum scholis vetitum sit. 1
Neoterici biblici ac rationalistae ad unum omnes inter obsoletas
doctrinas eumdem articulum rejiciunt. 2
394. Priusquam veritatem fidei nostrae circa hunc articulum propugne­
mus, de more nonnulla praemittenda esse ducimus ad majorem dicendorum
perspicuitatem.
395. I. Commisceri non debet dogma de existentia ac propagatione ori­
ginalis noxae cum ejusdem propagationis modo. Illud enim ad fidem perti­
net, istud non item; circa hunc enim propagationis modum discrepant catho­
licorum sententiae.
396. Π. Rursum haec eadem de peccati originalis existentia controversia
permisceri nequit cum quaestione de ejusdem peccati natura et essentia, circa
quam saeculo XVI. novatores turpiter errarunt, dura originale peccatum vel
in substantia aliqua, vel in ipsa concupiscentia, vel in aliquo actuali jugi
peccato, quod ex fomite oritur, vel in actuali aliqua prava cupiditate consistere autumarunt. Haec enim aliaque ejusmodi non pauca quum jamdiu ob­
soleverint, non est cur in iis refellendis immoremur. Eadem de causa anti‘) Cf. quae attulimus in tractatu De
vera relig. part. II. prop. 1. pag. 159.
net, 4. de decreto emisso ab ecclesia genevensi die 3. Maji 1817. quo prohibetur,
ne quispiam in scholis agat de peccato ori­
ginali.
’) Ita Clericus, Hist. eccl. ad annum 180.
§§. 30 et 34. et alibi passim. Wetslenius,
Frid. Ammon, uterque Rosenmüller, Geor­
gius scilicet et Carolus etc.; quibus acces­
sit De Potier, non indignus episcopi pisto­
riensis Scipionis Ricci laudator et histori-

j

eus, in opere cui iit. : L'esprit de V église,
ou considérations philosoph. et polit, sur
Γ hist, des Conciles et des Pontifes, tom. II.
pag. 151. De quo cf. cl. Mastrofini, Rilievi
su I'opera del sig. De Potter, cap. 6. Ro­
ma 1826. Ibi repetit De Potter doctrinam
de peccato originali ex reliquiis manichaeismi, a quibus s. Augustinus se penitus li­
berare non potuit, quum sese convertit, ac
propterea primus introduxit ejusmodi dogma
in ecclesiam.

150
qnatas nonnullorum theologorum opiniones circa ejusdem peccati naturam non
attingimus, cujusmodi sunt qui peccatum originale constituerunt in morbida
quadam animae qualitate^ vel^in ipsa Adami inobedientia) nobis imputata, de
quibus consuli potest Bellarminus. 3 Si qui sunt ex recentioribus theologis,
inter Germanos praesertim, qui obsoletas quasdam sententias instaurare adnisi sunt, opportuno loco eos perstringemus.
397. Melius agnosci non potest ecclesiae catholicae doctrina circa pec­
cati originalis transfusionem et naturam, quam ex canonibus concilii tridentini sess. V. quos propterea hic ex ordine subjicimus, ut indidem corollaria
nonnulla colligamus, quae viam pluribus difficultatibus praecidunt. Sunt
autem Can. I: Si quis non confitetur, primum hominem Adam, cum manda­
tum Da in paradiso fuisset transgressus, Stalinesanctitatem et justitiam in qua
constitutus fuerat, amisisse, incurrissequd^per offensam praevaricationis; hujusmodi
iram et indignationem Dei, atque ideo mortem, quam antea illi comminatus fue­
rat Deus, et aim morte captivitatem sub ejus potestate, qui mortis deinde habuit
imperium, hoc est, diaboli, totumque Adam per illam praevaricationis
offensam,
•
I
secundum corpus et animam in deterius commutatum fuisset anathema sit.
398- Can. II : Si quis Adae praevaricationem sibi soli, et non ejus pro­
pagini asserit nocuisse : et acceptam a Deo sanctitatem et justitiam, quam per­
didit, sibi soli, et non nobis etiam perdidisse; aut inquinatum illum per inobedientiae peccatum mortem et poenas corporis tantum in omne genus humanum
transfudisse, non autem et peccatum, quod est mors animae; anathema sit.
399. Can. ΠΙ: Si quis hoc Adae peccatum, quod origine unum est, et
propagatione, non imitatione transfusum omnibus inest unicuique proprium....
per aliud remedium asserit tolli, quam per meritum ... Jesu Christi...;
anathema sit.
400. Can. IV : Si quis parvulos recentes ab uteris matrum baptizandos
negat, etiamsi fuerint a baptizatis parentibus orti, aut dicit in remissionem
quidem peccatorum eos baptizari, sed nihil ex Adam trahere originalis pec­
cati ...; anathema sit.
401. Can. V : Si quis per J. C. D. N. gratiam, quae in baptismate con­
fertur, reatum originalis peccati remitti negat; aut etiam asserit, non tolli
totum id, quod veram et propriam peccati rationem habet... ; anathema sit.
402. Ex bis igitur patet I. peccatum Adae quoad reatum culpae, quem
actio mala relinquit in anima, donec deleatur, in omnes homines transfundi.
403- II. Hnnc reatum, in quo ratio seu, ut scholae loquuntur, formalitas peccati consistit, non aliud esse nisi mortem animae ex Adami actione
personali profectam. Ideoque naturam seu essentiam rationemve peccati
originalis, prout actionem dicit, esse ipsum peccatum Adae, quatenus caput
3) De amiss. ffrat. el statu peccati, lib. V. cap. 1 et seqq. usque ad cap. 17.

»

151
erat totius humanae naturae seu omnium hominum, quae quidem actio phy­
sice propria fuit solius Adae; prout autem reatum dicit, non esse nisi pri­
vationem (non simplicem carentium rei indebitae) gratiae sanctificantis et ju­
stitiae, quae nobis inesse deberet juxta ordinem a Deo constitutum; ex qua
privatione fit, ut nos vere peccatores simus, filii irae, Dei inimici et habitualiter, saltem negative, a Deo aversi. 4
404. ΙΠ. Patet, mortem, concupiscentiam, morbos, ad malum pronitatem etc. non esse nisi peccati originalis effectus, appendices seu poenas.
405. Quibus praemissis, duo a nobis praestanda sunt: debemus scilicet
ostendere tum ex Scriptura tum ex traditione peccati originalis (ita dicti,
quod a prima generis humani origine descendit) in omnes homines propaga­
tionem; deinde adversus incredulos, illosque qui eos sectantur, probare debe­
mus nihil habere hanc propagationem, quod rectae rationi adversetur.
406. Quum vero de peccato agitur, dicam cum b. Augustino: de b. Vir­
gine Maria propter honorem Domini nullam prorsus habere volo quaestionem.
Inde enim scimus, quod ei plus gratiae collatum fuerit ad vincendum omni ex
parte peccatum, quae concipere ac parere meruit eum, quem constat nullum
habuisse peccatum. 5 In eamdem sententiam cone. trid. sees. V. declarat :
Aon esse suae intentionis comprehendere in decreto, ubi de originali peccato
agitur, beatam et immaculatam Virginem Mariam, Dei genitricem.

PROPOSITIO L
Peccatum originale, quod est mors animae, in omnes Adae posteros transfundi,
sacrae litterae docent.

407. Cum ea quae minus clara sunt ab iis, quae sunt clariora, lucem
mutuari debeant, ideo ex N. T. libris, in quibus longe apertius doctrina tra­
ditur transfusionis originariae culpae, probationes nostras desumimus, ut ex
his ea, quae minus aperte in V. T. de eodem peccato leguntur, majorem vim
accipiant, et luculentius determinetur sensus illorum textuum, qui ad rem
praesentem faciunt.
408. Urgemus itaque apostoli verba, Rom. V. 12. ubi scribit: Sicut per
unum hominem peccatum in hunc mundum intravit, et per peccatum mors, et
4) Cf. s. Thomas L 2. quaest. 82. art. 3.
ubi palam profitetur: Sic ergo privatio
originalis justitiae, per quam voluntas sub­
debatur Deo, est formale in peccato ori­
ginali. Sed haec magis enucleabimus in­
ferius in propositione 3.
*) Lib. De natura et gratia, cap. 36.
Si quis plura cupiat de hoc argumento,

praeter Bellarminum {De amiss, gral. et
statu peccati, lib. IV. cap. 15.) et Petavium {De incarnat, lib. XIV. cap. 2.) con­
sulat Ben. Piazza Soc. Jcs. Causa imma­
culatae conceptionis Sanctissimae Matris
Dei Mariae D. N. vol. un. in 4. Panormi
1747. qui hanc quaestionem ex omni parte
declaravit.

fill in onmes homines mors pertransiit, in quo omnes peccaverunt. 1 Rur­
sum v. 17: Sicut per unius delictum in omnes homines in condemnationem,
sic ei per unius justitiam in omnes homines in justificationem vitae; et v. 19:
Sfarf per inobedientiam unius hominis peccatores constituti sunt multi, ita per
unius obedilionem justi constituentur multi. Quare sibi semper constans apo­
stolus, I. Cor. XV. 22: Sicut in Adam, inquit, omnes moriuntur, ita ct in
Christo omnes vivificabuntur. Demum, aliis praetermissis, IL Cor. V. 14:
Inus pro omnibus mortuus est, ergo omnes mortui sunt, ct pro omnibus mor­
tuus est Christus.
409. Quibus praemissis, sic ratiocinamur: I. Apostolus in adductis
locis loquitur de quodam peccato, per quod omnes homines facti sunt pecca­
tores, ac proinde morti obnoxii: In quo omnes peccaverunt etc. Atqui
ejusmodi peccatum non potest esse actuale uniuscujusque voluntate patratum,
cum etiam infantes sint morti obnoxii et saepe moriantur, antequam quidpiam boni vel mali propria voluntate patrare potuerint; ergo est peccatum
originale.
410. Π. Ut ex iisdem testimoniis patet, apostolus perpetuam antithesin
instituit inter Adam et Christum, inter inobedientiam Adae et obedientiam
Christi, ac proinde affirmat, nos constitui peccatores per Adam, justos per
Christum; atqui nos vere et proprie in Christo et per Christum justi effici­
mur; ergo vere et proprie in Adam et per Adam efficimur peccatores.
411. IU. Juxta apostolum non solum nos vivificabimur per Christum
quoad corpus per futuram resurrectionem, sed etiam nunc vivificamur per
justificationem quoad animam; ergo non solum quoad corpus in Adam et per
Adam mortui sumus, sed etiam quoad animam per peccatum; atqui hoc pec­
catum ex dictis non potest esse actuale; ergo originale est.
412. Haec autem non tantum confirmantur ex repetitis illis vocibus:
In quo omnes peccaverunt : in Adam omnes moriuntur : in omnes homines in
condemnationem; sed praeterea ex mente apostoli, qui ostendere nititur per
argumentum, ut vocant, ad hominem adversus judaeos, qui admittebant
omnium hominum condemnationem ob unius Adae peccatum, omnes homi­
nes justificari ob unius merita Christi, ut fatentur Michaelis 2, Rosen*) Versu 12: Λιά τούτο wcttp St' tvài
άν$·ρώ~ου ή αμαρτία tli τον κόσμον ίιίήλSâ' και δια τηι αμαρτία, ό θάνατοι· καί
οΰτωί «<ί πάνται ανθρώπου? ό θάνατοι διήλSev, ίι/ <·> παντκ ήμαρτον.
’) J. D. Michaelis, Introd. au Nouveau
Test. IV. édit, traduite sur la troisième
édit, avec une partie des notes de C évêque
de Petersboury, Londres 1819, et des notes
nouvelles de J. J. Chenevière, pasteur et

prof, en théoloij. à Genève 1822. sect. 6.
docet, judaeos et gentiles fuisse destinatos
ad immortalitatem et vitam per communem
parentem Adamum, quem ipsi ut prototypum minime delegerant; quod si Deus vo­
luit restituere immortalitatem per novum
alterum caput foederis spiritualis, id est,
Christum, aequum erat ut judaei et genti­
les inter sese eos fructus dividerent, quos
novus hic generis humani prototypus (re­

153
millier 3, Chr. Fr. Ammon \ qui ostendunt, judaeorum fuisse opinionem, pec­
catum Adami causam extitisse omnis moralis corruptionis omniumqne calami­
tatum. Porro ex apostolo justificantur in Christo etiam infantes; ergo etiam
infantes peccato obnoxii nascuntur.
413. Atque huc referuntur tum verba Job. XIV. 4, 5: Quis potest facere
mundum de immundo conceptum semine? nonne tu qui solus es? Seu prout
in hebraica veritate leguntur: Quis dabit mundum ab immundo? Non unus,
etiamsi breves dies ejus.3 Et juxta versionem alexandrinam: Nemo mundus
a sorde, nec infans, cujus est unius diei vita super terram. 6 Tum illa David
Psal. L. (LI. see. hebr.) 7: Ecce enim in iniquitatibus conceptus sum, et in
peccatis concepit me mater mea. Multo etiam clarius in hebraico textu di­
citur: Ecce in iniquitate genitus sum, et in peccatis peperit me mater mea. 7
Quae cum dicta fuerint juxta receptam persuasionem de peccato Adami tam­
quam causa omnium hominum condemnationis, ex confessione adversariorum
nostrorum patet, non alium sensum subesse posse his textibus, nisi infantes
aliqua immunditia, labe ac peccato pollutos concipi ac nasci, seu quod idem
praesentans) allaturus erat. Ita hic auctor
sensum capitis V. epistolae ad Rom. ex­
ponit.
3) Schol. in N. T. in cap. V. epist. ad
Rom. versu 12. ubi haec scribit: ..Summa
totius sequentis disputationis, satis obscu­
rae, est haec: sicut omnes Adami posteri,
non tantum judaei, sed etiam gentiles pec­
cant et miseri fiunt, ita omnes, non tantum
judaei, sed etiam gentiles per unum Chri­
stum consequi possunt remissionem pecca­
torum et felicitatem. Haec est doctrina a
qua probe distinguenda est argumentandi
ratio, qua Paulus utitur (haec enim ratio­
nalises bibliçis incommoda est). Disputat
nempe cum judaeis ex concessis. Nam ju­
daei erant in ea opinione, peccatum Adami
fuisse causa omnis humanae corruptionis
moralis omnisque miseriae.*■
4) Sic enim scribit Ammon, Comm, de
vestigiis theologiae judaicae in epist.
Pauli ad Horn, (in novis opusculis theo­
logicis 8, pag. 63 et seqq. Goett. 1803.);
qui praeterea per summam impietatem, quae
tamen valde arridet Rosenmüllero, statuit
pag. 74. Paulum, pharisaeorum allegorematibus et interpretamentis midraschicis in­
itiatum, in sua ad Romanos epistola mullas
attulisse doctrinas rabbinicas, quibus do­
gmata Christiana involveret, et sublimiora

messianismi, cum allegorici tum moralis,
placita animis judaeorum insinuaret. En,
quo devenerint recentiores protestantes, et
quid sentiant de sacrorum scriptorum in­
spiratione !
5J

ΣΊΠΚ
τ ·.·

hWC τ ΊίΓιίΟ
IF?” Ή
1 ·· ·

·· τ ·

:ΐ'Ό’>
rτ

□'«FnrrcK

6) Τις γάρ καθαρός ϊβται από ρύπου ;
αλλ' ούδκ'ί, Ιάν και μία ήμίρα ό βίος αυ­
τόν ΙπΙ της γη s·

7)

χϋΠ2·) ν65ϊπ ριρζ

; 'ΈΚ
• · Haec autem verba sic vertit Rosenmûller: ..En ego cum iniquitate genitus
sum, et cum peccato (peccato inquinatum)
fovit me mater mea.·· Ea deinde ita ex­
planat: ..Haeret in natura tota mea jam
inde ab ortu meo et innata mihi pravitas.
Quibus verbis judicem ad misericordiam
flectere studet, ignoscendique peccati sui,
si ex aequitate et clementia judicare velit,
nonnihil adesse causae asserit, quod infecta
per originis vitium natura, non mirum est,
si peccata alia proferat ac gcrminel. Immo
dicit vates, se tunc etiam, cum a matre con­
ciperetur, uleroque gestaretur, peccato fuisse
infectum.1* Haec videntur ad speciem ca­
tholica, sed reipsa non exhibent nisi sen­
sum Zwinglii.

154
est. Vetas Testamentum apprime cum Novo cohaerere circa doctrinam de
peccati originalis propagatione; alioquin nulla ratione potuisset apostolus judaeos perstringere de universali justificationis causa per merita unius Christi,
nisi pro certo sumpsisset ex judaeorum doctrina peccatum unius Adao cau­
sam fuisse, quare genus humanum universum unam eamdemquo condemnatio­
nem subierit.

414. I. Obj. 1. Apostolus in locis prolatis, speciatim vero Rom. V. vel
loquitur de peccato actuali Adae, qui, cum primus peccaverit, omnium pec­
cantium agmen ducit; unde peccatum coepit esse inter homines, qui cum
labilis naturae sini, sicut et Adam fuit, eum imitantur8; vel 2. loquitur de
peccato metonymice sumpto, seu de peccati poena et effectu, quia omnis in­
firmitatis humanae causa et origo, uti experientia constat, peccata sunt, et
sic noxa in omnes homines diffunditur, quia omnes peccatores deprehenduntur.
Quod confirmatur ex verbis ίφ ω ex quo, quibus utitur apostolus, quae juxta
Erasmum et Clericum idem sonant ac quatenus, quia, eo quod omnes pecca­
verunt, seu peccare solent, ideoque et poenas luere, quod pariter ostenderunt
Wetstenius, Varinus in hunc loc. et Jacobus Vernetus. 9 Ergo.
*) Ita veteres pelagiani, deinde Zxvinglius, demum Rosenmuller cum aliis neote­
ricis biblieis. Sic inter ceteros loquitur Ro­
senmüller: «Nam sermo est de Adamo,
qui primus peccavit, et respicitur ad cap. 1
et 2- ubi Paulas evicerat, judaeos et gen­
tiles esse ό$>’ αααρτΐαν. Ibi vero sermo
est de peccatis actualibus. Peccatum ii>
top κόσμον tifijXSi, invasit genus huma­
num, id est, coepit esse inter homines. Similes formulae sunt: luxus invasit terram,
provinciam aliquam; id est coepit esse in
illa terra. Hanc αμαρτίαν, seu peccandi
consuetudinem et licentiam introduelarn esse
dicit, 5i' ΰ’ό» dvSpw.-rou, per unum homi­
nem Adamum, qui primus peccavit et omni­
um peccantium agmen ducit. Adamus nempe
fuit labilis (natura ita comparatus, ut cupi­
ditas facile praeponderare posset), et revera
lapsus est. Omnes ejus posteri sunt ejus­
dem naturae, infirmi, laborant imperfectione
morali. Non mirum igitur, omnes variis
modis peccasse, et adhuc peccare (Joann.
III. 6.). Quomodo autem per Adamum pec­
catum invaserit genus humanum, an per
neglectam educationem, vel mala exempla,
hoc non explicatur ab apostolo.1*

L

9) Έγ'
particula causalis, inquit
idem, tantumdem valet ac διότι, quia, eo
quod, quandoquidem, ut II. Cor.
V. 4, Philipp. IV. 10. Multa loca collegit
Wetstenius ad hunc loc. Thomas magi­
ster: 'Eq>' ιό, άντι τον διότι. Earinus:
Έφ' , Αντί του διότι λίγουΰιν αττικοί.
Vulgata habet: in quo. Unde mirabiles
ortae sunt disputationes, quasi mens apo­
stoli fuisset: nos omnes in uno Adamo
peccavisse, illiusque culpam nostram fa­
ctam esse. Sed in latinitate minus ele­
ganter in quo (neutrius generis) saepe
sumitur pro eo quod, quia, unde
ipsa vulgata versio, b/ ω, nunc reddit
in quo, Philipp. IV. 10. Multa egregie
de hoc loco monuit Jacobus Vernetus (in
selectis opusc. Genev. 1784, pag. 268 el
seq.), caute tamen legendus. "Ηααρτον
peccare solent, ut in aliis plerisque
locis hujus epistolue. Ceterum bene mo­
nuit Erasmus ad v. 19. non de infanti­
bus, sed de adultis, ut in tota epistola,
ita et hoc loco Paulum loqui.
Ex his deprehendimus: 1°. Quot pro­
gressus ralionalismus inter protestantes fe­
cerit; 2°· quam desciverint protestantes ho-

155
415. Reep, ad 1. N. Nam qui primue peccatorum agmen dncit inter
angelos est diabolus seu satanas, inter homines est Eva; aliunde vero apo­
stolus loquitur de eo peccato, per quod peccatores constituti sunt multi, sicut
constituuntur justi multi in Christo, ideoque non per solam imitationem.
Loquitur praeterea, ut ex dictis constat, de eo peccato, per quod et infantes
mortui sunt ac debent vivificari in Christo; quare omnino non possunt intelligl apostoli verba de peccato imitationis.
416. Ad 2. A. Etenim si de peccato proprie dicto non loqueretur apo­
stolus, sed solum de peccati poena et effectibus, plura absurde dicta reperirentur in apostoli verbis. Sic cum dicit: Et per peccatum mors, idem esset
ac per mortem mors; et cum prosequitur ostendendo regnum mortis per
regnum peccati, ostenderet regnum mortis per regnum mortis; qui sensus,
quam sit absonus, nemo non videt. Sed ex illo capite haec expositio exclu­
ditur, quod apostolus semper comparet inter se condemnationem per Adam
et justificationem per Christum; justificatio autem per Christum propria et
intima est, ergo et condemnatio inducta per Adam.
417. Ad confirmationem autem petitam ex vocibus étp’ ώ, ex quo, respon­
deo cum cl. Muratorio, qui sic Clericum perstringit: Equidem expectabam
ab homine critico aut veterum graecorum auctoritatem, aut rationes ex intima
linguae graecae peritia petitas, quibus haec sua paulini loci interpretatio confir­
maretur. Sed ille unum nobis obtrudit Erasmum, virum certe in graeco ser­
mone minime hospitem, sed in quaestione de peccato originali plane pelagianum, quique nihil non molitus est, ut in alium sensum haec et superiora apo­
stoli verba invita detorqueret. Erasmi studium hac in re infelicissimum alii
castigarunt. Verum quis stilum Pauli vel leviter novit, qui non etiam didi­
cerit similes sermonis structuras duras in speciem, et parum (uti delicatis vide­
tur) elegantes apostolo esse familiares? Deinde Theophylactus, Oecumenius et
alii procul dubio graecae linguae peritissimi èqf ώ interpretantur in quo
Adamo. Quamobrem nisi qui ab anticipatis judiciis turbidisque affectibus ju­
dicio uti prohibetur, nemo alius hoc in loco memorasset imperitiam graeci ser­
monis, eamque objecisset Augustino, verba ista cum graecorum ipsorum con­
sensu, in quo interpretanti. 10
dierni a suorum majorum (haeresiarcharum
nempe, qui sacrorum instauratores sese
praedicabant) institutis, qui, ut videbimus
totum hominem etiam quoad essentialia
per peccatum originale immutatum docue­
runt; 3°. quantum vero hae distent inter­
pretationes a Pauli mente et scopo, tum ex
dictis tum ex dicendis patebit.
,0) Lamindii Pritanii, f)e ingeniorum
moderatione, lib. ΠΙ. cap. 1. pag. 365. edit.

Paris. 1716. Verum quoniam attulimus in­
terpretationem, seu potius corruptionem sa­
crae Scripturae Rosenmûllcri aliorumque
ejusdem farinae hominum graecizantium,
qui verba ly' ω exponunt ex quo, et per­
fricta fronte omnem respuunt dubitationem,
ac dicunt illud in quo esse generis neu­
trius, tum vocem ήμαρτον reddunt peccare
solent, praestat scriptorum graecorum au­
ctoritate istorum audaciam castigare. Oecu-

156
418. Sed data etiam illa Erasini, Clerici, Wetstenii aliorumque inter­
pretatione seu versione, nihil contra nos erui posse sic rursum ostendit ibid.
Mutatorius: Fingamus, ait, apostolum dicere: Sic et in oin nes homines
mors pertransiit, quia omnes peccaverunt, non hic de solis peccatis
actualibus loqui Paulus potest... nam, cum dicat morti omnes homines esse
obnoxios d reapse mori hac de causa, quod omnes pecearint, cert unique sit,
infantes nullius actualis peccati reos saepe de vita decedere, necesse est, ut ali­
quod peccatum sit vel in ipsis infantibus, cujus causa malum istud subeant.
Et sic etiam responsio patet ad ea, quae Erasmus addebat, apostolum nempe
hic non loqui de infantibus, sed de solis adultis. Aperta enim vis infertur
apostoli verbis, quibus testatur mortem regnasse etiam in eos, qui non pec­
caverunt in similitudinem praevaricationis Adae.
419. I. Inst. 1. De eodem peccato loquitur apostolus versu 12. ac de
eo de quo loquitur versibus 13 et 14, ut patet ex particula causali enim in
versu 13. Atqui in his versiculis loquitur de peccato actuali, ut ex contextu
liquet, cum sermo sit de peccato, quod non imputabatur ex legis positivae
defectu, et de iis, qui non peccaverunt adversus legem positivam, prout Adam
peccaverat, sed tantum contra legem naturalem. Ergo. Et sane addunt, 2. id
manifestum magis fit ex versibus seqq. Etenim in v. 15. dicitur, quod unius
delicto multi mortui sunt; si multi, ergo non omnes. 3. Antithesis instituitur
inter mortuos per Adam et justificatos per Christum; dicitur autem : Donum
in gratia unius hominis J. C. in plures abundavit; et rursum v. 18. Atqui
4. non omnes justificantur in Christo; ergo non omnes damnantur in Adam.
420. Resp. Ad 1. Trans, maj. Diversae enim expositorum sententiae
sunt; alii probabilius negant, contenduntque hoc ipso quod in v. 12- apostolus
menius itaque in hunc loc. illud: ’Ey ω
ήμαρτον, sic exponit: 'Ey' w Άδαμ, η δΐ
ονΆδαμ, ly' φκαί Ζυναααρτάνομιν. Id est:
In quo Adam, cel per quem Adam... in
ipso inquit Adam simul morimur, quia in
ipso simul peccavimus. Theophylactus item
in enndem locum inquit: Ti δί Ιοτι τό
ly' ω xàrrtf ήμαρτον; τουτίΰτιν, feri
*Αδαμ πάντιτ ήμαρτον. Id est: Quid au­
tem est, in quo omnes peccave­
runt? Hoc est, in Adamo omnes
peccaverunt. Eundem sensum agnoscit
s. Joann. Chrysost. Ubi igitur occurrit ly'
ω ncuirius generis? ubi illud ρμαρτον pro
peccare solent ponitur? Si hoc sensu ver­
bum istud accipiatur, nullum suppeteret in
uberrima illa totius graecae linguae copia
verbum, saltem in usu ecclesiastico, ad ex­
primendam peccati actionem. CL Gasp.

Suiceri Thesaurus ecclesiasticus, e patri­
bus graccis compilatus, ad hanc vocem.
Quod si haec interpretandi ars non est
prorsus arbitraria atque ad pervertendum
Scripturarum sensum excogitata, quaenam
illa sit, penitus me ignorare fateor. Hi enim
profani homines eo nervos suos intendunt,
non ut dogmata ad Scripturas, sed ut Scri­
pturas, licet invitas, ad sua praeconcepta
dogmata detorqueant. Ceterum ostendit card.
Toletus in cap. V. epistolae ad Rora, an­
not. XV, praepositionem graecam feri aliquando accipi pro lv, ut Hebr. IX. 17; immo apud probatos auctores particulam
cum dandi casu, causam significare. Ipsum
adi. Cf. etiam Bellarm. De amiss. grat. etc.
lib. IV. cap. 4; Bossuet, Defense de la tra­
dition des SS. Pères, chap. 12 et seqq. con­
tra Richardum Simonium.

157
loquitur de peccato originali, cum in v. 13. disserere de peccato actuali,
prout orationis series et instituta ab apostolo argumentatio suadet. 11 Sed
hoc omisso, Dint. min. Loquitur etiam de peccato actuali, C. tantum, N.
Do utroque enim loquitur, turn de originali tum de actuali, seu potius de
actualibus; loquitur enim de eo peccato, per quod mors regnavit in omnes,
etiam in cos qui non peccaverunt adversus legem positivam : porro, ut osten­
dimus ex infantium morte, ejusmodi peccatum non potest esse actuale; ergo
loquitur de peccato originali.
421. Ad 2. D. Id est omnes seu multitudo, C. multi tantum, N. Uni­
versaliter autem voces multi, multos etc. ab apostolo hic usurpari, non autem
sensu restrictivo, ex ipso contextu evincitur; promiscue enim in adductis
versiculis multi, plures, omnes dicuntur. Est autem hebraismus in dictione
oi πολλοί cum articulo, denotans totam seu universam multitudinem. 12
422. Ad 3. D. Antithesis instituitur inter damnum nobis per Adae pec­
catum illatum, et beneficium nobis collatum ex Christi meritis, C. inter nume­
rum et numerum, A’. Id enim evincunt ipsa apostoli verba v. 15: Sed non
sicut delictum ita et donum, si enim unius delicto multi mortui sunt,
multo magis gratia Dei et donum in gratia unius hominis J. C. in plures
abundavit. Et versu seq. explicat, quonam sensu haec dixerit, addens : Nam
judicium quidem ex uno in condemnationem; gratia autem ex multis delictis
in justificationem. Ex quibus patet, apostolum extollere beneficium Christi in
nos proveniens super malum, quod in nos provenit per Adam; ex Adam
siquidem unum contraximus peccatum originis; per Christum vero non solum
ab hoc peccato, sed et ab innumeris actualibus, quae deinde propria volun­
tate contraximus, liberamur. Hinc demum concludit v. 20: Ubi abundavit
delictum, superabundavit et gratia.
423. Ad 4. D. Si non renascantur in Christo secundum spiritum, prout
ex Adam secundum carnem nati sunt, C. secus, N. Antithesis enim hic in­
stituitur inter duo capita, carnale et spirituale, ita ut, quemadmodum omnes,
qui secundum carnem ex Adamo generantur, peccatores nascuntur, sic omnes
qui secundum spiritum regenerantur in Christo, justi efficiantur, non imita­
tione, ut patet, sed regeneratione. 13
’*) Cf. Tolet. loc. cit.
n) En verba Rosenmülleri: Οί πολλοί,
cum articulo : Multitudo . totum gemis
humanum. Est hebraismus in hac di­
ctione; nam etiam DO") omnes denotat,
et πολλοί redditur in Theodotionis ver­
sione Dan. .XII. 2. Addendum praetereii
est receptum esse apud ipsos profanos au­
ctores, omnes dicere multos, cujus rei te­

stem habemus Ciceronem ipsum, qui, De
republica, lib. I. cap. 36. edit, ab emin.
card. Aug·. Majo, Romae 1822. scripsit: N»quidem o m nes multo s appellari placet.
Cf. nota 4. cl. editoris in hunc locum.
13) Apposite hic observat Becanus S. J.
Manualis Controv. lib. IV. cap. 1. n. 7.
apostolum utrumque dixisse et multos et
omnes. Qui sunt illi multi? Nempe omnes,
qui ex Adamo nascuntur per seminalem ge-

I

158
424. Π. Inst. 1. Si apostolus locutus esset de peccato Adami ut causa
mortis, non asseruisset mortem regnasse usque ad Moysem etiam in eos,
qui non peccaverunt in similitudinem praevaricationis Adae; siquidem mors
regnavit non solum usque ad legem, sed semper, ante legem, sub lege, ac
post legem, ct post ipsum Christum. Verum et hoc. concesso, 2. quid vetat
quominus dicamus, per Adae peccatum, quo ipse mortalis effectus est, in
omnes ejus posteros mortem transiisse cum ceteris aerumnis, etsi non ad
omnes transierit peccatum ipsius? 3. Hoc enim magis consentaneum est
ipsius apostoli doctrinae, qui in eadem epistola cap. IV. 15. aperte docet:
Ubi non est lex, nec praevaricatio; haec enim lex parvulis non adest, ideoque nec praevaricatio; et ibid. VII. 8: Absque lege peccatum mortuum erat;
item IL Cor. V. 10: Omnes nos manifestari oportet ante tribunal Christi, ut
referat unusquisque propria corporis, prout gessit sive bonum sive malum, seu
neminem condemnari nisi propter peccata personalia. Ergo.
425. Resp. Ad 1. A*. Alio enim tendebat apostoli scopus ; quippe vole­
bat ostendero omnes peccatores esse, tum infantes tum adultos. Quod ut
obtineat, argumentum ducit ex morte, quae est poena peccati; cum vero nulla
lege positiva ante Moysem haec poena mortis delinquentibus statuta esset,
ipse ex morte, quae ab Adam regnavit usque ad Moysem, colligit omnes ob­
strictos fuisse hac mortis poena ob peccatum Adae, quod in omnes ejus po­
steros pertransiit, licet plures ex his, nempe infantes, nullo se potuerint
inquinare peccato actuali, prout Adam fecerat. Hinc patet necessariam ei
minime fuisse loqui de temporibus subsequentibus legem mosaicam. 14
Ad 2. Resp. quominus id dicamus, vetare ipsum apostolum, qui
non solum mortem sed et peccatum ipsum docet in omnes homines pertransiisse: Jn quo omnes peccaverunt. Hac hypothesi adversariorum semel admissa,
corruit tota apostoli argumentandi ratio, ut ex nuper dictis patet. Etenim,
cum peccatum originale non sit nisi justitiae originalis privatio, ut inferius
etiam enucleatius exponemus, fieri omnino non potest, ut justitiam originalem
Adam in posteros transmitteret, cujus prius per peccatum suum personale
jacturam fecerat; dona vero gratuita, illi gratiae seu justitiae originali ad­
nexa, pariter amissa per culpam Adae fuerant; hinc factum est, ut non po­
tuerit filios gignere nisi utroque bono spoliatos. Id maxime ex eo patet,
neralionem, el similiter omncs, qui in Chri­
sto renascuntur per baptismum. Hi ergo
multi sunt el omnes sunt. Non quidem
simpliciter omnes (quia Eva et Christus
non sunt constituti peccatores per Adamum,
nec infideles constituti sunt justi per Chri­
stum), sed omnes, qui ex Adamo et Chri­
sto nascuntur, ex Adamo per seminalem
generationem, ex Christo per spiritualem

regenerationem. Eodem sensu dictum est,
Gen. XVIL5: Patrem mullarum gentium
constitui te; et cap. XXII. 18: In semine
tuo benedicentur omnes gentes. Ubi pa­
tet, eos, qui promittuntur Abrahamo filii,
nunc dici multos, nunc omnes, quia omnes
sunt in certo quodam genere, non tamen
omnes respectu lotius humani generis.
H) CL ToleL loc. cit. annot. XIX.

159
quod scopus apostoli fuerit ostendere judaeis, quomodo ex justitia unius
Christi ceteri justi fleri potuerint; quod evincit exemplo peccati Adae, quo
omnes infecti sunt, argumento, ut vocant, ad hominem, adversariis ipsis nostris
fatentibus.
427. Ad 3. A’. Etenim in primis id non evincit quod ex eodem apostolo
affertur: Ubi non est lex, nec praevaricatio; siquidem de solis adultis ac de
peccatis actualibus id affirmat Paulus.
428. Sed neque id probat, quod ex eodem adducitur Rom. VII. 8:
Absque lege peccatum mortuum erat: id enim asserit de concupiscentia, quae
per legem irritatur juxta illud: Nitimur in vetitum cupimusque negata, ut
patet ex contextu; dixerat enim immediate ante objecta verba: Occasione
autem accepta, peccatum per mandatum (/peratum est in me omnem concupi­
scentiam, id est, in omne malum me induxit.
429. Non denique id ostendit tertius textus: Omnes nos etc. Ibi enim,
ut verba ipsa ostendunt, sermo est de peccatis personalibus sen actualibus,
quae nonnisi ab adultis patrari possunt.
430. III. In st. 1. Apost. Rom. V. 12. dicit: Per unum hominem pec­
catum in hunc mundum intravit; ergo per imitationem, si enim per genera­
tionem intrasset, non per unum hominem intrasset sed per duos. Quare
2. Ezech. XVIII. 20. legitur: Anima, quae peccaverit, ipsa morietur; filius
non portabit iniquitatem patris, et pater non portabit iniquitatem filii. Porro,
si Adami peccatum transfunderetur, filii portarent iniquitatem patris. Ergo.
431· Resp. ad 1. D. A. Tamquam per causam primariam, C. tamquam
per causam instrumentale!», N. Etenim solus Adam fuit caput totius humani
generis, non Eva ejus conjux, quae sub viro fuit tamquam sub suo capite
(I. Cor. XI. 3·), quaeque extitit tantum occasio peccati originalis. Adde
hunc loquendi usum, cum de generatione sermo est, in Scripturis obtinere.
Sic apostolus Hebr. XI. 12. ab uno Abraham ortus asserit omnes ejus
posteros. 15
432. Ad 2. D. M. Filius non portabit iniquitatem patris, nisi sit ejus­
dem iniquitatis particeps, C. si sit particeps, vel imitatione per peccata actua­
lia, vel generatione, ut in casu nostro, N. Prophetam autem loqui de peccatis
actualibus, apertum est. Judaei enim in captivitatem babylonicam adducti
querebantur, ob patrum suorum crimina se a Deo plecti. Quare invaluerat
apud ipsos proverbium: Patres manducaverunt uvam acerbam, et dentes
(iliorum obstupescunt ; ad ipsorum propterea os obstruendum Deus eos monet,
quod si ipsi destitissent imitari exempla ac crimina patrum suorum, minime
laturi essent poenam peccatorum, quae patraverant ipsorum parentes, dicens:
Quod si genuerit filium, qui videns omnia peccata patris sui, quae fecit, timueIJ) Cf. Bellarminus, De amiss, grat. et statu pecc. lib. IV. cap. 8. n. 10.

,ΪΓ· -·

160
nt. d non fecerit simile as .. . hic non morietur in iniquitate patris sui, sed
vita vivet... ct dicitis: Quare non portavit filius iniquitatem patris? Videlicet quia filius judicium et justitiam operatus est. omnia mandata mea custodivit. et fecit illa et vivet vita. Anima, quae peccaverit, ipsa morietur; filius
non portabit iniquitatem patris. Perperam igitur ad rem praesentem haec
afferuntur. 16

PROPOSITIO IL
Dari peccati originalis propagationem, perpetua et constans docet ecclesiae
traditio.

433. Cum pelagiani s. Augustinum peccati originalis doctrinae primum
auctorem praedicarent, non secus ac neoterici sociniani aut increduli homines
faciunt1: respondebat s. Doctor iniquae expostulationi: Non ego finxi origi­
ΊΙ7Ι
nale peccatum, quod catholica fides credidit
antiquitus. 2
434. I- Et sane veteris hujus germanaeque fidei catholicae testes sunt
antiquissimi ecclesiae patres, qui ante exortam pelagianam haeresim
scripserunt. Saeculo II. s. Justinus in Dialogo cum Tryphone docet, non
ideo Christum voluisse baptizari et crucifigi, quod his rebus indigeret, sed pro
humano genere, quod ab Adamo in mortem et serpentis fraudem inciderat. 3
Tatianus, Orat, contra graecos: Non facti sumus, inquit, ut moreremur;
sed nostra culpa morimur. Perdidit nos libera voluntas; servi facti sumus,
qui liberi eramus: per peccatum venditi sumus. 4 Quae propositio cum gene,s) Bellarm.loc.ciL n.2, nec non Becanus
loc. cit Vid. etiam Lettres de quelques Juifs
à Mr. De Voltaire, tom. I. lettre IL §. 10.
l) Superius nonnullos adduximus, queis
nunc addimus Wegscheider, qui in suis In­
stitutionibus Theologiae christianae do­
gmaticae. §.116, etsi fateatur Tertullianum
primum vitium aliquod originis ct traducem
peccati significasse, atque alios alia his si­
milia in medio protulisse, a manichaeismo,
ut profanus homo loquitur, «non valde
aliena; Augustinus tamen, ait ipse, quo­
niam et ipse manichaeus, princeps extitit,
qui subtiliorem syslematis'Jormulam de pec­
cato originali contra Pelagium britannicum
acriter defenderit, et per universam eccle­
siam latinam propagant.182 et seqq.
subdit: «Controversia ista pelagiana maxi­
mam habuit vim ad systema quoddam theo­
logiae christianae occidentalis et effingen!* r

dum el confirmandum." Sic Münscher,
Dogmengeschichte, seu Hist. dogm.
’) De nupt. et concup. lib. II. cap. 12.
s) 'ili Ivbtÿi τούτων ύπίμιινιν, αλλ’
ύπίρ γίνονί τού των άνθρωπον, ό άχό τοϋ
'Λδάμ. υπό θάνατον και πλάνην την τού
όγιω,· ίπιπτώκα, η. 88. Hic autem obser­
vat doctiss. Maran: Manifeste et pecca­
tum haereditate acceptum et propria cujusque peccata distinguuntur (subdit enim
s. martyr immediate post citata verba: Jlapà
τήν ιδίαν αιτίαν ί’κάστου αύτών πονηρευβαμίνον, unoquoque sua culpa improbe
agente). Omnes a serpente decepti sunt ;
omnes in mortem et serpentis fraudem
inciderunt; sed tamen propria quisque
culpa improhe agit.
*) Ούκ lyevôuiSa πρό{ rô απο$νήσ>αιν,
άπο^νήακομιν δΐ δι' ί αυτούς. Άπώλιβίν
ήμάς το αύτιί,ούδιον· δούλοι γιγόναμιν οι

t

161
ralia sit ac spso extendat etiam ad parvnloa, qui nonnisi per peccatum ori­
ginale propria culpa mori dici possunt, patet non de peccato personali, sed
de originali loqui Tatianum. S. Irenaeus, Adv. haeres. lib. V. cap. XVI:
Deum, inquit, in primo Adam offendimus , non faciente» ejus praeceptum·, in
secundo autem Adam reconciliati sumus; obedientes usque ad mortem facti. 5
Saeculo III. et IV. Tertullianus, De testim. animae, cap. III. scribit:
Per cpiem (diabolum) homo a primordiis circumventus, ut praeceptum Dei ex­
cideret, et propterva in mortem datus ; exinde totum genus de suo semine in­
fectum, suae etiam damnationis traducem fecit. Nec minus aperte s. Cypria­
nus in epistola scripta non suo tantum, sed totius Carthaginiensis concilii
nomine, quod sexaginta sex episcopis constabat, ex tota ferme Africa convo­
catis, catholicum dogma tradit, dum quorumdam rejicit sententiam, qui con­
tendebant baptizandos infantes esse octavo a nativitate die, prout in veteri
lege circumcidi solebant. Etenim: A gratia, inquit, prohiberi non debet in­
fans, qui recens natus nihil peccavit, nisi quod secundum Adam camaliter natus
contagium mortis antiquae prima nativitate contraxit: subdit autem: Uli
remittuntur non propria, sed aliena peccata 6, id est, non actualia, sed origi­
nale peccatum. Atque, ut omittam Athanasium, Hilarium, Ambrosium, Hie­
ronymum, qui omnes unanimiter verba Psal. L: Ecce enim etc. exponunt
do peccato originali, s. Gregorius naz. Orat. V. n. 5'- Cum . . . omnes, in­
quit, ex eadem terra et massa coagmentati simus, eamdemque vitii arborem
gustaverimus. 7 Reliqua testimonia recolantur apud Bellarminum. 8
435. Π. Testes praeterea hujus antiquae fidei sunt ecclesiae defi­
nitiones in diversis conciliis prolatae ab anno 412 ad 431. Per id enim
temporis viginti quatuor concilia in causa pelagianorum celebrata sunt, inter
quae celebriora fuere tria Carthaginiensia, diospolitanum in Palaestina et
Ιλίύ^ιροι, διά την αμαρτίαν Ιπρά^ηιαν.
Post opera s. Justini, edit, niaurin. pag. 253.
5) Έν μΐν γάρ τ<»> πρώτιο Άδάμ προςικόψαμιν, μή ποιήσαντες αυτού την Ιντοlij*'· tv δΐ τ<.7 δίυτίρίΑ Άδάμ άποκατηλλάγημιν, υπήκοοι μίχρι θανάτου yevôufvot.
Ubi notandum esi s. Irenaeum, ul eliam ex
antecedentibus el consequentibus constat,
instituere perpetuam antilhesim inter Adam,
a quo ct in quo perditi sumus, et Chri­
stum, per quem redempti sumus. Conclu­
dit enim ibid.: Ουδέ γαρ άλλω τιν! ήμιν
οφίιλίται, α’Αλ’ η Ικιίνω, ου και τήν Ιντολήν παρΐβημεν απ’ αρχής. Id est: ft eque
enim alteri cuidam eramus debitores, sed
illi, cujus et praeceptum transgressi fue­
ramus ab initio. Ex his liquet, quam imPerrone. Praelectione»» theolog. V.

pudenter rationalislae vel Augustino vel
occidentali ecclesiae tribuant doctrinam de
peccato originali ; siquidem Irenaeus fuerat
institutus in ecclesia orientali, etsi postea
factus fuerit episcopus lugdunensis.

6) Epist. LX1V. ad Fidum, in edit,
autem maur. epist. LIX. Cf. quae de hoc
ineluctabili s. Cypriani testimonio adversus
Joann. Clericum habet cl. Muratorius, op.
cit. lib. IU. cap. 2. pag. 375 et seqq.

7} "Οτι . . . πάντα ή μεν Ικ τού αυτού
χοόί καί φυράματος, καί τού αυτού ζύλου
τής κακίας γιγεϋμ&α.
s) De amiss. grat. et statu pecc. lib. IV.
cap. V. Cf. etiam De Rubeis, Diss, de pecc.
orig. cap. 21 el seqq.

11

162
milevitanum, quorum decreta Innocentius I. solemnitor probavit; quod paritor
praestitum est sequenti saeculo, praesertim in concilio arausicano II. anno 529.
celebrato. 9

436. ΙΠ. Ejusdem fidei testis est universalis ecclesiae praxis,
qnae ab ipsa aetate apostolica obtinuit, baptizandi infantes in remissionem
peccatorum, prout dicitur in symbolo nicaeno - constantinopolitano, quam num­
quam pelagiani inficiari ausi sunt; nec non ritus pariter antiquitus ubique
receptus exorcismorum et insufflationum, quibus ab infantibus spiritus abigitur
immundus, quem ritum pariter in ecclesia universalem fuisse pelagiani fate­
bantur. 10 Jam vero cur baptizarentur infantes in remissionem peccatorum,
si nullo peccato adstricti essent? Cui bono abigeretur satanas, si ab ipso
infantes nullo modo constringerentur?
437. IV. Denique doctrinae de peccati originalis transmissione testis est
ipsa praescriptio. Vix enim exorta haeresis pelagiana est, dum eam
omnes christiani orbis ecclesiae exhorruerunt atque damnaverunt. Quare
Pelagius, ut in diospolitana synodo promeritam condemnationem declinaret,
doctrinam suam, ut haereticis mos est, vocibus ambiguis obtegere diligenter
sategit, ne agnosceretur. Quin immo, teste Hieronymo, Dial. III. pelagiani
timuerunt, ne, si doctrinam suam palam proferrent, a plebe lapidarentur. 11
mi
Hinc omnes
sectae ante Pelagium ab ecclesia divulsae, ut novatiani, donatistae, sabelliani, ariani, apollinaristae etc. dogma de originali peccato velut
laciniam catholicae lidci secum transtulerunt; pelagiani igitur doctrinam
catholicam impugnarunt, ac proinde novatores fuerunt. Merito propterea
Vincentius lirinensis in celebri suo Commonitorio hoc argumento pelagianos
premebat: Quis ante prodigiosum discipulum ejus (Pelagii) Coelestium reatu
praevaricationis Adae omne genus humanum denegavit adstrictum ? 12 Constat
’) Cf. Collect. Concit. Harduini tom. I. sufflationi, qua princeps mundi a parvulis
ubi conciliorum referuntur acta, quae tum ejicitur foras, contradicere voluisses.**
in orientali tum in occidentali ecclesia in
“) Etenim n. 17. Crilobolus, qui pelahac causa per id temporis celebrata sunt:
gianorum partes sustinet, ita loquitur: nCoquibus addi debet concilium oecumenicum
gis me, ut ad invidiosum illud veniam, et
ephesinum, in quo doctrina pelagiam pro­
scripta est, et canone IV. depositionis sen­ dicam tibi? Quid enim peccaverunt (in­
fantes)! Ut statim in me populorum lapi­
tentia lata est in clericos, qui vel privades conjicias, et quem viribus non potes,
tini vel publice quae sunt Neslorii et
voluntate interficias.· Cui bene respondit
Coelestii sapere ausi fuerint. Ibid. col.
ibidem catholicus: .Ille haereticum inter­
1623.
ficit, qui esse haereticum patitur. Ceterum
nostra correptio vivificatio est, ut haeresi
,0) Quare merito sic Julianum urgebat
s. Augustinus, Cont. Julian. lib, II. cap. 2: moriens, vivas catholicae fidei.·* Coi. 788.
tom. IL opp. edit. Vallars.
•Id tu commemorare timuisti, tamquam ipse
n) Gap. 34.
a toto orbe exsufflandus esses, si huic in-

I

163
I

ergo ex universali et constanti ecclesiae traditione, dari peccati originalis
propagationem. 13
DIFFICULTATES.
■K

438. I. Ο b j. S. Joannes Chrysostomus non solum peccatum originale
non agnovit, sed ipsum penitus rejecit. Etenim Hom. X. in epist. ad Ro­
manos, exponens apostoli verba: In quo omnes peccaverunt, 1. infert quidem
ex iis mortem ad posteros Adae transiisse, non vero culpam; sic enim loqui­
tur: Illo lapso ii etiam, qui de ligno non comederant, effecti sunt ex illo omnes
mortales, non peccatores. 2. Absurdum plane existimat, Adamo peccante,
ejus posteros factos esse peccatores; non item vero factos esse mortales:
Quod enim, prosequitur, illo peccante et mortali facto, qui ex illo orti sunt,
tales efficiantur, id a verisimili non abhorretj quod autem ex inobedientia
unius alter peccator flat, id quam consequentiam habuerit? 3. Exponens vero,
quo sensu apostolus dicat: Per inobedientiam ttnius hominis peccatores consti­
tuti sunt multi, pergit: Quid igitur hic significat illud p ec cat or es? Mihi
quidem videtur supplicio obnoxios et ad mortem damnatos. Quod igitur Adam
mortuo omnes simul mortales effecti, id clare et pluribus ostendit apostolus.
Erg°439. Resp. N. A. Aperte enim s. Joann. Chrysostomus non'uno'tn
loco catholicam doctrinam de peccati originalis propagatione tradit, ut osten­
dit s. Augustinus, qui ejus affert testimonium ex epistola ad Olympiadem,
ubi haec habet s. Doctor: Cum Adamus grave illud peccatum admisisset,
atque commune hominum genus condemnasset, labore tum mulctatus est. 14
Similia habet in Horn, ad Neophytos, in qua haec legebantur, (postea enim
deperdita est) : Venit semel Christus, invenit nostrum chirographum paternum,
quod scripsit Adam·, ille initium induxit debiti, nos foenus auximus posteriori­
bus peccatis 15; in quae verba scite observat s. Augustinus, a s. Joann. Chrysostomo distingui paternum chirographum, quod haereditate contraximus, ideoque et nostrum vocavit, ab illis debitis, quorum per peccata nostra actualia
foenus accrevit. Immo s. Doctor non obscure in hac ipsa nobis objecta
Hom. X. doctrinam de peccato originali tradit, dum asserit, peccatum illud,
de quo apostolus loquitur, quodque dominatum est in mundo ante legem,
non fuisse legis transgressionem, sed illud Adami peccatum inobedientiae
”) Cf. Ger. Vossius, Hist. Pelag. lib. II.
part. I. thes. 6. ubi testimonia patrum in
hanc rem perquam diligenter collegit.
H) Quae verba leguntur epist. III. n. 3.
edit. maur. “Οτι γάρ ήμαρτεν ό Άδάμ
την αμαρτίαν Ικείνην τήν χαλεπήν, καί τό
κοινόν απάντων ανθρώπων κατεδίκαΰε γέ­
νος,
rori κατίδ«κά<?ίτο.

li) Cujus graecum textum nobis conser­
vavit s. August. Contra Julian, lib. I. n. 26 :
Έρχεται άπαζ ό Χριστός, εύρεν ημών χει­
ρόγραφον πατρώον, ότι ίγραφεν ό
'Εκείνος τήν αρχήν ειςήγαγεν του χρεϊους,
ήμείς τον δανεισμόν ηνζ,ήσαμεν ταΐς μεταγενεστέραις άμαρτίαις.

11*

- I — 1*

» 'l

I

:·Ί..

I
■ι.

Ε

•isl

ipsummet fuisse quod omnia perdidit. 16 Ibidem praeterea antithesin perpetuo urget et comparationem inter Adam et Christum: quemadmodum per
Christum orbis salutem adeptus est, ita, uno inobediente Adam, orbis conde­
mnatus est. Prosequitur insuper: Cum tibi judaeus dixerit, quo pacto, uno
recte agente Christo, universus orbis salvus factus est? possis illi respondere:
quo pacto, uno non obediente Adam, universus orbis condemnatus est?17 Alia
praetereo, quae catholicam hujus s. patris mentem circa hunc articulum
luculenter ostendunt. Si quae vero in ejus scriptis occurrunt, ut in scriptis
nonnullorum aliorum patrum, quae duriuscula videantur, rationem suppeditat
s. Augustinus, dicens: Quia disputans in catholica ecclesia non se aliter intelligi arbitrabatur; et vobis (pelagianis) nondum litigantibus, securius loque­
batur. 18 Nondum scilicet discussa atque enucleata catholica doctrina, cujus
germina seu principia, ut ita loquar, tenebant patres, non adeo accuratis
vocibus seu verbis eam exponebant, ut factum ab iis est, qui post exortas
circa quemlibet articulum haereses scripserunt.
440. .Ait
U t prob. D. Peccatores, id est, labe personali infecti, C. qui
non essent peccatores simpliciter, seu qui non essent originali noxa inqui­
nati, xV. Alioquin non vocasset mortem poenam, supplicium, damnationem, quae
voces cum relationem dicant ad culpam, hanc necessario supponunt, idque
praesertim ex principio a s. Doctore posito n. 2. ubi ait: Poenas neminem
debere, nisi ex se peccator fuerit. 19
r
. ...
441. Ad 2. Eadem esto distinctio, ut patet ex scopo et contextu.
442. Ad 3. D. Cum exclusione reatus actualis peccati, C. cum exclu­
sione reatus culpae originariae, N. Alias non eos dixisset supplicio obnoxios
et ad mortem damnatos, quae reatum supponunt, ut vera sint: alioquin censuisset s. pater innocentes supplicio affectos, quod esset injustitiam Deo tri­
buere, ut definivit synodus arausicana II. can. II. Ubi non est omittendum,
s. Joann. Chrysostomum minus clare exposuisse peccatum generatione con­
tractum, ex eoque illatam mortem animae, ut fideles, quos erudiebat, procul
arceret ab erroribus traditis a manichaeis, et a massalianis disseminatis.
Peccatorum actualium principium natura sua malum adserebant manichaei.
Catholica doctrina de peccato originali abutebantur massaliani. 20 Ab his
ιβ) 'AX\' ΙκιΙιη) ή τηί τού Άδάμ napaxopç, αυτή ήν ή πάντα λνμαινομίνη. N. 1.
tom. IX. pag. 520.

mam Adae ob peccatum mortuam esse, et
diabolum in cor ejus ingredi, qui peccat.
Haec eadem haeretico sensu massaliani tra­
Π) 77ώί. ίνόί παρακούσαντοί τού Άδαμ, debant Duas quippe in quolibet homine
animas ponebant communem unam, coele·
ρ ο/κουμίκρ xawpiSp; Ibid.
stem alteram, qua per peccatum exclusa,
,s) Contra Julian· lib. I. n. 22. in fine.
mortuus homo censeretur. Aiebant diabo­
l9) ΜηδΙ δίκρν όφιίλων ό τοιούτοί, iîya lum cum homine peccatore ούσίοόώί, sub­
μρ otKoStF γίγονιν αμαρτωλοί·
stantialiter conjungi, nec ulla baptismi alΐ0) Docebat enim et docet ecclesia, ani­ teriusve sacramenti virtute abigi, nisi per

U

165
erroribus ut sibi caveret Chrysostomus, eosdemque procul arceret a fidelium
mentibus, ita verba sua temperavit in quaestione de peccato originali, ut
minus accurate de peccati traduce egisse videatur, ut observat Le Quien 2i,
ita ut primi peccati appendices et effectus longe lateque describeret, de ipsa
causa et radice parcius ageret; tot quidem nocumenta, quae patimur, in ipsum
Adae peccatum refert, traducem ejus aperte non declarat. 22
443. I. Inst. In eadem homilia haec addit s. Joann. Chrysostomus:
Aon solum nihil nocumenti accepimus a morte hujusmodi et condemnatione,
si sapuerimus, sed mortales effecti lucrum etiam fecimus. Atqui haec falsa
essent, si originalem maculam contraheremus. Ergo.
444. Resp. Dist. maj. Vertendo per gratiam Christi malum in bonum, C.
quasi nullam noxam contraxerimus, N. Hoc eodem sensu canit ecclesia:
0 fdix culpa, quae talem ac tantum meruit habere Redemptorem ; confirmatque s. pater exemplo martyrum, apostolorum et patriarcharum.
445. II. Inst. 1. Idem Sanctus, Horn, ad Neophytos, decem effectus
enumerans baptismi, ne verbum quidem habet de culpae originalis emunda­
tione, quae tamen in hypothesi de peccato originali primus esset baptismi
effectus; immo 2. infantes a peccato immunes appellat, dicens: Hac de
causa etiam infantes baptizamus, cum non sint coinquinati peccato, ut eis ad­
datur sanctitas, justitia, adoptio, haereditas, fraternitas Christi, ut ejus mem­
bra sint. Ergo.
446. Resp. ad 1. D. Quia aliud exposcebat propositus ipsi scopus, C.
quasi eam emundationem non agnosceret, A7. Scopus porro s. Doctoris erat
ostendere baptismi effectum non in sola peccatorum remissione consistere, ut
aliqui sibi persuaserant; hinc alios praeterea effectus ipse recenset, ut eos
ab hac persuasione abduceret. Prae oculis habenda praeterea est animad­
versio, quam nuper apposuimus circa peculiarem oeconomiam, quam obserorationem. Cf. De Rubeis, Diss, de pecc.
orig. cap. 12. §. 4, et cap. 26. §. 1.
21) S. Joann, damage. De fide ortho­
doxa, lib. II. cap. 30. not. ult. ubi inter
cetera describit s. Joann. Chrysostomi verba
ex Hom. in Psal. L. ad ilia verba : Ecce
enim in iniquitatibus conceptus sum, ubi
ait: «Iniquitatem illam profert David, quam
primi parentes per summum nefas admise­
runt. eamque factam esse dicit horum ef­
fluviorum scaturiginem. Nisi enim illi peccassenl, morte non essent multati; dempta
morte, corruptelam evasissent; incorruplionis socia foret immunitas a perturbationi­
bus; nullus superesset peccato locus. Ex
quo autem peccavere, corruptioni addicti

sunt; corruptibiles facti, consimiles filios
procrearunt, in quos subinde timores, cu­
piditates, libidines derivantur.« Attamen
maurini editores hanc homiliam inter spu­
rias rejiciunt; desumpta autem sunt addu­
cta verba ex Commentario Theodoreti, in
hunc cumdem psalmum. Ceterum Joannis
Chrysoslomi mentein circa peccati origina­
lis propagationem bene assecuti sunt Theophylactus et Oecumenius, qui eum ut du­
cem sequuntur in Commentariis suis. Cf.
horum Commentarii in cap. V. Epistolae
ad Romanos.
”) Ita ratio dignoscitur, quae in non­
nullis aliis patribus graecis obtinet, Theodoreto praesertim, de quo postea.

I

:

166

; .1

» r

vare debuit agendo de hoc peccato originis, ob ingruentes tunc haereses
manichaeorum et massalianorum.
447. Ad 2- A’. Nec enim s. pater dixit, infantes non esse coinquinatos
peccato, prout verba s. Joann. Chrysostomi verterat Julianus. Ut enim osten­
dit s. Augustinus, qui prae oculis deperditam illam homiliam habebat,
s. Doctor ita scripserat: Praeterea etiam infantes baptizamus, quamvis pec­
cata non habentes, Intellige propria (sive actualia), concludebat s. Augustinus,
et nulla contentio est.23 Quo eodem sensu etiam s. Cyprianus, Epist. LXIX.
ad Fidum, infantibus dicit remitti non propria, sed aliena peccata.
448. Ad verba immediate sequentia: Ut eis addatur sanctitas etc.
Resp. praeter remissionem originalis noxae juxta dicta, non autem quod
sanctitas sanctitati adjiciatur, quod esset aperte nimis contra ejus mentem.
449. III. In st. Idem Sanctus, verba apostoli exponens I. Cor. XV. 22:
Sicut in Adam omnes moriuntur, ita et in Christo omnes vivificabuntur, haec
habet, Horn. XXXIX. n. 3: Quid igitur, dic mihi, num omnes in Adam pec­
cati morte mortui sunt? Qui ergo Xoe vir justus saeculo suo fuit? Qui
Abraham, qui Job, qui multi denique alii? Quid vero, dic rogo, omnesne
vivificabuntur in Christo ? Et ubi sunt, qui abducuntur in gehennam ? Ergo
de corpore si dictum accipiamus, oratio constabit, si de peccato et justitia,
minime. Quare sibi semper constans Hom. XVII. in eamdem epistolam,
enumeratis bonis per Adae peccatum amissis, prosequitur: Quid ergo, inquies,
faciam ego? Propter illum ne (Adam) peream? Non sane propter illum.
Neque enim tu sine peccato mansisti; sed si non idipsum peccatum, aliud uti­
que admisisti. Ac demum, Hom. IV. in epistolam ad Ephesios, circa finem :
Corruptibile, inquit, est corpus nostrum, sed anima incorruptibilis. Ne itaque
ipsam corrumpamus. Hoc fecit prius peccatum. Quod est autem post lava­
crum, potest etiam animam corrumpere. Ex his igitur patet juxta s. Joann.
Chrysostomum: 1. Non omnes extitisse peccatores in Adam; sed plures
justos semper extitisse. 2. Neminem perire ob peccatum Adam: sed quotquot
pereunt, perire ob peccata personalia. 3. Solum corpus corruptibile per
Adae peccatum evasisse, non autem animam, quam sola peccata actualia cor­
ruptibilem efficiunt.
450. Resp. ad 1. D. Peccato actuali, C. originali, N. Liquet enim pri­
mum textum esse de justitia et peccato actuali. Agit praeterea hic s. Doctor
adversus manichaeos, qui negabant resurrectionem mortuorum, exponebantque
apostoli verba de resurrectione peccatorum actualium, et de iis perimendis
ac vitandis. Quamobrem eos perstringit hoc fere argumento : per resurrectionem
W

“) Ipsa graeca verba s. Joannis pariter
posait, quae haec sunt: Αιά τούτο χαΖ τά
παιδία βα,ττίζομιν. καϊτοι àuctpzijuara οϋκ

ίχοντα. Contra Julian, lib. I. η. 22. Cf.
ibi
seqq. ubi non pauca in medium
profert ejusdem testimonia.

I

»

MB39KE
··* ►. ?J -» »
-

167
mortuorum manichaei intelligunt aut liberationem a peccatis lethalibus,
aut a peccatis levibus. Si de liberatione a peccatis letbalibus intelligent,
cum Noe, Abraham et Job aliique sanctissimi viri iis minime se polluerint,
minime resurrexissent; adeoque, quod consequens est, resurrectio non esset
generalis, ut eam affirmat apostolus; si vero contendant manichaei, resurre­
ctionem hanc nihil aliud esse praeter liberationem a peccatis venialibus, cum
in hac vita nemo liber sit a peccato veniali, jam nulla foret resurrectio. In
hac propterea quaestione adversus manichaeos nullus erat locus tradendae
catholicae fidei de peccato originali. 2*
t
451. Ad 2. D. Si Adae peccatum per lavacrum deletum sit, C. si
non sit deletum, A7. Loquitur porro s. Doctor de baptizatis, ut ostendit
contextus.
452. Ad 3. D. Licet peccatum deletum sit, quo quidem corpus differt
ab anima, quae denuo post baptismum corrumpi nequit, seu inquinari, nisi
per actualia peccata, C. quasi anima corrupta non fuerit ante baptismum, N.
Ex his patet, commode ad catholici sensus normam exponi posse, quae aspe­
rius interdum scripsisse in hoc argumentum videtur s. Doctor, nec necesse
esse ut affirmetur cum nonnullis minus cautis theologis s. Joannem Chrysostomnm nondum exorta hac controversia errasse; cum praesertim ex iis, quae
superius allata sunt, constet, ipsum communem cum ceteris omnibus tenuisse
doctrinam. Quibus coronidis gratia hoc ejusdem s. patris effatum addimus,
ex Hom. XL. in I. ad Cor. η. 2 : Solus Deus hoc facit, quod quidem operatur
in lavacro regenerationis. Ipsam animam Deus tangit gratia, et illinc pec­
catum evellit radicitus 25, ejus nempe qui baptizatus est. 26 Quam longe ab­
fuerit s. pater a dogmate Pelagii, ostendunt, quae de eodem scribit ad Olym­
piadem: De Pelagio monacho magno dolore affectus sum27, quod nempe in
fraudem abripi et impelli eum viderit, ut ibidem addit. Attamen vix tunc
temporis prava dogmata sua Pelagius disseminare coeperat.
453. Π. Obj. 1. Clemens alex, ait: Dicant ergo nobis, ubi fornicatus
est infans natus, vel quomodo sub Adae cecidit execrationem, qui nihil est ope­
ratus?23 2. Origenes passim docet: Non omnes homines, sed multos unius
delicto peccatores fuisse effectos. 3. Tertullianus vero: Quid festinat innocens
a') Conf. De Rubeis, Diss. cit. cap. 25.
“) Θεοί μονοί τούτο ποιεί, ο δε καί ίν
τω Λουτρφ τηί παλιγγενεσία} έργάΖεται ·
αντήί γάρ απτεται τη}
9 Χ^Ρ1*·· κ?*
κει3εν πρόρριΖον αναΟπά την αμαρτίαν.
îej Cf. De Rubeis, diss. cit. cap. 25. §. 2.
ubi s. Joann. Chrysostomum accurate vin­
dicat. Cf. eliam Bellarminus, De amiss,
grat. lib. IV. cap. 9.

■ -I· t:

’7) Epist. IV. ad Olympiadem, in fine:
Σ'φόδρα ήλγησα υπέρ Πελάγιου τού μονάΖοντοί. Exarata autem est haec epistola
circa anuum 407.
2S) Λεγέτωσαν ήμΐν, πού έπόρνευσεν το
γεννη^-έν παιδίον, η πώς ύπο την τού Άδάμ
ΰπέπτωκεν àpàv το μηδέν ένεργήσαν ; Strom.
lib. III. η. 16. tom. I. pag; 556 et scq. edit.
Potteri, Vcnet. 1757.

·.

168
artas ad remissionem peccatorum ? 29 4. Cyrillus hierosolymitanus : Hoc quo­
que addisce, quod, priusquam anima in hunc mundum veniret, nihil peccaverit;
sed cum absque peccato venerimus, nunc ex libera voluntate peccamus.30
5. Theodoretus inter cetera haec habet : Aon enim prupter primi parentis
peccatum, sed propter suum unusquisque mortis decretum suscipit. 31 Ergo
communis est veterum patrum sententia, nullam nos ex Adamo maculam
trahere.
454. Resp. ad 1. D. In sensu haereticorum basilidianorum et encratitarum, quos hic impugnat, Tr. ut excludat peccatum originale, N. Transmi­
simus porro primam partem, quia non satis constat ex contextu, utrum allata
verba ex ore adversariorum proferat Clemens, an ex suo. Sed et hoc prae­
termisso patet, hic Clementem non loqui de peccato originali, sed de sorde
contracta ex generatione, quam malam vocabant illi haeretici, qui nuptias
damnabant 32
455. Ad 2. D. Id est, peccati sectatores, C. peccatores simpliciter, A’.
Nempe Origenes distinguebat inter eos qui peccant et peccatores; affirmat
autem universos peccare, non omnes tomen esse peccatores, sed eos dumtaxat
qui usum scilicet contraxerint ac consuetudinem peccandi. Ceterum Origenes
se agnoscere omnes peccatores effectos ob culpam Adae, aperte ac saepe profitetur.33
456. Ad 3. D. Innocens, id est, nullo personali peccato inquinata, C.
immunis a peccato originis, A. Alioquin minime baptismi necessitatem adeo
inculcasset, ut clericis deficientibus in mortis discrimine a laicis ac feminis
ipsis illum administrari posse contenderet. 34
“) De nupt. cap. 18. edit. Rigaltii.
30) JldvSavt δέ και τούτο, ότι .τρίν παραγίνηται fif τύνδε τόν κόσμον ή y'evXÔ,
οΰδΐν ημαρτιν’ άλ.λ’ /λ3όντε< αναμάρτητοι,
νυν ίκ προαιρίϊΐωί άμαρτάνομιν. Calech.
IV.
19.
31) Ου γάρ διά την τοϋ προπάτοροί
αμαρτίαν, αλλά διά την olntiav ϊκαατο!
δίχιται τοϋ θανάτου τον όρον. Comment,
in epist. ad Rom. cap. V. v. 12. tom. ILL
opp. edit. Sirmondi.
M) Id patet ex verbis immediate sequen­
tibus: Απολείπεται δε αΰτοκ, ώ> ίοικεν.
ακολοΰ9·ακ λίχειν την γίνιβιν ιίναι κακήν.
Id est: Restat ergo eis, ut videtur, con­
sequenter malam esse generationem. CI.
hic nota editoris.
M) Cf. Huet. in Origenianix. lib. III.
§. 24. Ex innumeris fere, quae adduci pos­
sent, Origenis testimoniis, in quibus pec

cati originalis propagationem palam profite­
tur, unum afferimus ex Hom. XIV. in Luc.
..Parvuli baptizantur in remissioubi
nem peccatorum. Quorum peccatorum? vel
quo tempore peccaverunt? aut quomodo po­
test ulla lavacri in parvulis ratio subsistere,
nisi juxta illum sensum, de quo paulo ante
diximus: Nullus mundus a sorde, nec si
unius diei fuerit vita ejus super terram?
Et quia per baptismi sacramentum nativi­
tatis sordes deponuntur, propterea baptizan­
tur et parvuli.· Cf. etiam Hom. VIII et
XI. in Lev. et Contra Cels. lib. IV. pag. 191.
edit. Spcnceri.
**) Ut in loc. cit De baptismo, circa
finem cap. 17. ubi inter cetera scribit: ..Tunc
enim constantia succurrentis excipitur, cum
urget circumstantia periclitantis. Quoniam
reus est perditi hominis, si supersederit
praestare, quod libere potuit. ' Ceterum De

169
457. Ad 4. D. Excluditur platonicum aut origenianum commentum de
peccato electioni» ante ortum patrato, C. excluditur peccatum per Adam con­
tractum, N, ut patet ex contextu. Catechesi autem ΧΠΙ. n. 17. universum
humanum genus peccato obstrictum dicit, et vocat humanitatem peccatricem 35 ;
peccatum praeterea dicit maximum humani generis vulnus·, aliaque plura habet,
quae omnem de ejus inente suspicionem amovent.
458. Ad 5. D. Id est, non propter personale peccatum Adae, sed propter
suum, quod nascendo ex Adam quisque contraxit, C. propter suurn actuale
tantum, N. Hoc enim falsum esset in infantibus, ut patet. Recte siquidem
Theodoretum de peccato originali sensisse aperte ostendunt, quae in Epitome
divinorum decretorum cap. XI. scripsit: Justitiae decretum, cum unus peccaret,
universum genus humanum morti tradidit. Divina autem misericordia, cum
omnes homines essent sub maledicto, et peccati laqueis essent implicati, per
unius justitiam dedit omnibus salutem. 36

propositio

m.

Dogma de propagatione peccati originalis nullo modo rectae rationi
adversatur.

459. Veritas hujus propositionis non solum indirecte constat ex gene­
rali illo principio, per quod fieri omnino nequit, ut recta ratio aliquid doceat,
quod divinae revelationi adversetur; sed constat praeterea directe, dummodo
germana teneatur notio peccati originalis ex ecclesiae doctrina.
460. Quod ut pateat, juverit in mentem revocare quae attulimus ex
concilio tridentino, quod palam docuit peccatum originale esse mortem animae.
Porro mors non est nisi vitae privatio; cum autem vita animae sit gratia
sanctificans, hinc facile fluit, mortem animae, ac proinde peccatum originale
in sua formali ratione, ut ajunt, spectatum, consistere in privatione gratiae
cultu feminar. lib. I. cap. 1 : »Ut non ma­
gis, inquit, in sordibus ageret et squalorem
potius affectaret, ipsam se circumferens Hevam lugentem et poenilentem, quo plenius
id, quod de Hcva trahit (ignominiam dico
primi delicti et invidiam perditionis huma­
nae), omnis satisfactionis habitu expiaret...
et Hevam te esse nescis? Vivit sententia
Dei super sexum istum in hoc saeculo; vi­
vat et reatus necesse est. Tu es diaboli
janua, es arboris illius resignatrix etc." Alia
testimonia habet Bellarminus loc. cit.
ω) Ή άν3ρωπότηί αμαρτωλοί · et μέ-

γιστον ήν το τραύμα ... τα τηί άν3·ρω-ότητοί τραύματα. Plura alia vide apud Touttée, Dissert. 3. De Doclr. .v. Cgrilli. cap. 6,
De peccato originali, Parisiis 1720.
3S) Ό μίν γάρ τήί δικαιοσύνη! οροί,
tvôf ήμαρτηκότοί, απαν το τούτου γίνοί
τ(>~ 3αρατ·;> παρίδωκεν ' ό δί Stib; Dtos
πάντων ανθρώπων ύπο την àpàv γιγίνημίνων, καί ταΐί τηί αμαρτία! πάγαΐί ίμπεπαρμίνων, δι' ΐνόί δικαιοσύνην πάσι τήν
σωτηρίαν διδιϋρηται. Pag. 280 et seq. tom.
IV. opp. edit. Sirmondi, ubi plura vide.

170
sanctificantis seu justitiae originalis, quam Adam peccato suo actuali, dum
sibi perdidit, perdidit etiam toti posteritati suae. 1
461. Superius notavimus, aliud esse carentiam rei indebitae, aliud privationtm rei debitae. Si Adam divino munere non fuisset elevatus ad statum
supernaturalem per gratiam sanctificantem seu justitiam originalem, neque
praeterea illis donis gratuitis cumulatus fuisset, quae constituebant integri­
tatem naturae, cujusmodi esse diximus scientiam, rectitudinem seu ordina­
tionem partis inferioris ad superiorem, immortalitatem corporis, immunita­
temque a doloribus; tam ipse quam ejus posteri sine ipsis fuissent, quin
horum carentia habuisset rationem vel culpae vel poenae. Quum vero divi­
nae bonitati placuerit elevare hominem a se conditum et cum ipso et in ipso
totam humanam naturam ad ordinem supernaturalem per gratiam sanctifican­
tem seu justitiam originalem, cujus ope tandem aliquando perveniret ad con­
sortium divinitatis per visionem beatificam; quum praeterea eidem Adam et
in ipso et cum ipso toti humanae naturae contulerit integritatem per dona
gratuita, quae adjecit, Adam vero per peccatum a se patratum tum sibi tum
posteris haec amiserit; hinc fit, ut horum privatio habeat tam in Adam quam
in ejus posteris, rationem tum peccati tum poenae: peccati quidem, quoad
privationem justitiae originalis stricte sumptae; poenae, quoad privationem
ceterorum donorum, quae eidem Deus adjecerat. Hoc tamen intercedit inter
peccatum Adae et peccatum posterorum ejus discrimen, quod peccatum in
Adam duplici sensu tale sit, nempe actionis et reatus, qui actionem pravam
sequitur, atque consistit in gratiae privatione seu expoliatione; in posteris
vero in altero tantum sensu, nempe quantum ad illos peccatum istud con­
sistit in reatu seu privatione sive expoliatione gratiae sanctificantis. 2
’) Cf. s. Thom. loc. cit. L 2. qu. 82.
art. 3. ubi conceptis verbis inquit: Sic
ergo privatio originalis justitiae, per quam
voluntas subdebatur Deo, est formale in
peccato originali.
') Hic sedulo esi animadvertendum, du­
plicem subesse peccati nomini notionem
seu acceptionem: altera est vulgaris, ut
ita dicam; altera vero theologica. Vulgari
sensu dicitur peccatum actio ipsa prava et
inordinata, qua quis Dei mandatum trans­
greditur; sensu theologico peccatum dicitur
status ille habitualis, quo quis in statu pec­
cati manet, seu a Deo aversus, destitutus
gratia sanctificante, quae amissa est per
actum ipsum transgressionis. Quo sensu
etiam vulgus dicere solet: Talis vel talis
vivit in peccato, mortuus est in peccato etc.
Tamdiu vero quispiam iu tali statu manet,

quam diu per veram conversionem ipsi non
restituitur amissa gratia sanctificans. Hic
autem status perquam proprie peccatum
dicitur et est; siquidem est privatio recti­
tudinis, sanctitatis et amicitiae cum Deo.
Non est sola carentia aut negatio, sed ve­
rissima perfectionis privatio, juxta divina
promissa debitae. Voluntaria quoque dici
debet, non ad instar actionis, quae a libera
voluntate proficiscitur, sed instar effectus,
qui pravam actionem consequitur, aut in­
star termini, in quem denique ducit actio
prava. Ab ea homo denominatur habitualiter malus et peccator, reddilurque abomi­
nabilis Deo. Privat ipsa praeterea homi­
nem, seu animam candore et fulgore; unde
macula est ct labes animae. Quae sane
omnia constituunt veram peccati rationem.
Ci. De Rubeis, De pecc. orig. cap. 58. 3.

171
462. Quum Adam debuerit conservare statum illum supernaturalem, ad
queni a Deo per gratiam sanctificantem fuerat elevatus, neque illum absque
gravi culpa potuerit amittere, non poterat Deo esse acceptus, nisi tali gratia
ornatus. Haec proinde gratia inesse, seu inhaerere debebat tum ipsi tum
ipsius posteritati : cum vero peccasset, hinc tam ipse quam ejus posteri de­
stituti seu privati sunt re debita, seu quae inesse aut inhaerere eis debuisset;
quare dum dicimus rationem formalem peccati consistere in privatione, non
simpliciter id intelligendum est, sed in privatione rei debitae, seu gratiae
sanctificantis, quae singulis deberet inesse, ut essent Deo grati et accepti.
Adam ea privatus fuit agendo, posteri autem nascendo.
463. Hinc optime s. Anselmus, De concept. Virg. et peccato orig.
cap. ΧΧΙΠ. alias XXI: Quod in illis (infantibus), inquit, non est justitia,
quam debent habere, non hoc fecit illorum voluntas personalis sicut in Adam,
sed egestas naturalis, quam ipsa natura accepit ab Adam . . . spoliavit persona
naturam bono justitiae in Adam; ct natura egens facta omnes personas, quas
ipsa de se procreat, eadem egestate peccatrices et injustas facit. Et cap. XXVII.
alias XXVI: Hoc peccatum, quod originale dico, aliud intelligere nequeo in
eisdem infantibus, nisi ipsam, quam supra posui, factam per inobedientiam Adae
justitiae debitae nuditatem. Sed cf. ipse ibidem.
464. S. Anselmo adjungimus s. T hornam, qui in Π. Sent. dist. XXX.
qu. 1. art. 2. inter cetera, quae praeclare ibi scribit, haec habet: Dicendum,
quod defectus illius originalis justitiae, quae homini in sua creatione collata
est, ex voluntate hominis accidit; et sicut illud naturae donum fuit, et fuisset
in totam naturam propagatum, homine in justitia persistente: ita etiam et pri­
vatio illius boni in totam naturam perducitur, quasi privatio et vitium naturae;
ad idem enim genus privatio et habitus referuntur. Et in quolibet homine
rationem culpae habet ex hoc, quod per voluntatem principii naturae, id est,
primi hominis inductus est talis defectus. 3
465. Gratiae sanctificanti seu justitiae originali adnexum erat donum
integritatis, seu adnexa erant dona nuper commemorata, quae a gratiae sive
justitiae originalis conservatione pendebant. Amissio praeterea seu privatio
justitiae originalis secum adduxit amissionem seu privationem ejusmodi do­
norum, tum in Adam, tum in ejus posteris. Haec autem privatio non habet
proprie rationem peccati, sed tantum poenae et effectus, subsequentis priva­
tionem justitiae originalis seu gratiae sanctificantis.
Hoc vero postremo sensu peccatum Adae
in posteros propagatum dicitur.
3) His vero si conferantur quae Leibnitzius, Wolfius, Kantius, aliique excogita­
runt de animalculorum praeformatione, quae
ab Adamo ad hominis usque generationem
per gradus lineae descendentis deferantur;

si conferatur systema Du Vigier, qui prima
corpusculorum stamina ab initio elaborata
invehit ad explicandam originalis peccati
propagationem; patebit quam absurda haec
sint commenta ac indigna chrisliano philo­
sopho. Cf. de his Bern. De Rubeis, op.
cil. capp. 70 ct 71.

172
466. Hinc ignorantia, in malum pronitae, concupiscentia, seu potius
concupiscentiae rebellio, ceterae aerumnae, mors ipsa, sunt totidem poenae
et effectus peccati originalis. 4

467. Jam vero juxta doctrinam catholicam superius vindicatam, tum
elevatio primi hominis ad statum supernaturalem per gratiam sanctificantem,
tum integritas naturae non fuerunt humanae naturae debita, sed dona fue­
runt gratuita, homini a divina largitate concessa, ita ut Deus potuerit abso­
lute sine illis hominem condere. Igitur homo per peccatum non amisit nisi
ea, quae superaddita a Dei liberalitate illius naturae fuerant. Seu, quod
idem est, homo per peccatum ad eum se redegit statum, in quo absolute
creatus fuisset, si Deus cetera dona minime addidisset, tum pro hac, tum
pro altera vita.5
*) Passim scholastici cum s. Thoma vo­
cant concupiscentiam, seu concupiscentiae
inordinationem, materiam peccati originalis,
vel partem materialem peccati, ut eam dis­
cernant a privatione gratiae sanctificantis
seu justitiae originalis, quam dicunt partem
formalem aut etiam formam. Verum etiam­
si non rejiciamus hanc distinctionem et de­
nominationem, mullo nobis videtur commo­
dius concupiscentiam vocare poenam et
effectum peccati originalis, perinde ac reli­
qua in textu commemorata. Privatio enim
rectitudinis seu plenae subjectionis partis
inferioris ad superiorem, quae subsecuta
est amissionem justitiae originalis, habet
rationem poenae et effectus extrinseci. Et
sic tollitur quaevis acquivocatio. Sane ex
card. Pallavicino Delia storia dei Cone, di
Trento, lib. VIL cap. 9. η. 7.) discimus:
»Si cancello dal decreto peccati oriyinalis
un periodo, nel quale dicevasi, che il Con­
cilio non riprovava quella succinta proposizione, usata dagli scolastici: Del peccato
originale rimancre dopo il batlesimo la
parle materiale e non la formale." Delendo
hanc periodi particulam, concilium profecto
non damnavit ejusmodi distinctionem; atta­
men hinc constat, posse quempiam eam
impune rejicere, maxime quod ipsum con­
cilium declaraverit concupiscentiam eo tan­
tum sensu dici peccatum, quia a peccato
est, et ad peccatum inclinat. Nec desunt,
ut videbimus, qui hujusmodi verborum le­
gmine abutentes, erroneas doctrinas incau­
tis obtrudant.

5) Clarissime hoc exponitur a card. Cajetano, Comm. in I. 2. qu. 109. art. 2.
s. Thomae, ubi loquens de differentia in­
ter naturam in puris naturalibus et natu­
ram lapsam, ait: ..Quae (differentia), ut
unico verbo dicatur, tanta est, quanta est
inter personam nudam ab initio et perso­
nam expoliatam. .. . Sicut enim persona
nuda et persona expoliata non distinguun­
tur in hoc, quod una sit magis aut minus
nuda, ita natura in puris naturalibus, et na­
tura expoliata gratia cl justitia originali non
differnnt per hoc, quod altera earum sit
magis aut minus in naturalibus destituta...
Sed quantum ad rationes rerum magna dif­
ferentia est, quia sicut in persona nuda
nuditas negationis rationem habet, in expo­
liata vero habet rationem privationis vestis
debitae conservari,... ita defectus animae
et corporis naturae in puris naturalibus nec
cnlpae, nec poenae, nec vulnerum etc. ra­
tionem habent, sed naturalium conditionum;
in natura autem lapsa habent rationem cor­
ruptionum, vulnerum, poenae et culpae in
parte susccptiva illius.** Ita etiam loquitur
Dominicus a Solo, alter eximius Ordin.
Praedicator, theologus, qui De natura et
gratia, lib. I. cap. 9. dicit: «Illud (pecca­
tum originale) primum fuit, cui posita erat
poena communis, scilicet ut genus nostrum
in suam nudam naturam recideret.·· Sic
Bellarminus, De gratia primi horn. lib. I.
cap. 5. 12: «Quare, inquit, non magis
differt status hominis post lapsum Adae a
statu ejusdem in puris naturalibus, quam

173
468. Qnod si status illo, qui in alia hypothesi fuisset conditio purae
naturae, nunc habet rationem naturae peccatricis, lapsae ac depravatae, ideo
est, quia a peccato personali Adae seu primi parentis inductus est. Hinc in
iis, qui nascuntur ex Adam, defectus gratiae habet, ut diximus, rationem
privationis..roi debitae, seu peccati, defectus vero integritatis habet rationem
poenae, seu effectus peccati. Quare in praesenti conditione nomina peccati
et poenae sunt relativa ad statum elevationis et integritatis, et ideo sunt
peccatum et poena non in se, sed quia relationem habent ad peccatum Adami;
contrarium autem damnatum fuit in propositione 47. Baji, quae ita se habet:
Peccatum originis vere habet rationem peccati sine ulla ratione ac respectu ad
voluntatem, a qua originem habuit.
469. Sic dum dicimur nasci per peccatum aversi a Deo, ejusmodi aver­
sio intelligi debet in sensu negativo, seu de defectu conversionis et amoris;
alioquin, si de aversione positiva accipi deberet, sequeretur parvulos, cum
usum rationis attingunt, actualiter odisse Deum, ac repugnare divinae legi,
quod absurdum est, et pariter damnatum in propositione 49. Baji, quae sic
sonat: Ex habituali voluntate dominante fit, ut parvulus discedens sine rege­
nerationis sacramento, quando usum rationis consecutus erit, actualiter Deum
odio habeat, Deum blasphemet et legi Dei repugnet. 6
470. Ex his porro, quae juxta doctrinae catholicae regulas explanavi­
mus de peccati originalis natura, propagatione et effectibus, pronum est in­
ferre adversus incredulos:
471. I. Nihil igitur habet dogma de peccato originali ejusque propaga­
tione, quod rectae rationi adversetur. Quaenam enim concipi repugnantia
potest in eo, quod Deus ob culpam hominem expoliaverit gratuitis donis,
quibus ipsum ex pura sua liberalitate cumulaverat? Immo potius ejus boni­
tas in eo commendanda est, quod tot ac tantis bonis ipsum gratuito ditaverit.7
distet spoliatus a nudo, neque deterior est
humana natura, si culpam originalem de­
trahas etc.**
6) Hoc ipsum animadverterat cl. De
Rubeis, Diss. cit. cap. 46. n. 3. his verbis:
.Quod in originali peccato permanentor et
instar habitus est, in defectu consistit, non
in aliquo pravo intellectus judicio, neque
in aliqua prava voluntatis conversione in
bonum commutabile; sed attamen ex eo
defectu cognitionis in intellectu oritur ha­
bilitas ejus ad errandum, et ex defectu re­
ctitudinis in appetitu oritur ejusdem habi­
litas ad inordinate concupiscendum, et ex
defectu rectitudinis in voluntate oritur pronitas voluntatis ad pravos consensus.·'

7) Apposite Joann. Fonseca, stabiensis
antistes, apud Pallavicini, Istoria det con­
cilio di Trento, lib VII. cap. 8. hujus no­
xae propagationem exposuit exemplo regis
tradentis fcudum subdito suo, ut ad poste­
ros perveniat sub conditione fidelitatis, a
qua si deficiat, privet se et posteros suos.
Observat autem historicus satis fuisse istud
exemplum intentae ad Fonseca explicationi,
per quam solum exponere contendebat, quo
pacto Deus ob alterius noxam absque in­
justitia multare non posset. Qua vero ra­
tione hujusmodi noxa nostrum omnium cul­
pa vocetur, alterius est quaestionis, quam
alii ibidem exposuerunt. Adverto autem
longe ante Fonsecam hoc idem exemplum

1

174

■·

F

472. Π. Frustra igitur insultant increduli catholicae fidei, quasi haec
ad «ponendam propagationem peccati originalia doceret, voluntates nostras
conjunctas seu inclusas fuisse in voluntate Adami, sive spectetur ut caput
physicum, sive ut caput morale totius generis humani, quod ipsi absurdum
esse clamant, eo quod nostrae voluntates non existeront; quod vero non
existit, nec agere nec velle vel repraesentari per alium potest, nisi ad
summum per fictionem juris relate ad effectus externos, ut in societate quan­
doque contingit, non autem quoad reatum intrinsecum et proprie dictum.8
Nam ipsi permiscent fidei dogma cum explicationibus privatorum, quas eccle­
sia nec approbat nec rejicit
473. III. Quin potius ex dictis inferimus, nec habere locum difficulta­
tem petitam ex modo propagationis peccati originalis. Si enim ratio formalis,
ut ajunt seu essentia vel, si mavis, quidditas peccati originalis consistit juxta
exposita in sola privatione gratiae sanctificantis, seu justitiae originalis, dum
quaeritur, qua ratione seu quo modo propagetur peccatum originale, quaeri­
tur qua ratione aut quo modo propagetur privatio} seu quomodo non com­
municetur alteri, quod non habetur. 9 Terminus enim generationis est indiaitulisse s. Thomam in Compendio theol.
cap. 195.
s) Cf. Feller, Catéch. philosoph. tom. III.
art. 5. Le pèche originel. Cf. eliam De
Rubeis, Diss. cit. cap. 61. ubi inter cetera
scribit: «Minus apta videntur, quae affe­
runtur exempla ex humanis actibus atque
praescriptis... Tametsi pupillorum volun­
tas v. g. dicatur quodammodo ex principis
praescripto in voluntate tutorum reposita,
id albmen negotium omne in actibus effeclibusque consistit civilibus atque exterio­
ribus. .. Longe dissita ratio est de peccato
originali. Tradux ejus modusque traducis
a Dei revelatione pendet, quae peccatum
nullum nullamque conventionem indicasse
videtur. Agitur etiam de culpa deque poena
proprie dicta, deque posteris hominibus,
qui in utramque, culpam et poenam, inci­
dunt. Atqui ad culpam contrahendam subeundamque poenam, uni alicujus voluntati
alligari eorum voluntates posse qui non
sunt, probare non videntur, quae allata
sunt, exempla.·' Dominicus Soto loc. cit.
pactum, quod nonnulli dicunt intercessisse
inter Deum et Adam nomine totius generis
humani, vocat fabulam, dicens aperte: fa­
bula est. Sed praestat ipsum adire.
*) Quaestio potius instituenda esset,

quanam ralione justitia originalis, quae do­
num gratuitum fuit, in Adae posteros fuis­
set propagata, si ille in officio stetisset,
cum positiva sit et naturae superaddita; non
autem quomodo non propagetur, quod non
est Exinde patet omnes difficultates sponte
sua concidere, v. g. has quae a pelagianis
tanto cum apparatu proponebantur, quaeque
ab incredulis instaurantur: Non peccat qui
genuit, non peccat qui condidit, non peccat
qui nascitur; per quas rimas igitur pecca­
tum fingitur ingressum? Tum etiam: Saepe
qui gignit, a peccato justificatus est; quo
pacto igitur trajicit peccatum in filium, quod
ipse non habet? Non est peccatum nisi
voluntarium; aliaque ejusmodi, quae videri
possunt apud Bellarminum loc. cit. cap. 10.
Id ipsum dicatur de hypothesibus circa,
originem animae excogitatis ad propagatio­
nem peccati originalis explicandam. Mirum
est aetate hac nostra virum, alioquin do­
ctum et pium, in Germania non solum re­
vocare antiquatum iraducianisnium, ve­
rum etiam ipsum evehere generatianismum,
quem mordicus tuetur ceu solum systema,
quo propagatio peccati originalis explicetur,
juxta quod non solum corpus, sed anima
quoque a parentibus generatur. Non va­
cat ejusmodi systematis argumenta in me-

.·

w
U

175
viduum ejusdem speciei; per generationem propterea propagatur seu comm­
nicatur natura, qualem illud individuum exigit, ut talis naturae sit et non
alterius.
474. IV. Infertur adversus antiquos novatores lutheranos, quam absurde
commenti ipsi fuerint, peccatum originale consistere in quadam substantia,
aut accidenti, concupiscentia etc., et adversus Hermesium, qui non dubitavit
peccatum originale in inordinata sensualitate reponere. 10 Ex quo principio
sequeretur adhuc remanere peccatum originale in renatis per baptismum,
quum in baptizatis adhuc talis inordinata sensualitas subsistat, ac proinde
concupiscentiam verum esse peccatum, quae omnia nimis directe doctrinae
concilii tridentini adversantur.
'· ' l' ’ *
475. Et haec ex perspicua, quam exhibuimus, juxta catholicae doctri­
nae principia, peccati originalis notione hic deduxisse sufficiat, ne nimis pro­
lixi simus; reliqua autem quae ex eadem profluunt, data opportunitate, evol­
vemus.
DIFFICULTATES.

476. Obj. E mytho sacro (hominis lapsus) nulla ejusmodi dogmata in
verae religionis doctrinam recipienda sunt, nisi 1. quae non pugnant cum
idea numinis et cum naturae humanae indole morali, quales e Scripturae
sacrae effatis indubitatis ac sanae rationi convenientibus recte demonstratae
fuerint. Quapropter, si dogmata de peccato originis et de imputatione pec­
cati adamitici ad hanc legem exegeris, haec maxime tenebis: 1. nec benidium afferre, quae nullius momenti sunt.
Solum observo, generatianismum istum saperc materialismum, quod etiam non levi­
ter indicatur ex argumento, hic ab auctore
secundo loco posito: Omnis organismus
generat simile sibi; ergo homo etc. Haec
vero ratio vindicandi catholicam doctrinam,
ipsam objicit dicteriis el impugnationibus
impiorum. Cf. s. Thom. part. I. qu. 118.
art. 2- ubi non solum argumenta solvit,
quae adducit auctor ad adslruendum generatianismum, sed in corp, circa fin. haec
habet notatu digna. „Cum sil anima im­
materialis substantia, non potest causari
per generationem, sed solum per creationem
a Deo. Ponere ergo animam intellectivam
a generante causari, nihil est aliud quam
ponere eam non subsistentem, ct per con­
sequens corrumpi eam cum corpore, et
ideo haereticum est dicere, quod anima
intellectiva traducatur cum semine."

IOJ In op. Christiano-catholica dogma­
tica, part. III. Monasterii 1834. ubi pag. 163.
scribit. »Cerlum igitur est, naturam hujus
haereditatae peccaminosae qualitatis consi­
stere posse in haereditata disproportione
inter rationem ct sensualitatem; vel bre­
vius: in haereditata inordinata dispositione,
ex qua in annis evolutionis illa dispropor­
tio vel illa inordinata sensualitas necessario
oritur.'* El clarius pag. 174: ..Ego, inquit,
ex rationibus cap. praeced. §.226. adductis
utique peccatum originale in inordinata sen­
sualitate reponam. Qui illam demonstra­
tionem non putat esse sufficientem, substi­
tuat corruptionem humanae naturae (ipsi
ignotam.)" Eadem jam insinuaverat in
Christ, dogm. part.I. pag. 33. ubi peccatum
originale vocaverat peccaminosam quali­
tatem . . . aliquam moralem corruptio­
nem.

><
V

f 4

I

1

< d

‘I

176
gnüatan Dei concedere, ut per unius hominis peccatum universa hominum
natura corrumpatur atque depravetur: nec sapientiam pati, ut opus Dei, ab
initio praestantissimis instructum dotibus, paulo post ob causam levissimam
in aliam plane deterioremque conditionem transformetur: nec justitiam ad­
mittere, ut innocentes ob alienum peccatum ita puniantur, ut ipsis peccandi
necessitas imponatur. Hinc bene jam Pelagius monuit, nulla ratione concedi
posse, ut Deus, qui propria remittit peccata, aliena imputet. 11 Deinde 2. Jesu
ipsius nullum extat effatum, quo dogma illud confirmetur; nec quisquam
scriptorum sacrorum praeter Paulum diserte illius mentionem fecit; immo
naturae humanae post lapsum etiam Scriptura sacra non solum ipsam ima­
ginem divinam, sed magnas quoque attribuit vires ad virtutem colendam,
quam ne ethnicis quidem denegat, eademque peccata ad liberum hominis
arbitrium plane perspicueque refert, et filios paternorum peccatorum poenas
luere negat (Deut. XXIV. 16; II. (nempe IV.) Reg. XIV. 6; Ezech. XVIII. 20.).
Postremo 3. experientia docet, conscientiam recti cum ratione progrediente
cuivis homini inesse. et cupiditates ipsas per se malas non esse, sed malas
fieri tantum ex prava hominis voluntate, neque vitiositatem eam esse, ut
semper et ubique homines qualescumque in pessima quaeque ferantur. Ita
Wegscheider.12
477. Admisso adversarii principio, quod ex mosaica narratione (quam
impie ipse mythum sacrum appellat) nihil erui possit, quod pugnet cum Nu­
minis idea aut adversetur sanae rationis principiis,

478. Resp. ad 1. Negamus doctrinam de propagatione peccati originalis
rite expositam juxta catholicae fidei principia, Dei benignitati, sapientiae aut
justitiae repugnare. Non quidem benignitati, cui eadem ratione, qua non
repugnat permittere in unoquoque nostrum peccata actualia seu personalia,
sic nec repugnat illud permittere potuisse in Adam. Idem dic de sapientia
et de justitia, prout peccatum Adae sub respectu peculiaris illius actionis
spectatur, seu prout personale fuit. Sin vero idem peccatum attenditur, qua­
tenus ad nos relationem dicit, non magis iisdem Dei attributis repugnare
evincitur. Sub hoc enim respectu, ut ex dictis patet, peccatum originale in
nobis non dicit nisi negationem tum gratiae tum donorum, quae Adam pec­
cando amisit, et privationem relate ad culpam personalem Adae. Hinc nec
deteriores facti sumus, nec positivam corruptionem naturae incurrimus, nisi
quam exposceret prima ipsa naturae conditio. Ideoque, quod inferius osten­
demus, neque ullam peccandi necessitatem, ut adversarius autumat, intulit
nobis originale peccatum, neque innocentes ob alienum peccatum plectuntur,
neque aliena nobis peccata imputantur.
“) Apud s. Augustinum, De peccat.
inerit, lib. HL cap. 8.

»’) Op. cit §. 117.

I

177
479. Ad 2. Esto, nullum extare expressum Christi Domini effatum de
peccato originali u; quum tamen apostolus Paulus, ut adversarius fatetur14,
diserte do eo mentionem fecerit, Christiano cuilibet id satis esse debet, ut
firmissime illud credat; tum quia Paulus est scriptor divinitus inspiratus,
tum quia ipse profitetur, se evangelium suum neque ab homine neque per
hominem didicisse, sed per revelationem Jesu Christi, Gal. I. 12; hinc enim
patet non aliam esse doctrinam Pauli quam doctrinam Christi. 1S Quod vero
subdit de viribus ad virtutem excolendam ac libero arbitrio nobis relictis,
non ferit nisi suos lutheranos, calvinistes et jansenistas illorum discipulos,
minime vero doctrinam catholicam, quae, ut ex dicendis patebit, liberum ho­
minis arbitrium post peccatum agnoscit et profitetur, ac protestantes contra­
rium docentes anathemate percellit. Quod ex Deut., IV. Reg. et Ezechiele
urget, nihil commune habet cum eo, de quo nos agimus 16; siquidem in
Deuter. et lib. Regum prohibetur, quominus in politico regimine filii insontes
occidantur una cum patribus. Ezechiel vero loquitur de iis, qui patres suos
non imitantur, ut ex dictis patet.
480. Ad 3. Reponimus pariter haec non impetere nisi novatorum do­
ctrinam, qui docuerunt peccatum originale consistere in vitiositate et concupiscentia; concupiscentiam ipsam esse vere et proprie peccatum; inquinari
ab ipsa omnia justorum opera , aliaque absurda, a quibus doctrina catholica
penitus abhorret. 17 Idipsum dicatur de iis, quae idem auctor ibidem fuse
”) Dixi expressum ; aequivalenter enim
hoc docuit Christus Dominus, cum Joann.
IIL 3. dixit Nicodemo, Arnen, amen dico
tibi, nisi quis renatus fuerit denuo, non
potest videre regnum Dei ; et rursum v. 5:
xV/si quis renatus fuerit etc.
14) Tandem falentur, Paulum diserte
mentionem facere peccati originalis. Quo
igitur abeunt tot subtilitates, philologica
tentamina Erasmi, Wetstenii, Rosenmülleri
aliorumque ad eludendum Pauli testimo­
nium? Ast conscientiae numquam ita re­
sisti potest, ut interdum se non prodat.
Pretiosa propterea nobis esse debet tam
impii hominis confessio, qui praeterea ibid.
§.115. fatetur libros sacros ipsos docere:
Non solum quemvis hominem ad errores
atque vilia proclivem esse, sed nonnullis
etiam locis nativam quamdam commemo­
rare naturae humanae imbecillitatem ac vi­
tiositatem, per Adam ad posteros propa­
gatam.·* Quod sane parum non est.
Is) Hic vero notanda est ejusmodi ho­
minum proteslantium inverecundia, qui nulPerrone, Praelectiones theolog. V.

'r ·

lum servant modum, omnem a sacris scri­
ptoribus inspirationem ablegant, et erroris
eosdem insimulant; ut patet ex ejusdem
scriptoris verbis §. 118. ubi ait: ..Imputa­
tio vero illa peccati adamitici, quam Pau­
lus apostolus, sui temporis doctores judaeos
secutus, argumentationibus suis subjecit,
ad obsoleta dogmata releganda est; quae
et philosophiae et historiae ignorantia in
magnum verae pietatis detrimentum per ec­
clesiam propagavit ct aluit.·· Potestnc reperiri aut fingi major audacia? Attamen
hic publicus professor est in academia fridericiana! Tales sunt proteslantismi pro­
gressus in Germania. Suo loco vidimus
accusatum Joannem et ceteros apostolos
emolae phantasiae, eo quod Christi divini­
tatem praedicaverint; nunc accusatur Pau­
lus; interdum accusatur Christus ipse!
,6) Haec ipsa jam objecerat Voltaire in
suo Diet, philos, art. Ezéchiel. Cf. Lettres
de quelques juifs etc. tom. II. lett. IV. §.6.
17) Sic enim ad mentem concilii tridentini declarat doctrinae catholicae sensum

12

«1.

prosequitur, quasi doctrina de peccato originali conferret ad virtutis studium
deprimendum vel plane extinguendum, foveret superstitionem, aliaque ejus­
modi. a quibus refellendis supersedemus, utpote quae omnia proficiscantur
ex falso supposito atque a commentitia catholicae doctrinae expositione.
481. Sic pariter supersedemus ab aliis incredulorum difficultatibus affe­
rendis, quae omnes eodem vitio laborant; quaeque ex data explicatione pec­
cati originalis ita evanescunt, ut nullum amplius locum habeant. Velle propterea his diutius insistere, idem esset ac tempus inutiliter terere et crambem repetere.
482. Satius erit, in exitu quaestionis, Muratorii sententiam verbaque
proferre, quibus propulsat ac penitus obterit pelagianos, socinianos, ceterosque incredulos hujus temporis, qui catholicam doctrinam incusant, quasi ipsa
Deum injustum exhibeat, quod ob unius culpam genus humanum universum
tot tantisque objiciat poenis. Quod si justus, inquit, et laudandus esset Deus,
si talem, qualis nunc est, hominum naturam creasset, sique Phereponus (Clericus),
ut arbitror, idem fatetur, immo contendit, quid est quod ipse ejusque majores
pclagiani, justitiam divinam catholicorum opinione dictitant laedi : et cogita­
tione assequi non posse videntur, quomodo Augustini hypothesis, immo thesis,
consisttre queat cum ejusdem divinae justitiae evidentissima notione? Iisdem
testantibus, divinae bonitati atque justitiae contrarium non est, naturam nostram
ab initio tot subjecisse aerumnis, cum tanta proclivitate ad malum, tantaque
difficultate ad bonum, tametsi nulla culpa praecesserit: ergo' multo minus
divinae justitiae repugnat, tot in nos mala congerere unius peccati praecedentis
intuitu. Justus ergo et bonus et laudandus in utraque hypothesi Deus. Haec
sola intercedit diversitas: quidquid pelagiani adferre possunt pro tuenda justi­
tia ac bonitate divina in hypothesi sua, illud ad eamdem tuendam in hypo­
thesi catholicorum inservit. Quidquid vero catholici pro sua habent, non aeque
a pelagianis pro sua opinione usurpari potest. Facilius enim catholici justitiam
ac bonitatem Dei sartam nobis tectamque exhibent, tot humanae naturae mise­
riis non a primaeva institutione ac voluntate Dei boni, sed a primorum pa­
rentum culpa derivatis, quam si talem, qualis nunc est, naturam ab initio
creatam affirment. Ft hoc sinceri sagacesque viri non intelligere nequeunt. 18
483. De iis, quae spectant ad pjusdem originalis peccati remedium, tum
apud hebraeos tum apud ethnicos, in tract. De baptismo disseremus.
Catechismns ftom. part IL cap. 2. η. 32:
.Concupiscentia, quae ex peccato est, nihil
aliud est nisi animi appetitio, natura sua
rationi repugnans; qui tamen motus, si vo­
luntatis consensum aul negligenliam. con-

* .

junctam non habet, a vera peccati natura
longe abest.” Errores vero lutheranorum
concilium trid. sess. V. anathemate con­
fixit.
,8) Op. cit. lib. ΠΙ. cap. 1.

-

•ΛΓ’· Γ?

179
*

CAPUT V.
DE PECCATI ORIGINALES EFFECTIBUS.

484. Primi emendatores sacrorum (haeresiarchae) ex eo, quod sunt am­
plexi, principio, justitiam originalem, quae, ut diximus, complectebatur tum
gratiam sanctificantem tum dona gratuita, quibus Deus primum hominem cu­
mulavit, esse eidem homini debitam ac partem essentialem ipsius humanae
naturae, deduxerunt, hominem lapsum per justitiae originalis amissionem tur­
piter adeo corruptum esso, ut amiserit prorsus libertatem suam naturalem,
factus sit in spiritualibus veluti truncus, lapis, salis statua, ipsamque amise­
rit ad agendum atque ad sese determinandum potentiam
intulerunt insu­
per concupiscentiam verum esse peccatum, quae cum inficiat omnes hominis
actiones, has totidem fieri peccata, philosophorum virtutes totidem vitia esse.2
‘) Dixi potentiam ; licet enim nonnulli
recentiores protestantes negent, majores
suos inficialos esse ejusmodi potentiam in
homine lapso, satis tamen superque ex li­
bris eorum symbolicis constat, ipsos eam
absolute negasse. Etenim, ut alia omittam,
Apolog. II. §.2. pag. 54. legitur: ..Hic lo­
cus testatur nos non solum actus, sed et
potentiam, seu dona efficiendi timorem et
fiduciam erga Deum, adimere propagatis
secundum naturam." Celerum eos homi­
nem lapsum velut truncum habuisse, patet
ex Form. Concit, e pit. art. 1. pag. 572 et
seqq.; Dedar, art. 1. pag. 544. ubi dicitur:
.In spiritualibus et divinis rebus, quae ad
animae salutem spectant, homo est instar
statuae salis, immo est similis trunco et
lapidi, ac statuae vita carenti, quae neque
oculorum, oris aut ullorum sensuum cordisve usum habet." Et pag. 661 : ..Et hac
ratione recte etiam dici potest, hominem
non esse lapidem aut truncum. Lapis enim
aut truncus non reluctatur, sed neque intelligil aut sentit, quid sccum agatur; sicut
homo Deo sua voluntate reluctatur." Et
pag. 723: ..Velut ille Adam quasi asinus
indomitus et contumax... quasi fuste, pla­
gis etc." De libertate post peccatum haec
habet Apol. Confession, augustanae, I 50:
, Libero arbitrio in rebus spiritualibus
omnino destituta etc." nempe humana vo­
luntas.

2) Quod attinet ad concupiscentiam, protestantes earn habuisse ut verum peccatum,
evincunt clara ipsorum testimonia. Sic Melanchthon , Loc. theol. De peccato oriy.
pag. 360 et seqq.; Chemnitius, Loc. theol.
1.317; Quensledt, Theol. did. pol. II. 135
et seqq.; Gerhard, Loc. theol. IV. 317 et
seqq.; Bretschneider, Entwickl. der dogmat. Begr. . seu Evolat, dogm. concept.
§. 94. Sed praestat, id evincere ex ipsorum
libris symbolicis. Itaque in Confessione
Gallic, art. 11. dicunt: ..Credimus, hoc vitium (concupiscentiam) esse vere peccatum, quod omnes et singulos homines, ne
parvulis quidem exceptis adhuc in utero
matrum delitescentibus, aeternae mortis
reos coram Deo peragat." Idem docet Caterhism. Heidelbergens. quaest. 5 et seqq.
Conf. helyira, art. 14 et seqq.; praesertim
Conf. Augustana, art. 2- p. q. Quod speclat ad sententiam Mclanchthonis circa virtutes gentilium, vadem habemus ipsum
Wegschcidcr, qui
115. not. 1. ait: ..Ipse
Melanchlhon virtutes gentilium vera vitia
et arboris maledictae fructus nominare haud
dubitavit.'· Loc. theol. ed. prine, anu. 1521.
fol. 16. art. b. ..Verumtamen quod Melanchthon Socratis, Zenonis, Catonis aliorumque
virtutes philosophicas, ut ait, pro vitiis habet et virtutum umbris, ex amore laudis
ortis, parum memor fuisse videtur eorum,
quae leguntur apud Ciceronem etc." Ex

Η
9

»
i
I

3
I
■
;I
I
I
I
fl
I
jj
i
I

I
fl

HKmH

ty

9MM

180

; J

485. Haec ipsa ex eodem principio collegerunt Bajus ac Jansenius, ut
ex dictis ac dicendis patebit.
486. Posteriores sacrorum emendatores, seu qui sub iinem saeculi elapsi
et hac aetate nostra suos emendatores emendarunt vel in dies magis emen­
dant ex ea, quae protestantismi propria est, natura in oppositos errores di­
lapsi sunt ac dilabuntur, quo magis rationalismus progreditur et evolvitur.
487. Isti igitur autumant I. Adamum paradisiacum (sic enim vocant
hominem justitia originali praeditum) numquam fuisse individuum historicum
ac reale, sed merum idéale, quatenus per ipsum prototypus spiritualis intuitionis exhibetur, ad quem homo realis et historicus saltem propius pertin­
gere posset, ac tandem magis magisque pertingeret illum in se exprimendo.3
488. II. In doctrina Lutheri, asserentis justitiam originalem constituisse
partem essentialem naturae humanae, agnoscunt sublimiorem humanae ejus­
dem naturae ac dignitatis formam, juxta quam justitia sive sanctitas in ho­
minis natura reperitur, et ei non ab extrinseco provenit, ut catholici, juxta
ipsos, perperam docent
489. III. Hinc, si justitia originalis homini concreata est et naturalis,
etiam justitia restauratrix ac redimens eumdem characterem habeat necesse
est. Quare Redemptor ipse non est apparitio absolute supernaturalis, sed
juxta aptissimam formulam Schleiermacher Christus est perfectionata creatio
humanae naturae. *
490. IV. Peccatum proinde originale, seu hominis lapsus, spectari tan­
tum potest velut naturae lapsus in deterius, quae a Deo pura atque honesta
,Y ab origine condita est: ac ita se habet ejusmodi lapsus et malum, quod inde
profluit, ad naturam, sicut positivum stat ad negativum. Distinguere enim
debemus, ajunt, partem positivam et negativam naturae humanae. Quidquid
spectat in homine ad partem positivam, est ipsa natura a Deo condita; quid­
quid autem negativum est in positivo, considerari debet velut negatio ac
terminus activitatis creatricis Dei relate ad hominem, seu velut defectus
ulterioris perfectionis in humana natura. Ac propterea, quod idem est, ex
istorum doctrina peccatum originale non consistit nisi in malo metaphysico,
his discimus, unde dogmata sua hauserint
jansenistae.
s) Ita Baur, hodie prof, theol. protestanticae in univers. Tubingae, in opere,
quod opposuit libro cl. DocL Môhler, cui
lit. Symbolica, seu Expositio dogmatica­
rum anlithesium catholicorum et protestantium, Mogunliae, 1832, qui non ita pri­
dem et ipse erat professor theolog. catho­
licae in eadem Tubingae universitate; ve­
rum cum scripsisset, Neue Untersuchun-

gen etc· seu Novae disquisitiones circa
dogmata opposita inter catholicos et pro­
test. sive Defensio meae Symbolicae ad­
versus criticam profess. Daur etc. Mogantiae 1834, ex illo commendatissimo to­
lerantiae domicilio migrare, saltem indire­
cte, coactas fait; postea vero professor theo­
logiae in universitate Monachii in Bavaria,
ibidem obiit anno 1838. Cf. cit. opus No­
vae disquisitiones, pag. 72, et pag. 122.
D Cf. ibid. pag. 123.

181
seu in creaturae humanae limitatione; eo enim ipso quod homo finitus est,
peccator est. 5
491. V. Quare totum humanum ens concipi debet velut vitalis quaedam
per internam legem dynamica coordinata evolutio, per quam opposita sibi
invicem principia, in prirnojam semino inclusa, magis semper magisque resol­
vuntur ac manifestantur sub diversissimis formis, juxta relativam praeponde­
rantium unius vel alterius, aut extolluntur per seriem graduum mirifice inter
se coordinatorum ad summam vitae potentiam.6
492. Ex hac principiorum sibi oppositorum colluctatione ac relativa dyna­
mica praevalentia, sive rationis super sensibilitatem sive sensibilitatis super ra­
tionem, inferunt induci necessitatem, a qua homo numquam non impellitur. Si
praevalet sensibilitas, non habetur nisi homo naturalis, qualis nempe in suis pri­
mordiis conditus est et deinceps lapsus; si praevalet ratio, tunc habetur homo
renatus sive supernaturalis, qui naturali sua virtute magis evolvitur, et uno vel
pluribus gradibus super hominem naturalem extollitur, prout magis minusve
excitat in se vitam religiosam humanitatis, quam in se Christus in summo
gradu expressit ac exhibuit. Sane nunc homo institutionis ac politioris hu­
manitatis ac scientiarum ope ad ejusmodi perfectionem et statum superna­
turalem, ad quem a Christo excitatus est, accessit et in dies magis magisque
progredietur. 7
493. Sic isti rationalistae; qui, dum universam, ut ita dicam, terminologiam religiosam retinent justitiae originalis, peccati originalis, redemptionis,
status supernaturalis, gratiae, libertatis etc., totam religionem funditus labe­
factant ac evertunt8; et tamen pelagianam audent vocare libertatem illam
indifferentiae, quam in homine lapso catholici tuentur.9
J) Cf. Mohler op. cit. pag. 139.
6) Ex his patet systema Baur sub di­
versis vocibus convenire cum systemate
janseniano de duplici delectatione necessa­
rio ac relative victrice. Cf. pag. 123.
7) Ibid. pag. 151 et seqq. Hic merito
observat cl. Môhler: Sic igitur juxta Ranr
est Orpheus ad Christum, uti se habet
cantatrix diobolaris seu platearis ad do­
minam Calalani, aut uti Opifz ad Goethe;
ita ut totum discrimen, quod intercedit
inter hominem quemcumque et Christum,
pendeat ex diversis sapientiae ac probi­
tatis gradibus, et fieri fortasse poterit
(quod in istorum hypothesi factum iri de­
sperandum non est), ut aliquis Christum
ipsum adaequet, aut etiam praecellat. Talis
est Christi idea, quam novi isti emendato­
res sacrorum nobis exhibent!

8) Ex quibus liquet, plane rationalistas
convenire cum sansimonianis, novis templariis, qui, ut vidimus in tract. De Deo,
nomina retinent Dei, Trinitatis, Salvato­
ris seu Redemptoris, Messiae etc., notio­
nem vero atque existentiam rejiciunt ac
evertunt. Nec mirum, siquidem fratres
omnes sunt ex eadem familia, qui, mutato
nomine atque habitu, impietatem profiten­
tur, rationalistae velamine biblico obducti,
ceteri citra omnem ambagem, aut pallio phi­
losophico obvoluti.
9) Sic loquitur Baur apud Môhler,
pag. 81: »Cum libero arbitrio, quamcumque demum ejusdem notionem nobis effin­
gamus, conneclitur pelagianismus in tota
sua extensione. Quid aliud enim liberi ar­
bitrii nomine designatur (nisi velimus ei
subjicere notionem prorsus arbitrariam),

-

——

182
J94. Verum incredulis istinsmodi dimissis, quum jansenistae plane
conveniant cum antiquo protestandum systemate circa justitiam originalem
homini debitam, circa originalis noxae naturam et inductam inde totalem ac
essentialem hominis lapsi corruptionem, eadem ac priores protestantes, mu­
tatis vocibus, colligunt consectaria tum circa concupiscentiam, quam et ipsi
peccatum proprie tale vocant, tum circa infidelium virtutes, quas pariter
dicunt fuisse ac esse totidem vitia aliaque ejusmodi, tum praecipue circa
libertatis amissionem ejusque in homine lapso naturam.
495- Quod attinet ad reliqua doctrinae capita, ea suo loco expendemus;
hic discutiendam suscipimus eorum doctrinam circa hominis lapsi libertatem.
Duplex porro est circa hanc doctrinam praecipuus jansenistarum error: alter
versatur circa naturam istius libertatis, quae non requirit in istorum hypothesi nisi immunitatem a coactione, non autem a necessitate, ut homo in
statu naturae lapsae possit mereri vel demereri; alter circa existentiam liber­
tatis indifferentiae, quam penitus per originale peccatum sublatam fuisse
autumant. Adversus quos errores sit
PROPOSITIO I.
Ad merendum vel demerendum in statu naturae lapsae non sufficit Ubertas
a coactione, sed illa praeterea requiritur, quae dicitur a necessitate.

496. Haec propositio de fide est. Etenim contradictoria propositio ΠΙ.
Jansenii, quae his verbis concipitur: Ad merendum vel demerendum in statu
naturae lapsae non requiritur libertas a necessitate, sed sufficit libertas a coa­
ctione., tamquam haeretica proscripta fuit ab Innocentio X. 1 Jansenio prae­
iverat Bajus, cujus propositio 39: Quod voluntarie fit, etiamsi necessario fiat,
libere tamen fit: pariter damnata est a Gregorio XIII. aliisque romanis ponti­
ficibus. 2
quam facultas se determinandi pari modo erga alterutram partem destruere non de­
ad unum vel ad alterum, ideoque tam ad bet possibilitatem praecipitandi singulis mo­
bonum quam ad malum? Igitur sine sensu mentis in oppositam partem; quia libertas,
atque contradictorium est, praeter liberum utpote electionis facultas, non admittit gra­
arbitrium admittere quamdam praeponde­ duaient differentiam, ant vacillationem inter
rantem tendenliam sensibilem, quae sem­ plus et minus. Hic solummodo punctum
per inflectat solum ad alterutram pariem. quaestionis sistit, an adsit, nec ne. Qui
Perinde ac libra, cujus ambae lances nisi eam in sensu totali non habet, prorsus non
aequales sint, atque ita dispositae, ut aequi­ habet.· Ast vehementer errat hic auctor
librium post nutantem aliquem motum re­ tum circa germanam libertatis, tum circa
stituatur, nihil est, quod fini suo suoque veram pelagianismi doctrinam; ut partim
conceptui respondeat, ita nulla justa idea ex dictis, partim ex dicendis planius fiet.
cum liberi arbitrii nomine conjungi potest,
*) In bulla, Cum occasione.
nisi sumatur velut totalis indifferentia pas­
*) Mala Jansenii fides hinc eruitur, qui,
siva ac velut aequilibrium. Quaevis inflexio cum optime nosset tum istum tum ceteros

I

183
497. No verborum ambagibus Implicomur, juverit paucis perstringere,
ad majorem dicendorum perspicuitatem, quae a theologis ac philosophis pro­
batis traduntur circa libertatis naturam.
498. I. Libertas, prout hic eam accipimus, definiri potest facultas eligendi.
Haec definitio universalis est, et competit omni enti libero: Deo, angelis,
homini. Complectitur praeterea tum libertatem, quae dicitur exercitii, tum
eam, quae dicitur exeeutionis. Excludit denique omnem necessitatem tum in­
trinsecam tum extrinsecam, veramque libertatis naturam exprimit variasque
,
,
·
ejus species.
499. Sane Deus hujusmodi facultate utitur in omnibus suis operationi­
bus, quae ad extra dicuntur· liberrime enim eligit inter dnos vel plures ter­
minos contradictorios, inter duos vel plures diversos potest eligere vel non
eligere. In quo vero ejus libertas a libertate tum angelorum tum hominum
dilTerat, mox dicemus.
500. Complectitur eadem definitio, ut diximus, libertatem tum exercitii
tum exeeutionis. Porro libertatem exercitii voco imperium ipsum immediatum
voluntatis, seu actum ipsum intimum volendi; libertatem vero exeeutionis
dico actus imperatos a voluntate et externos, cujusmodi essent surgere, am­
bulare etc. Prior libertas habet pro objecto actus internos voluntatis; poste­
rior actus etiam, ut diximus, exteriores. Jam vero libertatis notio proprie
dicta non cadit in illam, quam diximus exeeutionis, sed in illam, quam voca­
vimus exercitii; et haec est, quae dicitur facultas eligendi, quaeque a latinis optime dicitur optio, a graecis προαίοεοις sive electio. 3
501. Porro eligere, si sermo sit de actibus interioribus voluntatis, idem
valet ac velle inter duas aut plures res unam, quam in adjunctis, in quibus
quispiam vult, possit nolle; aut nolle unam aut plures res, quas in iis ad­
junctis seu circumstantiis, in quibus reperitur, possit velle, aut contra.
502. Libertati exeeutionis opponitur violentia seu coactio-, ut cum quis
impeditur ab aliquo moliendo, vel cogitur ad aliquid faciendum vel omitten­
dum contra suam voluntatem seu voluntatis imperium.
503. Libertati exercitii opponitur necessitas, quae secum trahit impossi­
bilitatem oppositi, ita ut quis sic determinetur, ut non possit non velle, quod
vult, aut non possit nolle, quod non vult.
504. Fieri autem potest, ut aliquis fruatur libertate exeeutionis, non
errores Baji, quos ipse revocavit in suo
Augustino, jamdiu fuisse a romanis ponti­
ficibus seu a sancta sede proscriptos, atta­
men moriens in extremis tabulis protesta­
tus est, semetipsum ac librum suum sedi
apostolicae humillime subjicere, ut quid­
quid ipsa decreverit, ratum habere voluerit.

V**

Sed cf. opus, cui titulus: Réalité da pro·
jet du Bourg-Fontaine, ubi omnia haec
impietatis mysteria in apertam lucem proferuntur.
3) Hinc illud: Optio haec tua βόϊ ;
utram harum cis conditionem, accipe.

■. £j

184
antem libertate exercitii; et contra, ut fruatur libertate exercitii, et non pol­
leat libertate executionis. 4*
505. Electio duos saltem requirit terminos comparationis; alioquin non
daretur facultas eligendi aut optio, si non possit quis nisi unum determinato
prosequi aut aversari. Hinc nemo dixerit, liberum esse hominem in prose­
quendo felicitatem in genere, aut liberos esso beatos in amando Deum; quia
in his non dantur termini comparationis, in quos cadat electio.

• ύ

506. Termini autem comparationis multiplices sunt. Tales esso possunt
duo vel plura contradictoria, e. gr. amare vel ab amando abstinere; tunc
exurgit ea libertatis species, quae dicitur contradictionis. Interdum termini
comparationis possunt esse duo non solum contradictoria, sed etiam contraria,
ut amare et odisse; in hoc casu ea libertatis species habetur, quae dicitur
contrarietatis. Demum ejusmodi termini possunt esse res inter se solum diversae, e. gr. scribere vel legere; et ex his proflnit libertatis species illa,
quae specificationis ant disparitatis nomen habet.
507. In Deo et in beatis non invenitur libertas contrarietatis, qua possit eligi inter bonum et malum; in hominibus vero una cum ceteris libertatis speciebus et haec reperitur, quae oritur ab huinana natura finita turn
ex parte intellectus tum ex parte voluntatis.
508. Libertatis enim radix, ut observat s. Thomas 5, est voluntas sicut
subjectum, sed sicut causa est ratio; ex hoc enim voluntas libere potest ad di­
versa ferri, quia ratio potest habere diversas acceptiones boni. Animadvertit
praeterea ibidem s. Doctor actus voluntatis et rationis supra se invicem ferri
posse, seu mutuam dari actionem voluntatis in rationem, et vicissim rationis
in voluntatem, quatenus voluntas potest applicare rationem ad consideranda
4) Qui inclusus e. gr. aut vinctus esi,
etsi maxime velit, non potest foras exire
aut loco moveri, in quo delinetur. In in­
teriori proinde animi motu liber est, asl
impeditur ejusdem liberae voluntatis excculio extrinsecus. Ita etiam, si superior
aliqua intelligentia ita posset in interiora
organa nostra agere, ut intimos animorum
motus impediret, ac proinde impediretur
brachium aut manus, ne se attollerent, non
daretur libertas executionis. Vis itaque seu
violentia opponitur libertati executionis. At
non polest opponi libertati exercitii. In hoc
enim haberetur terminorum pugna; cogerer
enim actualiter nolle quod volo, aut velle
quod nolo, in quo habetur manifesta con­
tradictio. Hinc neque Deus ipse potest vio­
lentiam inferre voluntati, ut docet s. Tho­

mas I. 2- qu. 6. art. 4. ad 1 : Deus qui est
potentior quam voluntas humana, potest
voluntatem humanam movere. . . Sed si
hoc esset per violentiam 3 jam non esset
cum actu voluntatis, nec ipsa voluntas
moveretur, sed aliquid contra voluntatem.
Contra vero simplex necessitas non oppo­
nitur libertati executionis. sive physica
sit sive moralis. Si detur quispiam, qui
toto vitae suae tempore faciat quod vult,
et detur eodem tempore, ipsum in nullo
casu particulari aliter posse operari, etiam
si vellet; iste semper necessario cogeretur
perficere suas particulares volitiones, ne­
que unquam liber esset, etsi suam semper
voluntatem exequeretur.

$) I. 2- qu. 17. art. 1. ad 2.

motiva electionis inter diversos terminus, seu ad deliberandum, et ratio mo­
vero potest voluntatem ad eligendum. Ilaec autem deliberatio rursum in
creaturas tantum cadit, utpote finitas et limitatas, non autem in Deum, qui
nutnquam deliberat, utpote qui omnia uno actu videt.
509. Ex dictis jam colligitur: 1°. non esse permiscendam libertatem
executionis, quae etiam libertas consequens nuncupatur, cum libertate exer­
citii, quae etiam dicitur antecedens, et a quo prior illa pendet.
510. 2°. Non esse confundendam voluntatem cum libertate, quia actus
potest esse maxime voluntarius, etsi non sit liber.
511. 3°. Nullam dari libertatem, ubi non datur locus electioni. Nec
ullam dari electionem, ubi non saltem duo habeantur termini comparationis,
in quorum alterutrum cadere possit electio, aut ubi dici nequeat: Optio haec
tua est: utram harum velis conditionem, eam sumas.
512. 4°. Naturam libertatis, de qua loquimur, proprie consistere in an­
tecedenti immunitate a quacumque interna necessitate, sive physica sive mo­
rali, aut alio quocumque nomine vocetur, qua tollatur indifferentia ad electio­
nem inter duos aut plures terminos siVe oppositos sive diversos, et, si prae­
terea de homine in praesenti statu sermo sit, inter terminos sibi contrarios.
Hinc est quod libertas indifferentiae et arbitrii etiam nuncupetur, per quam
homo vere dicitur et est dominus suarum actionum.
513. Π. Ad intelligentiam veterum auctorum, quorum auctoritate jansenistae mire abutuntur, animadvertisse pariter juverit: 1°. veteres passim
voluntarium et spontaneum pro libero usurpare6; 2°. vocabula voluntatis et
Ubertatis vi cissi m sumere7; 3°. saepe confundere necessitatem cum coactione,
vi atque violentia; 4°. interdum etiam libertatem naturalem cum libertate
morali; idem dicas de servitute. 8 Quae si, ut par est, ob oculos habeantur,
omnia disjicientur, quae ad suam communiendam sententiam seu haeresim
adversarii proferunt, ut ex dicendis patebit.
514. Dis itaque delibatis, facile sic jam assertam propositionem adstruirous et vindicamus: Etiam in statu naturae lapsae ad merendum vel deme­
rendum non sufficit libertas a coactione, sed praeterea requiritur libertas a
necessitate, si haec necessitas etiam in hoc statu omnis meriti ac deme­
riti rationem prorsus tollit ac destruit. Atqui ...
515. Minor autem constat 1°. ex iis omnibus Scripturae locis, in
quibus actiones humanae meritoriae aut demeritoriae illi tantum electioni
adseribuntur aut imputantur, per quam homo dominus dicitur et est suarum
actionum. Talia sunt Dent. XXX. 19: Testes invoco hodie coelum et terram,
quod proposuerim vobis vitam et mortem, benedictionem et maledictionem.
6) Ita s. iVuguslinus non semel dicit,
libere Deum vivere, quamvis maxime ne­
cessarium sit eum vivere. Cf. Petav. De

Opif. lib. III. cap. 6. el cap. 12.
7) Cf. Petav. ibid. cap. 7.
δ) Ibidem.

186
Elige ergo vitam, ut et tu vivas et semen tuum. I. Cor. VII. 37. ile virginibus
sic loquitur apostolus: Qui statuit in carde suo firmus, non habens necessitatem,
potestatem autem habens suae voluntatis, et hoc judicavit in corde suo, servare
virginem suam, bene facit: et alibi passim. Talia praeterea sunt illa omnia,
quae continent praecepta, exhortationes, consilia. Sic Exodi XX. 3 et seqq.:
Non habebis deos alienos . . . non assumes nomen Dei tui frustra etc. Talia
demum sunt ea testimonia, in quibus Deus aliquid hominibus promittit sub
ea conditione: si voluerint; Matth. XIX. 17: S» vis ad vitam ingredi, serva
mandata; ibid. v. 21: 5» vis perfectus esse etc. Quae omnia aliaque ejusdem
generis multa plenam electionem seu optionem ad merendum vel demeren­
dum etiam in praesenti rerum ordine aperte vel declarant vel supponunt.9
516. Constat 2°. eadem minor ex testimoniis patrum, qui humanae
libertatis naturam in praesenti statu in hoc positam affirmant, quod homo
immunis per eam sit a quavis intima necessitate. Haec testimonia copiosis­
sime, ut solet, collegit Petavius. 10* Nos unum aut alterum tantum promemus.
S. Hieronymus: Liberi, inquit, arbitrii nos condidit Deus, nec ad virtutes
nec ad vitia necessitate trahimur. Alioquin ubi necessitas, nec corona est. 11
Quam Hieronymi sententiam cum protulisset s. Augustinus, eam maxime
probat his verbis: Quis non agnoscat? Quis non toto corde suscipiat? Quis
aliter conditam humanam neget esse naturam? 12 Qui praeterea in libro De
duabus animabus contra manichaeos, inter cetera haec habet: Quamobrem
illae animae, quidquid faciunt, si natura, non voluntate faciunt, id est, si libero
et ad faciendum et ad non faciendum motu animi carent, peccatum earum
tenere non possumus. 13 Quid est autem liber ad faciendum vel ad non
faciendum animi motus, nisi vis electiva, nisi optio? Adeo vero certum hoc
erat s. Augustino, ut ibidem contrarium asserere, peccare nempe posse quem­
piam absque ejusmodi electione seu libero animi motu, iniquitatis, insaniae
et magni deliramenti damnet. ’* Cetera testimonia recolantur apud citatos
auctores.
517. Cum vero adversarii abutantur auctoritate s. Thomae, nos non
piget locupletissimum ac insignem hac de re s. Doctoris locum exscribere.
9) Cf. Toumely, De Deo, Appendix,
J)e arbitrii libertate, secundae conclusio­
nis prima probatio, ex Scripturis.
,0) Toto libro III. De opif.; et ad s. Au­
gustinum quod attinet, lib. IV; nec non in
opusc., quod inscribitur: Elenchus Theriacae Vincentii Lenis; quod quidem fictum
est nomen, nam verus auctor est Fromondus.
") Cont. Jovin lib. ΠΙ. num. 3. edit.
Vallarsii,

,a) De natura et grat. cap. 65. num. 78.
”) De duabus anirnabus, cap. 12. η. 17.
tom. VTII. opp.
H) Ibid. Sic enim loquitur: Dicere...
peccare sine voluntate (libertate) magnum
deliramentum est; et peccati reum tenere
quemquam, quia non fecit, quod facere
non potuit, summae iniquitatis est et in­
saniae.

187
Quum enim quaesivisset : Utrum homo habeat liberam electionem actuum; aut ex
necessitate eligat? respondet: Dicendum quod quidam posuerunt, quod voluntas
hominis ex necessitate movetur ad aliquid eligendum; nec tamen ponebant,
quod voluntas cogeretur (quae est ipsissima Jansenii sententia). . . Haec
autem opinio est haeretica. Tollit enim rationem meriti ct demeriti in humanis
actibus; non enim videtur esse meritorium vel demeritorium, quod aliquis sic
tt necessitate agit, quod vitare non possit. Est etiam annumeranda inter ex­
traneas philosophiae opiniones, quia non solum adversatur fidei, sed subvertit
omnia principia philosophiae moralis. Si enim non sit liberum aliquid in
nobis, sed ex necessitate movemur ad volendum, tollitur deliberatio, exhortatio,
praeceptum et punitio, laus atque vituperium, circa quae moralis philosophia
consistit.
Ergo ex s. Doctore 1. libera non est voluntas, quae ex necessi­
tate movetur, etsi nulla interveniat coactio; 2. sententia, quae id adstruit,
haeretica est, utpote fidei contraria; germanae morum philosophiae adversatur,
cum praecidat omnes radices et principia moralitatis, consiliisque, adhortatio­
nibus, praeceptis, punitioni, laudi ac vituperio aditum intercludat.
518. Constat 3°. ex ipsa ratione. 1. Etenim, semel constituto prin­
cipio de voluntate ineluctabili atque antecedente necessitate ad aliquid ab­
repta, tota moralitatis ratio destruitur; ideo enim morales actiones nostrae
dicuntur, tum quod morum regulis congruant aut adversentur, tum praeci­
pue quod earum imperio ac disciplinae subjiciantur, seu ab iis dirigantur.
Incipit genus morum, inquit s. Thomas, ubi primum dominium voluntatis in­
venitur. 15
16 Atqui id, ad quod interna ducimur necessitate, a morum regulis
dirigi nequit; ergo. 2. Ex eodem s. Doctore prima totius meriti radix in eo
posita est, ut aliquid ex iis tribuendo, quae in dominatu habemus, quoddam
nobis jus comparemus, ut quidpiam de alienis accipiamus : Per actum pro­
prium, inquit, quis mereri non potest, nisi sit dominus sui actus. Sic enim
suum actum quasi pretium pro praemio dare potest. 17 Atqui actuum, quos
non vis electiva eliciat, sed necessitas, quamvis placita, a nobis extorqueat,
proprie domini non sumus. Ergo frustra eos quasi pretium pro praemio
offerremus. 3. Ea insita est omnibus libertatis notio, ut dominium quis habeat
in proprios actus, quod ex deliberatione oritur: Dicendum, inquit rursum
Doctor angelicus, quod ex hoc contingit, quod homo est dominus sui actus,
quod habet deliberationem de suis actibus. Ex hoc enim quod ratio deliberans
se habet ad opposita, voluntas in utrumque potest. 18 Atqui in voluntate
ineluctabili necessitate ad alterutrum compulsa, nullum locum habere potest
15) Quaest. VI.
ris edit. Rom. 1570.
ris citationibus s.
gendum est; una
bac editione utor.

De malo, opp. s. Doctotom. VIII; quod de cele­
Doctorls semper intcllienim, excepta Summa,

*6) In II. Sentent. distinet. 24. quaest. 3.
art. 2.

*7) De veritate, quaest. 29. art. 6.
|SJ I. 2· qu. 6- art. 2· ad 2·

•

-

·w

188
? UJ »

deliberatio, nec proinde dominium aut libertae. Addatur, in adversariorum
hvpothesi non magis reum esse, qui innocentem gladio peteret et occideret,
quam lapis, qui e tecto decidendo transeuntem perimeret. Quid jam esset de
legibus ac de societate universa, ubi invalesceret absurda ejusmodi doctrina?
Concludendum igitur est. ad merendum vel demerendum etc., prout demon­
strandum assumpsimus. 19
DIFFICULTATES.

Λ··

11J

519. I. Obj. S. Augustinus passim docet, omnem actum voluntarium liberum esse eo ipso, quod a voluntate profluat. Nam lib. De spir.
et lit. cap. XXXI: Hoc, inquit, quisque in potestate habere dicitur, quod si
vult, facit; si non vult, non facit; et De civ. Dei, lib. V. cap. X: Recesse
est, ut, quod volumus, libero velimus arbitrio; et alibi passim. 20 Huic doctrinae subscribit s. Prosper, lib. Contra Collatorem, cap. XVIII. ubi ideo
nos liberos adstruit esse sub gratia, quia volentes oramus, volentes loquimur,
volentes operamur etc. Subscribit s. Joann. damascen us, De fide, lib. ΙΠ.
cap. XIV. dum ait: Arbitrii libertas nihil aliud est quam voluntas. Subscribunt
denique s. Fulgentius, s. Bernardus, s. Anselmus, aliique. Ergo.
520. Resp. D. A. Docet s. Augustinus cum reliquis patribus omnem
actum voluntarium eo ipso liberum esse, quod profluat a voluntate, quatenus
est formaliter voluntas, id est, prout sumitur pro electiva facultate, C. qua­
tenus natura est, seu prout agit ex natura, A". Duplici enim sensu voluntatis
vox usurpari consuevit, tum nempe ad facultatem naturalem animi nostri
significandam, quae per modum naturae ad unum determinatae ac necessitate
impellente movetur; tum ad liberam ipsam ejusdem voluntatis electionem,
quae praecedente deliberatione ab eadem voluntate voluti proprio motu fit.
Hanc distinctionem jamdiu s. Thomas viderat: Voluntas, inquit, in quan­
tum voluntas, cum sit libera, ad utrumlibet se habet. Potest enim agere
vel non agere, sic vel sic facere, velle et non velle (en voluntatem proprie
talem seu fonnaliter sumptam). Si respectu alicujus, pergit ipse, hoc vo­
luntati non conveniat: hoc accidet voluntati, non in quantum voluntas
est, sed ex inclinatione naturali, quam habet ad aliquid sicut ad ulti­
mum finem, quem non potest non velle21 (en voluntatem, prout natura
l9) Consulantur de hac gravissima quae­ pugnaverat, et Tournely in Append, sae­
stione, praeter Pclavium in tribus postremis pius laudata.
libris De opif. ac in Elencho adt\ Vine.
’°) Omnia s. Docloris testimonia, quae
Lenis. el lib. IX. De incarn., Dechamps
S. J. in egregio opere De haeresi Janse- huc referri possent, collegit el expendit
niana, Mailejus in Historia theologica, et Pelavius, op. cit nec non Tournely loc.
in ceteris scriptis quae opposuit P. Miglia- cit. see. obj.
vacca, qui in libro inscripto, L infarinato
’*) Quaest. 2. i)e potentia, art. 3. in
posto net vaglio, doctrinam catholicam im- corp.

J

189
est, seu agentem por modum naturae). Eadem habet s. Augustinus. 22 Dupli­
cem hunc sensum data opera adversarii confundunt, ut s. Angustino ac reli­
quis patribus tribuant sensum ipsorum menti plane adversantem.
521. I. Inst. Atqui juxta citatos patres voluntas ita distinguitur a
natura, ut semper libera sit, ad discrimen naturae, quae in aliquid fertur,
utpote ad unum determinata. Etenim s. Augustinus, lib. De duabus anima­
bus, cap. XII: Jllae animae, scribit, quidquid faciunt, si natura, non vo­
luntate faciunt; etc. et De libero arbitrio, lib. III. cap. I: Motus animae
non est utique naturalis, sed voluntarius. Sic pariter s. Bernardus; immo et
s. Thomas, qui ait: Voluntas dividitur contra naturam, sicut una causa contra
aliam; quaedam enim fiunt naturaliter, quaedam voluntarie. 23 Ergo.
522. Resp. Dist. min. Voluntas distinguitur a natura juxta citatos
patres, prout est formaliter voluntas ex dictis, C. voluntas ut natura est,
seu agit per modum naturae ad unum determinatae, N. Idem enim recurrit
loquendi abusus. Huic autem difficultati, quam sibi s. Thomas proposuerat,
ita respondet: Dicendum, quod voluntas dividitur contra naturam, sicut una
causa contra aliam; quaedam enim fiunt naturaliter, et quaedam fiunt volun­
tarie. Est autem alius modus causandi proprius voluntati, quae est domina
sui actus, praeter modum, qui convenit naturae, quae est determinata ad unum;
sed quia voluntas in aliqua natura fundatur, necesse est, quod modus proprius
naturae quantum ad aliquid participetur a voluntate. 24 Sin vero adversarii
contendant, voluntatem a natura distingui, ut rem a re, ut vult Scotus, qui
pariter objicitur, tunc reponimus, id dari posse, si natura accipiatur praecise
ut natura est tantum. Voluntas enim non est natura tantum, sed natura
simul et voluntas; cum in aliquibus agat ut natura tendens in unum, in
aliis ut voluntas, seu ut facultas libera ad opposita, praeeunte judicio rationis.
523. II. Inst. Ergo quidquid praeeunte ratione aliquis vult et ample­
ctitur, liberum dicendum est. Atqui multa sunt, quae praeeunte ratione
necessario volumus; cujusmodi in nobis est beatitudo in genere, in beatis
amor beatificus, in Deo ipso processio Spiritus Sancti; optime igitur cohaeret
libertas cum necessitate.
M) Sanctus enim Doctor, lib. De duab.
anim. cap. 12: Ouamobrem, inquit, illae
animae, si natura, non voluntate fa­
ciunt, id est, si libero et ad faciendum et
ad non faciendum animi motu carent;
quibus verbis aperte distinguit voluntatem
proprie dictam, seu formaliler, ut loquun­
tur, sumptam , a naturali facultate, seu
prout natura est. Rursum vero disputans
cum Felice manichaeo, lib. II. cap. 7: Non
necessitatem, inquit, natura facit; sed

voluntas culpam ; et cap. 4: Cum Dominus
dicit: aut hoc facite, aut illud facite, po­
testatem (id est voluntatem) indicat, non
naturam. Ex his deprehendimus, unde
s. Thomas hauserit suam distinctionem.
“) I. part. qu. 10. art. 1. ad 1.
Ibid. Unde colligitur mala adversa­
riorum fides, dum non verentur depromere
pro sua sententia argumenta ex s. Thoma,
qui eos tanto ante jam tempore omnino
protriverat.

1

191
524. Resp. Dist maj. Quidquid praeeunte ratione volumus, liberum
dicendum est, si ita objectum proponatur, ut subsit rationis judicio et locus
detur deliberationi, ita ut voluntas possit dici domina sui actus, C. si ita
proponatur, ut necessario prosequendum aut fugiendum sit, Ar. Atque ita exponi
debent nonnulla patrum testimonia, qui ideo interunt hominem liberum esse,
qnia ratione praeditus est. Hoc enim verum est, si ad hunc sensum refe­
ratur, quod nempe ratio sit radix et fundamentum libertatis, seu si referatur
ad libertatem suppositi vel potentiae; at falsum est, si referatur ad liberta­
tem actus, quando objectum non proponitur ut indifferenter prosequendum
vel fugiendum, ut patet in exemplis adductis. 25
525. HI. Inst. Atqui etiam in his, in qnibus objectum ab intellectu
proponitur ut necessario prosequendum vel fugiendum, juxta s. Augustinum
consistit vera et proprie dicta libertas. Quum enim, lib. De nat. ct grat.
cap. XLVI. objiceret Pelagius: Voluntatis arbitrio ac deliberatione privatur,
quidquid naturali necessitate constringitur; respondet s. Doctor: Per enim ab­
surdum est, ut ideo dicamus non pertinere ad voluntatem nostram (scilicet
libertatem), quod beati esse volumus, quia id omnino nolle non possumus,
nescio qua et bona constrictione naturae; nec dicere audemus, ideo Deum non
voluntatem, sed necessitatem habere justitiae, quia non potest velle peccare.
Quod et alibi passim inculcat. Ergo.

526. Resp. Neg. subsumptum. Ad prob. D. Absurdum est juxta s. Augu­
stinum, nos liberos non esse in eo, quod beati esse volumus, quoad liberta­
tem contrarietatis, C.; quoad libertatem contradictionis, iV. Scopus enim
s. Augustini in adducto loco aliisque similibus est, refellere pelagianos, qui
constituebant essentiam libertatis in libertate contrarietatis seu in indifferentia
ad bonum ac malum, minime vero in libertate contradictionis aut specifica­
tionis. Eos propterea provocat ad exemplum Dei ac beatorum, qui, licet pec­
care non possint, neque a justitia deficere, tamen liberi essentialiter sunt;
quia: Nec libertas, nec pars libertatis, ut loquitur s. Anselmus, est potestas
peccandi26 ; sed potius libertatis defectus, ut ait s. Thomas. 27 Merito igitur
s. Augustinus Julianum, qui dicebat: Deus liber non est, qui malum non
potest velle, hac ratione perstringit : Siccine Deum laudas, ut ei auferas liber­
tatem ?28
527. At, inquit Jansenius, s. Augustinus loquitur de voluntate justitiae,
prout in Deo et beatis est, quae non patitur indifferentiam contradictionis.
») Recolantur quae praenotavimus initio propositionis.
») Dial, de lib. arb. cap. 1. pag. 117.
col. 1. B; quod postea etiam inculcat. Eadem habet s. Thomas passim.

ÎT) I. 2. qu. 109. ari. 2. ad 2.
”) Op. imperf. com. Julian, lib. L
num. 100.

Deus enim suam justitiam essentialiter et necessario vult, prout necessario
pariter eam volunt beati.
528. Resp. Dist. ant. Loquitur s. Augustinus de voluntate, qua prose­
quitur justitiam, prout dicit exercitium justitiae ad extra, qua bona et justa
operari potest vel omittere, C. prout dicit attributum essentiale ad intra, N.
Ad prob. D. Deus justitiam suam essentialiter et necessario vult quoad spe­
cificationem ad volendum bonum ct justum, ita ut contrarie ab ipsa deficere
non possit malum volendo aut operando, C. quoad exercitium ad extra, ita
ut ab ipsa deficere non possit negative non operando, N.
529. IV. Inst. S. Augustinus, De civ. Dei, lib. V. cap. X. ad decla­
randam naturam nostrae libertatis utitur exemplis vitae et praescientiae Dei.
Ait enim : Si illa definitur esse necessitas, secundum quam dicimus necesse esse,
ut ita aliquid vel ita fiat, nescio cur eam timeamus, ne nobis libertatem auferat
voluntatis. Neque enim et vitam Dei et praescientiam Dei sub necessitate poni­
mus, si dicamus nccesse esse Deum semper vivere et cuncta praescire. Porro
necessitas, quae similis est illi, qua necesse est Deum vivere et cuncta prae­
scire, omnem interimit libertatem a necessitate; atqui haec necessitas ex
Augustino libertatem voluntatis non tollit; ergo.
Ô30- Resp. Dist. maj. Necessitas, quae similis est illi, qua necesse est
Deum vivere et cuncta praescire, omnem tollit libertatem, si sermo sit de
vita Dei naturali et essentiali, qua Deus est, C. si sermo sit de vita Dei,
ut ita dicam, accidentali, quae in operatione ejus ad extra consistit, quae
necessaria non est, nisi necessitate consequente et hypothetica perinde ac
praescientia, N. Jam vero s. Doctorem de ejusmodi vita ac praescientia
loqui, patet tum ex contextu, tum ex scopo sibi proposito, qui est Stoicos
illos impugnare, qui cum Tullio contendebant voluntates nostras nulli neces­
sitati etiam consequenti subjici: Ne videlicet non essent liberae, si subjicerentur
necessitati. Quibus apposite respondet s. Augustinus, necessitatem conse­
quentem nullo modo officere libertati: Sic etiam cum dicimus, pergit ipse,
necesse est, ut, cum volumus, libero velimus arbitrio, et verum procul dubio
dicimus, et non ideo ipsum liberum arbitrium necessitati subjicimus, quae adi­
mit libertatem. 29
531. V. Inst. At 1. idem s. Doctor, lib. De dual·, anim. cap. 1. libe­
rum arbitrium definit: Animi motum cogente milio. Cui definitioni insistens
s. Thomas, haec expresse habet: Liberum arbitrium dicitur ex eo quod cogi
non potest. 3Q Igitur coactio est, quae liberum arbitrium tollit. 2. Et sane,
inquiunt, juxta hos sanctos doctores unam tantum proprieque dictam coactio­
nem libertati adversari, evidentissimo efficitur s. Thomae testimonio, ex p. I.
qu. 82. art. 1. ubi, cum quaesivisset: Utrum voluntas aliquid ex necessitate
a) Op. el loc. cit. n. 1.

30) In II. dist. 25. qu. 1. ari. 4.

appetat? illudque, quod certissimum est, constituisset, in beatitudinem uni­
versos necessario trahi, idcoque voluntatem aliquid ex necessitate velle, celebri
quod sibi objecerat Augustini effato: Si aliquid est necessarium, non est vo­
luntarium, respondet: Dicendum, quod verbum Augustini est intelligendum de
necessario necessitate coactionis. Necessitas autem naturalis non aufert liber­
tatem voluntatis, ut ipsemet in eodem libro dicit. Ergo juxta utrumque doctorem sola vere ac proprie dicta coactio libertati adversatur; ideoque meritum
ac demeritum optime potest cum necessitate naturali consistere.
532. Resp. D. A. Juxta utrumque doctorem liberum arbitrium ex eo
dicitur, quod cogi non potest coactione improprie dicta seu necessitate, C.
proprie dicta, A Interdum enim coactionis vox stricte sumitur pro vi ex prin­
cipio extrinseco illata: interdum late pro naturali ac necessaria ad unum in­
clinatione. quae facultatem ad oppositum aufert; interdum denique latissime
pro morali quadam vi eaque vehementi, non tamen ineluctabili. Porro tum
s. Augustinum tum s. Thomam coactionis vocabulum late, immo latissime
usurpasse pro quacumque necessitate, adeo ut, dum ajunt: Id esse liberum,
1
non est coactum, nil aliud sibi velint, quam: Id esse liberum, quod nulla
necessitas extorserit, ex plurimis ipsorum locis apparet. Sic s. Augustinus,
Retract, lib. L cap. XV. scribit, primos parentes ideo esse culpandos, quia
nullo cogente, hoc est, libera voluntate peccarunt: Suasit enim, ait, tentator,
ut hoc fieret, non coëgit. Sic pariter s. Thomas, Cont. gent. lib. III. cap. CXLVIII.
cum demonstrandum suscepisset, per auxilium divinae gratiae hominem non
cogi ad virtutem, ita disputationem aggreditur: Posset autem videri alicui,
quod per auxilium divinum coactio homini inferatur ad bene agendum. Ita
alibi passim.
533. Ad 2. seu ad confirm. D. ut supra: Si voluntas accipiatur pro
natura, C. si accipiatur pro rationali facultate eligendi ac respuendi vi prae­
dita, seu prout est formaliter voluntas ex dictis, A’. Talem esse mentem
s. Thomae, constat ex iis, quae De veritate, cap. XXIV. art. I. scribit; ubi,
cum ipsissimam s. Augustini sententiam usurpasset, ait: Cum electio sit quod­
dam judicium de agendis, vel judicium consequatur, de hoc potest esse electio,
quod sub judicio nostro cadit. Judicium autem in agendis sumitur ex fine,
sicut de conclusionibus ex principiis. Unde, sicut de primis principiis non judi­
camus, ea examinantes, sed naturaliter eis assentimus ... ita et in appetibilibus
de fine ultimo non judicamus . .. sed naturaliter approbamus ; propter quod de
eo non est electio, sed voluntas. Habemus ergo respectu ejus liberam volunta­
tem, cum necessitas naturalis inclinationis libertati non repugnet secundum
Augustinum, non autem liberum judicium, proprie loquendo, quum non cadat
sub electione.
534. VI. Inst. 1. Laus non debetur nisi actibus liberis; atqui s. Augu­
stinus laudem Deo et angelis tribuit ob actus ipsis prorsus necessarios.

193
Etenim, Tract. LUI. in Joann, laudi Deo vertit, quod negare seipsum non
potest: et De Civ. Dei, lib. ΧΠ. cap. 1. angelis adhaerere Deo. Id ipsum
dicatur de vituperio ac de demerito. 2. Nam idem s. Doctor, sibi semper
constans, docet, inesse in nobis post primi hominis lapsum peccandi necessitatem, adversus pelagianos, ac praesertim Operio irnperf. lib. I. cap. 105 ; et
tamen simul docet adversus eosdem peccata ista ex necessitate patrata a
Deo imputari; ait enim ibid.: De quo genere malorum Deus rogatur, ubi
dicitur: delicta juventutis et ignorantiae meae ne memineris. Quod genus delictorum si non imputaret Deus justus, non ea sibi dimitti posceret homo fidelis.
Ergo·
535. Resp. Dist. maj. Laus proprie et stricte sumpta non debetur
nisi actibus liberis, C. laus latiori sensu sumpta, scilicet pro honore, N. Sic
Dist. min. S. Augustinus laudem late sumptam Deo et angelis tribuit ob
actus ipsis necessarios, C. stricte sumptam, A. Ut enim observat s. Thomas,
laus stricte sumpta est sermo dilucidans magnitudinem virtutis', et haec non
debetur nisi actibus liberis; quatenus vero late sumitur, laus nempe pro
honore, non actui, sicut laus, sed magis agenti tribuitur, ut ipsemet loquitur,
et confertur ratione dignitatis solius suppositi, licet jam sit in fine, ac proinde
etiam propter actus necessarios. 31 Neque aliter in objectis locis intelligendus est s. Augustinus. Ad Deum vero speciatim quod attinet, ipsum etiam
stricto sensu laudare possumus, si non quantum ad ejus essentiam, saltem
secundum effectus ipsius qui in nostram utilitatem ordinantur ; quod angelicus
Doctor rursum animadvertit. 32
536. Ad 2. D. S. Augustinus docet, inesse homini necessitatem pec­
candi peccato materiali et improprie dicto, C. formali et proprie dicto, subdist.
necessitatem moralem et vagam, C. physicam et determinantem ineluctabiliter ad aliquod peccatum, N.33 Sed de hoc fusius in tract. De gratia.
537. II. Obj. Christus liber plane fuit tum in amando Deo, tum in
praecepto Patris servando de morte subeunda. His enim actibus et sibi et
nobis meruit, sibi gloriam, nobis gratiam; libertas autem totius meriti radix est.
Atqui Christus nulla quoad illos actus utebatur libertate a necessitate; cum
neque ab amando Deo abstinere posset, utpote comprehensor, neque a morte
subeunda, cum sibi servandum esset praeceptum Patris. Ergo. . . Haec autem
1!) In primo Lthic-, lect. 18; et II. 2·
qu. 103. ari. 1. ad 3. ubi integer textus ita
se habcl: «Laus distinguitur ab honore
dupliciter. Uno modo, quia laus consistit
in solis signis verborum ; honor autem in
quibuscumque exterioribus signis; et se­
cundum hoc laus in honore includitur. Alio
modo, quia per exhibitionem honoris testi­
monium reddimus de excellentia bonitatis
Perrone, Praelectione» theolog. V.

alicujus absolute; sed per laudem testifica­
mur de bonitate alicujus in ordine ad finem,
sicut laudamus bene operantem propicr
finem. Honor autem est etiam optimorum,
quae non ordinantur ad finem, sed jam
sunt in fine."
3a) II. 2. qu. 91. art. 1. ad 1.
”) Cf. Tourncly, loc. cit. septima ob­
jectio.

13

j
i
I

1
i
]

i
1
]

l
j

■
|

194
i \.

■;

·

confirmantur ex iis, quae scribit s. Thomas, disserens de libero Christi arbi­
trio: Vel dicendum, inquit, quod si etiam (liberum arbitrium Christi) esset
determinatum ad unum numera, sicut ad diligendum Deum, quod non facere
non potest; tamen ex hoc non amittit libertatem aut rationem laudis sive me­
riti, quia in illud non coacte, sed sponte tendit, et ita est actus sui dominus.34
Ergo juxta s. Thomam 1. non tollitur libertas ex determinatione ad unum;
2· ad rationem meriti ac laudis sat est, non coacte, sed sponte in laudabilia
ferri, seu sola externa coactio, non autem necessitas aut spontaneitas officit
libertati.
538. Resp. Dist. primam partem maj. Christus liber fuit in amando
Deo, quatenus amor ille ad creaturas tendebat, C. quatenus amor ille divi­
nam bonitatem essentialem intuitive cognitam spectabat, A’ Hoc enim postremo
sensu actus amoris beatifici nec liber est nec indifferens, sed omnino neces­
sarius; at priori sensu actus amoris in Christo liber fuit libertate specifica­
tionis seu disparitatis. Licet enim anima Christi, inquit s. Thomas, esset deter­
minata ad unum secundum genus moris scilicet ad bonum, non tamen erat
determinata ad unum simpliciter : poterat enim hoc vel illud facere et non
facere. Et ideo libertas in eo remanebat, quae requiritur ad merendum. 35
539. Alteram majoris partem de libera Christi morte, C. Oblatus enim
est, quia ipse voluit; at neg. min. ex ea parte, qua dicitur Christus mortem
necessario subiisse, vel quia, ut pluribus placet, praeceptum Patris non fuit
praeceptum stricte tale seu stricte sumptum, sed solum late tale 36, vel quia,
î4) In IIL dist. 18. qu. 1. art. 2. ad 5.
De terit, quaest. 29. ari. 6- ad 1.
M) lia censet Inter ceteros Pctavius, De
incarn. lib. IX. cap. 8. §. 6. cujus haec
verba sunt: Praeceptum illud et manda­
tum, quod Christo Pater edidisse dicitur,
velut de perferendis suppliciis ac luenda
morte, non absolutum imperium videri
fuisse, sed simplicem significationem con
silii ac voluntatis suae, quia multa illi pro­
ponebat Pater ad humanam recuperandam
salutem remedia, ex quibus quod vellet, eli­
geret, adeo ut, quidquid ex omnibus ca­
pesseret, id sibi gratum esse ac placere
monstraret, proindeque mandante se ac prae­
cipiente faceret. Non fuisse praecepti ne­
cessitate aliqua circumscriptum Dominum
Jesum, docere ipsemet videtur, apud Joannem X. 17. ita loquens: «Propterea me di­
ligit Pater, quia ego pono animam meam,
ut iterum sumam eam. Nemo tollit eam a
me, sed ego pono eam a meipso; et pote­
statem habeo ponendi eam et potestatem

habeo iterum sumendi eam. Hoc manda­
tum accepi a Patre meo.·' In his verbis,
cum se habere dicit ΙΕουσίαν, id est, pote­
statem ponendi animam suam, ex proprie­
tate nominis intelligendum est, ulriusque
amplectendi liberam ei optionem fuisse, non
unius dumtaxat. Nec enim potestatem vel
lEoviiav homini datam esse quisquam sa­
nus ac sobrius dicat, naturalis aliquando
subeundae mortis, vel, si ex alto praecipi­
tet, in terram cadendi; vel eum denique, qui
vinculis alligatus in carcere detinetur, po­
testatem habere illic manendi. Haec enim
ridicula sunt. Cum ergo Christus potesta­
tem habere se dicat mortis obeundae, eamque se ab semetipso, id est, suapte volun­
tate suscipere, procul dubio demonstrat li­
berum sibi integrumque fuisse, utrum mal­
let e duobus eligere, ut aut moreretur aut
se morti subtraheret.·* Quam deinde sen­
tentiam plurimorum patrum graecorum et
latinorum auctoritate adstruit. Cf. Theses
Nie. Rayé, Soc. Jes., quas inseruit P. Za-

i

■

I

195
quod aJiie poilus arridet, si mandatum Patris fuit praeceptum proprie dictum,
Christus ipsum habuit conditionatum tantum, dummodo scilicet ipse voluisset
mortem obire nec petere dispensationem. 37 In utraque porro hypothesi
Christus liberrimus fuit, ideoque per eam et sibi et nobis promereri potuit.38
540. Ad confirmat, resp. Non tollitur, juxta s, Thomam, libertas ex
determinatione ad unum secundum genus moris, quaeque relinquat libertatem
contradictionis et specificationis seu d i spari tatis, C. ex determinatione ad
unum simpliciter, AT. Mentem enim suam s. Doctor exposuit in adductis
verbis.
541. Ad 2. confirmat. D. Ad rationem meriti ac laudis sat est non
coacte, sed sponte in laudabilia ferri, id est, libere ex immunitate a necessi­
tate, C. spontanee tantum, N. Eo enim ipso, quod dicat angelicus Doctor:
Et ita est dominus actus sui, patet eum vocem coacte pro necessario usur­
passe. Eodem enim docente: Sumus domini nostrarum actuum, secundum
quod possumus hoc vel illud eligere . . . . unde appetitus finis non est de his,
quorum domini sumus. 39
542. 111. 0 bj. Ipsa libertatis notio suadet optime necessitatem cum
libertate componi. Ad hoc enim, ut actus liber censeri debeat et sit, sufcharia in Thesauro Theol. tom. IX. opusc.
18. in quibus ostendere satagit Christum
incapacem fuisse praecepti rigorosi.
37J Sic plures theologi arbitrantur juxta
illud, quod legitur, Matlh. XXVI. 53. de
Christo, dicente ad Petrum: ..An putas,
quia non possum rogare Patrem meum,
et exhibebit mihi modo plusquam duo­
decim legiones angelorum?·· Nec impro­
babile putat Petavius, loc. cit. §. 13. in
fine: ..Potuisse Christum eodem momento,
quo paternum de redimendo genere hu­
mano consilium sine ullo praeciso mandato
cognovit, ab eodem ultro petere, ut, quod
suae voluntati elcclioniquc permittebat, sibi
hoc accuratiore imperio praeciperet, quo
tanto demissiore et humiliore obsequio fun­
geretur. Nam utrumque sic obtinebimus,
ut et liberrima optione Christus mortem
per tot cruciatus obeundam susceperit, et
in hoc ipso strictae, ut vocant, ac rigidae
obedientiae partes impleverit.·■
3S) Plusquam viginli recensentur theo­
logorum sententiae ad hunc nodum dissol­
vendum, quas quisque recolere potest tum
apud Marin, S. J., tom. Π. tract. 17. De
Incarn. disp. 13 et 14; tum apud Aranda,
in eod. tract. De Incarn. Nemo tamen ex­

cogitavit, quod Hermesius in op. cit. Christiano-cath. dogmatica, part. III. Mûnsteri
1834, pag. 260. Hic enim quamvis affirmet
impossibile haud esse liberam voluntatem
seu quod ipse vocat humanum libere velle
in Christo cum unitate ac divinitate ejus
personae philosophice componere, sic ta­
men de hac Christi libertate loquitur atque
ita omnia quae illam adslruunt, argumenta
data opera convellit, ut ea veluti res indif­
ferens minime necessario admittenda ex
ejus sententia videretur. Quod sane erro­
neum vehementer est; nec solum communi
patrum et theologorum omnium doctrinae
contradicit (cf. Pelav. De Incarn. lib. VIII.
cap. 8.1, sed ipsius ecclesiae sensui et Scri­
pturarum auctoritati. Hae quippe (ut cae­
tera praeteream), nobis perhibent, Christum
ut hominem meruisse obediendo et mortem
subeundo; non meruit autem, neque obedivit voluntate divina; ergo meruit et obedivit voluntate humana, et quidem libera, ut
patet ex hactenus dictis et cx ecclesiae do­
ctrina, quae ad merendum vel demerendum
definivit requiri immunitatem a necessitate;
quod nunc de fide est.
39) Part. I. qu. 82. art. 1. ad 3.

13 *

196
licit 1. ut praevio rationis judicio eliciatur; per hoc enim distinguitur ab
actibus brutorum; 2- ut voluntas seipsam ad agendum moveat, agatque
proinde, et non agatur tamquam bruta animantia 40 ; 3. ut sit perfecte volun­
tarius, id est, non solum a voluntate elicitus, sed etiam imperatus, et non
coactus; 4. ut ita sit voluntarius, ut etiam sit in nostra potestate, adeo ut
homo per ipsam. Λ vult. facit: si non vult, non facit, ut loquitur s. Augu­
stinus4’; 5. ut cum voluntaria delectatione eliciatur juxta illud ejusdem
s. Augustini certissimum effatum : Ibi sumus veraciter liberi, ubi non delecta­
mur inviti42; vel etiam, ut alibi loquitur: Libera voluntate facimus....
quia delectati facimus. 43 Et sane, inquiunt, 6. licet peccatores obdurati et
habitibus irretiti dura premantur necessitate, libere tamen peccant, immo et
ipsi damnati et daemones graviter peccant majori adhuc necessitate compulsi;
7. beati in coelo licet necessario Deum diligant, libere tamen diligunt, cum
ipsorum amor actus humanus sit; ac 8. demum Deus ipse, licet nunc saltem
necessario creaturas velit, liber tamen semper circa easdem censetur. Ergo.
543. Resp. Neg. ant. Ad 1. D. Sufficit, ut subsit judicio rationis in­
differenti seu libero et expedito, C. judicio inelnctabiliter ad unum inflexo
et determinato. A.44 Hoc enim speciatim intervenit discrimen inter homines
et bruta animantia.
544. Ad 2. D. Ut voluntas ita se ad agendum moveat, ut possit pariter
se non movere per plenam ad motum et quietem facultatem, C. secus, N.
Et hic rursum patet diversa hominum et brutorum ratio: quia bruta phy­
sice, non autem moraliter se movere possunt, nec propterea habent domi­
nium sui actus, ut ait s. Thomas. 45
545. Ad 3. D. Ut sit perfecte voluntarius sensu nuper exposito, C.
alias, A. Sic etiam ut non sit coactus, id est, necessarius. C. coactus stricte
sumptus, A’.
546. Ad 4. D. Ut sit in nostra potestate omnimoda physica et morali per
facultatem electivam ad opposita et diversa, C. in sola potestate physica, N.
547. Ad 5. D. Eliciatur cum delectatione consequente, deliberata et
vincibili, C. antecedente, indeliberata et invincibili, N. Talis porro est sensus Au­
gustini in citatis locis; ideo enim eam naturam sat bonam esse propugnat, quae
habet in potestate, illicitam delectationem, si extiterit, ita cohibere, ut non solum de
ceteris licitis rectcque factis, verum etiam de ipsius pravae delectationis cohibitione
laetetur. 46
548. Ad 6. D. Peccatores dura premuntur necessitate morali, voluntaria
<e) S. Thom. De verit. qu. 24. ari. 2.
4l) De spiritu et Utera. cap. 31. num. 53.
°) De iiupt. et concn pise. lib. L cap. 30.
num. 33.
«) In Ps. CXXXIV. num. 11.

M) S. Thom. I. 2. qu. 6. art. 2. ad 2.

«) Cont. gent. lib. IL cap. 47. ratione 3.
«) D
num. 11.

197
ct vincibili, C. physica, N. Id ipsum dicatur de daemonibus et damnatis, qui
juxta satis receptam sententiam nonnisi morali compelluntur necessitate, libere
propterea vereque peccant, licet ipsis peccata non amplius ad demeritum im­
putentur, utpote in termino constitutis, ut loquitur s. Thomas. 47
549. Ad 7. Neg. beatos libero Deum diligere. Ad confirmat, autem D.
Amor beatificus humanus est quoad substantiam operis, C. quoad modum
operandi, N.
550. Ad 8. D. Deus ipse nunc saltem necessario vult creaturas neces­
sitate consequente, ideoque semper libere, cum velit per eumdem actum,
quo semel voluit, seu potius vult ab aeterno, eo quod in Deo nulla detur
successio actuum, C. necessitate antecedente, N. 48

PROPOSITIO II.
Etsi per originale peccatum liberum hominis arbitrium attenuatum sit, non est
tamen extinctum ; seu manet in statu naturae lapsae vera et proprie dicta
libertas ad merendum vel demerendum necessaria.

551. Propositio haec est de fide. Concilium enim trident, sess. VI.
can. V. hanc definitionem edidit: Si quis liberum hominis arbitrium post
Adae peccatum amissum et extinctum esse dixerit, aut rem esse de solo titulo,
immo titulum sine re, figmentum denique a satana invectum in ecclesiam;
anathema sit.
552. Cum vero dicimus, liberum hominis arbitrium per peccatum origi­
nale esse viribus attenuatum atque inclinatum, non id intelligendum est de
proprietatibus ipsius naturalibus, sed juxta dicta, relate ad integritatem natu­
rae, qua Deus primum hominem praeditum voluit.
553- Haec thesis praecipue perstringit novatores saec. XVI. lutheranos
et calvinistes, nec non jansenistas, qui communem cum ipsis causam inierunt:
ideoque argumentis theologiae propriis est vindicanda. Indirecte vero eos
pariter afficit incredulos, qui negant hominem libero arbitrio pollere. Cum
autem omnia argumenta, quae tum ex Scriptura et patribus, tum ex liberta­
tis notione deprompta in superiori propositione attulimus, disserentes de liber­
tatis natura, hanc eamdem propositionem evincant, supervacaneum et mole­
stum esset, ea denuo proferre. Urgebimus propterea adversus incredulos ea
rationum momenta, quae nos certos faciunt de existentia nostrae libertatis.
554. Ac prima quidem ratio petitur ex ipso intimo sensu; quo ita
afficimur, ut plane sentiamus, nos aliquid velle vi propria et ex proprio de­
lectu, ut possimus id ipsum non velle; id vero ita, ut de libera electione
4T) Cf. II. 2. qu. 13. ari. 4. ad 2. et alibi.
w) Recolantur, quae de hoc argumento

*

scripsimus in tract. De Deo> num. 291 et
seqq.

198

t

I

■·

(υ

nostra dubitanti illico possimus facto ipso libertatis nostrae demonstrationem
exhibere.
Altera ratio petitur ex modo ipso agendi. Etenim si necessitate aut
spontaneitate ad agendum impelleremur, totam viam nostram promeremus,
non autem ex parte tantum, ut in agentibus necessariis fit; porro nos vim
nostram pro arbitrio exerimus, eam cohibemus, suspendimus, iterum cona­
mur etc.
Tertia eruitur ex universali omnium hominum consensione, quae
oriri nequit nisi vel ex sensu intimo vel ex naturali animi propensione ad
istud judicium ferendum; quod pro instituto suo ostendunt philosophi. Hanc
vero totius orbis conspirationem in agnoscenda hominis libertate pulchre ex­
posuit s. Augustinus, dnm ait: Hanc cantant et in montibus pastores} et in
theatris poetae, et indocti in circulis} et docti in bibliothecis, et magistri in
scholis, et antistites in sacratis locis;, ct in orbe terrarum genus humanum. 1
Quartam suppeditant leges, praemia ac poenae, quibus, Solone
4este. ut habet Cicero, omnis humana respublica continetur; quae prorsus
inutiles forent, nisi daretur vera in homine libertas.2
Quintam denique, ceteris praetermissis, praebent ipsi libertatis i re­
pugnatores, qui, etsi ore et scriptis libertatem inficiantur, ita vitam suam
componunt, et omnia sua dirigunt atque accommodant, ac si plena se se uti
libertate persuasum ipsis esset: in periculis enim sunt admodum solliciti, in
dubiis cauti, in ulciscendis injuriis feroces, hortantur et ipsi suos, uxorem,
prolem, domesticos, ut honestatem colant: puniunt, si quid deliquerint; in­
jurias propulsant, aliaque ejusmodi praestant, quae cum ipsorum doctrina
componi nulla ratione possunt. 3 Ergo.
’) Lib. de duab. anim. nam. 15. alias
cap. 11. Cf. Cudwortb, De aeternis et im­
mutabilibus justi et injusti notionibus,
cap. 1 et seqq. ad calcem Syst. intellect.;
Hoocke, Religionis nat. principia, part. II.
sect. 1. art. 1. De libertate.
a) Hinc A. Gellius, Noct. attic, lib. VI.
cap. 2: Sine libertate, ajebat, poenae fo­
rent injustae. Quae ipsa quoque Augustini
mens est: »Sublata libertate omnis humana
vita subvertitur; frustra leges dantur; fru­
stra objurgationes, laudes, vituperationes,
exhortationes adhibentur; neque ulla justi­
tia bonis praemia et malis supplicia con­
stituta sunt.u
’) Cf. Storchenau, S. J. Institutiones
meta physicae, lib. III. Psych, parti, sect. 3.
cap. 3. Apposite Holland, Rê/lex. philosoph. etc. de hoc argumento scribit: »11 en

est des arguments contre la liberté comme
de ceux qu’on fait contre la possibilité du
mouvement et contre l’existence des corps.
Ces arguments sont quelquefois très-subtils,
difficiles à résoudre, surtout pour ceux qui
ne connaissent pas les charlataneries dia­
lectiques: mais comme ils contredisent des
sentiments vifs, profonds, irrésistibles, uni­
versels, ils éblouissent Γ esprit sans le con­
vaincre. Indépendamment de toute médita­
tion, Γhomme croit qu’il y a du mouve­
ment dans le monde, qu’il existe des corps
autour de lui, et que c’est lui-même qui
se détermine aux actions qu' on lui voit
faire pendant le cours de sa vie. Les phi­
losophes, qui soutiennent que c’est là un
instinct trompeur, ne peuvent s’en dépouil­
ler eux-mêmes; malgré tous les sophismes
qui leur font illusion, ils ne peuvent pas

DIFFICULTATES.

555. L Obj. Scripturae passim nulla nos proprie dicta libertate in prae­
senti statu pollere tradunt, ut 1. Jerem. X. 23: Scio, Domine, quia non est
hominis via ejus. 2. Prov. XXL 1 : Cor regis in manu Domini; quocumque
voluerit, inclinabit illud. Ita alibi saepe. Ergo.
556. Resp. Eeg. antec. Ad 1. D. Quoad executionem, C. quoad exer­
citium, subdist. quoad opera supernaturalia, C. quoad opera naturalis ordinis,
si faciliora sint, N.
557. Ad 2. D. Per motionem congruam, C. per libertatis ablationem, N.
Sic cetera testimonia, quae afferri solent, exponi debent, nempe vel de liber­
tate executionis, vel de necessitate gratiae, vel de servitute peccati, vel de
necessitate morali etc., ut suis locis expendemus.
558. IL Obj. S. Augustinus, disputans adversus pelagianos, tria haec
numquam non inculcat: 1. Periisse post hominis lapsum, innocentis hominis
arbitrium, ut in Enchirid. cap. XXX: Libero arbitrio male utens homo et se
perdidit et ipsum. 2. Esse in natura lapsa peccandi necessitatem, ut in Lib.
contra Fortunatum, num. 22.: Postquam ipse (Adam) libera voluntate pecca­
vit, nos in necessitatem praecipitati sumus, qui ab ejus stirpe descendimus.
3. Arbitrii indifferentiam per Adae scelus omnino periisse; eamdemque in libris
Contra Julianum acriter insectatur; et Serm. OVI. num. 11. aperte nos non
agere, sed agi affirmat. Ergo.
559. Resp. Ad 1. D. Affirmat s. Augustinus, periisse post Adae la­
psum liberum hominis arbitrium, quale in paradiso fuit, habendi plenam cum
immortalitate justitiam, seu quoad ejus perfectionem, ut ex dictis constat, C.
absolute ac simpliciter, N. Docet nempe s. Doctor, innocentis hominis arbi­
trium potens fuisse etiam ad immortalitatem et ad ulteriores actus, justitia
originali et sanctitate ut privilegio stabili felicissimum statum illum perfi­
ciente; et haec profecto libertas periit. At remanet arbitrii libertas natu­
ralis, qualem hominis natura exigit tum ad actus aliquos saltem moraliter
honestos, tum ad assentiendum active gratiae motionibus. Hinc, Enchir. loc.
cit. s. Augustinus emortuum et non emortuum dicit nostrum arbitrium,
emort
tuum, ad habendam plenam cum immortalitate justitiam; non emortuum, ad
cooperandum Deo, et ad moralia naturae opera saltem faciliora perficienda. *
autrement que le vulgaire, parce qu’ils
ne peuvent s’empêcher de sentir comme
lui.·
4) Cf. Faure S. J. 5. Augustini Enchi­
ridion nolis et assertionibus theologicis
illustratum, Romae 1755, denuo editum,
Neapoli 1847. in hunc locum, ubi fuse

ostendit, liberum arbitrium, quod hic de­
perditum dicit s. Augustinus, esse illud,
«quod homo primus, male utens, perdidit;
atqui illud fuit arbitrium sanum et potens
juste vivere. Deinde dicitur perditum il­
lud arbitrium, quod contraponitur arbitrio
liberato post casum; hujusmodi autem non

200
560. Ad 2. D. Necessitatem moralem ortam ex concupiscentia vel con­
cupiscentiam ipsam, C. necessitatem proprie dictam, A'. Per banc siquidem
necessitatem intelligit 8. Doctor concupiscentiam ipsam, seu perversam illam
peccati legem, de qua conquerebatur apostolus (Rom. VII. 15): Non enini,
quod volo bonum, hoc ago: sed quod odi malum, illud facio; ex qua oritur
proclivitas ad malum et difficultas ad bonum.

561. Ad 3. D. Acriter insectatur arbitrii indifferentiam, qualem pelagiani adstruebant in perfecto virium aequilibrio, prout erat in statu innocentiae, C. qualem adstruunt catholici, A’. Pelagiani enim contendebant, talem
a Deo hominem conditum esse, qualis nunc nascitur, et inficiabantur ob
Adae scelus in nobis infirmatum seu attenuatum arbitrium esse per grassantem concupiscentiam : sed autumabant perfecta nos uti arbitrii indifferentia
et ad bonum et ad malum. Hoc erat totius pelagianae haereseos fundamen­
tum, quod cum catholica doctrina cohaerere nulla ratione potest. Illud propterea totis viribus subruere satagebat s. Augustinus. Praestat has omnes
responsiones confirmare earum rerum auctoritate, quas s. Doctor scribit, Contra
Epist. Pclagianorum, lib. I. cap. Π; objicientibus siquidem pelagianis, quod
ex catholicorum doctrina primi hominis peccato liberum arbitrium perierit, ut
nemo jam potestatem habeat bene vivendi, sed omnes in peccatum carnis suae
necessitate cogantur: respondet: Quis nostrum dicat, quod primi hominis pec­
cato perierit liberum arbitrium de humano genere? Libertas quidem periit per
peccatum, sed illa, quae in paradiso fuit, habendi plenam cum immortalitate
justitiam. Propter quod natura humana divina indiget gratia, dicente Domino:
Si vos Filius liberarent, tunc vere liberi eritis, utique ad bene justeque vivendum.
Haec plane invictissime ostendunt, quam turpiter ac fraudulenter erraverit
Jansenius in videnda, ut ipse ait, et asserenda Augustini sententia.
562. Ad illud, quod additur ex eodem sancto Doctore: Nos non agere.
csl nisi arbitrium sanum. Praeterea arbi­
trium deperditum comparatur facultati, quam
ad vitam conservandam habet, qui se occi­
dit; igitur sermo est de arbitrio potente
conservare vitam caritatis acceptam in crea­
tione. Denique Augustinum ante liberatio­
nem in homine servo, negare liberum arbi­
trium cum addito, non simpliciter et ea
universalitate, qua nostra aetate loquimur,
ostendunt verba, quae saepe hoc capite ha­
bet, et quibus arbitrium negat: Ad juste
faciendum liber non erit, et infra:
Quomodo quisquam de libero ar­
bitrio in bono glorietur opere. Con­
cludendum, itaque, Augustinum hoc Enchi­

ridii loco idem docere, quod et alibi docet,
et omnes cum illo. Verum est, magnas
arbitrii vires homo, cum condere­
tur. accepit; sed peccando amisit
(Aug. Senn. 131. num. 6. De verb. Apost.).
Sed merito addit Aug.: Adhuc cura­
tur... sanatur languor; libertas
periit per peccatum, sed illa quae
in paradiso fuit (Lib. I. ad Donif.
contra duas epist. Pelag. cap. 2.).“ Haec
exscribere placuit, ut pateat verus Augu­
stini sensus ex ipso contextu erutus. Hoc
enim loco valde abusi sunt Lutherus, Cal­
vinus et Jansenius.

201

Z

sed agi, reponimus falsum esse, quod adversarii obtrudunt·, nam s. Augusti­
nus ibid, aperte dicit: Jmmo et agis et ageris, si a bono agaris.
563. ΙΠ. Obj. Voluntas numquam agit, sed semper agitur. 1. Vel
enim malum aversatur, vel bonum prosequitur. Si malum aversatur, neces­
sario aversatur, eo ipso quod felicitati, in quam necessario tendit, opponatur:
2. quod si bonum prosequitur, semper necessario majus bonum prosequitur vel
reale vel apparens, non solum in genere, sed etiam in specie seu in parti­
culari. 3. Si vero diversi generis bona ab intellectu ut aequalia apprehen­
dantur, voluntas numquam eliget; alioquin enim eligeret sine ratione suffi­
cienti, bilancis in modum; quae si utrinque aeque gravis fuerit, nullum unquam
dabit praepondium; quod si alteri ex lancibus adjectum quidpiam vel detra­
ctum fuerit, eam illuc praeponderare oportebit, quo eandem gravius pondus
abripiet, ideoque jam necessario. 4. Et sane voluntas in eligendo semper
sequitur intellectum, qui causa est necessaria; 5. cum non possit aliter res
percipere nisi ex effectu, quem objecta in eum efficient aut excitabunt, quae­
que major aut minor erit pro diversa corporum nostrorum indole, diverso
animi habitu aut propensione. Hinc cernimus, diversa ratione ab uno eodemque objecto alios homines affici, immo eumdem hominem diversimode diversis
temporibus. Ergo.
564. Resp. Neg. ant. Ad 1. D. Si sub sola ratione boni vel sub sola
ratione mali quidpiam voluntati proponatur, C. si sub mixta repraesentatione
boni ac mali, A7.5 Tunc enim voluntas non abripitur, sed deliberat.
565. Ad 2. Neg. Quandoquidem, ut scite passim observat s. Thomas,
sola felicitas in genere seu bonum summum, quod est undequaque bonum,
determinat necessario nostram voluntatem; cetera autem bona, quaecumque
demum sint, hoc ipso quod sint finita ac limitibus circumscripta, numquam
necessario assensum nostrum adripiunt, cum ipsa limitatio malum seu de­
fectas sit. 6
J) Hinc optime s. Thom. I. 2. qu. 13.
art. 6: »In omnibus, inquit, particularibus
bonis potest homo considerare ralionem
boni alicujus et defectum alicujus boni,
quod habet rationem mali. Et secundum
hoc potest unumquodque hujusmodi bono­
rum apprehendere ut eligibile vel fugibile.
Solum autem perfectum bonum, quod est
beatiludo, non potest ratio apprehendere
sub ratione mali aut alicujus defectus; et
ideo ex necessitate bealitudinem homo vult,
nec potest velle non esse beatus, aut esse
miser. Electio autem, cum non sit de fine,
sed de his, quae sunt ad finem .... non
est perfecti boni, quod est beatiludo, sed

aliorum particularium bonorum. Et ideo
homo non ex necessitate, sed libere eligit. “
e) Rursum s. Thomas loc. cit. qu. 10.
num. 2: ..Quia defectus, inquit, cujuscumque boni habet rationem non boni, ideo
illud solum bonum, quod est perfectio, et
cui nihil deficit, est tale bonum, quod vo­
luntas non potest non velle, quod est bea­
tiludo. Alia autem quaelibet particularia
bona, in quantum deficiunt ab aliquo bono,
possunl accipi ut non bona. Et secundum
hanc considerationem possunt repudiari vel
approbari a voluntate, quae potest in idem
ferri secundum diversas considerationes.“
In quaesi, vero 6. De malo, art. unico, ob-

I

566. Ad 3- Neg. Neque admittimus, voluntatem in ejusmodi casu eli­
cere sine ratione sufficienti; quia ipse finis, propter quem hoc vel illud eliçeret inter duo aequalia, esset ratio suffieientissima electionis. Adde, ipsum
propriae libertatis exercitium pro ratione sufficienti haberi posse. 7
567. Neg. etiam paritatem adductam ex bilance. Nec enim anima nostra
ad librae imaginem et similitudinem facta est, sed ad imaginem et similitu­
dinem Dei, qui inter duo aut plura aequalia eligit; et nos proinde eligere
possumus in tali aequilibrio constituti, cum voluntas nostra sit principium
activum, cujusmodi libra non est. 8
568. Ad 4. D. Ita tamen, ut ipsa intellectus applicatio ad aliquid con­
siderandum, et quidem sub uno potius respectu quam sub alio, ab ipsa vicissim voluntate pendeat, C. secus, A’.
569. Ad 5. Negamus in ejusmodi perceptione vel affectione constitutam
esse libertatem, prout adversarii fingunt; sed in electione constituitur, quae
talem perceptionem aut affectionem subsequitur; quaeque si habeat pro ob­
jecto bonum particulare, locum semper relinquit deliberationi, ac proinde
libertati, juxta ea, quae ex s. Thomae observatione protulimus. Adde sine
objecto sive motivo externo determinante posse voluntatem ex principio suae
activitatis intrinseco se movere, praevia objecti repraesentatione et ita pro­
priae activitatis vim exerere, secus ac leibnitziani contendunt. 9
570. IV. Obj. 1. Voluntas numquam ad actum accedit nisi praevio
judicio practico; 2. multo minus aliquid vult contra practicum et ultimum
intellectus judicium, 3. maxime quod voluntas non est nisi potentia caeca;
servat: -Quod objectum movens volunta­
tem est bonum conveniens apprehensum.
Unde, si sit aliquod bonum, quod appre­
hendatur sub ratione boni, non autem sub
ratione boni convenientis, non movebit vo­
luntatem.’) Cf. Storchenau loc. cit. §. 129. schol. 1.
in resp. ad 5. diff. ubi pluribus rationibus
labefactat ejusmodi difficultatem; ac inter
cetera observat, rationalis et rationabilis
non idem hoc loco significare, cum possit
voluntas aliquid rationaliter appetere et
irrationabiliter eligere. Qnod toties fit,
quoties aliquis ex certa scientia, deliberato
proposito atque ex sola malitia legem di­
vinam aut humanam transgreditur; talis
enim est, qui eligit peccatum, quod actu
cognoscit grave malum esse, juxta illud
poëtae :
. . . Allndque cupido,
Meni aliud suadet; video meliora proboque,
Deteriora sequor.

·) Cf. Zorzi. Prodromo della nuova en­
cyclopedia italiana, Siena 1779, art. Li­
berta, §. 18. ubi statuit libertatem fundari
in indifferentia aequilibrii, quod fuse pro­
sequitur. Eo tamen progressus est Spi­
noza, ut asserere non dubitaverit: Homo
in tali aequilibrio positus (nempe qui ni­
hil aliud percipit quam sitim et famem,
talem cibum et talem potum, qui aeque
ab eo distant), quin alterutrum eligat,
fame et siti peribit. Haec delirantium
somnia sunt.
·) Cf. Storchenau, loc. cit. ubi observat
indifferentiam activam duplicem esse, unam
electionis, alteram simpliciter activam ; illa
non eget principio determinante externo,
haec eget; differt tamen ab indifferentia
passiva, quae per principium externum ef­
ficiens tolli debet; illa soli voluntati com­
petit, estque necessarium verae libertatis
constitutivum, haec et intellectus et appe­
titus propria est.

ergo a jndicio practice necessario determinari debet. 4. Atqui judicium practicum est necessarium; pendet enim a judicio intellectus tbeoretico, cujus
munus est rationem exhibere tum boni tum mali in objecto, quod necessario
repraesentat prout illud percipit, cum intellectus sit potentia necessaria. Ergo.
571. Reap. ad 1. Neg. Neque enim absolute requiritur ejusmodi practicum judicium ad hoc, ut voluntas aliquid velit aut nolit, vel etiam suspen­
dat suas volitiones. Sufficit enim simplex boni repraesentatio vel mali,
neque necesse est ad verum judicium instituendum, ut voluntas suos actus
eliciat. Ex ejusmodi enim repraesentatione habet voluntas, quidquid proxime
requiritur ad volendum aut non volendum.
572. Ad 2. D. Quatenus voluntas numquam non velit, quando actu
vult, C. quatenus aliquod judicium praevium requirat, ut illud necessario
sequi debeat, N. Cum enim a voluntate pendeat, ut judicium illud ultimum
sit, quando jam vult, si contrarium posset velle, vellet et non vellet eodem
actu, quod implicat. Ast ipsa nullo indiget judicio praevio, quo necessario
determinetur. 10
573. Ad 3. D. Voluntas est potentia caeca, quatenus numquam agat
absque objecti repraesentatione, C. absque judicio practico et quidem prae­
vio, N. Hinc negamus consequentiam.
574- Ad 4. Neg. Ex dictis enim voluntas ipsa est, quae vim suam
exercet in hoc judicio, intellectum applicando ad haec potius quam illa motiva
perpendenda, sub hac potius ratione quam sub alia, et prout vult, donec se
determinet ad electionem; et hinc patet, liberum pariter sub hoc respectu
esse judicium theoreticum intellectus, quod a simplici perceptione minime
pendet, sed ab applicatione voluntatis ad ea quae percipit. Licet propterea
perceptio in se sit necessaria, non est tamen necessarium judicium, quod eam
subsequitur: immo saepe saepius judicamus contra id, quod sensus exhibent
et res percepta prae se fert, e. gr. remum in aqua non esse fractum, etsi
fractus appareat; solem et lunam longe majoris amplitudinis esse, ac sensus
referant ob ipsorum a nobis distantiam, aliaque id genus innumera, ut leges
opticae postulant, ac physica praesertim recentior docet. Saepe etiam posita
perceptione suspendimus judicium et nihil omnino decernimus. Demum ipsa
perceptio quodammodo voluntatis imperio subest, quatenus voluntas, ut dictum
est, applicat sensus circa hoc vel illud objectum, ut inde mens ideas sen­
sibiles sibi cudat, ac deinde percipiat; et si de veritatibus abstractis sermo
sit, mentem applicat ad hanc potius quam illam veritatem contemplandam.
Patet inde mentem humanam semper activam esse in suis ideis, in suis per­
ceptionibus, in suis judiciis, in suis volitionibus ac determinationibus. 11
ie) Cf. ibid. cap. 2. §. 22. schol. 1. ubi
id ex professo oslcndit.

'*) Ex dictis palet, corruere lotam ar­
gumenlationem ductam ex animi nostri ana-

204

r.

»C

Obj. 1. Saltem sensus intimus decipere nos potest, dum vide­
tur testari nos pro lubito velle, dum tamen reipsa a causa exteriori move­
mur; 2. eadem ratione ac si acui magneticae aut lapidi decidenti paulo
ante motum cum cognitione desiderium aliquod versus aliquem locum deter­
minatum se movendi imprimeretur, viderentur sibi haec corpora a se ipsis
ad eum motum determinari, ac proinde libere. 3. Ita porro et in homine
reipsa accidere patet ex eo, quod a Deo tamquam prima causa praedeterminari debeat, et applicari ipsius potentia, quoties ad actum accedere debet;
seu saltem necessaria est Dei praemotio. qua homo tamquam causa secunda
omnes et singulas actiones suas peragat. Ergo.
576. Resp. ad 1. Vel AT. vel D. Sensus intimus nos decipere potest
in iis. quae sunt sensus intimi objectum, et de quibus ipse aperte testatur, N.
in ceteris, Tr. vel C. Ostendunt enim philosophi numquam sensum intimum
in iis de quibus aperte testatur et quae ejus objectum sunt, decipere nos
posse. 12 Si quae sint, in quibus videmur decipi, non sunt ejusdem intimi
sensus objecta, cujusmodi esset existere nos ab alio, conservari etc.
577. Ad 2. Neg. paritatem. Numquam enim vel acus magnetica aut
lapis, qui in dicta hypothesi putarent se libere moveri, possent propriae
libertatis demonstrationem exhibere cessando a motu; contra vero homo non
solum sentit, dum movetur, se libere moveri, sed sentit praeterea se actu
habere potestatem ad oppositum atque ad diversa, et cuilibet, a se petenti
demonstrationem suae libertatis, illico eam exhibet exsiliendo, consistendo,
motum cohibendo vel accelerando, prout ipsi libet.
578. Ad 3. D. Praedeterminari aut praemoveri debet homo a Deo tam­
quam causa prima, quatenus indiget conservatione illius activae facultatis,
quam per creationem ipsi Deus communicavit, C. quatenus homo ad actus
singulos debeat praemoveri aut praedeterminari, N. Nempe, ea ratione, qua
homo aut alia creatura quaelibet propriam existentiam cum facultatibus, quas
uniuscujusque natura exposcit, a Deo per creationem accepit, eadem ratione
illarum a Deo conservationem habet per continuationem, seu extensionem illius
divinae voluntatis actus, quo primum conditus est. Actus iste divinae volunlysi, per quam ingenti adeo apparatu hu­
manam libertatem se evertere praefidebat
Collins. Quae enim, ut ipse ajebat, ad hanc
de libertate quaestionem perlinere possunt
mentis nostrae operationes, ad has quatuor
potissimum revocantur: percipere, judicare,
velle, agere. Jam vero ex nulla harum
oriri potest electio. Mens enim necessario
percipit, judicat porro prout percipit, vult
prout judicat, agit prout vult, nullus igitur
electioni locus. Verum ex iis, quae attu­
limus, constat, falsas esse ejusmodi assum-

ptiones. Nam nec mens necessario percipit,
prout expositum est: nec necessario judicat
prout percipit, uti ostendimus; judicium
enim juxta sanam philosophiam est mentis
operatio distincta a mera perceptione; nec
saepe vult, prout judicat; quod si agit prout
vult, ideo est, quia hoc includit ipsum exer­
citium libertatis; implicat vero, eodem tem­
pore velle agere et non velle; idem enim
simul esset et non esset.
”) Conf. Storchenau, Logic. §. 158 et
seqq.

205
tatis, qui se porrigit ad totam conservationis periodum, dicitur perpetua
creatio, non eo sensu quod Deus reipsa continue ac singulis veluti momentis
eum do novo creet; sic impulsus iile, quem Deus homini primum indidit ad
felicitatem in genere, et qua homo movetur ad eligenda particularia media,
quae ad eam perducunt, debet a Deo conservari, ut possit vires suas exerere,
dicitur continua praemotio et si placet praedeterminatio. 13 In hoc profecto
nihil intercedit, quo humana libertas laedi vel minimum possit, quod facile
cuiquam patet. 14
579. Difficultates, quae peti solent vel ex divina praescientia, vel ex
divinae gratiae efficacia, partim in tractatu De Deo disjecta sunt 15, partim
disjicientur in tractatu De Gratia.

CAPUT

VI.

DE FUTURA HOMINIS VITA.

580. Brevi dilabitur praesens haec vita, quae data homini est, ut ser­
viat Deo conditori suo. E matris sinu ad tumuli obscuritatem praecipiti
ruimus cursu : Omnes enim morimur, ut sapiens illa Thecuites ajebat, et quasi
aquae delabimur in terram, quae non revertuntur. 1 At, si itineris nostri
metam attigerimus, pro meritis, quae nosmet nobis comparavimus, altera nos
vita manet fausta vel infausta. Fieri autem potest, ut homo ex hac vita
decedens beatitudinem, ad quam conditus est, statim assequatur; vel ad tempus
ab ipsa arceatur, donec scilicet a levibus, quibus hinc coinquinatus sordibus
migravit, purgetur, aut debitas poenas persolvat; vel etiam ob nefaria scelera,
queis sese obstrinxit, non solum ab ea penitus excludatur, verum etiam gra­
vioribus addicatur suppliciis; vel denique ob originalem noxam, qua inexpiatus supremum diem obiit, ab eadem beatitudine in perpetuum abjiciatur. De
hac proinde supernatural! felicitate, quae in intuitiva Dei visione ac fruitione
posita est, de purgatorio et inferno, de statu decedentium sine baptismate
disserendum ex ordine superest, quae totidem distinctis articulis prosequemur.
”) Ita s. Thom. I. 2. quaest. 9. art. 6.
ad3. his verbis: -Deus movet voluntatem
hominis, sicut universalis motor ad univer­
sale objectum voluntatis, quod est bonum;
et sine hac universali motione homo non
potest aliquid velle. Sed homo per ratio­
nem determinat se ad volendum hoc vel
illud, quod est vere bonum vel apparens
bonum."
”) Cf. Fortunatus a Brixia, Ord. Min.

reform. Metaphys. part. III. sect. 3. §. 60
et seqq. ubi luculenter hoc argumentum,
evolvit. Cf. etiam card. Gerdii, Saggio
d- instruz. teolog. de Deo creatore, De
inundo. Hinc ipse Tullius, Quaest. Tuse.
lib.I. cap.23. ajebat: -Sentit animus se mo­
veri; quod cum sentit, illud una sentit, se
vi sua, non aliena, moveri.··
,5J Part. III. cap. 1. η. 392 et seqq.
') II. Reg. XIV. 14.

206

: 4
DE SVPERXATÜRALI HOMINIS BEATlTUDINE.

581. Beatitudo, quae etiam summum bonum ac ultimus finis dicitur,
quamque et probi et pravi homines vehementer appetunt 2, definitur in genere
a Boëtio status omnium bonorum congregatione perfectus 3, et a s. Augustino
bonorum omnium summa et cumulus4, a scholasticis passim definiri solet
summum bonum appetitus rationalis adaequate satiativum. 5
582. Ea autem vel est objectiva vel formalis. Objectiva est res ipsa,
cujus possessione efficimur beati; formalis est actus ipse, quo beatitate utimur
ac fruimur, seu ipsa hujus rei possessio et fruitio. 6
583. Magna olim inter philosophos de beatitudine objectiva exarsit con­
tentio: quare in diversas ipsi abiere sententias, quas Lactantius enumerat. 7
Marcus Varro apud s. Augustinum ostendit, sectas philosophorum de summo
bono ita posse permisceri, ut ex ea permixtione biscentum octoginta octo
sententiae seu placita existant, non quae aliquando fuerint, sed quae esse
potuerint.8 Divina postmodum revelatione affulgente, nullum dubium su­
perest, solum Deum, in quocumque providentiae ordine, objectum esse essen­
tialis beatitudinis intelligentis naturae, quatenus ab eadem possidetur per
ultimam ac perfectissimam actualem facultatum operationem. Haec vero per­
fectissima operatio tribus potissimum actibus continetur, visionis nempe,
amoris et gaudii. 9
*1 Cf. s. AngusL Senn. L in Psal.
CXVIII. η. 1. ubi praeclare scribit: »Si
vis esse beatus, esto immaculatus. Illud
enim omnes, boc autem pauci volunt, sine
quo non pervenitur ad illud, quod omnes
volunt... Beatum quippe esse tam ma­
gnum est bonum, ut hoc et boni velint et
mali. Nec mirum est, quod boni proplerea
sunt boni; sed illud est mirum, quod etiam
mali proplerea sunt mali, ut sint beati.**
s) De consolat, philos, lib. III. pros. 2.
4) Enarr. in Psal. II. n. 11.
hJ Cf. Suarez, tract. De ultimo fine et
beat. disp. 15. sect. 1.
·) Ex quibus patet bcatitudinem ex duo­
bus conflari, tum nempe re exlrinseca, in
qua consistit summum bonum, et ejusdem
boni possessione, seu unione, qua nobis
conjungitur; nisi enim objectum beatiludinis nobis uniatur, et nos quodammodo af­
ficiat, beati nec esse nec dici possumus.

Conf. Lessius, De summo bono, lib. L
cap. 1.
·) Divin. Instil, lib. ΙΠ. cap. 7. ubi
decem recenset sententias cum suis aucto­
ribus.
·) De civ. Dei, lib. XIX. cap. 1. n. 2.
ubi, quomodo illa permixtio facienda sii,
et quibus differentiis additis tantus senten­
tiarum numeras emergat, ostendit claris­
sime. Cf. Suarez, De beat, in communi,
disp. 5. sect. 1; Lessius, loc. cit. cap. 3.
’) Cf. Suarez, loc. cit. lib. I. disp. 6.
sect. 2. n. 10; et sect 3; et Lessius, op.
cit. lib. II. cap. 1 et seqq. praesertim vero
cap. 6. ubi inquirit: Quis horum actuum
in bealiludine sit polior, visio, an amor,
an gaudium? oslcndilque quemlibet eorum
sub peculiari respectu sibi primatum vin­
dicare. Visio primas tenet, quatenus esi
perfectio physica et reliquorum radix et
fundamentum; amor primum obtinet locum,

t

■

Λ

.

207
584. Haec, quae de beatitudine diximus, tum naturali tnm supernaturali, ad utriusque rationem conveniunt. Beatltudo enim naturalis, quamvis in
so perfecta, relate tamen ad supernaturalem imperfecta est, ac ejusmodi no­
mine vix digna, utpote quae in sola visione seu potius cognitione abstractiva
consistit, quae comparari potest per creaturas, atque in amore et gaudio na­
turali, quae inde dimanant. Contra vero supernaturalis in clara atque intuitiva ipsius Dei visione seu cognitione 10 sita est, ex qua amor pariter super­
naturalis et supernaturale gaudium profluunt. Nobis de postrema hac tantum
♦
disserere in animo est, atque ut dogmaticos theologos decet, posthabitis scho­
lasticis inquisitionibus, quae fidei dogmata minime attingunt. 11
585. Cum igitur Deus intuitive visus sit objectum supernaturalis beatitudinis, ad quam tendimus, quatuor potissimum sunt a nobis constabilienda,
quae totidem fidei nostrae articulos constituunt. Ac I. quidem beatos superno
lumine illustratos Deum ipsum immediate ac intuitive videre; II. nec tamen
ipsum comprehendere; III. pro diverso meritorum gradu eosdem Deum inaequali modo videre ; IV. demum divinam hanc beatificam visionem ad futu­
ram usque corporum nostrorum resurrectionem minime esse differendam.
. -.

. ,

x/··

*

X

r-

PROPOSITIO I.

Beati in patria sup ernaturaliter Dei essentiam intuitive vident.

586. Hunc fidei articulum definivit concilium florentinum, quod Actione
XXII. in Decreto unionis, statuit, animas perfecte puras in coelum mox
recipi, et intueri clare ipsum Deum trinum et unum sicuti est. 1 Idem jam
antea praestiterat Benedictus XII. 2
»

I

587. Dixi in propositione enunciate supernaturaliter, ut sic excluderem
errorem beguardorum et beguinarum, docentium saeculo XIV. naturaliter
Deum ab intellectu creato videri posse, et animam non indigere lumine glo­
riae ipsam elevante ad videndum Deum, ut refertur in Clementina: Ad nostrum,
De haereticis. 3 Beguardis praeiverant in hoc errore eunomiani, qui, teste
quatenus Deum respicit ejusque bonum;
gaudium seu fruitio primas oblinet, quate­
nus bonum hominis spectatur. Dantes,
Parad. Cant. XXX. v. 40. has diversas
sententias praeclare componit illis versibus:
Luce intellettual piena d’amore,
Amor di vero ben pien di letizla,
Letizia, che Irascende ogni dolciore.

,0) Dixi: seu cognitione; exploratum
enim est, nomen visionis hic sumi sensu

translato pro cognitione, quam per intelle­
ctum adipiscimur.
”) De his quaestionibus consuli possunt
inter ceteros Suarez et Lessius, opp. cit.
') Cf. Acta Cone. Harduini, tom. IX.
col. 986.
’) In Extrav. : Benedictus Deus, apud
Raynaldum, ad annum 1334.
3) Cf. Coll. Cone. Labbaei, tom. XI.
part. II. col. 1566.

208

'■’M »·

s,

I ’

F ί

Theodoreto. non solum Deum naturali virtute ac perspicue videri, sed com­
prehendi posse ab humano intellectu incredibili audacia autumarunt. 4
588- Adstruitur vero thesis adversus palamitas contendentes Deum a
beatis minime videri, prout in so est, seu in sua essentia, nec supernaturaliter. sed tantum abstractive. 5 Recentiores arment schismatici, teste Radulpho
archiepiscopo armachano, eumdem errorem amplexi sunt. 6
589. Sic porro catholicum dogma ex Scripturis in primis ostendimus:
Christus Matth. XVIII. 10. diserte inquit: Angeli eorum in coelis semper
vident faciem Patris mei, qui in codis est. Quemadmodum autem angelos
videre Deum inde constat, sic de hominibus idem est consequens ex eo,
quod Matth. XXII. 30. de iisdem affirmet ipsemet Christus: Erunt sicut an­
geli Dei in coelo, seu ut Luc. XX. 36. apertius adhuc dicitur: Aequales an­
gelis sunt. Videbunt igitur et ipsi faciem Dei. Hoc pariter palam confirmat
apostolus, dum ait: Videmus nunc per speculum in aenigmate; tunc autem
facie ad faciem. Nunc cognosco ex parte; tunc autem cognoscam sicut et cogni­
tus sum. Quod de perfecta cognitione et manifesta profecto dicitur, quum illi
Haeret, fabularum, lib. IV. cap. 3.
ubi refert Eunomium ausum esse dicere:
Se nihil ex rebus divinis ignorare, sed
ipsam Dei essentiam exacte se nosse,
eumdemque de Deo notitiam habere, quam
Deus habet de se ipso:
οΰίεχ τών
Siiwy ήγνόιγίιv, α’ΛΙα καί αυτήν άκριβώί
ίαίΰταται του Sroô τήν ούγιαν, καί τήν αυ­
τήν fylt ττιρί τοΰ Sioù γνώδιν. ην αυτοί
«*ρ» «αυτόν ό $«>f. Eadem scribit
s. Epiphan. Haer. LXXVL pag. 989. edit.
Pelavii.
5) Hujus erroris apud graecos schisma­
ticos vindex et propugnator acerrimus extilit Gregorius Palamas, novae illius fa­
ctionis coryphaeus, quae palamitarum il omen ab ipso nacta est. Inter stultiora palamilarum placita illud erat, quod affirmant
lucem quamdam esse increalam, ei oculis
conspiciendam velut manantem ex Deo ful­
gorem, qualem in Thabore viderunt apo­
stoli, cujus adspeclu gaudent beati in coelo;
in eoque spectaculo velut in summa felici­
tate acquiescant; quod natura ipsa Dei,
qualis in se est, a nemine conspici possit.
At enim palamitarum stuporem magis ma­
gisque illud ostendit quod effutiebant, se
ad certum corporis habitum conformatos
mirifica quaedam cernere. Cum enim ad
pectus vel umbilicum caput ac mentum ad­

movissent et oculos contorsissent, suppresso
spiritu, mirabilem se lucem intueri, et in­
explebili voluptate affici dicebant; immo af­
firmabant, lumen istud conspiciendum etiam
oculis corporeis verum illud esse lumen,
quo Deus induitur. Cf. Petav. De Deo,
lib. I. cap. 12 et 13, tum lib. VII. cap. 7.
§. 8. ubi ejusmodi palamitas acerrime vel­
licat. Hujus erroris nebula veluti tinctum
sese exhibet, nempe quoad lucem illam
thaboriticam, de qua paulo ante, vel ipse
Leo Allatius, in op. De eccles. occid. et
orient, perpet. consens, lib. II. cap. 17.
col. 837. edit. Colon. Agrip. 1648. Cumque
ob id laudatus fuisset a Beausobre, Hist,
erit, de Maitichée. liv. III. chap. 1. pag. 470.
vehementius proplerea vapulat a trevoltiensibus, anno 1736. art. 1. pag. 14. his verbis:
.Léon Allatius, Grec de cette espèce de
prétendus savans qui ont beaucoup lu
et n'ont jamais su lire, admirateur des
Grecs modernes, Allatius sans principes de
philosophie ni de théologie etc.;" quae ni­
mis fortasse acerbe dicta mihi videntur,
habita praesertim ratione hominis, qui ab
schismate ad unitatem ecclesiae catholicae
rediit, et multigena eruditione excelluit.
6) De quaestionibus armen. lib. XIV.
cap. 1.

I

209
opponatur ea, quae est adumbrata et per aenigma alienamque speciem objlcitur. Idem evidentissime declarat hoc Joannis: Scimus, quia, cum appa­
ruerit, similes ei erimus, quoniam videbimus eum sicuti est. Porro nisi Dei
essentiam ac naturam claro et manifeste intueamur, non eum videbimus
sicuti est. Ergo.
590. Idem dogma constanter patres tradiderunt, quos longo agmine
profert Petavius (De Deo, lib. VII. cap. 7.). Nos unum vel alterum ex
graecis ac latinis laudabimus, ne in hac re, quae non amplius in controver­
siam cadit, longiores simus. S. Irenaeus itaque: Quemadmodum, inquit,
videntes lumen intra lumen sunt, et claritatem ejus percipiunt, sic et qui vident
Deum, intra Deum sunl) percipientes ejus claritatem. Vivificat autem eos claritas;
percipiunt ergo vitam, qui vident Deum.1 S. autem Cyprianus: Quae erit
gloria, exclamat, et quanta laetitia, admitti ut Deum videas?78 Ilis adjicimus
s. Augustinum, qui: Domo, inquit, Dei faciem videre non potest. Angeli
autem etiam minimorum in ecclesia semper vident faciem Dei; et nunc in speculo
videmus et in aenigmate, tunc autem facie ad faciem, quando de hominibus in
angelos profecerimus? Quae perspicua sunt adeo, ut interpretatione non egeant.
DIFFICULTATES.

φωί,

Ιντός

8) Epist. LVI. edit. maur.

lift τού φωτόί, χαι της λαμπρότητος αύτοΰ

μιτίκουΰιν ούτως οΐ βλίποντες τόρ
/pro; γίνονται του 3έού, μετίχοντες αύτου
της λαμπρότητος . « . 2ωης ούν μετεχουΰιν

β) Epist. CXLVIII. alias CXI. num. 7.
referens verba s. Hieronymi, tum Tract.
XXL in Joann, n. 14, 15.

οι όρωντες 5>εόν·
Perron^ Praelectiones thcolog. V.

r

i

X

z.
4

591. I. Obj. In sensu minus proprio accipiendae Scripturae sunt, dum
videntur intuitivam Dei visionem adstruere; quod duplici ex capite eruitur:
I. ex analogia, cum saepe exhibeant sanctos veteris Testamenti Deum con­
spexisse facie ad faciem, ut Jacob, Gen. XXXII. 30, et Moysem, Exod. ΧΧΧΠΙ.
II, et alibi, illi tamen ipsius Dei essentiam non viderunt, neque catholici
id contendunt; et insuper ex omnimoda invisibilitate, quae ex iisdem Scri­
pturis Deo vindicatur; sic apostolus I. Timoth. I. 17. ait: Regi saeculorum
immortali, invisibili, et clarius adhuc ibid. VI. 16: Qui... lucem inha­
bitat inaccessibilem, quem nullus hominum vidit, sed nec videre potest.
Quibus consonat dictum Joannis I. 18: Deum nemo vidit unquam. 2. Sane
nec ipsi angeli Deum intuentur, dicente Petro I. epist. I. 12: In quem
(Spiritum S.) desider a nt angeli prospicere. 3. Eodem propterea sensu
Deus invisibilis dicitur, quo incomprehensibilis praedicatur ; quum vero incomprehensibilis Deus reipsa sit, sic est et invisibilis. Ergo.
592. Resp. Neg. antec. Neque in primis id eruitur ex analogia, quam­
quam enim demus prolata testimonia do visione improprie dicta esse acci7J "ίίςπερ οι βλεποντες το

i·

14

,
*

*«*-*r*A*

210

**w 4** C·

*»z/4

pienda, prout alia Scripturarum loca declarant et communis interpretatio fert ‘°,
non tamen inde consequitur, eodem sensu esse intelligonda, quae protulimus,
lum quia antithesis in his instituitur inter visionem abstractivam, quam
vocant, et intuiti vani, quae iu aliis non habetur: tum quia alia ratione, quam
illud adversarii contendunt, haec eadem loca exposuit universa antiquitas
et perpetuus ecclesiae consensus retinuit.
593. Non eruitur ex altero capite, ex omnimoda nempe invisibilitate,
quae Deo vindicatur, ut iidem autumant. Quod ut intelligatur, animadver­
tendum est. quatuor modis juxta ecclesiae patres Deum invisibilem in Scri­
pturis perhiberi: 1°. oculis corporeis; 2. in praesentis vitae conditione:
3°. solius naturae viribus; 4°. interdum dicitur invisibilis ex hoc, quod est
incomprehensibilis.
Quibus positis dico, apostolum in duobus objectis locis vel do visione,
quae per oculos corporeos haberi posset, vel de visione per naturae vires com­
paranda esse intelligendum, nisi ipsum sibi non constare velimus. Hinc s. Au­
gustinus, Epist. CXLVIJI. verba illa enarrans; Regi saeculorum etc. ait: In­
visibili autem non in saecula saeculorum, sed tantum in hoc saeculo. Sic tex­
tus s. Joannis ad statum praesentis vitae referendus est. 11
594. Ad 2. Neg. Cum graecus textus illud angelorum desiderium referat,
non ad Spiritum Sanctum, sed ad mysteria, de quibus Petrus ibidem locutus
erat, dicens: in quae. 12 Deinde quia, ut animadvertit s. Gregorius Magnus,
angeli desiderant prospicere desiderio excludente fastidium, non autem desi­
derio excludente praesentiam et fruitionem : Et desiderant igitur, inquit, sine
labore, quia desiderium satietas comitatur; et satiantur sine fastidio, quia ipsa
satietas ex desiderio semper accenditur. 13
r .
_r
595. Ad 3. Reg. Cum diversa materia substrata eumdem sensum minime
patiatur. Nam neque divina omnipotentia fieri potest, ut intellectus finitus
comprehendat adaequate objectum infinitum, cujusmodi Deus est; contra vero
nulla invenitur repugnantia in eo, quod Deus se videndum praebeat beatis,
auxilio praesertim, ut inferius dicemus, suffultis, quod lumen gloriae vulgo
dicitur. Diverso propterea sensu Deus invisibilis et incomprehensibilis prae­
dicatur.
596. Π. Obj. Sancti patres, Ambrosius, Hieronymus, plerique graeci,
,0) Etenim hoc nobis est certum ac de­
claratum ex Oseae XII. 3. ubi de Jacob,
qui lameu Deum vidisse perhibetur, dicitur:
In fortitudine sua directus est cum an­
gelo, et invaluit ad angelum et conforta­
tus est. Ad Moysen vero quod spectat,
jam illi dixerat Deus : Faciem meam non
videbis. Cf. Calmet, Com. in Exod. loc.

cit. Cf. etiam s. August. Epist. cit. ubi fu­
sius de hoc argumento scribit.
u) Cf. Tolet. in h. 1. Annot. LIV, nec
non Maldonatus, qui diversas exhibent hu­
jus loci interpretationes.
n) Eli a ίπιΒυμοϋσιμ άγγελοι παρακυψαι.
13J Moral, lib. XVIII. n. 91.

I

‘.i

■ : :‘i V; /r
v? ïj

211
praesertim a. Joann. Chrysostomus ct Theodoretus, aperte negant divinam
naturam unquam fuisse visam sive ab hominibus sive ab angelis. Satis sit
s. Joann. Chrysostomi verba proferre, quae Hom. XV. in Joann, leguntur:
Id quod esi Deus, inquit, non modo prophetae, sed nec angeli nec archangeli
vident . . . creata quippe natura quomodo increatum videre possit? 11
597. Resp. Neg. antec. Ad probat. D. Patres aperte negant divinam
naturam unquam fuisse visam visione comprehensiva, C. intuitiva, N. Id con­
stat ex fine, quem sibi proponebant, impugnandi scilicet anomaeos. Et re
quidem vora de intuitiva Dei visione haec habet s. Joann. Chrysostomus,
quae plane decretoria sunt: Quid dicetur, quando ipsa rerum veritas aderit?
Quando apertis regiis aedibus ipsum regem conspicere licebit, non ultra in
aenigmate, neque per speculum, sed facie ad faciem; nec ultra per fidem, sed
per speciem? 15 In objecto vero loco non excludere s. Doctorem nisi per­
fectam comprehensionem, evincunt verba immediate sequentia; subdit enim:
Quantam Pater habet de Filio. 16
598. De eadem visione comprehensiva juxta naturae suae proprietatem
palam loquitur s. Hieronymus, vel, ut ait s. Augustinus, negat videri posse
Deum oculo corporeo, quia tunc mente cernitur, cum invisibilis (terrenis his
oculis) creditur. En quomodo s. Hieronymus aperte tradat dogma catholicum:
Homo igitur Dei faciem videre non potest. Angeli autem etiam minimorum in
ecclesia semper vident faciem Dei. Et nunc in speculo videmus, tunc autem
facie ad faciem, quando de hominibus in angelos profecerimus, et potuerimus
cum apostolo dicere: nos autem omnes revelata facie gloriam Dei spéculantes
in eamdem imaginem transformamur a gloria in gloriam, quasi a Domini
spiritu. 17
599. De eadem pariter visione comprehensiva est intelligendus s. Am­
brosius, Comment, in s. Lucam, ubi videtur negare Deum tum ab hominibus
tum ab angelis conspici; prosequitur enim ibid, dicens: Ideo Deum nemo
vidit unquam, quia cam , quae in Deo habitat, plenitudinem divinitatis nemo
conspexit, nemo mente aut oculis comprehendit. 18
H) Αυτό όπερ Ιστ'ιν ό Βίό;, ου μόνον
-ροφήται, άλλ1 ούόί άγγελοι είδον, ούτε
αρχάγγελοι ... ή γάρ κτιστή φύσα άπασα
~ûf καί Ιδεΐν δυνήσεται τόν άκτιστον ; Num. 1.
tom. VIII. edit. maur.
Is) Τί αν τΐ( εΐποι, όταν αυτή των πρα­
γμάτων ή αλήθεια παραγένηται ; όταν, τών
βασιλείων άνοιγέντων, ν.ατοπτεύειν έζ,ή τον
βασιλέα αυτόν, μηκέτι Ιν αινίγματι, μηδί
έΐόπτρου, αλλά πρόςωπον πρόί πρόιωπον,
μηκέτι διά πϊστεω{, αλλά διά είδους; Pa­

raenes. I. ad Theodor, lapsum, in fine
num. li. tom. I. opp. edit. maur.
lü) 7bffai5-^p όσην ό πατήρ ?χ«ι περί
τού παιδός, ibid. num. 2. Paulo ante jam
pariter dixerat: Nemo sic novit ut Filius,
ούτως ούδείς οίδεν ώς ό υιός. Witasse,
tract. J)e Deo, tom. II. quaesL 11. art. 2.
sect. 2.
17J Comm, in cap. I. Isai. in v. 10.
quae verba superius vidimus ab Augustino
relata.
1S) Expos, in Luc. lib. I. n. 25.

14*

Hi i'

000. Sic patres reliqui, praesertim graecl, sunt intolligendi in iis, quae
facessere videntur aliquam difficultatem; si qui vero sunt, quorum dicta
emolliri non possint, velut singulares et a communi ceterorum, iinmo et ipsius
ecclesiae sensu discrepantes, ea qua par est reverentia, sunt deserendi. 19
601. ΠΙ. Obj. Huic intuitivae Dei visioni obstant : 1. finitae creaturae
conditio, quae objectum infinitum, cnjusmodi Deus est, attingere nequit;
2. naturae diversitas, unde fit, ut impares simus ad naturam divinam conspi­
ciendam, quae in alio prorsus ordine est. Hinc ea ratione, qua oculus cor­
poreus objecta spiritualia, e. gr. angelos, videre nequit, sic mens nostra Deum,
nt in se est, non potest conspicere, qui immenso intervallo ejus excedit facul­
tatem. Nec enim datur ulla proportio inter facultates nostras et Deum. Ergo.
GQ2. Kesp. Neg. antec. Neque enim obstat primum; cum nos minime
Contendamus, creaturam finitam Deum attingere modo infinito; ut supponitur,
sed modo finito ac limitato, ut creaturam decet; alioquin neque abstracti vam
de Deo cognitionem haberemus.
603. Sed neque alterum obstat; quia, etsi impares simus pro naturae
nostrae in se spectatae conditione ad naturam divinam conspiciendam ut in
se est, ad id tamen pervenire possumus suffulti atque adjuti peculiari illo
auxilio, quo mens roborata capax efficitur ejusmodi visionis; non aliter quam
divina gratia in praesenti saeculo instructi opera supernaturalis ordinis et
meritoria vitae aeternae praestare possumus, ad quae tamen ex nobis ipsis
profecto assurgere minime valemus.
604. Atque hinc responsio patet ad comparationem institutam inter
oculos corporeos quoad objecta spiritualia et mentem nostram quoad Deum,
praesertim cum comparatio claudicet inter oculos et mentem. Oculi enim
corporei nonnisi sensibilia pro objecto habere possunt; mens vero remote
saltem, ut loquuntur scholae, ad Deum videndum potentiam habet, quae
proxima efficitur seu idonea per luminis gloriae adjumentum, ut de gratiae
auxilio dictum est.
605. Sic nulla datur inter Deum et facultates nostras proportio entitatis,
ut vocant, C. nulla datur proportio habitudinis, N. Alias nec possemus nobis
Dei abstractive cogniti ideam et certitudinem comparare.
606. Si quis modo quaerat, quid tandem sit lumen gloriae, quo illu­
strati Deum beati vident, respondeo, difficile nobis esse id definire. Disce­
ptant non parum inter se theologi in ejus natura determinanda. Juxta thomistas est qualitas quaedam creata ad modum habitus animae beatae in”) Cf. Petav. De Deo, lib. VII. cap. 6.
Ex his dignoscimus necessitatem vivi ac
infallibilis jugiter magisterii ecclesiae, quae
per anfractus, ut ita loquar, sententiarum
tuto semper nos ducat. De Theodoreto,

cujus non pauca obscure dicta habentur
ob haeresin anomaeorum, quae in sua dioe­
cesi cyrensi grassabatur, cf. Witasse, loc.
cit

:

»

213
haerens. Juxta scotistas est caritas ipsa, quacum justi decedunt, et cujus
ope consortes fiunt divinae naturae. Si Thomassinum audiamus, ipsa est
Spiritus Sancti hypostasis, beatorum mentem intime collustrans; si Petavium,
est Deus ipse, animae beatae conjunctus. Ex fidei principiis nihil de eo liquido
constat; quapropter, cujusmodi sit, tunc plane noverimus, cum, divina sospi­
tante gratia, ad beatitudinem illam nobis pervenire contigerit.20

PROPOSITIO IL
Beati sup ematuraliter Deum nec comprehendunt nec comprehendere possunt.
607. De fide est haec propositio, ut ex concilio lateranensi IV. cap.
Firmiter constat, ubi: Credimus, inquiunt patres, quod sit Deus incomprehensibilis.
608. Priusquam vero eam adstruamus, animadvertendum est diversa
ratione a veteribus patribus et recentioribus theologis ejusmodi incomprehensibilitatem exponi, Veteres enim, ut ostendit Petavius ‘, ad comprehensionem
requirebant aequalitatem objectiiam et intentionalem cognoscentis et rei cogni­
tae, adeo ut ex istorum sensu comprehensio sit potius repraesentatitia quam
essentialis, quae consistat in plena et adaequata objecti cogniti perceptione,
quae totum illud perfecte contineat, ac veluti exhauriat, ita ut nihil rei
cognitae lateat cognoscentem. Plenam autem esse oportere volunt hanc no­
titiam tum rei ipsius secundum se ac substantiam suam {formalem vocant),
tum eorum omnium, quae in illius potentia continentur, quod eminenter inesse
dicitur. 2 Recentiores vero theologi deterriti difficultatibus, quae in compo­

I

”) Oiiate autem sit necessarium illud
auxilium, inquit Petavius {De Deo, lib. VII.
cap. 8. §.4.) sive lumen gloriae, quo ad
Deum videndum natura fulcitur, nemo li­
quido demonstravit, minime omnium effi­
cientis quoddam genus esse causae, ac
velut habitum, et δΰναμιν, sive facultatem
actuosam, quod passim in scholis perci'ebuit. Imino vero si ex iis, quae palam
et aperte significarunt veteres, conjectu­
ram de eo facere volumus, cujusmodi lu­
men illud sil, magis erit ut ad objectam
inlelligentiae ac visioni rem illud refera­
mus, quam ad efficientem visionis poten­
tiam. Quemadmodum externa lux illa,
qua illustrata corpora cernuntur oculis
corporis, ad subjectiva visui colorata po­
tius corpora quam ad videndi sensum per­
tinet, et in objecti, ut loqui solent, censu

apparatuque numeratur, non ipsius vi­
dendi facultatis. Quod deinceps, allatis
in medium pluribus veterum testimoniis,
ostendere pergit. Thomassini sententia, quod
ad rem ipsam spectat, cum hac Petavii
convenit.
‘) De Deo, lib. VII. cap. 3. ubi monet
comprehensionem latinis idem esse ac graecis κατάλη^ιν, quae vox a καταλαμβάναν
profluit ac proprie idem significat ac asse­
qui vel attingere, id praesertim, quod ve­
hementer assequi conati sumus. Hinc ad
animum translata dictio obscurae et hacte­
nus occultae ac diu quaesitae rei certam
perceptionem significat. Deinde cap. seq.
talem fuisse veterum mentem, cum loquun­
tur de incomprehensibilitale Dei, luculen­
tissime ostendit.
2) Hoc itaque intercedit discrimen inter

nenda Dei simplicitate et intuitive visione cum incompreheneibilitate occur­
runt, illa notione non contenti, aliam subjecerunt, adeo ut juxta ipsos ad
comprehensionem requiratur tanta perfectio cognitionis, quanta est in objecto
perfectio cognoscibili tat is, ac propterea ad comprehensionem requirunt aequa­
litatem essentialem et entitativam, ut vocant. 3
609. In hoc commodior prior sententia videtur, quod faciliorem prae­
beat viam ad duo ista componenda, visionem nempe Dei intuitivam et incomprehensibilitatem. Sunt qui contendant hanc eam dem notionem incomprehensibilitatis etiam s. Thomae propriam fuisse 4; eam certe amplexi sunt
Vasquez et Petavius. 5 Verum quidquid de hoc sit, quod diutius expendere
non vacat, in utraque hypothesi generalibus argumentis ex Scriptura, tradi­
tione ac ipsa ratione theologica deductis veritatem catholicam breviter
vindicamus.
610. Etenim in Scripturis Jerem. XXXII. 19. Deus dicitur Magnus
consilio et incomprehensil/ilis cogitatu: et Rom. XI. 33. exclamat apostolus:
0 altitudo divitiarum sapientiae et scientiae Dei ! quam incomprehensibilia sunt
judicia ejus et investigabiles viae ejus! Quo pariter referuntur omnia illa Scri­
pturarum loca, in quibus Deus invisibilis perhibetur, quae, ut ex dictis patet,
nonnisi de ejusdem incomprehensibilitate accipi possunt.
611. Nec minus aperte eadem veritas patet ex patribus; inter quos
s. Irenaeus: ImmensurabiUs, inquit, in corde Deus, et incomprehensibilis in
animo6; s. Augustinus autem: Attingere, ait, aliquantum mente Deum,
magna beatitudo est, comprehendere autem, omnino impossibile. 7 At super­
vacaneum arbitror, omnium patrum testimonia singillatim proferre, cum eorum
veterum patrum et scholasticorum recentiorum sententiam circa incomprehensibilitatis
notionem, quod veteres ad comprehensionem
non requirerent nisi adaequatam rei noti­
tiam tum ejus, quod formaliter eidem inesse dicitur, tum ejus, quod eminenter, ut
nos loquimur, aut virtualiter in ea inclu­
ditur. Scholastici autem praeterea ad com­
prehensionem requirunt cognitionem, quae
ita exaequet et exhauriat objectum cogni­
tum, ut nihil in eo sil, quod penitus non
cognoscatur. Hinc veteres constituebant com­
prehensionem in aequalitate objectiva et
intentionali cognoscentis ct rei cognitae,
scholastici eam constituunt in aequalitate
essentiali el entitatica inter cognoscentem
el rem cognitam, secus ac veteres existi­
marunt, qui, ut ex dictis liquet, repraesentatitiam potius quam essentialetn et enlitalivam aequalitatem exposcebant.

Idquc ex principio philosophico olim
recepto, praeter cognitionem requiri aequa­
litatem modi cognoscendi; quia modus ob­
jecti debet esse modus cognoscentis. Ob­
jectum porro in casu nostro est infinitum;
ergo, inferunt, infinitus pariter debet esse
cognoscens ad comprehendendum.

’) Ita quidem censet Petavius; verum
plura sunt, quae huic sententiae sese op­
ponere videntur. Cf. tamen ipse s. Doctor
part. I. qu. 12. art. 7. in corp, et ibid. art. 7.
ad 3; cf. Wj lasse, loc. cit. quaest. 11. art. 3.
*) Petav. loc. cit.; Vasquez, in I. part
s. Thom. disp. 52 et 53.
e) Contra haeres, lib. IV. cap. 19. n.2.
pag. 252. edit. maur. ubi de hoc argumento
disputat.
T) Serrn. CXVH. De verbis evang.
Joann, cap. 5.

,

' 215

doctrina circa hunc articulum evidenter constet ex ipsorum principiis adver­
sus haereticos. Etenim ipsi 1°. nituntur ostendere Filii et Spiritus Sancti
divinitatem ex comprehensione divinitatis ipsius; ita s. Joann. Chrysostomus
in Homiliis contra anomaeos, Cyrillus hicros. Catech. VI., ct s. Irenaeus, cujus
celebro effatum praedicatur: Mensura Patris Filius, qui el capit eum.R 2°. Col­
ligunt Spiritum S. Deum esse, eo quod Dei solius sit divinam essentiam
comprehendere, cum tamen de ipso scriptum sit, L Cor. Π. 10: Spiritus omnia
scrutatur, etiam profunda Dei; ut s. Athanasius, disputans adversus Arium,
Clemens alexandr., s. Epiphanius, s. Ambrosius, s. Cyrillus alexandr. aliique.89
3°. Luculenter affirmant, Deum neque ab hominibus, neque ab angelis et
archangelis comprehendi posse; ut s. Joann. Chrysostomus, s. Hilarius, ceterique passim.
612. Quare merito proscripta fuit a concilio basileensi Augustini
de Roma propositio: Anima Christi videt Deum tam clare et intense, quantum
clare et intense Deus videt se ipsum. Hanc autem censuram confirmavit Nico­
laus V., Eugenii IV. successor, quum anno 1449- concilium basileense ipsum
approbavit, quantum ad censuras et causas bénéficiâtes. 10 Porro anima Christi
Deum supernaturaliter videt. Ergo.
613. Rationem theologicam nobis suppeditat s. Thomas part. I.
qu. 12. art. 7. dicens : Unumquodque cognoscibile est (intrinsece) secundum quod
(St ens actu. Deus igitur, cujus esse est infinitum, infinite cognoscibilis est;
nullus autem intellectus creatus potest Deum infinite cognoscere; in tantum enim
intellectus creatus divinam essentiam perfectius vel minus perfecte cognoscit, in
quantum majori vel minori lumine gloriae perfunditur. Cum igitur lumen gloriae
creatum in quocumque intellectu creato receptum non possit esse infinitum, impos­
sibile est, quod aliquis intellectus creatus Deum infinite cognoscat; unde impos­
sibile est, quod Deum comprehendat. 11
DIFFICULTATES.

614. I. Obj. 1. Apostolus I. Cor. XIII. 12. ait: Tunc cognoscam, sicut
et cognitus sum. Atqui apostolus profecto cognitus erat a Deo cognitione
comprehensiva. 2. Quare in eadem epistola IX. 24. ita fideles adhortabatur :
Sic currite, ut comprehendatis; et ad Philipp. III. 12: Sequor autem, si
quo modo comprehendam. 3. Hinc receptum est, ut beati comprehcnsores
vocentur. Ergo.
615. Resp. ad 1. D. Id est, simili cognitione seu intuitiva, C. aequali
seu comprehensiva, N. Hic enim posterior sensus in quacumque hypothesi
8) Cf. Petav. loc. cit. cap. 4.
*) Vid. Petav. De Trin. lib. II. cap. 14.
n. 10.
l0) Conf. Acta Cone. Hard. tom. VIII.

col. 1200, tum col. 1307 ct seqq.
“) Ex quibus magis patet, quacnam
fuerit Doctoris angelici mens circa notionem comprehensionis.

216

Λ

esset absurdas; ideo autem hoc utitur verbo apostolus, ut significet discri­
men inter cognitionem Dei, quae in hac vita haberi potest, quaeque non est
nisi abstractiva, et illam, quam in altera vita nos esso assecuturos confidi­
mus, quae in clara ipsius Dei visione posita est.
616. Ad 2. et 3. D. Per assecutionem termini, C. per adaequatam
cognitionem objecti, -V. Duplici enim sensu vox comprehensionis sumitur,
videlicet pro cognitione adaequata cognoscibilitati objecti, ita ut tantum
cognoscatur, quantum in se cognoscibile est; tum pro assecutione termini, ad
quem tenditur: hoc autem posteriori sensu loquitur apostolus in adductis
locis, ut ipse contextus declarat; item etiam sancti patres, dum affirmant,
Deum non posse comprehendi in via, posse autem in patria. Hinc beati,
qui ad illam pervenerunt, comprehensores vocantur. 12
617. Π. Obj. S. Augustinus, Epist. CXLVI1I. cap. IX. sic compre­
hensionem definit: Totum comprehenditur videndo, quod ita videtur, ut nihil
ejus lateat videntem, aut cujus fines circumspici possunt. Porro ita Deum
vident beati; Deus enim, utpote simplicissimus ac nullis constans partibus,
omnique compositione carens, aut non videtur omnino, aut ita videtur, ut
nihil videntem lateat. Ergo.
618. Resp. Neg. min. Nec enim fines Dei conspici possunt, qui dari
nullo modo possunt, nec talis profecto est sensus s. Augustini loc. cit. ubi
solum contendit Deum a nulla creata mente comprehendi posse, utpote in­
finitum, ac proinde talem praemisit comprehensionis notionem, ut quod sibi
proposuerat ostenderet, neminem scilicet Deum comprehendere. Ad probat. D.
Nullis constans partibus realibus et reali carens compositione, C. virtualibus
partibus ac virtual! compositione, N. Ex iis enim, quae suo loco disserui­
mus I3; constat, admittendam in Deo esse virtualem distinctionem, tum inter
divinam essentiam et attributa, sive absoluta sive relativa, tum inter attri­
buta absoluta inter se comparata: idem dicatur de virtuali eorumdem attri­
butorum graduum extensione. Quare beati ea tantum vident, quae formaliter,
ut ajunt, in Deo insunt, non autem ea omnia, quae eminenter solum aut
virtualiter in Deo continentur, quod tamen requiritur, ut dici possit Deus
a beatis comprehendi. Ita quidem nonnulli theologi ex veterum placitis
respondent.
619. S. Thomas vero cum aliis, qui eum sequuntur, respondet, Deum
quidem a beatis totum videri, at non totaliter. Ideo scilicet in hac senten­
tia Deus non comprehenditur a beatis, dum eum vident, quia ab ipsis non
ita perfecte videtur, sicut visibilis est; sicut, cum aliqua demonstrabilis propo­
sitio per aliquam probabilem rationem cognoscitur, non est aliquid ejus, quod

>

I

'·) Cf. Suarez, de Deo, lib. II. cap. 5.
η. 1.

I3) Tract, de Deo, n. 281 et seqq.

>

217
non cognoscatur, non subjectum, nec praedicatum, nec compositio, sed tota non
ita perfecte cognoscitur, sicut cognoscibilis est. 14 Utraque responsio probabilis
est; utram quis amplectatur, incolumis est doctrina catholica. Immo fortasse
non discrepant inter se nisi verbis; in eo enim ambae conveniunt, quod
nempe totum objectum infinitum videatur, sed modo finito, cum aliter crea­
turae competere nequeat. 15
620. Hic alias plures difficultates subjicere possem, in quibus potissi­
mum ingenium suum exercuerunt scholastici. Verum ut plurimum in vocum
ambiguitate, aut diversa comprehensionis notione consistunt. Cum agatur de
quaestione, quae jamdiu obsolevit, pluresque hodiernae majoris momenti nos
urgeant, eos, qui plura cupiunt, remittimus ad illos auctores. 16

PROPOSITIO ΠΙ.
Beati pro diversitate meritorum inaequali ratione Deum vident.

621. Hic fidei nostrae articulus a duobus oecumenicis conciliis defi­
nitus est. Concilium enim florentinum in Decreto unionis statuit: Sancto­
rum animas in coelum mox recipi et intueri clare ipsum Deum trinum et
unum, pro meritorum diversitate, alium alio perfectius; et tridentinum, sess. VI.
can. XXXII. eum anathemate percellit, qui dixerit, hominem justificatum
per bona opera non mereri gloriae augmentum.
622. Statuitur autem adversus Jovinianum saeculi IV. haereticum ejusqne sectatores, qui, cum ex Stoicorum placitis peccata omnia paria esse autu­
marent, paria quoque merita esse dixerunt, proindeque et parem omnium fore
retributionem. In eumdem errorem etsi ex diverso principio prolapsus est
Lutherus. Hunc ipsum errorem jamdiu damnaverat s. Siricius rom. pontif.
in concilio romano, et s. Ambrosius in concilio mediolanensi.
623. Dum vero asserimus inaequalitatem beatificae visionis pro diver­
sitate meritorum, haec inaequalitas non respicit beatitudinem essentialem,
seu objective sumptam, aut etiam specificam, sed eam tantummodo, quae
H) Loc. cit. ad 2.
,5) Suarez, de Deo, lib. II. cap. 19.
n. 14. quod dicitur a s. Thom. loc. cit. ad 3.
.Deum non videri totaliter, quia modus
objecti non est modus cognoscentis ,a ita
exponit: nId est, quia objectum est cogno­
scibile infinite et visio non est infinite cognosciliva; unde, licet videns essentiam
Dei videat ipsam esse infinite cognoscibi­
lem, tamen simul videt a se non infinite
videri, et ita suam visionem non habere

modum adaequatum objecto, et ideo non
comprehendere illud.“ Quid autem sit ob­
jectum illud esse infinite cognoscibile, ex­
plicat d. Thomas in art. 8. -quod in eo
potest videri quidquid possibile vel cogno­
scibile est: quod fieri non potest per visio­
nem finitam.·'
,ε) Vid. Petav., Suarez, Vasquez, Witasse, loc. cit. ncc non Simonnet, tract, de
Deo, disp. 5. etc.

218
accidentalis dicitur, seu majorem vel minorem intensitatis gradum. Explo­
ratum ac certum quippe apud omnes est, visionem beatificam specificam
et essentialem eamdem prorsus esse in omnibus beatis, cum unum idemquo
sit objectum, nempe Deus, et idem principium proximum visionis, scilicet
lumen gloriae in omnibus, prout in praesentiarum unum idemque cunctis
fidelibus fidei lumen est.
624. Ita igitur propositionis sensu exposito, pronum est eam evincere.
Scripturae enim luculentissime doctrinam catholicam tradunt; siquidem
Christus Joann. XIV. 2. dicit: In domo Patris mei mansiones multae sunt;
et apostolus I. Cor. XV 41 : Alia, inquit, claritas solis, alia lunae, et alia
claritas stellarum. Stella enim a stella differt in claritate; sic et resurrectio
mortuorum. Praeclare Tertullianus in Scorpiaco cap. VI. gnosticos per­
stringens, eos hisce verbis interrogat: Quomodo multae mansiones apud Patrem,
si non pro varietate meritorum? Quomodo et stella a stella distabit in glo­
ria, nisi pro diversitate radiorum? Sed apertius idem apostolus in citata
episf. cap. HI. 8. scribit: Pnusquisque autem propriam mercedem accipiet
secundum suum laborem; et IL Cor. IX. 6: Qui parce seminat, parce et metet;
et qui seminat in benedictionibus, de benedictionibus et metet.
625. Talis praeterea semper fuit ecclesiae sensus, ut ex patribus
constat. Etenim s. Pol y carpus (in actis passionis suae): Merita mea, di­
cebat, doloris aestimatione pensabo; quanto graviora pertulero, tanto praemia
majora percipiam.1 S. Cyprianus: Cum habitationes multas Christus
apud Patrem suum dicat, melioris habitaculi hospitia demonstrat. 2 S. Hie­
ronymus duos hac de re integros libros Joviniano opposuit. S. Augu­
stinus lib. De sancta virginitate, expendens apostoli verba: Stella enim a
stella differt in claritate, addit: Haec sunt merita diversa sanctorum. 3
626. Ilaec eadem veritas ex ratione theologica seu principiis fidei
nostrae adstruitur. Nam vita aeterna proponitur ut merces et corona, quae
ex justitia redditur juxta illud apostoli II. Timoth. IV. 8: Deposita est mihi
corona justitiae, quam reddet mihi Dominus in illa die justus judex. Ergo
pro inaequalitate meritorum inaequalis erit. 4 Hac praeterea diversa retri­
butione sublata, acriora incitamenta desunt ad virtutem sectandam, ad ad­
versa fortiter perferenda, ad magna et ardua suscipienda. Ita enim constituti
sumus, ut, nisi stimuli nobis addantur, cito deficiamus, aut saltem in incoeptis
deferveamus.
’) Vid. Epistol. Ecclesiae Smyrn. dc
s. Polycarpi martyrio, n. 11. post episL
s. Ignatii, edit. T. Smilhi, Oxon. 1709.
’) De habitu virgin, circa finem.

3) Cap. 26. Cf. plura alia patrum te­
stimonia, apud Petav. de Deo, lib. VII.
cap. 10.
Cf. s. Thom. part. I. qu. 12. a. 6.

. ♦

219
DIFFICIJ LTATES.

I

i

627. I. Obj. Matth. XX. 10. Unus denarius et una merces cunctis
pariter retribuitur operariis, licet alii plus, alii minus in vinea excolenda
laboraverint; ergo eadem omnes gloria donabuntur.
628. Resp. Dist. antec. Una merces objective et specifice sumpta, C.
una merces formaliter ac in eodem gradu, N. Scilicet unus Deus erit omnium
merces, qui ab omnibus possidebitur, at non eadem perfectionis et intensio­
nis mensura. Ad parabolas autem rite intelligendas, earumdem scopus atten­
dendus est. Porro scopus Christi in parabola operariorum est ostendere futu­
rum esse ut sint primi novissimi et novissimi primij nempe gentiles credentes
in Christum praeponendos esse judaeis, qui longe prius vocati fuerunt a Do­
mino ad fidem. Cetera, quae in parabola occurrunt, ejusdem emblemata
sunt et ornamenta minime attendenda. Ac profecto hoc sensu eam patres
semper intellexerunt. 5
629. II. Obj. Si sancti in coelo Deum inaequali ratione vident, alter
erit altero beatior; quod absurdum est. Etenim si alter esset beatior altero,
prae alio alius majori bono frueretur, quod pariter absurdum est, tum quia
omnes fruuntur summo bono, summo autem non datur majus aut aequale,
tum quia omnes beati Deum vident sicuti est, ac proinde omnes aequali
ratione, cum Deus sit ipsa divina essentia simplex prorsus et indivisibilis.
Ergo.
630. Resp. Dist. min. Est absurdum, si alter altero beatior esset, quia
alius fruitur majori bono quam alius, C. si alter altero beatior esset, quia
alius summo bono perfectius fruitur quam alius, A7. Omnes autem ejusmodi
difficultates eodem vitio laborant, in eo nempe quod statuitur diversitatem
beatitudinis petendam esse ab ejusdem objecto, cum tamen repetenda sit ex
parte subjecti seu videntis. Beati enim eamdem Dei essentiam vident
codemque bono fruuntur, at diversa ratione pro diversa cujusque aptitudine 6
ac lumine gloriae, quo Deus potest perfectius unius intellectui conjungi quam
alterius. Sic plures eamdem depictam tabulam intuentur, omnes eamdem
vident et totam contemplantur; at, qui melius pingendi artem callent, multo
plura vident seu considerant quam alii minus periti, e. gr. aequissimam
omnium partium proportionem, umbras apte luminibus intermixtas, colorum
dispositionem et harmoniam, defectus , si qui sunt, aliaque ejusmodi, quae
ceteros fugiunt, aut nonnisi imperfecto ab iis discernuntur. 7
631. In st. Si inter beatos alii minus, alii magis perfecte Deum vident,
qui minus perfecte Addent, dici nequeunt vere beati, tum quia eorum appe’) Cf. Petav. loc. cit. cap. il, et Maldon. ac Cornel, a Lapide hic.

e) Cf. s. Thom. loc. cit.
7) S. Thom. ibidem.

220
titus non expletur, cum possint clariorem visionem appetere, tum quia pos­
sunt invidere majori aliorum felicitati. Ergo.
632. Resp. Dist. antec. Nisi essent beati divinae voluntati plene con­
formes, C. secus, Λ'. Unusquisque enim, cum Deum pro sua aptitudine videat,
qua pro meritis anteactae vitae donatur, hoc ipso expletum sentiet suum de­
siderium; hinc etiam nemo alterius majori felicitati invidere poterit, perinde
ac nemo inter convivas alteri invidet, quod plus cibi potus ve sumpserit, cum
quilibet pro suo desiderio atque capacitate sumat. Praeclare s. Augustinus
dicit: Ita Deus erit omnia in omnibus, ut, quoniam Deus caritas est, per cari­
tatem fiat, ut, quod habent singuli, commune sit omnibus. Sic enim quisque
etiam ipse habet, cum amat in altero, quod ipse non habet. Non erit itaque
aliqua invidia imparis claritatis, quoniam regnabit in omnibus imitas caritatis.8

I

PROPOSITIO

IV.

Animae justorum, quibus nihil luendum superest, non expectat a corporum
resurrectione neque extremo judicii die, simul ac corpore discedunt, beatifica
visione donantur.

633. Haec propositio de fide est; definita enim fuit haec veritas primum
a Benedicto ΧΠ. rom. pont, in Constit. Benedictus Deus, ac rursum a conc.
florent, quod in Decreto unionis, recitatis prius concilii lugdunensis verbis:
Credimus . . . illorum animas, qui post baptisma susceptum, nullam omnino
peccati maculam incurrerunt, eas etiam animas, quae post contractam peccati
maculam vel in suis corporibus vel iisdem exutae corporibus sunt purgatae, in
coelum mox recipi, alia haec verba adjecit : et intueri clare ipsum Deum trinum
et unum sicuti est. 1
’■-■-r 634. Ut difficilior haec quaestio, quantum fieri potest, dilucida sit, non­
nulla praemittenda nobis sunt.
635. I. Diversa ratione diversi haeretici hoc fidei dogma impugnarunt.
A1Ü enim ideo differendam autumarunt visionem Dei beatificam usque ad
futuram corporum resurrectionem, quod voluerunt animas interire cum cor­
poribus, ac postea una cum corporibus extremo judicii die excitari ac revo­
cari ad promeritam gloriam aut poenam. Hic error quorumdam arabum fuit
peculiaris saeculo ΠΙ., qui opera praesertim Origenis fuerat protritus 2, penitusve obsoleverat, nisi hac fere aetate nostra denuo a nonnullis protestantibus,
®) Tract. LXVIL in Joann, n. 2.
’) Apud Hard. loc. supra cit. et in Col­
lect. Cone. Labbaei, tom. XHL col. 1167.
’) Cf. Euscb. Bist. eccles. lib. VI.
cap. 37. ubi refert convocatum adversus il­

-*·

lum errorem fuisse non exiguum concilium,
in quo Origenes tanto robore decertavit, ut,
qui prius in errorem lapsi fuerant, senten­
tiam mutarent.

I

I

’t

221
duce Priestley, vitam recepisset. 3* Alii. dilatam eamdem visionem contende­
runt, eo quod censuerint, animas, licet omnino purgatas, in beata aliqua
requie degere usque ad futuram corporum resurrectionem, promeritam beatitudinem, quae in Dei visione consistit, expectantes. Hunc errorem amplexi
sunt graecorum plerique post photianum schisma ‘, sibique usurparunt Lutherus et Calvinus (sacrorum emendatores !); sed et ejusmodi error in oblivio­
nem fere deciderat, donec saeculo superiore renovatus est non sine ingenti
quodam apparatu a Burneto, ejusque opera longe lateque inter protestantes
disseminatus. 5
636. II. Neque debet haec quaestio permisceri cum millenarismo. Etsi
enim millenarii seu chiliastae mille annorum regnum in hoc eodem terrarum
orbe tribuant justis-post resurrectionem cum Christo, attamen,
si aliquem
X
excipias, non propugnant differendam ipsis propterea esse ad id temporis,
multo minus post resurrectionem, visionem Dei beatificam. Hi enim propu­
gnant, tum post mortem tum post futuram resurrectionem justos visione bea­
tifica donari, praesertim si sermo sit de recentioribus millenarismi propugna­
toribus. Animadvertendum tamen, sermonem hic nobis non esse, quod per
se satis patet, de millenarismo, qualem antiqui gnostici commenti sunt, qui
omnem vivendi turpitudinem sibi pollicebantur in illo millenario regno. Haec
enim doctrina aperte haeretica est.
637. HI. Sedulo praeterea distingui debet ab haereticorum errore quae­
stio illa, quae agitari coepit sub postremis Joannis XXH. annis inter quos­
dam minoritas et dominicanos. Minoritae enim ultro fatebantur, animas ju­
storum ante corporum resurrectionem et in coelis recipi et Christi in forma
servi aspectu frui, sed negabant, quum quaestio satis nondum discussa fuisset,
ante resurrectionem eas videre ipsam essentiam Dei seu Christum in forma
Dei. Contra vero dominicanae familiae alumni ejusmodi animas ipsam Dei
essentiam intueri contendebant. Joann. XXH. rom. pontif. examini hanc
controversiam subjecit, discutiendamque proposuit praestantioribus illius tem­
poris theologis, nec ipse dedignatus est, quae pro utraque parte stare vide­
bantur, argumenta et auctoritates congerere; quare malevolorum invidiam
subiit, quasi veritati refragaretur. 6
638. IV. Ad obscuriora quorumdam patrum dicta intelligenda, animad­
vertere demum juverit, permiscendam non esse quaestionem de visione bea3) Conf. Pierre de Joux, Lettres sur
l'Italie, sous le rapport de la religion,
tom. II. pag. 581, note.
■*) Cf. Muratorius, De Paradiso non
erpeclata corporum resurrectione etc.
cap. 18. pag. 194 ct seqq. Veronae 1738.
5) Vid. Muratori ibid. cap. 1.

π) Haec sedulo prae oculis habenda
sunt, ne inter se controversiae simul per­
misceantur, quae, quamvis toto coelo diffe­
rant, passim tamen simul confunduntur.
Documenta, quae huc referuntur, inferius
dabimus.

·;

.'..^7.1· :

222
1

i.'i

tifica ante corporum resurrectionem cum beatorum sede, circa quam praecipue
versantur nonnullae patrum locutiones; alii enim eam vocarunt paradisum,
alii Abrahae sinum, receptacula etc. 7
639. Ex Ius deprehendimus, alia esse argumenta, quibus tum Priestley
tum Burned errores impugnari debent, alia quibus illorum minoritarum sen­
tentia evertitur, quae post datas ab ecclesia definitiones prorsus obsolevit.
Ad expositos enim haereticorum errores proterendos, ea omnia Scripturarum
ac patrum testimonia sufficiunt, in quibus promiscue mentio fit tum de Christi
tum de Dei assecutione post hujus mortalis vitae cursum. Adversus autem
minoritarum opinionem illae praeterea requiruntur auctoritates, quae directe
ostendant, justorum animas, non solum ad Christi, sed ad Dei ipsius consor­
tium ac visionem ante corporum resurrectionem admitti.
640. Quibus ita dispositis, iter jam nostrum insistimus ad propugnan­
dam enunciatam catholicam veritatem. Ac primo quidem eam evincunt, quae
scribit apostolus II. Cor. V. 6: Cum sumus in corpore, peregrinamur a Do­
mino per fidem enim ambulamus, et non per speciem); audemus autem, et
79

Dominum, Quae prorsus decretoria sunt. Ex apostolo enim, ne peregrinemur a Domino, et ut praesentes ad eum simus, id est, ut non amplius per
fidem, sed per speciem seu facie ad faciem, ut alibi loquitur, ipsum videa­
mus, debemus peregrinari a corpore; immo, ut citius tantum consequamur
bonum, bonam voluntatem habemus magis peregrinari a corpore. Ergo divisi
a corpore statim ad divinam praesentiam ac Dei fruitionem admittimur; alioquin talis voluntas non bona, sed vacua esset ac fatua, si usque ad finem
mundi expectanda nobis felicitas tanta esset. Magis magisque illud confir­
matur ex ejusdem apostoli verbis, quae immediate praecedunt: Scimus, inquit,
quoniam si terrestris domus .nostra hujus habitationis dissolvatur, quod aedi­
ficationem ex Deo habemus, domum non manufactam, aeternam in coelis. Ad
hanc igitur domum non manufactam pervenire tantum nobis licebit, cum
terrestris domus nostra dissolvetur, hoc est, cum mors a corpore nos separabit.
’) Ut enim observat Muratorius, op.
cit. cap. 12, non levis inter aliquot ex an­
tiquis patribus dissensio occurrit, ubi agi­
tur dc statuendo loco, in quem justorum
animae abscedentes corpore deferantur. Alii
coelum, alii sinum Abrahae, isti locum
quietis, illi paradisum censent sive appel­
lant. Paradisus ipse apud aliquos aut
ipsum coelorum regnum significat, aut sal­
tem in coelorum regione situs creditur;
apud alios in ignota hujus terrae plagx
Sunt et paucissimi, qui sub terra, sive in
inferis, non quidem poenalibus, ejusmodi

animarum sedes collocant. Attamen vel
ipsi, qui a coelesti patria illorum animas
interim arcere videntur, eorum beatitatem
inchoatam, immo praegrandem omnes fere
fatentur; ipsamque tum solum consumman­
dam complendamque arbitrantur, quum Chri­
stus judex cunctos tandem e tumulis exci­
tabit et judicabit. Quod dictum est de
loco, idipsum dicatur de gradu beatitudinis, de quo inter se discrepant, non autem
de beatitudine ipsa. Quare haec distingui
debent.

»

i

γ.' à

223
Hisco principiis inhaerens idem s. apostolus, ad Philipp. I. 23. scribebat:
Coarclor autem a duobus: desiderium habens dissolvi d esse cum Christe/, multo
magis melius; permanere autem in carne necessarium propter vos. Certum
igitur erat apostolo statim se esse ad Christum perventurum post corporis
sui dissolutionem. Ex his simul collatis praeterea discimus, ex mente apo­
stoli idem esse, Deum intueri ut in se est, et non amplius per fidem sed
per speciem, ac esse cum Christo vel cum Domino, idcoquc his testimoniis
apostoli non minus errores haereticorum convelli quam illorum catholicorum
doctrinam, qui tempore Joannis XXII. distinguebant inter visionem Dei bea­
tificam et consortium Christi in forma servi.
641. Nec alia unquam fuit sacrae antiquitatis doctrina. Nos pauca
delibabimus patrum graecorum et latinorum testimonia ad id adstruendum.
Ex graecis porro eminet s. Gregorius nazianzenus, qui, Orat. X. in
laudem Caesarii fratris, eum exoptat in coelum penetrare ... ac magno regi
assistere ct emicante inde lumine compleri8; et apertius etiam Orat. XI. in
s. Gorgoniam sororem suam, quam assecutam ait contemplationem gloriae, tum
ceterae, tum supremae Trinitatis puriorem 9; sic Orat. XXIII. in s. Cyprianum,
affirmat hunc martyrem et in coelo esse, et sanctae Trinitati assistere. 10
Item s. Gregorius nyssenus, de Pulcheria Theodosii imperatoris filiola
loquens : Hinc est avulsa planta, ait, verum in paradiso consita est. A regno
in regnum translata est . . . quam ille pulcher oculus est, qui Deum aspicit? 11
Sic s. Joann. C h rys os tomus, Orat, in s. Philogonium, beatum illum
sanctum praedicat, quod hinc abiens, et civitatem suam relinquens, in alteram,
quae est Dei, civitatem ascendit, et hanc ecclesiam deserens, in illam con­
scriptus est, quae est primogenitorum descriptorum in coelis, ac festis istis
relictis, ad celebrem angelorum conventum translatus est: Illic autem, inquit,
qui adsunt, perpetuo vident regem Deum, quatenus illum videre licet, non
solum praesentem, verum etiam suae gloriae splendore condecorantem univer­
sum coetum. 12 Quare graeci in Menologio sanctos vita functos adstare Trinisj N. 18. Xû èè ήμΐν ουρανούς Ιμβαttùoif. βαΰιλιι τ«,7 μίγάλφ πίρκΤΓα,ιΐίΡΟί,
καί τού Ικίΐ^ίν (ρωτάς πληροόμινος. Ubi
obiter observandum est, hic a Gregorio nazianzeno coelum, in quod fuisse receptam
confidit animam fratris sui, vocari ibidem
sinum Abrahae, in quo conquiescat, et
spectet choream angelorum ac beatorum
virorum gloriam. Haec sunt ejus verba:
Hai lv κόλπο ις Αβραάμ, οίτινεν δη ούτοί
είσιν, άναπαύσαιο, καί αγγέλων Ιποπτενοιν
χορείαν, καί μακαρίων άνδρών ύόζα; τε
καί λαμπρότηταν.
Ν. 27. Τάζις ουρανία, δόίης 3εωρία>

n

r.——

τηντε άλλην καί της άνωτάτω τριάδας
λαμψκ κα$αρωτερα τε καί τελειωτερα.

,0) Ν. 30. Καί την την άγιας τριάδας
Ιλλαμ^ιν j ης σύ νυν παραστάτης, κ. τ. Λ.
Pag. 286. edit. Billii.
11 ) ~Εν3εν τό φυτόν άνεσπά3η, αλλά τ<7
παραδείσια Ινεφυτεύ3η* Ικ βασιλείας είν βα­
σιλείαν μετίστη .... ώς καλός ί κείνον ό
ο<ρ3αλμός ό τον 3εόν βλεπων. Tom. II.
pag. 949 — 950. edit. Paris. 1615.
n) Έκεΐ δε διηνεκών ο! παρόντεν όρώσιν (τον βασιλέα Sêôr)> ωί αύτοΐς είδειν δυ­
νατόν καί παρόνταj καί τη της ιδίας δό-

224

» ·*

tali in coelo dicunt, ut de s. Basilio legitur: Basili sapiens, qui assistis Tri­
nitati!13 Ex latinis satis sit commemorare s. Cyprianum, qui in Cohor­
tatione ad martyrium : Quae erit gloria, ait, et quanta laetitia admitti, ut
Deum videas, honorari, ut cum Christo Domino Deo tuo salutis ac lucis aeter­
nae gaudium capias etc.? u Integer porro s. martyris liber, quem de mor­
talitate inscripsit, de hoc argumento est.
642. Sed quia permolesta res est, patres singillatim singulos appel­
lare, juverit communem ipsorum doctrinam ad quaedam praecipua capita
revocare, ex quibus melius constans ac perpetua antiquitatis doctrina colligitur.
643. Atqui in primis recensendi sunt I. illi patres antiquissimi, qui,
persecutionibus furentibus, consueverunt hac spe, obtinendae statim beatitudinis, credentium fidem confirmare. Ita Tertullianus, licet chiliasta, et
s. Cyprianus. 15
644. II. Illi omnes, qui sanctorum animas deposita corporum mortalitate
illico aeterna vita, regno caelorum, Dei ac Christi consortio frui dicunt,
cujusmodi innumeri prope sunt, tum inter graecos, tum inter latinos, ac inter
ceteros uterque Gregorius, nazianzenus et nyssenus, Joann. Chrysostomus
superius commemorati, Basilius 16, nec non Cyprianus, Ambrosius, Petrus
Chrysologus apud Petavium.17
645. ΙΠ. Ii omnes, qui affirmant, discrimen inter utrorumque sanctorum
statum, eorum nempe qui aut ante aut post Christum obierunt, in eo con­
sistere, quod illi ad infernos carceres mitterentur, donec eos illinc Redem­
ptor eduxisset, isti autem post ejus adventum non amplius illuc detrudantur,
sed evehantur in coelum et ad Christi convictum et consortium. Ita s. Joann.
Chrysostomus, Hom. de ss. Berenice, Prosdoce et Domnina, ubi de mortis
metu, qui in antiqua lege summus fuit viris etiam sanctissimis, in nova
minimus ne in puellis ac parvulis quidem extitit, disserit, illud quod merito
accidisse dicit: Nam antea mors ad inferos deducebat, nunc autem ad Chri­
stum perducit. 18 Sic etiam s. Cyrillus alex., Auctor sermonis De consola­
tione mortuorum, apud eumdem. 19
646. IV. Denique, ceteris omissis, ii omnes, qui perhibent Christum ad
inferos descendisse, ut captivos inde patres secum eveheret in coelum. In
inferna loca descendit, inquit s. Gregor, nazianz. (Orat. XXXV.), sed inde
ζρ; λαμζρότρτι χοσμοΰντα του; (Tuworra;
άπαρτα;. Pag. 494. tom. I. ορρ. edit. Montf.
,s) ΒασίΛη σοφέ, παρείτώ; τρ τριάδι.
Vid. Menol. Graecor.
”) Quae est epistola LVL Ad Thibaritanos, edit. maur. pag. 94.
li) Tertull. Scorpiae., cf. pag. 492, edit.
Rigaltii, not i. Cyprianus passim tum loc.

V

1

L ..

k

cit. tum Epist. XV, LU, LVL etc. Cf. not.
Rigaltii.
’*) Cf. Petav. de Deo, lib. VIL cap. 13.
,T) Ibid.
”) N. 3. Το μιν γάρ πρότιρον ό Sdνατοί Et;
άδην Y.arpytv wvi δί ό Sdνατο; πρό; τον ΧριΟτόν παραπέμπει.
*’) Ibid.

225
animas evehit. 30 Ita pariter s. Athanasius, Cyrillus hiorosolym., s. Augusti­
nus, et ante hos, ipse s. Irenaeus, e hi millenarismo aliquantulum induisent,
s. Ignatius, Clemens alex., Origencs, aliiqne passim. 21
647. Ex quibus praeterea eruimus, sanctos patres promiscue loqui, tum
de Deo, tum de Christi praesentia ac fruitione, ideoque integrum catholicum
dogma prorsus adstruere.
DIFFICULTATES.

I

648. I. Obj. cum Calvino22: 1. Scriptura tam bonorum praemium
quam malorum poenam semper ad extremum judicii diem refert. Mattii,
enim XXV. ita describitur universale judicium ac si tunc primum tum justis
tum improbis detur promerita retributio; nam tunc electi segregabuntur a
reprobis; ergo ad eam diem permixti erant. Regnum praeterea electis para­
tum dicitur a constitutione mundi; ergo ipsum non erant adepti. Tertio,
sententia sic pronunciabitur: Venite benedicti, discedite maledicti; ac
demum concluditur: Et ibunt hi m supplicium aeternum, justi autem in vitam
aeternam, ut ostendatur eos tunc primum ire, non autem redire; quibus nihil
apertius esse potest. 2. Sed magis haec confirmantur, tum ex parabola zizaniorum , Matth. ΧΙΠ. 24, quae crescere permittuntur, donec in consumma­
tione saeculi ab angelis separentur, tum ex parabola sagenae missae in mare
et congregantis omnia piscium genera, ibid. v. 47, insuper ex Christi pro­
missione apostolis facta, Joann. XIV. 2: Vado parare vobis locum . . . iterum
venio et accipiam vos ad meipsum, ut, ubi ego sum, et vos sitis. Hinc dena­
rius diurnus, in quo significatur aeterna retributio, non datur nisi ad vespe­
ram, id est, ad mundi finem. Ergo.
649. Resp. Dist. antec. Scriptura, tum bonorum praemium tum malorum
poenam seu retributionem adaequatam et completam perhibet reddendam toti
homini, id est, animae et corpori, C. inadaequatam et incompletam, quae
soli animae datur, N. Hac enim ratione exponi debent omnes adducti textus
de judicio universali, in quibus minime sermo est de solis animabus, sed de
I· ’
hominibus, qui non sola anima, sed et corpore praeterea constant. Homines
enim reipsa tunc primum judicis vocem audient, tunc primum sententiam
accipient, tunc primum alii ab aliis separabuntur, tunc demum primum ibunt,
non redibunt, alii in vitam aeternam, alii in supplicium aeternum, Christus
electos recipiet ad se, eisque tribuet denarium diurnum. Haec autem expositio
necessario admittenda est, ut simul componantur ejusdem Scripturae testimonia,
in quibus aeterna retributio statim a corporis morte promittitur, et copia
”) N. 93. edit. Billii. El{ άδου κάτιιfty, q’ÀÀ’ άνάγιι ψυχάί, αλλ' itf ovpayovf
ivirtiv.
Perrone. Praelectione» theolog V.

--------------

31) Cf. Murat, op. cit. cap. 10.
M) Institui, lib. III. cap. 25.

15

226
videndi Denm et Christo fruendi; alioquin secum constare nequeunt. Cum
igitur facilis via pateat ad conciliationem ejusmodi instituendam adversantium
sibi auctoritatum, ubi vero ea deseratur, omnis alia ad eam prorsus inter­
cludatur. pronum est inferre, hanc solam admitti posse, accedente praesertim
totius ecclesiae ac traditionis sensu, ut ex probationibus luculenter patet.
650. In st 1. Judicium uniuscujusque particulare statim post obitum
tunc deberet institui. Jam vero ejusmodi particularis judicii, cui subjician­
tur animae simul ac corpore discedunt, nullum estât in Scripturis vestigium;
immo quoties agitur de praemio aut poena, utrumque ad universale judicium
refertur. Hinc apostolus Hebr. XI. 13. loquens de sanctis veteris Testa­
menti, ait : Juxta fidem defuncti sunt omnes isti, non acceptis repromissionibus,
sed a longe eas aspicientes; deinde subdit v. 16: Nunc autem meliorem (patriam)
appetunt, id est, coelestem; demum concludit v. 40: Deo pro nobis melius
aliquid providente, ut non sine nobis consummarentur. Omnium igitur sors
pendet anceps, donec electorum numerus fuerit expletus, quod nonnisi in
mundi exitu locum habere poterit. 2. His principiis propterea semper in­
sistens b. apostolus Π. Timoth. IV. 8. de reposita sibi corona justitiae dicit:
Quam reddet mihi in illa die justus judex. Et 3. s. Joannes, I. Epist. III. 2:
Scimus, ait, quoniam, cum apparuerit (Christus scilicet in fine mundi), similes
ei erimus, quoniam videbimus tum sicuti est. Ergo.
651. Resp. ad 1. Neg. min. Apposite s. Augustinus, De anima, lib. Π.
cap. IV. n. 8: Quis adversus evangelium, inquit, tanta obstinatione mentis
obsurduit, ut in illo paupere, qui post mortem ablatus est in sinum Abrahae,
et in illo divite, cujus in inferno cruciatus exponitur, ista non audiat, vel audita
non credat, scilicet judicari animas, ut ibidem ait, cum de corporibus exie­
rint, antequam veniant ad illud judicium, quo eas oportet, jam redditis corpo­
ribus, judicari? 23 Et sane, Eccli. XI. 28. de hoc particulari judicio perspi­
cue dicitur: Facile est coram Deo in die obitus retribuere unicuique secundum
vias ejus; et Apoc. VU. 9. Joannes testatur, se vidisse turbam magnam,
quam dinumerare nemo poterat, ex omnibus gentibus et tribubus et linguis
stantes ante thronum Dei et in conspectu Agni, amicti stolis albis et palmae
in manibus eorum; quae certe gloria nisi post meritorum discussionem esse
non potuit.
652. Sed, ut accedamus ad explanationem verborum apostoli ex cit.
Epist. ad Hebr. Juxta fidem omnes isti (id est patriarchae) defuncti sunt, non
acceptis repromissionibus, D. Terrenis, C. coelestibus, subd. ante Christi in
coelum ascensionem, C. post Christi ascensionem, N. Tunc enim ex eodem '
“) Exinde patet, Calvinum nobis illudere, dum se tanti facere auctoritatem s. Augustini saepius inculcat; ubi enim aperte

adversus suas haereses pugnantem videt,
eum parvipendit omnino, ut alias animadvertimus.

227
apostolo, Ephes. IV. 8, 9. cum Christus descendisset primum in inferiores
partes terrae, ascendens in altum captivam duxit captivitatem.
653- Sic in subsequentibus verbis Nunc autem meliorem appetunt, id
est, coelestem non tempus dilationis exprimitur, sed vis illationis, ut apostoli
sensus exposcit, ait enim: Conftentes, quia peregrini et hospites sunt super
terram. Qui enim haec dicunt, significant, se patriam inquirere. Et si quidem
ipsius meminissent, de qua exierunt, habebant utique tempus revertendi. Nunc
(id est, igitur, ergo etc.) autem meliorem appetunt, id est, coelestem; ac si
diceret: Qui autem peregrinos se dicunt, hoc dicentes significant, se patriam
desiderare. Quam ergo patriam desiderabant patres nostri? Sane, si Chal­
daeam desiderassent, tempus illis non deerat illuc revertendi; vita enim erat
longa, via brevis. Fatendum est igitur eos meliorem desiderasse patriam,
neinpe coelestem. 24
654. Postrema autem verba: Deo pro nobis melius aliquid providente,
ut non sine nobis consummarentur, hunc sensum prae se ferunt ex mente apo­
stoli: Hinc illis praecipuis amicis suis et omnium fidelium patribus paravit
Deus Jerusalem coelestem, in qua una cum Deo regnant. Hanc autem sibi
promissam beatitudinem tunc temporis, seu toto veteris Testamenti tempore,
illi non receperunt, Deo per singularem in nos bonitatem providente, ut
usque ad tempora nostra, nimirum usque ad ascensionem Christi, nemini
sanctorum illuc pateret aditus, ut non ante novi Testamenti tempus, quod
nostrum est, consummatam consequerentur beatitudinem; animae quidem,
quam consecuti sunt per visionem Dei, qua fruuntur ab ascensione Christi;
corporis vero, qua fruentur nobiscum in communi omnium resurrectione.
Itaque neutram sine nobis, id est, ante tempora nostra recipiunt beatitudinem.
655. Ad 2. D. Toti personae (mihi), C. animae, N. Responsio patet
ex dictis.
656. Ad 3. D. Id est, etiam quoad corpus glorificatum, C. quoad solam
animam, N. Si tamen ad Christum ea verba referuntur, et non rectius ad
ipsam divinam essentiam, ac proinde ad visionem beatificam, ut non obscure
postulat ipse contextus.
657. II. Obj. Sancti Hilarius, Ambrosius, Chrysostomus, Augustinus et
Bernardus aperte docent beatitudinis consecutionem usque ad futuram cor­
porum resurrectionem esse differendam. Etenim s. Hilarius passim docet:
Animas in custodia detineri, donec veniat tempus, quo judex meritorum faciat
examen2'7'; sitire Dei aspectum 26 ; ca esse adstrictas necessitate, ut consepultis
corporibus ad inferos descendant. 27 Ita s. Ambrosius, qui haec habet:
M) Cf. Bernardi nus a Piconio, Triplex
expos, in hunc locum.
u) In Psal. CXX. n. 16 et alibi.

16) In Psal. LXII. n. 3.
In Psal. CXXXVHL n. 22, et alibi.

15*

' >* 'J.

Ma

Ι ·. !

lf

K' 1

228
Solvitur corpore anima , et post finem vitae hujus adhuc tamen futuri judicii
ambiguo suspenditur. Ita finis nullus, ubi finis putatur. 28 S. Joannie
Chrysos tomi verba tam aperta sunt, ut aliter accipi nullo modo queant:
Quoniam, inquit, ri maneat anima, et millies sit immortalis, sicut est revera,
absque carne non accipiet bona illa ineffabilia sicut neque punietur . . . si enim
non resurgit corpus, incoronata manet anima extra illam beatitudinem, quae
est in codis. 29 S. Augustinus passim memorat receptacula, in quibus
animae detinentur usque ad resurrectionem •’°; et Retract, lib. I. cap. 14. η. 2.
haesitantem se exhibet, dicens : Angeli quidem sancti, quod ibi (in coelo) sint,
nulla quaestio est. Sed de sanctis hominibus jam defunctis, utrum ipsi saltem
dicendi sint jam in illa possessione consistere, merito quaeritur. Demum s. Ber­
nardus, tum in Serm. I. III et IV. de sanctis, tum alibi docet, animas in
expectations quietis sub altari et in atriis esse, ibique expectare corporum resur­
rectionem; donec exultent visione et contemplatione Dei. Ergo.
658. Resp. D. A. Docent patres differendam esse beatitudinem acci­
dentalem, adaequatam et completam, quae non solum in animae, sed et in cor­
poris glorificatione consistit, C. el essentialem, inadaequatam et incompletam
quoad animam, vel A'. vel subdist. in sententia nonnullorum, qui arbitrabantur
animam solutam, desiderio teneri proprii corporis, adeoque incompletam esse
sub hoc respectu illius beatitudinem, C. alio sensu, A’.
659. Quae quidem ut probe intelligantur, animadvertendum est: 1 °, pa­
tres citatos nobiscum re consentire, dissentire autem in loquendi ratione;
2°. ipsos differre sanctis beatitudinem completam, quod et nos profitemur;
3°. eos diversa loca, mansiones, receptacula, sinum Abrahae, paradisum, regnum
Christi, regnum Dei, diversos coelos commemorasse, ad ostendendam differentiam
inter statum futurum post resurrectionem stabilem ac completum et statum
praesentem incompletum atque, ut ita dicam, precarium; tum etiam ad osten­
dendam diversitatem in gradibus beatitudinis pro diversitate meritorum. His
praemissis :
660. S. Hilarius in primo textu, qui nobis opponitur, loquitur de
gloria consummata et perfecta; alioquin, si vim verborum urgere velimus,
consequeretur, nec impios addictos esse poenis, quod est contra apertam illius
doctrinam; nam Trad, in Psal. II. testatur impiorum animas statim ad in­
fernum puniendas descendere: Testes nobis, ait, evangelicus dives et pauper
quorum unum angeli in sedibus beatorum et in Abrahae sinu locaverunt, alium
M) De Cain et Abel, lib. II. cap. 2.
num. 9.
Hom. XXXIX. in I. ad Cor. XI. 3.
30 J Enchir. cap. 109, de civ. Dei, lib.
XII. cap. 9. n. 2. de Genesi ad lit. lib. XII.
cap. 35, etsi ibi vox receptandum non oc-

currat, dicit tamen animas non resumptis
corporibus non sic videre posse incommu­
tabilem substantiam, ut sancti angeli vi­
dent. Confess, lib. IX. cap. 3, admissum
dicit amicum suum Nebridium nuper de­
functum in sinum Abrphae.

yjemιΐίπ··Μ
t,, !
i
<

229
st a t ini poenae regio suscepit. . . . Nihil illic dilationis aut morae est.™ Passim
praeterea 8. Hilarius martyrum animas ad refrigerium aeternae beatitudinis
post mortis istius tempus admittit, ut in Comm. in Psal. LXV. n. 22.
In secundo textu qui objicitur, ideo dicit Hilarius animas sitire regnum
Dei, quia ex ipsius mente duo haec regna Christi et Dei inter se differunt
in co, quod in regno Christi visio non sit adeo completa, prout erit in regno
Dei, in quo post resurrectionem completa omnino erit, ut ibidem ipsemet de­
clarat. 32 In tertio denique testimonio s. pator peculiarem suam proponit
opinionem, animas ad exemplum animae Christi, antequam admittantur in
coelum, debere prius ad inferos descendere, nec tempus determinat, quo
animae apud inferos manere debeant. 33 Ceterum s. Hilarius scribens in
Psal. XLI. n. 9. sic argumentatur: Si Christus Dei requies est; ergo qui in
Christo erunt, erunt in Dei requie.
661. S. Ambrosius, lib. De Cain et Abel, nil aliud sibi voluit, quam
animas incertas adhuc esse de futurae resurrectionis tempore. Alioquin, si
nimis urgerentur ejus verba, sequeretur juxta ipsum, animas adhuc manere
incertas de sua propria sorte, quod esset contra ipsius principia. Etenim
ipse, Epist. XV. n. 4. de s. Acholio thessalonicensium episcopo, scribit: Est
igitur jam superiorum incola, possessor civitatis aeternae illius Hierusalem,
quae in coelo est. Videt illic urbis ejus mensuram immensam . . . lumen sine
sole perpetuum; et haec omnia jam dudum quidem sibi comperta, sed nunc
facie ad faciem manifestata etc. His similia plura occurrunt in s. Ambrosii
scriptis. 34
662. Quod vero spectat ad diversas mansiones, quas distinguit in lib.
De bono mortis, quem nondum veteranus sacerdos scripsit35, eas collocat in
3I) Num. 48. Ex quibus rursum patet,
idem esse ex mente s. Hilarii sinum Abra­
hae et sedes beatorum.
**) Cf. Mural, op. cit. cap. 12. ubi plura
testimonia congerit, quae satis superque
ostendunt, mentem hujus patris cum catho­
lica doctrina plane consentire.
33j Cf. Murat, ibid. cap. 11. pag. 99.
ubi observat hanc fuisse opinionem etiam
s. Irenaei et Tertulliani, quae tamen pe­
culiaris illorum fuit, nec alios habuit adstipulatores.
14 ) Cf. Murat, ibid. cap. 14. pag. 135 et
seqq. qui plura exhibet.
“) Cf. admonitio editorum maurin. in
lib. Pe bono mortis, et in nota ad cap. 11.
hujus libri, ubi ipsi conciliant, quae con­
traria scribere visus est s. Doctor, nempe

libro II. De Cain el Abel, cap. 2. η. 9. a
nobis adducta, et quae hic affirmat, ut fa­
ctorum suorum incertum supremo judicio
non vereantur (animae solutae) eventum:
verba igitur ex libro II. De Cain et Abel,
co sensu exponunt, ut nimirum anima non
de sua felicitate, quam cognitam et explo­
ratam esse patrum communis est opinio,
dicatur ambigere, sed de resurrectionis ac
judicii die, immo et de fratrum salute, quo­
rum, Ambrosio teste, eam miseret. Nam,
si de salute propria vir sanctus animam
incertam pulasset, quomodo in eodem libro,
cap. 9. n. 31. de justis mortuis dixisset: ..Et
merito pro viventibus habentur; quia, etsi
corporis gustaverint mortem, vitam tamen
incorpoream capiunt, et illuminantur suo­
rum splendore meritorum, luce quoque
fruuntur aeterna?·· Similia et alibi habet.

coelo; scribit enim cap. 10: Hae sunt habitationes, de quibus dicit Dominus
(Joann. XIV. 1.) inultas mansiones esse apud Patrem suum, quas suis pergens
ad Patrem suum discipulis praepararet. 36 Quare ratio nulla est, cur bis
Burnetus prave adeo abutatur.
663- S. Joann. Chrysostom us in objectis verbis vult ostendere
necessitatem resurrectionis corporis, non autem differri animae beati tudinem.
Nempe ex eo quod, ut ipse argumentatur, corpus fuerit animae comes in
passione, concludit: vel utrumque coronabitur vel neutrum. Etenim dogma
catholicum ipse luculentissime tradit, Hom. X. in II. ad Cor. dicens: Ne
timeas. Confide, cum concideris. Neque enim ille dum taxat te a corruptione
vindicat, ac gravi sarcina levat, sed etiam ad Dominum confesti m trans­
mittit. 37 Alia ejusdem testimonia non minus perspicua dedimus in proba­
tionibus. 38
664. S. Augustinus cit. loc. ostendit, se dubitare de loco, non autem
de gloria ipsa ante extremum judicii diem, quod jamdiu animadverterat
Lud. Vives in suis notis ad opera s. Augustini. Sane Epist. CLXXXVU
n. 7. diserte scribit s. Doctor : Vbicumqux sit paradisus, quisquis beatorum
ibi est, cum illo ibi est, qui ubique est; et Confess, lib. IX. cap. III. dp Nebridio amico suo nuper defuncto dicit: Quidquid illud sit, quod illo significa­
tur sinu (Abrahae), ibi Nebridius meus vivit. . . Nam quis alius tali animae
locus? Ibi vivit, unde me multa interrogabat homuncionem inexpertum. Jam
non ponit aurem ad os meum, sed spiritale os ad fontem tuum, et bibit quan­
tum potest sapientiam pro aviditate sua sine fine felix. Nec sic eum arbitror
inebriari ex ea, ut obliviscatur mei, cum tu, Domine, quem potat ille, nostri
sis memor. Quid vero est ex mente Augustini inebriari? Est facie ad faciem
Deum videre, ut ipse declarat in Enarr. in Psal. XXXV. n. 14- exponens
vocem inebriabuntur. Ejusdem praeterea mens patet ex iis, quae disputat
passim adversus pelagianos, inducentes distinctionem inter vitam aeternam
et regnum coelorum.39
M) N.45. ubi pariter notandum est, s. an­
tistitem ea, quae scribit in hoc libro de di­
versis habitaculis, desumpsisse ex apocry­
pho libro IV. Esdrae, ut ipsemei testatur,
dicens : Siquidem et in Esdrae libris legi­
mus . . . et habitacula reddent animas,
quae his emendatae sunt, et revelabitur
Altissimus super sedem judicii. Haec porro
leguntur lib. IV. Esdrae, cap. VU. 32 et
seqq.
Ï7J N. 2.
ç>o/3pSpf· Sôppa καταχοπτόμινοί ■ où γάρ μόνον <pSopâ< St α~αλΛάττκ καί βάρον;, αλλά καί η.” κυρίο> παραπίμπιι ταχΐωμ

Μ) Cf. Murat op. cit. cap. 15. ubi lucu­
lentissime mentem s. Doctoris explanat,
omnesque difficultates disjicit, quas ex il­
lius scriptis Burnetus opponit.
”) Observandum praeterea est s. Augu­
stinum olim millenariorum opinioni adhae­
sisse, ut ipsemet fatetur, De civ. Dei, lib.
XX. cap. 7. dicens: «Quae opinio esset ut­
cumque tolerabilis, si aliquae deliciae spi­
rituales in illo sabbato adfuturae sanctis
per Domini praesentiam crederentur. Nam
etiam nos hoc opinati fuimus aliquando.”
Vid. Joann. Cadonici in Vindiciis augustinianae ab imputatione regni millenarii

"75K.

33®v.r··
V
i

•CI·

4I

W

·♦ * ,

: 2* -

—--------

______ :--------

231
665. Dcmuin e. Bernardus In praefatis sermonibus Intelligi potest
de gloria consummata ct adaequata, quatn sancti resumptis corporibus olim
obtinebunt, minime vero de gloria essentiali, quae in Dei visione consistit,
quae tamen juxta peculiarem ipsius opinionem minus perfecta censenda est
ob corporis desiderium, quo animae solutae quodammodo urgentur. Sic enim
Serm. LXXXVII. de contemplatione Dei disputans, tres modos distinguit
pro diverso statu corporum in sanctis: Et primo quidem, inquit, vocatur
cibus, secundo potus, tertio ebrietas. . . Prius comedunt, dum in came adhuc
corruptibili degunt. Postmodum vero corpore exuti et in coelum translati jam
bibere dicuntur eadem, quae prius comederant, quin jam per speciem contem­
plantur sine labore, quae prius per fidem crediderunt, dum in corpore positi
peregrinarentur a Domino. . . . In hoc ergo statu positi, sancti bibere quidem
possunt, sed inebriari non possunt, quoniam a perfectissima contemplatione di­
vinitatis quodammodo retardantur, dum adhuc resurrectionem sui corporis in
fine saeculi praestolantur. Quod si alicubi duriuscula quaedam scripsit, quae
cum communi doctrina vix componi queunt40, alibi ea retractavit. Nam in
Serm. XLII. De diversis, n. 5. luculentissime doctrinam ecclesiae catholicae
declarat, dicens : Qui in coelo sunt, gaudio gaudent ad visionem Dei, Christi
fratres in natura, cohaeredes in gloria, similes in aeternitate jucunda. Similia
habet alibi passim. 41

666. ΙΠ. Obj. 1. Ecclesia semper consuevit pro omnibus indiscriminatim orare, prout constat ex vetustissimis liturgiis, nempe pro beata Virgine,
doctrinae, edit, anno 1747, tum in tribus
Dialogis, anno 1753, ac demum De Augu­
stini sententia de beatitate sanctorum ante
Christi Domini descensum ad inferos, 1763.
Ubi Cadonici animadvertit, juxta s. Augu­
stinum justos per mille annos fruituros cum
Christo spiritualibus deliciis in terris; ita
tamen, ut beatifica visione numquam illi
caruerint, vel cariluri sint. In hac biblio­
theca Collegii Romani asservatur epistola
Muratorii ad eumdem Cadonici data, in qua
ejus opus summopere commendat ac felici­
tatem in mente s. Augustini exponenda. Cf.
tamen quae adversus Cadonici scripsit P.
Mamachius Ord. Praed. in op. De animahus justorum in sinu Abrahae, ante Chri­
sti mortem, duobus vol. in 4. Romae 1766.
40) Singularia certe videntur, quae scri­
psit, Serm. III. De Sanctis, n. 1. ubi ait:
Advertistis . . . 1res esse sanctarum status
animarum: primum videlicet in corpore
corruptibili, secandum sine corpore, tertium

in corpore jam glorificato; primum in mi­
litia, secundum in requie, tertium in beatitudine consummata; primum denique in
tabernaculis, secundum in atriis, tertium
in domo Dei etc." Et Serin. IV. n. 1 :
..Interim sub Christi humanitate feliciter
sancti quiescunt . . . donec veniat tempus,
quando jam non sub altari collocentur, sed
exaltentur super altare. . . . Quonam igitur
modo super altare dixerim exaltandos eos,
qui nunc sub altari quiescunt? Visione uti­
que ct contemplatione, non praelatione.
Ostendit enim nobis Filius (ut pollicitus
est) semetipsum non in forma sfervi, sed
in forma Dei. Ostendet etiam nobis Pa­
trem el Spiritum Sanctum, sine qua nimi­
rum visione nihil sufficeret nobis." Quae
tamen commode videntur exponi posse per
ea, quae ex eodem sancto attulimus de
triplici modo Deum videndi.
4I) Conf. Murator, cap. 19. pag. 202 et
seqq.

D·'-!

232

H

pro patriarchis, prophetis, apostolis, martyribus etc. Instar omnium sit liturgia svriaca, in qua de sanetis sic legitur: Deus praesta cis requiem bonamque memoriam, ei potissimum sanctissimae Deiparae Mariae. Similia occur­
runt in liturgiis aethiopica, Jacobi, Marci, Basilii, Gregor!i nazianzeni, Chry­
sostom!. Epiphanii, utriusque Cyrilli, nec non in Sacramcntario Gelasii et
Gregorii M. atque in missali mozarabico. Hujus autem consuetudinis vestigia
adhuc supersunt in Secreta s. Leonis Papae, in qua Deum precamur, ut d
illum beata retributio comitetur, et nobis gratiae tuae dona conciliet. 2- Acce­
dunt denique orationes et responsoria pro defunctis, quae palam ostendunt,
nondum de animatus latam esse sententiam, ut cum dicitur: Libera eam de
morte aeterna etc. aut: -Ve' absorbeat eas tartarus, aliaque ejusmodi. Ergo.
667. .Resp. ad 1. D. Diverso sensu ac diverso fine, C. eadem ratiune
eodemque fine, iV. Nempe, etsi consueverit ecclesia pro omnibus preces fun­
dere, quod et nunc etiam in canone pro omnibus facere pergit illis verbis:
Ipsis Domine et omnibus in Christo quiescentibus locum refrigerii, lucis et pacis
ut indulgeas deprecamur; accommodam tamen distributionem pro diverso de­
functorum statu atque ad diversos fines easdem preces fundit. Animabus
scilicet in purgatorio degentibus requiem apprecatur; sanctis in coelo regnan­
tibus gloriam accidentalem ejusque augmentum, vel etiam corporis resurrectionem, tum etiam ut nos potius ipsorum precibus commendemus, ipsorum
gratnlemur triumphis 42 etc. Quod optime significavit s. Augustinus, dum
in Enchiridio, cap. CX. inquit : Cum sacrificia sive altaris sive quarumcum­
que eleemosynarum pro baptizatis defunctis omnibus offeruntur, pro valde bonis
gratiarum actiones sunt, pro non valde malis propitiationes sunt, pro valde
malis, etsi nulla sint adjumenta mortuorum, qualescumque vivorum consola­
tiones sunt; et Serm. CLLX. n. 1: Injuria est, inquit, pro martyre orare,
cujus nos debemus orationibus commendari 43 : quod intelligendum est, ut ex
dictis patet, de gloria essentiali. Atque sic reipsa accipiendas esse ejusmodi
preces, necessario exposcit ipsa ejusdem ecclesiae consuetudo orandi sanctos
in coelis regnantes, ut pro nobis intercedant, quod item in iisdem liturgiis
repetitur.
°) Cf. Tournely, 7)e Deo, quaest. 14.
in solut. ditT. ex liturgiis et precibus eccle­
siae. Circa Secretam s. Leonis 31. cf. Aug.
Rocca Ord. s. Aug. in Scholiis ad lib. sa
crament orum s. Gregorii M. Romae 1597.
ad pag. 128. Addenda praeterea est ani­
madversio eorum, qui observant, ecclesiam
certam non fuisse, utrum sancti illi, quo­
rum mentio fiebat, jam pervenerint ad beatitudinem, an vero nonnullas adhuc levio­
res maculas eluendas habuerint, sine qui-

bus vita baec mortalis non transigitur. Hinc
pro ipsis ecclesia orare consuevit post ipso­
rum obitum. Cf. card. Bona loc. mox ci­
tando.

n) Ibid, vero ecclesiae mentem uberius
explicat dicens: nldeoque habet ecclesia­
stica disciplina, quod fideles noverunt, cum
martyres eo loco recitantur ad altare Dei,
ubi non pro ipsis oretur; pro celeris au­
tem commemoratis defunctis oralur,"

233
668. Ad 2. D- Quatenus ecclesia in orationibus ant responsoriis pro
defunctis rem praeteritam vehit praesentem spectare soleat, C. quatenus pro­
fiteatur incertum adhuc esso ipsorum judicium atque sententiam, N. Haec
autem ratio agendi ecclesiae patet in solemnitatibus, quas per annum celebrare
consuevit. Etsi enim agatur de ro jamdudum praeterita, eam tamen tam­
quam praesentem aut etiam futuram spectare consuevit, e. gr. tempore Ad­
ventus illa frequenter ingeminat: Rorate coeli desuper, et nubes pluant ju­
stum etc., et sic do ceteris; atque hac ratione filios suos admonet atque hor­
tatur, devotionem in iis excitat, laetitiam etiam aut moerorem pro eorum
diversitate, quae ipsa frequentat. 44
669. IV. Obj. Gloriae dilationem ratio ipsa suadet: 1. Sancti enim
veteris Testamenti non statim ad beatitudinem admissi sunt; ergo nec sancti
novi Testamenti admitti stafim ad eam debent; 2. Christus ipse cum anima
sua ad inferos descendit, neque ad coelum ascendit nisi post resurrectionem.
3. Praeterea corpus animae socium fuit in meritis; ergo et in retributione
comes esse debet; 4. praesertim cum anima sine corpore semper misera esse
debeat, utpote quae perpetuo corporis desiderio torqueatur. Ergo.
670. Resp. I. Cum agitur de dogmate fidei, non ratione aut congruen­
tiis disceptari debet, sed monumentis, inquirendumque utrum Scripturae, tra­
ditio, ecclesia hoc dogma tradiderint nec ne; cum id constat, conjecturae
nostrae per se concidunt. Singillatim nunc respondemus, ut ad propositas
difficultates faciamus satis.
671. Resp. II. Neg. antec. Ad 1. Neg. conseg. et paritatem; neque enim
eadem ratio temporis valet pro sanctis veteris Testamenti ac pro sanctis
novi Testamenti. Quemadmodum autem fuit Christus primogenitus mortuo­
rum, sic prior in coelum ingredi debuit, antequam alius quisquam sanctorum
illuc admitteretur.
672. Ad 2. Neg. rursum conseg. et paritatem; nam praeterquam quod
anima Christi beatifica Dei visione fruebatur, ideo ad inferos descendit, ut
Sanctorum animas indidem educeret ac secUm in coelum eveheret; quae ratio
in sanctis locum non habet, neque in omnibus Christo sancti assimilari de­
bent, alioquin et ipsi deberent die tertia post mortem resurgere etc.
673. Ad 3. D. A. Ita tamen ut causa meritorum anima sit, C. secus, N.
Anima enim ad opera bona perficienda corpore utitur tamquam instrumento;
deinde neg. conseg. et parit. quia anima a corpore disjuncta gloriae capax est.
674. Ad 4. Esto quod anima tali desiderio quodammodo teneatur, non
inde tamen sequitur ipsam miseram effici, tum quia essentia beatitudinis in
41) Card. Bona, Rerum liturgie, lib. II.
cap. 14; Bened. XIV. De saerif- Missae,
lib. II. cap. 9; Lebrun, Explication de la

Messe, tom. III. diss. 10. art. 18. Re­
marques, pag. 300 et seqq. Paris 1741.

234

H

anima consistit; quae vero ad corpus dimanat, non est nisi accidentalis; tum
quia Deus huic desiderio non sine fenore supplere potest.
675. V. Obj. Joannes XXII. sententiae de dilatione visionis beatificae
adstipnlatus est; ter enim ex suggestu in ecclesia avenionensi eam propugnavit.
Hinc suae opinionis fautores summa benevolentia excipiebat; contra vero
eidem refragantes insectabatur, prout contigit Durando meldensi episcopo,
qui vix pontificis judicium effugit, regia auctoritate ac patrocinio fretus, et
Thomae Valesio Ord. Praed., qui in carcerem conjectus est. In eum finem,
ut quot posset, in suam sententiam perduceret. Lutetiam Parisiorum Gerardum Eudum generalem ministrum Minoritarum misit, una cum Arnaldo de
s. Michaele, prout referunt card. De Alliaco, Gerson, Ochamus, aliique. Quare
Philippus Galbarum rex ignem eidem Joanni comminatus est, nisi a senten­
tia resipuisset. Ergo.
676. Resp. Neg. antec. Ut autem Joannis XXII. factum rectius cogno­
scatur, haec ordinatim sunt diligenter animadvertenda:
677. I. Exorta est ejus tempore controversia inter quosdam Minorita­
rum et Praedicatorum Ordinis alumnos, an beati in coelum statim post mor­
tem recepti, praeter Christi humanitatem fruerentur visione ipsa Dei beati­
fica. 45 Joannes controversiam hanc dirimere aggressus, ut ea, qua par erat
in re tanti momenti et tunc temporis satis implexa quaestione, procederet
maturitate, quae utrique contendentium parti favere videbantur, tum ex Scri­
ptura tum ex patribus argumenta summa diligentia collegit. Haec discu­
tienda dedit cardinalibus omnibus, praesulibus atque doctoribus, quos ana­
thematis religione adstrinxit, ut diligentissime ea pervestigarent^ nobisque,
quid eis videatur, exponant, ut ipse loquitur. 46
678. Π. Cum accepisset ob ejusmodi collectionem, in qua argumenta
pro utraque parte prostabant, calumniam sibi impactam esse a malevolis,
quasi neganti sententiae favisset, adseitis eodem anno cardinalibus per pu­
blicos tabelliones protestatus est, se numquam gessisse in animo decidere vel
credere, quod esset quovis modo Scripturae sacrae obvium vel contrarium fidei
orthodoxae, voluitque ut haec protestatio in orbe universo Christiano publi­
caretur. 47 Litteris praeterea ad regem Philippum datis calumniam eamdem
illic disseminatam a se propulsavit praesertim quoad duos illos, qui missi
Lutetiam perhibebantur ad eam doctrinam propagandam. 48
<s) Cf. Raynaldl Tarvisini Annales ecclesiast. ad annum 1333. Exorta videtur
haec quaestio ex occasione illorum sermo­
num, quos habuerat s. Bernardus in solemnitate omnium SS.; quos superius citavimus. Mota autem hacc quaestio est
anno 1331.

r

*) Cf. Raynaldi, ibid. ad annum 1334,
num. 27.
*’) Ibidem.
<s) Ibid. Hujus protestationis memine­
runt etiam pseudo-minoritae et praesertim
Bonagratia, ejusdem pontificis infensissimus
hostis.

I

235
679. III. Invnlult calumnia opera praesertim illorum schismaticorum,
qui favebant Ludovico bavaro, cujus odium simultatesque adversus hunc piurn
pontificem eo erant progressae, ut ei opposuerit antipapam Petrum de Corharia. Falsis ejusmodi rumoribus decepti sunt nonnulli scriptores minus in
pontificem propensi, qui calumniosas hasce voces pronis auribus exceperunt
posterisque transmiserunt. 49
680. IV. Nec Durandus meldensis episcopus fuit a Joanne inquisitus,
neque Thomas Valesius, sed ambo a fidei quaesitore; Durandus quidem ob
erroneas aliquot sententias, quas disseminaverat in libro a sc conscripto w;
Valesius eo quod imprudenter o publico suggestu non solum Joannem ponti­
ficem perstrinxerit, sed praeterea, controversia nondum dirempta, maledictionem
divinam precatus fuerit in contrariae sententiae assertores. 51
681. V. Philippus et Robertus, alter Galliarum, alter Scotiae rex, per
litterae ad Joannem pontificem datas obsequium demissionemque animi lucu­
lenter significantes, eum exorarunt, ut controversiam definire vellet52; eas­
dem preces parisienses theologi in epistola ad eumdem rom. pontificem
scripta obtulerunt, in qua: Vestrae Beatitudini, inquiunt, cum qua possumus
humilitate et reverentia, totis cordis praecordiis supplicamus, quatenus praedi­
ctae quaestioni . . . dignetur Vestra Sanctitas finem dare, partem illam, qua nu­
trita fuit hactenus devotio populi christiani, vestro regimini crediti, veram esse,
determinatione apostolica confirmando. 53 Quae profecto cohaerere non pos­
sunt cum iis, quae vulgabantur a pontificis malevolis inimicis, quaeque levi­
ter nimium ac imprudenter arripuit card. De Alliaco, qui anno 1406, id est,
62. anno a morte Joannis XXII. ea vulgavit.
682. VI. Demum re satis discussa Joannes, hortatu praesertim Philippi
regis et academiae parisiensis, convertit animum ad emittendam definitam
decisionem suam pro immediata Dei visione beatifica. Hanc vero cum morte
praeventus publicare minime potuerit, legit coram cardinalibus et tabellionibus,
in qua protestabatur se declarare intentionem, quam habemus, inquit, et
habuimus.
Revera non aliam unquam ipsius mentem fuisse, crebrae
w) Genebrardus, Ocham, Ciaconius re­
censentur a Bzovio Ord. Praed. inter pon­
tificis malevolos. Cf. in Annal, eccles. ad
annum 1331. Inter hos tamen Ochamus
aperte ostendit, se dubium esse circa ea,
quae de Joanne XXII. retulerat. Ait enim:
»81 assertiones illius (Joannis) vel upera
aliter recitaverim quam habeat veritas, rcportatoribus imputetur ... mihi nullatenus,
quia sub illa forma mihi recitata fuerunt.“
(In Dialogo, part. II. tract. 2. suh finem.)
i0) Tres potissimum fuerunt errores, in

quos Durandum meldcnsem episcopum, doclorem robustissimum nuncupatum, fidei in­
quisitores prolapsum deprehenderunt, quos
hic non vacat recensere, quique videri pos­
sunt apud Raynalduni, ad annum 1333. n.48
et seqq.
**) Cf. Bz.ovius loc. cit. n. 11.
“) Apud Joann. Villani, lib. XI. cap. 19.
iJ) Cf. apud Marlene in op. Thesaurus
novus anecdotornm, tom. I. col. 1383 et
seqq. edit. Paris. 1717.
M) Apud Raynalduni, ad annum 1334.

236
ipsius protestationes, quas data occasione emisit tribus postremis vitae suae
annis, quibus controversiam hanc discutiendam suscepit, luculentissime pate­
faciunt. Hoc pariter testantur scriptores coaevi etiam minus in pontificem
propensi. Disserens enim Bzovius de tribus illis sermonibus, quos habuit
pontifex in ecclesia avenionensi, jamdiu deperditis, quibus videbatur catholi­
cum dogma oppugnare ex Scriptura et patribus, eos neque asserendo, neque
decernendo, inquit, recitavit55; nec nisi disputandi gratia, subdit Ciaconius 56 :
sic enim ad
'f' veritatem poterit promptius perveniri, ut scripsit ipsemet pontifex
ad Philippum regem anno 1333. 57
683. Ex his autem, quae ab certissimis documentis deprompsimus, col­
ligitur, non solum evanescere, quae in objectione congesta sunt, sed praeterea
falsitatis argui Calvinum, dum affirmare non erubuit, Joannem XXII. docuisse
mortalitatem animarum58: insuper minus fideliter a nonnullis auctoribus
catholicis referri factum istud, dum pontificem traducunt veluti propensum
fere in contrariam fuisse sententiam, de dilatione nempe visionis beatificae;
multo magis autem a vero ablusisse inter catholicos eos, qui autumant Joannem
ΧΧΠ. eamdem sententiam ex cathedra definivisse, ut ita detrahant infallibilitati romani pontificis 59

R:

U

nom. 37. Neque hic silentio praetereundam,
quod Joannes in bulla canonizationis s. Tho­
mae Aquinatis de eodem sancto habet, quem
in coelestibus agminibus positum Deum
glorificare cognoscitur. Data est haec bulla
die 18. Julii 1323; cf. BuUar. Ord. Praed.
Romae 1730. tom. IL pag. 161. Similia le­
guntur in bulla canonizationis s. Lndovici
Tolosatis, data 7. Idus Aprilis 1317. Cf.
BuUar. Rom. Laërt. Cherubini, Romae 1617.
tom. L pag. 153.
“) Bzovius, ad annum 1331. num. 11.
Cf. etiam cit. epistola universitatis parisiensis ad Joannem XXII. apud Marlene loc.
cit. ubi doctores parisienses ita scribunt:
■ In qua (quaestione) Vestra Sanctitas pul­
cherrime et subtilissime allegavit et quamplures auctoritates adduxit, immo tot quot
non recordamur nos legisse apud doctorem
aliquem, quas ad unum adduxit tot et tan­
tas, semper tamen recitando, et nihil deter­
minando, asserendo, seu etiam opinando,
sicut audivimus, dignetur etc.·

**) Historiae Pontificum Rom. fol.
tom. I. coi. 871. Romae 1630. ubi ait:
Affirmans, se nihil nisi disputandi gratia
afferre et nihil adhuc se determinasse.

iT) Apud Raynaldum, ad annum 1333.
num. 46 et seqq.
s8) histit. lib. IV. cap. 8. §. 28. de quo
cf. Raynaldus, ad annum 1334. num. 38.
Ji) Ita auctor libri, cui titulus: Defense
de la declaration du clergé de France
de l'année 1682. part. III. liv. IX. chap. 46.
Quod quidem opus non esse genuinum
Bossaeti foetum non pauci scriptores, ne­
que spernendis argumentis contendunt, aut
saltem fuisse interpolatum, antequam in lu­
cem ederetur ab ipsius nepote, jansenianis
partibus non parum addicto; mirum porro
est, quam graviter hallucinetur hujus ope­
ris editor in notis, quas loc. cit. apposuit;
cf. Oeuvres de Bossuet, tom. XXL édition
de Liège 1768.

237

A II T I C U L U 8

II.

DE PUROATORJO.

684. Purgatorii nomine significamus statum expiationis ad tempus dura­
turae, in quo animae justae obstrictae vinculis ac debito temporaneae qualiscumque satisfactionis, vel ob venialia peccata, vel ob lethalia quoad culpam
jam dimissa, a corpore disjunctae detinentur, donec dignae fiant, quae ad
aeternam beatitudinem admittantur.
685. Ut omnem tum indulgentiarum tum suffragiorum usum in catho­
lica ecclesia receptum ad illarum animarum levamen e medio tollerent no­
vatores saeculi XVI. Acrium saeculi IV. haereticum, nec non petrobrusianos,
albigenses, waldenses, nonnullosque alios sectarios secuti, purgatorii existentiam inficiati sunt, atque hinc suffragiorum utilitatem. Lutherus prius an­
ceps haesit, deinde utrumque rejecit. Calvinus eo usque progressus est, ut
Instit. lib. III. cap. V. §. 3. clamandum dixerit, non modo vocis, sed gutturis
ac laterum contentione, purgatorium exitiale esse satanae commentum, quod
Christi crucem evacuat, quod contumeliam Dei misericordiae non ferendam
irrogat, quod fidem nostram labefacit ac evertit.
686. Ut autem adversus hos novatores commodius pugnemus, verus
quaestionis status aperiendus est, apprime secernendo ea quae stricte sunt
de fide ab iis, quae intra opinionum limites continentur. Porro duo haec
tantum quoad purgatorium de fide sunt, primo scilicet ejusdem purgatorii
existentia, secundo suffragiorum utilitas, ut ex dicendis patebit.
687. Omnia igitur, quae spectant ad locum, durationem, poenarum
qualitatem ad catholicam fidem minime pertinent, seu definita ab eccle­
sia non sunt. Utrum scilicet sit aliquis determinatus locus necne, et ubi
positus sit; utrum parum an diu debeant animae in purgatorio detineri;
utrum ignis purgatorii sit materialis an metaphoricus, utrum scilicet consistat
in quadam animi tristitia, exorta ex anteactae vitae consideratione, foeditate
peccati, aliisve ex causis, propter quas voluntaria et peroptata ipsis animabus
sit purgatoria haec afflictio. 1 Diversae olim de iis extiterunt inter veteres
’) Leibnitzius, System, theol. pag. 350.
scribit: ..Plcrique omnes (celeres et recentiores) consenserunt in castigationem
paternam sive purgationem post hanc vi­
tam, qualiscumque ea esset, quam ipsae
animae ab excessu ex corpore, illuminatae,
et sibi conspecta tunc imprimis praeteritae
vitae imperfectione, et peccati foeditate ma­
xima tristitia tactae, sibi accersunt libenter

nollentque aliter ad culmen bcatiludinis
pervenire. Voluntariam enim esse purga­
toriam hanc afflictionem recogitantis acta
sua animae, praeclare mulli viri notarunt,
ct inter ceteros illustris est Granatensis lo­
cus, qui Philippo secundo in novissima ae­
gritudine magnam consolationem attulit. “
Haec hausisse videtur Leibnitzius ex pul­
cherrimo tractatu, quem de purgatorio seri-

i

238

If V

ecclesiae patres, et inter scholasticos etiam recentiores adhuc vigent discre­
pantes sententiae. Idipsum dicatur de modo, quo animae defunctorum suffra­
giis fidelium juvantur, circa quem diversae pariter perhibentur theologorum
sententiae, de quibus inter alios consuli possunt Bellarnnnus, toto libro II.
De purgatorio, et duo germani fratres De Walomburg. 2
688. Haud ignoramus ex his, quae diximus ad fidem minime, spectare,
aliqua esse, quae, quamvis definita non sint,, absque temeritatis nota rejici
non possunt: quum satis innotescat circa ea non solum communis theologo­
rum doctrina, a qua cordato catholico absque gravissima causa recedere nefas
est, sed insuper ipsius ecclesiae sensus, praesertim circa poenarum acerbita­
tem, quibus animae in purgatorio cruciantur. Cum tamen nobis propositum
sit. catholica dogmata potissimum tueri atque adstruere adversus incurrentes
errores, et contra ea, quae catholicam doctrinam quoquomodo labefactant,
ideo rata habentes, quae communi consensu probata sunt, adversus prote­
standum doctrinam sequentem statuimus propositionem.

PROPOSITIO.

Datur purgatorium, d justorum animae in eo detentae fidelium suffragiis
juvantur.
689. Hanc propositionem quoad utramque sui partem de fide esse, liquet
ex fidei professione, jussu Pii IV. edita, juxta quam catholicus quilibet pro­
fiteri debet: Constanter teneo purgatorium esse, animasque ibi detentas fidelium
suffragiis juvari. Et sane praeter concilii florentini definitionem in Decreto
unionis, concilium tridentinum, sess. XXV. in Decreto de purgatorio, tradit
ecclesiam Spiritu Sancto edoctam ex sacris litteris et antiqua patrum tradi­
tione in sacris conciliis docuisse: Purgatorium esse, animasque ibi detentas
psit s. Catharina januensis, in quo inter
cetera haec habet: -L'anima separata dal
corpo, la quale non si trova in quella nettezza, come fu creata, vedendo in sc Γ im­
pedimento, c che non le puô essere levato
salvo eho per mezzo del purgatorio, presto
vi si getta dentro, e volentieri, e se non
trovasse questa ordinazione alta a levare
quell’ impaccio, in quelle istante in lei si
genererebbe un inferno peggiore dei purga­
torio;" et paulo ante jam dixerat: »Non
credo, che si possa trovare contentezza da
comparare a quella di un' anima dei pur­
gatorio (eccetto quella de’ santi dei para­
diso); ed ogni giorno questa contentezza
cresce per lo influsso di Dio che in esse

anime va crescendo ... e quanto alia volontà non possono mai dire che quelle pete
sieno pene. — Dall' altra parte poi hanno
una pena tanto estrema, che non si truova
lingua che la possa narrare, nè intelletto,
che possa capirne una scintilla." Sed prae­
stat integrum legere hunc ipsum tractatum,
qui impressus est ad calcem vitae ejusdem
sanctae.

α) Petras et Hadrianus ambo episcopi
et celebres controversistae. Cf. Tractatus
speciales de controversiis fidei. Colon.
Agrippinae 1G7L torn. IL De unitate Ec­
cles. lib. X1H. controversia 1. De purgat.

>

239
fidelium suffragiis, potissimum vero accqptabili altaris sacrificio juvari. 8apienterquo ibidem praecipit sancta synodus (piscopis, ut sanam de purgatorio do­
ctrinam a sanctis patribus et sacris conciliis traditam, a Christi fidelibus credi,
teneri, doceri et ubique praedicari diligenter studeant. Apud rudem vero plebem
difficiliores et subtiliores quaestiones, quaeque ad aedificationem non faciunt, et ex
quibus plerumque nulla sit pietatis accessio, a popularibus concionibus secludantur.
Incerta item, vel quae specie falsi laborant, evulgari ac tractari non permittant.
Ea vero, quae ad curiositatem quamdam ac superstitionem spectant, vel turpe
lucrum sapiunt, tamquam scandala et fidelium offendicula prohibeant. Cum
vero fundamentum erroris protestandum in eo fuerit, quod contenderent, non
posse dimitti culpam, quin tota simul remittatur et poena, hinc eadem tridentina synodus sess. VL can. XXX. definit: Si quis post acceptam justifica­
tionis gratiam cuilibet peccatori poenitenti ita culpam remitti et reatum aeternae
poenae deleri dixerit, ut nullus remaneat reatus poenae temporalis exsolvendas,
vel in hoc saeculo, vel in futuro in purgatorio, antequam ad regna coelorum
aditus patere possit; anathema sit.
690. Vere igitur ecclesiae doctrinam de purgatorio ex sacris litteris
in primis haustam fuisse, quoad vetus Testamentum, monumentum inelucta­
bile habetur IL Machab. XII. 43. ubi fortissimi Judae religiosa pietas com­
mendatur, qui, facta collatione, duodecim millia drachmas argenti misit Jerosolymam offerri pro peccatis mortuorum sacrificium, bene et religiose de resur­
rectione cogitans (nisi enim eos, qui ceciderant, resurrecturos speraret, super­
fluum et vanum videretur orare pro mortuis), et quia considerabat, quod hi,
qui cum pietate dormitionem acceperant, optimam haberent repositam gratiam.
Sancta ergo et^saliibris esJ,_£Qgitatio pro. defuiictis^exorarp^ ut^-a peccatis sol­
vantur. Quae peremptorii testimonii verba perspicua sunt adeo, ut nulla
indigeant explanatione. Neque aliam viam ejus vim evadendi protestantes
invenerunt, quam negando hujus libri canonicitatem 1, perperam tamen, ut
suo loco ostendunt sacrarum litterarum professores.
Idem patet quoad novum Testamentum ex iis, quae Matth. XII. 32.
Christus protulit : Quicumque dixerit verbum contra Filium hominis, remittetur
à; qui autem dixerit contra Spiritum Sanctum, non remittetur ei, neque in
hoc saeculo neque in futuro. Quibus verbis non obscure Christus alludit ad
receptam apud judaeos persuasionem, nonnulla peccata etiam in futuro sae­
culo remitti, ut indicant ea, quae protulimus ex lib. II. Macbabaeorum : Ut
a peccatis solvantur. Nam de quibusdam veraciter non diceretur, ut inquit
s. Augustinus, quod non eis remittatur, neque in hoc saeculo, neque in
futuro, nisi essent (quidam peccatores), quibus, etsi non in isto, tamen remit­
tetur in futuro."1 Et s. Bernardus: Si non credunt, ait, ignem purgato*) Cf. Nat. Alex. Hist, eccles. diss. 45.
in saec. IV.

2) De civ> Dei, lib. XXI. cap. 24. n. 2.

♦

ΛΙι,:.

- - ---

<

240
rium restare post mortem . . . quaerant ab eo} qui dixit, quoddam peccatum
esu, quod neque in hoc saeculo neque in futuro remitteretur, cur hoc dixerit,
si nidla manet in futuro remissio purgatiore peccati? 3
Quae omnia huc demum recidunt: Ex allata Christi sententia, aliqua
peccata sunt, quae saltem quoad poenam remitti in futuro saeculo possunt;
sed qui cum talibus peccatis ex hac vita decedunt, in regno coelorum osse
non possunt, in quod nihil coinquinatum intrabit, neque in inferno, in quo
nulla datur peccatorum remissio, nec spes ulla evadendi; status igitur medius
debet aliquis esse temporariae poenae vel expiationis, in quo ad eluenda
ejusmodi peccata detineantur.
691. Ex antiqua pariter traditione ecclesiam catholicam suam de
purgatorio accepisse doctrinam, I. testes sunt vetustissimi patres. Tertul­
lianus lib. De corona militis, cap. Ill: Oblationes pro defunctis, inquit, mi­
nue die facimus. Harum et aliarum ejusmodi disciplinarum, subdit cap. IV.
si legem expostules Scripturarum, nullam invenies (quae videlicet annuas
istas oblationes praecipiat): traditio tibi praetendetur auctrix, consuetudo
confirmatrix, d fides observatrix. Similia habet in lib. De monogamia, et
alibi. 4 S. Cyprianus, Epist. LXVI. ad clerum et plebem f'urnitanam data,
prohibuit, ne pro Victoris anima oblatio fiat, aut deprecatio aliqua nomine
ejus in ecclesia frequentetur, quod contra canones Geminium Faustinum pres­
byterum ausus fuisset bonorum suorum tutorem constituere. Episcopi, subdit,
antecessores nostri, religiose considerantes et salubriter providentes, censuerunt,
ne quis frater excedens, ad tutelam tel curam clericum nominaret: ac, si quis
hoc fecisset, non offerretur pro eo, nec sacrificium pro dormitione ejus celebra­
retur. Certum igitur est, in ecclesia africana a saec. II. et III. consuetu­
dinem inolevisse sacrificium offerendi pro defunctis; praesertim, quod patres
isti de ea loquuntur tamquam de re a majoribus ac traditione recepta. 5
Sed eadem consuetudo viguit in ecclesia orientali. S. Cyrillus Catech. V.
Mystag. n. 9. scribit: Deinde pro omnibus generatim oramus, qui inter nos
vita functi sunt, maximum hoc credentes adjumentum illis animabus fore, pro
quibus oratio defertur, dum sancta et perquam tremenda coram jacet victima.6
Eusebius, De vita Constantini, lib. IV. cap. LXXI. refert, sacrificium
oblatum esse pro ipsius imperatoris anima in martyrio apostolorum. Omitto
3) Senn. LXVL in Cant. n. 11.
<) De Monog. cap. 10. circa finem, tum
in lib. De exhort, vastitat, cap. 11.
s) Revocandum hic in mentem est,
quod alias adnotavimus, ecclesiam africanam ab ecclesia romana fidem seu evangelium accepisse, ideoque et articulum de
purgatorio, deque suffragiis pro defunctis,
ac proinde, quod consequens est, eamdem

obtinuisse fidem in ecclesia romana saec. L
et II.
*) Etra .. . πάντων άπλώί των lv ήμίν
προκιχοιμϊνων μιγίΟτην δνηΰιν πιίτιύοντμ
?5toSat ταΐ; ψυγατίί, υπ»ρ ών ή δίηαμ άνα·
φιριται, τής άγιας καί φρικωδι^τάτης προκκμένηί 3υ$ίας. Vid. pag. 328. ορρ. edit.
Touttée, Paris. 1720.

*

241
Arnobium, utrumque Gregoriuni, nazianzenum et nyssenum, Chrysostomum,
Basilium, aliosque non paucos, quos recenset Natalie Alexander. 7 Frustra
siquidem eorum testimonia proferremus; Calvinus enim fatetur, patres omnes
per annos mille trecentos tradidisse, ut pro defunctis orationes fierent; quam­
vis tamen incredibili ausu asserat, omnes in errorem abreptos fuisse. In eo
dicto, scribit Instit. lib. III. cap. 10, aliquid humani passos esse; ideoque ad
imitationem trahendum non esse contendo, quod fecerunt. Idem fatetur Dallaeus; hoc ipsum confirmat Forbesius, qui diserte praeterea ostendit, in In­
structionibus historicis, omnium patrum auctoritate niti orationes pro defunctis;
attamen ct ipse concludit: Non est tutum veteres imitari. Sic etiam fatetur
Petrus Vermilius, cognomento martyr, in Epist. I. ad Corinth, cap. III. eccle­
siam semper orasse pro mortuis. 8
692. Π. Praeter patres testes sunt concilia antiquissima. In concilio
enim carthag. III. anno 397. celebrato cavetur, ut sacramenta ditaris non­
nisi a jejunis hominibus celebrentur . . . nam, si aliquorum pomeridiano tempore
defunctorum .... commendatio facienda sit, solis orationibus fiat. 9 Concil.
bracarense I. cap. 16. pro illis orare vetat, qui mortem sibi consciscunt10;
et cap. 21. inter clericos dividere jubet oblationes factas, ut oraretur pro
defunctis. 11 Eorumdem suffragiorum meminerunt concilia cabillon ense,
wormatiense etc. 12
693. III. Testes sunt liturgiae antiquissimae, non solum eccle­
siae catholicae, cujusmodi sunt tum illa, quae s. Jacobo tribuitur, quaeque
in usu fuit in plerisque orientalibus ecclesiis, quaeque citatur a concilio trullano, et exponitur a s. Cyrillo hierosolym., tum liturgiae a ss. Matthaeo,
Marco, Petro etc. nuncupatae, item liturgiae, quae sub nomine s. Basilii,
s. Joann. Chrysostomi, Gregorii et Cyrilli vulgatae sunt, syriaca, mozarabica
sive hispanica etc. ut alias ecclesiae occidentalis liturgias silentio praeteream.
Huc insuper accedunt liturgiae complurium sectarum, quae a primis ipsis
ecclesiae saeculis separatae sunt ab ecclesia, in quarum numero sunt litur­
giae jacobitarum, cophtorum, armenorum, aethiopum, syrorum, nestorianorum,
tum malabaricorum ac Chaldaeorum. Ex his malabarici missam praeterea
peculiarem habent pro defunctis, quae prostat apud Le Brun 13, qui animad­
vertit, liturgias omnes editas ante sexdecim saecula, nulla omnino excepta,
memorias et preces habere pro animabus defunctorum, omnesque orientales
’) Hist. Eccles, cit. diss. 45. in saec. IV.
e) Ex his pariter constat, illudere no­
bis velle protestantes, dum fingunt se con­
troversias fidei revocare ad tria aut qua­
tuor priora ecclesiae saecula. Cf. Nat. Alex,
diss. cit.
}) In Act. Cone. Hard. tom. I. col. 964.
w) Ibid. tom. III. col. 351.
Perrone, Praelectiones theolog. V.

“) Ibid. col. 352.

”) Ibidem.

,J) Explication de la Ifesse etc. diss. 10.
pag. 300. tom. III. Paris 1741. Vid. etiam
card. Bona, turn De rebus liturg. lib. II.
cap. 1. §.7, turn De offic. Defunct. §. 2
et 3.

16

"W

242

Μ Π -Υ

ecclesias unanimiter credere, sic ordinatum fuisse ab apostolis, juxta id etiam
quod legitur in Constitutionibus apostolicis, editis sub finem saeculi II. 14
694. IV. Testes sunt vetustiora ipsa epitaphiaseu sepulcrales
inscriptiones, in quibus vel pacem et requiem defunctis superstites adprecantur, vel a defunctis ipsis bona expostulantur ; hasce illustravit Gener ,s,
et rursum cl. Morcelli. ’6
695- V. Testes demum sunt non pauci ex protest antibus ipsis.
Etenim Calvino, Dallaeo, Petro martyri, quos superius commemoravimus, ad­
dendus est Binghamus, qui ejusmodi consuetudinem ab ipsa primitiva cedesia receptam esse fatetur, orandi scilicet pro defunctis ac pro iis litandi. 17
Plures modo protestantes, tum ex Anglia tum ex Germania, consentiunt in
admittendo statu expiationis post mortem. Ex anglis quidem potissimum
recensentur Montagu et Gunning apud Starckium ‘8, qui sese admittere pro­
fitentur statum qpurationis, Sclieldon insuper, Blanscford, Barow apud Tabaraud 19 qui suffragia ac preces pro defunctis non respunt. Inter germanos
autem Dr. Molanus apud Bossuetum 20 fatetur, lutheranorum partem non
solum approbare, verum etiam frequentare preces pro defunctis. 21 Nominatim vero Leibnitzius, in Systemate theologico, et statum expiationis propugnat
et preces in suffragium defunctorum 22; eamdem profitetur doctrinam Dr. Less,
H) Apnd Colelerïum, SW. Patrum, qui
temporibus apost floruerunt... opera etc.
Const. Apost. lib. VIII. cap. 41 et 42. pag.
419; vol. I; cf. ibid. not. 25; vid. etiam
card. Thomasius tom. V. pag. 226. col. 1
et seqq.
,s) Theolog. doqmatico-seholast. Rom.
1773. tract. 3. part. II. lib. III. §.2. class. 8.
tom. IV. pag. 430 et seqq.
15) De stilo insrripl. latin. Romae 1780.
lib. IL cap. 3. De Epitaphiis, qui non
solum plures profert veteres inscriptiones,
in quibus Christiani, qui eas collocarunt,
pacem ct expiationem peccatorum defunctis
precantur, sed adnotat dictionem illam: fn
pace, vel: In pace esse faciat Deus, to­
tam esse Christianam, ita ut viri eruditissimi
non aliud quaerant testimonium, ut vetus
epitaphium inscriptionibus Christianis adnumerent. Vid. §. 4. In nostro (Soc. Jesu)
musaeo kircheriano prostat inscriptio vetu­
stissima, in qua veterum fides de purga­
torio his verbis exprimitur: Kalimare.

Deus. Refrigeret. Spiritum. Tuum.
Una. Cum. Sororis. Tuae. Hilare.
*’) Lib. XV. cap. 3. §· 16. tom. VL

pag. 330 et seqq. edit. Halae, ubi dicit:
• Fuisse autem universalem ecclesiae praxin
pro omnibus, nemine excepto, orare, ex
concordi omnium scriptorum ecclesiastico­
rum testimonio liquet.·* Agit autem de pre­
cibus defunctorum.

’·) Entretiens philosophiques, ou le
Banquet de Théodule, par Al le baron
De Starck, ministre protestant, trad, de
I'allemand sur la 5. édit. pag. 335. Pa­
ris 1818.
*’) Tabaraud a. a. o. pag. 358, 400 et
seq. ibid.
50} Projet de reunion, dans les oeuvres
posthumes de Bossuet, tom. L pag. 90.
51 ) Fatetur ipsemet Wegscheider §. 192.
not. /’, lutheranam ecclesiam haud prorsus
improbasse preces pro defunctis. Sane in
Apol. coni', augustan. art. 12. dicitur: Quam
(orationem pro defunctis) nos non prohi­
bemus, Vid. Libri symbolic*. Protest, edit.
Augusti, pag. 74 et seq.
Sî) Exposition de la doctrine de Leib­
nitz sur la religion, Système théologique,
edit. D. Emery, pag. 348 et seq. Paris. 1819.

243
theologus Gottlngac 2Λ, nec non Young, recens scriptor 2>, qui rationes insuper
addit ad istiusmodi dogma confirmandum.
696. Nec mirum videri debet, protestantes demum purgatorium seu
statum expiationis, quam ct scholam praeparationis vocant25, admisisse, cum
pro hoc statu pugnet quodammodo universum genus humanum, sive quodam
ipsius naturae instinctu, sive, quod longe probabilius existimo, ex antiqua
traditione. In hoc enim conveniunt judaei, tum veteres, ut ex adducto Machabaeorum lib. II. loco palam fit, tum recentiores, qui oratione Kadisch, seu
commemoratione animarum ipsis bene precantur. De hoc ritu apud ipsos
recepto fidem praeterea facit liber, qui inscribitur Ilazor, pluresque rabbini
testantur apud Serarium 26 et Genebrardum. 27 In ipsam hanc doctrinam
conveniunt islamitae, qui orationem pro defunctis vocant El~Katme. 28 Con­
veniunt ethnici, tum graeci tum romani. Etenim Clem. alex, refert, stoicos credi­
disse statum expiationis post mortem, quem vocabant έμπύρωσιν. 29 Doctrina
pythagoraeorum circa metempsychosin eidem fundamento innititur. Graeci
passim vocant mortuos κεκμηκότας et καμόντας, id est, patientes, laborantes etc.
Hinc Homerus, Iliad. III. et ex eo Virgilius, Aeneid. lib. VI. v. 441. memo­
rat lugentes campos, ac v. 740 et seqq. pluribus describit eos, qui
......... exercentur poenis, velerumque malorum
Supplicia expendunt. 30
Theorie de la religion chrétienne,
apud Starckium, loc. cit.
M) Théorie de la connaissance des
esprits; ibid.
Si prolestanti cuilibet purgatorium
commemores, excandescit; si vero ab eo­
dem quaeras, utrum admitti possit nec ne
status expiationis, epurationis, aut schola
praeparationis, expectations etc. id tibi
facile tribuit; immo interdum ejusmodi sta­
tum admittendum esse vehementer conten­
dit. Tanta est vis verborum! Praeter cita­
tos auctores plures alii addi possent, qui
proferuntur a Koppen in Philosophia chri­
stianismi, vol. II. qui exscribit integros
textus Plank ex Verbis pacis, Horst ex
Jlysteriosophia, Meyer etc. Quibus prae­
iverant Hollaz, Exam, theol. pag. 1221, et
Quenstedi, Theol. did. vol. IV. pag. 377
et seqq. nec non Holst: IVaruin betenwir
fur die Verslorbenen? seu Cur oramus
pro mortuis? et alii. Verum in eo con­
veniunt omnes, quod dicant, nimis violen­
tum esse slatim in coelum admittere eos
omnes, quos anteactae malae vitae tantum
poenituil in extrema periodo, vel qui ni­

mium indulserunt hujus vitae sensualitati­
bus, cum nihil coinquinatum illuc ingre­
diatur; item durum nimis esse, istos omnes
aeternis cruciatibus addicere. Sane, sublato
purgatorio, vel omnis spes peccatoribus in
exitu vitae est adimenda, vel debent faci­
norosiores quilibet slatim collocari cum
ss. Aloysio e. gr. atque Theresia, a quo
ipsa conscientia refugit. Quantumvis enim
homo sibi adblandiatur, vox conscientiae
aliius clamat, praeserlim in mortis arliculo.
2S) In Harmonia Machabaeorum, lib. II.
cap. 12. pag. 692 et seqq.
27) Apud eumdem, ibid.
Cf. Maraccius Congr. Matr. Dei in
Alcorano arabice ac latine edito, II. vol.
fol. Patavii 1698. Postellus, De concordia
orbis, lib. XXL cap. 9. scribit: Orat judaeus pro defunctis, comedit cum pau­
peribus musulmanus. Cf. Marac. tom. I.
prodrom. part. III. ad refut. Alcorani, pag.81.
edit. cit. tum quae ibid, ex Alcor. pag. 90,
91, referi de examine sepulcri.
”) Strom, lib. V. pag. 549.
30) Cf. La Cerda S. J. in comm. in haec
loca Virgilii, et observ. Bcathie in op. On

16*

■
F· ΛΚ*

244
Claudianus similiter, Γη Ruffinum lib. Π. v. 491:
Quos ubi per varios annos, per mille llguras
Egit Lethaeo purgatos flumine etc.

Plato ipse, tum alibi tum in dialog. De anima. docet animas in luto et tenebris detineri, quamdiu penitus purgatae sint. 31* Sic etiam persae. Zoroaster
enim apud Eusebium, Praep. evang. ; loquitur de transmigratione animarum
per duodecim zodiaci signa, priusquam emaculatae perveniant ad coelestem
beatitudinem. Sic indi admittunt suffragia mortuorum per preces, sacrificia etc.
ut patet ex itinerum descriptione Hafner. 33
697. Cum igitur unanimi consensu, ac veluti inita conspiratione, in
purgatorio admittendo conveniant Scripturae, patres, concilia, liturgiae, sectae
omnes, omnesque populi Christiani, judaei, islamitae, pagani, nec ab ipso dis­
sentiant doctiores ipsi protestantes, cujuscumque demum communionis sint,
nescio omnino, quare adhuc in dubium revocari possit ejusmodi dogma, in
quod vel ipsa nos quodammodo natura impellit, qua ducimur ad veniam paceroque parentibus et amicis implorandam.
Hunc statum ipsa rerum analogia exposcere videtur; a legibus enim
civilibus non omnes culpae capitali poena plectuntur. Ejusmodi praeterea
fides incredibili solatio est homini in extrema vitae periodo constituto, qui,
etsi gravibus se antea sceleribus commaculaverit, veniae tamen obtinendae
dulci spe alitur, neque in desperationem agitur, dum sibi in hac vita poeni­
tentiae satisfactoriae nullum amplius locum esse persentit. Vel enim hoc
ipsi solamen dandum est, quod scilicet expiatoriis poenis in altera vita possit
noxas suas eluere, vel omnis salutis ac conversionis spes ipsi est adimenda.
Conscientia siquidem hominis, praesertim in aditu mortis, ita torquet et angit,
ut nemo unquam possit sibi ita vim inferre, ut sibimet persuadeat, se post
tot admissa scelera in coelum post paullulum admissum iri, perinde ac si in­
nocentem omnino sanctissimamque duxisset vitam. 34

<

Truth., part. III. chap. 2. in 8. pag. 221 et
seqq. Sic Homerus, Iliad, lib. Ill- v. 278:
fl ;i

Hal ποταμοί, r.al γαΐα, καί oï ύπίνιρ^ι
καμόντας
Ανθρώπους ηνυσΒοχ.
Et flumina et tellus et qui sub terra mortuos
Homines punitis.

Λ

Cf. Diet. Ernesti, ad vocem κάαΐ'ω,
laboro, nec non Eustachii, Comment. in
hunc loc. Homeri De persuasione Roman.
Cf. Job. Kirchmanni Lubeccns. De funeribus Roman, lib. IV.

*

3I) Cf. apud Easeb. De praep. erang.
lib. XL cap. 37 cl seq.
”) Apud Starck, loc. cil.
33) Voyages de Hafner, II. part. png. 29.
dans la bibliothèque de Sprengel. part.
XXXIX. Cf. baro De Starck, op. cit.
3<) Conf. Pierre de Joux, Lettres sur
C Italie. tom. II. leti. 41; comes De Mai­
stre, Soirées; etc. huitième entretien cum
notis appositis; qui piares congerunt ani­
madversiones, ut evincant, quam pium sit
hoc dogma et naturae humanae sensibus
consentaneum.

245
DIFFICULTATES.

698. I. Obj. Secundus Machabaeorum liber apocryphus est; aliena prae­
terea manus in illuni intulit eam sententiam: Sancta ergo etc. Verum, utro­
que etiam dato, nihil inde pro catholico dogmate extundi potest: 1. quia hic
auctor illud commendat, quod prout vituperandum ipsi catholici rejiciunt,
cujusmodi est Raziae facinus, qui sese interemit; 2. quia in prolato testi­
monio sermo est de hominibus lethali culpa adstrictis, qui nempe contra legis
vetitum surrepta idolorum donaria intra vestes celarant; 3. quia ex eo se­
queretur, animas interire cum corporibus, una cum iisdem corporibus ad
novam postea vitam revocandas: Vm enim, inquit hic auctor, eos, qui ceci­
derant, resurrecturos speraret, superfluum videretur et vanum orare pro mor­
tuis; 4. quia agitur de facto singulari, nempe Judae, quod in exemplum
trahi non potest, praesertim cum nulla pro mortuis in lege sacrificia· statuta
seu praescripta sint; 5. quia non ad eos levandos a purgatorii poenis, de
quibus nec ibi nec alibi mentio est, sacrificium offerri voluit, sed potius ad
ostendendum affectum suum erga ipsos, et ad avertendam Dei vindictam a
reliqua exercitus parte. Ergo.
699· Resp. Neg. A. Nos vero hic utrumque tamquam certum habemus
ex sacrarum litterarum professoris lectionibus, ad quem provincia vindicandi
audientiam ss. librorum spectat. Illud addimus, hunc librum a recentioribus
protestantibus in censum sacrorum librorum passim admitti; tum etiam in
illorum hypothesi, qui eum rejiciunt, non minus validum inde erui argumen­
tum tamquam ex libro historico ac fere coaevo, qui nobis eam testatur cre­
dendi rationem, quae apud judaeos eo tempore obtinebat. Pluris certe nobis
valet hujus libri auctoritas, quam auctoritas Flavii Josephi, Gorionidis aut
Philonis, ad fidem de iis faciendam, quae ipsorum aetate contingebant.
Genuinam praeterea esse sententiam illam, quae ab adversariis textui assuta
traducitur, aperte evincunt graeca omnia et latina exemplaria, sive edita,
sive manuscripta, in quibus numquam non reperitur 35, et apprime ingenio
congruit scriptoris, qui passim solet ejusmodi considerationes interserere.
700. Ad 1. Neg. Quod si auctor commendat factum Raziae se inter­
ficientis, eum quidem laudat quod fortiter fecerit, non autem quod pie, ut
adnotat s. Augustinus, qui hac de causa secundum hunc Machabaeorum
librum dicit sobrie esse legendum. 36
701. Ad 2. Resp. I. Trans. Nec enim omnes consentiunt, eos milites
in surripiendis illis idolorum donariis graviter deliquisse; quoniam non ido“) Conf. Nic. Serarius S. J. op. cit.;
Nat. Alex. Historia ecclesiastica V. T.
aetat. sexta, dissert. 7. art. 8; Calmet, Prae-

falio in duos libros Machabaeorum etc.
3β) Contra Gaudentium Donat, lib. 1.
n. 38.

246
lolatriae causa, sed aviditate potius immoderata arrepti, donaria illa sibi vin­
dicaverant Sed dato etiam, reap. II. ipsos potuisse ante mortem ejusmodi
peccati poenitere; sermo enim illic est de iis, qui cum pietate dormitionem
acceperant.
702. Ad 3. Neg. Ibi enim sacer scriptor pro judaeorum more utramque
quaestionem, de animae scilicet immortalitate ac de corporum resurrectione,
conjungit, prout et Christus ipse, sadducaeos perstringens, Matth. XXII. 31.
conjunxit: Non legistis, inquit, quod dictum est a Deo dicente vobis, Ego sum
Deus Abraham, et Deus Isaac, et Deus Jacob ? Non est Deus mortuorum, sed
viventium ; et Apostolus, I. Cor. XV. 32: Quid mihi prodest, si mortui non
resurgunt? Manducemus et bibamus; cras enim moriemur. 37
703. Ad 4- Neg. Non solum enim Judae factum ab omnibus commen­
datum est, sed insuper, ut ibidem legitur, omnes ad preces conversi, rogave­
runt, ut id, quod factum erat delictum, oblivioni traderetur; omnesque propterea pecuniam ad sacrificia pro defunctis offerenda suppeditarunt; univer­
salis igitur erat praxis judaeorum orandi pro mortuis, quod et Grotius fate­
tur in Adnotat. ad Cassandri consultationem, ad art. 20. et alibi. Atque hinc
responsio patet ad illud, quod addebatur de sacrificiis pro mortuis, quae nul­
libi in lege praescripta leguntur. Comprehendebantur enim sub lege generali
de sacrificiis pro peccatis totius populi, quaeque offerri poterant tam pro
praesentibus quam pro absentibus, tam pro vivis quam pro defunctis, juxta in­
terpretationem et consuetudinem synagogae; quo refertur et illud Eccli. VII. 37:
Mortuo non prohibeas gratiam, per eleemosynam scilicet, preces et sacrificia.38
704. Ad 5. Neg. Etsi enim aperta mentio non fiat de purgatorio, aequivalentibus tamen verbis idem dicitur. Si Judas enim sacrificium offerri vo­
luit pro defunctis, profecto non id voluit pro iis, qui nullas poenas saltem
temporarias solvendas haberent, neque pro iis, qui poenis aeternis essent
addicti, ut res ipsa clamat; ergo pro iis, quos credebat in purgatorium detrusos. Ultima animadversio locum habere nequit, quum directe pugnet cum
iis, quae ibidem referuntur.
705. Inst. Saltem nihil evincitur ex allatis Christi verbis: Non remit­
tetur ei neque in hoc saeculo neque in futuro: 1. enim ejusmodi dictio popu­
laris est, cujus eadem est virtus, ac si diceretur: ejusmodi peccatum num­
quam fore remittendum, quod ex locis parallelis expresse eruitur; nam
Mare. IU. 29. dicitur in aeternum, et Luc. XII. 10. non remittetur. 39 2. Ne­
que ex eo, quod Christus negarit tale peccatum in futuro saeculo remittendum,
sequitur quaedam alia peccata fore remittenda juxta dialecticae regulas, quae
ST) Cf. Bellarm. De purgat lib. I. cap. 3.
n. 16 et seqq. Calmet, in hunc loc.
38) Cf. Joseph Du Voisin, in Prooemio
ad Pugionem fidei Raym. Martini: Bar-

tolocci, Jiiblioth. rabhinica. part. II. diss. 3:
card. Gotti, De vera Christi ecclesia.
toni. II. art. 10. $. 11; Serarius, loc. cit.
Elf ζόν αιώνα . . . οΰκ άφε^ήΰίται.

1

247
docent, ex negatione affirmationem minime descendere. 3. Loquitnr ergo
Christus de remissione culpae, quae nonnisi in hac vita haberi potest, nec
proinde ad remissionem poenae transferri debet; 4. ex hoc enim sequeretur
leviora peccata remitti in hoc saeculo, graviora autem in futuro, quod cum
catholicorum principiis pugnat. Ergo.
706. Resp. N. Λ. Ad 1. N. Dato enim, juxta parallelismnm evangeliorum, phrasim a Christo adhibitam idem valere ac numquam ejusmodi pec­
catum dimissum iri; cum tamen numquam sive aeternum duas partes com­
plectatur, hoc nempe saeculum et futurum, quod Marcus et Lucas universe
dixerunt, Matthaeus distributive exposuit; quod non fecisset, nisi ad utram­
que partem, ad praesens scilicet saeculum et ad futurum, peccatorum remis­
sio pertineret. Quae animadversio robur sumit ex eo quod diximus, Chri­
stum per ea verba allusisse ad receptam apud judaeos persuasionem de pec­
catorum remissione obtinenda, non solum in hac vita, sed etiam in futura.40
707. Ad 2. Responsio patet ex modo dictis. Hic enim Christus non
instituit disputationem, quae exigi ad strictas dialecticae regulas debeat, sed
vulgari loquendi modo utitur. In familiari autem sermone ridiculum se prae­
beret, qui diceret, currum navimque mihi non extruam, neque in hac neque
in altera vita, cum in altera vita neque currus neque naves extrui possint;
sic porro locutus esset Christus, si nulla in futuro saeculo daretur peccato­
rum remissio. Praesertim quod illis verbis Christus alludat ad receptam
fidem de peccatorum in altera vita remissione.
708. Ad 3. N. Sed loquitur de peccato, quatenus complectitur et cul­
pam et poenam, quod insinuant ejusdem Christi verba apud Marcum loc. cit.
ubi de ejusmodi blasphemo dicitur: Reus erit aeterni delicti, id est, poenae
aeternae, quae nempe subsequitur peccatum. Quod tuentur vel ipsi recentiores exegetae protestantes Grotius, Griesbachins, Kuinoel 41 ; ita ut sensus
sit: Non remittetur ei in hoc saeculo quoad culpam, ideoque obnoxius erit
in futuro saeculo aeternis suppliciis, per oppositionem ad alia minus gravia
peccata, quae remittuntur quoad culpam in praesenti saeculo, et quoad poe­
nam, tum in hoc tum in futuro. Ex his disjicitur quod demum objiciebatur,
inferri scilicet peccata leviora in praesenti vita remitti, graviora autem in
altera; ex data enim modo expositione patet, istud minime sequi.
VT09. II. Obj. Scripturae medium hunc expiationis statum constanter
excludant: ac 1. quidem in iis omnibus locis, in quibus vel duarum dum<#) Cf. Maldon. Comm, in Evang, in
cap. XII. 32. s. Matlh.
4I) Sic enim ipse scribit in cap. III. 29.
s. Marci: Άμάρτηαα in rersione alexandrina respondet hebraeorum vocabulis
ΠΚΰ" et pj), quae non lanium pecca-

tum indicunt, nt

(fen. 31. 36, pj),

E nod. 28. 38, sed etiam peccati poenam,
ut ITO legitur Zach. 14. 19, py Psal.

40. (41.) 13, quo posteriori loco LXX Λα·?
bent dvopia, de peccati poena etc,

248

/t

texat animarum sedium fit mentio, e. gr. Mattii. XXV. 34 et seqq. : Venite
benedicti, possidete regnum .... discedite maledicti in ignem aeternum, vol perpetuitatis immutabilis status alterius vitae, ut Eccles. IX. 10: Quodeumque
potest facere manus hia, instanter operare: nec opus, nec ratio, nec sapientia
erunt apud inferos, quo tu properas : et clarius, cap. XI. 3: Si ceciderit lignum
ad austrum aut ad aquilonem .... ibi erit. 2. Ita duplicem ab obitu statum
esse docent, ut illico ad alterutrum animae mittantur. Sic Luc. XVI. 22:
Factum est ut moreretur mendicus, et portaretur ab angelis in sinum Abrahae.
Mortuus est autem et dives, et sepultus est in inferno. Ita etiam ibid. XXIII. 43.
Christus pio latroni immediatam gloriae consecutionem promisit; et Joann.
V. 24. idem Christus credenti in se promittit vitam aeternam : Ft transit a
morte ad vitam: iis vero qui in Domino moriuntur, Apoc. XIV. 13: Amodo
jam dicit Spiritus, ut. requiescant a laboribus suis, graece : Ex nunc, illico etc.
3. Scripturae medium illum statum excludunt iis omnibus in locis, in quibus
snmma meritorum Christi efficacia commendatur, qui una oblatione, ut dicitur
Hebr. X. 14. consummavit in sempiternum sanctificatos, ita ut aliis precibus
aut suffragiis opus non sit; etenim Sanguis J. C. . . . emundat nos ab omni
peccato, ut ait s. Joann. I. Epist. I. 7. Ergo.
710. Resp. A. A. Ad 1. prob. D. Post extremum judicium, C. ante
illud, subd. quoad animas penitus purgatas, aut lethali culpa adstrictas, C.
quoad alias juxta dicta, _V. Et sic patet responsio ad primum Scripturae
textum.
711. Quoad alios textus, in quibus proponitur immutabilitas status, D.
Respectu meriti vel demeriti. C. respectu solutionis debiti, si quod remanet,
donec ad paradisum quilibet pertingat. X. Ex illis enim objectis textibus so­
lum evincitur, non dari amplius in altera vita locum ad ulteriora merita, nec
ad resipiscentiam aut regressum, non autem non dari purgatorium, de quo
ibidem non est sermo.
!
712. Ad 2- D. Si nihil obstet, C. si quid adhuc luendum supersit, N.
Cum enim nihil coinquinatum in coelum intret, hinc, licet in statu gratiae
ex hac vita decedant, tamdiu tamen in purgatorio detinebuntur, quamdiu
debitum non solverint usque ad novissimum quadrantem. Et ita explicari
debent adducta Scripturarum testimonia de Lazaro, de pio latrone, ac de iis
omnibus qui debitis omnibus persolutis ex hac vita migrarunt aut in dies
migrant.
713. Ad 3. D. Christus una oblatione consummavit in sempiternum
sanctificatos, ejusque sanguis emundat nos ab omni peccato, per se, seu quoad
valorem pretii, quatenus per modum causae ac remedii universalis oblatus
est, C. quoad nos, subdist. si rite nobis applicetur per sacramenta ac bona
opera, C. secus, A’ Quo sensu idem apostolus dicebat: Adimpleo ea, quae
desunt passionum Christi (Coloss. I. 24 ); alioquin, si nimis urgerentur illa

249
Scripturarum testimonia, nec infernus daretur. Quoniam vero per pia opera
ad vitam aeternam obtinendam necessaria, ut suo loco ostendemus, non eva­
cuatur crux Christi, ita nec per poenas satisfactorias purgatorii.
714. Dices: Deus Ezech. XVIII. 21. ait: Si impius egerit poenitentiam
ab omnibus peccatis suis .... omnium iniquitatum ejus, quas operatus est, non
recordabor.
715. Resp. D. Quoad reatum culpae et poenae aeternae, C. quoad
reatum poenae temporalis, subdist. interdum, interveniente scilicet caritate
aut contritione perfecta, C. semper et in omni casu, N. Alioquin ipsemet
Deus non poposcisset poenas a Davide aliisque peccatoribus, quos certe
noxarum suarum poenituerat. Et sic alia his similia testimonia exponi debent,
quae optime cum doctrina ac toto systemate catholico cohaerent.
716. ΙΠ. Obj. Doctrina patrum est, 1. nullam dari in altera vita pec­
catorum remissionem. Sic inter ceteros s. Joann. Chrysost. Hom. U. de
Lazaro, num. 2. ubi negat, posse quempiam, cum hinc decesserit, commissa
diluere; et s. Hieronymus, lib. ΙΠ. In cap. V. Epist. ad Galat. ubi affirmat,
in altera vita unumquemque portare onus suum, ita ut ibi non detur locus
orationibus, quibus quis juvari possit, secus ac fit in hac vita. 2. Docent,
nullum ibidem dari poenitentiae locum. Ita inter ceteros s. Cyprianus, Lib.
ad Demetrianum; s. Ambrosius, De bono mortis, cap. Π; s. Joann. Chrysostomus passim; s. Augustinus, Epist. XCI. et Tract. XLIX. in Evang.
s. Joann, num. 10. ubi ait: Requiem, quae continuo post mortem datur, si ea
dignus est, tunc accipit quisque, cum moritur; tum De peccat, merit, lib. Π.
cap. XXXIH. affirmat, peccata hic remissa non obesse post mortem. Quare
s. pater ita passim non sine aliqua haesitatione de purgatorio loquitur, ut
dubius semper de eo esse videatur; cum enim in Enchiridio, cap. LXVH1.
verba apostoli: Ipse autem salvus erit. sic tamen quasi per ignem, de igne
tribulationis hujus saeculi exposuisset, addit cap. seq.: Tale aliquid etiam
post hanc vitam fieri, incredibile non est; et utrum ita sit, quaeri potest.
Similia habet, De civ. Dei, lib. XXII. cap. XXVI. num. 4. ubi profitetur, se
non redarguere eos, qui apostoli verba de igne purgatorii exponunt, quia for­
sitan verum est. Immo De peccat, mer. lib. I. cap. XXVIH. cui consonat
Auctor libri Hypognosticon, expresse affirmat, in alia vita non esse ullum idli
medium locum. Ergo.

717. Resp. ad 1. D. Doctrina patrum est, nullam dari in altera vita
remissionem peccatorum lethalium quoad culpam, C. quoad poenam, et juxta
plures theologos venialium et quoad culpam et quoad poenam, N. Et sic
explicari debent, quae opponuntur ex s. Joann. Chrysostomo et s. Hieronymo,

250

V ·

, >

ut patet ex contextu ac scopo ipsorum, qui hic est, ut inducant peccatores
ad resipiscentiam, et quidem tempestivam. 42
718. Ad 2. D. Nullum dari poenitentiae locum, ita ut ex malo aliquis
bonus fiat per conversionem et lethalium culparum remissionem, C. ita ut
pro peccatis praeteritis ac prius dimissis satisfacere non possit, N. Atque
hac ratione exponendi sunt laudati patres, Cyprianus, Ambrosius et Chrysostomus juxta nuper dicta. 43
719. Prima vero, quae objicitur Augustini sententia, nullam prae se
fert difficultatem, quum ipsemet adjecerit conditionem si ea dignus est, qua
satis aperte ostendit retardari ejusmodi requiem, si ille, qui ex hac vita decedit, obstrictus debitis sit, quae nondum exsolverit. 44
720- Ad alterum testimonium, quo affirmat, peccata hic remissa non
obesse post mortem. D. Si remissa sint et quoad culpam et quoad poenam, C.
si quoad culpam tantum, vel A', vel subdist. non obesse post mortem ad obti­
nendam coelestem gloriam vel ocius vel serius, C. nullo modo, A' 45
721. Negamus denique, s. Doctorem cum haesitatione de ipso purga­
torio loqui, cum nemo fortasse ex antiquis s. Augustino apertius de purga­
torio disseruerit, tum alibi tum potissime in integro libro De cura pro mor­
tuis, nec non Confess, lib. IX. cap. XII. num. 32. ubi, loquens de funere
matris suae, inter cetera commemorat preces ad Deum fusas, cum offerretur
pro ea sacrificium pretii nostri; tum subdit cap. seq. num. 37 : Inspira Do­
mine meus, Deus meus, inspira servis tuis fratribus meis ... ut quotquot haec
legerint, meminerint ad altare tuum, Monicae famulae tuae, cum Patricio quon4T) Satis enim est, vel leviter s. Joann.
Chrysost. contextum percurrere, ut ejus
sensus apertissime appareat. Ait enim ibid,
num. 3: »Si quem calumniatus es, si cui
factus es inimicus, reconciliare, priusquam
veniatur ad judicium. Omnia hic dissolve,
ut citra molestiam illud videas tribunal.
Donec hic fuerimus, spes habemus praecla­
ras; simul atque vero discesserimus illuc,
non est postea nobis situm poenitere, ne­
que commissa diluere etc.1 Tom.I. pag. 730.
edit. maur. Id ipsum dicatur de s. Hiero­
nymo, qui loc. cit- exponit duplici sensu
vocem onus in Scripturis adhiberi, in bo­
nam nempe ac in malam partem; et con­
cludit sensum apostoli esse, quod ille, qui
conturbavit Galatas, portabit pro hoc opere
judicium, et consequenter pro suo labore
mercedem. Quid hic sit cum purgatorio
commune, non video.
<’) Satis et hic pariter est eorum con­

textum inspicere, quem solum brevitatis
causa praetermittimus, cum agatur de re
clarissima. Consulantur in loc. cit.
**) Agit hic de diversis animarum re­
ceptaculis, donec perveniant ad futuram re­
surrectionem in qua sola consequentur ani­
mae justae perfectam et adaequatam beatiludinem, et reprobae completam damnatio­
nem: ..Cum facta fuerit resurrectio, inquit,
et bonorum gaudium amplius erit, et ma­
lorum tormenta graviora; quando cum cor­
pore torquebuntur."

4S) Disputat adversus pelagianos, qui ex
remissione peccati originalis per baptisma
arguebant adversus catholicos, nullam am­
plius poenam in ipsorum hypolhcsi fore
solvendam, cum tamen contrarium constet.
Respondet autem s. Doctor, etiam sublato
peccato, remanere poenalilales in hac vito,
quae cessabunt in altera vita.

251
dam ejus conjuge, per quorum carnem introduxisti me in hanc vitam et
et Serm. CLXXII. cap. IL alias XXXII. De verhis Apostoli, concludit, de
aulTragiis pro defunctis disserens: Hoc enim a patribus traditum universa
observat ecclesia. Dum Igitur videtur dubius haerere, de qualitate poenarnm
ac ignis praesertim purgatorii disserit; et ancipitem in Enchiridio et loc. cit.
ex lib. De civitate Dei se prodit, utrum ex adducto paulino dicto poena ignis
satis confirmari possit, et utrum locus ille de purgatorio intelligendus sit
nec ne.46
722. Dum vero tum ab eodem s. Augustino tum ab auctore Hypognosticon dicitur, nullum dari post mortem locum medium, id affirmant in sensu
pelagianorum, quos oppugnabant, qui distinguebant, quod satis innotescit, in­
ter regnum Dei et vitam aeternam, haneque conferri dicebant infantibus sine
baptismo decedentibus. Hinc patet, nullum inde infligi vulnus doctrinae de
purgatorio, quam propugnamus.
723. IV. Obj. 1. Nihil prohibet, quominus dicamus, persuasionem de
purgatorio ac de suffragiorum utilitate ortam esse vel ex paganismo, vel
2. ex naturali quadam ac nobis insita pietate et amore in defunctos; unde
illuc impellimur, ut eos bene valere cupiamus, aut in preces erumpamus ex
suavi quadam illusione, vana tamen atque fallaci. Ergo.
724. Resp. ad 1. Xeg. Immo cum adeo constans ac universalis ejus­
modi doctrina et praxis sit, ut ostendimus, cur potius dici non debet, gentes
omnes ex primaeva hominum fide eam accepisse, quae quamvis postea apud
ethnicos, prout in aliis doctrinae capitibus plus minus contigisse novimus,
erroribus permixta fuerit, in Dei tamen ecclesia integra ac inviolata per­
mansit? Ecclesia enim, seu vera Dei religio, si illius amplitudinem specte­
mus, ethnicismo anterior est. Ethnici, quod a progenitorum religione accepe­
rant, erroribus suis ac vanis commentis eo turpius depravarunt, quo magis
ab ea digressi sunt, non tamen ita, ut vestigia ac lineamenta antiquae veri­
tatis hic atque illic non retinuerint. 47 Nisi enim id pro certo habeamus,
quod ex ipsa religionis ac paganismi historia tam praeclare constat, neque
hujus neque alterius cujuslibet persuasionis universalis ratio ullatenus reddi
posset.
725. Ad 2. D. Si sermo sit de privatis individuis, privatorumque pre­
cibus aut praxi, Tr. si de publicis atque ab universa ecclesia approbatis atque
praescriptis, N. Etenim quod universa tenet ecclesia, nec conciliis institutum,
sed semper retentum est, nonnisi auctoritate apostolica traditum rectissime cre­
ditur, juxta auream s. Augustini regulam. 48 Quare non ex dulci ac inani
mentis illusione, sed ex revelatione ac perpetua et constanti ecclesiae doctrina
4δ) Cf. hacc ipsa s. Augustini loca.
47) Cf. baro de Starck, op. cit. pag. 338,
ac Pierre de Joux, op. et loc. cit.

48) De bapt. coni. Donatist. lib. IV.
cap. 24. num. 31.

<1· V
HJjj;

252
receptum est, nt preces ac suffragia pro defunctis offerantur. Quod haec
autem doctrina adeo congruat cum naturae nostrae affectionibus, satis superque evincit, nullam religionem praeter catholicam naturae ipsi aequo idoneam
et accommodatam esse. Interim protestantismi doctrina dura est et abjecta.
Dnm enim christianismi integritatem corrumpit, pias omnes affectiones extinguit: vincula omnia, quae inter mundum hunc visibilem ac invisibilem inter­
cedunt, atrociter praecidit: illum dissolvit nexum, quo utraque ecclesia sive
in terris militans sive in purgatorio patiens, inter sese conjunguntur: ac
omnem demum viam intercludit, qua superstites erga propinquos et amicos
pios sese ac liberales praebeant.

726. Quod vero spectat ad exceptiones, quae fieri possent tum ex liturgiis tum ex satisfactionum inutilitate post dimissam culpam, eas partira sol­
vimus in superiori propositione, partira disjicere contenderaus, ubi de sacra­
mento Poenitentiae sermo erit.

ni.
DE

INFERNO.

727. Inferni nomine designatur status ille, in quo daemones ceterique
omnes, qui ex hac vita lethali peccato obstricti decedunt, aeternum puniuntur.
Inferni existentiam materialistae omnes tum antiquiores tum recentiores in­
ficiantur. Ejusdem vero aeternitatem praeter origenistas, et eos, quos s. Au­
gustinus generali appellatione misericordes vocat, anabaptistae et increduli
pariter negant. Istis quamplures accesserunt ex socinianis et protestantibus,
qui nullam aliam poenam praeter expiatricem agnoscunt. 1

4 '’

*

728. Mirabilis hinc dignoscitur in protestantibus fidei varietas. Ideo
enim ipsorum patres ab ecclesia discesserunt, quod noluerint admittere nisi
solum ac purum infernum: contra vero ipsorum filii, qui philosophi laudem
assequi potius quam christiani inaniter satagunt, coeperunt negare inferni
aeternitatem, ut in ejns locum sufficiant infernum temporarium seu, quod
idem est, purgatorium; et jam pugnant contra nos pro solo purgatorio.

729. Non tamen omnes, qui vel inferni existentiam vel ejus aeterni­
tatem impugnant, eadem ratione aut iisdem principiis dimicant. Sunt, enim,
qui cum incredulis quibusdam et protestantibus censent, juxta origenistarum
placita, post diuturnam expiationem, tandem aliquando impios ad aeterna
gaudia admissum iri; sunt, qui cum socinianis autumant, vel statim ab ipso­
rum obitu aut saltem post extremi judicii diem impios in nihilum fore redi*) Cf. Patuzzi, Ord. Pracd. in crudito op. De futuro impiorum statu, lib. ΙΠ.
cap. 1.

253
gendos; sunt denique, qui tantummodo rident qualitatem ac naturam poena­
rum, quibus dicuntur reprobi puniri. 2
730. Ut igitur in quaestione tanti momenti ea, qua par est, perspicui­
tate progrediamur, et illud hic praestandum est, quod in superiori articulo,
de purgatorio disserentes, praestitimus; debemus nempe ea, quae tamquam
de fide stricte definita sunt, ab iis secernere, quae salva fide in disputatio­
nem veniunt.
Hoc igitur unum de fide est, dari infernum, seu destinata esse supplicia
impiis, et haec fore aeterna, seu sine fine. Cetera omnia, quae spectant sive
ad locum sive ad horum suppliciorum vel poenarum naturam, de fide non
sunt. Etenim nullo ecclesiae decreto, ut scite post Vasquezinm observat Petavius3, adhuc obsignatum videtur, neque ulla in synodo sancitum illud est,
scilicet vel ignem esse corporeum , vel suppliciorum locum esse sub terra,
ubi cruciantur daemones et homines damnati. Certe veteres in diversas
abiisse sententias circa utrumque punctum praeter Petavium4, fuse ostendit
Calmet. 5 S. Augustinus autem , De civ. Dei, lib. XX. cap. XVI. scribit:
Qui ignis cujusmodi, et in qua mundi vel rerum parte futurus sit, hominum
scire arbitror neminem, nisi forte cui Spiritus divinus ostendit. 6
731. Et hic profitemur nos adhaerere sententiae in ecclesia communiter
receptae circa harum poenarum, quae positivae dicuntur, naturam et quali­
tatem; quae nempe est de igne materiali et corporeo. Haec enim doctrina
certa est, ita ut in dubium absque temeritate vocari nequeat. 7 Ne tamen,
agendo cum incredulis et rationalistis, quae dogmatica stricte sunt cum aliis,
quae non eumdem certitudinis gradum obtinent, simul permisceamus, hic
nobis sufficiet dogma catholicum adstruere. Duo autem praestabimus: primo
doctrinam catholicam in revelatione contineri, secundo hanc doctrinam sanae
rationi nullatenus adversari ostendemus. Sit igitur
*) Cf. Feller, Catech. philos, tom. III.
art. 7. §. 475.
3) Pelav. De Angel, lib. ILL cap. 5.
num. 7; Vasquez, /n I. part. s. Thom.
disp. 243. cap. 1. Cf. cliam Eslius, hi IV
Sent. dist. 44. §. 12 ct 13. Vid. Feller, loc.
cit.; nec non P. Kleppé S. J. Exposition
de la doctrine chrét. Strasbourg, 1716.
pag. 704. Calèch. de Bossuet etc.
<) Loc. cit.
s) Comment, in cap. IX. s. Marc, turn
in cap. VII. 19. Eccli. Qui tamen sibi pa­
ram constare videtur.

6) Animadvertit tamen Estius loc. cit.
§. 12. in fine, s. Augustinum passim do­
cere, ignem damnatorum vere esse corpo­
reum; dum propterea in loco hic adducto
affirmat, neminem mortalium scire cujus­
modi sit ille ignis, magis de qualitatibus
et modo urendi spiritus incorporeos, quam
dc specifica ejus natura, videri id acci­
piendum.
7j Cf. Patuzzi, Diss. de sede inferni,
Venel. 1763.

PROPOSITIO I.

Daemonum et hominum impiorum poenae aeternae sunt.

'«•t

732- Fidei dogma esse poenarum aeternitatem, quibus daemones ac
damnati cruciantur, patet ex anathemate, quod inflixit concilium oecumencium V.
origeniano errori ita se habenti: Temporanea esse daemonum et impiorum
hominum tormenta. finemque ea tempore aliquo habitura, atque impios ac dae­
mones in priorem suum statum restitutum iri l; nec non ex symbolo athanasiano, quod ita concluditur: Qui bona egerunt, ibunt in vitam aeternam, qui
vero mala, in ignem aeternum. Haec est fides catholica, quam nisi quisque
fideliter firmiterque crediderit, salvus esse non poterit.
733. Ex triplici porro Scripturae locorum classe haec fidei veritas
adstruitur.
L Ex iis omnibus locis in quibus disertis verbis damnatorum poenae
aeternae dicuntur. Talia sunt inter cetera ex V. T. illud Dan. XII. 2: Multi
de his, qui dormiunt in terrae pulvere, evigilabunt, alii in vitam aeternam,
et alii in opprobrium, ut videant semper2; et ex N. T. illud Christi Domini
Mat th. XXV. 41 : Discedite a me maledicti in ignem aeternum, qui paratus est
diabolo et angelis ejus; concludit vero (v. 46.) circa diversam justorum impiorumque sortem: Et ibunt hi in supplicium aeternum, justi autem in vitam
aeternam. Ex quibus patet, non solum dici aeternas impiorum poenas, sed
eo sensu vocari aeternas, quo aeterna vocantur justorum praemia; atqui pro­
prio et stricto sensu, adversariis ultro fatentibus, aeterna dicuntur praemia
justorum; ergo et proprio ac stricto sensu aeterna dicuntur impiorum sup­
plicia, quae cum illis conferuntur.
734. Π. Altera Scripturarum classis ea omnia testimonia complectitur,
in quibus aeternitas poenarum reproborum exprimitur per negationem finis.
Tale praesertim est, quod legitur Isaiae LXVI. 24: Et vermis eorum
(damnatorum) non morietur, et ignis eorum non extinguetur, et erunt usque
ad satietatem visionis omni carni. Ad haec autem Isaiae verba alludens
’) Apud Niccphorum, Ilixtor. eecl. lib.
XVIL cap. 2S. Et in synodo VII. in qua,
actione 1. hacc habentur: «Sanctae venera­
bilis quintae synodi, quae constantinopoli
congregata est, communi ct universali sub­
missi sunt anathemati Origenes et Theodo­
rus Mopsuestiae.de eo videlicet... quod
de restitutione in statum pristinum fateban­
tur, Consentientibus quatuor patriarchis.»
In Actis Cone. Harduini, tom. IV. coi. 66.

2) Juxta hebr. et vers. alex, in con­
temptum aeternum seu confusionem ae­
ternam, th αΐζχύνην αιώνιον. Sane

aeternum vertit syriacus interpres, arabs
ignominiam aeternam, Valablus et Pagninus in contemptum aeternum , ^larinus in
Lexic. cum aliis vertit in durationem do­
loris aeternam.

;

- â» ■ ■ ■ >

J

- ------- -

255
8. Joannes Baptista, Matth. III. 12. de Salvatore ait: Congregabit trilicum
tuum in horreum, paleas autem (impios) comburet igni inextinguibili. Sed
apertius adhuc idipsum praedicat Christus ipse Marc. IX. 42 et seqq.: Si
scandalizaverit te manus tua, abscide illam; bonum est tibi debilem introire in
vitam, quam duas manus habentem ire in gehennam, in ignem inextinguibilem, ubi vermis eorum non moritur, et ignis non extinguitur! Quod ut
altius hominum mentibus infigeret, et secundo et tertio repetit. Jam vero,
si nec impiorum vermis unquam morietur, si numquam extinguetur eorum
ignis, qui propterea inextinguibilis dicitur, evidens est adversus socinianos,
vere aeterna fore impiorum supplicia ; nec integrum corporis et animae exi­
tium aeternitatis voce, ut ipsi autumant, designari.
735. III. Tertia demum classis iis omnibus textibus constituitor, in
quibus traditur, nullum post hanc vitam dari poenitentiae locum aut nullam
veniae obtinendae spem, sed immutabilis plane sicut justorum ita et impio­
rum status perhibetur. Pervulgata porro est illa Eccles, sententia, ubi, agens
de futura bonorum et malorum conditione, dicit, cap. XI. 3: Si ceciderit
lignum ad austrum aut ad aquilonem, in quocumque loco ceciderit, ibi erit.
Luculenta pariter sunt Christi verba, Matth. XII. 32: Quicumque dixerit ver­
bum contra Filium hominis, remittetur ei; qui autem dixerit contra Spiritum
Sanctum, non remittetur ei, neque in hoc saeculo neque in futuro; seu, prout
legitur Marc. ΙΠ. 29. : Qui blasphemaverit in Spiritum Sanctum, non habebit
remissionem in aeternum ; sed reus erit aeterni delicti. Idipsum dicatur de iis
locis, in quibus reprobi vocantur vasa irae et contumeliae, vasa irae apta in
interitum, aut in quibus dicitur : Ira Dei manet super illos; regnum Dei non
consequentur ; ac licet misericordiam quaerant, Christus sit eis responsurus:
Nescio vos; aliaque prope innumera, quae sive veterum sive recentiorum origenianorum άποζατάσταβιν, seu novam sortem vel restitutionem impiorum
ad coelestes sedes plane subvertunt.
736. His accedit perpetuus et constans totius traditionis et
ecclesiae catholicae sensus. Vix enim origenianorum commentum de
temporariis impiorum poenis prodiit, dum illico omnes ecclesiae patresque
omnes illud exhorruerunt et anathemate perculerunt. Patres enim si consu­
lamus, sive qui ante origenistas vixerunt, sive qui iisdem suppares fuerunt,
reperiemus eos eamdem doctrinam semper professos esse. Ita Clemens rom.,
Justinus mart., Theophilus, Tertullianus, Minucius Felix, Irenaeus, Cyprianus,
Julius Firmicus, Hippolytus unanimes sunt in poenis sempiternis, igne inex­
tinguibili, tormentis sine modo aut xdlo termino, aeterno igne etc. asserendis.3
Nos unius aut alterius testimonia dabimus, ne longiores simus. Itaque Cle­
mens rom.: Immortales, inquit, omnes animae sunt et impiorum; quibus
3) Cf. Pelav. De Angel, lib. III. cap. 8.

256

ΙΜΚ

melius foret non in incorruptibilibus esse. Nam poena sempiterna ab inextingubbili igne punitae, neque m&rientes, magno suo malo, nullum finem obtinere
possunt. 4 Justinus mart.: Quem (diabolum) in ignem esse mittendum cum
exercitu ipsius d. hominibus, qui eum sequuntur, in aeternum puniendos, Chri­
stus ante significavit. 5 S. Irenaeus: Quibuscumque, inquit, dixerit Dominus:
Discedite a me maledicti in ignem perpetuum, isti erunt semper
damnati; et quibuscumque dixerit: Venite benedicti . . . . hi semper per­
cipiunt regnum, et proficiunt. ° Tertullianus: Enim vero, ait, nos qui
sub Deo omnium speculatore dispungimur, quique aeternam ab eo poenam pro­
videmus, merito soli innocentiae occurrimus, et pro scientiae plenitudine, et pro
latebrarum difficultate, et pro magnitudine cruciatus non diuturni, verum sem­
piterni eum timentes etc. 7 Eleganter demum, ut alios praeteream, Minu­
cius Felix ejusmodi tormenta describit, dicens: Nec tormentis aut modus
ullus, aut terminus. Illic sapiens ignis membra urit et reficit, carpit et nutrit,
sicut ignes fulminum corpora tangunt, nec absumunt; sicut ignes Etnae montis
et Vesuvii montis et ardentium ubique terrarum flagrant, nec erogantur ; ita
poenale illud incendium non damnis ardentium pascitur, sed inexosa corporum
laceratione nutritur. 8
Ex his igitur habemus, poenas impiorum aeternas, sine fine, ac semper
duraturas, et conferri cum aeternis justorum praemiis.
Quod attinet ad patres reliquos, eorum loca indicare satis erit, qui vel
confutant origenianum commenturo, vel ipsum inter haereses numerant, ut
Hieronymus. Augustinus, aliique passim. 9
737. Quare, hac ecclesiae fide freti, strenui Christi martyres tyrannis
saeva quaeque tormenta minitantibus, nisi idolis litassent, respondebant, se
ad tantum facinus numquam adigi posse, ne incurrerent poenam perpetuam,
ut legitur in actis s. Julii, vel ne irent in aeternum interitum, vel ne incur­
rerent aeternum supplicium, vel ne mitterentur in ignem aeternum, ut habe­
tur in actis s. Felicitatis ejusque filiorum; quia diis sacrificantes tormenta
manebunt aeterna, ut in passione s. Maximi, et in actis ss. Domninae et Theonillae; quia mortis aeternae mercedem et inexplicabiles sine termino cruciatus
apostatae acquirent, ut in actis s. Victoris; qui propterea tormenta tyrannorum
vocabant unctiones et refrigeria ad ignem inextinguibilem vitandum, ut in
-Αθάνατοι πάσαι αΐ ψΐζγα<, καί των
άσιβών, ait άμανον ήν μη άφθαρτους ιϊναι ■
κολαάόμιναι γόρ νπό τού άσβΐστου πυράς
απιράντω τιμωρία, καί μή 3νήσκουσαι Ιπί
κακό tûj ίαυτων, τίλος λαβιΐν ούκ ίχουσι.
Cit. a Damasc. apud Petav. ib. Cf. etiam
apud Colder, tom. I. pag. 547.
s) Apolog. I. cap. 28. Ον (τον διάβο­
λον') elf το πύρ
μετά τής αύ-

τού στρατιάς καί των ΐπομίνων ανθρώπων,
κολασ^ησομ,ίνους τον άπίραντον αιώνα, προ(μήνυσιν ό Χριστός.
·) Cont. haereses, lib. IV. cap. 28. alias
47. n. 2; vid. eliam lib. V. cap. 27. n. 1.
7) Apoloy. cap. 45.
·) In Octav. cap. 35.
’) Cf. Apud Patuzzi, op. cit. lib. cit.
cap. 15 et seqq.

i
<. I

I

lïs'inf * :

257
actis ss. ALM. Claudii et Asterii; quibus similia occurrunt in actis ss. Patritii,
Agapis, Chioniae, Irenis, ss. Tarachi et Probi etc. apud Kuinart et Bollandlstas.
738. Nec admodum difficile esset ostendere, in idem dogma de aeterni­
tate poenarum universum conspirasse genus humanum. Verum cum eruditi
viri diversarum gentium monumenta collegerint, ideo ad ejusmodi auctores,
qui haec fusius pernoscere voluerint, remittimus. De hebraeis scripsit Bartoloccius ‘°, de mahumedanis Marraccius
de graecis poëtis et philosophis
Grutherus 12, de romanis Montfaucon. 13 De Chaldaeorum, persarum et assyriorum sententia perinde ac aegyptiorum praeter Zendavesta testes sunt
Tacitus 14 et Diodorus siculus. 15 Quod vero spectat ad reliquos populos
sive septentrionales sive americanos, plura documenta suppeditat inter ceteros
Patuzzi. f6 Adeo ut verum sit, quod recte non ita pridem animadvertit anonymus quidam inter protestantes, religionem Christianam nihil novi hac in
parte in mundum intulisse, si excipias medium hactenus ignotum, per quod
scelestissimi quique vel in ipsa mortis extrema periodo ab his aeternis poe­
nis se eripere possint, ac coeli compotes ac haeredes fieri. 17 Non possumus
heic sine aliqua animadversione praemittere, nonnullos praesertim in Galliis
catholicos, qui, aetate hac nostra, disserentes de poenis positivis inferni, autu­
marunt, has per gradus veluti quosdam imminui; quod prorsus a catholica
doctrina abhorret. Quidquid praeterea in aeternitate imminuitur, finem habet.
DIFFICULTATES.

739. I. Obj. Frustra congeruntur Scripturarum testimonia ad adstruendam poenarum aeternitatem. Vel enim accipienda sunt de aeternitate pro­
prie dicta, et tunc exponi debent de totali destructione impii, quae poena
utique aeterna est, qua in perpetuum impius a gloria excluditur, quod sane
aperte innuunt voces, quibus in Scripturis impiorum damnatio significatur,
mortis, scilicet, perditionis et interitus, quae destructionem indicant. Vel
accipienda sunt de aeternitate improprie dicta, et tunc de diuturniori vel
breviori duratione suppliciorum pro diversitate meritorum debent intelligi,
prout tot innuunt Scripturarum testimonia, in quibus aeterna ea dicuntur,
*·) Biblioth. rabbinic, in Diss, de in­
ferno.
") In Befui. Ale ora ni. Cf. etiam Flottingerus, tom. I. Hist. Eccl.
n) Apud Graevium, tom. XII. Thesaur.
antiquit. Rom. Lugd. Balav. 1699. in Diss.
De jure manium, pag. 1077.
*’) Antiq. illustrat, tom. V. Paris 1719.
part. I. chap. 7. descriptio infernalium sup­
pliciorum etc.
Perrone, Praelectiones theolog, V.

1 \) Hist. lib. V. cap. 5.
,s) Biblioth- historicae, lib. II. sect, se­
cunda, edit. Laur. Rhodomani, Hanoviae,
1604. pag. 65 et seqq.
16) Op. cit. lib. HI. cap. 18. ubi plura
documenta afferuntur.
*7) In opusc. Quelques réflexions sur
la maxime chrétienne : Hors de Γ Eglise
il n'y a point de salut. Par un ministre
protestant, Paris 1827.

17
?J

; 'A*·/* .v

quae nonnisi do longiori tempore usurpantur: quo sensu in aeternum concessa
dicitur Chananitides hebraeis; in aeternum item firmatum iri solium David etc.;
quo sensu, ut cetera mittam, scripsit s. Judas Epist. v. 7 : Sicut Sudoma ct
Gomorrha . . . . factae sunt exemplum, ignis aeterni poenam sustinentes, cum
tamen nonnisi ad breve tempus ignis ille perduraverit. Quae posterior expo­
sitio eo magis praeferenda videtur, quod et cum priori de destructione saltem
post datum tempus consentiat, et simul poenarum diuturnitatem pro culparum
diversitate conjungat. Ergo.
740. Resp. Neg. Antec. Ad prob. A'. Tum quia ejusmodi expositionova
est et contraria sensui traditional! omnium patrum et totius ecclesiae, tum
quia apertam vim infert adductis Scripturae textibus, qui loquuntur de poena
positiva, quae significatur per vocabula ignis, tenebrae exteriores, stridor den­
tium. vermis, sitis etc., minime vero de sola negatione aut privatione gloriae.
741. Neque eam expositionem evincunt voces mortis, perditionis et in­
teritus, quasi per eas insinuetur totalis destructio. Declarant enim eaedem
Scripturae, quo sensu hae voces usurpentur, sensu nempe translato. Etenim
a Christo, Joann. XVII. 12. Judas dicitur filius perditionis, ita tamen, ut
de eo ibid, affirmet: Melius erat, si natus non fuisset. Quare autem vero,
nisi ob aeterna supplicia, quae ipsum in altera vita manebant? Sic pariter
apostolus, H. Thess. L 9. de infidelibus ait : Poenas dabunt in interitu aeter­
nas a facie Domini. Si poenas dabunt, et quidem aeternas, profecto in in­
teritu non destruentur: sed ad promerita supererunt supplicia. Sic demum,
Apoc. XXI. 8. legitur: Timidis et incredulis et exeeratis .... pars illorum erit
in stagno ardenti igne et sulphure', haec est mors secunda. En igitur quo
sensu futura sit impiorum mors, quaenam perditio et interitus ! Quibus vocibus reprobatio impiorum significatur, tum nempe ad designandam perpetuam Dei amissionem, qui vita animae est, tum ad exprimendam summiim
illam ac irreparabilem calamitatem, in quam reprobi incident.
742. Sed neque secundo loco prolata Scripturarum testimonia evincunt,
eodem latiori sensu illa, quae de aeternitate poenarum attulimus, esse intelligenda. Ex substrata enim materia, ut ajunt, quae aeternitatem proprie
dictam non patitur, et ex aliis Scripturae locis aperte constat de diuturniori
tantum tempore objecta testimonia esse accipienda. Contrarium vero prorsus
constat in casu nostro, uti ex adductis probationibus manifestum fit; in iis
enim semper opponitur aeternitas poenarum aeternitati gaudiorum; ac prae­
terea conceptis verbis poenae illae dicuntur sine fine, sempiternae, ignis futu­
rus declaratur inextinguibilis, quod vermis non morietur, quod nullus ibi erit
poenitentiae locus etc. Quae omnia terminum omnem excludunt.
743. Ad illud, quod objicitur de igne, quo consumptae sunt Sodoma et
Gomorrha, D. Si spectetur ignis ille in se, C. si spectetur, prout erat figura
ignis aeterni, N. Scilicet eo sensu aeternus dicitur ignis ille, quatenus civi-

259
tates illas delevit, earumque incolas in perpetuum ex viventium societate
eripuit; vel, si magis placet, quatenus ignis ille perpetua sui vestigia in illis
absumptis civitatibus reliquit. Quare fuit figura ac imago illius aeterni
ignis, quo in perpetuum impii apud inferos cruciabuntur. Critici sacri ita
hunc locum exponunt: Illud incendium vocatur ignis aeternus, vel quia irre­
parabile est et semper duraturum, cujus vestigia hodie supersunt, mare mor­
tuum, fumans etc. vel secundo metonymice, eo quod typus fuerit ignis aeterni,
in quem isti a temporali incendio transmissi sunt. Jncendium considerat (s. Judas)
ut poenam adhuc durantem, et quae praesignificaret sequentem vindictam ignis
aeterni in inferno, qui solus dicitur aleôvtov πνο in aliis omnibus locis, ut
Matth. XVIII. S. et XXV. 41; Apoc. XX. 10. 18
744. Hinc posterior pariter rejicitur adversariorum expositio, quae, ut
ex dictis constat, non solum omni vel levissimo fundamento destituitur, sed
aperte atque omnino Scripturis adversatur.
745. I. Inst. Atqui Scripturae 1. saepe negant divinam ultionem aeter­
nam fore; etenim Ps. LXXVI. 8. dicitur: Numquid in aeternum projiciet
Deus? et Ps. CII. 8 et 9: Miserator et misericors Dominus . . . non in per­
petuum irascetur, neque in aeternum comminabitur. 2. Aliquis praeterea in
Scripturis, reprobis jam poenis addictis, promittitur exitus; sic Ps.XLVIII. 16:
Verumtamen Deus redimet animam meam de manu inferi, et alibi passim.
3. Docent Scripturae, ita rependenda esse impiis supplicia, ut culpas inter et
poenas proportio servetur; ut Apoc. XVUI. 7: Quantum glarificavit se et in
deliciis fuit, tantum date illi tormentum et luctum; et apertius, Marc. XU. 40.
de pharisaeis dicit Christus: Hi accipient prolixius judicium; quae falsa essent,
ubi aeternitas poenarum proprie dicta semel constitueretur. 4. Profecto, nisi
ita res se haberet, inquiunt, falsum esset, quod apostolus tradit, ad Rom.
scribens, magis Christum hominibus redemptione sua profuisse, quam nocue­
rit Adae peccatum, cum multo plures damnentur. Ergo.
746. Resp. Ad 1. Neg. Allatae enim omnes Scripturarum auctoritates
loquuntur de hominibus adhuc in praesenti vita degentibus, sicut ex ipsarum
contextu constat; ut omittam unanimem patrum et interpretum expositionem.
Non enim sine gravi temporis jactura singulae perpenderentur.
747. Ad 2. Neg. pariter ad propositum nostrum spectare aliam Scriptu­
rarum classem, cum de liberatione ab angustiis, quibus David premebatur,
in iis sermo sit, ut omnes rectae exegeseos regulae postulant.
748. Ad 3. D. Docet Scriptura servandam proportionem inter culpam
et poenam quoad acerbitatem, C. quoad diuturnitatem seu durationem, N,
1S) Cf. Synops. Critic, sacr. in N. T.
vol. IV. in hunc loc. Vid. etiam Crit. sacr.
tom.IX. in hunc eumdcm locum. Inter quos
criticos Grotius ipse, qui non parum soci-

nianis favet, concludit, quod sensus sit, eas
urbes incensas instar exhibere ignis ae­
terni, qui impios expectat.

17 *

260

'?·■ ,
’ * ■ ♦ ·.

it’ J

J

/

f?

v r· i

Eodem enim sensu accipiendi sunt adducti textus, quo 6ap. VI. 7. dicitur:
Potentes potenter tormenta patientur, ct v. 9 : Fortioribus autem fortior instat
cruciatio. Duratio siquidem poenarum ubique, ut vidimus, praedicatur aeterna,
sine line, perpetua etc.
749· Ad 4. D. Si apostolus institueret comparationem inter Christi
redemptionem et ruinam per Adam illatam quoad salvandorum aut damnan­
dorum numerum. Tr. si de intrinseca virtute, efficacia atque utilitate redem­
ptionis Christi relate ad nocumenta, quae intulit peccatum Adae, iV. Signifi­
cat igitur heic apostolus, Christum nos non solum ab Adae culpa, quam haereditate contraximus, sed praeterea ab innumeris prope actualibus peccatis
liberasse, et cum foenore nobis restituisse quidquid in Adam amisimus. Ast,
si effectum redemptionis quoad extensionem spectemus, longe minus late patet
Christi redemptio quam Adae peccati effectus ob plurés causas extrinsecas,
quas expendimus, cum dissereremus de Christi morte pro omnibus. Licet enim
Christus pro omnibus mortem obierit, atque abunde satisfecerit, cum tamen
passionis ipsius fructus non applicetur nisi illis, qui crediderint, qui mandata
servaverint, qui in ipso manserint, omnesque ab eo praescriptas conditiones
adimpleverint, idque non omnes praestent, ideo scriptum legimus: Son omnis,
qui dicit mihi: Domine, Domine, intrabit in regnum coelorum; sed qui facit
voluntatem Patris mei, qui in codis est, ipse intrabit in regnum coelorum 19j
tum: Qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit, aliaque ejusmodi. Ac
revera Paulus ipse, quem nobis objiciunt, I. Cor. VI. 9. docet, neque forni­
carios, neque idolis servientes, neque adulteros, neque fures, neque avaros,
neque alios ejusmodi nefarios homines regnum Dei esse possessuros. Cum
igitur gratis omnino, immo falso prorsus et contra apertam Scripturarum aucto­
ritatem, supponant adversarii, omnes aliquando homines Christi redemptionis
participes futuros, perperam concludunt, damnatorum poenas finem tandem
habituras esse, ut suam statuant άπο7.ατάοτ(ίΰιν, seu omnium restaurationem.
750. II. Inst. Quamquam Deus in sacris litteris poenas aeternas verbis
”) Matth. V1L 21. Quaestio agitari so­ Quadrag. sic Deum oral: Deus, cui soli
let inter theologos, utrum major sit electo­ cognitus est numerus electorum in superna
rum an reproborum numerus, praesertim felicitate locandus. Propterea nonnisi con­
ex catholicorum coetu; et alii in alias sen­ jecturis ducuntur, qui pro alterutra dimicant
tentias dilabuntur. Bergier, Traité de la opinione. Nobis satis sii affirmare, eos omnes
vraie religion, ct Diet, de Thèol. ad vo­ fore salvandos, qui divinae gratiae coope­
cem Elu, animadvertit adversus incredulos, rantur, quae nulli deesl; cos fore damnan­
qui inde occasionem nacti sunt oppugnandi dos, qui eidem reluctantur, ut propriis inreligionem Christianam, tot esse hac in parte dulgeant cupiditatibus. Ceterum cf. Bergier
doctorum hominum discrepantes sententias, loc. cit. nec non egregium opus, cui lit.
ut integrum de iis volumen confici possit. Tesori di confidenza in Dio, Pinerolo 1831.
Ecclesia nihil unquam circa hoc punctum praesertim pag. 2; in quo docte expendun­
definivit, immo profitetur se electorum nu­ tur, quae perperam ad parvum electorum
merum ignorare, dum Oratione seer. Dom. L numerum stabiliendum afferri solent.

261
gat disertis atque perspicuis comminatus fuerit, non tamen sibi ademit
facultatem moderandi decretum suum. Quemadmodum humani principes aut
legumlatores, etsi poenas gravissimas ac perpetuas saepe decernant, non sibi
propterea potestatem adimunt veniam reis concedendi, aut poenarum severi­
tatem temperandi. Poterit ergo Deus supremo lioc suo dorninio uti, et damnatis
tandem ignoscere, eosque ab aeterno supplicio liberare. Ita passim Cleri­
cus.20 Tilotzonus autem, ut integram servet divinam veracitatem, in suis com­
mentationibus subdit: Hoc enim versatur inter promissiones ac minas discrimen
observatione dignum, quod promissor jus alteri tribuit adversum seipsum,
adeo ut juxta justitiae regulas et fidelitatis promissis stare teneatur, verique
nominis injuriam irroget, si ea exacte non impleat. Non eodem modo se res
habet quoad illum, qui comminatur. Jus enim in ipso permanet minus exequendi, vel etiam non exequendi, quod comminatus est, ac citra alicujus in­
juriam potest non uti jure suo, ac debitum integrum remittere. Neque deest
hujus divinae agendi rationis exemplum in Scripturis. Jussu siquidem Dei
citra expressam ullam conditionem Jonas propheta praedixit impiae civitatis
Ninives excidium post dies quadraginta obventurum: Adhuc quadraginta dies
d Ninive subvertetur, quin tamen eversa sit, prout praedictum fuerat. Quidni
ergo sperare liceat, Deum quidem denunciare hominibus aeterna supplicia,
quae tamen non sit irrogaturus? 21 Concludendum est igitur, non posse ex
Scripturis, utut perspicuis, certo colligi poenarum aeternitatem, nosque igno­
rare, quemnam fortasse modum minis a se factis apponet piissimus Deus,
qui, licet delinquentes punire debeat, nulla tamen lege eo rigore punire adstringitur, quo minatus est; sed ex arbitrio et libertate sua poenam, saltem
ex parte condonare potest. 22
w

•

·

·

-

Λ. ’

e

v

r

♦ *

·

r

~

*

·

·

·

·* ’ ·

751. Resp. D. Deus potest poenas aeternas relaxare, si decretum de
poenis aeternis inferendis esset tantum comminatorium, Tr. si sit absolutum, N.
Jam vero textus a nobis allati in probationibus perpetuo nobis cxliibent de­
cretum Dei absolutum inferendi poenas aeternas impiis. Christus enim in
extremo judicio dicet his, qui a sinistris ejus erunt: Ite maledicti in ignem
adernum ... et ibunt hi in supplicium aeternum; ita alibi passim, ut vidimus,
sine fine hac poenae dicuntur etc. Cum igitur ex una parte habeatur senten­
tia definitiva, ex altera perhibeatur exeeutio juxta latam sententiam, jam
patet, frustra sibi adblandiri adversarios nostros de fine, quem numquam habi­
turas ejusmodi poenas conceptis verbis Scripturae ipsae testantur. Eo igitur
sensu tantummodo potest dici comminatorium Dei decretum, quod hae poenae
comminatae sint viventibus, ut ad meliorem frugem redeant; quod si secus
*) Praesertim
tom. IX.

Bibliothèque choisie,

”) Senn, XXXV. apud Paluzzi, loc. cit.
cap. 9 et 10.
2ï) Ibidem.

μ|;·.ι
*r :

faciant, atque in statu peccati lethalis ex hac vita decedant, ex comminatorio
decretum fit absolutum, ac incolumi Dei voracitate immutari jam nequit,
prout ecclesia a Deo edocta nullo non temporo Dei verba intellexit. Atque
hac ratione tota corruit machina, quam adversarii moliebantur.
752. Ad illud vero exemplum, quod ex Ninive petebatur, responsio in
promptu est: omnia enim adjuncta illius vaticinii comminatorii luculenter osten­
dunt, ipsum non fuisse nisi conditionatum; quod et ipse Jonas intellexerat, qui
propterea fugerat in Tharsis, ne tamquam falsus propheta haberetur. Talia fue­
runt missio prophetae ad excidium denunciandum. prodigium patratum in ipsius
prophetae reluctantis persona, ut vim adderet suae praedictioni, quadraginta
dierum spatium interpositum inter denunciationem comminatae poenae ejus­
que executionem; prout optime pariter intellexerunt ninivitae, qui ideo ad
poenitentiam redierunt, et veniam idcirco obtinuerunt. Ex comminatorio
autem et conditionato hoc decretum transiisset in absolutum, nisi ab impietate
sua ninivitae resipuissent: prout revera in absolutum transiit decretum de
delendo universo humano genere aquis diluvii post annos 120. Neque enim
est Deus quasi homo, ut mentiatur, aut filius hominis, ut mutetur. Hinc
ruit inepta Clerici conclusio, quae ex gratuitis ac falsis praemissis deducitur.
753- III. Inst. Saltem negari nequit aliquod fundamentum praefatae
Scripturarum expositioni, ac proinde aliquid spei damnatis praebere, quae
I. Cor. XV. 22 et seq. leguntur: Sicut in Adam omnes moriuntur, ita et in
Christo omnes vivificabuntur......... Oportet autem illum regnare, donec ponat
omnes inimicos sub pedibus ejus. Novissima autem inimica destruetur mors.
Omnia enim subjecit sub pedibus ejus. . . Cum autem subjecta fuerint illi omnia,
tunc et ipse Filius subjectus erit ei, qui subjecit sibi omnia, ut sit Deus omnia
in omnibus. Ex quo textu apertissime haec habentur: 1. omnes vivificandos
esse in Christo ad vitam et ad gloriam, sicut omnes per Adam mortui sunt
et corpore et anima per peccatum, ideoque et impios: 2. novissimam de­
struendam esse mortem, id est, mortem secundam, nempe impiorum, de qua
loquitur Joannes Apoc. XX. 14.; demum 3. omnia subjicienda Deo esse,
ita ut Deus in omnibus omnino regnaturus sit per gratiam et gloriam. 4. Quae
omnia confirmantur tum ex iis, quae scribit idem apostolus, Coloss. I. 19:
In ipso (Christo) complacuit omnem plenitudinem inhabitare, et per cum recon­
ciliare omnia in ipsum, pacificans per sanguinem crucis ejus sive quae in terris,
sive quae in coelis sunt. Ex quibus liquet, omnia demum per Christum esse
pacificanda, scilicet et homines, qui sunt in terris, et daemones, qui sunt in
coelis, qui propterea ab eodem apostolo vocantur rectores tenebrarum harum,
nequitiae in coelestibus. 5. His demum novum robur accedit ex iis, quae
dixit s. Petrus Act. HI. 21: Quem (Christum) oportet quidem coelum susci­
pere usque in tempora restitutionis (graece άποχαταΰτύσεως) omnium, id est,
donec omnes tollantur, tum in angelis tum in hominibus, peccati et poenae

i.
Λ

263
reliquiae. 6. Haec prorsus congruunt cum iis, quae, Apoc. XX. 5. scribit
s. Joannes de resurrectione prima, quae locum habebit ante judicium, quae­
que proinde necessario supponit resurrectionem secundam, a morte scilicet
secunda, cujus idem Joannes meminit v. 14. ad quam daemones et impii
damnati erant; adeo ut merito scribere potuerit, ibid. XXL 5: Et dixit,
qui sedebat in throno: ecce nova facio omnia, id est, omnia renovo et in pri­
stinum statum restituo. Ergo.
754. Resp. Neg. Ad antecedentis 1. illationem, D. Sanctificandos in
Christo omnes electos, de quibus solis hic loquitur apostolus, C. reprobos,
de quibus hic ne verbum quidem, N. Sensus enim istius textus apostoli est,
Christum post suam a mortuis resurrectionem velut primitias sanctorum susci­
tandorum semetipsum obtulisse Deo Patri. Etsi vero Christus caput nostrum,
ecclesiam suam Deo obtulerit, et nunc etiam offerat continuo, nondum tamen
ipsa a morte et mortalitatis conditione libera est, nondum a daemonum in­
sidiis tuta, nondum perfecte sancta. Adhuc enim ex aliqua parte, id est, in
quaedam membra dominatur peccatum, adhuc in ipsa grassatur diabolus,
mors et mortis miseriae saeviunt. Tunc autem, id est, in futura generali
resurrectione Christus eam ab omni prorsus hoste liberam, plane sanctam,
omnino beatam et penitus gloriosam exhibebit Deo. Quare, cum evacuaverit
omnem principatum, id est, cum aboleverit Christus omnem potestatem dae­
monum, qui nunc fideles lacessunt, cum plene a mysticis membris suis omne
peccatum sustulerit, novissima inimica destruetur mors, id est, post diabolum
victum, post peccatum destructum, mors, quae una est ex inimicis Christi,
annihilabitur per generalem scilicet et gloriosam sanctorum resurrectionem.23
Tunc demum Christus ut homo cum omnibus suis, id est, Christus caput
ecclesiae cum omnibus mysticis membris suis subjicietur Deo, Deumque gra­
tus adorabit, laudabit et glorificabit in aeternum, ut sit Deus omnia in omni­
bus, quatenus integrum ecclesiae triumphantis corpus Deus possidebit, et
possidebitur ab eo; et sic Deus a fidelibus possessus erit illis omnia, eorum
perfecta beatitudo, omniumque desideriorum finis et complementum.
755. Ex his, quae ex ipso loci objecti contextu eruimus, patet, illatio­
nes reliquas, nempe 2. et 3. plane concidere atque evanescere, nec diutius
ad eas convellendas tempus perperam terendum esse.
756. Ad 4. Neg. hic agi de reconciliatione hominum et daemonum; sed
agitur de reconciliatione inter Deum et homines, qui erant a se invicem
u) Cf. Bcrnardinus a Piconio, Tripi.
Expos, in hunc loc. Pulchre ait s. Joann.
Chrysosl. Jlom. XXXIX. in 1. Epist. ad
Cor. n. 4: ΤΊΰί εϊχατοί ; μετά πάντα{,
μετά τον διάβολον, μετά τά άΛΛα άπαντα.
Kai γάρ nat Ιν αρχή ίθχατο{ εΐ(ήλ3ε · πρό-

τερον γάρ ή Συμβουλή του διαβόλου, >;ai
ή παρακοή, και τότε ό θάνατοί. «Quomodo
novissima? Post omnes, post diabolum,
post alia omnia. Etenim etiam in initio in­
travit novissima. Prius enim diaboli consi­
lium et inobedientia, et tunc mors."

264
aversi propter peccatum, quod Christus per mortis suao sacrificium ponitus
sustulit: unde, sublata inimicitiarum causa, coelum et terra pacificata sunt.
Quod constat ex verbis immediate sequentibus: Et vos, cum essetis aliquando
alienati ct inimici. . . nunc autem reconciliavit in corpore carnis ejus per
mortem etc.
757. Ad 5. Eeg. vel dist. Id est, vel renovationis coeli et terrae post
universalem resurrectionem et extremum judicium, seu mundi finem, C. id
est, restitutionis impiorum, quam adversarii autumant, AT. Hunc porro esse
sensum germanum verborum Petri, non solum declarat ipse contextus, et
catholici omnes interpretes tradunt, sed vel ipsi recentiores biblici prote­
stantes admittunt. Alloquitur enim ibidem s. Petrus judaeos, quibus per­
suadere contendit, J. C. esse Messiam a prophetis promissum, asseritque
ipsum oportere in coelis regnare (non autem in terris, ut perperam sibi per­
suaserant carnales judaei), donec cetera impleantur a prophetis praenuntiata
circa evangelii propagationem, et ecclesiae vicissitudines et triumphum, id
est, usque, ad mundi finem ac resurrectionem generalem ct finale judicium,
in quo et justi completam beatitudinem et impii completam damnationem,
id est, una cum resumptis corporibus, pro meritorum diversitate assequentur.
758. Ad 6. D. Fit mentio resurrectionis primae, id est, beatitudinis,
quam justi consequuntur ante resurrectionem secundam, in qua demum habe­
bunt beatitudinem completam et adaequatam, C. resurrectionis primae in
ordine ad mortem secundam impiorum, A’ Alioquin s. Joannes non dixisset
de reprobis: Cruciabuntur die ac nocte in saecula saeculorum, ibid. XX. 10;
et commemorata morte secunda, non addidisset: Et qui non est inventus in
libro vitae scriptus, missus est in stagnum ignis (v. 15.).
759- Quod vero additur : Ecce nova facio omnia, dictum est quoad eos,
qui vicerint, seu quoad electos, non autem quoad reprobos, qui mittendi sunt
in stagnum ignis. 25
Erneslius, Opusc. theolog. pag. 477 : gruit. . . Petrus autem per τού? γρό^ου?
«Quid sit, inquit, α-οκαταστασι?, de eo τη; άποκαταστάσ'ίω? πάντων, oie Ιλάλη^ίν,
dissensere omni tempore interpretes, et in κ. τ. λ. per tempus, quo omnia perficientur,
explanando etymologiam potius verbi et absolventur, omnia eventum habebunt, quae
lexicorum vulgarium auctoritatem secuti sunt, praedixerunt prophetae, intellexit inaugu­
quam Scripturas ipsas audiverunt; suntque rati regni messiani eventa, quae eum
nonnulli ad fanaticas opiniones prolapsi.- praecedent, latiorem doctrinae Christi pro­
Ilis subscribit Kuinoel, qui praeterea addit: pagationem, resuscitationem mortuorum, ju­
«Vox αποκαταστασκ significat emendatio­ dicium extremum etc. Cf. Act. 1.6; Afatlh.
nem, restitutionem in pristinum statum, mu­ XVII. 11. Sensus ergo omnino est: Usque
tationem in meliorem conditionem.... Haec ad finem mundi.- Comment, in lib. N. T.
autem vocabuli notio parum conveniens est historicos, vol. IV. in hunc loc. ubi alio­
huic loco, cum sermo sit de vaticiniorum rum plurium recentiorum expositiones re­
eventu. Sed αποκατάστασή notat etiam per­ feruntur, quae omnes huc collineant.
fectionem, absolutionem, consummationem,
quae significatio contextui apprime con3S) Cf. Bossuet, L' Apocalypse avec une

*

___

265
i

I

(

760. Π. Ο bj. Ex antiquioribus patribus juxta Petavium 26 pauci Origeni assensi sunt, docenti futuram aliquando liberationem diaboli ejusque
satellitum a poenis, quibus premuntur, easque finem habituras esse; plures
vero ei assensi sunt quantum ad damnatos homines spectat, et alii quidem
plenius, alii levius et quasi cunctanter. Ita prae ceteris ex graecis, Gregorius nyssenus passim, nec non Gregorius nazianzenus; ex latinis autem s. Hie­
ronymus pluribus in locis, s. Ambrosius, Ambrosiaster, Auctor nempe qui
sub ementito s. Ambrosii nomine commentarios edidit in Epist. ad Rom. et
in Epist. ad Ephes. His addi possunt s. Justinus et s. Irenaeus, quorum
prior in Dialogo cum Tryphone, n. 5. aperte docet animas impiorum puniri,
quamdiu eas esse et puniri Deus voluerit27; alter vero Contra haereses, lib. Π.
cap. LXIV. pariter asserit, animas non secus ac res ceteras perseverare, cum
eas Deus et esse et subsistere voluerit. 28 Ergo.
761. Resp. I. Trans, antec. neg. cons. Unius enim vel alterius patris
auctoritas infirmare nullo modo potest argumentum, quod ex communi cetero­
rum patrum consensu et constanti ac perpetua ecclesiae traditione et fide
conficitur.
762. Resp. II. Dist. Et iidem patres si pravi quidquam scriptis suis ex
Origenis lectione intexuerunt, eodem Petavio teste 29, illud identidem emendarunt, C. in illa sententia perstiterunt, N. Profecto vel ipse Origenes,
Hom. VII. in Exod. scribit: Audi de peccatoribus et iis, qui praesens saeculum
diligunt, quae sit prophetae sententia: Vermis enim, inquit, eorum non
morietur, et ignis eorum non extinguetur. Isti sunt vermes, quos
generat divitiarum caeca cupiditas etc. 30 Porro, si avarorum ceterorumque
peccatorum vermis juxta Origenem non moritur, neque ignis extinguitur,
poena debet esse perpetua.
763. S. Gregorius nyssenus, cujus tamen opera ab origenistis interpo­
lata fuisse, Germanus, Nicephorus, Photius aliique contendunt31, in Oratione
adversus eos, qui castigationem aegre ferunt, haec scribit: Misera (anima)
tum suae se temeritatis vehementer accusans, lugensque ac plorans et gemens
in locum quemdam tristem tamquam angulum abjecta permanebit, luctu numquam finituro ac insolabili in aeternum poenas luens 32; atque, Orat. U. De
explication, chap. 20. oeuvres, tom. II. edit.
Liège 1766.
M) De Angel, lib. HI. cap. 6 et 7.
K) "Es r’ftp orurerf καί είναι καί κολάό 5ίόί 3/λρ.
Μ) In edit, autem maur. lib. II. cap. 34.
num. 4.
39) Ibid. cap. 8. §. 10.
30) N. 6. Cf. Huetius, Origen, lib. II.
quaest. 11. §. 23.

31) Apud Patuzzi, op. cit. lib. HL cap. 17.
12 et seqq.
32) ’y/SAi'a rore πολλά rp; αβουλία! ίαυτι)ν καταμεμφομίνρ, οίμώ^ουϋα δε καί όδυρομίνΐ), καί στίνουβα, καί σκυ^ρωπώ τινι
τόπω, οιον γωνία, ~ρο!εβριμμίνη διατελίσει,
τον άληκτον όδυρμόν καί απαραμύ^ητον
εί! αιώνα! Ικτίνον3α. Pag. 746- tom. Π.
edit. Paris. 1615. Plura alia collegit lucu­
lentissima ejusdem s. patris testimonia Pa­
tuzzi, loc. cit.

266
Beatitudinibus: Quis, inquit, extinguet flammam? Quis avertet vermem numquam morientem? 33 Quae quidem aperta sunt adeo, ut nullam dubitationem
circa ipsius mentem relinquant.
,
764. Nec minus ea sunt aperta, quibus s. Gregorius nazianzenus sua
sensa promit, Orat. AT. ubi de damnatis haec scribit: Jias autem simul
cum aliis, vel potius ante alia, istud excruciabit, quod a Deo projecti sint,
atque inustam in conscientia sempiternae ignominiae notam gerant. 34 Addit
ibid, damnatis nullum locum esse poenitentiae neque morum correptioni. 35
765- S. Hieronymus passim doctrinam catholicam profitetur de aeterni­
tate poenarum omnium damnatorum indiscriminatim, tum nompe infidelium,
ut omnes fatentur, tum fidelium sen Christianorum. Etenim in cap. K. Isaiae
expendens illa verba: Dilatavit infernus animam suam, inter cetera ait: Qui
saeculi deliciis occupati, nec respicientes opera Dei . . . detrahentur in gehennam,
ibique aeternis cruciatibus deputati, potentiam et superbiam miseria cernent et
humilitate mutari. Quod si alicubi videtur finem aliquem Christianorum poe­
nis indicare, vel dicendum est, ipsum ex aliena sententia haec protulisse,
ut ipsemet testatur se saepe fecisse 36, vel locutum de peccatoribus leviori- *
bus culpis obstrictis, aut de iis, qui gravioribus peccatis commaculati
erant, sed quos suorum delictorum ante mortem poenituerit. 37
766. Luculenta pariter sunt, quae scribit s. Ambrosius de aeternitate poe­
narum. Etenim catholicam hanc veritatem profitetur, Enarr. in Psalm. CXVII1.
ubi ait : Scientes igitur in aeternum mansura judicia omnia justitiae Dei, cavea­
mus ne opera nostra displiceant, et in aeternum incipiamus subire judicium.
Ita loquitur alibi saepe. 38 Dum igitur loquitur de fine poenarum, quas in­
currunt peccatores, id asserit de iis, qui adhuc in hac vita degunt, nulla
vero ratione de addictis jam poenalibus suppliciis alterius vitae. 39
• 767. Etsi possemus praetermittere Ambrosiastrum, utpote exiguae aucto31) Tiç καταββίϊει την oÀôya; τις άτι ο-

pag. 810.
3<) Toil δί μιτά των άλλων, βάλανοί’
μάλλον δί προ των άλλων, το απιρρίγβαι
SîoÛ, καί ή Ιν ~ΰ ΰυνιώότι αΐΰχννΐ), ~ίρας
ούκ ϊχουαα. Ν. 30. pag. 230.
,5) Ήνίκα κολάϊιωί καιρός, ου καβάρΰιως. Ibid. π. 25.
3S) Lib. I. Contra Ruffinum, testatur
Hieronymus, se in commentariis, ut se
habet lex et consuetudo commentariorum,
inulta ex aliorum sententia non appro­
bando, sed referendo tantum dixisse. Quod
et repetit in Praef. Comment, in Jeremiam. Quare merito cl. Vallarsius ad Hie-

‘ J ·

ronyrai verba, quae leguntur in Comm, in
cap. 64. Isaiae: » Porro, qui volunt sup­
plicia aliquando finiri, et, licet post mulla
tempora, tamen terminum habere tormenta,
his utuntur testimoniisetc.;“ adnotat: nPlane
igitur injuriosi in Hieronymum sunt, qui
eum consentire calumniantur illis, qui ter­
minum habitura malorum hominum tormenta
somniant et probare conati sunt. Liquet
enim, non suo illum sensu, sed tantum ex
commentatoris officio testimonia in eam
partem heic recitare.*·
37) Cf. Patuzzi, op. cit. cap. 11.

3S) Cf. ibid. cap. 17. §. 16 et seq.
39) Ibidem.

267
ritatis scriptorem; attamen et ipsum admittere cum ceteris poenarum aeter­
nitatem, liquet ex iis, quae leguntur apud eum, in cap. IL Epiât, ad Rom.
ubi post hanc vitam nullum supcresse poenitentiae locum disertissime inculcat.
768. S. Justinus in objecto loco disputat de animorum immortalitate,
contendltque eos minime eadem immortalitate frui, qua Deus ipse pollet; sed
eos habere immortalitatem communicatam et dependentem a Deo; ideoque
subdit: Cruciari animas impiorum, quoad eas cruciari et esse vult. Cum
voro Deus velit eas semper esse, cum immortales natura ipsas condiderit,
hinc pariter vult eas semper cruciari. Quod in Apol. L absque ambage
declarat, dicens : Qui autem improbe vivunt, nec immutantur, eos igne aeterno
credimus puniri. 40
769. Eodem sensu locutus est s. Irenaeus, ut patet ex scopo, quem sibi
proponit. Ceterum ipsum tenere impiorum poenas aeternas, evidenter ostendunt ea, quae tum in eodem capite habet, tum in praecedenti, ubi inter alia
scribens de iis, quibus dicetur: Discedite a me maledicti in ignem aeternum,
absolute subdit: Isti erunt semper damnati.*1
TÏ0. In st. Saltem aliquod levamen in iis poenis potest damnatis pro­
venire ex orationibus viventium; quod 1. nonnulli patres insinuant41
42, et
2. non pauca missalia, quae collegit Joann. Lamius, in quibus Missa refertur
ad postulandum a Deo, saltem ut tolerabilia -fiant ipsa tormenta. 3. Haec
autem consuetudo ab ea non differt, quam adhuc servat ecclesia graeca, teste
Renaudotio.43* Ergo.
771. Resp. Neg. Ant. Ad 1. Dico, si qui sint patres, qui hoc asserant,
quod tamen non immerito alii negant
non ex peculiari unius vel alterius
sensu dijudicandum esse de ecclesiae doctrina, sed ex unanimi aut communi
ipsorum consensu, praesertim ubi ipsis ceteri adversantur, et, quod caput
est, adversatur ecclesiae praxis, quae profecto, teste Augustino, numquam
consuevit pro damnatis orare 45 ; prout ipse Petavius animadvertit. 46
772. Ad 2. Resp. Missalia, quae levissima quadam jactantia protulit
Lamius, uti ostendit Zaccaria, nonnisi pauca sunt; et probabilius numquam,
ne in ipsis quidem particularibus ecclesiis, ad quas pertinuisse dicuntur, in
40) Ζίολα<?ίσ3αι όί του; αδίκου;, καί μη
μιταβάλλοντα;, Ιν αΐωνάρ πυρί πιστεύομεν,
num. 21; alibi saepe eadem inculcat, immo
adslruit adversus ethnicorum irrisionem, in
Apol. II. num. 9.
41) Cap. 28. num. 2. edit. Massueti, alias
cap. 47. Cap. autem 40. cit. edit. num. 1 et
seqq. ex professo adslruit, praemia et sup­
plicia aeterna pro diversitate meritorum a
Deo praeparari.

42) Apud Pctav. De Angel. lib. HI.
cap. 8. §. 18.
43) Perpétuité de la foi, tom. V. lib. VIII.
chap. 10.
44) Cf. Patuzzi, op. cit. lib. HI. cap. 12.
§.11 et seqq. Cf. eliam Sinsart, Ord. s. Ben.
Défense du dogme catholique sur Γ éter­
nité des peines etc. Paris 1748.
45) De civ. Dei, lib. XXL cap. 24.
num. 1.
4β) Loco jam citato.

208
usum deducta ftierunt; nec nisi post annum 890. conscripta sunt a quibusdam
monachis, quum A dre valdius, floriaccnsis monasterii abbas, in dioecesi aurelianensi novum fecerat jussum, ut preces pro damnatis ad Deum funderent,
quatenus, etsi perpetuis non merentur absolvi cruciatibus > saltem minoribus
mulctarentur a districto judice poenis. 47
773« Ad 3. Resp. Ecclesiam graecam recentis aevi nullius auctoritatis
esse, siquidem cum in pluribus aliis erraverit, in hoc etiam erraro potest.
Ipso fatente Lamio 48, graeci in hac parte a vetustioribus sacrisquo ecclesiae
institutionibus longe abscedunt. 49

PROPOSITIO U.

Dogma de aeternitate poenarum rectae rationi minime adversatur.

774. Si dogma de poenarum aeternitate revelatum a Deo est, ut osten­
dimus, evidens est, ipsum cum recta ratione pugnare non posse, ut saepe
alias animadvertimus. Sed praeter hoc generale principium directae insuper
a theologis rationes afferri solent, quae, sin minus ostendant ex uno rationis
lumine aeternitatem poenarum peccatis gravibus debitam esse, evincunt sal­
tem illam nullam involvere repugnantiam. Ut enim increduli demonstrare
possent, dogma istud aliquam repugnantiam involvere, deberent ostendere
peccato lethali, quod hominem avertit a Deo, ultimo ipsius fine, talem poe­
nam tum privativam tum positivam convenire non posse; atqui tantum abest,
ut id increduli efficiant, ut nec pauca neque levia momenta contrarium
potius evincant.
775. Poena enim privativa, quam damni vocant, quaeque consistit in
perpetua amissione felicitatis, ad quam homo conditus est, sponte sua quo­
dammodo exoritur ex ea vivendi ratione, quam sequutus est reprobus, dum
viveret; est insuper et ipsa una ex iis necessariis et generalibus connexio­
nibus, quae intercedunt inter causas et effectus. 1 Cum enim potuisset ac
'*’) Cf. prolixa nota apposita ad loc. cit. la théologie des Grecs modernes, et il est
Petavii. Vid. pariter de hoc argumento eru­ aisé de prouver que l’ancienne Eglise n’a
dita dissertatio Franc. De Berlendis, Cler. rien enseigné de semblable;·* proul reipsa
reg. De oblationibus ad altare, §.3. num. 11. ibid, ostendit.
pag. 81 et seqq. Vcnet. 1743.
*) Hinc Leibnitzius, Syst. theol. pag.
«·) In Hodoeporico, pag. 313. De hoc 338: ..Quotiescumque anima, inquit, e cor­
autem sublestae fidei auctore cf. Letlere pore discedens, in statu est peccati morta­
di Atroino Traseomaco calabrese, Venez. lis; adeoque male affecta erga Deum, sponte
quadam sua (quemadmodum pondus semel
1741.
*’) Cf. ipse Rcnaudotius, loc. cit. ubi, abruptum neque ab externa causa denuo
prolatis diversis graecorum recentiorum ab­ retentum atque exceptum) in exilii baratrum
sonis doctrinis circa animarum statum post delabitur, atque a Deo abalienata, sibi ipsi
hujus vitae interitum, concludit: „TcIle est damnationem irrogat... usque adeo, ut pii

269
debuisset, quamdiu in vivis agebat, per bona opera ad beatam vitam, quae
in summo bono posita est, contendere, per prava opera volens libens, tanto
bono in perpetuum nuncium remisit, ac sese in eum statum projecit, in quo
amissam semel felicitatem recuperare non potest, non aliter ac si quis se
oculis privaret, etiam si aeternum viveret, aeternum caecus esset.
776. Atque hinc patet, sponte enasci adversus ejusmodi hominem poe­
nam positivam necessario aeternam, intrinsecam nempe, cujusmodi est horror
conceptus ex deformitate subversionis in ipsum illatae majori vel minori
criminum suorum numero et foeditate, afflictio summa ex bono amisso et
desperatio illud numquam recuperandi, quae quidem afflictio in immensum
augetur ex comparatione cum iis, qui, cum pares olim sibi essent, aeternam
ac plenam felicitatem adepti sunt; ad haec acerbus animi stimulus, qui exurgit
per se ex patratis sceleribus, quique veluti vermis, ut loquitur Evangelium,
non morietur, sed perpetuo delinquentem excruciabit; aliaque ejusmodi, quae
non solum fides docet, sed et recta ratio suadet. Concludendum igitur est,
dogma de aeternitate poenarum hac ratione expositum, ad severiorem fidei
normam non solum nihil prae se ferre, quod sive cum notione divinorum
attributorum, sive cum recta ratione pugnet, sed praeterea nihil in eo esse,
quod cum iisdem attributis et cum recta ratione non apprime congruat.
777. Demum praeter has poenas privativas et positivas intrinsecas, ex
illis necessario orituras, aliis extrinsecis, quas cruciatus appellamus, torqueri
reprobos debere, suadet pariter recta ratio ipsa; quae docet, sontem iis esse
plectendum, quibus, dum viveret, abusus est, quibusque sibi damnationem
meruit. Ut enim arguit s. Thomas: Sicut recte agentibus debentur bona,
ita perverse agentibus debentur mala; sed illi, qui recte agunt, in fine ab eis
intento percipiunt perfectionem et gaudium; e contrario ergo debetur haec poena
peccantibus, ut ex his, in quibus sibi finem constituunt, afflictionem accipiant et
nocumentum. Hinc est quod divina Scriptura peccatoribus comminatur non
solum exclusionem a gloria, sed etiam afflictionem ex aliis rebus. Dicitur
enim, Matth. XXV: Disc edite a me maledicti in ignem aeternum,
et in Psalm. X: Pluet super p eccatores laqueos; ignis, sulphur
et spiritus procellarum pars calicis eorum. 2
778. Addere demum praestat, Deum absque his poenis aeternis homi­
num generi non satis consuluisse praesidiis efficacibus, ut ipsum in officio
contineret, et ad ardua, cum opus esset, impelleret. Sublata enim poenarum
aeternitate, homines ita sunt animo comparati, ut in cupiditatum praesertim
aestu cetera quaecumque motiva parvi pendant. Homini enim cupiditatibus
quidam viri sentiunt, tantum esse damnato­
rum odium erga Deum, ut nolint ad gra­
tiam ejus confugere, ac vel ideo aeternam
sibi infelicitatem accersant prorogcnlve, co­

4-

*

que minus mirari debemus justi judicis se­
veritatem, neque ad Origenis clementiam
devenire necesse est elc.“
2) Cont. gent. lib. III. c. 145. num. 4.

270
vehementibus abrepto, quidquid aeternum non est, niliil est, ut quotidiana
experientia constat.
DIFFICULTATES.
Μ ·

779. Obj. Dogma de aeternitate poenarum pugnat cum divina misericordia: pugnat cum divina clementia: pugnat denique cum divina aequitate
atque justitia; ergo nullo modo ferri debet.
780. Resp. D. Dogma istud pugnat cum his attributis prout con­
cipiuntur ab incredulis, seu prout haec sibi gratuito ipsimet animo fingunt, C.
prout illa vere in Deo sunt, et accipi debent, X Itaque increduli judicant
de re sibi prorsus incomperta; ad hoc enim, ut ostenderent poenas aeternas
pugnare cum recensitis Dei attributis, deberent ante omnia definire, quid
speciatim exigant, quid refugiant haec Dei attributa; quod cum praestare
nullo modo valeant3, corruit ex hac una consideratione tota moles, cui
superstruunt increduli suas difficultates.
781. I. Inst. 1. Ea est omnibus insita ab ipso auctore naturae Dei
notio, ut sit infinite bonus atque beneficus pater, qui 2. nos filios suos ideo
ex nihilo condidit, ut efficeremur tandem aliquando compotes sempiternae
illius felicitatis, cujus in corde nostro vehemens ac necessarium desiderium
atque appetitum indidit. Si igitur ad hanc nullo umquam tempore unicus
etiam homo non perveniret, finem sibi praestitutum Deus vel in illo uno
non assequeretur; 3. ac vehemens ille, qui in nobis est, beatitudinis appe­
titus inanis esset; immo ad hoc tantum illum indidisse Deus censendus
esset, ut homines magis magisque torqueret ac miseriores efficeret, quod de
divina bonitate nefas est Suspicari. Licet vero a possessione finis jure ex­
cludantur, plectanturque suppliciis homines, qui a recta via deflectunt, nec
rectum servant ordinem, quem Deus ipsis servandum praefinivit; sapientis
tamen optimique provisoris est, ut eosdem per istiusmodi poenas ad tempus
inflictas in viam rectam reducat, atque in eum ordinem restituat, quo digni
reddantur aeterna felicitate, prout a summa Dei sapientia expectare necesse
est. 4. Cum enim peculiarem curam gerat Deus de rationalibus creaturis,
earumque felicitatem tamquam finem sibi praestituerit, eo modo de iis dis­
ponere debet, qui magis congruat ipsarum beatitati. Nemo autem ambigere
potest, quin ipsarum bono magis congruat, ut defectus, si quos incurrerint,
vel per gratiam vel per vindictam reparentur, utque ipsae in eum statum
restituantur, in quo suprema felicitate perfrui possint, quam ut perpetuo
puniantur. Ergo poenarum aeternitas cum Dei bonitate, providentia ac sa­
pientia pugnat etc.
tf * * *

_

3) Cf. Spedalicri, Diritti delC uomo,
lib. IV. cap. 12. §. 16 et seq. Cf. etiam

__

·

Feller, Catéchisme philosophique, loc. cil.
§. 474 et seqq.

271

1

782. Beep, ad 1. D. Est infinite bonus, at ea bonitate, quae consistit in amore ordinis, justi et recti, C. ea bonitate quam sibi increduli
lingunt, N.
783. Ad 2. D. Deus nos ex nihilo condidit, ut efficeremur compotes
aeternae beatitudinis per eam viam ac per illa media, quae Deus ipse constituit, C. absolute, seu per viam, quam impii incedere volunt, N. Deside­
rium porro beatitudinis, quod Deus nobis indidit, nos monet, ut virtutem
sectemur, per quam solam ad illud desiderium explendum aliquando per­
venitur, cum hujus desiderii complementum pendeat a conditione, quae a
nobis cum divinae gratiae ope ponenda est.
784. Sic Deus assequeretur praestitutum sibi finem, si unicus etiam
homo ad beatitudinem non perveniret, D. Finem particularem et proximum,
qui consistit in aeterna angelorum et hominum felicitate, sub conditione as­
sequenda, C. finem generalem et ultimum, qui est ipsa gloria Dei, ut suo
loco exposuimus, aut finem proximiorem, qui est bonum totius universi, quod­
que exurgit ex impiorum supplicio, N. Porro Deus voluit angelos et homines
ad beatitudinem pervenire, dummodo illa praestent, quae ad eam conducunt;
alioquin, si se ea indignos reddant per legis transgressionem, sibi tantum id
tribuere debent, si eam non consequantur. Si vis ad vitam ingredi, ait Chri­
stus, serva mandata; item: Discedite a me operarii iniquitatis.
785. Ad 3. D. Inanis esset beatitudinis appetitus a Deo inditus, si
potentia et praesidiis necessariis ad eam assequendam homines essent desti­
tuti, C. si his mediis abundent, N. Tunc scilicet inanis esset iste appetitus,
si homines aut angeli etiam faciendo quidquid ab ipsis per Dei gratiam ex­
igitur, ad beatitudinem non pervenirent; minime vero, si eam reipsa asse­
quantur recte iis praesidiis utendo.
786. Neque obstat, quod ingerunt, sapientis provisoris esse, ut per
poenas temporarias delinquentes ad ordinem revocentur, ex quo illi descive­
runt; in hoc enim adversarii tamquam certum id sumunt, quod in quaestione
est positum, utrum scilicet Deus teneatur creaturas ad illum ordinem revo­
care necne, in quo felicitatem amissam recuperent, si ipsae ex propria pra­
vitate ab ea exciderunt. Teneturne Deus restituere oculos insano illi, qui
eos sibi volens eruit?*
■
787. Ad 4. Resp. I. Neg. suppositum, ut constat ex dictis, cum Deus
minime sibi proposuerit felicitatem creaturarum ut unicum finem.
Resp. Π. D. Creaturarum felicitatem Deus sibi proposuit ut finem se­
cundarium, subordinatum et conditionatum, C. ut finem primarium, ultimum
ct absolutum, N. 5
788. Π. Inst. Saltem nequit hoc dogma consistere cum divina pietate
4) Cf. s.Thom. loc. cil. cap.71. num.3.

5) Ibid. cap. 64. et lib.I. cap. 86.

■K

*41*

11

r

272

♦»

Λ

•i

atqne dementia. 1. Pietas enim sive misericordia est compassio alienae ca­
lamitatis, et ad eam relevandam impellit. Clementia vero est quaedam animi
lenitas in poenis irrogandis, movetque ad eas minuendas aut sublevandas.
2. Tantum porro abest, ut cum his virtutibus componantur aeternae poenae,
ut potius Deum ipsarum auctorem saevum atque crudelem exhibeant. Etenim
crudelem, ut inquit Bayle, ex innata quadam nostris animis pietate existi­
mamus exhorremusque judicem aut principem, qui lento igne punit reum,
ut diutius horrendus ille cruciatus perduret. Supremum, quod sontibus per
judicum sententiam inferri solet supplicium, plerumque brevissimo absolvitur
tempore; nec ulla civilium gentium auctoritas approbat, quod diutino tem­
pore torqueantur, quos nece condemnant; et nemo est, qui non commoveatur,
et non excandescat in carnificem, qui non uno tantum ictu, sed altero aut
tertio vel quarto caput abscindat. Quanto igitur magis saevitiam praeferret
et crudelitatem Deus, si infelices damnatos sic plecteret, ut non unius aut
alterius diei, sed aeterno igne crementur? 3. Si huc accedat, ex communi
omnium philosophorum consensu, aequum judicem in inferendis poenis com­
munem utilitatem sibi tamquam finem praestituere debere, juxta celebre
illud effatum, quod Seneca laudat, De clementia, lib. I: Nemo prudens punit,
quia peccatum est, sed ne peccetur, demonstratum jam ac certum est, non
posse Deum in poenis aeternis indigendis saevitiae notam effugere, quia non
puniret reos ad emendationem ac correctionem, sed punitionem ipsam quae­
reret propter se, in eaque propter se delectaretur, cum nulli futuri sint in
aeternitate, qui ex reproborum poenis utilitatem aliquam percipere possint.
Ergo.
: . ;i
7S9. Resp. Neg. antec. Ad 1. D. Ita tamen ut Deus illas erga omnes
et semper et eadem ratione exercere minime teneatur, C. ut erga omnes
semper et eadem ratione teneatur eas exercere, A". Aliud enim est in Deo
has proprietates seu dotes inveniri, de quo dubitari nequit, aliud vero est
earumdem exercitium et exercitii modus. Siquidem, ut praeclare observat
s. Thomasb, ad hoc, ut tum severitas tum clementia virtutes sint, secundum
rectam rationem esse debent; hinc, cum Deus jam pridem clementiam atque
pietatem erga homines vel angelos viatores exercuerit, j-uxta consilium sa­
pientiae suae rectissimamque rationem, potest impios, nullum virtutum ista­
rum detrimentum faciendo, in iis cruciatibus perpetuo deserere, in quos ipsi
se conjecere, eorumque minime lenire dolores, qui sunt effectus necessarii
vitae anteactae, juxta ea, quae in probationibus dicta sunt.
790. Ad 2. Resp. I. Neg. Ad id porro, quod additur a justitiae hu­
manae exemplo petitum, atque ex sola imaginationis nostrae ludificatione au­
ctum, dico illud nimis probare; alioquin, si quid evinceret, sequeretur neque
6) II. 2. qu. 157. art. 2. ad L

273
diu, ut origeniani contendebant, et plerique ex adversariis nostris ultro con­
tendunt, impios posse poenas dare, sed vix unico temporis momento ipsorum
cruciatus absolvi debere.
Resp. ΙΓ. D. Si haec Dei cum ipsis agendi ratio delicti mensuram ex­
cederet, C. si non excedat, Λ. De Deo porro hoc sentire nefas est, qui in
poenis inferendis non solum numquam praetergreditur mensuram seu modum,
quem peccatorum gravitas exposcit, sed praeterea neque hunc modum ad
amussim attingit; quare receptum est illud in scholis effatum, Deum punire
citra condignum. His addendum, nihil, ut diximus, ab ecclesia definitum
circa harum poenarum naturam, quae praeter intrinsecas et necessario ex
ipsa culpa profluentes, damnatis positive inferuntur. Hinc Bayle plus aequo
suae imaginationi indulgens, haec ad dogma de aeternitate poenarum im­
pugnandum frustra intorquet.
791. Ad 3. D. Censeretur crudelis judex humanus, cujus finis potis­
simum est, bonum exterius reipublicae procurare ac subditos in officio con­
tinere, C. Deus, subd. si posset velle punitionem propter seipsam, Tr. si ex
amore justitiae, in quo solum delectatur, et in quem tendit, N. Optime
s. Thomas: Est autem concedendum, inquit, quod poenae inferantur a Deo
non propter se (id est, propter ipsas poenas), quasi in ipsis Deus delectetur,
sed propter aliud, scilicet propter ordinem imponendum creaturis, in quo bonum
universi consistit. .. infligit igitur Deus pro quibusdam peccatis poenas aeternas,
ut debitus ordo servetur in rebus, qui ejus sapientiam demonstrat. 7 Alibi du­
plicem profert causam, ob quam poenas aeternas in statu aeternitatis minime
inutiles fore ostendit: Sunt enim, ait, utiles ad duo: primo ad hoc, quod in
iis divina justitia conservetur, quae est Deo accepta propter seipsam, unde Gre­
gorius, lib. IV. Dialogorum : Omnipotens Deus, quia pius est, miserorum cru­
ciatu non pascitur ; quia autem justus est, ab iniquorum ultione in perpetuum
non sedatur. Secundo ad hoc sunt utiles, ut de his electi gaudeant, dum in
his Dei justitiam contemplantur, et dum se evasisse eas cognoscunt etc.8* Addo
et hanc difficultatem evanescere, si ea accurate perpendantur, quae in pro­
bationibus attulimus.
792. At, dices, ea est poenarum natura, ut ad resipiscentiam tandem
et correctionem reum adducant. Quis porro sibi persuadeat, Deum, adeo
7) Contra gentes, lib. III. cap. 144.
Grotius praeterea, De jure belli et pacis
cap. 20. ostendit nullum habere locum quoad
Deum hoc Platonis effatum, quod a Seneca
adeo commendatur. Sic enim loquitur:
.Nam homo ita homini alteri ipsa consan­
guinitate alligatur, ut nocere ei non debeat,
nisi alterius boni consequendi causa. In
Deo alia res est, ad quam Plato dictam
Perrons, Praelectiones üieolog, V.

sententiam male extendit. Dei enim actio­
nes nili possunt ipsi summi dominii juri,
praesertim ubi meritum speciale accedit,
etiamsi finem nullum sibi proponat extra
ipsas, ita ut, cum impium punit, non alio
fine hoc faciat, quam ut puniat, seu pu­
niendo justitiam demonstret, etiamsi ad ne­
minem exemplum pertineat.11
8) Sup piem. qu. 99. art. 1. ad 4.

18

• l »

• ‘i

£
’·

\ Λ 2.

i

>■

ji ·

W'

K

274

275

misericordem et clementem, nullo pietatis sensu erga miseros permotum iri,
nec eorum auditurum gemitus et clamores, ut veniam sceleribus concedat?
793. Resp. I. Perperam supponere adversarios, hujus salutaris resi­
piscentiae capaces esse reprobos, qui, utpote in termino constituti, meriti ac
demeriti incapaces sunt, gratia praesertim privati, quam ipsis Deus dare non
tenetur.
Resp. II. Eosdem perperam item supponere, omnes poenas medicinales
esse, et ad correctionem delinquentis infligi, cum saepe ad instaurandum
perturbatae justitiae ordinem infligantur.
794. ΙΠ. Inst. Negari demum non potest ejusmodi dogma adversari
divinae justitiae. Etenim juxta immutabilem justitiae legem sua debet esse
inter culpam et poenam proportio aut aequalitas, ut scilicet nemo amplius
puniatur, quam meritum ejus exposcit; atqui nulla est, nec intelligi potest
proportio aut aequalitas inter culpam momentaneam aut temporariam et poe­
nam sempiternam; ergo injurii Deo sunt, qui hujusmodi poenas ab illo in­
ferendas existimant, omnemque destruunt divinae aequitatis ideam. 9 Ergo.
795. Resp. Neg. antec. Ad probat. D. Nulla est proportio aut aequa­
litas, spectato tempore peccati et poenae duratione, C. spectato reatu culpae
et poena inflicta, AT. Duplex enim spectari debet proportio aut aequalitas
inter culpam et poenam: altera, quae exurgit ex personajaedente et persona
laesa, et ex hac parte, ut mox dicemus, proportio servatur inter culpam lethalem et poenam aeternam ; altera, quae inter majorem vel minorem delicti
gravitatem et inter majorem vel minorem poenae acerbitatem consistit, et in
hac pariter servatur proportio. Nulla autem requiritur inter durationem pec­
cati et poenae inde consequutae; alioquin furtum, adulterium, homicidium
aliaque ejusmodi scelera non deberent nisi uno temporis instanti puniri; cum
tamen certum ac receptum sit in societate ipsa politica, illa perpetuo quando­
que carcere vel exilio, quandoque etiam morte ipsa mulctari, in qua non oc­
cisionis tempus spectandum, sed perpetua potius e viventium societate able­
gatio, quae poenae divinitus inflictae aeternitatem adumbrat ac repraesentat.
Falsum igitur est, quod assumebatur, vel injuriam Deo irrogari, vel destrui
omnem divinae aequitatis ideam ab iis, qui revelatione duce poenarum aeter­
nitatem a Deo infligendarum propugnant.
796. IV. Inst. Atqui per hanc doctrinam omnis prorsus divinae aequi­
tatis notio destruitur: 1. Siquidem praecipua ratio, cur catholici poenis
aeternis delinquentes plecti debere autument, huic innititur principio : Num­
quam posse in damnatis cessare calamitatem, quia numquam ipsi possunt ces­
sare a malitia. Quod tamen principium falsum esse multis argumentis patet.
Docet enim recta ratio, posse semper creaturas cessare a malitia, quoniam

vel destrui a Deo possunt, vel converti quolibet temporis momento; quod
si a malitia revera cessare non possunt, hoc ipso cessant, quod cessare non
possunt, sicut amentes, qui ideo peccare jam desinunt, quia vitare peccatum
nequeunt. Sed dato, quod invecta per culpam subversio semper in damnatis
perseveret, frustra inde colligitur et ipsam poenam perseverare semper de­
bere; 2. debitum quippe poenae extingui potest per satispassionem, ut vo­
cant, ad quam non requiritur voluntaria acceptatio poenae, sed mera ipsius
tolerantia, ut evincitur ex poenis, quae in delinquentes ab humanis judicibus
inferuntur. Quamquam enim reus aut furti aut homicidii a prava voluntate
non recedat, iinmo in ea constanter perseveret, ac poenam sibi per leges in­
flictam iniquo animo subeat, non idcirco magis punitur, quam puniri meretur
et solet, si, deprehensus in scelere, ejusdem statim poeniteat et illatam poenam libenter sustineat. 3. Altera ratio, cur catholici censent aeterna poena
jure culpam lethalem puniri, petitur ex offensa vel injuria infinitae malitiae,
quam peccator Deo irrogat; at neque haec ratio magis solida est: tum quia
|
1*1
K- ' ■‘
*- ' ’
· 1
·’· .»
1
*
.
.
non desunt catholici theologi, qui absolute negant injuriam proprie dictam
per peccatum Deo irrogari, eamque, si reipsa irrogetur, neque subjective, ut
ajunt, neque objective simpliciter esse infinitam seu infinitae malitiae; 4. tum

9) Ita auctor operis, cui titulus; Religion essentielle.

;

<

■

'i

-iff

praeterea quia certum est, malitiam aut minui aut augeri pro majori minorive
cognitione ejus, qui offendit; cognitio vero, quam nos de Deo habemus, adeo
imperfecta et exigua est, ut pene nulla dici possit, ideoque et malitia pec­
cati, 5. praesertim cum peccata nec Deo invito patrentur, cui propterea nulla
fit injuria, juxta receptum a philosophis effatum: Nullus patitur injustum
volens: 6. facultas vero peccandi non a peccatore, sed a Deo ipso sit, qui
illam praebuit et conservat. 7. Adeo haec hominum mentibus alte insculpta
sunt, ut propterea aeternitas poenarum, quae praedicatur, vix conferat ad
delinquentium numerum minuendum; neque enim honestiores probioresque
catholici sunt, qui ejusmodi aeternitatem se credere profitentur, quam ceteri,
qui ejusmodi dogma rejiciunt. Ergo.
797. Resp. Neg. min. Ad 1. Etsi illa ratio ex iis sit, quae a non­
nullis theologis afferri solet ad ostendendam justitiae divinae aequitatem in
reprobis puniendis, ea tamen nec sola nec praecipua est, eamque nos ne at­
tigimus quidem. Sed hoc etiam dato, negamus, falsum esse ejusmodi prin­
cipium in subjecta materia, dummodo rite intelligatur; neque contrarium
evincunt, quae ab adversariis allata sunt.
798. Quamvis enim in primis fieri possit absolute, ut dicitur, atque
spectata Dei omnipotentia, ut ejusmodi reprobi vel converterentur vel de­
struerentur; videndum tamen superest, an Deus ad alterutrum teneatur, aut
saltem velit. Primum vero numquam adversarii ostendent, eo ipso quod de
Dei natura et attributis nonnisi imperfectam et inadaequatam cognitionem
habeant; alterum vero scire non possunt nisi per manifestationem divinae

18*

276
voluntatis; jam vero Deus revelatione contrariam suam manifestavit volun­
tatem. Aut igitur adversarii divinam revelationem admittunt aut rejiciunt:
si rejiciunt, in summa versantur ignorantia; si admittunt, do contraria Dei
voluntate omnino constat. Ergo nihil evincunt in qualibet hypothesi.1011

799. Illud vero, quod subdunt, cessaro reprobos a malitia hoc ipso
quod cessare non possunt, concedi ipsis potest, si agatur de malitia
actuali,
•
” * ■* '
ast falsum est, si sermo sit de malitia praeterita, quae jugiter et virtualiter
perseverat. Ludunt igitur in verborum aequivocatione adversarii, dum autu­
mant, juxta nos in perpetuum puniri damnatos, quia reprobi in damnatione
detrusi semper actualiter peccant, quod tamen falsum est, quum talis minime
sit sensus scholastici illius effati. Ideo autem theologi docent semper peccare
damnatos, ac propterea semper puniri, quia virtualiter in ipsis perseverat
perversa illa voluntas, quae in illis, cum adhuc in vivis agerent, jamdiu in­
erat, per quam, Deo ultimo suo fine posthabito, adhaeserunt tamquam ultimo
fini creaturis, quae quidem voluntas salutariter mutari in ipsis non potest,
quia in termino constituti sunt, ex defectu gratiae, quam Deus, ut diximus,
conferre ipsi^ non tenetur, praesertim quod revelatione novimus, numquam
illum hanc ipsis esse daturum. Atque hinc responsio patet ad exemplum
adductum amentis.11

800. Ad 2- D. Si debitum ejusmodi naturae sit, ut possit extingui, C.
si sit inextinguibile, A' Porro ex dictis patet, numquam posse per^poenam
extingui debitum, quod reprobi contraxerunt per suam culpam, quae jugiter
perseverat. Cum autem poena a Deo infligatur ad restituendam in pristinum
subversam aequalitatem ordinis, quam culpa invexit, evidens est, ejusmodi
aequalitatem seu justitiae reparationem aliter induci non posse, nisi tamdiu
rebellis creatura deprimatur per poenam, quamdiu adversus Creatorem et
ordinem ab eo constitutum insurgit per culpam, et tamdiu puniatur contra
suam voluntatem, quamdiu per pravum affectum reluctatur Dei voluntati;
cum vero haec salutaris conversio absque gratia, quae tamen ei non datur,
fieri nequeat, sequitur, poenam infligendam aeternam fore. Atque hinc ne­
gatur paritas deducta ex exemplo humanae justitiae, cujus officium cum sit,
10) Cf. de hoc argumento Tertull. lib.
De resurr. carnis, cap. 35.
11) Cf. Lessius, De justitia et ira Dei,
cap. 25. n. 164 et seqq. ubi exponit, quo
sensu effatum illud theologicum accipi de­
beat. Inter cetera, num. 165. scribit:
xEliamsi semper peccent (damnati), non
tamen punientur ob illa peccata, cum sint
extra statum merendi et demerendi; sed
solum punientur propter actum peccati, quem

fecerunt in vita, quem vellent se numquam
fecisse, et vehementer de eo dolent, qua­
tenus tantorum malorum ipsis causa extitit, et si possent, omnibus modis cuperent
pro eo satisfactionem justam exhibere. Quod
autem semper peccent, id provenit ex de­
speratione, quia sciunt se numquam libe­
randos; ac proinde jam supponitur poena
aeterna propter solum actum praeteritum
decreta."

277
ut politico tantum ordini ac quieti prospiciat, nec potest nec debet totum id
removero, quod pravum ac inordinatum est. 12

801. Ad 3. D. Rite intellecta, C. perverso sensu, ut adversarii fa­
ciunt, N. Negamus praeterea ejusmodi rationem, ubi recto sensu accipiatur,
solidam non esse. Quod si nonnulli theologi subtiles aliquot quaestiones ex­
citarunt, utrum scilicet ad justitiae rigorem injuria proprie dicta in Deum
per peccatum irrogetur nec ne aliasque ejusmodi, hae minime officiunt rei
substantiae 13 ; in eo autem omnes consentiunt, gravem offensam Deo per
peccatum inferri, et hominem per grave peccatum averti a Deo ultimo fine
suo, ac propterea sese reum aeternae damnationis constituere.
802. Verum parum interest, peccatum seu culpam neque subjective
.■'1 ' '
‘ "
neque objective esse simpliciter infinitam. Neque enim ex eo singillatim
inferimus aeternitatem poenarum, quod culpa infinitae malitiae sit, quod fai·’ i
cile damus, sed potius ex eo quod voluntarie homo per culpam averterit se
a Deo, ultimoque se fine privaverit, quemque ex se recuperare amplius ne­
quit, nec Deus adjumentum ad ipsum recuperandum dare teneatur; ut si
quis se e turri dejiciat, quantum ex se est, in eo statu se constituit a quo
numquam liberare se poterit.
803. Ad 4- D. Et ex hoc illud solum infertur, malitiam peccati, quae
augeri aut minui potest, non esse simpliciter infinitam, C. non esse quadantenus infinitam, seu, ut scholae loquuntur, secundum quid, quae proinde ma­
jorem aut minorem gradum admittere potest, N. Apposite s. Thomas ait:
Peccatum... infinitatem quamdam habet ex tribus: primo ex infinitgte^ divinae
majestatis, in quantum offensa fuerat per contemptum inobedientiae ; quanto
enim major est, in quem peccatur, tanto gravior est culpa etc. 14 Neque obest, quod personam offensam, scilicet Deum non nisi imperfecta atque inadaequata ratione cognoscamus; satis enim est, ut sciamus ipsum esse finem
ultimum, et per peccatum graviter offendi 15, quod in omni lethali culpa
supponitur.

804. Ad ô. D. Id est, Deo non resistente, seu non impediente, C. po­
sitive consentiente, A7. Peccata profecto non patrarentur, si Deus ea non
permitteret; aut si ea impediret. Verum ex eo quod Deus ea non impediat,
”) Cf. s. Thom. I. 2. qu. 87. art. 1 et
seqq. nec non ibid. qu. 72. art. 5.

I3) Conf. Vasquez, Comment, in I. 2.
s. Thom. Disp. 140. n. 19. Sed vid. Lessius, De divinis perfect. Lib. XIII. cap. 25
et 26.

H) Tum part. III. qu. 1. art. 2. ad 2.
turn in III. Dist. 20. qu. 1. art. 2.

,s) Notum est, voces offendi, offensionis,
in sensu translato accipi, praesertim cum
de Deo sermo est, qui certe proprie non
potest offendi peccatis nostris, sed eo sensu
usurpari has voces, quatenus perlegis trans­
gressionem injuria Deo irrogatur, et qui­
dam saltem virtualis Dei contemptus osten­
ditur, ut passim theologi post s. Thomam
admonent.

278
minime sequitur, Deum in ea consentire eaque approbare. Ut enim effectus,
qui omissionem subsequitur, seu ex ea provenit, sit alicui voluntarius, necesse est ut in omittente aut non impediente debitum aut obligatio sit non
omittendi ac impediendi; hanc vero obligationem aut debitum Deo inesse,
numquam evincent adversarii; quin potius fines altissimos Deus habet pec­
cata non impediendi, ut ex iis constat, quae suo loco disseruimus16; ideoque
nullum hic locum habet, quod objicitur effatum : Sullus patitur injustum
volens.
.
,
4
k
805. Ad 6. D. Id est, libertas, quae in se bona est, et in bonum finem
nobis est a Deo concessa, C. quae in se mala sit, aut data in malum finem, N.
Nam praeter Dei intentionem homo abutitur dono, quo, si divina opitulante
gratia bene uteretur, aeternam posset sibi felicitatem comparare, prout reipsa
ad eamdem felicitatem adipiscendam ei fuit a Deo libertas concessa, ut su­
perius ostendimus.
806. Ad 7. D. Ex defectu seriae earumdem poenarum considerationis, C.
ex defectu sui, A' Per se enim, ut patet, efficacissimae sunt ejusmodi com­
minationes ad homines in officio continendos, et sunt validissima divinarum
legum sanctio ; quod si homines, ut cupiditatibus suis liberius indulgeant, ab
iis mentem et cogitationem divertunt, quid mirum, si exiguus sit ipsarum
effectus et fructus? Etsi ignis natura sua ad comburendum et ad calefacien­
dum comparatus sit, attamen, si vel materia ipsi non admoveatur aut sub­
trahatur. profecto neque comburit neque calefacit: Desolatione desolata est
omnis terra, inquit propheta, quia nemo est, qui recogitet corde·, et stultorum
infinitus est numerus, ut ait Sapiens.
807. Sane qui factum est, ut tot ex catholicorum castris, in quibus, si
secum ipsae humanae mentes pugnare nolint, peccatum et poenarum aeter­
narum comminatio componi non possunt, declinaverint, aut ad incredulitatem
aut ad protestantismum sive haeresim, nisi ut liberius viverent, et a se ex­
cuterent tot conscientiae stimulos? Cur tot in praesentiarum rationalismus
progressus apud eosdem protestantes facit ? Haec et non alia vera causa est.
808. Denique et illud addimus, adversariorum non esse judicium ferre
utrum pauci, an plures ii sint, qui sempiterno gehennali supplicio exterriti
meliores fiant, aut justi serventur, cum uni Deo id notum sit. Quin potius
instituendo argumentum, ut vocant, a minori ad majus, dicimus, si tot tanta­
que patrantur scelera, non obstante validissima ejusmodi sanctione, hac sub­
lata quid fieret? 17
,e) Tract. De Deo. loc. cit.
lTj Cf. etiam quae de poenarum aeter­
nitate scripsit P. Rozaven, Soc. Jesu,
L'Église catholique justifiée ; Lyon 1822,
pag. 68 et seqq. quod opposuit cuidam neo-

terico ecclesiae russicae scriptori Stourdza,
quondam legato imperii apud Vinariam
(Weimar) in circulo Saxoniae. Hic enim
auctor veritus non est, omnes verrere sor­
des socinianorum et incredulorum ad in-

279

ARTICULUS

IV.

DE STATU DECEDENTIUM ABSQUE BAPTISMO.

809. De iis hic agimus, qui priusquam ad rationis usum perveniant,
absque salutari lavacro ex hac vita decedunt. Tales sunt omnes infantes,
aut qui ex infantiae statu, licet adulta jam aetate, vel egressi non sunt, vel
non egredientur ex defectu aliquo physico; cujusmodi sunt, qui vulgo cretini
aut maccones nuncupantur, perpetuo amentes etc. De reliquis enim adultis
alibi recurrit sermo.

810. Porro de infantibus et de iis, qui infantibus aequiparantur, absque
baptismo morientibus, sancita haec sunt a duobus conciliis oecumenicis, nempe
lugdunensi II. et florentino : Credimus . . . illarum animas, qui in mortali
peccato vel cum solo originali decedunt, mox in infernum descendere, poenis tamen
disparibus puniendas.1 Ex quibus discimus: 1°. de fide esse parvulos ejus­
modi in infernum post mortem descendere seu damnationem subire; 2°. poe­
nis illos et peccatores adultos disparibus puniri. Reliqua autem, quae spe­
ctant sive ad hunc inferni locum, sive ad poenarum disparitatem, seu in quo
haec disparitas ponenda sit, vel ad parvulorum statum post judicii diem,
fidem nullo modo attingunt, cum nullum de his ecclesiae decretum existât.
Patres proinde ac theologi in diversas sententias dilabuntur.

811. Prima sententia respicit poenam sensus. S. Augustinus enim, quem
fere omnes posteriores latini patres sequuntur, praesertim vero s. Fulgentius,
lib. De fide ad Petrum, cap. XXVII. passim docet, hos infantulos ad ignem
aeternum damnatum iri, sic in Serm. CCXCJV. n. 3 et seqq. alias XIV. De
firmandum hunc fidei articulum. Attamen
se membrum jactat ecclesiae dictae ortho­
doxae (schismaticae). Nec mirum est,
cum enim in ecclesia russica nullum jam
subsistat principium unitatis, in iis prae­
sertim quae ad fidem spectant (siquidem
in ceteris supplet gubernium), hinc plures
pro libilo dant principia lutherana, quando­
que etiam sociuiana tamquam doctrinam
ecclesiae russicae. Nemo tamen hiscit;
salis enim illic est ut alienos se ostendant
ab ecclesia catholica; quaccumque demum
quisque doctrinae principia profiteatur, pa­
rum interest. Expendemus suo loco dis­
crimen, quod Philaret, quondam in acade­
mia pelropolitana professor, nunc metropolila Moscoviae, autumat intercedere inter

ecclesiam graecam schismaticam et eccle­
siam latinam in fidei professione. Hunc
recte vocaveris novum ecclesiae graecae
Cyrillum Lucarim, seu novum fidei eccle­
siae graecae proditorem, ut ostendemus.
*) Apud Hard. Collect. Concil. tom. VIL
col. 695 et seqq. ubi verba recitata haben­
tur ex cone. lugd. II. in fidei professione
facta ab imp. Michaele Palaeologo nomine
totius ecclesiae graecae: Πιστεύομεν . · .
ί’κίίΐ'ωρ ύέ τάς ψυγάί τών iv ^avaaiuiQ
αμαρτήματα η μετά μόνης τής -ροπατερικής άποχωρηβάντων, παραυτίκα εις τον
αδην καταβαίνειν, ποιναΐς άνίβοις τιμωρη^ησομίνας. Eadem porro verba usurpata
inveniuntur in Decreto Unionis, concil.
florent, collât. XXII. ibid. tom. IX. col. 986.

280

>t

verbis Apostoli, et Operis imperf. lib. III. cap. CXIX. Declarat porro s. Doctor
in Enchirid. cap. XCI1I2, tum De peccat. meritis, lib. L cap. XVI. n. 21, tum
Contra Julian, lib. V. n.44. eosdem in damnatione omnium levissima futuros3;
immo adeo mitem vult esse ejusmodi damnationem, ut anceps haereat in
definiendo, an eis, ut nulli essent, quam ut ibi essent, potius expediret. 4 Haeret
praeterea ibidem circa poenarum qualitatem et quantitatem eorumdem infan­
tium; siquidem profitetur, definire se non posse, quae, qualis et quanta erit
haec poena.5
812. Patres graeci videntur solam poenam damni pueris non baptizatis
tribuere. Inter eos eminent s. Gregorius nazianzenus et s. Gregorius nyssenus.
Primus enim in Orat, in sanctum baptisma dicit, ejusmodi pueros nec coe­
lesti gloria nec suppliciis a justo judice afficiendos6; alter vero, Orat. De in­
fantibus, qui praemature abripiuntur, ait: Nam immatura mors infantium,
neque in doloribus ac moestitia esse eum, qui sic vivere desiit, intelligendum
esse nobis suggerit. 7
813. Nec magis inter se cohaerent scholasticorum ac theologorum pla­
cita. Etenim Petavius ex citato concilii florentin! decreto censet, de fide
esse parvulos poenis^=£nsus addici 8; contra vero Vasquez non solum putat
veram esse contrariam sententiam, sed refert nonnullos scholasticos censuisse,
definitum esse, poenam peccati originalis in sola visionis beatificae privatione
’) Ubi ait: Mitissima sane omnium
poena erit eorum, qui praeter peccatum,
quod originale traxerunt, nullum insuper
addiderunt.
5) Scribit praeterea ibidem: «Ego non
dico, parvulos sine Christi baptismate morientes tanta poena esse plectendos, ut eis
non nasci potius expediret, cum hoc Do­
minus non de quibuslibet peccatoribus, sed
de scelestissimis et impiissimis dixerit."
Demum concludit: .Quis dubitaverit par­
vulos non baplizatos, qui solum habent
originale peccatum, nec ullis propriis ag­
gravantur, in damnatione omnium levissima
futuros?·
4) Ibidem.
5) In epistola autem, quam scripsit ad
s. Hieronymum, quae est 131. inter hieronymianas, edit. Vallars. n. 16. aperte suam
hac in parte animi perplexitatem patefacit,
dicens: «Sed cum ad poenas ventum est
parvulorum, magnis, mihi crede, coarctor
angustiis, nec quid respondeam prorsus
invenio.“ Attamen card. Norisius in Vin­
diciis Augustinianis, tom. I. pag. 981. edit.

Veron. 1729, quod definire s. Augustinus
non potuit, diligenter prorsus determinat,
affirmans quod ex Augustino poena lenis­
sima ac mitissima erit ab igne calefa­
ciente cum aliqua molestia pueros, sed
non eosdem ustulante . — cum pueri haereditarii tantum criminis rei sint, calore
ad molestiam usque ac dolorem incutien­
dum intenso affligentur. Nescio tamen
quo thermometro usus sit ad hos gradus
caloris et inlensitatis tam accurate determi­
nandos.
6) Quae est XL. n. 21 : Tovt δε μήτε
δοΕαοθήσείθαι, μήτε κολασθήΰεσθαι περί
τον δικαίου κριτοϋ.
7) Ή γάρ άωροί τελευτή τών νηπίων
οΰτε Ιν αλγεινού είναι τον οϋτω τήν 2ωήν
παυοάαενον νοεΐν υποτίθεται. Pag. 770.
tom. Π. edit. Paris. 1615.
8 J De Deo, lib. IX. cap. 10. §. 10 et
seqq. Hic desideranda videtur summi viri
sagacitas, dum non animadvertit concilii
florentini definitionem proprie cadere in
vocem mox, non autem in qualitatem poe­
narum, de qua tunc non disceptabatur.

■

I

281
consistere, ab Innocentio III. liie verbis : Poena originalis peccati est carentia
visionis Dei} actualis vero poena peccati est gehennae perpetuae cruciatus. 9
Scholarum autem principes Petrus Lombard us 10, s. Thomas n, s. Bonaventura ‘a, Scotus 13 et ingens antiquorum acies, qui eos secuti sunt, si unum
fortasse excipias Gregorium arirninensem, cui propterea nomen inditum esse
tortoris infantium refert Paulus Sarpius 14, communi suffragio infantes non
baptizatos a sensus poena eximunt, ac solam poenam damni iisdem re­
servant.
814. Verum et circa hanc ipsam poenam damni theologi minime inter
se consentientes inveniuntur. Aliqui enim cum Bellarmino 15 arbitrantur,
ejusmodi infantes tristitia aliqua ex ea privatione affici: alii autem cum
s. Thoma id aperte negant16; immo eo usque progrediuntur Catharinus 17 et
card. Sfondrati18, ut omnimodam naturalem felicitatem, quae tum ad animam
in praesentiarum, tum ad corpus post resurrectionem, pertinere possit, iisdem
tribuant. Quemadmodum vero card. Norisius gradus combustionis accurate
determinavit, sic isti determinarunt gradus felicitatis et beatitudinis.19 Bcllarminus postremam hanc sententiam fidei adversari autumat20; at contra
Petrus Godoy Ord. Praed. oxomensis episcopus: Sententia inquit, concedens
parvulis naturalem beatitudinem nullam censuram contra fidem meretur 21 ;
immo et a temeritatis nota illam alienam esse affirmat.
815. Quid igitur dicendum in tanta sententiarum discrepantia? Haec
scilicet : 1°. de fide esse parvulos non baptizatos e supernatural! beatitudine
in perpetuum excludi, quod mox vindicabimus adversus protestantes et socinianos; 2°. de fide non esse, eos pati vel non pati poenam sensus, tum ante
9) In cap. Majores, §. Sed adhuc, De
baptismo et ejus effectibus. Cf. idem Vasquezius, Comment. in 1. 2. s. Thomae,
tom. I. disp. 134. cap. 3. η. 7.
.*·) In II. Sent. dist. 33.
?*) In loc. cit. Magistri Sent. qu. 12.
art. 1.
*’) In loc. cit. Petri Lombardi, art. 3.
qu. 1. tom. IV. opp. edit. Rom. 1589.
Ibid, quaest. unica, opp. tom. VI.
pars secunda, edit. Lugd. 1639.
H) Storia del Concilio di Trento, lib. II.
ubi agit de 9. art. proposito discussioni
circa peccatum originale. Sed ante ipsum
jam Dom. Soto, De nat. et gratia, loc. I.
cap. 14. scripserat: «Augustinus plus justo
videtur torquere parvulos. Unde, qui ejus
sententiae subscribunt, perpauci sunt, ct
tortores parvulorum nuncupantur." Edit.
Salmant. 1577.

15) De amiss, grat. lib. VI. cap. 6.

,6j Quaest. V. de malo, art. 2.
*7) Lib. De statu puerorum sine ba­
ptismo decedentium.

1S) Nodus praedestinat, dissolutus,
part. I. §. 1. num. 23, el iterum §. 2. n. 16.
nec non Albertus Pighius et Hieronymus
Savonarola, apud Bellarm. lib. cit. cap. 1.
n. 5, aliique apud Godoy, loco mox cit.
§. 3.
*’) Cf. cit. auctores et Bellarm. loc. cit.
cap. 3. n. 19, et cap. 2. n. 42, et apud De
Rubeis, Diss, de pecc. orig. cap. 74’°) Loc. cit. cap. 2. n. 1.
ai) In L 2. qu. 83. De peccato orig.
tract. 4. disp. 38. §. 8. η. 146. Dignus est
qui consulatur Leon. Lessius, De perfect,
divinis, lib. ΧΠΙ. η. 143.

■

tum post resurrectionem ; 3°. de fide non esso, hos parvulos aliqua affici tri­
stitia ex privatione visionis beatificae; 4°. permiscendam non osse sententiam
illorum theologorum, qui beatitudinem aliquam naturalem pueris non bapti­
zatis concedunt, cum errore pelagianorum; quia, etsi daretur, secus ac Bolgenio videtur, pelagianos naturalem beatitudinem ejusmodi parvulis conces­
sisse, non autem supernaturalem ”, attamen immenso adhuc intervallo dis­
crepat haec theologorum sententia ab errore pelagiano. Etenim pelagiani, ut
ex universo ipsorum systemate constat, hanc beatitudinem infantibus sine
baptismo decedentibus tribuebant sine marte peccati, ita ut exclusio ab intuitiva Dei visione non haberet rationem damnationis neque poenae damni, sed
esset naturalis illorum puerorum conditio. Contra vero theologi, do quibus
loquimur, hanc ipsam naturalem beatitudinem cum morte peccati aperte adstruunt: ac propterea exclusionem a gloria supernaturali tamquam poenam
ac damnationem habent. Quapropter merito a Pio VI. in Const, dogmatica:
Auctorem fidei, synodi pistoriensis propositio, quae est XXVI. et quae ita se
habet: Doctrina, quae vdut fabulam pdagianam explodit locum illum infe­
rorum (quan limbi puerorum nomine fideles passim designant), in quo animae
decedentium cum sola originali culpa, poena damni citra poenam ignis pu­
niantur, perinde ac si hoc ipso, quod qui poenam ignis removent, inducerent
locum illum et statum medium, expertem culpae et poenae, inter regnum Dei,
et damnationem aeternam, qualem fabulabantur pelagiani, falsa, temeraria, in
scholas catholicas injuriosa declaratur. 23
816. Ex animadversione autem postremo loco posita, via patet, qua
M) Bolgeni, Stato dei bambini morti
senza battesimo, part. II. cap. 2. Macerata
1787. Sed cf. Petavius, lib. II. De Deo,
qui est primus De praedest. cap. 10 et 11,
nec non in lib. De pelagian, et semipelagian. haeresi, cap. 5.
”) Non dubito, quin auctores illi ca­
tholici, qui fortasse nimis acerbe hanc opi­
nionem perstrinxerunt, mitius saltem de
ea locuti fuissent, si hoc sedis apostolicae
oraculum jam prodiisset. Ita Petavius. qui
locis cit. praesertim De Deo, lib. IV.
cap. 10. §. 8. affirmare non dubitat, eos,
qui negant poena ignis infantes cruciari,
calumniandae Scripturae ac novae haeresis occasionem subministrare; immo vero
etiam Bcrti, qui in dissert, quam inscri­
psit: Delia dotlrina teologica contenuta
nella divina commedia di Dante, de Aligherio conqueritur, quod infantes in primo
potius inferorum circulo collocaverit, ad

quem inferni flamma non pertingit, quam
in secundo, dicens: nNostra opinione ella
è, salva la riverenza al Maestro delle senlenze, ali’ angelico s. Tommaso, al sottilissimo Scoto, al serafico s. Bonaventura e ai
loro dotti seguaci meritevolmente dovuta,
che nel prossinw cerchio, dove stride inoltre la flamma, rinchiudere que’ pargolelti
e que’ gentili si debbano. . . Bifiuta di
vantaggio (Dantes) la fallace dotlrina d’altri
scrittori, che di qualsivoglia dolore gli credeltero affalto privi Γtalis est sententia
s. Thomae), quasi laggiù nel limbo, con
puerili traslulli divertendosi, giuocar sogliano
a pari e caflb, ed una canna, ovvero un
baslone aggavignando, andarsene a caval·
luccio, siccome de’ viventi fanciulli canto
il Venosino: Ludere par impar, equitare
in arundine longa.'· Vid. Dante Oper. edit.
Venet. Zatta, vol. ΙΠ. Ergo, ne talia dican­
tur de ejusmodi pueris, debebunt ipsi flam­
mis stridentibus aeternum comburi?

;

I

283
facile inter se concilientur diversae et ad Hpeciem contrariae theologorum
sententiae circa Btatum horum infantium. Sub duplici enim respectu spectari
potest ejusmodi status, nempe aut in se aut relative, ut ajunt. Si spectetur
relative ad supernaturalem beatitudinem, ex qua per peccatum originale in­
fantes exciderunt, habet talis status rationem poenae et damnationis, sunt
praeterea ejusmodi infantes a Deo saltem negative aversi etc. Si vero spe­
ctetur idem status in se, sive absolute, cum per peccatum, ut suo loco ex­
pendimus, de naturalibus nihil amiserint, talis erit ipsorum conditio, qualis
fuisset, si Adam neque peccasset, neque elevatus ad supernaturalem statum
fuisset, id est, in conditione purae naturae.
Sibi (Deo) conjunguntur per
participationem, inquit s. Thomas, naturalium bonorum; et ita etiam de ipso
gaudere poterunt naturali cognitione et dilectione.25
817. Ex quibus patet, s. Thomam his infantibus tribuere bona naturalia
et aliquem naturalem Dei amorem et gaudium, prout animadvertunt Th. de
Lemos 26 et Billuart. 27 Angelicus Doctor 28 praeterea fusius ostendit, hos
parvulos nullam subire poenam sensus, et auctoritati desumptae ex Matth. XXV.
respondet, neque ad infideles, neque ad ejusmodi infantes judicium illud dis­
cussionis bonorum et malorum operum pertinere, in quibus fides non est fun­
damentum meritorum omnium 29; item vult voces supplicii, tormenti, gehennae,
cruciatus aeterni, quibus designant Auctor Hypognostici, Fulgentius et Gre­
gorius M. parvulorum statum, esse large accipiendas pro poena, ut accipiatur
species pro genere, sicut etiam in Scripturis quaelibet poena figurari consuevit.
Addit insuper: Ideo sancti tali modo loquendi usi sunt, ut detestabilem red­
derent errorem pelagianorum, qui asserebant, in parvulis milium peccatum esse,
nec eis aliquam poenam deberi. 30
818. In quaestione V. De malo, pergit ostendere, quomodo infantes
■
’·) Quam homini dignum est compe­
tere, inquit Ambros. Catharinus, De statu
puerorum sine baptismo decedentium.
2i) In II. dist. 33. qu. 2. ari. 2. ad 5.
Cf. etiam Lcssius, De divin, perfect, lib.
XIII. qui est de justitia et ira Dei, cap. 22.
num.143 et seqq.
’*) Panoplia gratiae, tom. I. lr. 1.
cap. 23. pag. 55. col. 1. Leod. 1676.
In /. 2. s. Thom. tom. IL diss. 7.
art. 6. §. 2.
ÎS) In II. dist. 33. qu. 2. art. 1. Cf. De
Rubeis, diss. cit. De peccato origin, cap. 74;
Suarez, De pecc. orig. disp. 9. sect. 6.
”) In IV. dist. 47. qu. 1. art. 3. ubi ad
tert. quaest. scribit: Infideles condemna­
buntur ut hostes, qui consueverunt apud
homines absque meritorum audientia ex-

terminari. Cf. ib. ad quartam quaestio­
nem.
30) Quaest. V. De malo, art. 2. ad 1.
Cf. etiam De Rubeis, diss. cit. cap. 75.
§. 3. Ex his constat scholasticos, qui emol­
lire studuerunt asperas nonnullorum pa­
trum locutiones, eos vidisse ac legisse;
ideoque non satis aequum de iis judicium
tulisse card. Noris, dum in Vindiciis Au­
gust. pag. 974. edit. Veron. 1729, scripsit:
>.Qui (scholastici) si in patrum volumini­
bus tantum studii ac laboris posuissent,
quantum Aristoteli explicando impendere,
profecto s. Augustini sententiam non ob­
duxissent, neque eorum plcrique pelagia­
norum opinionem, quod naturalem illam
puerorum beatitatem attinet, hominum men­
tibus tam alte infixissent."

nulla afficiantur tristitia ob amissam beatitudinem supernaturalem, solvitquo
eas difficultates, quae obstare videntur. Quarum responsionum sumina ad
haec duo praecipua capita revocatur:
I. Pueros illos cognoscere visionis divinae gloriam beatis concessam, ac
se ab illa exclusos esse, et hanc privationem esse poenam peccati, aliena
nempe Adami voluntate contracti; sed illos tamen non dolere, tum quia
cognoscunt, se ad illam gloriam consequendam per actus liberi arbitrii nul­
lam habuisse proportionem, tum quia cognoscunt, se talem poenam incurrisse,
quam vitare nullo modo poterant, tum demum quia eorum ratio aut voluntas,
cum recta sit, ut ipse loquitur, et nullo obliquata peccato (personali), per­
turbari non debet de eo, quod in ipsis non fuit, ut vitaretur.
II. Hos pueros cognoscere, ad aliquam beatitudinem sese conditos esse:
sed eos minime cognoscere, hanc beatitudinem positam esse in visione clara
Dei; idcirco ipsos ignorare, tum se ab illa exclusos, tum peccatum aliena vo­
luntate contractum, ac poenam inflictam, positamque in privatione visionis
divinae, adeoque de ejus amissione non dolere, sed hoc, quod per naturam
habent, sine dolore possidere.31
819. Nos vero his dimissis, quae salva fide, omnique temeritatis nota
seclusa, quilibet tueri ac sequi potest, hoc unum animadvertimus, non esse
scilicet permiscendas opiniones privatorum cum ecclesiae doctrina, quae libe­
ram unicuique potestatem facit, quam maluerit, sententiam sectandi. Pessime
proinde se gerunt increduli, dum in religionem ac fidem insurgunt, quod
dogmata horribilia et rationi contraria credenda proponat, religioni ipsi pri­
vatorum theologorum placita tribuentes, quamvis ecclesia numquam ea suo
suffragio probaverit32, immo, ut vidimus, eos damnaverit, qui notam inusïl) Cf. De Rubeis, loc. cit. cap. 73. §. 6.
Cf. Spedalieri, Analisi deW estime
critico di Nie. Frerel, cap. 9- art. 9. §.11
et seqq. item §. 17, ubi in nola a scribit:
«Il signor Leibnitzio disperando di conci­
liare questa doltrina (dell’ affliggente opi­
nione, che assegna la pena del fuoco al
peccato originale di cui si lagnano i deisti)
dice, Diss. De conform, rat. et fidei,
num. 39. pag. 506: Talis igitur fidei trium­
phus festivis ignibus similis foret, qui post
acceptam cladem accendi solent. Huc re­
ferenda est doctrina de infantium non baptizatorum damnatione, quam Nicolius ve­
lu li peccati originalis consectarium nobis
obtrudit. Polrei citare moltissimi altri cre­
tici, che hanno rigettata questa opinione,
come Canzio, Steinhofero, ecc. benchè il
loro sistemagli obblighi di ammetterla.·* Cf.

etiam art. 10. ubi tuetur doctrinam s. Tho­
mae, s. Bonaventurae et Scoti; atque ob­
servat, doctrinam s. Thomae circa horum
infantium conditionem non esse nisi con­
sectarium doctrinae ejusdem s. Doctoris de
possibilitate status purae naturae.
Non abs re erit hic aliud subjicere Leibnitzii testimonium, quod Spedalieri nosse
non poterat, cx Systemate theologico, ab
Emery evulgato, pag. 344: «Limbum in­
fantium, inquit, seu locum, ubi animae so­
lam poenam damni, non vero poenam sen­
sus patiantur, non ausim improbare, cum
in . ecclesia passim defendatur a viris sum­
mae doctrinae ac pietatis, ac justitiae divi­
nae satis consentaneus videatur. Neque
enim eos laudare possum, qui, quemadmo­
dum ipsi nil nisi extrema norunt, ita etiam
Deum facere arbitrantur.·'

285

!

serunt doctrinae eorum, qui poenam sensus in ejusmodi infantibus non ad­
mittunt.
820. Interim adversus novatores illos et socinianos, qui infantes sine
baptismo decedentes aeternam consequi salutem autumant, sequentem statui­
mus propositionem, quae dogmatica est.

PROPOSITIO.
Infantes ex hac vita sine baptisma decedentes ad aeternam salutem pervenire
non possunt.

)

821. De fide est haec propositio. In symbolo enim nicaeno-constantinopolitano quilibet profiteri tenetur: Confiteor unum baptisma in remissionem
peccatorum. Quid statuerint concilia oecumenica lugdunense et florentinum,
superius retulimus. His addimus definitionem concilii tridentini, quod sess. V.
can. IV. hunc errorem proscripsit: JSi quis parvulos recentes ab uteris ma­
trum baptizandos negat, etiamsi fuerint a baptizatis parentibus orti A aut dicit,
in remissionem quidem peccatorum eos baptizari, sed nihil ex Adam trahere
originalis peccati, \cpiod regenerationis lavacro necesse sit expiari ad vitam
aeternam consequendam^ . . anathema sit.
822. Perstringit autem haec postrema definitio non solum Vincentium
Victorem, qui autumabat, teste s. Augustino, infantes sine lavacro decedentes
Hic autem animadverto, etsi verum est,
quod scribit Bellarminus, De amiss, grat.
et statu pecc. lib. VI. cap. 2: »Misericordiam nostram erga parvulos jam defunctos
nihil eis prodesse, et contra nihil eis obesse sententiae nostrae severitatem, multum
autem nobis obessé, si ob inutilem mise­
ricordiam erga defunctos, pertinaciter ali­
quid contra Scripturas aut ecclesiam de­
fendamus; idcirco non affectum quemdam
humanum, quo pleriquc moveri solent, sed
Scripturae, conciliorum et patrum senten­
tiam consulere et sequi debemus;·' etsi,
inquam, haec verissima sunt, attamen, cum
Scripturae nihil prorsus de hac ejusmodi
parvulorum poena sensibili aperte tradant;
cum ecclesiae patres inter se sint discre­
pantes; cum nemo unquam ex patribus
graccis neque ex lalinis ullus, ante s. Au­
gustinum quidpiam de eadem doceant, immo
aliqui, ut vidimus, quandam iis naturalem
felicitatem tribuant; cum ecclesia nihil de­
finiverit, immo potius censura romani pon­

tifices perstrinxerint eos, qui tamquam pelagianam traducunt illorum theologorum sententiam, qui hos infantes sine poena sen­
sus fore docuerunt; palet nullum periculum
in hac sententia tuenda inesse. Ast solli­
citi praeterea esse debemus, ne sub ob­
tentu rigidioris doctrinae exponamus do­
ctrinam catholicam incredulorum oppugna­
tionibus, qui eam veluli absurdam ob hanc
causam traducunt, quod nunc maxime ca­
vendum est Haec porro semper fuit jansenianorum fraus, ut religionem Christianam
proderent. Ceterum, si juxta Bellarminum
in hac quaestione debemus Scripturas, pa­
tres, ut ipse ait, et concilia consulere et
sequi, quare haec ipse deserit, vel saltem
benigne interpretari adnitilur, dum amovet
ab his infantibus poenam sensus, nec nisi
animi tristitia ipsos affligi autumat? Nec
tamen vel unus est ex vetustioribus qui
ejusmodi infantes hac nominatim poena,
quae in sola tristitia consistat, puniri as­
serat.

r Λ

ί Λ

r;

286
-·

pervenire ad aeternam salutem, sed praeterea calvinianos, qui docent saltem
filios fidelium perventuros ad supernaturalem beatitudinem, eo quod ipsis
originalis noxa non imputetur ob eam, quae Abrahao facta est ejusquc se­
mini, promissionem, quos idcirco affirmant sanctos nasci et ecclesiae membra.
Ferit insuper zwinglianos, quibuscum error Calvini communis est, nec non
socinianos, qui, pro certo habentes, nullum contrahi peççatuni originale, indo
concludunt baptisma conferri tantum ut signum,, externag. fidei professionis,
quo Christiani a reliquis populis diversae professionis secernantur; unde nil
mirum, si et ipsi aeternae salutis viam omnibus indiscriminatim infantibus
patere asserant, rejiciantque baptismi necessitatem ad salutem consequendam.
823. Jam vero doctrinae catholicae veritatem luculenta evincunt Scri­
pturarum ac traditionis testimonia. Pervulgata certe sunt ac decretoria
Christi verba Joann. III. 5: JViîi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu
sancto, non potest introire in regnum Dei. Eadem igitur ratione, qua neces­
saria est carnalis generatio, quae ex Adam originem trahat, ut quis in hanc
vitam nascatur, et contrahat originalem noxam, ita absolutae necessitatis est
regeneratio in Christo, ut quis ab eadem culpa liberetur, et vitam aeternam
consequatur.
824. Hoc autem sensu accipienda esse allata Christi verba, testis est
tota antiquitas ecclesiastica, ut patet 1°. ex sollicitudine totius eccle­
siae, ne quis infans absque baptismo moreretur, quam nec pelagiani inficiati
sunt; 2°. ex vetustissimis synodis in causa pelagianorum celebratis. Etenim
in diospolitana synodo Pelagius, ut catholicus haberetur, anathematizare com­
pulsus est eos qui dicunt: infantes, etiamsi non baptizarentur, habere vitam
aeternam. Hac enim negata (ita arguebat s. Augustinus, Epist. CLXXXVI.
ad Paulinum), quid nisi mors aeterna remanebit? Sic pariter duae synodi
Carthaginiensis et milevitana, anno 416. celebratae, prout legitur in epistola
synodica ad s. Innocentium data, haec statuerunt: Quicumque negat, parvulos per baptismum Christi a perditione liberari et salutem percipere posse;
anathema sit. Hoc autem decretum anno 417. confirmavit Innocentius;
3°. patet ex illis omnibus patribus, quorum testimoniis ostendimus propaga­
tionem peccati originalis, quae hic denuo repetere non vacat.
825. Sic porro s. /Yiigustinus urgebat Vincentium Victorem: nemo
regnaturus est cum Christo, qui non fiat membrum Christi; nemo autem fit
membrum Christi, nisi aut baptismate in Christo, aut morte pro Christo. ’
Jam vero, qui non regnaturus est cum Christo, quid ipsi superest, nisi ut
in perpetuum arceatur a Christo seu ab aeterna salute? Verum de his
iterum, ubi de necessitate baptismi.
11

Lib. I. n. 10.

I

DIFFICULTATES.

826. I. Obj. a Calvino, Deus Gen. XVII. 7. Abraham omnium fidelium
patrem sic allocutus est: Statuam pactum meum inter me et te, et inter semen
tuum post te in generationibus tuis, foedere sempiterno, ut sim Deus tuus et
seminis tui post te; Christianorum ergo filii, qui sunt ex promissione, sanctita­
tem habent ex foedero sempiterno, in quo sunt inclusi. 2. Quare testatur
apostolus I. Cor. VII. 14.: Sanctificatus est vir infidelis per mulierem fide­
lem . . . alioquin filii vestri immundi essent, nunc autem sancti sunt. Sola
igitur alterutrius parentis sanctitate id consequuntur sine baptismo. Quamobrem, inquit Calvinus, sicut judaeorum liberi, quod ejus foederis haeredes
(cum Abraham initi) facti, ab impiorum liberis discernerentur, semen sanctum
vocabantur, eadem etiam nunc ratione sancti censentur Christianarum liberi vel
altero dumtaxat parente geniti, et apostoli testimonio differunt ab immundo
idololatrarum semine. 2
827. Resp. Ad 1. D. Christianorum filii, filii spirituales Abrahae sunt
regeneratione, C. carnali nativitate, N. Alioquin quomodo ad ipsum Abraham
mystice spectassent gentes, quae ex ejus semine non erant? Sic judaeorum
filii semen sanctum etiam ante circumcisionem vocabantur; id tamen ex sola
sanctitate- legali, non autem ex vera sanctitate, quae eorum animam emundaret, ac idoneam propterea efficeret ad salutem. Hanc autem sanctitatem vel
ipsa circumcisione consequebantur, ut nonnulli censent, vel antiquiori apud
patres sacramento, quod aeque pro feminis valeret. Quapropter, si hebraeorum filios ante octavum circumcisionis diem ex hac vita decedere contigisset,
vel peribant aeque ac pueri nostri, qui sine baptismo moriuntur, vel si adhuc
salutem obtinebant, illud argumento est, circumcisionem non ad salutis prae­
rogativam Abrahae datam, ut inquit Tertullianus, sed ad characterem tantum
exteriorem, quo hebraei a gentibus distinguerentur.
828. Ad 2. D. Apostolus vocat sanctos filios a fidelibus parentibus pro­
creatos, sanctitate analogica, dignos i ti va et improprie dicta, C. sanctitate for­
mali, ut ajunt, N. Alioquin, cum sanctificatum dicat virum infidelem per
U
Λ λ/a*-?' ;
’) Instit. lib. IV. cap. 1. §. 6. Cf. Pe­
tav. lib. cit. cap. 11. §. 7. ubi, commemo­
rata Calvini ac Molinaci haeretica doctrina,
sic cos perstringit: »Qua ex generali et
absoluta definitione, qualem ambo isti con­
cipiunt, sequitur, judaeos omnes, qui Do­
minum crucifixerunt, ac Judam ipsum tra­
ditorem, et sanctos et salvos omnino fuisse,
ulpole sanctificatos in utero. Nam ab Abrahamo, Isaaco et Jacobo omnes oriundi
sunt viris sanctissimis; quorum proinde filii

ct ipsi sancti ex utero, ct horum deinceps
posteri ad illos usque, cum eadem sancti­
tate nati sunt. Ea porro ubi semel animos
occupavit, numquam amittitur, et adjunctam
habet perseverantiam ac certam salutis pos­
sessionem,·· nempe juxta calvinianum prin­
cipium de inamissibilitate semel adeptae ju­
stificationis ; §.8. ostendit, quam mirifice
cum semelipsis pugnent. Cf. etiam Bellarm. De amiss, ffrat. et statu pecc. lib. IV.
cap. 14.

mulierem fidelem et vicissim, sanctus habendus esset, et quidem sanctitate
proprie dicta, impurissimus Jovis ac Veneris cultor, quod nemo dicet.
829. II. Obj. Sociniani: 1. Durum est innocentes infantes aeternum
damnari, 2. atque ab aeterna beatitudine in perpetuum arceri ob culpam
non suam; cum per ipsos praesertim non steterit, quominus sibi applicaretur
Christi meritum ex defectu baptismi, ad quem pervenire non potuerunt, vel
eo quod eos ante diem mors sustulit, priusquam in lucem ederentur, vel ex
culpa et infidelitate parentum, quorum aliqui nihil ponitus de ipso bapti­
smate noverunt. Ergo.
830. Resp. Ad 1. D, Si damnationis nomine significaretur poena sensus, Tr. si significatur tantum poena damni, suodist. ita ut per ipsam gravi
afficerentur tristitia, iterum, Tr. si vel levi vel nulla, prout cum pluribus
aliis, juxta dicta docet s. Thomas, _V. Haec vero omnia transmisimus, cum
ecclesia nihil circa ea decreverit, ac patres et theologi in diversas sententias
abeant. Hinc ejusmodi infantes per hanc damnationem id solum non conse­
querentur, quod ex sua liberalitate Deus naturali hominis conditioni adjecit.
831. Ad 2- D. Naturali. Tr. supernatural!, A’ id durum videri. Cum
enim elevatio ad ordinem supernaturalem, ut ostendimus ex ecclesiae doctrina,
sit omnino gratuita, ac naturae prorsus indebita, infantes, qui peccato nascun­
tur infecti, privantur atque excluduntur ab illa beatitudine supernatural!, ad
quam jus nullum habere possunt nisi per gratiam, ad quam numquam per­
venerunt, ac in ea conditione relinquuntur, in qua conditi fuissent, nisi pro
sua largitate Deus naturam elevasset humanam. Haec autem conditio si
nunc poenae rationem habet, id ex relatione extrinseca repeti debet, quam
ad gratuitam habet naturae elevationem ejusque lapsum. Quae quidem poena si
spectetur quoad durationem et quoad bonum seu objectum, quo privat, potest
dici infinita; sed in se, quod saepius monuimus, non est nisi sequela naturalis
humanae conditionis. Neque sociniani proinde, neque increduli aliquid habent
de quo conqueri possint, vel incusare divinam clementiam, vel catholicae
religioni succensere. Atque inde responsio patet ad cetera, quae in difficul­
tate ab iis proponuntur, quod scilicet nec per ipsos infantes steterit, quomi­
nus baptisma susceperint, vel alio modo sibi applicarentur merita Christi;
sufficit enim, ut suum non habeat effectum conditio, sub qua sola voluit
Deus, ut ipsi partem haberent ad indebitum beneficium.
832. Inst. Impossibile est infantes in perpetuum ab aeterna salute
exclusos non inde magna saltem affici tristitia. Sic enim recte nonnulli argu­
mentantur apud s. ThomanP: 1. Dicit Chrysostomus: in damnatis gravior
erit poena, quod Dei visione carebunt, quam quod igne inferni cremabuntur ;
sed pueri visione divina carebunt·, ergo afflictionem spiritualem ex hoc sentient.
3) In II. Sent. dist. 33. qu. 2. art. 2.

,-çUZ'.:· . .yfA 4-. .
I

Λ9 ’J · ■ ♦· - ’

S

I

289

*

2. Carere illo, quod quis vull habere, sine afflictione esse non potest; sed pueri
vellent visionem divinam habere., alias voluntas eorum actualiler perversa esset ;
ergo cum ea careant, videtur, quod afflictionem sentiant. 3. Immunitas a culpa
dolorem poenae non minuit, sed auget. Non enim, si aliquis non propria culpa
exhaeredatur vel mutilatur, propter hoc minus doUt; ergo etiam quamvis
pueri non propria culpa tanto bono priventur, ex hoc eorum dolor non tollitur.
4. Sicut pueri baptizati se habent ad meritum Christi, ita non baptizat i ad
meritum Adae; sed pueri baptizali ex merito Christi consequuntur praemium
vitae aeternae; ergo et non baptizati dolorem sustinent ex hoc, quod per
demeritum Adae aeterna vita privantur. 5. Homo naturaliter appetit beatitu­
dinem; tempus autem ipsius assequendae est post hanc vitam; cum ergo illi,
qui cum peccato originali decedunt, beatitudinem non consequantur, quia carent
visione divina, videtur, quod afflictionem patiantur. 6. De ratione poenae est,
quod sit contraria voluntati; sed omne, quod est contrarium voluntati, poe­
nam gignit; ergo si patiuntur aliquam poenam, oportet, quod inde poenam
percipiant. 7. In perpetuum separari ab eo, quod quis amat, est maxime afflictivum; sed pueri naturaliter Deum amant; ergo, cum sciant, se ab eo in
perpetuum separatos, videtur, quod hoc non possit esse sine afflictione. 4 Ergo.
833. Resp. Trans, antec. Ad argumenta autem, quae ex s. Thoma
afferuntur, placet iisdem s. Doctoris verbis responsionem subjicere.
834. Ad 1. itaque respondet: In damnatis pro culpa actuali, qui usum
Uberi arbitrii habuerunt, fuit aptitudo ad vitam aeternam consequendam , non
autem in pueris; et ideo non est similis ratio de utrisque.
835. Ad 2. Quamvis voluntas sit possibilium et impossibilium, tamen vo­
luntas ordinata et completa non est nisi eorum, ad quae quis aliquo modo
otdinatus est; et, si hac voluntate deficiant homines, dolent; non autem, si
deficiant ab illa, quae impossibilium est, quae potius velleitas quam voluntas
debet dici. Non enim aliquis illud vult simpliciter ; sed vellet, si possibile foret.
836. Ad 3. Ad habendum proprium patrimonium vel membra corporis
sui, quilibet est ordinatus; et ideo non est mirum, si dolet quis de eorum amis­
sione, sive pro culpa sua sive pro aliena eis privetur. Unde patet, quod ratio
non procedit ex simili.
837. Ad 4. Donum Christi excedit peccatum Adae, ut ad Hom. V. dicitur.
Unde non oportet, quod pueri non baptizati tantum habeant de malo, quantum
baptizali habent de bono.
838. Ad 5. Animae puerorum, in peccato originali decedentium, cogno­
scunt quidem beatitudinem in generali, secundum communem rationem, non
autem in speciali; ideo de ejus amissione non dolent.
839. Ad 6. Poena non semper respondet actuali voluntati, puta cum ali4) Quaest. 5. De malo, art. 3.
Perrone, Praelectiones thcolog, V.

19

290
quis absens infamatur, aut bonis etiam spoliatur, se ignorante; sed oportet,
quod poena semper sit vel contra actualem voluntatem vel saltem contra incli­
nationem naturalem.
840. Ad 7. Pueri in originali peccato decedentes sunt quidem separati a
Deo perpetuo, quantum ad amissionem gloriae, quam ignorant, non tamen
quantum ad participationem naturalium bonorum, quae cognoscunt.

C A P U T VII.
DE FUTURA CORPORUM RESURRECTIONE.

841. Fiducia Christianorum resurrectio mortuorum, optime inquiebat
Tertullianus.1 Haec enim spes semper aluit Christianorum pietatem, addiditque ad fortia quaeque ferenda stimulos validissimos.
842. Praeter sadducaeos corporum resurrectionem irriserunt ethnici, im­
pugnarunt antiquissimi haeretici. 2 Increduli eam impossibilem traducunt.
Horum omnium partes tuendas sibi sumpserunt rationalistae.
843. Duo hic a nobis praestanda sunt. Ac primo hunc gravissimum
fidei nostrae articulum propugnare ex Scripturis ac perpetua ecclesiae tradi­
tione debemus; secundo ostendere ipsum nullo modo rectae rationi adversari.
844. Quae priusquam aggrediamur, uti nobis moris est, nonnulla, ut
germanus totius controversiae status etiam atque etiam patescat, praemittimus.
845. I. Resurrectio, quam tuemur, est universalis, tam justorum scilicet
quam impiorum. 3
‘) Lib. de resurrect, carnis, n. 1.
2) Tales fuernnt Simon magus, Cerdo,
Marcion, Manes aliique, ut videre est apud
s. Epiphan. Haeres. 64, edit. Petav. num. 12
et seqq. Eosdem haereticos resurrectionis
impugnatores pariter recenset s. August. lib.
De haeres, cap. 18 et seqq. qui praeterea
ait: In nulla re tam vehementer contra­
dicitur fidei Christianae quam de resur­
rectione mortuorum. Cf. opp. Origen, edit,
maur. tom. I. pag. 859. not. e.
’) Eo sensu diximus fure universalem
resurrectionem, quatenus non solum justi,
sed improbi quoque debent resumere cor­
pora sua, tum ut nos opponeremus non­
nullis antiquis hebraeis et haereticis, autu­
mantibus, solos justos esse resurrecturos,
secus ac fides docet, tum ut declinaremus
discrepantes catholicorum sententias circa
quaestionem de morte ab omnibus sub­
eunda. Etenim non pauci ex antiquis ccn-

sent, non esse morituros eos, quos dies
supremus inter vivos reperiet, etsi existi­
ment omnes fore immutandos juxta graeci
textus lectionem, I.Cor. XV. 51:
μίν ου κοιμη^η^όμί^α, -avrt, δί αλλαγήsôutSa. Non omnes quidem dormiemus,
omnes tamen immutabimur. Quo pari­
ter sensu inlelligunt illud ejusdem apost
L Thess. IV. 15 et seqq.: «Mortui, qui in
Christo sunt, resurgent primi. Deinde nos,
qui vivimus, qui relinquimur, simul rapie­
mur cum illis in nubibus obviam Christo
in aëra.“ Graece v. 16: Ol νεκροί lv Xpiάναίτήζονται -ρωτον. Έπειτα ήμειί ο!
ίώί'Τί» of -ιριλιιπόμινοι, ana aùv aùroîf dpπαγηϊόμ&α. lv νε'ρίλαΐί ils άπάντηΰιν τού
κυρίου di àipa. übi apostolus loquitur in per­
sona eorum, qui tunc vivi reperientur. Quod
significatum pariter contendunt in symbolis
apostolico, constantinopolilano et alhanasiano illis verbis: Qui venturus est judi-

291

I

846. II. In ca nos corporum physica identitate resurgemus, quam ex
hac vita decedentes obtinebamus, adeo ut omnes idem physice corpus resum­
pturi simus, quod per mortem amisimus. Ad hoc autem necesse non est, ut
omnes et singulas materiae particulas seu, ut vocant, moleculas, quibus cor­
pora nostra constant, Deus restituat; sed ad eam identitatem restituendam
satis est, ut illas Deus excitet, quae partem corporum nostrorum constituunt
essentialem, per quam unius corpus a corpore alterius distinguitur et secer­
nitur, et cujusque individui proprium efficitur. Haec enucleatius postea
exponemus.
847. III. Futuram proinde dicimus in universali resurrectione sexuum
diversitatem, quam plane tollendam esse nonnulli obscuri haeretici fabulati
sunt. 4 Corpora enim restituentur in sua respectiva perfectione, quae uni­
cuique competit.
848. IV. Diversa tamen erit corporum resurgentium conditio pro diver­
sitate status uniuscujusque. Corpora enim justorum erunt gloriosa seu iis
praedita dotibus, quas recenset apostolus, impossibilitate videlicet, claritate,
agilitate et subtilitate non tamen, ut aliqui commenti sunt, impalpabilitate
et invisibilitate. 6 Reproborum autem corpora gravia adeo atque deformia
erunt, ut istorum respectu resurrectio potius ad ignominiam et novum sup­
plicium conferat quam ad ipsorum bonum.
849. V. Haec rata sunt apud omnes catholicos. Cetera autem, quae
spectant ad aetatem, formam, staturam, ut vocant, partes corporis intégrales,
care vivos et mortuos. Consulatur Estius
in IV. dist. 43. §. 7. qui ingenue fatetur,
quod haec quaestio non parum habet dif­
ficultatis, sive Scripturas sive patrum sen­
tentias consulamus. Expensis vero ulriusque sententiae momentis, longe probabilio­
rem arbitratur opinionem eorum, qui sen­
tiunt omnes omnino esse morituros. Cf.
etiam s. Thom. Suppi, qu. 78. art. 1.
4) Hic error tribuitur Origeni et non­
nullis armenis. Hunc errorem semper pa­
tres impugnarunt. Cf. inter ceteros Hieron.
Epist. CVHL n. 22 et 23. edit. Vallarsii;
August. Be civ. -Dei, lib. XXII. cap. 17;
Chrysosl. Hom. LXXX. alias LXXI. in
Malth.; Euthymius, Comm. in IV Evany.
in Biblioth. max. Patrum, edit. Lugd.
tonuXIX. cap.53. Sane Christus Luc.XI. 31.
ait: Regina austri surget in judicio cum
viris generationis hujus; ergo haec regina
retinebit suum sexum muliebrem, surgei
enim cum viris, adeoque non erit vir, ut
alia non minus perspicua omittam.

5) Ait enim apost. I. Cor. XV. 42 et ·
seqq.: ..Seminatur in corruptione, surget
in incorruplione; seminatur in ignobilitate,
surgei in gloria; seminatur in infirmitate,
surget in virtute; seminatur corpus animale,
surget corpus spiritale.1* Has doles manifestavit Christus in suo corpore e morte
excitato; ipse autem est causa exemplaris
resurrectionis justorum. Conf. s. Thom.
Suppi, qu. 82 et seqq.; cf. etiam Estius,
in IV. Sent. dist. 44. §. 15.
c) Id quidem censuit Eutychius, conslantinopolitanus antistes, qui sub Tiberio
Constantino imperatore, anno 582. docuit,
corpus humanum post resurrectionis glo­
riam fore impalpabile et invisibile. Agente
tamen s. Gregorio M. qui tunc temporis
Coustantinopoli legatione fungebatur apud
Tiberium, Eutychius ab hoc errore rediit,
atque, ut notum est, morti proximus, mul­
tis praesentibus, pellem suam manu tenens,
ajebat: Confiteor, quia omnes in hac
carne resurgemus.

19*

-* i 4V*

L *1 j

■î

w

d

'C·'·’

i *; ·
I

■·’

I

292

293

.iliaque ejusmodi majori vel minori probabilitate a theologis, scholasticis prae­
sertim, statui solent.’ Quae cum fidei dogma non attingant, ideo missa
facimus: etsi non improbemus, quae communi praesertim calculo probantur.

qui dormiunt in terrae pulvere, evigilabunt, alii in vitam aeternam, et alii in
opprobrium, ut videant semper. Sed luculentissime haec fides exprimitur a
septem illis fratribus, qui fortiter sub Antiocho martyrium passi sunt, dicentes :

850. Cum interim, quibus constringimur, angustiae non patiantur, ut
ea. quae recensuimus, singillatim vindicemus, hinc, in tuto posito praecipuo
ac fundamentali dogmate de corporum resurrectione, cetera veluti totidem
corollaria ex vindicatis colligemus. Sit igitur

PROPOSITIO I.

Datur futura universalis corporum nostrorum resurrectio.
851. De fide est haec propositio, ut patet ex fidei nostrae symbolis;
nam in symbolo apostolorum dicitur: Credo . . . carnis resurrectionem ; in constantinopolitano: Expecto resurrectionem mortuorum; in athanasiano: Omnes
homines resurgere habent cum corporibus suis: similiter conc. later. IV. cap.
Firmiter definivit: Qui omnes (tam reprobi quam electi) cum suis propriis cor­
poribus resurgent, quae nunc gestant.1
852. Haec autem fides viguit tum apud antiquos patriarchas tum apud
judaeos. Etenim Job. XIX. 25: Scio, inquit, quod Redemptor meus vivit, et
in novissimo die dc terra surrccturus sum : et rursum circumdabor pelle mea,
et in came mea videbo Deum meum. Quem visurus sum ego ipse et non alius;
reposita est haec spes mea in sinu meo. 2 Sic Daniel XH. 2 : Et multi de his,
‘) Cf. de his Suarez, in III. partem,
qu. 53- disp. 44. sect. 1 et seq.
l) In Act. Conc. edit. Harduini, tom.
VIII. col. 15 et 16.
*) Nihil intentatum reliquerunt neote­
rici quidam interpretes, praesertim inter
protestantes, ut nobis eriperent celeberri­
mum hunc Jobi textum, per quem adstruitur recepta apud veteres resurrectionis
fides. Adnituntur isti totum hunc locum
exponere de spe, quam alebat Job de re­
stitutione sua in pristinum felicem statum.
Ita Henke in Narratione critica de inter­
pretatione loci Job XIX. 25 — 27. Antiqua
ecclesia, Helmstadt 1783; Dôderlein in
Autario 11. Grotii, Annotat, seu scholiis
in libros poeticos V. T. ad hunc loc., et
Joann. Hallenberg in Disquisitione, qualis
sit dogmatis de resurrectione corporum
mortuorum origo, et num in libro Jobi
ejusdem mentio facta sit? Slockholmiae

1798, repetita in Sylloge commentât, théo­
logie. edita a Joann. Pott, vol. IV. pag·. 325
et seqq.
Jam vero ejusmodi auctores aërem ver­
berare ac frustra illud contendere, constat
•
L ex eo quod ejusmodi expositionem ex­
cludat simplex verborum sensus, quibus
Job significat, se spem alere, mortis suae
somnum non aeternum fore, sed ab ipso
Deo se aliquando expergefactum iri, et
futurum esse, ut Deus mortuo sibi ad­
vigilare non desinat, seque, olim in vi­
tam revocatum, ut amicum amice receptu­
rus sit. Ita enim se habet hebraica veritis: .

Ρ’ΤΦ Τ'ύφ
'nty

$5
ίπνι

“ira

Tjn ή>"“ΪΠΚ

Quae sic

fcΊΓίόΐ 1ΚΊ
t

litleraliter vertuntur:

t

:

t

Ego novi vindicem

meum viventem, et postea (seu postre­
mum) super pulverem staturum (vel adstabif), et postquam cutem meam corro­
serint aut consumpserint (scilicet corro­
dentes seu consumentes vermes) hanc (hanc
ossium meorum compagem, corpus meum);
tamen e carne mea (id est, corpore meo
redintegrato) videbo Deum. Quem ego vi­
debo mihi (scilicet propitium, in bonum
meum), et oculi mei viderunt (nempe vi­
debunt, praeteritum pro futuro), et non
alius (seu alius mei loco. Defecerunt re­
nes mei in sinu meo (prae vehementi Deum
videndi desiderio). Ex quibus patet ver­
sionem vulgatam optime exprimere sensum
Jobi, quamvis majorem adhuc vim prae
se ferat hebraicus textus. Testatur enim
Job spem suam, ut observat Pareau apud
Rosenmüller in hunc loc., et quidem du­
plicem; alleram de vindicta Dei in censo­
res iniquos aliquando post suam mortem,
ut opinabatur quidem proximam, exercenda,
alteram de favore Dei, sibi una cum me­
liori vita restituendo. ..Itaque, ait cit. au­
ctor, imagine usus, qua nulla gravior ex­
cogitari potest, nulla in summa brevitate
locupletior, nulla denique, quae spem animo
Jobi comprehensam magis et conspectui to­
ken simul subjiciat, Deum immortalem,
ipsique per omnes hominum aetates sequuturas superstitem collocat veluti juxta suas
reliquias, sive ad sepulcrum, quo illae con­
dendae essent. Ibi igitur fingit stare Deum,
qui non tantum stricto gladio mortuum se
custodiat, quo defendat ab aliorum con­
temptu ac vituperio ... sed vero qui simul
etiam pulveri suo advigilet perpetuo, ex
eo novum iterum hominem formaturus.
Enim vero hoc quoque noverat Jobus, se
jamjam depositurum esse corpus hoc, tabe
vermibusque consumptum, atque obsoletae
vestis instar, exuturum suam carnem, tolamque adeo mortalitatem suam numquam
denuo induendam. Cumque ex sepulcro
redivivus egrederetur, tum Deum sibi etiamnum adslantem visurus esset, qui ipsum
mox benigne ad se reciperet, nec de pri-

slina in ipsum inimicitia quidquam servasset.u
II. Ex contextu patet, eximium quid et
singulare esse, quod hic Job profitetur, ut
evincit solemnitas illius prooemii, quo prae­
fatur, optans, ut sermones hi sui scribe­
rentur et sculperentur in libro, et stilo
ferreo in omnium aetatum memoriam
in rupe inciderentur. Restitntio autem
fortunae et sanitatis tanti profecto momenti
non erat, ut tam solemn! ratione memoriam
ejus ad posteros transmittere optaret.
III. Quod plurimum momenti addit, il­
lud est, Jobum tam longe a spe fortunae
sanitatisque restituendae abfuisse, ut potius
mortem a se vehementer exoptatam certis­
sime expectaverit, et nihil prorsus habue­
rit, quod in hanc vitam speraret. Id quod
pluribus clarisque sermonum suorum locis
evincit J. A. Voigllândcr in Isagoge ad
interpretationem Jobi, cap. 19. 23 — 27.
Drcsdae 1809; quam secuta est interpre­
tatio ipsa hujus loci, ib. 1810. Cf. Job. IU.
20-26; VL8-12; VII. 13 — 16; IX. 21;
XIII. 15r XVII. 13 et seqq.; XXL 25;
XXX. 23Jam vero quum hoc de vindice oracu­
lum spem certissimam et inconcussam fidu­
ciam prae se ferat, inde sic arguimus:
quando Job aerumnarum finem et requiem
in his terris non expectavit, et nihilominus
spem omnimodae liberationis vindicis seu
judicis sui ope fovit indubiam; eum opor­
tet de venturo judicio, corporum resurre­
ctione ultima et rerum omnium instaurationc cogitasse.
Haec libuit fere ad verbum ex Rosenmûllero decerpere, qui adversariis suspe­
ctus esse non potest. Prolixius praeterea
haec deduximus, eo quod agatur de re
maximi momenti, cujusmodi est fides anti­
quissima, tum de animorum immortalitate,
tum de futura corporum resurrectione. Cf.
praeterea de hoc textu Joann. Pineda, S. J.
qui non tantum totum hunc locum illustrat,
verum etiam germanum ejus sensum ap­
prime vindicat.

294

s/

Rex mundi defunctos nos pro suis legibus in aeternae vitae resurrectione susci­
tabit........ potius est ab hominibus morti datos spem expectare a Deo, iterum
ab ipso resuscitandos (H. Machab. VII. 9—14.). Hinc Martha juxta avitam
fidem dicebat Christo: Scio quia resurget (frater mens) in resurrectione in
novissimo die (Joann. XI. 24.).
853. Quum vero sadducaei ab ea, non secus ac a fido de animorum
immortalitate recessissent, Christus Matth. ΧΧΠ. 31. ipsis utrumquo dogma
confirmavit illis verbis: De resurrectione autem mortuorum non legistis, quod
dictum est a Deo, dicente vobis: Ego sum Deus Abraham et Deus Isaac ct
Deus Jacob? Infert autem Luc. XX. 38: Non est Deus mortuorum sed viven­
tium, omnes enim vivunt ei. Hinc apostolus I. Cor. XV. 16. collegit resur­
rectionem generalem ex resurrectione Christi, scribens: Nam si mortui non
resurgunt, neque Christus resurrexit. Quod si Christus non resurrexit, vana est
fides vestra .... . ergo et qui dormierunt in Christo, perierunt. Hoc item
argumento utitur ad excitandos fideles, et ad ipsos consolandos de amicorum
familiarumque amissione, I. Thess. IV. 13. in textu graeco v. 14: 8i enim,
inquit, credimus, quod Jesus mortuus est, et resurrexit- ita et Deus eos, qui
dormierunt per Jesum, adducet cum eo-, . . . mortui, qui in Christo sunt, résur­
gent primi. Demum, ut cetera omittam, II. Tim. II. 18. vocat fidei subver­
sores et a veritate excisos dicentes resurrectionem jam esse factam. Nihil
proinde in Scriptura magis exploratum est dogmate resurrectionis, quod Chri­
stus et apostoli proposuerunt tamquam fundamentum, ut ita dicam, totius
religionis, quam praedicabant.
854. Hac igitur fide quum enutrita ecclesia fuisset, numquam destitit
eam proponere et inculcare filiis suis, ut aequanimes ipsos faceret ad omnium
virtutum genera excolenda, et ad vitam ipsam spernendam, saevientibus
praesertim tyrannorum persecutionibus, ut ex symbolis superius recitatis
constat atque ex martyrum actis. 3 / Vix quisquam haereticus eam fidem
negavit, aut labefactare quoquomodo aggressus est, cum ecclesia ipsum illico
repulit e sinu suo. 4 Strenui semper insurrexerunt hujus pretiosi dogmatis
propugnatores, qui illud sive ab haereticorum sive ab ethnicorum impugna­
tionibus vindicarunt; inter quos eminent Origenes 5* et Tertullianus, pilane
fidem christiani passim in suorum epitaphiis seu inscriptionibus sepulcrali­
bus antiquissimis exprimere ac declarare consueverunt.7
3) Cf. Ruinartius, Acta Martyrum sin­
cera. Vid. praesertim pag. 70, 150, 494.
edit. Amstelodam. 1713.
Cf. s. Epiphau. loc. cit.
5) Contra Celsum, lib. V, num. 14 et
seqq.
e) Lib. cit. De resurrect, cantis, in

quo ostendit, hominis dignitatem carnis re­
surrectionem exigere. Deum eam operari
posse: ipsiusque justitiam et in promissis,
quae fecit, fidelitatem, eamdem exposcere.
Quae argumenta singillatim evolvit ac fuse
persequitur.
7) Cf. Gener, op. cit. tom. IV. pag. 2.

855. Quoad subsequentia saecula persequi velle omnia documenta, quae
perpetuam hanc fidei nostrae professionem evincunt, supervacaneum omnino
edset, cum notissima et obvia illa omnibus sint. 8
DIFFICULTATES.

856. I. Obj. 1. Dubitari nequit, quin haec opinio de resurrectione cor­
porum o notionibus mancis et imperfectis hominum incultiorum originem
traxerit; quippe qui, justa supremi numinis idea destituti, vitam post mor­
tem futuram e sola vitae terrestris natura fingere solerent. Quo factum est,
ut apud complures gentes barbaras, itemque in zoroastrica disciplina, e cujus
fonte judaei ipsi hausisse videntur, eadem illa deprehendatur. Deinde
2. resurrectio corporum in libris N. T. tradita, quae inde ab ipsa apostolica
lib. IU. cap. 1. §. 1. Monumenta antiquit.
classis 4.
8) Cf. Nat. Alex. Histor. eccles. diss.25.
in saec. I. art. 2. Perperam Beausobre, Hist,
des Manich. tom. II. liv. VIII. chap. 5. n. 3
et seqq. contendit, unanimem minime fuisse
patrum sententiam de futura corporum re­
surrectione. Quod ut evincat, profert Origenem negantem resurrectionem carnis, etsi
admittat resurrectionem corporis; profert
Gregorium nyssenum, qui excludit a Christi
corpore glorioso figuram, formam, exten­
sionem, aliasque paries internas et exter­
nas humani corporis, ac demum affirmat,
nihil corporale nunc reperiri in Christo
Jesu (in Antirrhet. cap. 57.); demum pro­
fert Synesium, qui protestatus est, se de
resurrectione minime credere aut sentire,
ut vulgus solet. Verum ad Origenem quod
spectat, etsi, prout ostendit Huetius (in
Origenian. lib. II. quaest. 9. cap. 2.) inter­
dum circa hunc articulum minus caute scri­
pserit, attamen, fatente Wetslenio, Cont.
Celsum, lib. V. veram sententiam tuetur
cum ecclesia Christi, eamque pluribus argu­
mentis adslruit: »Nos autem credentes scri­
pturis, ait, non vivificari quod satum est,
nisi moriatur prius ... retinemus tum ec­
clesiae Christi sententiam, tum promissio­
nis Dei amplitudinem.“ Τηροΰμεν καί rd
βοϋλημα rrjf ίκκληΰΐοα τον ΧριΟτοϋ, καί
το μέγε^οί τηί Ιπαγγηλίαί τού 9·εοϋ κ. τ. Λ.
Item, Dialog, de recta in Deum fide,
sect. 5. ubi cum Marinus Bardesianista interrogasset: «Statuat Adamantius quodnam

corpus resurgat, idne, quo circumdati su­
mus, et in quo vincti sumus, an aliud spi­
rituale?" Respondet Origenes : Hoc ipsum,
quo amicti sumus, dico excitari. Τούτο
rd ΰώμά φημι dvlGTaoVat, ο περικείμενα.
Quae omne dubium submovent. Cf. opp.
Orig. edit. maur. tom. I. pag. 859.
S. Greg. nyssen. loc. cit. ex Antirrhetico ado. Apollinarem, quem omnium pri­
mus vulgavit Zaccagnius ex bibliotheca vaticana, prout ostendit eruditus hic editor,
non loquitur de proprietatibus humani cor­
poris specificis, sed de iis, quae acciden­
tales vocantur, e. gr. corruptibilitate, mu­
tabilitate etc. quibus gloriosum Christi cor­
pus carere censet Nyssenus. Cf. Collecta­
nea monument orum veterum ecclesiae grae­
cae ac latinae, Romae 1698. pag. 270. not. 2;
nec non praei. §. 20 et seqq. ubi s. Doctorem egregie defendit. Quod demum ad Sy­
nesium spectat, cf. Petavius, in edit. opp.
ipsius. Paris. 1633, tum in not. pag. 84,
tum de vita scriptisque Synesii pag. A.
Haec enim protulerat Synesius cum adhuc
paganus esset, cum vero nemo ad bapti­
smum admitteretur, quin professus esset
articulum de mortuorum resurrectione, hinc
a Theophilo aliisve sapientibus viris edo­
ctus, veritati victas dedisse manus dicen­
dus est, antequam christianus et multo
magis episcopus fieret; quod aperte testa­
tur Photius in Bibliotheca, n. 26, nec
non Evagrius, Hist, eccles. lib. I. cap. 15.
ut alia praeteream.

296

t, I
5ζΙ.

/I

5

<3'

aefato (Act. XVII. 32; I. Cor. XV. 12; II. Tim. II. 17.) haud a paucis impro­
bata fuit, tam arcte conjuncta cernitur cum opinionibus do Messia mythicis,
et cum narratione de Jesu in vitam restituto (I. Cor. XV. 12 ot seqq.), ut
non alia ratione ac mythi isti, judicari et explicari possit. Hinc 3. vel Jesum,
ubi doctrinam de resurrectione proposuisse perhibetur, popularium opinioni­
bus induisisse, vel potius discipulos ipsi tamquam Messiae, cujus provinciam
(Cf. Joann. XVIII. 36.) e vulgaribus judaeorum commentis et quibusdam ejus­
dem effatis allegoricis atque obscurioribus perperam judicarent, ejusmodi sen­
tentiam subjecisse censemus. 4. Neque dubitamus, quin doctrina de resur­
rectione corporum tamquam imagine reviviscendi post mortem (I. Cor. XV. 36.)
proposita, eademque ad sententiam universalem ei substratam de novo aliquo
vitae stadio eoque perfectiore post mortem homini ineundo revocata, in sim­
pliciore illa N. T. de immortalitate institutione acquiescat, qua docemur ani­
mum post mortem statim novam in alio rerum ordine initurum esse vitam,
eam denique veram et actuosam. Ita Wegscheider, aliique rationalistae cum
ipso. 9
807. Resp. Ad 1. Neg. gratuitam assertionem adversariorum, quae
vel ex ipsa rei natnra destruitur. In primis enim ipsi conjecturis ex solo
systemate rationalistico depromptis nituntur: nec ullum proferunt argumentum
vel levissimum, quo illas fulciant. Insuper quo populus rudior et incultior
est, eo etiam minus idoneus est ad excogitandam corporum resurrectionem,
quae, ipsis adversariis fatentibus, longe excedit mentis nostrae captum.
Hinc, si qui fuerunt populi, qui admiserint ejusmodi dogma, ipsum profecto
ut alia non pauca ex antiqua traditione acceperunt. Vidimus enim Job firmis­
simam hujus ad vitam reditus spem in sinu suo retinuisse. Attamen Moshemius contendit, nulli horum populorum innotuisse orthodoxam seu genui­
nam fidem futurae hujus resurrectionis, qualem Christus et apostoli tradide­
runt.’° Absurdum denique est et ab omni veritate alienum, judaeos ex
’) §. 195. Et cum co Morus, Praelect.
in Epit. II. 762; Dôderlein, Inst. theol.
christ. 299; De Welle, Bibi. dogm. 298;
Ammon, Summa theol. christ. 303; Flügge,
Beck etc.
,σ) Diss, in hist, eccles. lorn. II. edit.
Antonaviae, 1743. quam inscripsit: Dissert,
qua docetur, Servatorem nostrum J. C.
resurrectionem mortuorum corporum, (pia­
lem Christiani credunt, de tenebris in lu­
cem revocasse et demonstrasse, pag. 583.
Quod spectat ad ea quae scribit de judaeis,
certum est, ea esse hyperbolice, immo falso
dicta, ut liquet ex colloquio Marlhae cum
Christo et οχ II. Machab. libro, aliisque do­

cumentis. Quod ad reliquos populos spe­
ctat, viri quidam eruditi censent persis,
aegypliis, indis, arabibus hanc futuram cor­
porum instaurationem innotuisse. Moshemius contendit, eas gentes non habuisse
resurrectionis nisi quamdam veluli umbram.
Verum quidquid de hoc sit, illud profecto
mirum, rationalises, qui neque in Jobi lu- culcntissimo testimonio deprehendunt do­
ctrinae de futura resurrectione vestigium,
dum praeterea neque admittunt eam fuisse
a Christo traditam, postea omni ambage
seposita affirmant e Zoroastri commentis
sententiam de mortuorum resurrectione pro- i
diisse; sic Flûgge, Gesch. des Glaubem

297
zoroastrica doctrina hanc fidem resurrectionis hausisse. Etenim praeterquam
quod longe ante Zoroastrum, Job eam apertissime profitetur, numquam sadducaoi ejusmodi exceptionem, quod sciamus, adversus pharisaeorum doctrinam
objecerunt, et, quod caput est, Christus Dominus, redarguens hos ipsos sadducacos, non dixit illis: Erratis, nescientes doctrinam zoroastricam, sed: Erratis, nescientes Scripturas neque virtutem Dei (Mat th. XXII. 29.).

858. Ad 2. D. Apostolica aetate improbata haec doctrina est ab epicuraeis aut ab obscuris quibusdam haereticis, C. ab aliis, N. Mirum sane est,
posse revocari in dubium dogma aliquod testatissimum, eo quod nonnulli in­
sani ethnici aut haeretici, qui nec admittebant animorum immortalitatem,
ipsum improbaverint; quos propterea Christus ipse in sadducaeis confutat, et
apostolus vocat fidei subversores. Hoc semel admisso principio, Dei existentiam, animorum immortalitatem, veram Christi carnem aliaque ejusmodi debe­
remus rejicere, cum numquam defuerint qui illa improbaverint; tunc omnia
flagitia, quae illi commendarunt, tamquam honesta praedicare possemus. Quare
rationalistas non pudet causam communem cum ipsis epicuraeis et fidei sub­
an die Unsterblichkeit etc. seu Historia
de immortalitatis fide, L 286 et seqq. Ber­
thold, Christologia Judaeorum, pag. 176. 4.
Gesenius vero, Commentar Uber den
Is. nempe Commentarius in Isaiam, 1.805.
ad Is. XXVI. 19. scribit:· >.LTt aenigma circa
sortem perpetuam saepe infaustam piorum
virorum, qui vita jam functi sunt, solve­
rent, ipsosque gaudii participes redderent
ex messiano regno, doctrina zcndavestica
de mortuorum resurrectione cum spe et
ideis de Messiae regno conciliabatur, quum
ejusmodi ideae jam ad res sensum transi­
lientes extendi, et vulgarem naturae cur­
sum praetergredi coeperunt. Quapropter
judaeorum dogmatica, ab exilii epoeba non
omnes mortuos, pios videlicet ac impios,
resurgere docet (quae Parsismi utique est
doctrina), sed pios dumtaxat, ct post re­
gnum messianum sequi tandem secundam
humani generis resurrectionem.1' Verum
ista sunt somniantium figmenta; Daniel
enim XII. 3. luculenter omnium indiscriminatim hominum tum piorum tum impio­
rum resurrectionem denunciat. Lib. II.
Machab. solum negatur Antiocho resurre­
ctio ad vitam, id est, gloriosa; Martha lo­
quitur in genere de resurrectione univer­
sali; Christus, alloquens judaeos, de ulrorumque resurrectione disserit. Paulus eam­

dem praedicat, quamvis rationalistae eum
dicant pharisaeorum doctrinis abreptum.
Hinc merito Tertull. loc. cit. cap. 39. scri­
bebat: »Ergo servabat Paulus resurrectio­
nem quoque, qualem prophetae annunciarant. · . Itaque talem praedicabat, qualem
ct pharisaei susceperant, et Dominus ipse
defenderat, et sadducaei, ne talem quoque
crederent, in totum esse noluerant.11 Sed
quod magis mireris in rationalistis, est
summa fiducia, qua asseverant judaeos, id
est, sacros scriptores ex Parsismo, seu
doctrina persarum suam hausisse de fu­
tura justorum resurrectione opinionem, ac
decretis suis accommodasse. Attamen in­
certum adhuc est, an Persae hanc doctri­
nam admiserint. Joann. Clericus, Indicia
philolog. Th. Stanleii, de hoc dubitat;
Moshemius loc. cil. et Jac. Boulier, Traité
de l'âme des bêtes, tom. II. chap. 19.
pag. 420. not. edit. sec. id negant. Sane
Theopompus, ex quo Diogenes Laertius,
Eudemus Rhodius, Plutarchus ac postea
Aeneas Gazaeus referunt doctrinam Zoro­
astri, nec sibi constant, ambigue loquitur.
Cf. Diog. Prooem. ad vit. philos, segm. 9.
edit. Mcnagii; Plutarchus, De Iside etc.
tom. II. opp. pag. 370. edit. Francof. 1620.
fol. Gaz. in Theophrasto, pag. 77. edit.
Barlhii.

298
tersoribus agere? Utique dogma resurrectionis generalis arcte connexum est
cum Christi resurrectione, quod apostolus declaravit; at quis sobrius inter
mythos referat resurrectionem Christi, quae factum est testatissimum, ut suo
loco ostendimus? 11 Si Christus non resurrexit, merito clamabat idem aposto­
lus, vana est fides vestra, tota religio Christiana non est nisi fraus turpissima.
En quo devenerint rationalistae!
809. Ad 3. A*. Tota enim haec, qua late patet argumentatio, non est
nisi blasphemiarum congeries, a quibus aures christianae abhorrere debent.
Ergo Jesus (numquam enim ipsum Dominum aut Christum vocant ejus­
modi homines; sed per summum contemptum eum nominant; ac si ageretur
de vili aliquo mancipio) decepit nos, indulgendo falsis popularibus commentis
in re tam gravi? Ergo apostoli ad unum omnes decepti sunt in assequendo
sensu doctrinae Christi? doctrinae, inquam, non jam, ut adversarii mentiendo
effutiunt, allegoricis aut obscurioribus effatis, velut obiter enunciatae, sed
saepius inculcatae, repetitae, apertissime toties traditae e. gr. Joann. V. 28:
Venit hora, in qua omnes, qui in monumentis sunt, audient vocem Filii Dei·,
et procedent qui bona fecerunt in resurrectionem vitae, qui vero mala egerunt,
in resurrectionem judicii, et alibi passim. 12 Quaeri etiam posset, quibus ad­
miniculis rationalistae demum melius Christi doctrinam assecuti fuerint, et
cognoverint deceptos omnes fuisse Christi discipulos et universum Christianum
orbem, donec ipsi facem attulerint ad tenebras has dissipandas? Superbi
homunciones, qui, ne propriis deliramentis nuncium remittant, traducunt
universa biblia velut paganorum mythologiam seu, ut ipsi loquuntur, mytho·
graphiam. Satius esset, illa aperte rejicere, ac se incredulos aperte et abs­
que ambage profiteri. Ridiculum porro est, quod ex Joann. XVIII. 36. ad­
ducitur ad ostendendum apostolos Messiae provinciam e vulgaribus judaeorum
commentis eruisse; Christus enim ibid, alloquitur Pilatum, ethnicum hominem,
qui fortasse numquam quidpiam audierat de Messia.

< i

860. Ad 4. Esto quod rationalistae non dubitent, quin doctrina de resur­
rectione corporum non sit nisi quaedam imago proposita reviviscendi post
mortem. Videndum superest, an ipsi, qui Christo et apostolis fidem detra­
hunt, non decipiantur in hac sua persuasione. Etiam insani non dubitant
se esse reges aut principes, quandoque vitreos etc. Nemo tamen sanae mentis
est, quem, si non rideat de ejusmodi ipsorum persuasione, eorum tamen non
misereat. Porro, ne nos acquiescamus huic persuasioni, obstat doctrina
Christi et apostolorum, doctrina et fides totius ecclesiae, traditio et fides
omnium saeculorum, quibus qui non acquiescit, apostolo teste, superbus est,
“) Tract. De vera religione, part. I.
n. 250 et seqq.
n) Cf. Joann. VI. 39 -44, 55; XI. 23 et

seqq.; Maith. XXII. 29 et seqq.; Marc,

■I

♦

299

t

nihil sciens, sed languens circa quaestiones ... ex quibus oriuntur invidiae, con­
tentiones, blasphcmiae .... conflictationes hominum mente corruptorum, et qui
veritate privati sunt. 13
8G1. II. O b j. Scriptura non in uno loco contrariam doctrinam adstruere
videtur. 1. Etenim, Psalm. LXXVII. 39. Deus pepercisse dicitur israelitis, eo
quod recordatus est, quia caro sunt, spiritus vadens et non rediens, nempe ad
corpus suum; item Psalm. CXIII. 17: Non mortui laudabunt te, Domine; et
clarius Eccle. ΙΠ. 19. dicitur: Unus interitus est hominis et jumentorum,
aequa utriusque conditio; jumenta porro non resurgent. 2. Saltem non omni­
bus communem Scripturae exhibent futuram corporum resurrectionem ; ut
patet ex Psalm. I. 5. ubi legitur: Non resurgent impii in judicio; et Dan. ΧΠ. 2.
non omnes, sed multi dicuntur evigilare de his, qui dormiunt in terrae pul­
vere. 3. Quae quidem cohaerent cum apostoli verbis, qui I. Cor. XV. 50. ait:
Caro et sanguis regnum Dei possidere non possunt, neque corruptio incorru­
ptelam possidebit. Et Christo teste, Matth. XXII. 30. electi erunt sicut angeli
Dei in coeloj quod si datur resurrectio corporis, mutabitur istud prius in
spiritum juxta illud, I. Cor. XV. 44: Seminatur corpus animale, surget cor­
pus spiritale. Ergo.
862. Resp. Neg. antec. Ad 1. D. Pepercit Deus populo suo, spectata
ipsius infirmitate ac vitae brevitate, C. alio sensu, N. Talem vero esse sen­
sum horum verborum, ex contextu patet; nec proinde illa pertinent ad prae­
sens argumentum.
863. Idem dicas de altero textu, quo Psaltes Deum orat, ut justos diu
in hac vita conservet, ut per ipsos illius nomen ritu publico celebretur; quod
nonnisi in praesenti vita effici potest.
864. Ecclesiastes vero, si tamen ex sensu suo hic loquitur et non potius ex impiorum persona, docet aequam esse hominis et jumentorum con­
ditionem quoad vitae hujus aerumnas et denique interitum.
865. Ad 2. Neg. Neque id evincunt quae allata sunt; siquidem sensus
Psalmi I. ad summum ostendit, impios ad gloriam minime resurrecturos, ut
ex subsequentibus verbis colligitur: Neque peccatores in concilio justorum,
quoniam novit Dominus vitam justorum, et iter impiorum peribit; nec non
ex hebraica veritate, in qua objecta verba ita se habent: Non surgent seu
non stabunt impii in judicio 15; id est, nec audebunt caput et frontem
attollere.
”) I. Tim. VI. 4 et 5. Apprime in ejus­
modi homines quadrant verba Tertull. loc.
cit. De resurrect, carnis, cap. 63: »Tu po­
tius illi (corpori) exorare debueras resur­
rectionem; per tc, si forte deliquit. Sed
nihil mirum, si odisti, cujus auctorem quo­

que respuisti; quam et in Christo aut ne­
gare aut mutare consuesti.w
H) Cf. Calmet in hunc loc.
ls) Hcbr. enim habet 'Dp’’
no»
•T
stabunt, non subsistent etc. ' Cf. Lorinus
S. J. in hunc locum.
.

?

866. Vocem multi apud Danielem usurpari ad universam multitudinem
significandam, superius ostendimus.
867. Ad 3. D. Caro et sanguis, id est, opera carnalia, seu homines
secundum carnem, flagitiosam ducentes vitam, regnum Dei non possidebunt,
nec incorruptionem seu impassibilitatem electis propriam, C. ipsa carnis sub­
stantia, A’. Quod ipse contextus ostendit 16 ; alioquin nec ipsa Christi caro
ullam haberet in coelo partem, ut Tertullianus recte jam arguebat17, quod
nec adversarii contendunt.
868- Sic electi in resurrectione erunt sicut angeli in coelo quoad modum
seu rationem vivendi, C. quoad modum seu rationem subsistendi, ïV. 18 Hinc
apposite Tertullianus ait: Son dixit Christus: Erunt angeli, ne homines ne­
garet; sed tamquam angeli, ut homines conservaret. Son abstulit substantiam,
cui similitudinem attribuit. 19
869. Eodem sensu apostolus ait, resurrecturum corpus spiritale, quoad
dotes nempe aliquas simile futurum spiritui, utpote immortalitate, incorrupti­
bilitate. agilitate etc. donandum. Hoc autem, inquit s. Irenaeus, non secun­
dum jacturam carnis, sed .secundam communionem spiritus fît. 20

PROPOSITIO Π.
Dogma de futura corporum resurrectione rectae rationi non adversatur.
870. Ad ostendendam possibilitatem corporum resurrectionis diversi
diversas inierunt vias. Nec defuere, qui a recto tramite catholicae doctri­
nae hac de causa deflexerint, confugientes ad introducendam quamdam παίιγγενεΰίαν seu renascentiam, ortum secundum, instaurationem, vi cujus homines
quasi* papiliQpes ex nympha, chrysallide seu brucho tandem prodire debeant
ex germine quodam praeformato etiam post obitum animae inseparabiliter
inhaerente, quae est hypothesis Bonneti. 1 Alii conati sunt eam exponere
,e) Cf. Bern, a Piconio' in hunc loc.
,T) Loc. cit. cap. 51. vehementer porro
sic loquitur: «Securae estote, caro et san­
guis; usurpastis et coelum et regnum Dei
in Christo. Aut si negent vos in Christo,
negent et in coelo Christum, qui votis coe­
lum negaverunt. ·
,9) Recol. superius dicta, num. 19 ct
seqq.
,9) Lib. cit. cap. 62.
•°) Contra haeres, lib. V. cap. 8. n. 1.
Vid. s. August. De cie. Dei, lib. XX.
cap. 21.
’) Ricerche filosofiche su le proce del
crist ianesimo. Traduz. dal francese, Ve-

riez. 1771. Ut tnclius auctoris systema di­
gnoscatur, juverit ipsius verba in medium
afferre, quibus ipsum exponit. Cum prae­
misisset, se pro certo habere hominem in
resurrectione non resumpturum esse corpus
crassum, quocum mortalis vixit, autumat
«che Tuomo sia stato preformato in modo,
che la morte non distrugga punto il suo
essere, e che Γ anima mai non cessi di
essere unita ad un corpo organ izzato*
(cap. 1. pag. 26.); ejusmodi antem corpus
«non ê al présenté che un germe prefor­
mato, per uno stato futuro non soggetto a
perire, corne perisce il corpo terrestre*· (ib.
pag. 32.). Hoc autem germon ȏ un corpo

I

301

I.

juxta theoriam replicationis corporum, quae ita exponitur: Conservatio est
continua creatio, ita ut per singula existentiae nostrae tempuscula Deus
quodammodo in nobis renovet illam creationem existentiae, quam in ortu
ipso dodit. Cum aliquem reduplicat, nihil aliud praestat, nisi ut homo illam
creationem, quam haberet successive, habeat simultanée, quandocumque ipsi
Deo placuerit. Itaque, concludunt, in resurrectione Deus non redintegrabit
nisi existentiam, quam quisque habebat, antequam e mortalibus abiret; per
mortem enim postea absumptum corpus putrescit, vel devoratur, con­
sumitur etc. 2
•
spirituale, che deve succedere al corpo
animale, c la risurrezione non sara, che lo
sviluppamento piû o men rapido dei corpo
spirituale, sin da principio collocato nel
corpo animale, come la pianta nel suo
acino1· (pag. 224.). Quod deinde analogia
confirmat, dicens: »Se le piû certe ed
esatte osservazioni concorrono a stabilire,
che questa volontà adorabile (Dioj ha
preformato gli esseri organizzati, se per
mezzo de’ nostri occhi scopriamo noi stessi
una preformazione in molle specie; non è
egli probabile, che 1’uomo sia stato pre­
formato in modo, che la morte non distruggesse punio il suo essere, e l’anima
non mai
cessasse
4
·
. « di
- / λ essere
· Λ * yT i * · > <unita I · ad
· · nn
corpo organizzato" (pag. 25, 26.)? Verum
cf. quae adversus hoc systema scripsit cl.
Muzzarelli, Ii buon uso della logica,
opusc. XXH. edit, quinta Florentiae 1822.
tom. VII. ubi ostendit, ejusmodi systemate
destrui ideam et veritatem mortis, nullam
jam pari veram resurrectionem, subverti
fidem etc.
Satis nobis erit animadvertere: I. sy­
stema istud de subtiliori organo animae
inhaerente valde arridere rationalistis, non
ad resurrectionem futuram adstruendam, si­
quidem eam negant, sed ad ideam sibi cfformandam animae subsistentis post hujus
crassioris corporis depositionem. ..Animum,
inquit Wegscheider, §. 194. cum sensu el
sui ipsius conscientia, ideoque novo quali­
cumque organo tamquam corpore codemque subtiliore instructum, siquidem mentis
finitae sine spatii limitibus et corporali na­
tura vix cogitari possunt, post mortem cor­
poris terreni fore superstitem.» Sic etiam
J. Gaspar Lavator, Aussichten in die Ewig·

keit etc. seu Prospectus in aeternitatem,
epist. VII; Doderlein. Inst. theol. christ,
dogm. edit. 1. pag. 125. qui scribit: ..Cor­
pore humano subtilius idemque nobis invisi­
bile contineri animi nostri involucrum seu
organum, cujus usum animus et in hac vita
terrestri faciat, et statim post mortem li­
bertate majori sit facturus." Similiter Kai­
ser, Afonogr. theol. christ, dogm. pag. 176;
J. P. Fr. PJchter, Abhandl. über d. Mag­
ne tisinus, seu Tractatus de magnetismo
in musaeo. U. J. seqq. Elirhart, Ueber d.
christl. etc. De christ, resurrectionis do­
ctrina, Ulmae 1823. aliique passim. Adeo
verum est, nihil tam absonum in philoso­
phia aut theologia reperiri, quod ejusmodi
homines non arripiant.
Animadvertimus II. hypothesin Bonneli,
ut ex ejus verbis liquet, fundari in doctrina
de universali quadam corporum organizatorum palingenesi seu reproductione ger­
minis praeformati. Jam vero a recenliori
physica dispunctum jam est ejusmodi sy­
stema, quod accuratioribus observationibus
ct experimentis repugnat; nec admittitur
nisi epigenesis, seu adgeneratio, produ­
ctio simplex, qua absque aliquo germine
praeexistente novum corpus organizatum
vere formatur ac producitur. Cf. Manuale
di /isiologia di Michele Ai edici, Bologna
1833, part. II. cap. 44 et seqq.
Praeterquam quod ejusmodi expli­
catio valde implexa est ac intellectu diffi­
cilis, laborat et ipsa iisdem fere difficulta­
tibus, quibus systema palingenesis impli­
catur. Destruere enim videtur ideam verae
resurrectionis, qualem fides docet, quae
consistit in restitutione scu redintegratione
ejusdem numero corporis physici, quod per

302
871. Verum his praetermissis, non solum possibilem, sed praeterea ra­
tioni ipsi consentaneam osse futuram corporum nostrorum resurrectionem
evincimus.
872. Possibile enim illud dicitur, et est, quod nullam in sui notione
involvit notarum, ut inquiunt, repugnantiam. Jam vero quae repugnantia
fingi aut concipi potest in eo, quod Deus, qui corpus nostrum condidit seu
efformavit, cum antea non esset, eique animam conjunxit, ut viveret, idipsum
postea restituat, cum resolutum est? Rursum quaenam repugnantia invol­
vitur in eo, quod Deus, qui omnipotenti virtute sua efficit effecitque con­
tinuo, ut ex tenui initio corpus integrum evolvatur per generationem, illud
ipsum suae omnipotentiae vi restituat, cum, adnotante Tertulliano 3, corpora
nostra nobis pereant, non Deo, qui minimas quasque eorumdem particulas,
etsi in auram resolutas, ceterisque corporibus commixtas certissime cognoscit,
iterumque suis locis aptare potest?
873. Demum illud possibile est, quod factum esse constat. Porro cer­
tum est, ut suo loco ostendimus4, Christum e mortuis resurrexisse; certum
praeterea est, Christum ipsum Lazarum quatriduanum e tumulo excitasse.
Idem porro est, ad rei substantiam quod spectat, sive putre cadaver excitare,
cujusmodi fuit illud Lazari, sive jam dissolutum penitus ad vitam revocare;
ergo, si non repugnat resurrectio mortui jam foetentis, nec implicat seu re­
pugnat resurrectio mortui in cinerem redacti; nulla enim intrinseca diffe­
rentia est 3
874. Esse autem ejusmodi resurrectionem rationi ipsi consentaneam,
non pauca tum analogica tum moralia argumenta suadent. Analogica qui­
dem, quia, ut observavit jamdiu Tertullianus, quidquid in hac rerum univer­
sitate cernitur, imaginem et speciem quamdam prae se fert resurrectionis:
Omnia, ait ipse, in statum redeunt, quum abscesserint·, omnia incipiunt, quum
desierint; ideo finiuntur, ut fiant: nihil deperit nisi in salutem. Totus igitur
hic ordo revolubilis rerum, testatio est resurrectionis mortuorum^ operibus eam
praescripsit Deus antequam litteris; viribus praedicavit antequam vocibus. Prae­
misit tibi naturam magistram, submissurus et prophetiam, quo facilius credas
prophetiae discipulus naturae; quo statim admittas, quum audieris, quod ubi­
que jam videris; nec dubites Deum carnis etiam resuscitatorem, quem omnium
mortem amittitur. Hinc in symbolo eccle­
siae aquilejen. occurrit illud additamentum:
Credo hujus carnis resurrectionem : quod
defendit, ut vidimus, s. Greg. M. adversus
Eutychium. Cf. etiam Suarez loc. cit. ubi
ostendit, subjectum resurrectionis aliud non
esse nisi corpus, quod per mortem depo­
nitur, cujus terminus est ejusdem corporis
excitatio.

3) Op. cit. cap. 68 et seqq. et cap. 56.
optime ait: Idoneus Deus reficere quod
fecit. .. Quomodo vita confertur a Deo,
ita et refertur.
4) Tractatus De vera religione, part. I.
num. 250 et seqq.

J) Cf. Tertullian. loc. cit. cap. 38.

I

303

*
>

novisti restitutorem,6 Quod et ante ipsum Seneca pariter animadverterat,
(licens: Aequo animo debet rediturus exire. Observa orbem rerum in se re­
meantium, videbis nihil in hoc mundo extingui, sed vicibus descendere ac surgere. Aestas abit etc. 6
7
875. Argumenta autem moralia vix ejusdem veritatem non demon­
strant. Etenim, ut verbis s. Ambrosii utar: Cum omnis vitae nostrae ratio
in corporis animaeque consortio sit, resurrectio autem aut boni actus praemium habeat aut poenam improbi necesse sit corpus resurgere, cujus actus
expenditur, yuomoao
Quomodo enim in guaicium
judicium vocaouur
vocabitur anima sine corpore,
corpore cum
de suo ct corporis contubernio ratio praestanda sit?3 Nempe, nisi detur cor­
porum resurrectio, non reciperent homines praemia vel poenas eorum operum,
quorum auctores fuerunt per conjunctionem animae cum corpore: quod ab­
sonum omnino esset. Licet enim omnium meritorum radix ac sedes in anima
sit, anima tamen in praesenti conditione corpore utitur ad suas operationes
exerendas, quod ejus individua et intima comes est.
876. Praeterea ex unione animae et corporis exurgit suppositum hu­
manum seu persona, nostrum ego, ut dicunt, quod vult, agit, operatur, me­
retur vel demeretur: sublato autem hoc essentiali utriusque nexu, perit
suppositum, quod homo dicitur; nam anima per se sumpta nec homo nec
persona est. Cum igitur homo seu humanum suppositum, aut deliciis afflu­
xerit et voluptatibus, aut cruciatibus, molestiis, omnique calamitatum genere
laboraverit, pronum est colligere, hunc ipsum hominem seu humanum sup­
positum praemiis aut poenis affectum iri; quod nonnisi per resurrectionem
obtineri potest.
877. Insitus pariter animis nostris quidam sensus est, quo dum a morte
seu dissolutione refugimus, appetimus ejusdem dissolutionis reparationem;
proptereamoestitia ingenti afficeremur, si, spectata perpetua naturae totius repa­
ratione, vel aliquantulum suspicari possemus solum casum seu jacturam corporis
nostri fore irreparabilem, ac, dum vescimur, nil aliud nos efficere nisi pa­
bulum vermibus in tumulo praeparare. Nec dubito, quin ipsi increduli summa
animi voluptate amplecterentur ejusmodi doctrinam, in quam incredibili .quo­
dam impetu perinde atque in felicitatem in genere a natura ipsa inclinamur,
nisi conscientiae voce retraherentur, qua non possunt sibi polliceri nisi re­
surrectionem ad mortem ac ignominiam aeternam.
6) Tertullian. loc. cit. cap. 12.
7) Epist. 36’. num. 11. edit. Taurin, opp.
tom. III.
sj Lib. De fide resurrect, num. 52 et
seqq. ubi argumenta ipsa a Tertulliano ad­
docta ad fidem resurrectionis adstruendam
profert, ct latius deducit: «Tribus tamen,

inquit, evidentius colligitur resurrectionis
fides, quibus omnia comprehenduntur, ra­
tione, universitatis exemplo testimonio rei
gestae, quia plurimi surrexerunt. Ratio evi­
dens est, quia cum omnis vita etc.* Quae
deinde singillalim late prosequitur. Cf.
etiam Tertull. lib. cit. cap. 15 et 16.

304
Sive igitur spectetur homo physicus sive moralis, non modo pos­
sibilis futura corporum resurrectio deprehenditur, sed plano rationi consen­
tanea, ut omnia argumenta suadent.
879. Haee autem majus robur acquirant, si spectetur homo Christianus.
Quandoquidem homo Christianus factus est membrum Christi, capitis proinde
sui vices ipsum subire oportet, si fidelis suae professioni sit;|ejusdem Chri­
sti carne et sanguine alitur, quare et ejusdem capitis gloriae et immortalis
vitae participem fore sibi polliceri debet. ; Redemptorem suum ac reparato­
rem totius et integrae naturae suae, seu proprii individui novit in Christo,
qui non solum animam sed et corpus redemit, quod mortale cftectum non
est nisi per Adae culpam. Si igitur Christus reparavit, quod cecidit in
Adam, jam inde constat, etiam corpus fore per ipsum excitandum. Alioquin
magis nobis nocuisset Adae culpa, quam profuerit redemptio Christi, quod
plane repugnat apostoli doctrinae Rom. V. Hinc super fidelium Christianorum
tumulum haec communis deberet esse inscriptio: Vwi sunt oculis insipien­
tium mari; quemadmodum, dum adhuc in vivis agunt inter tot, quibus pre­
muntur, angustias, communis haec deberet tessera esse: Reposita est haec
spes mea in sinu meo.
DIFFICULTATES.

880. I. Obj. Tantum abest, ut resurrectio corporum cum sanae ratio­
nis principiis bene conciliari queat, ut plurimis gravissimisque impediatur
difficultatibus. 1. Non enim intelligitur, quomodo particulae hujus corporis,
in tot alia et ipsa humana corpora dispersae et mutatae, colligi possint et
restitui. 2. Quid hoc ipsum corpus restitutum faciat ad mercedem factorum,
in vita futura expectandam, quippe quum corpus illud nec perperam nec
recte agere potuerit. 3. Deo sanctissimo benignissimoque non convenit, quod
homini, qui sine corpore vitam veram degere nequeat, post multa, demum
annorum millia hoc corpus reddere fingitur. 4. Doctrina ecclesiastica, quae
novam quamdam conjunctionem animae hac vita defunctae cum corpore mor­
tuo ineundam tantopere urget, non solum omnipotentiam ac sapientiam divi­
nam parum curare videtur, sed variis etiam superstitionibus atque ineptis­
simis quaestionibus opportunitatem praebuit, quibus, admissa puriore sententia
(rationalistica), eaque in libris sacris tradita, facile supersederi potest.9 Ergo.
881. Resp. Neg. antec. Siquidem sanae rationis principiis corporum
resurrectionem plane congruere et cum iisdem bene conciliari ostendimus; si
quae sunt difficultates, quae urgeant ejusmodi dogma, non ideo minus cer­
tum ac verum censendum est. Non solum enim nullum religionis dogma
suis difficultatibus caret, sed omnes praeterea naturales disciplinae, e. gr.
’) Ita Wegscbeider, §· 195.

305
medicina, physica, astronomia etc. suas habent. Dei ipsius existentia, ani­
morum immortalitas etc. quae a rationalist!» admittuntur, nonne suis difficul­
tatibus implicantur? numquid propterea rejiciendae sunt? Verum ejusmodi
difficultates tales minime sunt, ut iis deterreri debeamus. Hinc
882. Ad 1. D. Non intelligitur, seposito divinae omnipotentiae interventu, C. hoc admisso, prout admittendum esse contendimus, N. Nec enim
naturali ratione corporum resurrectionem effectum iri quispiam affirmat, sed
divinae omnipotentiae virtute, cui perinde est res, quae non existebant, ex
nihilo condere, ac materiae dispersae particulas aut moleculas, ad compaginandum corpus rursum coagmentare. Mutatio autem in his moleculis, si quae
contigit, tota accidentalis est, ut monuimus, non autem essentialis, qualem
physiologia, seu potius, ut vocant, zoobiologia docet10, ac philosophia universim.
** —t. ■»«.
883. Ad 2. Dicimus corpus restitutum ad mercedem factorum, in vita
futura expectandam, plurimum efficere, cum ex corporis restitutione, juxta
dicta, exurgat nostrum suppositum, nostrum ego. Etsi autem corpus per se
sumptum nec perperam nec recte agere possit, cum anima tamen arctissime
et hypostatice consociatum patitur aut voluptate afficitur, eidem praeterea
animae inservit, ut ipsa ideas sensiles sibi cudat, et una cum ipso mereatur
aut demereatur, ideo congruum est, ut una cum eadem anima corpus pariter
poenam aut praemium factorum consequatur.
884. Ad 3. Reg. animam sine corpore absolute veram vitam degere
non posse. Hoc non est nisi adversariorum figmentum, qui propterea exco­
gitarunt animam, post corporis terreni mortem, novo, nescio quo, organo
eodemque subtiliore instructum iri, eo quod mentes finitae sine spatii limiti­
bus et corporali natura vix aut ne vix quidem concipi possint. 11 Hoc enim
non minus cum recta fide, quam cum sana metaphysica pugnat. Angeli
siquidem sunt mentes finitae et cum conscientia sui, attamen cujuscumque
materiae expertes eos esse ostendimus. 12 Ejusmodi homines pro libertate,
quam sibi arrogant, negant quae testatissima sunt, et obtrudunt quod sibi
placet, nec argumenta ulla proferunt, ad hypotheses suas seu potius absur*°) Cf. Ducrotay de Blainville, Cours
de physiologie générale et comparée, tom. I.
3. leçon, pag. 65 et seqq. Paris 1833, ubi
inter cetera scribit: «Ainsi, de même que
les organes d’un être vivant résultent de
certains agroupements de molécules, au
milieu d’une trame générale, de même
aussi les molécules, qui composent Γ uni­
vers ou la matière, s’agroupent de diverses
façons, et forment, par ces différents modes
d’agroupements, ce qu’ on nomme des corps,
Perron*, Praelectiones theolog. V.

lesquels, par cela même qu’ils ne sont que
des parties d’une seule masse générale,
réagissent continuellement les uns sur les
autres etc.** Ejusmodi autem molcculae in
perpetuo transitu, ut ita loquar, esse con­
cipiuntur, juxta diversas modificationes, quas
subeunt. Sed de his mox iterum dicemus.
ll) Recol. superius recensita de hoc or­
gano, in expositione systematis Bonneti.

”) Cf. supra n. 19 et seqq.

20

306
ditates communiendas. Etsi igitur animae separatae substantiae sint incom­
pletae, attamen Dei virtute cum conscientia sui vere subsistunt, vivunt et
operantur, juxta catholicae doctrinae principia de earuin statu post mortem
corporis, quem pro meritis obtinebunt aut in aeterna beatitudine, aut in in­
ferno, aut, ad tempus saltem, in purgatorio)

MI ’

I?

885. Ad 4. AVp. In primis autem observo non solum doctrinam ecclesia­
sticam, sed divinam revelationem, apostolos, Christum ipsum tantopere urgere
conjunctionem animae, post temporalem hanc a corpore separationem, cura
eodem corpore jam mortuo ineundam. Asserere autem, apostolos, immo et
Christum Dominum parum curare divinam omnipotentiam atque sapientiam,
doctrinamque praebere, quae ex se ineptissimas quaestiones, immo et super­
stitiones foveat, blasphemia est et insania non ferenda. Digna haec sunt
istorum hominum, qui se jactant tradere doctrinam puriorem ea, quam apo­
stoli et Christus tradiderunt, hominum dico, qui fortasse nec in animorum
immortalitatem, nec in Deum ipsum credunt. Adeo sane enervant argumenta
illa, quibus hae veritates probantur, ut omnem fere vim suam amittant! Si
Biblia, ut ipsi autumant, docent puriorem, quam vocant, sententiam, quidni
indicant saltem, ubi haec sententia tradatur? Agnoscat demum protestantismus, quos fructus pepererit fundamentale illud principium de totali rationis
independentia a quavis anctoritate. Scripturae enim auctoritas privato sensu
expositae nulla est, cum semper eludi possit, ut rationalismus ostendit. 13

i

886. H. Obj. 1. Ejusdem materiae atomi ad plura corpora spectare
possunt Cannibales anthropophagi, qui toto vitae tempore humanis carnibus
nutriuntur, in propriam substantiam convertunt carnes, quae ad alios homines
spectarunt. 2. Praeterea quis nesciat omnes omnino homines totidem anthro­
pophages esse? Vix enim terrae cadavera mandata sunt, ut illico resolvantur
n) Vere nunc risum movet quod Moshemius, diss. cit. §.27. scripsit: «Quod
ipsae sacrae litterae testantur, nullum cla­
rius, certius et ad immobilem fidem gignen­
dam efficacius est (redintegrationis nostrae
firmamentum et pignus) quam ipsius ma­
gistri nostri, tot vulneribus et aerumnis
confecti, triumphus de morte et reditus de
sepulchro." Optime sane, nisi prolestantismus robur omne praecidisset ejusmodi pi­
gnori ct firmamento, dum suum constituit
destructivum principium independentiae ra­
tionis, seu spiritus privati a legitima aucto­
ritate, in sacrarum litterarum expositione.
Hoc enim principio semel constituto, nihil
tam clarum tam certum ac efficax est in
sacris litteris, quod perversa hominum in­

genia non subruant. Necesse autem non
est longius hujus rei exemplum et confir­
mationem accersere, quum id rationalistae
abunde ostendant, qui, etsi Scripturas se­
qui se profiteantur, attamen tum Christi
ipsius tum corporum nostrorum futuram
resurrectionem non solum negant, sed
utrumque articulum inter mythos incultio­
ris aevi omnino ablegant. Idem dicatur
de eo, quod ait Beansobre, loc. cit. §. 5:
«Ce n1 est pas une erreur tolerable que
celle de nier la résurrection. S. Paul s’est
trop expliqué sur cet article." Verum ho­
rum scriptorum aetate nondum omnes fra­
ctus suos protulerat protestantismus, neque
tunc omnes praevideri poterant.

»

v.-TgB

I

7- «

307
in sua principia; his nutriuntur vegetabilia, quibus aluntur animantia; nosque, dum vegetabilibus et animantibus vescimur, in nostram rursum con­
vertimus substantiam ea ipsa principia primigenia, quae substantiam consti­
tuerunt illorum hominum, qui superioribus saeculis vixerunt, et ita deinceps
quoad futuras generationes; adeo ut perpetua sit ejusdem substantiae commeatio seu fluxus, quae, ex uno in aliud corpus transit. Cum igitur eadem
substantia ad tot corpora pertinuerit, in resurrectione futura cuinam resti­
tuetur? 3. Ex animadversionibus super oeconomia animali institutis, certo
constat, corpus humanum perpetuas vices subire; amittit enim accipitque
jugiter corpus nostrum magnam molecularum partem substantiae seu mate­
riae, qua constituitur, ita ut singulis septenniis penitus renovetur. Hinc,
accurate loquendo, corpus hujus diei idem omnino dici nequit ac corpus diei
hesterni. Tot igitur ejusmodi corporum, quot idem homo habuit integra
vitae periodo, quodnam praecise resumet in resurrectione? Quacumque igitur
ex parte dogma istud spectetur, sanae rationi et scientiae repugnare depre­
henditur. 14
887. Resp. his difficultatibus, quas adeo magni faciunt increduli, prius­
quam occurramus, juverit nonnulla praemittere ad vera a falsis, aut saltem
exaggeratis, secernenda, juxta probatam physiologorum doctrinam.
888. Ac I. quidem animadvertendum est, stultam esse hypothesin anthropophagorum, qui non alantur toto vitae tempore nisi solis carnibus humanis,
quod nescio an unquam factum sit, aut etiam fieri possit.
889. Π. Certum est, herbas ac plantas, ut etiam demus quod adver­
sarii autumant, praeter nutritionem, quam ex defunctorum corporum princi­
piis adsciscunt, alia multa in proprium alimentum seu succum convertere, immo
illorum partem minimam esse, quam ex cadaveribus attrahunt, quod propterea
pariter dici debet de animantibus ac de hominibus, qui tum terrae fructibus
tum animantibus vescuntur.

890. HI. Principia materiae primigenia, etsi diversam modificationem
subeant, aut combinationem chimicam, in se prorsus incorruptibilia, immo et
indestructibilia sunt. 15 Data propterea quacumque immeatione, seu transitu de una in alteram substantiam, ipsa in se omnino eadem permanent, ac
H) Ita passim increduli qui nullam hac
in parte difficultatem protulerunt, quam ve­
teres ethnici et haeretici non proposuerint,
ut constat ex Origcne, loc. cit. Contra Cel­
sum; ex Athenagora, De resurrect. mort.
cap. 4. in Biblioth. Patrum, edit. Venet.
tom. II; ex Tertulliano, lib. toties cit.; ex
s. Epiphanio, llaer. XLIV. n. 10 et seqq.
quasque ipse merito vocat objectiunculas,

Ιπαπορητικάί : ex s. Augustino, in Enchir.
cap. 84 et scq.

,5) Ejusmodi principia primigenia, quae
et simplicia ab aliis vocantur, indestructi­
bilia dicimus per se, non autem respectu
Dei, qui ea ex nihilo condidit, secus ac
nonnulli recentiores philosophi, seu verius
increduli autumant.

20*

C—

308
propterea semper Deus ill! potest restituere, ad quem aliquo vitae tempore
pertinuerunt. 16
891. IV. Etsi verum est corpora viventium jugiter consumi ac renovari,
attamen, ut verbis utar cl. Laur. Martini, in quaestione inter physiologos
positum est, utrum omne corpus plane renovetur, an quaedam tantummodo
elementa. Nonnulli, illud omnino renovari, contendunt; alii censent, primi­
genia stamina ex textu cellulari componi, in cujus cellulas demittantur varia
sanguinis principia, ea stamina non deteri, consumi dumtaxat materias, qui­
bus ille imbuitur. Posterior sententia, ut idem prosequitur, veritati magis
consentanea videtur. Profecto non facile mente adsequi licet, quomodo orga­
nica fibra destrui posset, quin simul vitam amitteret. 17 Posteriori huic sen’·) Apposite inquit s. August. Enchir. dinaire que de trouver de pareils dépôts â
cap. 8S: «Non perit Deo terrena materies, la surface de l’animal et dans les mailles
de qua mortalium creatur caro; sed in quem­ qui forment sa matière constituante; or ces
libet pulverem cinerem ve solvatur, in quos­ dépôts ne présentent qu’ une simple pro­
libet halitus aurasque diffugiat, in quam- duction émanée des fluides de l’organe,
cumque aliorum corporum substantiam vel production qui, par son degré de solidité
in ipsa elementa vertatur, in quorumcum­ et par sa présence dans les petites aréoles
que animalium etiam hominum cibum ce­ de ce dernier, lui donne un air de trans­
dat carnemque mutetur, illi animae huma­ formation, qui a pu faire illusion; mais il
nae puncto temporis redit, quae illam pri­ est facile de retrouver le tissu normal dans
mitus, ut homo fieret, viveret, cresceret, cette sorte de mélange, du moins tant que
animavit.- Cap. seq. illud praeclare addit: la production nouvelle n’a pas donné lieu
«Ipsa itaque terrena materies, quae, disce­ â son atrophie, et ne l’a pas détruit." Quod
dente anima, fit cadaver, non ita resurre­ saepius repetit, vocans textum cellularem
ctione reparabitur, ut ea, qnae dilabuntur basim oeconomiae animalis. Sed claris­
et in alias atque alias aliarum rerum spe­ sime, tom. HI. pag. 6: ..Vous ne verrez
cies formasque vertuntur, quamvis ad cor­ jamais dans un produit la moindre trace
pus redeant, unde dilapsa sunt, ad easdem de réticulation, de spongiosité, en un mol,
quoque corporis partes, ubi fuerunt, redire de celte disposition qui indique la présence
necesse sit.“ Cf. etiam Tatianus, Orat, du tissu cellulaire ou générateur, et par
cont. Grarc. cap. 6. Bibliolh. Patrum, edit. conséquent l’organisation; car l’organisa­
VeneL tom. L
tion consiste essentiellement dans cet état
17) Elementa physiologiae, lib- ILL réticulaire, celluleux, qui est la condition
pag. 79. edit. 3. Taurini 1835. Hanc eam­ des mouvements d’absorption et d’exhala­
dem opinionem tenuit Hunter. Neque ab tion dont se compose, avant tout, la vie.·
his admodum abludit cit. Blainville, qui, Attamen alii contrarium censent, inter quos
cum tom. I. pag. 119. constituerit distinctio­ Mich. Medici, op. cit. part. I. Fisiologia
nem , quam ipse vocat fundamentalem, in­ generale, sez. prima, cap. 6, in quo diver­
ter elementa constituentia et inter eorum sas leges statuit reproductionis, inter quas
productum, seu inter ea, quae pariem con­ secunda ita ponitur; «Per la forza riprostituunt ipsius animantis, ejusdemque effi­ dultiva, sotto certe condizioni i tessuli venciunt textum (tissu}, atque inter id omne, gono rigenerati, ove sieno recisi, e porquod invenitur in superficie tam externa zione di essi venga portata via, o da altro
quam interna animantis, ita prosequitur; modo distrutta. .. La terza (leggej è, che
»Un changement de tissu ne peut avoir questa straordinaria vegetazione o riprodulieu que rarement et dans des limites trës- zione dei tessuti, è in ragione inversa della
restreintes, tandis que rien n'est plus or­ cosi detta perfezione, ossia complicazione

Ml

309
tontine majus robur accedit ex doctrina apud eosdem physiologos recepta,
mortem naturalem, quae nempe ex senio tantum provenit, pendere ex tex­
turae cellularis, quum processu temporis acquisivit, consolidatione, qua proinde
inhabilis fit ad incitamentum. 18

892. Ex qua theoria jugis illa explicatur alimentorum permeatio, quae
fit per compositionem et decompositioncm, vel, si rnagis placet, per partium
assimilationem ac dissimilationem, quibus oeconomiae animalis, quae nutritio
dicitur, systema continetur. Alimentorum pars, quae per nutritionem consu­
mitur, minima est; ceterae autem per egestionem ac perspirationem sanctorianam amittuntur. Per vim autem vitalem texturae cellulares juxta diversam,
qua donantur, structuram, varia principia attrahunt, ac prout varius est inci­
tamenti gradus, vicibus subest. 19
893. V. Cum, non obstante hujusmodi jugi materiei molecularum vicis­
situdine ac permeatione, seu, ut vocant, reproductione, idem semper in nobis
corpus perseveret ac sit, ut ex sensu intimo edocemur (ecquis enim, nisi amens
sit, dicet, corpus, quod hic et nunc possidet, idem non esse ac corpus, quod
habuit ante viginti ac triginta annos?), patet ad identitatem corporis consti­
tuendam minime requiri identitatem omnium et singularum materiae seu
substantiae molecularum; sed, si admittitur sententia illorum physiologorum,
qui adstruunt reproductionem seu renovationem corporis, seu potius molecu­
larum quibus illud constat, non esse nisi partialem, satis est ut essentiales
nonnullae partes, staminum scilicet primigeniorum seu texturae cellularis,
conserventur, ut identitas corporis exurgat; si vero juxta aliorum physiolo­
gorum sententiam totalis admittitur renovatio, jam patet, nec ullius requiri
moleculae identitatem ad hoc, ut idem corpus dici debeat. Corpus enim idem
dicitur, non obstante jugi molecularum vicissitudine, si ab eadem informetur
anima, et si praeterea alia adsint, quae determinare difficile est, nec ad theo­
logum pertinet; sed certe identitas magis ex forma etiam materiali, structura,
organismo etc. quam ex materia est repetenda, et quidem quamdiu vivimus,
ut ex dictis patet; eadem porro ratio valet quoad resurrectionem. 20 Igitur
organica dei varii corpi vivi etc. ° Quas
leges deinde evolvit et confirmat.
*’) Cf. Martini, op. cit. pag. 78.
”) Ibid, tum in fusiori opere: Lezioni
di fisiologia, tom. VIII. lez. 71. Torino
1830.
w) Advertendum tamen est, hoc inter­
cedere discrimen inter jugem reproductionem et resurrectionem, quod illa nonnisi
successive fiat in diversis corporis seu ma­
teriae moleculis, quae sensim et sine sensu
per partes reproducuntur, aliis permanenti-

bus, quae eamdem semper basim, ut ita
dicam, constituunt, ac proinde integra par­
ticularum renovatio non habetur, nisi post
datam periodum plus minusve longiorem.
Et en, quomodo, mutatis omnibus moleculis ac penitus renovatis, idem tamen sem­
per corpus perseveret. In resurrectione vero
corporis restitutio erit instantanée, nisi propterea eaedem moleculae resumantur, quae
saltem pariem corporis essentialem consti­
tuebant, dum quispiam morluus est, non
haberetur corporis identitas, sed aliud seu

■I,

&

:
i

■’C

310
resurrectio possibilis est, seu anima proprium corpus recipere, potest, licet
paucissimas recipiat ex molecults, quae anto mortem ejus corpus constituebant.
894. VI. Probabile est, corpora post resurrectionem minori indigere
materiae quantitate, quam corpora mortalia ac passibilia.
895. Quibus praemissis, jam sponte ruunt difficultates incredulorum.
Etenim ad 1. resp. Data etiam absurda hvpothesi, illos anthropophages
recepturos illas tantum moleculas. quae requiruntur et sufficiunt ad proprium
corpus constituendum, ceteras vero cum vel non fecerint suas, aut maxima
ex parte amiserint, restituentur illis, ad quos spectabant.
896. Ad 2. Eadem esto responsio.
897. Ad 3. Dico, satis esse, ut illas particulas resumat, quibus coale­
scebat essentialiter illud corpus, quod per mortem dimisit, quia, etsi moleculae
mutatae ac renovatae successive fuerint singulis vel trienniis aut septenniis21,
idem corpus semper extitit, quoniam identitas corporis est independens ab
identitate molecularum, aeque ac, si quis in aedificio aliquo singularibus sub­
latis lateribus alios per vices in illorum locum sufficiat, idem semper aedi­
ficium censetur et est.
898. ΙΠ. Obj. Saltem sub eo respectu futura corporum resurrectio
diversam omnino esset; quod asserere a
fidei principiis abhorret. Quare vel ipse
Mich. Medici, qui extendit reproductioncm
ad ipsos textus cellulares, loquens loc- ciL
de vi reproductiva, quam vult intrinsece
eamdem esse ac eam, quae praesidet pri­
mitivae corporum organisatorum composi­
tioni post generationis actum, quaeque a
Buflbn vis vegetativa. a Wolfio vis essen­
tialis, a Blumenbachio nisus formations
nuncupatur, concludit: »L’unica diflerenza
ê che per quest1 ultima il corpo organico
riccve la forma e la composizione primor­
diale, mentre la forza riproduttiva operando
nella vita già cominciata e precedente, la
conserva, e, per cosi dire, ia ripete."
’*) Dixi singulis trienniis aut septenniis,
quia nihil certi circa hanc renovationis pe­
riodum statui potest; varia enim est. Fa­
tentur enim accuratiores physiologi, diver­
sam esse reproductionem pro diversa ae­
tate; maxima est in infantia et pueritia, me­
dia in adolescentia ac praesertim in virili­
tate, minima in senectute et senio; immo
diversa ratione perficitur, juxta diversas
constitutiones physicas, ut vocant, individuales uniuscujusque, et juxta diversum
vitae genus etc. Cf. auctores citati, nec non

Richerand, Nuovi elementi di fisiologia,
trad, dal franc, tom. I. cap. 6. §- 110 et seqq.
Firenze 1815. Nos unius M. Medici verba
proferemus, qui op. cit. tom. II. cap. 82·
circa finem, haec habet: .Ma se la nutrizione va riparando le materie continuamente
perdute, ne conseguila, che dopo certo spazio di tempo ii corpo si rinnovi. E chi
pensa cotesto rinnovellamento accadere ogni
tre anni al piii tardi; altri ogni sette. Per
me tante sono e cosi variabili le funzioni
preparatorie della nutrizione, che reputo im­
possibile lo assegnare lo spazio necessario
al mntamcnlo del corpo.·' Non obstante
jagi isto ac perpetuo molecularum fluxu
per modificationes physicas aut chimicas,
quas subit corpus nostrum, intimi tamen
sensus testimonio constat, hominem sibi
conscium esse de sua individual! identitate,
ac nemo dicet se corpus possidere post tri­
ginta, sexaginta etc. annos, diversum ab eo
quod obtinebat vel in infantia vel in ado­
lescentia. Moleculae praeterea mutantur,
sed non destruuntur. Cf. Joann. Butler,
L'analogie de la religion naturelle et ré­
vélée , trad, de l’anglais, première partie,
chap. 1. rf une vie future, pag. 21 et seqq.
Paris 1821.

<

311
tamquam impossibilis traduci debet, quod orbis terrarum hic noster impar
omnino sit ad omnia quae resurgent corpora continenda. 22
899. Reep. Neg. Hoc enim commentum jamdiu explosum est a cl. Feller,
qui fallacem ostendit ita dictam demonstrationem, qua incredulus homo nite­
batur evincere, orbem hunc nostrum talem non habere amplitudinem, quae
possit capere omnes homines praeteritarum generationum; immo, inita sup­
putatione, luculenter patefecit, centum milliaria italica quadrata sufficere ad
ingentem multitudinem continendam omnium hominum, qui intra sex mille
annorum periodum sibi invicem successerint juxta praesentem mundi inco­
larum frequentiam. 23 Adeo stolidos se ostendunt increduli dum catholicam
fidem aggrediuntur !
CAPUT

VIII.

DE JUDICIO EXTREMO.

900. Vidimus superius Calvinum impugnantem veritatem judicii parti­
cularis, ut adstrueret solum judicium universale, quod et extremum a nobis
dicitur. Debemus heic ostendere veritatem judicii universalis seu extremi
adversus recentiores protestantes, praesertim vero adversus rationalis tas, qui
nunc tuentur solum judicium particulare, ut excludant universale.
901. Praemittimus autem I. incertum esse tempus et locum hujus
judicii, quum neutrum nobis revelare Deus voluerit. 1
902. II. In hoc judicio publico ac solemni omnium prorsus ac singulo­
rum hominum, qui a mundi exordio usque ad ejus exitum extiterunt aut
extituri sunt, actiones esse discutiendas.
903. III. Modum hujus discussionis ac manifestationis esse prorsus diver­
sum ab eo, quem passim nobis animo, seu potius imaginatione fingimus, ut
ex iis, quae dicturi sumus juxta patrum doctrinam et probata theologorum
principia, manifestum fiet. Sed, ut ad dogma ipsum jam accedamus, sit
”) Ita Joulain, architectus olim regius,
in dissertatione, quae inserta est in diario,
cui titulus : Journal encyclopédique, Sepi.
1770. pag. 267.
u) Catèch. philos, loc. cit. §. 3. n. 469.
Cf. etiam de hoc argumento: It regno di
Dio, ossi a l' universale resurrezione dei
trapassati, libri Ire dell' Ab. D. Gius. Ahgeli, in 4. Roma 1833.
') Cf. Estius in IV. Sent. dist. 48. §.4.

ubi de loco disserens, in quem Chri­
stus venturus sit, ad judicium universale
instituendum, scribit: „Sed quis sit iste
locus, certe traditum non habemus, cum
nec adeo multum referat id a nobis sciri.
Multorum tamen est opinio nequaquam im­
probabilis, in valle Josaphat universale il­
lud judicium futurum ;u quod deinde variis
argumentis confirmat, quae ibidem recoli
possunt.

312

PROPOSITIO.
Post corporum nostrorum resurrectionem instituetur a Christo universale
omnium hominum judicium.

904. Haec propositio de fide est, ut ex omnibus fidei nostrae symbolis
constat. In symbolo enim apostolico credere profitemur, quod Christus ven­
turus est judicare vivos et mortuos: et in symbolo athanasiano additur: Ad
cujus adventum omnes homi?ies resurgere habent cum corporibus suis, et reddituri sunt de factis propriis rationem.
905. Hunc porro fidei nostrae articulum aperte tradidit Christus ipse
Matth. XXV. 31. dicens: Cum venerit Filius hominis in majestate sua
omnes angeli cum eo, tunc sedebit super sedem majestatis suae, et congregabuntur
ante eum omnes gentes etc. Apostoli ut plurimum ab hujus futuri judicii
denunciatione auspicabantur evangelii praedicationem. Ita Petrus Act. X. 42.
et Paulus ibid. XVII. 31, et rursum XXIV. 25. atque in Epistolis passim,
praesertim vero H. Cor. V. 10. ubi ait: Omnes nos manifestari oportet ante
tribunal Christi, ut referat unusquisque propria corporis, prout gessit, sive
bonum, sive malum. Item Apec. XX. 12: Et vidi, inquit Joannes, mortuos
magnos et pusillos stantes in conspectu throni, et libri aperti sunt ... et judi­
cati sunt mortui ex his, quae scripta erant in libris secundum opera ipsorum.

-''■'^906. Hisce positis, si quis in medium proferre vellet auctoritates ac
testimonia patrum, sive graecorum sive latinorum, ad hanc veritatem magis
magisque corroborandam, quam semper ecclesia professa est, is supervacaneam
prorsus operam navaret. Certatim enim ipsi magnum istud spectaculum ex­
tollunt ac celebrant, ex quo tanta in Deum gloria proveniet, justis laus,
reprobis ignominia accedet. Hinc divinae providentiae ordo et quasi tela
evolvetur atque expandetur. Hinc impiorum occultae machinationes et artes,
justorum autem afflictiones et aerumnae in apertam prodibunt lucem. Hinc
denique intimi cordis recessus in omnium oculos incurrent. Spectaculum
profecto, quo nullum Deo dignius excogitari potest. ’
DIFFICULTATES.

907. I. Obj. In hac doctrina, quae a litteris dictorum e Scriptura
sacra ad singulas res probandas adhibitorum haud multum abhorret, nonnulla
quidem insunt, quae rudiorum animos metu salutari perstringere et numen
tamquam judicem forensem oculis quasi objicere queant: nihilominus iisdem
l) Cf. Lessius, loc. cit.

81
fere et gravioribus etiam laborat difficultatibus, quam quibus doctrina illa de
resurrectione. Namque 1. formula illa, cujus origo ab judaeorum seriorum
commentis ac mythicis purioris doctrinae involucris ducitur, huic ipsi ab
iisdem scriptoribus sacris propositae plane repugnat, quippe quum nulla adsit
causa, cur eum, cui sors jam statirn post mortem sua contigerit, denuo judi­
catum iri statuendum sit. Deinde 2. persuasio, quam scriptores sacri magistro divino tribuunt, quamque ipsi prae se ferunt, de reditu Messiae visibili
proxime expectando, nonnullis illius cfi'atis (Joann. III. 18; Luc. XVI. 22 et
seqq.; Joann. XVIII. 36. et alibi) plane repugnat, neque eventu comprobata
est. Ipse Jesus tempus magnae illius rerum conversionis se ignorare professus est, teste Marco XIII. 32. Recte inde concluditur, omnem istam persuasionem de ejusmodi reditu Messiae, scilicet Filii Dei ad judicium insti­
tuendum, ex oratione certa prophetica et tropica, ad imagines de Messia
judaeis usitatissimas composita, qua Jesus rem Christianam aliquando victricem
et adversariorum poenas futuras forte adumbravit, a discipulis sensu quidem
proprio perperam intellecta prodiisse, nec nisi ratione quadam symbolica jam
a nobis ad vulgi usum posse transferri, ita quidem, ut omnis haec narrandi
forma ad eam sententiam universalem ei substratam revocetur, qua quemlibet
hominem doctrina Christi imbutum ad vera hujus praecepta accommodate
judicium olim subiturum ac sortem vitae futurae nacturum esse statuimus.
Postremo 3. negari nequit, judicii messiani proprie intellecti expectationem,
a primis inde ecclesiae Christianae temporibus, variis superstitionibus fanaticis ansam praebuisse, unde plurimum detrimenti cepit vera virtus atque
religio. Quibus argumentis bene perpensis, subsistere licet in simpliciore
Scripturae sacrae sententia, quae optime convenit cum rationis idea Numinis
sanctissimi, statim a morte aliam sortem hominibus probis, aliam improbis
justissimo rerum ordine per gradus tribuentis. 4 Ergo.
908. Resp. Neg. antec. In primis doctrina de judicio extremo ac uni­
versali non solum non abhorret, ut adversarii loquuntur, a Scripturae dictis,
sed aperte omnino iisdem Scripturis traditur et inculcatur. Difficultates
I -■
vero, quibus premitur, nullius plane momenti sunt ac facile disjiciuntur,
prout eas disjecimus, quae adversus resurrectionem proferebantur. Cum
rationalistae aliquot phrases congesserint, e. gr. pro rudioris aevi ingenio,
mythicam narrationem aut poeticam, Jesum sese accommodasse vulgi ingenio,
apostolos magistro sententiam tribuisse ab ipsis perperam intellectam, aliasque
ejusmodi, quas ad nauseam obtrudunt; cum quaedam indicaverint Scriptu­
rarum loca, quae ut plurimum ad rem praesentem non faciunt, aut nonnullas
aliorum rationalistarum sententias attulerint, putant se difficultates insolu­
biles proposuisse, ob quas a recepta omnium saeculorum fide discedendum
’) Wegscheider, §. 199.

.
‘1

;
|
ij
j

·

Ί
I
ii
I
I
Ί
;
!
.
S
I
f
j

ESMK

ρπ · I

314

•Μ

■■

omnino sit Facile tamen rationalismus veluti levis nebula dissipabitur,
priusquam vel minimus catholicae fidei articulus permoveatur. Verum, ut
ad singula, quae objecta sunt, propius accedamus:
909. Ad 1. Neg. primo doctrinam de extremo judicio, quam adversarii
vocant formulam, a judaeorum posterioris aevi commentis ac mythicis purioris
doctrinae involucris originem trahere; quum eam trahat, ut vidimus, ex Cliristo ipso, qui non uno in loco, immo vero constanter, eam praedicat, atque
ab ipsis apostoli^ qui eam a Christo acceperunt. Nos documenta attulimus;
rationalises vero satis fuit propriam assertionem obtrudere. Negamus secundo
doctrinam hanc pugnare cum doctrina proposita ab iisdem scriptoribus sacris.
Hanc enim pugnam nemo unquam vidit, immo nec suspicatus est. Quae
enim pugna fingi in eo potest, quod homines singillatim statim post obitum
judicentur, prout homines privata sunt individua, ut illico consequantur pro­
meritam sententiam praemii aut poenae, et quidem inadaequatam, ut exposi­
tum est, ac demum omnes simul publice ac solemniter tamquam publicae
societatis membra, atque ut completam et adaequatam remunerationem con­
sequantur? Falso praeterea supponunt adversarii, hominis soliu§...cau5ii ejusmodi judicium institutum iri, non autem etiam, immo praecipue, ad Dei
gloriam juxta ea, quae in probationibus dicta sunt ? 3
910. Ad 2. Neg. sacros scriptores tribuisse Christo persuasionem de
proximo sui ac visibili reditu, aut iis ipsis ejusmodi persuasionem inhaesisse.
Christus numquam voluit discipulis suis tempus certum reditus sui patefa­
cere; ideoque non poterant ejusmodi persuasionem aut Christo tribuere aut
ipsi animo concipere. Si quem vero curiositas tangat recolendi loca ab ad­
versario indicata ad ostendendam pugnam, quam ipse fingit inter hanc, quam
vocat, apostolorum persuasionem et Christi effata, mirabitur incredibilem
hominis rationalistae audaciam; cum ne unus quidem sit, qui ad praesens
argumentum spectet.
911. Quod si Marci ΧΙΠ. 32. Christus ait: De die autem illo vel hora
nemo scit, neque angeli in coelo, neque Filius, in ordine, ut ajunt ad manifestationem id protulit, quemadmodum patres omnes adversus arianos, qui
—^1-

■

■■ —

—

y\

ί

* /

*

’) Hanc ipsam difficultatem jam prae­
occupaverat s. Thom. in Suppi, qu. 88.
art. 1. diff.3. Respondet autem ad 3: .Uni­
versale judicium magis directe respicit uni­
versalitatem hominum quam singulos judi­
candorum; quamvis ergo cuilibet homini
ante judicium erit certa notitia de sui damna­
tione vel praemio; non tamen omnibus
omnium damnatio vel praemium innotescet.
Unde judicium necessarium erit.11 Cf. Ca­
techism. Roman, part. L cap. 8. η. 4 et

seq. qni quinque rationes profert, quibus
ostendatur privato judicio generale subji­
ciendum esse. Prima est, ut augmentum
praemii aut poenae percipiant mortui cx
male aut recte factis; altera, ut pii laudem,
impii ignominiam consequantur; tertia, ut
corpora vel praemium vel poenam cum
animo ex aequo participent; quarta, ut di­
vinae providentiae ratio omnibus constet;
quinta demum, ut boni perseverarent et mali
resipiscerent.

I

‘J
315
hoc ipsum objecerant, exposuerunt, Neque enim Filium, qui in sinu Patris
a tota aeternitate est, hic dies latere potuit. Sed haec difficultas provenit
ex systemate ariano, sociniano et rationalistico.
912. Sublato vero fundamento, concidunt sua sponte superstructae dif­
ficultates seu conclusiones, quas indidem deducit adversarius, tum scilicet
ejusmodi persuasionem profluxisse ex perperam intellecta Christi doctrina;
ita ut post XIX saecula, quod non intellexerunt apostoli a Christo ipso
edocti et a Spiritu Sancto, tandem aliquando rationalistae intellexerint; tum
revocandam esse doctrinam de judicio extremo ad speciem victricis gentis
Christianae et poenarum , quas Christi adversarii essent laturi. Haec enim
non sunt nisi somnia, quae nemini sanae mentis Wegscheider cum suis
asseclis persuadebit.
913. Ad 3. Cum ignorem de quibusnam superstitionibus loquatur ad­
versarius, quibus expectatio judicii messiani ansam praebuerit, satius erit
expectore donec adversarius eas enumeret. Forsan alludit ad sanguinem,
quem Christi martyres effuderunt, aut ad illos, qui monasticum institutum
amplexi sunt; quia pro his hominibus quidquid virtutis Christianae est et
heroicae fortitudinis, superstitionem sapit. 4 Nescio pariter quodnam detri­
menti capiat vera virtus atque religio ex judicii expectatione; nisi indicare
velit, neminem tunc fore, qui stipendiis adduci velit ad disseminandam im­
pietatem sub bibliorum velamine, in quo certe magnum foret detrimentum.
914. Postremam denique consecutionem negamus, nempe, probe per­
spectis argumentis allatis, cuipiam licere subsistere in simpliciore, ut ipse
vocat, Scripturae sacrae ' sententia.
Argumenta
enim producta
nullius
plane
1
*·'
■ JJ’ 4
J J r ' f4 '»♦
<
Μ iwWJjl
J
i
roboris sunt, ita ut nec argumentorum nomen mereantur, cum non sint nisi
vel putida mendacia, vel gratuita asserta. Ejusmodi autem argumenta nemi­
nem profecto amovebunt a doctrina illa, quam non solum Scripturae, sed
universa antiquitas tradiderunt, et quae constans semper ac firma fuit omnium
Christianorum fides atque professio.
915. II. Obj. Dubitari nequit, quin hic articulus formulis et alle­
goriis judaicis de adventu Messiae, mortuos resuscitaturi atque sub judicium
vocaturi, tum modo ac rationi humani judicii sit accommodatus. Hinc
est quod commemorantur nubes, quibus Messias vehitur (Matth. XXIV. 30;
XXVI. 64, coll. Dan. VII. 18), Archangelus cum tuba (I. Thess. IV. 16.),
et omne satellitium angelorum (Matth. XXV. 31; II. Thess. I. 7.), con­
vocatio omnium hominum (Matth. XIII. 41; XXIV. 31.), et defun4) Huc special sapienlissima s. Gregorii
Magni animadversio: ..Justorum simplici­
tas deridetur; quia ab hujus mundi sapien­
tibus puritatis virtus fatuitas creditur. Omne
enim quod innocenter agitur, ab eis pro­

cul dubio stultum putatur; et quidquid in
opere veritas approbat, carnali sapientiae
fatuum sonat.* Moral, lib. X. in cap. 22.
Job.

iit

i·,

η

. Fl

yf

316
ctorum et adhuc viventium, qui quidem aequo mutabuntur ac duduin mortui
(I. Cor. XV. 15; I. Thess. IV. 16, 17, coll. Philipp. III. 21.), tribunal judicis
(Rom. XIV. 10«), libri censurarum aperti et inspecti (Apoc. XX. 12 etseqq,),
singulorum examen atque sententia pronunciata (Matth. XXV. 31 et seqq.),
qua pii coelestis regni gaudiis, epulis coelestibus (ibid. VIII. 11 ; Luc. XXII.
18, 30.) digni ac fruituri declarabuntur (Matth. XXV. 38.), impii autem cum
diabolis flammarum infernarum suppliciis aeternis tradentur (ibid. XXV. 41 ;
Marc. IX. 48; Π. Thess. I. 9 et seqq.). Ac posteaquam judicium illud, quod
statim post Hierosolymorum excidium (Matth. XXIV. 29; Marc. XIII. 24 et
seqq. Luc. XXL 5 et seqq.) instituendum, prope instare diserto monent5,
peractum sit, mundum hunc igne interiturum, aliumque oriturum esse, novam
Hierosolymam in novam terram e coelo demissum iri, aliaque ejusmodi per­
hibent. Haud obscure tamen significatur, aevo jam apostolico doctrinam
illam mythis fuisse involutam, II. Petri L 16. 6 Intelligi demum nequit,
quomodo tanta hominum multitudo possit simul judicari; quomodo possit
unusquisque facta propria in mentem revocare.7 Ergo.

916. Resp. Dist. antec. Id est imaginibus sensibilibus et captui nostro
accommodatis judicii articulus proponitur, ut in aliis passim fit, C. allegoriis
judaicis, ita ut articulus ipse totus fictitius sit, atque inter mythos aman­
dandus, X. Duo enim permiscent adversarii, quae apprime secerni debent,
existentia scilicet alicujus veritatis cum modo seu forma, qua eadem veritas
exhibetur atque proponitur. Porro existentia alicujus veritatis est omnino
independens a forma, qua proponitur: cum interdum fieri possit, ut nonnisi
imaginibus symbolicis enunciari seu offerri queat, cujusmodi sunt veritates
abstractae, et quae superant captum nostrum. Hinc Dei ipsius operationes,
sive exercitium suorum attributorum, Scripturae exhibent sub formulis tropicis,
eidem tribuunt affectus, quos vocant anthropopathicos, poenitentiae e. gr.,
irae, vindictae etc. cum tamen nil tale in Deo sit. Numquid propterea ejus­
modi veritates rejicere debemus tamquam totidem mythos, sub illis imagi­
nibus adumbratos? Idem propterea contigit circa judicii extremi articulum.
Nuda veritas est, Christum olim venturum esse ad judicium instituendum
actionum nostrarum, ac retributurum pro uniuscujusque meritis, Cetera
autem possunt esse imagines, quibus objiciatur veluti sub oculos nostros
J) Nempe Maith. XVL 28; XXIV. 30 ;
Joann. XXL 23; I. Joann. II. 18; Rom.
VIII. 19 el seqq.; L Cor. XV. 51 el seqq.;
Π. Cor. V.4 et seqq.; PhiLIIL20; LThess.
L 10; IV. 15—17; I. Tim. VL 14; Tit.
II. 13; Hebr. X. 25 — 37; I- Petr. IV. 7;
IL Petr. ΙΠ. 10 — 12; I- Joann. II. 18; Apoc.
XXII. 7, 12, 20. Ubi animadvertendum ta­

men est plerosque ex his textibus, non esse
ad rem, aliorum autem diversum omnino esse
sensum ab eo, quem adversarius eisdem
tribuit, ut cuilibet eos vel leviter percurrenti
constare poterit.
·) Wegscheider, §. 196.
7) Sic alii increduli passim. Cf. Feller,
loc. cil.

317
ratio, ordo et effectus ipsius judicii, ad altius in mentibus nostris ejusmodi
veritatem figendam.
917. Dixi possunt, neque enim ulla reperitur repugnantia, aut aliquod
inconveniens, si dicamus, reipsa Christum nube circumdatum venturum esse,
prout eadem nubes cum in coelum ascendentem suscepit, Act. L 9', praemit­
tendum fore archangelum cum tuba, in corpore adseititio, ut suo loco expo­
suimus, angelos Christum comitaturos. H
918. Convocandos autem homines esse a quatuor ventis, seu mundi
plagis, ut Christus inquit, nemo inficias ibit, nisi qui velit fidem Christo
detrectare, aut qui putet homines esse totidem entia spiritualia; si enim
homines propriis corporibus donabuntur, quod superiori propositione ostendi­
mus, debebunt profecto moveri de loco in locum, ut coram judice Christo
se sistant. Quod additur de immutatione tam vivorum quam defunctorum,
nihil dicitur in locis adductis, sed Philipp. ΠΙ. 21. tantum generatim dici­
tur de Christo, quod reformabit corpus humilitatis nostrae, configuratum corpori claritatis suae, nec ullam mentionem facit sive vivorum sive mortuorum.
Quod si electorum corpus per resurrectionem dotes gloriosi corporis acqui­
ret, de corpore reproborum contrarium omnino asserit apostolus, dicens
L Cor. XV. 51 : Omnes quidem resurgemus, sed non omnes immutabimur.
Ex quibus verbis non solum mendacii et falsitatis arguitur adversarius, sed
discimus praeterea longe probabilius esse, omnes plane homines morituros
esse, etsi aliqui ad breve tempus. Quia si omnes resurgemus, ergo omnes
moriemur. 9
919. Quae dicuntur de tribunali, de libris censurarum et examine,
jamdiu praeoccupata fuerunt ab ecclesiae patribus, qui monuerunt haec non­
nisi figurato sensu esse accipienda. Etenim judicat Christus, inquit s. Am­
brosius, cognitione cor dium, non interrogatione factorum. 10 Manifestante se
Deo, nullum amplius velum operiet actiones et facta hominum. Quod non
obscure declarat apostolus ipse, scribens, Rom. Π. 15: Testimonium reddente
illis conscientia ipsorum, et inter se invicem cogitationibus accusantibus, aut
etiam defendentibus in die, cum judicabit Deus occulta hominum. Nihil enim
est opertum, ait Christus, quod non revelabitur, et occultum, quod non scietur
(Matth. X. 26·). Quibus docemur omnium et singulorum conscientias divina
illustratione patefactum iri, ut quilibet cognoscat distincte tum bona ac mala
*) Cf. Lessius, loc. cit., nec non Eslius,
loc. pariter cit.
’) Recol. superius dicta.
I0) In Luc. lib.JK. cap. 22. n. 49. Cf.
Enarr- in Psal. I. n. 52. Sic ctiam s. Au­
gust. De civ. Dei, lib. XX. cap. 14 : -Quae­
dam igitur, inquit, vis est inlelligenda di­
vina, qua fiet, ut cuiquc opéra sua, vel

bona vel mala, cuncta in memoriam revo­
centur, et mentis intuitu mira celeritate
cernantur, ut accuset vel excuset scientia
conscientiam, atque ita simul et omnes et
singuli judicentur. Quae nimirum vis di­
vina, libri nomen accepit. In ea quippe
quodam modo legitur, quidquid ea faciente
recolitur.»

♦ i -

$

I

«

u!*

vu

318
propria, quae cogitatione, verbis aut opere patraverit, tum bona omnia ac
mala, quae ceteri gesserint 11 ; et quidem intra brevissimum temporis inter­
vallum omnia absolventur.
920. Quod si Christus visibilis apparebit, visibili pariter angelorum
agmine stipatus, longe probabilius sensibili voce sententiam proferet, quod
patres et interpretes passim docent. Neque in hoc habent adversarii, quod
reprehendant, cum ipsa rerum analogia id exposcat. Neque est quod rationalistae rideant, dum vident aeternam beatitudinem proponi sub imagine
convivii. Quis enim nescit, Deum homines alloquentem infirmitati nostrae
consuluisse, dum, quae omnem mentis nostrae aciem excedunt, per symbola
proposuit? Hinc modo domui, modo regno, modo convivio aliisve laetioribus
imaginibus coelestem beatitudinem Christus comparavit. 12 Interdum vero ea
in Scripturis occurrunt, quae sensibiles ejusmodi imagines corrigunt, ac purio­
rem exhibent ejusdem aeternae felicitatis notionem. 13 Quare haec dissimu­
lant rationalistae, ut contemptum in sacra Biblia disseminent?
921. Falsum omnino est, quod obtrudunt de extremo judicio, immediate
post Hierosolymorum eversionem subsecuturo ; neque id evincunt loca Scriptu­
rarum, quae adducuntur. Tum quia incertum adhuc est, utrum Christus in
citatis locis loquatur de sola Hierosolymorum eversione, an etiam de extremo
judicio ac mundi fine 14; tum quia, hoc etiam admisso, numquam Christus
dixit, illico post ejusmodi excidium subsecuturum esse aut judicium aut
mundi finem. Sermo enim ipsius tria simul complexus est, urbis devastatio­
nem, secundum ipsius adventum in terras visibilem, ac demum judicium et
mundi finem.;’5 De prima affirmavit: Non praeteribit generatio haec, donec
omnia fiant.16 De reliquis nullum tempus determinavit. Sane juxta adversarios,
Christus aperte professus est, se ignorare judicii diem; quomodo igitur
·’) Cf. Lessius, De perfeci, divin, lib.
XIII. cap. 22. n. 137 et seqq.
n) Cf. Bellarminus, De aeterna felici­
tate Sanctorum libri V. ubi pie ac docte
totum hoc argumentum prosequitur. Et
Bened. Piazza, S. J. Dissert, de paradiso,
part. I. cap. 1 et seqq. Panormi 1762.
u) Cf. I. Cor. XIII. 12; IL Cor. V. 6. 7;
Joann. XVI. 22. et alibi passim. Vid. au­
ctores citati.
u) Cf. Phil. Lallemant, S. J. Riflessioni
morali, ec. sui Nuovo Testam, trad, dal
franc. Roma 1791. tom. L ad cap. 24. v. 29.
s. Matthaei, ubi contendit hoc caput nullo
modo referendum esse ad judicium finale,
perinde ac loca parallela s. Marci et s. Lu­
cae, sed tantum ad proximum urbis exci­
dium.

li) Cf. Maldon. in hunc locum.
,6) Ut magis pateat ejusmodi hominum
de Christo et apostolis sentiendi ratio, ap­
ponemus verba Bôhme, qui in opere: De
spe messiana Apostolorum, pag. 101, Halae 1826, scribit: ..Censemus istam expeelationem Creditus prope instantis) aJesu,
nisi quod hic excidium urbis judaeorum
templique praedivinaverit, illi quidem
adventui Messiae annumeratum, non exci­
tam fuisse in apostolorum animis, quippe
quos e gentis suae superstitione ea tenue­
rit, sed fotam aliquatenus, quoniam evelli
nequiret, et quantum posset fieri, emenda­
tam et ad bona, quibus ipse Jésus uteba­
tur, consilia adjuvanda atque percipienda
adhibitam.»

■

/ rCr*

319
potuisset in istorum hypothesi hunc ipsum diem tam accurate determinare,
ut dixerit intra eamdem generationem et immediate post urbis devastationem
institutum iri judicium, et mundi exitum statim subsecuturum? Vetus adagium est: Mendacan oportet esse memorem.
922. Ceterum praestat haec confirmare auctoritate interpretis adver­
sariis nostris minime suspecti, Kuinoel scilicet, qui in suo Commentario in
libros N. T. historicos, ad cap. XXIV. Matthaei, recensitis non paucis pro­
testandum exegetarum expositionibus, quae in eumdem sensum collineant,
ita concludit: Quo vero praeconceptae eorum (discipulorum) opinioni occur­
reret, cum eversione templi reipublicaeque judaeorum conjunctum fore initium
regni messiani terreni......... ita respondebat, ut appareret, finem mundi serius
secuturum esse; et, ut hic mundi interitus ab interitu civitatis judaeorum satis
perspicue discerneretur, profitebatur, se ad excidium Hierosolymorum, ad poe­
nas de judaeis sumendas, suorumque a judaeorum persecutionibus liberationem
(απολύτρωση1, Luc. XXI. 28.), ita rediturum esse, ut ipse non conspiceretur,
majestatem tamen suam ita se manifestaturum esse, ut ipsum pene oculis videre
possent (adventum Filii hominis fore fulguris instar, Matth. XXIV. 27. sicuti
non dici possit, fulgur hic vel ibi esse, ita neque de Messia, eum hic vel ibi
esse, vid. ibid. XXIV. 23 — 27.); sed ad finem mundi, et inaugurationem
regni messiani solemnem, non tamen talis, qualem expectorent, se rediturum
esse (ibid. XXV. 21 et seqq.) ita, ut conspiceretur et innotesceret ipsius maje­
stas omnibus. Quae deinde singillatim enarrat.
923. Cum igitur partim falsa ac calumniosa, partim dubia ac incerta
sint, quae adversarii rationalistae obtrudunt ad elevandam judicii extremi
fidem, atque ad arguendum falsitatis apostolos et Christum ipsum, sponte fluit
et impiam et falsam esse conclusionem de mythis, quibus ajunt obvolutam
doctrinam istam ab ipso aevo apostolico, seu potius ab ipso Christo. Quae
autem de mundi conflagratione ac nova Hierusalem e coelo demittenda allata
sunt, cum ad praesens argumentum non spectent, missa facimus.
924. Haec autem latius produximus, ut specimen quilibet habeat impie­
tatis istiusmodi hominum, ac simul eorum levitatis, qui magistri ac pastores
animarum apud protestantes audiunt.
925. Ad id vero, quod postremo loco objectum est ab incredulis aliis,
nempe philosophis nuncupatis, quomodo scilicet possit judicari simul tanta
hominum multitudo, et quomodo patrata opera omnia in mentem revocari
queant, responsio patet ex iis, quae nuper diximus de ratione, qua judicium
istud Dei virtute perficietur, nec necesse est crambera hic etiam re­
petere.
926. Et haec de Deo Creatore, prout nobis proposuimus, dicenda erant,
ad complectendam tum angelorum tum mundi hujus adspectabilis, tum demum
hominis ipsius creationem, cujus diversa fata, ab ejus origine auspicantes,
»

♦.
-1
>6

320
B
■ ·*<

prosecuti siimus usque ad interitum ac sortem, quae ipsum in aeternum
manet pro diverso cujuslibet statu ac merito.
927. Quare, ut verbis s. Augustini tractatum absolvamus, ipsum donum
Dei cum Patre et Filio aeque incommutabile colere et tenere nos convenit;
unius substantiae Trinitatem, unum Deum, a quo sumus, per quem sumus, in
quem sumus, in quo sumus; a quo discessimus, cui dissimiles facti sumus, a
quo perire non permissi sumus: principium ad quod recurrimus, et formam
quam sequimur, et gratiam qua reconciliamur : unum Deum, quo auctore con­
diti sumus, et similitudinem ejus per quam ad unitatem formamur, et pacem
qua unitati adhaeremus; Deum, qui di.rit: Fiat, et Verbum, per quod faction
est omne, quod substantialiter et naturaliter factum est, et donum benignitatis
ejus, quo placuit et conciliatum est auctori suo, ut non interiret quidquid ab
eo per I erbum factum est; unum Deum, quo creatore vivimus, per quem
reformati sapienter vivimus, quem diligentes et quo fruentes beate vivimus;
unum Deum, ex quo omnia, per quem omnia, in quo omnia, ipsi gloria in
saecula. 17

INDEX

VOLUMINIS V.

TRACTATUS DE DEO CREATORE.

,T) T)e vera religione, num. 115. tom. I. opp.

P»g·

Prooemium............................................................................................................. 5

PAB8 I. De Angelis...................................................................... 6
CAPUT I.

De angelorum existentia............................................ 6

Prop. Tum ex Scriptura tum cx universa Traditione angelos
existere constat.................................................... 7
t

<S

»5

CAPUT ΙΓ.

De natura angelorum................................................ 12

Prop. Angeli sunt meri spiritus, omnis corporis expertes .

CAPUT III.

13

De angelorum officiis................................................ 22

Prop. Dogma catholicum est, Scripturae et patrum auctoritate
firmatum, angelos in hominum custodiam deputari . 22

.

CAPUT IV.

De angelorum gratia, lapsu et poena

CAPUT V.

De daemonum cum hominibus commercio .

.

28

31

Prop. I. Tum ex Scriptura tum ex patrum et catholicae ec­
clesiae sensu constat, veros dari daemoniacos seu a
daemone obsessos . . . ’................................ 33
Prop. Π. Jure merito leges sancitae sunt adversus supersti­
tiosa cum daemone commercia ......... ................ 46
Perrone, Praelectione* theolog. V.

21

322

PARS II. Dc

mundo

55

mundi creatione ex nihilo

CAPUT

55

Prop. Deus, prout ex divina revelatione constat, mundum
ex nihilo in tempore seu cum tempore condidit . .

mosaica cosmojronia

CAPUT

57

66

Prop. Neque ex geologicis aut physicis, neque ex astronomicis observationibus quidpiam eruitur, unde cosmogonia mosaica inftrmari possit....................
<0

CAPUT III. De mosaica epocha in quantum spectat humanumgenns.................
78
Prop. Frustra increduli ex historicis documentis affirmant
humanum genus antiquius esse epocha, quam Moyses
constituit...........................................................

De homine

88

hominis creatione .

CAPUT I.

.

90

Prop. I. Primi parentes immediate a Deo conditi sunt .
II. Universum humanum genus ab Adam omnium
protoparente propagatum est.............................................

De protoparentum gratia et felicitate

CAPUT II.
•.

·»

·

·

4

*

79

J

I4

.

.

91

96
115

W

Prop. T. Primi parentes in statu justitiae et sanctitatis con­
stituti a Deo fuerunt.....................
117
Prop. II. Una cum justitia et sanctitate conjuncta erant in
primis parentibus eximia tum animae tum corporis
dona: scientia in primis et perfecta voluntatis ordinatio quoad animam, immortalitas et immunitas ab
9Mf i
aerumnis et doloribus quoad corpus . . . .
‘ . 120

Prop. III. Status justitiae seu gratiae sanctificantis et felici­
tatis. in qua primi parentes constituti a Deo sunt, non
erat eis debitus......................
131

CAPUT III. De protoparentum lapsu...................
144
Prop. Primi parentes mandatum sibi a Deo datum transgressi sunt, ac per ejus transgressionem graviter pec­
carunt

CAPUT IV.

Dc peccati originalia propagatione

·

.

.

Prop. I. Peccatum originale, quod est mors animae, in

................
144

149

323
t

Ρ"5·

omnes Adae posteros transfundi, sacrae litterae do­
cent ............................................................................................... 151
Prop, II. Dari peccati originalis propagationem, perpetua et
constans docet ecclesiae traditio........................ 160

Prop, III. Dogma de propagatione peccati originalis nullo
modo rectae rationi adversatur.............................. 169
•

·

·

·

CAPUT V.

a

·

4

v

«

Dc peccati originalis effectibus........................ 179

Prop. L Ad merendum vel demerendum in statu naturae
lapsae non sufficit libertas a coactione, sed illa prae­
terea requiritur, quae dicitur a necessitate ....

182

Prop. II. Etsi per originale peccatum liberum hominis ar­
bitrium attenuatum sit, non est tamen extinctum;

seu manet in statu naturae lapsae vera et proprie

dicta libertas ad merendum vel demerendum neces­
saria ................................................................................................197

CAPUT VI.

De futura hominis vita........................................... 205

ARTICULUS I.

De supernatural! hominis beatitudine

....

206

Prop. I. Beati in patria supernaturaliter Dei essentiam in­

tuitive vident................................................................ 207
Prop. II. Beati supernaturaliter Deum nec comprehendunt
nec comprehendere possunt....................................
213
e1 *
Prop. III. Beati pro diversitate meritorum inaequali ratione
Deum vident............................................................................... 217
Prop. IV. Animae justorum, quibus nihil luendum superest,
non expectata corporum resurrectione neque extremo

judicii die, simul ac corpore discedunt, beatifica vi­

sione donantur......................................................................... 220
ARTICULUS

II.

De purgatorio.................................................................. 237

Prop. Datur purgatorium, ct justorum animae in eo deten­

tae fidelium suffragiis juvantur............................... 238
ARTICULUS

III.

De inferno...................................................................... 252

Prop. I. Daemonum ct hominum impiorum poenae aeternae
sunt..........................................
254
Prop. II. Dogma de aeternitate poenarum rectae rationi mi­
nime adversatur...........................................................268
ARTICULUS IV.

De statu decedentium absque baptismo

.

.

.

279

Prop. Infantes ex hac vita sine baptismo decedentes ad

aeternam salutem pervenire non possunt

....

21*

285

324
PU·

CAPUT VII·

I’ B A E LECTIONES

De futura corporum resurrectione ... 290

Prop. I. Datur futura universalis corporum nostrorum re­
surrectio ................................................................
292
Prop. II. Dogma de futura corporum resurrectione rectae
rationi nou adversatur...........................................
300

CAPUT VIII.

THEOLOGICAE

311
De judicio extremo............................................
QUAS

Prop. Post corporum nostrorum resurrectionem instituetur
a Christo universale omnium hominum judicium . .

ROM.

COLL.

IN

S.

J.

HABEBAT

312

JOANNES PERRONE
E SOCIETATE JESU
IN EOD.

COLL. THEOLOGIAE

PROFESSOR.

EDITIO XXI. RATISBONENSIS I.
NOVISSIMIS CL. AUCTORIS CURIS AC NOTIS ORNATA ET AUCTA.

VOLUMEN VI
DE INCARNATIONE ET CULTU SANCTORUM.

RATISBONAE MDCCCLIV.
SUMPTUS

FECIT

G.

JOSEPHUS

H A S Z.

TRACTATUS
D E

INCARNATIONE.
: r*

π**1’i*·

«μ-ΐϋΓκ!Γ·

-i » t j

. r*"'

PROOEMIUM.
η

* ►* >

· r ιζΛ 1

1. Manifeste magnum est pietatis sacramentum, inquit apostolus, I. Tim.
III. 16. quod manifestatum est in carne, justificatum est in spiritu, apparuit
angelis, praedicatum est gentibus, creditum est in mundo, assumptum est in
gloria. Ast ipsa magnitudine sua mysterium hoc imbecilliorum oculos per­
strinxit, qui Dei opera ex proprio sensu dimetiri solent. Quare quovis tem­
pore acerrimi dominicae Incarnationis hostes prodierunt; qui in duas classes
dispertiuntur ; alii enim ipsam penitus rejiciunt, alii germanam dominicae
Incarnationis fidem labefactare adnituntur. In primo censu veniunt hebraei
•
*
·> i ·
· i ·
Λ **
’7
·
et increduli, et qiu his fere annis iis suppetias tulerunt rationalistae; in
altero vero haeretici diversae denominationis.
2. Cum nobis negotium sit adversus utrumque hominum genus, majoris
perspicuitatis gratia tractationem nostram in duas praecipuas partes dividi­
mus, in quarum priori ea omnia complectimur, quae ad Messiam referun­
tur; in posteriori, quae ad Christum ipsum seu incarnatum Dei Verbum
ac totius mysterii oeconomiam spectant.
3. Si qua porro est theologiae portio, quae curas nostras, studium ac
sedulitatem postulet, primas profecto haec sibi vindicat, sive adversariorum
numerum, impetus atque constantiam spectes, sive rei ipsius, de qua agi­
tur, gravitatem atque difficultatem. Deo propterea auspice, magna ani­
morum alacritate et contentione ad propositura nobis fidei certamen descen­
dendum est, ab eo auspicantibus, quod primo loco proposuimus.

PARS I

Quae ad Messiae doctrinam referuntur, revocari possunt ad ipsius
promissionem et expectationem, ad ejusdem adventus epocham, munia et
officia, ad personam denique in qua haec omnia effectum sortita esse con­
spiciuntur. De singulis propterea totidem capitibus ex ordine agemus.

DE MESSIAE PROMISSIONE ET EXPECTATIONS

5. Duplex distinguitur error circa hunc articulum, quorum alter eorum
est ,Çqui negant unquam fuisse a Deo Messiam promissum atque ab hebraeis
expectatum'i alter vero est eorum, (qui utroque dato, tum scilicet Messiae
promissione tum expectatione, sub Messiae tamen nomine non peculiarem
ac determinatam personam, sed quemlibet temporalem liberatorem designari
autumant^ Prius adstruunt illi omnes ex Germania praesertim ’, qui nuspiam
’) Jam sub finem saeculi elapsi, quo
longe latequc cuncta innovandi cupido et
receptae fidei fundamenta evertendi furor
in Germania animos protestantium invase­
rat ac diffundi coeperat, hoc commentum
ortura habuit, opinionem scilicet de venturo
Messia non incidisse hebraeis ante Davidem; tum vero sub hoc bellicosissimo rege,
cum eorum nomen et potentia valde ex­
crevisset, in spem eos venisse, fore ut to­
tius terrarum orbis potirentur imperio; at­
que eos hunc regem, sub quo istud futurum

esset, suum sibi constituisse Messiam, solo
imaginationis aestn ductos. Scripsit integnim librum de hoc argumento Henricus
Stephanus, qui editus est Norimbergae anno
1787. Immo eo res progressa est, ut Harlemi in Hollandia societas theologorum
anno 1792. praemium proposuerit ei. qui
melius solvisset problema: Extentne pro­
phetiae in V. T. ipsum Christum proprie
concernentes. Scriptum porro hoc super
argumento societati obtulit Joann. Konynemburg, quo negavit ejusmodi exister?

in 8Acri8 litteris, multo vero minus in Pentateucho ejusmodi promissionem
reperiri affirmant, Messiae autem expectationem non esse nisi consolatoriam
quamdam spem postremis judaicae reipublicae temporibus invectam ex
perperam intellectis obscurioribus quibusdam prophetarum locis.
Ex hoc principio alter prodiit error, quem non ita pridem adstruxit
Salvador, qui contendit, nullum peculiarem ac determinatum Messiam in
lege promitti, sed generarim quemcumque temporalem salvatorem, qui po­
pulum israeliticum a servitutis et oppressionis statu in libertatem vindica­
verit atque tutaverit. Ex quo infert, tot jam advenisse Messias, quot po­
pulo suppetias tulerunt eumque liberarunt, non solum ex hebraeorum gente,
verum etiam ex exteris gentibus, licet idololatris; cujusmodi inter ceteros
fuit Cyrus, qui in Scripturis Christi seu Messiae nomine donatur. Quo
sensu vere dici posset, tum Messiam advenisse, tum adhuc esse venturum. 2

6. Ab his parum abludunt sansimoniani, qui fabulantur, per Messiam
non significari nisi quemlibet politicae libertatis assertorem ac propagatorem,
vel etiam humanae naturae moralem restauratorem ; qui multiplex pariter
esse potest, quandoque etiam femina. 3
7. Hos quidem omnes possemus jure contemnere, nisi iis arma suppeditassent rationalistae, qui fucatae cujusdam eruditionis apparatu totam
messianismi, ut vocant, seu christologiae judaeorum doctrinam labefactant.
In istorum enim hypothesi non esset Messias nisi fundator aut conditor
cujusdam idealis regni felicissimi, quasi aureae aetatis a prophetis "varie
descriptae et genti judaicae promissae, tum maxime illius verorum Dei
cultorum societatis ad honeste beateque vivendum in terrarum orbe instiprophetias, ac praemium tulit. Haec autem
lucubratio postea typis edita est; cumque
eam recensuisset Eichhorn, Biblioth. torn.
VII. pag. 334. praemissa ejusdem historia
et occasione, addit, rem hanc, de qua in
Hollandia ejusmodi dubium viguerat, nullam
in Germania excitaturam fuisse quaestio­
nem, de qua nihil novi jam posset dici,
quae plene discussa summa cum libertate
jam a quinquennio hic defensa esset. Cf.
Joann. Nep. Alber e Schol. Piis, Institut.
Hermeneut. Scripturae Sacrae, Pestini
1817, tom. I. Prolegomena, pag. 40 et seq.
Idem paradox um, de consolatrice spe con­
cepta a judaeis de Messia subsequenlibus
temporibus, jam pridem Voltaire effutierat
in opere, cui titulus: Fragmcns sur divers
sujets, par ordre alphabétique, art. Mes­
sie, opp. edit. Genev. 1777, torn. XXX VIII.

2) Hist. des institutions de Moise et
du peuple hébreu, par J. Salvador, Paris
1828, tom. III. part. II. liv. IV. Des pro­
phéties politiques de Moise et des Messies.
3) Recolantur quae scripsimus, vol. II.
Tract, de Deo, n. 237. not. 9. Cf. Rosmini.
op. cit. Framinenti di una storia dell'
empietit, Mil. 1834, pag. 165: Una nnova
forma, inquit, di questa antica deiflcazione della- carne parmi quella, che usano
i sansimoniani, quando dicono di andar
cercando non pur la femmina libera, ma
la femmina Messia. 11 loro capo veil'
udienza de' 28. Agosto 1832, dove fu condannato, egli e la sua setta, come rei
di pubblica oltraggiata morale, non du­
bito di dire: che egli crede va essere il
precursors di questa femmina Messia,
come s. Giovanni è stalo per Gesù.' !

8
tuendae, et in vita futura continuandae novaque felicitate ornandae; cujus
spei semina in V. T. libris sparsa reperiiuitur. 4
S. Ut igitur ejusmodi commentis obviam eamus, ct fundamentum
praejaciamus eonun, quae in priori hujus tractatus parte disceptanda erunt,
duo a nobis constituenda sunt: primo quidem ostendendum est, aliquem
Messiam fuisse a Deo promissum et quovis tempore ab hebraeis expectatuin; secundo promissimi hunc Messiam peculiarem, unicum ac determinatum
esse. Postremus enim error, qui versatur circa Messiae qualitatem, com­
modius disjicietur, cum recurret sermo de ejusdem muniis et officiis.

PBOPOSITIO I.
Aliquis Messias fuit a Deo in lege promissus et quovis tempore ab hebraeis
expectatus.

9. Aliquis enim Messiae fuit a Deo in Lege 1 promissus atque ab
hebraeis quovis tempore expectatus, si 1. id perspicua ostendant Scripturarum,
praesertim vero Pentateuchi oracula; si 2. idipsum confirmetur ex per­
petua ac numquam interrupta hebraeorum tum antiquorum tum recentiorum
traditione, nec non traditione omnium ferme populorum.
10. Jam vero ad Scripturarum oracula quod attinet, nota sunt
quae Deus, Gen. ΙΠ. 15. serpenti seu potius daemoni sub serpentis larva
latenti comminatus est his verbis: Inimicitias ponam inter te et mulierem,
et semen tuum et semen illius; ipsa conteret caput tuum, et tu insidiaberis cal­
caneo ejus. Quae verba merito passim ποωτ&ναγρέλιον vocantur; illis si­
quidem primo Deus spopondit, per semen mulieris caput deceptoris, dae­
monis nempe, aliquando contritum iri; hominem autem in libertatem asseren­
dum ab illa servitute, in quam misere per peccatum se conjecerat, j Ita
Hili

oraculum istud universa intellexit antiquitas. Etenim Sap. IT. 24. legitur,
invidia diaboli mortem intrasse in orbem terrarum; Christus pariter Joann.
Vili. 44. diabolo protoparentum lapsum adseribit; clarissime vero Apoc.
XII. 9. dicitur: Et projectus est draco ille magnus, serpens antiquus, qui vo­
catur diabolus et satanas, qui seducit universum orbem. Hinc passim a
<) Ita passim rationalistae et biblici neo­
terici. Cf. Wegscheider, Inst, theol. christ,
dotjm. §. 120. n. 1; qui tamen perperam
pro hac sententia citat Schôttgenium, qui
e diametro ipsi adversatur, ut postea vide­
bimus. B. Koppe in .Voco Test, graeco,
perpetua annotatione illustrato, dotting.
1791, vol. VL excursu L ad Ep. ad Thcssal.
De regno Christi in N. T. formulis βαοί-

λιιας &εοΰ etc. non aliam hebraeis regni
Messiae ideam inhaesisse, quam regni tem­
poralis theocratici, modis omnibus evincere
nititur; et, quod magis mireris, pag. 108·
hanc eamdem opinionem Jesum ipsum concepisse.
’) Sub generali Legis nomine, ut notnm
est, veniunt quinque Moysis libri, atqne
hoc sensu adstruitur propositio.

judaeïs malorum daemoniorum princeps serpens vetus vocatur 2. Documenta,
quae evincunt eamdem traditionem viguisse apud antiquos Asiae populos,
suo loco dedimus ·*. Nullum itaque dubium esse potest, quin in citato loco
agatur de lapsu, ad quem protoparentes a daemone inducti sunt, ac propterea de eorumdem, immo de totius humani generis a peccati ac daemonis
servitute futura liberatione per promissum Salvatorem seu Messiam *
11. Nec destitit Deus sequentibus temporibus ab hujus promissionis
fide identidem in hominum mentibus insculpenda, ut viva semper servare­
tur; immo quo propius accedebat implendae hujus promissionis tempus, eo
clariora et illustriora edebat oracula, ut hac spe homines recrearet ac solarretur. Etenim Gen. XII. 3; XVTLL 18; XXH. 18, promisit Deus Abra­
ham, in ejus semine omnes gentes benedicendas fore. Quas promissiones
item Gen. XXVI. 4. et XXVIII. 14, Isaac et Jacob renovavit. | Agi autem
in adductis locis de benedictione per promissum Salvatorem obtinenda, pa­
tet ex constanti hebraeorum sensu ac traditione; juxta quam apostolus Gal.
III. 8. eam de Messia exponit, dicens: Providens autem Scriptura, quia ex
fide justificat gentes Deus, praenuntiavit Abrahae: quia benedicentur in te
omnes gentes: et clarius etiam v. 14.1 Ex quibus verbis exploditur expositio
neotericorum docentium verba promissionis Dei significare futuram propa­
gationem cognitionis Dei inter gentes per Abrahae posteros.
Idem aperte confirmatur ex celeberrimo^jacobaeo oraculo/, Gen. XLIX.
10. nec non ex ceteris prophetarum vaticiniis, in quibus tempus, locus
promissi Messiae nec non ejusdem Messiae proprietates, munia et officia
distincte praenunciantur; quae inferius singillatim expendemus.
12. Atque hinc factum est, ut omnes judaeorum sectae, pharisaeorum
nempe, sadducaeorum, esseniorum, herodianorum ex antiquis, atque ex
recentioribus karaitarum, qui traditiones respuunt5, et rabbanitarum, qui eas
n^?) ΤίΟΊ^Γι

Loca e scriptis ju­

pag. 100. Du fameux oracle de la Ge­
nèse ΠΙ. 15; qui pariter copiose de hoc
argumento disserit. Vid. Nicolai S. J. Sul
Genesi, lez. XXVII, XXVIII. Perperam
Ammon, Bibl. Theol. IL 49 et seqq. hoc
vaticinium, protoevangeUi nomine insigni­
tum, de universo hominum et serpenlum
genere rectius quam de uno ex mulieris
posteritate intelligendum contendit. Quod
commentum jamdiu everterat Petrus Cunacus, Diss. III. De Republ. /iebraeor.
in Thesauro Ugolini, tom. III. pag. 819.
et pag. 829 et seq.

daeorum collegit Eisenmenger in op. in­
scripto: Das enldeckte Ju dent hum, seu
Judaismus detectus, vol. I. pag. 822.
J) In tract, de Deo creat.
*) Eruditam dissertationem de hoc ar­
gumento dedit Cornei, de Hase, inscriptam:
De protoevangelio paradisiaco Diatribe,
in novem capita distributam, ubi hoc, ut
vocat, oraculum oraculorum, omni ex parte
versat ac tuetur. Prostat in Thesauro theo­
logico- philologico sive Sylloge disserta­
tionum etc. Amstelod. 1701. vol. I. fol.
pag. 67 et seqq.
Cf. etiam Sherlock ;
5) De antiquis judaeorum sectis scribit
L'usage et les fins de la prophétie; trad, Flavius Josephus, Amiquit. lib. XVIIL
de l’angl. Paris 1754. Tom. L discours III.
cap. 2. De recentioribus inter ceteros agit

IL

* 4L*·’

'’T- j>'!|

I /. -‘w

V

·-1 ·
____________

10
una cum Scriptura recipiunt, unanimia et concors sententia fuerit circa
Messiae articulum.
Hinc factum pariter est, ut Samaritani, etsi longe ante captivitatem
babylonicam a judaica tribu fuerint separati, nec alios libros praeter Pen­
tateuchum , ut plerisque saltem eruditis placet 6, tamquam sacros admiserint,
attamen et ipsi fide in Messiam promissum nutrirentur, ut patet ex Joann.
IV. 25—29 et 42.
Hinc demum factum est, ut neque Christus neque apostoli disputare
circa ejusmodi promissionem aut expectationem aliquando debuerint; cum
omnibus ea aetate persuasum fuerit, tum promissum a Deo Messiam fuisse,
tum ejusmodi promissionem omnium votorum objectum fuisse, ut ex levi
Novi Testamenti inspectione compertum fit.
13. Adeo vero pervulgata erat judaeorum persuasio, ut percrebuerit
per omnes regiones orientales; id testantur Suetonius et Tacitus. Prior
enim scribit: Percrebuerat oriente toto vetus ct constans opinio, esse in fatis,
ut eo tempore Judaea profecti rerum potirentur.7 Alter vero: Pluribus persua­
sio inerat, inquit, antiquis sacerdotum litteris contineri, eo ipso tempore fore,
ut valesceret oriens. profcctique Judaea rerum potirentur. 8 Quare receptum
erat ex antiqua traditione illud gentium omnium orientalium theologiae prin­
cipium de mediatoris alicujus expectatione ad perturbatum ordinem inter
Deum et genus humanum restituendum. Quapropter, inquit Plutarchus, et
antiquissima haec descendit ex theologis et legislatoribus tum ad poetas tum ad
philosophos opinio, quae a nullo certo auctore habet· principium, persuasionem
autem firmam et indelebilem, neque in sermonibus tantum, neque in traditionibus, sed in mysteriis et in sacrificiis et apud barbaros et apud graecos mul­
tis in locis pervulgatam etc. 9, nempe de Mediatore inter duo principia, quem
Joann. Bened. Carpzovius, in Introductione
in theologiam judaicam, quam praefecit
novae a se adornatae editioni Pugionis
fidei Raym. Martini, Lips. 1687, capp. IIL
IV. et V; in quibus ostendit, sectam rabbanitarum pharisaeorum esse propaginem,
karaitarum seu karaeorum surculum esse
saddncaeorum. Per Europam longe latequc
diffusi sunt rahbanitae. qui praeter Mosis
et prophetarum scripta traditiones orales,
in opere thalmudico comprehensas, am­
plectuntur, quas velut fidei et vitae regu­
lam pari pietatis affectu cum lege scripta
suscipiendas atque observandas credunt.
Karaei vero in Orientis potissimum regio­
nibus cogniti sunt; legem oralem et tra­
ditiones thalmudicas omnes rejiciunt, nec
aliud fidei fundamentum recipiunt quam

Scripturam Mosis ct prophetarum. De karaeis cf. Diss. Jac. Triglandii el Diss. Levini Warneri, in Thesauro Ugolini, tom.
XXII.
e) Cf. Joann. Morinus, Excrcitalion.
ecclesiast. in utrumtjue Samaritanorum
Pentateuchum, Paris. 1631. Exercitat. I.
§.8; Jahn, Archaeologies biblica, Viennae
1814, §. 326.
T) Sueton. in Vespas, cap. 4, edit. Taur.
1824, opp. tom. II.
·) Hist. lib. V. cap. 13.
’) Λιό xai παμπάλαιος αυτή χάτειδεν
éx θεολόγων xai νομοθενών εις re ποιητάς
xai φιλοΰοφονς δόξα, τήν αρχήν άδεύποτον εχουΟα, την δέ πϊβτιν εΰχνράν xai δυςεξάλειπτον, ούχ εν λόγοις μονον, οόδ'ε εν
•ρήμαις, άλλα εν τε τελεταϊς. εν τε θυδίαις,

I

persae Mitram vocant. Cujus traditionis documenta apud aegyptios, Chal­
daeos, zabianos seu sabaeos graecos, romanos, immo et inter indos, sinen­
ses, japones, americanos ipsos aliosque populos extantia viri docti exhi­
bent‘°; adeo ut vere scribere potuerit doctus Prideaux, expectationem sive
necessitatem cujusdam mediatoris inter Deum et homines fuisse usque ab
initio opinionem praevalentem apud omnes populos. 11
14. Quibus delibatis, sic instituimus argumentum: Hic agitur de quae­
stione facti, utrum scilicet Deus promiserit nec ne, in lege praesertim, ali­
quem Salvatorem seu Messiam Jet utrum hebraei quovis tempore eumdem
expectaverint; jam vero ex allatis documentis utrumque certissime constat;
constat igitur quod ostendendum assumpsimus.
DIFFICULTATES.

15. I. Obj. 1. Expectatio et fides in Messiam non fuit nisi consolatrix
quaedam spes seriori tantum aetate in vulgus hebraeorum sparsa; atque
2. ex lectione prophetarum divinando temere derivata; de qua nihil habetur
in Decalogo, nihil in Levitico, ceterisque libris mosaicis, in quibus omnia
Hebraicae religionis summa capita continentur. 3. Nuspiam dicitur : Credite in
Messiam. Ita quidem Voltaire 12 et ante ipsum Orobius. 13 Quare 4. dicen*

xai βαρβάρου; xai ελληδι πολλαχοΰ περιφερομένην, χ. r. λ. De Iside et Osiride,
opp. edit. fol. Paris 1624, tom. Π. pag. 369.
Deinde referi doctrinam de duobus prin­
cipiis sibi invicem adversantibus ac de me­
diatore inter utrumque, quam adoptavit
Zoroaster, et ex eo pcrsae, aliique orien­
tales et occidentales populi.
I0) Cf. Mémoires de V Académie des
Inscript. tom. XXXI. par Mr. l’Abbe Mi­
gnot, pag. 81 ct suiv. et pag. 207 et sniv.;
Bibliothèque univers. Genève 1822, tom.
XX. littérature, art. Religion. Tableau de
I' état actuel du Christianisme sur le globe,
esquissé par Henri Zschokke. Quatr. ex­
trait, Amérique, pag. 12. Hic tamen auctor,
utpote fanaticus protestons, totus in eo est,
ut protestanlismum super catholicismum ex­
tollat. Hinc nullis mendaciis, calumniis et
falsitatibus parcit ad finem sibi propositum
oblinendum. Maurice's Hist, of Hindostan,
vol. II. Book IV, omnium hanc fuisse indo­
rum persuasionem evidenter ostendit. Eamdem obtinuisse apud sinenses evincit au­
ctor vitae Confucii ex Siam-Kiao, et P. Intorcetta S. J. in vita Confucii. Eadem

est theologia japonum, mexicanorum etc.
Cf. etiam Ramsay, Discours stir la my­
thologie, Paris 1728, pag. 9 et suiv.
n) Hist des Juifs, part. I. liv. 3. tom. I.
pag. 393, Paris 1726.
n) Loco jam citato.
”) Apud Philippum a Limborch, De
Verit. relig. christ, amica collatio, Goudae 1687. In primo enim scripto dato ad
Limborchium Orobius statim incipit: ..Cum
fides in Messiam, Redemptorem futurum,
non minus necessaria fuerit a mundi ex­
ordio quam in Deum creatorem: immo
magis, quia non potest esse fides in Mes­
siam, quin supponatur Deus: maxime in
Deum absque Messia; quaeritur, quare
Deus fidem in seipsum saepissime et clarissime Israeli commendaverit in universo
V. T. et fidem in Messiam numquam commendaveril; in qua tamen consistebat tota
salus? Quod si fecit, petitur, ut assignetur
locus aliquis, in quo Deus mandaverit, aut
dixerit expresse, quod fides in Messiam
sit absolute necessaria ad salutem generis
humani, adeo ut, qui non crediderit, damnan­
dus esset etc.M

12
dum est, subdit Salvador **, salvatorum sive messiarum ideam ortam esse
ex divinis minis atque promissis; 5. quae cum non contineatur conceptis
verbis in quinque libris fundamentalibus, nullo modo constituit fidei arti­
culum respectu hebraeorum; quidquid contra contendat Maimonides, qui
vel eo nomine vapulat a Rabbi Josepho Albo, quod nimis amplificaverit
numerum articulorum fundamentalium legis mosaicae, inter quos retulit
expectationem Messiae. 6. Albo praeivit Hillel, ante Hierosolymorum exci­
dium synedrii praeses, qui contendit, Israelem nullum habere, quem exjVii
pectet Messiam.
Ergo.
16. Resp. Ad 1. Neg. Cum ejusmodi assertio sit contra factum; alio­
quin enim nulla jam ratio dari posset unanimis illius conspirationis atque
consensus in hoc fidei articulo admittendo sectarum omnium, et, quod ca­
put est, Samaritanorum, qui quatuor circiter saeculis ante captivitatis babylonicae tempora a Judae tribu schisma fecerunt, quique ex verisimiliori
sententia non alios libros ut sacros admittebant praeter Pentateuchum.
Eidem non accessisset totius fere orbis consensio, indorum praesertim atque
sinensium, qui vel a primis imperii sui temporibus eam repetunt traditionem.
17. Atque hinc falsum esse eruitur, quod 2. adjiciebatur de spe com­
parata ex lectione prophetarum; tum quia ejusmodi assertio gratuita est
sine tabulis ac sine testibus prolata, tum quia quae ex rentateucho monu­
menta protulimus, et quae mox iterum subjiciemus, eam prorsus convellunt;
tum denique quia universae israeliticae gentis persuasioni ac traditioni aperte
adversatur.
18. Mirum autem esse non debet, quod nulla occurrat Messiae mentio
in Decalogo, cum in eo agendorum potius regula tradatur quam creden­
dorum. Quae animadversio aeque in Leviticum quadrat; hic enim liber
totus in eo est, ut sacerdotes et levitas instituat circa exteriorem mosaicae
religionis cultum ac caeremonias.
Falsum denique est, in reliquis Moysis libris Messiae promissionem
minime reperiri. Etenim praeter palmaria loca, quae adduximus ex Gen.
ΠΙ. 15. et XLIX. 10. luculenta sunt Movsis verba, Deut. XVIII. 15: Prophetam de gente tua et de fratribus tuis sicut me suscitabit tibi Dominus Deus:
ipsum audies; tum verba Dei ipsius, ibid. v. 18: Prophetam suscitabo eis de
medio fratrum suorum similem tui, et ponam verba mea in ore ejus, loqucturque ad eos omnia, quae praecepero illi; qui autem verba ejus, quae loqui­
tur in nomine meo, audire noluerit, Ego ultor existant. Quae quidem verba
de Messia, non de prophetarum successione, ut ait Salvador post Orobium,
esse intelligenda, non modo veteris synagogae rabbini 15, sed et universa
H

M) Loco cit.
“) Cf. Raym. Martini, Ο. P. Pugio fidei,
cum observat. Jos. Du Voisin, edit. Carp-

zovii, pag. 161 et 474, praesertim vero 886.
§. 9 et seqq. Hac autem editione dein­
ceps utar.

I

13
'
j

judtiica natio ostendunt Ex hujus enim persuasione factum est, ut Petrus
et Stephaniis, ille Act. III. 22, iste cap. VII. 37, palam ac publice pro concione de Messia illa exposuerint, nullis repugnantibus judaeis, quos alloque­
bantur. Nec vero alius, excepto Messia, propheta surrexit post Moysem
in Israel, qui sive potestate, sive prophetandi vi, sive Dei familiaritate si­
milis Moysi dici potuerit; prout Deut. XXXIV. 10. adnotatum est. 16 Unde
colligitur, Moysem de Messia fuisse locutum; quod Christus ipse testatus
est, Joann. V. 46. judaeis dicens: Si crederetis Moysi, crederetis forsitan et
mihi; de me enim ille scripsit.
·;
·
·
20. Ad 3. Dist. Conceptis verbis, C. aequivalentibus, N. ut patet ex
modo dictis. Addo, obligationem credendi in Messiam oriri ex ipsa mani­
festatione seu revelatione promissi Messiae, quemadmodum oritur obligatio
credendi in Deum ex ipsa ejus manifestatione, etsi nullibi scriptum in lege
sit: Credite in Deum, ut adversus Orobium animadvertit Limborchius. 17

s

21. Ad 4. Neg. Orta siquidem est Messiae idea seu cognitio et expectatio ex promissione pro top arent ibus facta, Gen. III., ac saepius iterata
Abrahae, Isaac, Jacob, Judae etc. juxta ea quae in probationibus adducta
sunt. Divinae porro comminationes atque pollicitationes ad summum eam
jamdiu animis praeconceptam aluerunt atque foverunt. Prophetae numquam
destiterunt ab eodem Messia praenunciando, ut ex dicendis luculentius con­
stabit. Talia sunt fundamenta ejusmodi expectationis, quae tam altas ra­
dices in universa hebraeorum gente fixerat, ut numquam divelli potuerit
Haec praeterea exceptio falso principio laborat, nempe Messiae missionem
non habuisse ex judaeorum opinione nisi solum objectum temporale, cum
tamen de contrario omnino constet. 18
*6) Cf. Eusebius, Demonstr. Evang.
lib. ΙΠ. cap. 11. ubi multis prosequitur si­
militudinem, quae inter Mosem el Christum
intercessit, ac praecipue potestatem ac mu­
nus legislatoris et redemptoris. In catechismo judaico, quem ex editione syna­
gogae amstelodamensis hebraice ad verbum
recensitum edidit Carpzovius, Introduci.
ad Theologiam Judaic, cap. 9. et qui inscribitur
qpÿ "i-pj Liber doctrinae
bonae, art. 7. propomiiitur quatuor res, qui­
bus Moyses inter prophetas ceteros excelluissc dicitur; quas quilibet illic reco­
lere poterit, pag. 48 et seq. Id ipsum prae­
stat eleganter Rab. Abarbanel, apud Joann.
Meyerum, Tract, de temporibus sacris
etc. in Thesauro Ugolini, tom. I. pag. 533.
Cf. M. G. Frid. Meinhart sub Frischmutho,

Dissertat, de propheta Mosi pari, Deut.
XVIII. 15, quae ex tat in Thesauro theo­
logico- philolog. sive Sylloge dissertatio­
num ad selectiora et illustriora V. et
N. T. loca, Amstelodami 1701, vol. I. pag.
384 et seqq.
*7) Op. cit. Resp. ad primum quaesitam.
l8) Hoc magis ex dicendis in decursu
tractatus constabit. Interea cf. Luc. HL
15; Joann. I. 19 et seqq.; IV. 25 — 29, et
42; VI. 14, et alibi; ex quibus luculentis­
sime palet, judaeos et Samaritanos tempore
Christi nondum exuisse ideam Messiae
spiritualis, thaumaturgi, prophetae etc. etsi
utramque ideam spiritualis et temporalis
regni conjungerent. Cf. etiam Raym. Mar­
tini, part. III. cap. 4. §. 4. et alib. Verum
de hoc postea.

14
22. Ad 5. Neg. Expectatio siquidem Messiae ceu totius moeaicae reli­
gionis caput ab omnibus tum antiquioribus tum recentioribus judaeis spe­
ctata fuit, nec nisi serius ab incredulis nonnullis in dubium ea revocata
est; ita ut, quemadmodum animadvertimus, numquam Christus aut apostoli
disceptare debuerint de ejusmodi articulo ; sed eo extra omnem dubitationis
aleam ab omnibus prorsus tamquam principii loco constituto, controversia
agitabatur de sola Messiae persona. Quare non temere ac perperam, sed
totius synagogae sensum expressit Maimonides, dum art. XII. statuit, ab
omnibus et singulis judaeis firma fide credi oportere in adveniunt Messiae
rrwri ΠΝΏΞ, ut in ipsorum libris symbolicis declaratur. 19 Quin etiam

in Thalmude, Tract Sanhedrin, cap. Chelek, diserte legitur: Omnes pro­
phetae non vaticinati sunt nisi de diebus Messiae 20 ; ut cetera jam comme­
morata praeteream. Hinc etiam colligitur, immerito ac per summam inju­
riam a Josepho Albo Maimonidem reprehendi.
23. Ad 6. D. Contendit Hillel, nullum jam habere Israelem, quem expectet Messiam, postquam is advenerat, C. antequam advenisset, AT. Porro
Hillel ex eorum numero erat, qui noluerunt Messiam in Christo Jesu agno­
scere, in quem, ut infra ostendemus, omnes epochae a prophetis assignatae
pro Messiae adventu conspirabant. His vero elapsis, de ulteriore Messiae
adventu desperans, jure inferebat, nullum jam habere Israelem quem expectaret Messiam. 21 Inde autem novum potius exurgit argumentum ad
evincendum, per id temporis omnes fuisse in expectatione Messiae.
24. Π. Obj. 1. Opinio illa de Messia, id est, regni felicis conditore,
quem hoc nomine in libris V. T. nondum appellatum invenimus, diviso in
duo regna imperio israelitico, e spe meliorum temporum, Joel ΙΠ. 2. et

* ‘iG‘
'i

‘®) Cf. Catechismus judaicus cit. ubi
inter articulos fundamentales fidei ponitur
Articulus duodecimus: Deum missurum
esse Messiam, qui Redemptor futurus sit
populi sui, et quem, etiamsi retardet ad­
ventum, expectore teneamur. Oui quidem
Messias e semine David surculus Isai
bethlehemitae erit, idemque judicio sta­
biliet terram, et judicabit gentes mul­
tas etc. Hinc R. Moyses, filius Maimon,
in suis Hilcot, id est, Sententiis in So
phetin sive judicibus, tract. De Regibus,
cap. XL aperte pronunciat: Quicumque non
credit in regem Messiam, vel qui non
expectat adventum ejus, non solum est
incredulus prophetis, sed etiam legi et
Mosi doctori nostro. Integrum textum

exhibet Martini op. cit. part. III. dist. 3.
cap. 9. §. 3. pag. 766.
ïôkjjçxù
□wzàn-ÿ
îiîb',5 ‘Alios lexlus cf. apud'Martin, ’pp/547 et 674.
’*) En verba ipsius Hillelis, ex Thal
mude, Tract. Sanhedrin seu De Synedriis,
prout prostat cap. XL edit. Cocceji, excerpL
XXXL pag. 351, et excerpt. XXXVI. pag.
359:
ΠψΟ p« If’jpn
seu: Lxplrarhnt omnes termini : jam nul­
lus Messias pro Israele. Et hic depre­
henditur mala fides Salvador, qui tamen
magni facit auctoritatem Thalmudis. De
Thalmude inter ceteros legi potest Du
Voisin, Praef. ad prooemium Pugionis
fidei.

I

15
eaeeiili quasi aurei animie informata esae videtur; quamquam notiones et
spes messianae, improprie sic dictae, hoc est, futuram quamdam gentis
israeliticae conditionem felicissimam praesagientes, patriarcharum aevo jam
adscriptae reperiuntur, Gen. XII. 3; XVIII. 18; XXVI. 4; XXVIII. 14,
coli. Eccli. XIjLV. 22 et 23. 2. Primus enim Davides populum dissidiis et
factionibus perturbatum consociarat, et ad potentiam opulentiamque egregie
evexerat. Sed aureum illud saeculum, facta imperii in duo regna divisione,
evanuit. Non igitur mirum erat, redintegrandi ejus spem in regia Davidis
domo poni, sensimque aliquem ex ejus posteris felicis theocratiae instaura­
torem futurum divinari. 21
22 3. Quo proclivius deinde successu temporis
summa respublica ad exitium ruere videbatur, eo propiorem spei hujus im­
plendae conditionem fingebant 23 ; et, pro illa, quae hebraeorum mentibus
insederat, theocratiae notione, novum imperium, non civili solum et pu­
blico jure, sed morum quoque innocentia et religionis sanctitate fundatum
iri existimabant. . . . Apud prophetas, qui vel proxime ante exilium babylonicum extiterunt, vel ei fuerunt aequales, vel post reditum ex eo vixe­
runt, itemque in libris apocryphis illam feliciorum temporum spem universe
adumbratam videmus 24 ; 4. at in Danielis vaticiniis pressius definitam novis­
que augmentis cumulatam. In his enim imperium aliquod describitur ideale
theocraticum> quo symbolice adumbratur ficta filii hominis UQN "12 persona,

judaeis destinatum 25 ut quinta orbis terrarum monarchia 26, post multas ca­
lamitates eventura, eaque aeterna et immutabilis, et cum mortuorum resur­
rectione et judicio extremo conjuncta. 27 Iste vero filius hominis, qui in
nubibus apparens fingitur 28, pro symbolo totius monarchiae quintae, non
pro Messia habendus est. Ita rationalistae. 29 Ergo Messiae promissio et
expectatio non est nisi vana spes idealis, orta ex melioris conditionis desi­
derio, ac prophetarum poëticis fictionibus fota. 30
25. Resp. Neg. ant. Quod consutum non est nisi ex ludicro imagi­
nationis aestu absque ullo documento : cui facta luculentissima adversantur :
quodque sacrae Scripturae evertunt, traditiones judaicae gentis et traditiones
T1) Mich. V. 1 et seqq.; Is. XI. 5, 6;
XL 1, col. IV. 2; Ezech. XXXIV. 23 et
seqq. ; XXXVII. 21 el seqq. ; Jerem. XXIII. 5 ;
XXX. 9; XXXIII. 15; Ose. HI. 5; Zach.
ΠΙ. 8; VI. 12, ubi nomen FTOU Ίο Messia
dictum.
«) Agg. II. 6-9, 21—23; Zach. II.
9-17; III. 8- 10; VI. 12 et 13; Malach.
m. 1 -7, 13-18.
«) Sophon. III. 9-20; Is. LX, LXVI;
Agg. II. 5 - 9; Zach. XII - XIV; Mai. III.
1 — 6. 19-24; I. Mach. II. 57; Bar. IV.

21 el seqq. V; Eccli. XXXII. 18, 19 et 33;
XXXVI. 12—17; XL1V. 13; XLVII. 11;
Tob. XIII. 7 — 18; XIV. 4-7; II. Mach.
II. 18. Quinque hi postremi libri ii sunt,
quos adversarius nomine apocryphorum
commemorat.
”) Dan. II. 44 cl 45 ; VII. 27 et seqq.
Ιβ) lb. II. 44; VII. 26.
”) lb. XII. 2.
«) lb. VII. 13 et 14.
M) Cf. Wegsch. §. 120. not. b.
30) Ib· §. 50. not. c.

■

t'-n

+* ·

V

■

•1 >

•••Μ *

16
omnium populorum explodunt; ut partim ex allatis documentis consuit,
partim vero ex dicendis apertius constabit.
26. Ad 1.
suppositum, gratis ab adversariis confictum, quodque
se ipsum destruit, opinionem scilicet de Messia informatam esse e spe me­
liorum temporum. Ea enim informata est ex Dei revelatione, quae Gen. Ill.
homini lapso promisit reparatorem non temporalem, seu felicis regni et
aurei saeculi fundatorem in sensu adversariorum, sed spiritualem, qui nempe
daemonis destrueret imperium, et veram religionem instauraret et redinte­
graret; prout illud oraculum, uti jam diximus, et universa intellexit anti­
quitas, et traditio nobis significavit. Nec aliam Messiae notionem ingerunt
pollicitationes Abrahae ceterisque patriarchis factae in locis Geneseos citatis.
In semine tuo benedicentur omnes gentes terrae, per fidem in Messiam, ut
exponit apostolus Gal. III. 8 ; quem rationalistae bono animo ferent, ut ipsis
praeferamus in sacrarum litterarum expositione.
27. Ad 2. Neg. iterum, tum quia expectatio Messiae longe Davide an­
terior est, tum quia Davides ipse saepissime in Psalmis de Messia rebus­
que ab eo gerendis loquitur, Christo ipso testante, Matth. XXII. 42 et
seqq., Luc. XXIV. 27, 44, testantibus insuper evangelistis et apostolis passim,
latentibus ipsis judaeis, qui plures Psalmos de Messia semper intellexerunt.31
Si igitur ante Davidem Scriptura loquitur de promissione et expectatione
Messiae, si Davides ipse saepe de eodem Messia loquitur, evidens est non
ex divisione israelitici imperii spem ortam de aliquo Messia ex Davidis
posteris nascituro, nec sensim coepisse hebraeos divinare, ut profani homi­
nes loquuntur, felicis theocratiae futurum instauratorem, multo vero minus
ipsum Davidem in vitam restitutum iri, juxta parsismi doctrinam. 32
Sl) Cf. Raym. Martini, op. cit. part. Π.
dist. 1. cap. 7. §■ 14 et seqq. part. III. disL 3.
cap. 15. §. 1 et alibi passim.
ai) Sic enim Rosenmüller in Scholiis
in V. T. part. IV. vol. IL Lips. 1810, ad
Ezech. XXXIV. 23, indicatis ejusdem Ezech.
XXXVII. 24 et Jerem. XXX, 9, Ose. UL 5,
locis, in quibus Messias Danides appel­
latur, scribit: «Atque locis hisce significari
illum ipsum veterem Davidem, quem spe­
rarent futuro aliquo tempore regnum pri­
scum, sed multo amplius atque augustius
restauraturum, minime improbabile fuerit.
Alere enim poterat ejusmodi spem opinio
illa veteribus communis fere, de rerum
omnium àaoxaraoràoei, revolventibus sese
et redituris aetatibus. Certe huic opinioni
consentanea erat veterum persarum expectatio de redituro ultima mundi aetate rege

velere Paschutan, Gustaspi filio, quo Guslaspo regnante atque favente suam doctri­
nam promulgaverat Zoroaster. Illum igitur
Paschutan, qui et ipse olim doctrinae zoroaslrianae in provincia vardjemguerdiana
ministrum se praebuerat, credebant persae
extremis temporibus veterem ac puram re­
ligionis doctrinam priscumque persicum
regnum ita esse restituturum, ut omnium
abundantia et prosperitas atque pax uni­
versa terrarum orbem sint beaturae." Vid.
Mémoires sur diverses antiquités de la
Perse, par Silvestre de Sacy, Paris 1793,
in 4. pag. 94 seqq. Verum enim vero quis
ignorat, Zoroastrum plura transtulisse in
libros suos ex libris judaeorum? Doctri­
nam vero palingenesis et apocatastasis non
esse nisi corruptionem doctrinae jamdiu
apud hebraeos receptae de futura corporum

17
28. Ad 3. Neg. ex causa, quarn adversarii autumant, factum esse, ut
judaei fingerent propiorem epei hujus implendae conditionem, sed eo ferventiori desiderio praestolabantur Messiae adventum, quo ad exitum suum
properare videbant terminos epoehae ipsius adventus. Alioquin multo magis
debuissent Messiam expectarc sub finem regni israelitiei, aut regni Juda,
adeo debilitati ab assyriis et chaldaeis, potissimum vero sub Antiocho Epi­
phane. Attamen nemo per id temporis vel suspicatus est de Messiae adventu.
Contra vero sub Herode omnes tenebantur hac expectatione, ut euo loco
ostendemus. Diversae autem hujus agendi rationis quaenam causa esse
potuit in adversariorum hypothesi? Series igitur factorum stultum systema
rationalistarum eliminat ac plane subruit.
29. Hoc autem amoto fundamento, ruunt quae vere finxerunt adver­
sarii de notione theocratiae, de ηοτο ac felicissimo imperio, de feliciori
temporum spe a prophetis et libris apocnjphis (deutero-canonicis) adumbrata.
Haec enim omnia, supposita Messiae promissione atque expectatione tam­
quam basi et fundamento, riteque intellecta, ut postea exponemus, bene
cohaerent; promissione et expectatione sublatis, nulla amplius ratione sub­
sistunt. Aliud quippe est, rei veritate posita, eam diversimode exponere
et amplificare, vel etiam prout est, perperam intelligere, quod plerisque
carnalibus judaeis contigit, sub finem praesertim ipsorum reipublicae, ut
enucleatius declarabimus; aliud vero est, rem totam de suo ac solo imagi­
nationis ferventioris aestu sibi confingere. Hoc enim postremum nonnisi
paucorum est, nec nisi ad tempus contingere potest; ac facile evanescit.
Expectatio autem hebraeorum perpetua fuit ac totius nationis, nulla secta
excepta, ita ut adhuc perseveret. 33
30. Ad 4. Neg. Nec enim in citatis Danielis locis sermo est de imperio
aliquo ideali theocratico, sed de reali regno Messiae, quod in aeternum, ut
ibidem dicitur, perstare debebit, consumptis monarchiis illis pristinis, quae
viam quodammodo juxta divinae providentiae ordinem ipsi paraverant, ut
ex historia compertum est. Quod si quasi Filio hominis, qui cum nubibus
veniebat, ut legitur Dan. VH. 13 et seqq. et qui usque ad thronum Altissimi pervenit, data sunt potestas et honor et regnum, et omnes populi,
resurrectione, ut suo loco ex Job. XIX. 25
et seqq. liquet? Sane Ezechiel, Jeremias,
mullo magis Oscas ipsum Zoroastrum prae­
cesserunt juxta saniores criticos. Cf. Feller,
Diet. Hist. ari. Zoroastre. Eorro cit. loca
intellecta semper fuisse a judaeis dc Messia
filio David, non autem de ipsa Davidis ve­
teris persona, ut inflati ac vani ejusmodi
homines autumant, ostendit Martini op. cil.
part. III. dist. 3. cap. 3. §. 15 et seqq. Cf.
Perrone, Praelectiones theolog. VI.

item Sanctius S. J. in E-zech. in hunc
locuin.
» ·
1 · ·33 ) Hinc animadvertendum est, fictiones
poeticas vatum graecorum et latinorum num­
quam integras nationes pervasisse, multo
minus perpetuo et constanter perdurasse,
secus ac in casu nostro accidit. Dummodo
tamen proprio systemati inserviant, absurda
quaeque devorant rationalistae, ceteros in­
credulos imitati.

Oki

■·
*

>

T

i <

v

i·

18
tribus et linguae ipsi servire perhibeatur : si potestas, quae ei confertur, est
potestas aeterna, quae non auferetur et regnum ejus non corrumpetur; pa­
tet, plane distingui Filium hominis a monarchia, quae eidem traditur. Nec
obstat quod in visionis istius expositione dicitur v. 18: Suscipient autem re­
gnum sancti Dei ollissimi, et obtinebunt regnum usque in saeculum et saeculum
saeculorum. His enim verbis significantia· omnes illi populi, tribus et lin­
guae, qui ex v. 14. servient Filio hominis, id est, Messiae, quique ejus
regnum seu ecclesiam constituent, prout contextus exigit; alioquin hic ab­
surdus sensus exurgeret; monarchia serviet monarchiae.34 Hinc de peculiari
persona, non autem de symbolico emblemate, ut adversarii existimant, tota
antiquitas, quae dicuntur de Filio hominis ac praecise de Christo, exposuit
et explicavit 35
31. Quae autem ibi cap. VII. 9. de mortuorum resurrectione et judicio
extremo dicuntur, ac de Filio hominis, qui cap. VU. cura nubibus coeli
apparens describitur (non vero fingitur, ut adversarii mentiuntur), Christo
ipso interprete, de secundo ac glorioso ipsius adventu intelligi debent, ut
suo loco exposuimus. 36 Quem quidem adventum multae calamitates, eodem
Christo testante, Matth. XXIV. praevenient. Haec autem omnia rationalistae permiscent atque confundunt contra apertam Christi et apostolorum
doctrinam, ut sua systemata vere fictitia nobis obtrudant et christianam re­
ligionem e fundamentis subruant.

PROPOSITIO Π.
Messias a Deo promissus atque ab hebraeis expectatus singularis et
unicus est.

32. Etenim Messias a Deo promissus atque a judaeis expectatus sin­
gularis atque unicus est, si talem postulent tum Scripturae, tum universa­
lis et constans sensus traditionalis ipsorum judaeorum, tum denique pecu­
liares notae et characteres, quibus idem Messias instructus perhibetur ; atqui.
33. Jam vero, etsi Scripturae interdum Christi seu Messiae nomen
aliis etiam hominibus attribuant, sacerdotibus praesertim ac regibus, cum
34) Cf. Sanctius in hune loc. Martini,
part. Π. cap. 7. §. 7 et seqq. et cap. 13. Ex
quibus constat quaenam fuerit constans judaeoruni hujus loci Danielis expositio.
“) Ibid. Conf, praeterea Schôttgenius,
Horae hebraicae, Dresdae, 1742. tom. IL
lib. II. pag. 263, ubi ex Sohar Gen. fol. 85.
col. 338· refert in hune loc. Dan.: Hic est
rex Messias, de <pio scriptuni est etc.
Turn id ipsum ostendit ex confessione Ra-

T

sebi, R. Aben Ezrae, R. Saadiae Gaon,
R. Bêchai, ex Sanhedrin etc. Vid. etiam
Joann. Ben. Carpzovii, Diss, de Filio ho­
minis ad antiquum dierujii delato, ad cap.
VIL 13 et 14. Dan. in Thesauro theolo­
gico- philolog. Amstelod. 1701. vol. L pag.
887 et seqq.
3β) Tract. De Deo creator, part. HL
n. 903 et seqq.

19
tamen hic non de nomine, eed de re quaeramus, perpetuo loquuntur de
peculiari aliqui» promisso reparatore, quem /.ατ’ έ'ξοχην, seu per antonoma­
siam Christum seu Messiam appellant. Sic Gen. III. ille promittitur, qui
conterat serpentis caput; item Gen. XII, XVIΠ, XXII. ille, in quo bene­
dicendae sunt omnes gentes; demum Gen. XLIX. sermo fit de eo, qui
praenunciatur ut ille qui mittendus est, atque erit expectatio populorum,
seu ut in hebr. legitur, ille, cui obedientia erit populorum. E Davidis
familia origo trahenda ab eodem, ubique praedicitur; atque hinc factum
est, ut Messias filius David passim in sacris litteris vocetur. Huc spectant
epochae, quibus determinatur futurus ejusdem Messiae promissi adventus;
cum nempe ablatum fuerit sceptrum a Juda, ut dicitur Gen, XLIX. vel
cum ad finem vergerent LXX hebdomades Dan. IX. et ante destructionem
templi zorobabelici, Agg. II. et Malach. III. Quae quidem aliaque ejus­
modi nequeunt nisi de singulari Messia intelligi.
34. Huc accedit perpetua et constans j u d a e o r u m t r a d i t i o de
expectatione unius singularis Messiae (de qua in prop, superiori); qua
factum est, ut neque judicum ac Samuelis aetate, neque Davidis aut Sa­
lomonis aliorumve, sive Judae sive Israel florentissimorum regum ac principum, neque demum Machabaeorum temporibus, quisquam Messiam ap­
illïï
paruisse diceret; licet plures ex ipsis judaicam gentem ab immanissimo
jugo liberaverint. Contra vero judaeorum fatiscente republica, omnes ex
Scripturarum oraculis atque avita traditione edocti, Messiam praestolabantur.
Etenim Luc. ΙΠ. 15. de Joanne Baptista legitur: Existimante autem populo
et cogitantibus omnibus in cordibus suis de Joanne, num forte ipse esset Christus.
Eadem habentur Joann. L 19 et seqq. ubi agitur de solemni sacerdotum ac
levitarum legatione ad eunidem missa, ut eum interrogarent, num ipse esset
Christus. Rursus ibid. IV. 25 mulier Samaritana tamquam de re omnibus
comperta ait: Scio, quia Messias venit. Demum Matth. Π. 2. magi ex gen­
tilitate orti pro certo id sumentes, fidenter interrogant: Ubi est, qui natus
est rex judaeorum? Nec quispiam extitit inter principes sacerdotum et
scribas populi, a quibus sciscitatus Herodes est, ubi Christus seu Messias
nasceretur, qui haesitaret; sed exponentes de eo Michaeae vaticinium, in
Bethlehem Judae Messiam oriturum pronunciant. 1 Id ipsum habetur ex
Flavio Josepho, De bello judaico lib. IV. cap. 5. et alibi. 2
’) Post adeo disertum s. Matthaei testi­
monium et auctoritatem Luc. IL 4 el seqq.
qais unquam suspicatus esset, quempiam
in dubium revocaturum, utrum Christus
Jesus natus sit in Bethlehem? Attamen
ex biblicis rationalistis Kaifer, Bibi, theol.
pag. 230 ct seqq. serio se demonstrasse

confidit, Jcsuin in oppido Nazareth natum
fuisse, atque, ut addit AVegscheider, argu­
mentis quidem haud spernendis. Scilicet
perquam opportune in istorum manus Scri­
pturae venerunt.
2) Archaeol. lib. XX. cap. V. §. 1.

■ t

20

35. Peculiares demum characteres et notae, quibus prophetae
Messiani venturum instructum iri denunciant, munia item ac officia ab ipso
obeunda, de quibus postea agemus, luce meridiana clarius ostendunt, in
tota Scriptura non agi nisi de determinato ac singulari Messia. Isaias
enim passim describit mites Messiae mores, comitatem, justitiam, praesertim
vero cap. XL 1 et seqq. ; XLH. 3; LXI. 1. Sic tam ipse quam prophetae
reliqui eum exhibent vocaturum et docturum gentes, aliaque ejusmodi per­
fecturum, ut ex dicendis enucleatius patebit.
36. Sive igitur Scripturas consulamus, sive perpetuam gentis judaicae
traditionem, sive characteres et notas Messiae proprias, constat, Messiam,
a Deo promissum atque a judaeis expectation, unicum prorsus ac singu­
larem esse, prout ostendere instituimus. 3
DIFFICULTATES.

37. Obj. 1. Hebraei facile sibi in animum induxerunt, ex proprio
coetu quempiam surrecturum esse de illorum virorum genere, quos Isaias
describit, sapientia praeditos atque intelligenria, spiritu boni consilii et for­
titudinis, 2. idoneos ipsorum prophetarum exemplo ad evertendas oppres­
sorum machinationes, ad excutiendos animos, atque ad omnia adversa su­
peranda, ut hac ratione poptdus subito quodam transitu ex malo ad bonum,
ex servitute ad libertatem, ex abjectione ad honorem adduceretur. 3. Quare
Messias seu liberator naturae limites non praetergreditur juxta hebraicam
doctrinam. 4. Quid sane portendit Balaami vaticinium nisi stellam, quae
orietur ex Jacob, ac radicem, quae surget ex Israel, ad populum firman­
dum, ut fortiter agat? 5. Post Josue unaquaeque oppressionis periodus
suum peperit liberatorem sive Messiam. Cyrus, licet idololatra, in Scri­
ptura vocatur Salvator et Christus ob id tantum, quod finem posuerit capti­
vitati babylonicae, ac alii quia media suppeditaverint ad rempublicam resti-

Quoties demum post magnam dispersionem ementiti Messiae hebraeorum
imaginationem excitarunt, toties id consecuti sunt per sacras voces legis ac
libertatis. Talis fuit impavidus Barcochebas, quem ceu legitimum Messiam
recepissent, si, quod aggressus est, facinus feliciter explevisset; talis saec.
XVII. turbidus ac debilis Sabathai Sevi. 4 Si quis igitur quaerat, utrum
ι*ζ..·ΐ ώ
* Bp r
*’îl il
/list. Patriarch, exercitat. CXI. pag·. 96 et
seqq. Major in Theol. Judaic, loc. VUL
De Messia.
■*) Ita Salvador, op. cit. tom. III. liv. IV.
pag. 365. De qno Sabathai Sevi scribit in
nota: »H était né en Syrie, et il produisit

H’

’) Quaenam fuerit antiquis judaeis in
Messiam fides, diligenter excussit et ex­
pendit Petrus Cunaeus, De rejnibl. hebraeur. lib. III. cap. 9; qui cf. in Thesauro
Ugolini, tom. III. pag. 910 et seqq. cum
not. Joann. Nicolai; nec non Heideggerus,

Messias advenerit, an vero adhuc venturus sit, responsio in promptu est,
scilicet tum jaradiu eum advenisse, tum superventurum adhuc esse. Ergo.

38. Resp. ad 1. Neg. quod assumitur, hebraeos scilicet nonnisi sequiori aevo ideam seu notionem Messiae ex legis comminationibus et pro­
missis sibi cudisse. Certissimum enim est, ejusmodi ideam seu potius pro­
missionem Messiae ipsi mundo coaevam fuisse,et lege mosaica anteriorem;
ut ex dictis apertum est. Moyses locis cit. eam supponit. Job cap. XIX. 25.
professus est, suum se expectare Redemptorem, nempe Messiam, et quidem
spiritualem atque divinum. Profecto gentes omnes longe inter se dissitae,
quibus nulla fuit cum hebraeorum gente communicatio, in lege mosaica
Messiae notionem reperire non potuerunt. Repugnat propterea Scripturis
ac factis ipsis nova theoria ab adversario excogitata.
39. Ad 2. Neg. tum ob rationum momenta, quae adducta sunt, tum
ob falsam adversarii assertionem, prophetas scilicet oppressorum machina­
tiones evertisse, animos excussisse juxta auctoris sensum; fabulae enim
ejusmodi assertiones sunt ab ipso confictae. Illud quippe prophetarum fuit '?
munus, populi praesertim judaici vitia reprehendere, validos animos ad
omnem virtutem excitare, ac Messiae adventum praenunciare, non quidem
ut temporalis liberatoris, quemadmodum adversarius autumat, sed spiritualis,
qui nempe peccata aufeiTet, justitiam adduceret, gentes ad verum Dei cultum
revocaret, aliaque praestaret ejusmodi, quae in liberatorem ab adversario
confictum cadere nequaquam possunt. 5
40. Haud inficiamur tamen, serioribus temporibus judaeorum animos
generatim occupasse ideam etiam de liberatore temporali; quod ex Luc.
XXIV. 21 ; Act. I. 6. aliisque locis N. T. constat. Verum, ne ullus errori
detur locus, duo, quae nequeunt commisceri, secernamus oportet, nempe
ideam primigeniam ct originariam ab idea adseititia, et superinducta. Idea
enim primigenia et originaria, quam exhibent sacrae litterae, est prorsus
de Messia spirituali, ut ex citatis locis apparet; postea autem sensim, ut
ita dicam, ac sine sensu adjecta alia est de liberatore temporali, non ita
tamen, ut prior excluderetur, sed utraque Messiae spiritualis et temporalis
conjuncta idea erat. Sane Messiae spiritualis, legislatoris, prophetae, thaumaturgi ideam semper obtinuisse apud judaicam gentem abunde constat
ex Luc. III. 15; Joann. I. 19; IV. 25; VI. 14; VH. 31, aliisque locis passim.
Quod si in plerisque subsequentibus praesertim temporibus invaluit notio
ΊίρΛ·

h· 1} »:fa llifUfe

Dtu

·· <r

ane vive sensation chez les juifs de Con­
stantinople cl de tout Γ Orient, même chez
les occidentaux. Le sultan le fit jeter en
prison, et lui offrit le turban ou d’être-em­
palé; il n’hésita point, mais, malgré son

zélé à paraître bon musulman, on. lui donna
bientôt la mort."
4) Cf. Sherlock, L'usage et les fins de
la prophétiey en six discours; vid. prae­
sertim Discours III.

i··'*.',·'

k

·’'

. ·

-«Ki

__________

22

a ·■.

Messiae tamquam temporalis liberatoris, ideo id factum est, quod judaei
vaticinia, quae secundum Messiae adventum respiciunt, cum vaticiniis de
primo ejusdem adventu confuderint, vel etiam quia oarnali ac materiali
sensu ea intellexerint, quae de spirituali ipsius Messiae gloria ej usque regno
sive ecclesia, sub materialibus ac symbolicis imaginibus adumbrata, praenunciata erant, s
41. Ad 3. D. Juxta doctrinam hcbraicam seriorum temporum, Tr.
antiquitus receptam, .V. Veteres enim hebraei non diversam sibi Messiae
efformarunt notionem ab ea, quam Scripturae et traditio ipsis patefecerunt
Porro ejusmodi fontes constanter ingerunt ideam Messiae, qui naturae limites
praetergrederetur ; ut Ps. II. 7; Is. VII. 14; IX. 6 et seqq. XI. 1 et seqq. et
alibi passim. 7 Immo certo certius est, ut productis monumentis ostenderunt
*) Antiquiores hebraeos puriorem ideam
habuisse de Messiae persona ac munere
evidenter constat ex iis, quae erudite scribit
Schôttgenius, in Horis hebraicis et talmudicis, tom. II. lib. I. cap. 1 et 2, de no­
minibus Messiae; tum toto libro III. qui
est de persona Messiae, innumeris prope
eorum testimoniis in medium productis;
nec non tom. I. diss. 1. De regno coelo­
rum, in qua §§. 6 et 7. ostendit, nomine
regni coelorum praeter cultum ecclesiae
V. T. significari regnum Messiae et tem­
pora Messiae et oeconomiam illorum, una
cum aliis circumstantiis eo pertinentibus,
adducto testimonio ex Targum Michaeae
IV. 7: Et revelabitur ipsis regnum coe­
lorum in monte Sion a nunc et usque in
saeculum; et confirmat tom. II. lib. I. cap. 2.
§. 3. ex Pesiktà in Jalkut Simeoiti II. fol.
178. 1, et Scir Ascirim rubba, fol. 10. 2:
Quando tempus accedet, regnum coelorum
revelabitur, %
Ï“feî7 ïlfcî
D'CISS tunc implebitur illud Zachar. XIV. 9 :
Illo tempore Deus erit rex in universam
terram, aliisque multis, quae locis cil. re­
coli possunt. Quibus addi potest, hunc
usum loquendi communem fuisse Christi
aetate; alioquin Joann. Baptista, Christus,
pharisaei et auditores ipsorum formulam
hanc neque protulissent neque intellexis­
sent; attamen passim usurparunt, ut patet
ex Maith. III. 2; X. 7; Luc. XVII. 20, et
alibi passim; adeo ut illi, qui ex judaeis,
signis temporum probe expensis, adventum
Messiae proximum cum gaudio excipiebant,
dicantur expectare regnum Dei, seu re

gnum coelorum, Luc. XXIII. 51 ; cui phrasi
similis est illa: Expectare consolationem
et redemptionem, Luc. II. 25 et 38. Orta
autem videtur haec formula, quae antiquio­
ribus judaeis et sanioribus post captivitatem
in deliciis erat, ex Dan. VII. 13 et 14.
Haec volui aliquanto fusius disputare,
primo ut pateat luculenter, insedisse vete­
ribus hebraeis sententiam de Messia ejusque regno spirituali et divino; secundo ut
malam fidem detegerem recentiorum biblicorum rationalis tarum, praesertim Koppe,
.Vop. Test. vol. VI. ad Epp. ad Thess.
excurs. 1. de regno Christi asserentium,
formulam C'lDî5fl"l ΓγΙΖ^Ο, regni coelorum
•-τ :neque in Targum neque omnino apud rabbinos de regno Messiae accipi, sed de pe­
culiari Numinis supremi regimine^ singu­
larique Jehôvae, qua sua gauderet civitas,
tutela, cujns quasi ministri reges in civili­
bus, in sacris vero rebus sacerdotes essent.

T) Cf. W. Hengstenberg, Christologie
des alten Testaments etc. C'hristologia
veteris testamenti etc. Berolîni 1829. Part. I.
sect. 1. cap. 3. De divinitate Messiae in
V. T. pag. 215 et seqq. ubi colligit textus,
ex quibus constat, Messiam futurum prae­
dicari ut Deum et Filium Dei. Nos saltem
eos hic summatim indicabimus: Ps. II. 7.
Messias vocatur Filins Dei sensu proprio
et non figurato, et v. 12. judicium de inimicis suis ipsi tribnitur, et rebelles ad
ipsum confugere monentur; Ps. XLIV. 7
et 8. Messias vocatur Deus; Ps. CIX. 1
David ipsum vocat Dominum suum : v. 6.

«

*

23
eruditi viri, in antiquiorum hebraeorum mentibus firmam semper inhaesisse
persuasionem, unicum mediatorem inter Deum et homines, auctorem reve­
lationis omnis, cui nomen Metatron apposuerunt, nempe Messiam, identificari cum Deo ipso, ac proinde Deum esse, et supra naturae nostrae con­
ditionem positum. 8 Hujus doctrinae ac traditionis vestigium apparet Joann.
VII. 27: Hunc scimus unde sit: Christus autem cum venerit, nemo scit, unde
sit. Imponit igitur Salvador lectoribus suis, dum adstruit, juxta doctrinam
hebraeorum Messiam minime praetergredi naturae limites.

Jï

ZI

accipit a Deo proprium nomen ijlH, et
judicium super hostes suos ipsi adscribi­
tur; Is. IV. 2, Messias vocatur ΓΤίΓΡ ΠΟ&
• ··

T

*

- T

germen Dei, scilicet Filius Jehovah- At­
que haec quidem de divina ejus natura
dicta sunt.
Juxta humanam vero naturam ex antithcsi vocatur
’’'ID-Vj fructus terrae,
natus ex Judaea, vel oriundus ex domo
Juda. Is. VII. 14. indicatur juxta humanam
ualurain per illud nasci ex Virgine j juxta
divinam, per nomen Emmanuel, nobiscum
Deus. Item Is. IX. 6. denotationes seu
characteres divinae naturae cumulantur.
Prius nomen fOC
··• · 1, mirabile, ut indicetur
illum tum in suo esse tum in suis actio­
nibus supra conditionem seu naturae cur­
sum elevatum esse; deinde nomen TÎ31■ ··

Deus fortis, adjicitur; in antithesi deno­
tatur ipsius humana natura et origo per
verba Filius natus est nobis. Ib. XI. 10.
paganae gentes modo religioso Messiam
quaerere dicuntur. Michaeae V. 1. in anti­
thesi ad temporalem Messiae ortum ex
Bethlehem et ad nativitatem ex muliere,
v. 2. annuntiatur ejus aeterna praeexisten­
tia: Ex te mihi egredietur . . . et egres­
sus ejus ab initio, a diebus aeternitatis ;
et v. 4. ipsi tribuitur fortitudo et majestas
Jehovae. Os. III. 5 : Filii Israel..........
quaerent Dominum Deum suum et David
regem suum, id est Messiam. Ubi ver­
bum
studium sesc Deo reconciliandi

et ejus gratiam acquirendi significat. — Sed
insigne praeterea est ad rem nostram quod
legitur Mai. III. 1 et seqq. Jehovah ibi
dicit, se legatum missurum, qui viam ante
se sternat, et slalim subditur, postquam hoc

.7, fl

factum fuerit, Messiam appariturum. Igitur
apparitio Jehovah et apparitio Messiae identificantur. Messias accipit nomen ρ'ΠΝΓΙ,

U

quod cum articulo praefixo nullibi nisi de
uno Deo invenitur. Huic summo Deo,
duci theocratiae, regi israelitarum, templum
ut sua proprietas semper adscribitur. At
juxta Malachiam, templum est proprietas
Messiae. Istum igitur Deum esse, et cum
Jehovah per unitatem naturae idenlificari
aperte eruitur. Insuper v. 2 et seqq. offi­
cium divinum, alioquin soli Jehovah adscriptum, nempe judicium de improbis, ipsi
Messiae tribuitur. Cf. etiam Dan. VU. 13
et 14; Zach. XH. 10; XIIL 7. Praecipua
ex his vaticiniis suo loco expendemus.

®) Ibid. loc. cit. pag. 238 et seqq. qui­
bus patet, ex antiquiorum judaeorum do­
I
ctrina, eaque communi, hunc Metatron non
raro idenlificari cum Schechina, habitatione
nempe Dei in mundo, idenlificari cum Deo
ipso, a quo tamen distinguitur, persona
scilicet; non esse Metatron creatum, sed
emanatum ; vocatur Metatron emanationis
et creationis, qui apparuit Moysi in rubo;
cum summo Deo unitate essentiae conjun­
ctus perhibetur, ut Dominus ipse et lega­
tus Dei, princeps mundi, et visibilis mani­
festator Dei. Aliaque ejusmodi ex Thalmude, ex lib. Sohar et rabbinorum innu­
meris testimoniis ostendit. Haec ipsa do­
cumenta praeter Soinmerum, Glaesenerum,
Raym. Martini exhibet Schôttgenius, op.
cil. tom. II. De Messia, lib. III. thesi II
et seqq.; adeo ut mirum sit, incredulum
judaeum Salvador potuisse firmiter adeo
asserere, ex judaeorum doctrina non debuisse Messiam naturae limites praeter­
gredi. Qua assertione aperte se vel igno­
rantem vel mendacem prodit.

□

ibl

L i

1“

\

*

42. Ad 4. Neg. Sed ex unanimi veterum immo et reccntiorum etiam
judaeorum sententia Balaami vaticinium pro objecto habet, supremiun illum
regem venturum. Messiam nempe, cujus adventus fama jam inde a remo­
tissimis saeculis Orientem totum pervaserat, qui populos sit debellaturus,
et quo regnante maximae rerum conversiones essent eventurae. 9 Ex ge­
nere porro armorum ejus deprehenditur, qua ratione omnes filios Seth, seu
ut habet OnkeJos, omne» homines sit Messias vastaturus: percutiet terram, in­
quit Isaias XI. 4. virga oris sui} et spiritu labiorum suorum interficiet impium.
43. Ad 5. D. Unaquaeque oppressionis periodus suum peperit libera­
torem sive Messiam, improprie dictum seu late sumptum, C. proprie dictum,
de quo loquimur. A'. Id ipsum dicatur de Cyro aliisque omnibus, quibus
communis fuit haec denominatio, regibus ac sacerdotibus, qui analogice
chrisli vocabantur seu messiae ac salvatores. Alioquin, cum judices inter­
dum dii in Scripturis vocentur, sequeretur, vel nullum esse proprie dictum,
vel illos homines totidem deos esse.
44. Ad 6. D. Spiritu vertiginis atque anticipatis judiciis abrepti, C.
juxta germanum Scripturae sensum per traditionem antiquissimam expo­
situm, xV. Verum de hoc postea.
45. Ex his responsio fluit ad conclusionem ex falsis principiis, seu
potius ex gratuito ac singulari systemate adversarii deductam. Si enim
nonnisi unus ac determinatus Messias a Deo in Scripturis promittitur: si
nonnisi imus ac determinatus ab universa judaeorum gente expectatus est:
si nonnisi de unico, singulari ac determinato mediatore seu Messia omnium
antiquarum gentium traditiones loquuntur; patet eo denique controversiam
adduci, ut quaeramus, utrum venerit nec ne. Istud vero in sequenti capite
excutere aggredimur.
CAPUT

II.

DE EPOCHA ET OFFICIIS PROMISSI MESSIAE.

46. Nonnulli judaei, diuturni quo detinentur exilii atque dilati Messiae
adventus pertaesi, in desperationem acti, contendunt, nullam a prophetis
9) Cf. de hoc vaticinio. praeter prooe­
mium Du Voisin in Pug. fid. edit. cil. pag.
81. Dissert. WiHemeii De atelia ex Ja­
cob oriunda, in Num. XXIV. 17. quae reperitur in Thesauro theol. pkilolog. cit.
Perperam De ^Nelte, Kritik der israelit.
Gesch. seu Critica historiae israeliticae,
pag. 363 et seqq. illud confictum in gratiam
hebraeorum aulumaU et Bieck in detn bihl.
exeget. Repertor, seu in Repertorio biblico

exegetico, post debellatos a Saulo ammonitas, zabaeos et pliilisthaeos assutum ccnsct.
Nee Rosenmuller! conatus efficient, totum
hoc oraculum Balaami imposturam el fictio­
nem esse. Cf. Barlolocci Bibliotheca magna
rabhinica, Romae 1675· part. I. pag. 655
el seqq. Cf. etiam Joann. Frid. Miegii
Dissert. De stella et sceptro baleamico
in Noco thesauro dissert. Lugduni Batav.
1732. fol. tom. I. pag. 423 el seqq.

*

25
futuri Messiae peculiarem epocham statutam ac determinatam fuisse. Alii
vero, etsi fateantur, hujus adventus epocham reipsa determinatam esse,
attamen dilatum esse contendunt Messiae adventum ob demerita ac peccata,
quibus hcbraci se commacularunt, aut in dies coinquinantur. Alii demum
censent quidem epocham adventus Messiae esse determinatam, non solum
conditionate, sed absolute; contendunt tamen, nondum completam hanc
epocham esse. Nostrum igitur erit, duce praesertim cl. Joann. Bernardo
De Rossi ’, propositionibus insequentibus haec omnia effugia praecludere,
ac simul ostendere, ex officiis seu muniis a Messia juxta prophetas obe­
undis, eum jamdiu advenisse, ut non sit in aliud tempus expectandus.

PROPOSITIO I.
Epocha adventus promissi Messiae ex sacris litteris certa ac determinata est.

47. Haec propositio est adversus chaldaeum Paraphrasten, R. Joseph
Aben-Jachia, Maimonidem, aliosque paucos, contendentes, nihil certi circa
tempus futuri Messiae adventus constitui posse, immo neque posse in hanc
epocham inquiri absque erroris periculo; nec quidquam uspiam de ejus­
modi epocha revelatum a Deo esse. 1
•
w
· · ·
··
W
·
· Î /’l
w»
48. A vero autem prorsus abludere ejusmodi assertionem:
Constati, exjacobaeo vaticinio, quo venturus praedicitur Mes-Λ
rias, cum ablatum fuerit sceptrum a Juda; ex prophetia Dani e lis,
qua sub finem septuagesimae hebdomadis ab edicto reaedificationis iirbis i
occisum iri Messiam praenunciatur; nec non ex Aggaei et Malachiae
oraculis, quibus significatur stantibus adhuc urbe ac templo Messiam,
venturum esse.
Constat Π. ex antiqua judaeorum traditione et agendi ra­
tione. Etenim juxta elianam scholam anno ab orbe condito quatermillesimo Messias adventurus erat, prout refertur in Thalmude, in quo dies regis
Messiae ad hunc annum assignantur. Sane Messiam per id temporis magna
animorum conteutione exoptatum fuisse atque expectatum, adventus ma­
gorum in Solymorum urbem, civitatis totius commotio, infantium caedes,
occisio eorum qui essent de familia David ex parte romanorum, ne judaei
Messiae praetextu novi aliquid machinarentur 2, desperatio Hillelis, tumultus
hac de causa excitati 3, pluies veteratores qui sibi eadem aetate Messiae
’) Delta vana aspetlazione degli Ebrei
etc. Parma 1773.
’) Apud eumd. cap. 1. §.2.
*) Cf. Euseb. Histor. eccl. lib. III. cap.
12 et cap. 19. edit. Vales.

3) Joseph, Are hae ol. lib. XX. cap. 8.
§. 6. De beUo jud. lib. II. cap. 13. §· 4 et 5;
ib. lib. VI. cap. 5. §. 3. edit. Haverc.

26
nomen ac dignitatem vindicarunt, facinus ipsum Barcochebae, fama in
omnem partem vulgata de egressuro tunc temporis e Judaea qui rorum
potiretur, applicatio vaticiniorum a Josepho per assentationem Vespasiano
facta 4, haec aliaque non pauca facta publica ac testatissima totidem sunt
argumenta ineluctabilia, quae invictissime ostendunt, certam ac determi­
natam epocham judaeos ex traditione habuisse.
—
Constat III. ex ingenua praecipuorum rabbinorum confessione,
qui, tum ex Scripturis tum ex traditione edocti, id demum ultro dederunt.5
Constat IV. ex ipsa rei, de qua agitur, natura. Si enim Messias, ut ex dictis patet, fuit in lege mosaica promissus: si Messias ob­
jectum fuit desideriorum patriarcharum et prophetarum : si prophetae, prout
ostendemus, futuri Messiae locum nativitatis, ori crinem, facta omnia vaticinati sunt; qui fieri potuit, ut sola epocha ipsius adventus reticeretur, qua
judaei excitari ac permoveri debebant ad ipsum excipiendum ?
49. Sive igitur sacras litteras consulamus, sive perpetuam et con­
stantem judaeorum traditionem, sive rabbinorum confessionem et agendi
rationem, sive denique rei ipsius inspiciamus naturam, certam omnino ac
determinatam esse epocham adventus Messiae apertissime evincitur.
DIFFICULTATES.

50. Obj. 1. Haud pauci ex doctioribus rabbinis inter septem eas
res, quas hominibus prorsus ignotas recensent, tempus etiam includunt
restitutionis regni davidici seu Messiae. 2. Quod non absque fundamento
ab ipsis fieri, argumento est angeli Danielem XII. 9. alloquentis responsio;
cum enim Daniel ab angelo sciscitatus esset, quando Messias esset ven­
turus, respondit angelus: Clausi sunt siqnatique sermones usque ad praefi­
nitum tempus. Quibus verbis non obscure insinuavit dies Messiae abscon­
ditos hominibus esse. Ergo.
4) De bello jud. lib. IIL cap. 8. §. 9;
et lib. IV. cap. 10. §· 7.
s) Cf. Th. Goodwini Diss. quam in­
scripsit: Moses et Aaron, cum not. Holtingeri §. 22. in Thes. Ugolini, tom. III.
pag. 35. Cf. De Rossi, op. cit. cap. 1. §.6.
Sane in Thalm. in tract. Sanhedrin, fol. 97.
vetustissima traditio legitur his verbis: Tra­
ditio domus Eliae: Sex mille annis durat
mundus. Bis mille annis inanitas et va­
stitas. Bis item mille annis lex. Deni­
que bis mille annis dies Messiae. Hinc
alii, cum viderint elapsas omnes epochas
sive biblicas sive traditionalcs adventus
Messiae, animum desponderunt, negantes
Messiam esse promissum; ut R- Albo in

lib. Ikkarim; alii ejus adventum in sae­
culum et mundum futurum rejecerunt, ut
R. Manasses Ben Israel, lib. II. cap. 3. De
Resurr. mortuor.; alii diris exeerationibus
devoverunt illos, qui tempora adventus Mes­
siae supputarent, et terminos ejus inquire­
rent, dicentes:
%· ]ΓΓΠ FiBfl
Rumpatur spiritus eorum, qui tempora
(adventus Messiae) supputant. Alii alias
nugas commenti sunt; quae videri possunt
apud Jo. Buxtorfium, De synagoga judaica,
cap. 50. Basil. 1661 ; extat etiam in The­
sauro Ugolini, tom. IV. pag. 1153 et seq.
et apud Schickardum, Jus regium judaeorum, ibid. tom. XXIV. pag. 793 et seqq.

t

27
51. Resp. ad 1. D. Post Christi adventum, seu ut ipsi loquuntur,
post magnum dispersionem, Tr. ante id temporis, N. Nil mirum, si recenliores nonnulli rabbini, anticipatis judiciis ducti, incertum esse contenderint
tempus promissi Messiae, cum Messiam agnoscere noluerint epocha a Scri­
ptura ac traditione praefinita. Sic enim arbitrati sunt, se posse utcumque
declinare omnem vim argumentorum, quibus a Christianis premebantur. At
paucorum certe ea opinio, seu potius effugium est, si cum universali judaicae gentis sensu et traditione, ac praecipuorum rabbinorum sententia
comparetur. Ut aliquid pauci isti, quos impugnamus, proficerent, deberent
ostendere, talem pariter judaeorum animis insedisse sententiam ante Christi
adventum; quod profecto numquam praestabunt, cum omnia illius aetatis
documenta contrarium prorsus evincant.
52. Ad 2. Ncg. Danielem sciscitatum esse ab angelo tempus futuri
Messiae, cum istud ei jam revelatum fuerit cap. IX; nec propterea angeli
responsio ad hoc tempus refertur. Allegatis proinde verbis significatur,
obscura esse debere, quae in eodem capite continentur, donec compleantur,
’ ÎI
quae ibidem praedicta sunt. Dissentiunt porro interpretes, de quanam re
hic praecise agatur, et alii in alias abeunt sententias. 6 Ex ignota proinde
re nihil extundi potest, quod infirmare vel minimum possit, quae aperta
Scripturarum testimonia de hac ipsa epocha produnt.
•

·

·

·

■

i

.

. ■

·,’■·

■

.

-

> J

’·

■

V.

PROPOSITIO Π.
Epocha adventus Messiae in Scripturis determinata retardari nequit.

53. Eos haec thesis perstringit, qui Scripturarum ac traditionis aucto­
ritate pressi, admittunt quidem, determinatam a Deo ac patefactam promissi
Messiae epocham esse; contendunt tamen, ut monuimus, ob judaici populi
scelera dilatam esse atque in dies differri divinam promissionem. Desipere
autem hujus sententiae patronos, quisque intelliget, qui vel leviter perpendat:
54. I. Messiae promissionem constanter in Scripturis absolute proponi,
numquam vero conditionate ; adeo ut nuspiam vel leve ejusmodi conditionis
vestigium appareat.
55. Π. Messiam non ad solos hebraeos, sed ad omnes prorsus populos
seu homines mitti. Nemo propterea sanus sibi persuaserit, ob peculiaris
judaici populi scelera retardari, quod ad commune omnium bonum pro­
missum est.
56. IU. Ejusmodi conditionem aperte omnino a Deo excludi, quoties
ipse profitetur tempus adventus promissi Messiae decisum ac determinatum
) Cf. Sanctius, Cornel, a Lapide in hunc loc., Critici sacri, Rosenmuller etc.

: cu

■

5K

* /v-i

esse, ut Dan. IX. * ; quoties gratuitam affirmat esse Messiae promissionem,
seu cum propter se et propter gloriam nominis sui se populum suum redem­
pturum promittit, ut Is. LU. 3 et seqq.; Ezech. XXXVL 22. et alibi passim;
item quoties declarat, se missurum Messiam ud tollenda hominum peccata,
delendam iniquitatem ete. ut Is. LUI et Dan. IX; ut alia quamplurima
praeteream, quae evidentissime quamcurnque meritorum aut demeritorum
nostrorum conditionem excludunt.

57. IV. Posita semel hac conditione jam sequi, nihil certi circa tem­
pus Messiae adventus superesse, perperam proinde in Scripturis frequenter
adeo tempus istud significatum fuisse. Numquam enim exitum suum divi­
nae pollicitationes habiturae essent; cum neque in judaica natione, nec in
alia qualibet scelerum futurus sit finis, spectata hominum infirmitate ac
malitia.
l*
1
.
7

58. V. Xovam atque ab antiquae synagogae sensu prorsus alienam
esse sententiam hanc, quae nonnisi ad eludendas Christianorum objectiones
excogitata fuit post Hierosolymorum ac templi eversionem, quaeque a
doctioribus ipsis rabbinis acerrime impugnatur. 2 Profecto, si Messiae ad­
ventus ab hominum meritis penderet, tot sanctissimorum patriarcharum,
prophetarum, aliorumque piorum hebraicae gentis hominum, qui in veteri
synagoga floruerunt, merita plus apud Deum valere debuissent, ut promis­
siones solveret suas, quam recentiorum judaeorum flagitia valeant ad illas
retardandas. Praeterea curo judaica gens ideo dire affligatur, gravissimasque
ac diuturnas vexationes pariatur propter Messiae spem, pro cujus adventu
enixas adeo ad Deum preces perpetuo fundit, concipi nequit, epiomodo
Deus his non flectatur, et haec omnia conferre nihil valeant ad Messiae
promissi adventum accelerandum. Quamquam nec illud omittendum est,
diuturnam adeo dilationem haud parum conferre ad animum despondendum,
atque in desperationem conjiciendum. ·
*) Talem esse vim hebraicae vocis
Daniel. IX. 24. definita, decisa decreta etc.
omnes admittunt, ut ex dicendis luculentius
patebit.
’) Cf. De Rossi, op. cit. cap. 2. §. 4 ct
seqq. ubi plura documenta invenies tum
ex Thalmude tum ex celebrioribus rabbinis
antiquis et recentioribus, ex quibus patet,
receptum apud hebracos esse Messiae ad­
ventum retardari non posse, atque ab ho­
minum meritis vel demeritis nulla ratione
pendere. Et sane absurdum est, hominum
peccata praepedire adventum Messiae, qui
peccatis hominum tollendis venturus erat,

ut rursum hebraei fatentur. Cf. Diss, philotog. de ara exteriori Joann. Jacobi Crameri. in Thesauro L’golini, tom. X. pag.
340 et seqq.

3) Cf. De Rossi, loc. cit.; Schickardus,
Jus regium, theorema XX. in Thes. Ugol.
tom. XXIV. pag·. 800 et seq. cum not. 55.
Carpzovii, ib. pag.820; Lightfoot, in Erang.
Maith. Horae hebraic. et thalmud. in
cap. 2. v. 1. ubi plurium ghemaristarum
verba profert, qui fatentur jamdiu natum
esse Messiam juxta statutam in Scripturis
epocham, opp. edit. Ultraj. 1699, in fol.
vol. II. p. 257 et seqq.

I

59. His igitur perpensis, concludi omnino debet, ita praefinitam ad­
ventus Messiae epocham a Deo esse, ut retardari ob judaeorum peccata
non possit.
DIFFICULTATES.

60. Obj. 1. Scriptura universa referta est vaticiniis conditionatis;
quae etsi absolute enuncientur, eventus tamen patefecit, implicitam illa con­
ditionem continere; quidni igitur idem dicamus de vaticiniis, quae Messiam
spectant? 2. Quid? quod non desint prophetiae, quae conditionem ejus­
modi exprimant? Etenim Deut. XXX. 10. redemptio Israel promittitur:
Si tamen (ut ibidem dicitur) audieris vocem Domini Dei tui .... et rever­
taris ad Dominum Deum tuum in toto corde tuo et in tota anima tua.
3. Quod jam pridem advertit Pesiktà in haec verba, et post ipsam thalmudistae in Ghemarà babylonica, qui unanimiter affirmant, ex poenitentiae
defectu atque ob multa hebraeorum scelera transactos jamdiu esse terminos
adventui Messiae constitutos a celebri traditione scholae elianae; quos se­
cuti sunt plures ex recentioribus rabbinis. Ergo.
61. Resp. ad 1. D. Quae tamen vel ex substrata materia vel ex
adjunctis aut conditione alibi expressa deprehenduntur esse conditionata, C.
secus, iV. Haud inficiamur ejusmodi vaticinia conditionata, quae tamen
absolute enuncientur, in Scripturis reperiri. Talia sunt ut plurimum quae
comminatoria dicuntur, quandoque vero etiam promissoria, quae tamen ali­
cubi conditionem adnexam habent. Verum plura pariter sunt absoluta,
quod nemo in dubium vocabit; ad horum porro classem spectare vaticinia,
quae Messiae adventum respiciunt, omnia argumenta, quae adducta sunt,
luculenter ostendunt.

62. Ad 2. N. Ad prob. autem ex Deut. allatam, D. Et eo loco
sermo est de felicitate vel punitione israelitarum pro diversa ipsorum agendi
ratione in legis observatione, et quidem temporali, C. sermo est de Messia
vel Messiae adventu, N. Ipsa ejusdem capitis integra series id abunde
ostendit. Resipiscentibus siquidem judaeis pollicetur Deus, se eos reductu­
rum ab extremis mundi partibus, ac de cunctis gentibus, inter quas ejecti
fuerint, in terram patrum suorum: se soluturum ipsorum captivitatem, ac
conversurum in hostium capita calamitates, quibus afflicti fuerint, si tamen
sincera erit ipsorum poenitentia; prout reipsa toties factum esse Scripturae
ipsae testantur. 4

63.

Ad 3. D. At sero nimis, seu post elapsos terminos a prophetis

4) Satis est, vel leviter percurrere libros
Judicum, Regum etc. immo universam hi­
storiam hebraicae gentis, ut oculis veluti

ipsis peculiaris haec divina providentia coaspiciatur.

Ίιββΐΐ

r

30
significatos pro Messiae adventu, C. vetus synagoga et ante elapsam epocham. .V. Huc denuo recurrunt, quae superius animadvertimus de veteris
synagogae sensu ac traditione. 5

PROPOSITIO III.

Advenisse Messiam a Deo promissum atque a judaeis expectation, jamdiu elapsae
epochae, prophetarum oraculis determinatae, luculentissime ostendunt.
64. Hujus propositionis veritatem evincunt epochae omnes jamdiu
completae, quae Messiam respiciunt. Ut suis tamen finibus contineatur
propositio, nec justo longior evadat, potiora vaticinia expendenda seligemus,
in quibus praefatae epochae apertissime constituuntur. Talia sunt oraculum
jacobaeum, vaticinium Danielis, nec non prophetiae Aggaei ac Malachiae;
quae si seorsim sumpta rem conficiunt, simul proposita eam omnino de­
monstrant. Ne propterea ejusmodi vaticinia alia ab aliis separemus, singillatim, ad omnem confusionem vitandam, atque ad consulendum perspi­
cuitati, ea distinctis paragraphis perpendemus.
JU

JACOBAEUM VATICINIUM EXPENDITUR.

K

*$ ·

65. Splendidissimum Jacobi vaticinium exhibetur G en. XUIX. 8 et
seqq. Cum enim Jacob jam jam moriturus ad se vocasset filios suos, benediceretque singulis benedictionibus propriis, atque annunciaret, quae ipsis
obventura essent in diebus novissimis, cum pervenisset ad Judam, sic ei
fausta ominatus est: Juda, te laudabunt fratres tui . . . aderrabunt te filii
patris tui. Catulus leonis Juda; ad praedam, fili mi, ascendisti; requiescens
accubuisti ut leo et quasi leaena; quis suscitabit eum? ( Non auferetur sceptrum
de Juda et dux de femore ejus, donec veniat qui mittendus est, et ipse erit
expectatio gentium.^ Seu ut hebraice legitur: Non recedet sceptrum a Juda,
et legislator de inter pedes ejus, donec veniat Sciloh et ei obedientia populorum.1
66. Tria hic a nobis praestanda sunt, ut propositum adversus judaeos
teneamus. Ostendendum est, celebre hoc oraculum 1. ad Messiam perti­
nere; 2. epocham ejus adventus determinare; 3. jamdiu fuisse completum.
s) Nec omittendum, in eadem Ghemarà
Babylonica aliam traditionem referri, quae
omnino contradicit illi, quae nobis objici­
tur; etenim cap. XL legitur: Scriptum est :
Propter nomen meum faciam. Dicit
Rabbi Alexander : R. Jose Ben Levi ob­
jecit: Scriptum est: In tempore suo,

et scriptum est : Accelerabo; si meriti
fuerint, accelerabo; si non meriti
fuerint, in tempore suo. Cf. apud Ugolini, tom. XXV. pag. 966.

mpy ύι Γύψ jcn-rs ip ιύη

31
67. Ad primum vero quod attinet, facile res conficitur tum ex vi
ipsa vocis Sciloh, tum ex iis, quae huic Sciloh tribuuntur. Quaecumque
tandem sit hujusce vocis radix, de qua valde inter se philologi disputant,
certum est, ea non alium significari praeter Messiam. Etenim, si ea est a
tranquillus aut quietus fuit, ut aliqui contendunt, · Messias sic deno■■ B·

minatus fuit, eo quod ipse esset orbi tranquillitatem ac pacem conciliaturus,
omnemque felicitatem allaturus; quare inter cetera nomina, quibus Is. IX. 6.
Messias insignitur, et istud recensetur: princeps pacis. Huic interpretationi
consentit codex Samaritanus, in quo legitur: Donec veniat pacificus.2
:
Si vero, ut aliis placet, vocem hanc derivemus a radice '’ytyj vel 55^/,
-3
K. r.rL
tunc idem est Sciloh ac filius ejus, id est, ille, qui κατ’ έξοχηυ, antonomastice filius Judae dici potest, nempe Messias.
Si demum magis cum aliis placet legere Π 7$ Pr0
, tantumdem
•
·
valeret ejusmodi vox ac quod ei, seu cujus est, subintellige regnum aut sce­
ptrum illud, de quo hic loquitur Jacob, juxta id, quod legitur Ezech.
mi·
XXI. 32·: Donec veniat is, cui judicium5, seu summa
judicandi et impe­
randi potestas. Quo sensu accepisse vadentur hanc vocem veteres plerique
interpretes; LXX enim habent: Donec veniat quae ipsi reposita sunt^, vel
nt alii leçnmt: Cui repositum est5; quae tamen potius Aquilae et Symmachi
est interpretatio. Istorum interpretum sensus hic est : Donec veniat regnum,
quod repositum est ei, scilicet Messiae. Hunc sensum clarius expressit Onkelos, scribens: Donec veniat Messias, cujus est regnum: idem fere habet
Targum hierosolymitanum. Interpres syrus vertit: Is cujus illud est6, et
Saadias, interpres arabs : Is cui est.7 Quidquid porro sit de verisimiliori
etymologia hujus vocis, compertum est, omnes interpretes raro consensu, ut
fatetur ipsemet Rosenmüller, in eo convenire, ut per vocem Sciloh vel
ipsemet designetur* Messias vel aliqua ipsius proprietas.

I

Haec vero omnia confirmantru* ex vetustiorum hebraeorum confessione.
Veteres enim hebraei hoc nomen Sciloh inter nomina Messiae retulerunt,
ut in Thalmude in Sanhedrin, Pereh Chelek, in Berescit Rabba et alibi.8
Certe in Thalmude babylonico, cit. tract. Sanhedrin sive De judiciis, cap. XI.
haec leguntur: R. Jochanan dicit pro Messia: Quale est nomen ejus? Discipuli
’) Cf. Biblia polyglotta Waltoniana,
lom. I. pag. 221.
*) Detfen
ύ
κξγίγ
τ
;

·

?

4) Έως αν έλΰη rà aaoxeiueva αυτώ.
Vid. p. 68, edit. Lamb. Bos. Franeq. 1709.
s) Ω anoxeirat. Ita MS. Oxon. ibid,
in not.

6) Vid. Biblia Polyglotta waltoniana,
tom. I. pag. 221.
7) Ibidem. Hanc lectionem mordicus
luetur Jahn, Append, henneneut. fasc. II.
pag. 183 et seqq.; sed ejus adstipulator,
quod sciam, nemo inventus est.
’) Apud Raym. Mart. op. cit. part. II.
cap. 4.

♦ .

···.·?··

32
R. Sila dixerunt: Siloh est nomen ejus; dictum est enim, Gen. XLIX. 10: Donec
veniat Siloh. 9
68. Id ipsum praeterea evincitur ex iis, quae huic Sciloh tribuuntur,
subditur enim ibid.: Et ipse erit expectatio gentium, seu: Et ei obtdientia
populorum; quae verba Onkelus ita reddit: Et ei obtemperabunt populi;
Jarchi autem vertit: Et ei congregatio populorum, ad eum nempe inulti
populi confluent, ut dicitur Is. II. 2. Uterque arabs : Et ad cum congrega­
bunt se gentes ‘°; LXX habent : Ipse expectatio gentium 11, quos et s. Hieronymus secutus est: Et ipse erit expectatio gentium: quibus consonat syrus:
Et eum ixpectabunt populi, ex radice tTp deducentes DHp1 cui in conju­
gatione pihel expectandi est notio.
Ecquis porro praeter Messiam dici potest expectatio gentium, vel ille
cui gentes omnes obtemperare atque obedire debebunt, ad quem populi
confluent? Eo vel magis quod hic Jacob indicare quodammodo videatur
promissionem, tum Abrahae, tum Isaac, tum sibi denique a Deo factam,
quod in eorum semine ac suo benedicendae essent omnes gentes? Quod
et prophetae postea declararunt, Isaias praesertim loc. cit. et XI. 10;
XLL1X. 6 et seqq.; LI. 5 et seqq.; LXV. 1; LXVI. 19; et hebraei ipsi
profitentur, immo contendunt.Sive igitur vim ipsius nominis spectemus,
sive ea quae personae hoc nomine designatae tribuuntur, patet hoc oracu­
lum non posse nisi de Messia exponi.
69. Alterum vero quod attinet, nempe per hoc oraculum epocham
seu terminum .yessiac adventus significari seu exprimi, illud constat 1°. ex
ipsis vocibus
, quae semper vertuntur donec, usque, usque dum etc.

‘r .

ut lexicographi omnes tradunt13,/et sensus ipse et contextus exigit,)utque
ex omnibus versionibus, et antiquis ipsis judaeorum paraphrastis evincitur.14
Constat 2°. e scopo Jacobi praenunciantis, numquam e Judae pedibus
seu e medio ejus supremam potestatem ablatum iri, donec ille veniat, ad
quem tandem sit devolvenda, Messiam nempe, ut ostendimus. Quibus verbis
voluit Judae ceterisque fratribus signum dare, ex quo illum, qui mittendus
<
I

’) Cf. apud Ugolini, lom. cit. pag. 970.
»·) 3 c3
J „ C'
C.
“) y7v'ro\· .Tooçdox/a των èâvûv. Ci. Ro­
senmüller ad hune loc. edit. 3. Lips. 1821.
”) Ita tamen, ut tamquam rex tempo­
ralis ipsis imperet; si quidem nunc judaei
nihil nisi carnale de Messia sapiunt. Cf.
Orobius in Tertio ad Limborchium scripto,
n. 4 et 5. Haec persuasio judaeorum maxi­
mum ipsis obstaculum est, ne Messiae di­
gnitatem in Christo Jesu agnoscant.

*’) Cf. inter ceteros Winer ad vocem
ubi non solum cum ceteris vertit us­

que dum; sed praeterea confutat Glassium
et De Wette, qui contendunt, “ψ et
(quod a fortiori valet de

ubi de

futura re agatur, ita collocatum esse, ut non
certum temporis terminum, sed tempus
etiam, quod excurrat, significent.
M) Cf. Bibl. Polyglotta waltoniana.

erat, cognoscerent; jam vero si nullum terminum praestituisset, nullum
ejusmodi signum dedisset.
Constat 3°. ex communi omnium antiquorum sensu et interpretatione 15;
qui omnes viderunt, hic significari terminum imperii seu potestatis populi
judaici per transitionem ad regnum messianum.
70. Tertium denique quod ostendendum assumpsimus, jamdiu sci­
licet hoc vaticinium esse completum, ita conficimus: Jacobus praedicit,
non esse auferendum a Juda sceptrum, seu non recessuram esse ab ejus
tribu supremam potestatem, summum principatum ac legislatorem, donec
veniat Messias; atqui jamdiu e Juda defecit haec suprema potestas seu
dominium ac principatus; ergo jamdiu vaticinium istud completum est, seu
quod idem est, jamdiu venit Messias.
71. In primis vero nomine sceptri
• · 9 9 designari supremam po testa-

tem, imperium, imperatoriam dignitatem patet 1°. ex Num. XXIV. 17; Is.
XIV. δ; Zachar.
. 11. Ubi sedulo notandum, eamdem plane phrasin
occurrere : Et sceptrum Aegypti recedet. 16
Patet 2°. id ipsum ex antiquis versionibus; a LXX enim et Theodotione vertitur- illa vox sceveth, princeps, αρχών, a Symmacho potestas,
έξονοία.
Constat 3°. ex Paraphrastis chaldaeis, e quibus Onkelos posuit exer­
cens dominium17, reliqui duo Jonathan nempe et Jerusalmi, reges. 18
Constat 4°. ex altero hemistichio seu membro, ubi sceveth respondet
quod proprie eum, qui aliquid statuit, decrevit, νομο&έτην, legisla­
torem denotat; quemadmodum de Moyse Num. XXI. 19. dicitur; et in
universum de primoribus, praefectis populi exercitusve usurpatur; ut Judic.
V. 14, et Ps. LIX. 9. Judas vocatur princeps, antesignanus, ppHO·
72. Jam vero supremam hanc potestatem de Juda ac de tota hebraeorum gente jampridem ablatam esse ac penitus defecisse, publica facti res
est, in orbis luce posita et omnium oculis usurpata. Ex quo enim tempore
Hierosolymorum civitas eversa est sub Vespasiano ac Tito, suis pulsi sedi­
bus judaei extorres a Palaestinae solo facti srmt, ac per varias gentes toto
orbe disjecti aliorum imperio ubique parent ac serviunt, omni sceptri jure,
ditione, imperio, potestate ubique destituti.
73. Cum igitur, ut ex dictis liquet, jacobaeum vaticinium de Messia
sit, cum praeterea epocha per ipsum figatur ac determinetur illius adventus,
quando scilicet ablatum fuerit sceptrum a Juda, cum denique sceptrum
,s) Cf. Mazzocchi, Spicilegium biblicum,
Neapoli 1762, torn. I. diss. 8. part. L sect. 3-

’·) τά»

·9

,T)

T2V
T- :

W

··

·

Perrone, Praelectiones theolog. VI.

-

34
istud jamdiu a Juda ablatum fuerit, jure concludimus ex eodem vaticinio
jamdiu Messiam advenisse.
DIFFICULTATES.

74. I. Obj. 1. Incertum in primis est, utrum vaticinium Jacobi ad
Messiam referatur, an putius ad Moysem, aut Davidem, vel Jeroboamuin,
qui per Ahiani Silonitem remmciatus fuit rex Israel, aut ad Nabuchodonosor, a quo ablatum est sceptrum de Juda, cuique omnes gentes paruerunt,
de quo dicitur Ezech. XXL 27: Donec veniat is, cui judicium : quare illi
a propheta non obscure jacobaeum vaticinium applicatur. 2. Potest prae­
terea vox Sciloh significare quietem, ita ut oraculi verba sic reddi debeant:
Usque dum venerit Siluntem, juxta expositionem R. Lipmani ‘9, quam argu­
mentis grammaticis, historicis et dogmaticis confirmare conatus est G. A.
Teller, in notis criticis et exegeticis in hoc caput20; et sane phrasis
et venit Sciloh, occurrit I.Reg. IV. 12. Quare juxta Teller his verbis
respexit Jacob tempus illud, quo populus peregrinaturus erat per deserta
Arabiae, in quo itinere Judas in castris primum locum semper occupaturus
esset (Num. IL 3—9.), et praeiturus antesignanus reliquis tribubus (ibid.
X. 14.) donec Siluntem perventum esset, ubi quum ceterae tribus a Juda
discesserint, vel statim ac rubenitae et gaditae occuparint terrae portionem
suam, vel paulo post, Judas principatum suum relicturus esset. Hanc opi­
nionem sequitur Zirkel21 ex eadem significatione vocis Sciloh, nempe quietis,
quam illi israelitae, devictis hostibus, assecuti sunt. Placet haec eadem
expositio Justio, citata verba declaranti: Usque dum veniat quies, ct populi
d obediant. Judas enim, ut ipse loquitur, ut victor repraesentatur, qui arma
ac potestatis insigne (baston dei comandoJ non prius deponet, quam omnes
hostes sibi subjecerit, et rebelles ad quietem compulerit. 22 Hanc denique ex17) In libro Nïtzachon ab Hackspanio
edito, pag. 27.

,e) Pag. 130, 1766. quem secuti sunt
Mendelsohn, Eichhorn, Ammon, Rosen­
muller in duabus primis edition., Kelle,
Die heil. Schriften etc. seu Script, sacrae,
praeter Zirkel, Justi etc. de quibus in textu.
2I) Dissert, super benedictione Judae,
Gen. XLIX. 8 ad 12. Wirccburg. 1786.
Juxta hunc auctorem hic erit sensus ver­
borum Jacob: Dux sit Judas usque ad
plenam Palaestinae possessionem, usque
dum devictis hostibus Siluntem, id est, ad

quietem venire licet. » Pater, inquit, duce
Juda posteros suos reduci ad loca sibi
suisque familiaria, Bethel, Sichem, celera,
vehementer desiderat, ut, quibus in locis
Palaestinae possidendae promissionem ac­
ceperant, in iis quoque ejus possessionem
auspicarentur, Silunte quasi termino belli
et laborum et symbolo quietis constituta,
et gaudium ac tranquillitatem exhibente,
quam ipso nomine promittit, est enim
a verbo
cessavit, quievit."
TT
”) Apud Hengstenberg, Christologis
Vet. Test. Berol. 1829. part. I. sect. 1.
pag. 76.

35
plicationcm probavit Gesenius23 ; ita ut communis jam dici possit. Jam
vero, hac semel expositione constituta, patet, ne verbum quidem haberi
in vaticinio jacobaeo, quod Messiam respiciat. Ergo.
75. Resp. ad 1. Neg. sive verba Jacobi in se ipsis spectemus, sive
ex traditionis sensu expendamus. Attributa enim, quibus insignitur Sciloh,
de quo loquitur Jacob, talia sunt, ut nemini aptari possint praeter summam
violentiam ct contra exegeseos leges nisi soli Messiae; quod ex probationi­
bus adductis constat. Traditio porro quamcumque dubitationem tollit circa
germanum sensum hujus oraculi. Nemo enim ex antiquis dubitavit unquam
Jacobum de Messia locutum esse, ut ex versionibus, paraphrasibus, testi­
moniis singularibus, expectatione universali sub finem judaicae reipublicae
abunde evincitur. Nemo praeterea est ex tota antiquitate, qui vel .ad
Moysem, vel Saulem, Davidem, Salomonem, Jeroboam, aut Nabuchodonosor vaticinium istud retulerit; immo numquam vividior fuit expectatio Mes­
siae quam post solutam captivitatem. Prophetae vero, qui post memoratos
principes floruere, multo clarius, quam ii omnes qui praecesserunt, Messiae
proximum adventum vaticinati sunt. Nemo denique est ex illis regibus,
cui adjuncta ejusdem vaticinii conveniant, cum nemo istorum dici possit
expectatio gentium, neminiye fuerit praestita obedientia populorum in sensu
oraculi, seu relate ad promissiones factas Abraham, Isaac et Jacob de
benedictione, quam omnes gentes consecuturae erant in horum patriarcharum
semine; ut praeteream, longe post praedictorum regum obitum perseverasse
sceptrum in tribu Juda. Hinc solutio patet ejus, quod objiciebatur ex
Ezechiele, qui loc. cit. non loquitur nisi de vindicta, quam sumpturus erat
Nabuchodonosor de imperio Sedeciae ac Solymorum civitate, ut ostendit
contextus ac substrata materia; nec minimam propterea relationem habent
Ezechielis verba ad vaticinium Jacobi.
76. Ad 2. Neg. verba Jacobi admittere posse interpretationem R. Lipmani, Telleri, Zirkelii, Justii aliorumve; cum Jacob, ut ex serie orationis
patet, non de urbe, sed de persona seu individuo loquatur, et ei tribuat,
quae ad urbem referri nullatenus possunt. Obstat praeterea, quod semper
prae oculis habendum est, sensus traditionalis antiquae synagogae, quae
frigidam illam interpretationem, ut eam merito vocat Rosenmüller, numqnam agnovit. Violentae ejusmodi interpretationes, quas argumentis gram­
maticis, historicis et dogmaticis perperam obtrudunt ut plurimum exegetae
protestantes, ostendunt, aleae plenam rem esse discedere velle a sensu traditionali antiquitatis, qui firmam basin verae ac germanae exegeseos con­
stituere debet; alioquin quisque pro lubito ac ingenio posset nova excogi­
tare, eaque ampere ac probare, non quae solida ac vera sint, sed quae
In novissima edit. Parvi vocabul. part. II.

:

ΰ

r

I

;

36
nova ac ingeniosa magis, etsi a veritate prorsus abhorreant. Adde demum
longe verosimilius urbem Sciloh Jacobi tempore nondum extitisse.24
77. Π. Obj. Dato etiam quod Jacob loquutus sit de Messia, nihil
tamen inde extundi potest pro re Christiana, quum Jacob nullam epocham
specialem ipsius adventus determinaverit. Etenim 1. ut animadvertit
AbenEzra25: Non est sensus verborum '3’Ί.ΪΖ, seu donec, usque etc. sceptrum esse
recessurum, eum venerit Sciloh; sed haec locutio similis est illi: Non deerit
huic panis, donec veniat tempus, quo ei erunt apri vineaeque multae (id est,
quando veniet tempus ejusmodi, multo minus ei panis deerit); item Genes.
XXV11I. 15: Non deseram te, usque dum fecero, quod locutus sum tibi, quod
nempe velim te reducere in hanc terram, id est, multo minus te reductum
in terram deseram; similiter igitur dicitur: Non recedet sceptrum a Jehudah, donec veniat Sciloh, id est, numquam auferetur, seu numquam recedet
sceptrum a Jehudah, multo minus, quum venerit Sciloh. Quae quidem ex­
positio arridet Christianis ipsis; siquidem Basnagius26 observat, “ψ non
Μ

£Λ H

solum significare donec, usque, sed etiam perpetuo, ut apud Moysem: Do­
minus regnabit in saeculum, • · et perpetuo; et apud Isaiam: “ψ
perpetuo. Ex quibus concludit : Sic igitur vertenda sunt verba morientis pro­
phetae: Sceptrum legislatorve de Judae sanguine cretus ab eo non recedet in
perpetuum, quia veniet Sciloh. 2. Verum et hoc praetermisso, quis ignorat,
vocem sceveth interdum virgam afflictionis ac tribulationis significare, juxta
”) Etenim in Pentateucho nullibi oc­
currit; primo legitur Jos. XVIII. 1. ubi Jo­
sue populum a castris Galgalae conducit
in Sciloh, et erigit tabernaculum. Verisi­
militer hic locus non erat, perinde ac Galgala, nisi locus castrorum, qui processu
temporis coalescente multitudine hominum
in oppidum sive urbem excrevit. Hoc jam
indicat nomen quies; postquam relata est
populi collectio in Sciloh, expresse addi­
tur: Et fuit eis terra subjecta, et cap.
XXI. 42. coll. XXII. 4. dicitur, Dominum
dedisse pacem et quietem a vicinis; cf. Bachiene, Palaestina, 11.3. pag. 409. Insu­
per, data etiam ejus existentia tempore Ja­
cobi, attamen mentio loci hujus ignoti adeo
subitanea omnino videtur aliena. Accedit
etiam illud, quod in tali expositione tota
Jacob benedictio constitisset in eo, quod
Judas futurus esset in capite turbae. Jam
vero ad ducatum proprie dictum Moses ex
alia tribu a Deo solemniter vocatus est.

Nec Josue ex tribu Judae erat. Profecto
promissio facta tribui Judae per solam prae­
cedentiam in itinere non completur, nee
cum eo quid commune habet, ut praeteream
in tali expositione in ultimo membro gra­
tuito suppleri adverbium loci illic, ibi etc.
Cf. Hengstenberg. op. et loc. cil.
a) Cf. Pentaphyllum rabhinicum in Gen.
XLIX. slud. Loscani, pag. 22.
Annal, politico - ecclesiast. Roterod.
1706. tom. I. ad annum 40. ante Dominum,
n. 18 et seqq. Neque ab hac interpreta­
tione valde abludit Hengstenberg. loc. cit.
pag. 71. juxta quem hic sensus esset ver­
borum Jacob: Juda, prout Iribus est, non
peribit, et ejus phylarchia non cessabit,
donec ipsa per magnum restauralorem, cui
non soli judaei, sed omnes terrae populi
obedient, ad majorem honorem et gloriam
evecta fuerit. Incommoda hujus exposi­
tionis ex mox dicendis patefient.

t

37

I

illud Ρβ. Π. 9: Reges eos in virga ferrea; et le. X. 5? Talis propterea est
sensus Jacobi: Non recedet virga afflictionis a Juda, donec veniat Sciloh.27
Constat igitur nullum determinatum terminum Messiae adventui a Jacob
praestitutum esse.
78. Resp. Neg. antec. Ad 1. prob. Neg. 1°. Quia et haec expositio
nova est et sensui traditional! contraria ac versionibus omnibus antiquis;
2°. quia adversatur scopo morienda Jacob, dandi scilicet signum, ex quo
dignoscere hebraei possent adventum Messiae; alioquin nullum omnino de­
disset; 3°. quia exploditur facto ipso; jamdiu enim cessasse! regnum Judae,
etsi non venisset Messias; ideoque falsitatis argueretur vaticinium Jacobi;
4°. quia particula "fV non solitarie ponitur, sed jungitur cum alia '3 ; porro

"·ι

•L

ne unum quidem exemplum suppetit in tota Scriptura, ejusmodi praeposi­
tionem ita conjunctam significare in aeternum, perpetuo, prout supponi debet
in data interpretatione; contra vero plura suppetunt exempla, in quibus ea
praepositione terminus significatur. 28
79. Ex his concidunt pariter expositiones R. Bêchai et Basnagii, quae
iisdem premuntur difficultatibus, et ex regula ipsa accentuum exploduntur. 29
”) Hunc eumdem sensum tenuit auctor
anonymus veteris Nitzachon, quem post
alium ab Hackspanio vulgatum, cujus auctor
extitit Lipmanus, edidit ex MS. bibliothe­
cae argentoratensis Wagenseil in illa col­
lectione, quam inscripsit: Tela ignea sa­
tanae, Alldorfii Noric. 1681. Itaque sic
iste pag. 29. exponit sensum vaticinii jacobaei: iVom cessabunt exilium tribus Judae
et errores Jesu, donec veniat Sciloh, hoc
est, Messiae, et ei erit obedientia popu­
lorum. Adversus hanc vocis sceveth inter­
pretationem scripsit integram dissertationem
doctus P. Michael Angelus Carmeli e Min.
Obs. quae legitur in calce tomi II. inscripti:
Storia di vari costumi sacri e profani
dagli antichi fino a noi pervenuti, pag.
225 ct seqq.
”) Sic Gen. XXVL 13: Eundo et cre­
scendo, usque dum, "»3 "ψ, crevit magno­

pere; et cap. XLL 49: Et congregavit Jo­
seph frumentum. . . multum valde, donec,
'3 "IJb cessavit numerare.
”) Nemo qui plane hospes ac peregrinus in hebraica lingua non sit, ignorat ac­
centum athnach, qui hoc in loco voces
praecedit, hemistichium prius a po­
steriore omnino sejungere quoad sensum.

Itaque contra accentuum canones Basnagius discerpit Ij; a '3, ut suam novam

obtrudat interpretationem. Praeterea in lo­
cis Genes, indicatis eaedem particulae oc­
currunt atque II. Reg. XXIIL 10. et II. Pa­
rai. XXVI. 15, at nullibi praeterea. Idem
porro in omnibus locis sensus est.
Expositio autem Hengstenbergii pariter
in eo peccat, quod 1°. pro certo sumat,
per ^3""j,’ simul juncta continuationem, non
autem terminum significari ; quod ex dictis
falsum est; 2°. quod omnis epochae de­
terminatio pro Messiae adventu tollatur;
omnem enim vira adversus hebraeos ora­
culum amittit ad eos perstringendos, ut palet
ex interpretatione R. Aben-Ezra, quam
ipse laudat et approbat; 3°. neque sper­
nenda est animadversio Deylingii, quam
sibi Hengstenberg opponit ex Obs. sacr. II.
pag. 83: ..Patriarcha loquitur de sceptro
temporali; Messiae^aulem sceptrum et re­
gnum, quod in terrarum orbe constitutum
habet, spirituale est et mysticum; igitur
Messiae regnum spectari nequit ut con­
tinuatio regni et sceptri Judae;" vel si pla­
cet, ut inferius declarabimus, spectari de­
bet cessatio sceptri temporalis Judae re­
spectu sceptri et regni messiani, ut cessatio

4 I

80. Ad 2. Ό. Vox sceveth interdum virgam afflictionis significare
potest cum epitheto afflictionem significante, C. per sc in usu biblico, aut
saltem in casu nostro, -V. Talem enim hujus vocis significationem excludit
alterum jacobaei vaticinii hemistichium, in quo voci sceveth sive sceptro
opponitur vox legislator sive dux. prout jam animadvertimus, eam praeterea
excludunt cetera vaticinii adjuncta, quibus deprehenditur Jacob omnia
fausta ominari Judae ; explodit denique historia, ex qua constat, per decem
saltem saecula florentissimani stetisse judaicam rempublicam, nec quempiam
suspicatum quidem esse jugo afflictionis judaeos premi, prout contingere
debuisset juxta novum istud rabbinorum eftiigium.
81. ΠΙ. Obj. Esto, jacobaeum vaticinium tum pertinere ad Messiam,
tum definiri per illud epocham ipsius adventus ; at illud nondum completum
esse, plura suadent. Ac 1. nondum ablatum est sceptrum a Juda, siquidem
florentissima adhuc vigent judaeorum regna in America, Asia, Aethiopia,
aliisque orientalibus plagis. Sane R. Benjamin Tudelensis in historia seu
relatione itineris sui, saec. ΧΠ. conscripta, plura retulit de quodam
Αίχμαλωτάρχω, seu captivitatis principe, e tribu Juda oriundo, in Asia
imperante; apud quem infinitas esse judaeorum copias affirmat, suis legi­
bus utentes, rerum omnium ubertate affluentes, et beatissima loca longe
lateque occupantes.30 2. Verum etsi ablatum reipsa esset sceptrum a Juda,
nihil exinde ad rem suam constabiliendam adversarii proficerent, nisi simul
ostenderent, judaeos jus ad amissum sceptrum non amplius retinere, quod
romani per summam injuriam iis abstulerunt, quemadmodum jus istud in
ipsis perseveravit, quamvis in captivitatem babylonicam adducti fuissent.
Quare vel jus istud sufficit ad hoc, ut dici possit sceptrum conservari, et
in hac hypothesi apud judaeos adhuc sceptrum conservatur; vel non suffi­
cit, et in hac altera hypothesi sceptrum defecisset a Juda quinque et am­
plius saeculis ante eversionem hebraicae reipublicae, quod nemo dicet
3. Hinc, ut scite observat Salvador31, antiqua hebraeorum respublica juxta
stinum statum restitui debet; sub respectu vero politico ac naturali, status
Orientis adhuc provisorius est; omnia portendunt proximam judaeorum
regenerationem, quae fructus erit magnae populorum confoederationis, qua
pax et felicitas hebraeorum in dies augebitur, mediante aliorum felicitate
et pace; ac filii Israel denuo time poterunt fecundam terram patrum suorum
in ordine ad alterius regni substitutionem.
Illud interea statui necessario debet, signum
aliquod exhiberi jacobaeo vaticinio, ex quo
dignosci posset, epocham a moriente Ja­
cobo designatam pro Messiae adventu trans­

actam esse. Hoc autem signum non habe­
retur, si
continuationem significaret

’°) Apud De Rossi, op. cit. cap. 3. §. 2.
”) Op. cit. tom. III. liv. IV. pag. 362.

•,

I

39
incolere, quae sterilis effecta cat sub passibus i si ami tarum; poterunt exci­
tare templum Jehovah, legisque palatium restituere. Ergo.
82. Kcsp. Neg. antcc. ad 1. prob. D. Plura adhuc vigent, florentiseimti judaeorum regna in fecundissima rabbinorum imaginatione, C. in
hujus terrae regionibus, N. Mirum profecto est, hujusmodi fabulas adhuc
venditare rabbinos in tanta geographiae luce, qua fit, ut vix aliquis sit
terrae angulus, qui probe non cognoscatur. Mittimus pariter, quae de
flumine sabbatico mira ipsi fabulantur33, ne tempus in ejusmodi commentis
serio refellendis projicere videamur.
83. In eum dem censum referri pariter debent, quae ex eadem officina
protulit Benjamin Tudelensis ad suos ludificandos. Ulud addimus ad tol­
lendas omnes ejusmodi tricas, foedus a Deo cum hebraica natione initum,
ac promissiones divinas ipsi factas alligatas esse Palaestinae solo, ut ex
Pentateucho constat, in eoque proinde compleri debere.
84. Ad 2. Neg. Nec enim de jure quaestio est, sed de facto, de quo
solum loquitur Jacob; alioquin inutile prorsus fuisset ipsius vaticinium, cum
nullum exinde signum judaei habuissent, quo epocham promissi et expectati
Messiae cognoscere possent. Hinc vetus synagoga non de jure, sed de
facto seu possessione sceptri, hoc oraculum semper intellexit.
85. Ex his porro responsio patet ad propositum dilemma: nempe non
sufficere jus, ut nondum adimpletum censeri possit jacobaeum oraculum,
sed praeterea requiri actualem sceptri possessionem. Nihil vero officit veri­
tati vaticinii intervallum captivitatis babylonicae, tum quia breve omnino
illud fuit, ratione habita tot saeculorum, quot sive ante sive post captivi­
tatem illam effinxerunt, triginta scilicet plus minus annorum, ut ostendit
Tirinus33 ; tum quia a prophetis jamdiu certiores facti fuerant judaei de
proxima ejusdem solutione ac reditu, ab Isaia praesertim ac Jeremia34,
M) Cf. quae de hoc fabuloso flumine
refert ex auctoribus hebraeis, praesertim
vero ex prolixa epistola, quam scripsit EIdad Haddani anno Domini 1283. ad hebraeos in Hispaniis, cl. Bartolocci Ord.
Cist, in Biblipthec. rabhinica, tom. I. pag.
100 et seqq. Josephus, De bello Jud. lib.
VII. cap. 5. edit. Havercampi, portentosa
pariter de hoc flumine narrat, quodque vi­
sum a Tito fabulatur, iter faciente a Be­
ryto in Syriae urbes.
Jî) Cf. Chronicum sacrum, cap. 35. con­
clus. 3. quae ita se habet: ..Verisimilius
videtur ab anno XI. Sedcciae, quo excisum
est templum et urbs hierosolymilana, us­
que ad annum I. monarchiae Cyri, non
fluxisse 70 vel 60 vel 52 annos .... sed

solum 30 annosquam deinde conclusio­
nem plurimis argumentis confirmat. In hac
sententia exordium 70 annorum servitutis
a Jeremia praenunciatae sumi deberet ab
anno 13. regni Josiae. Nam ab anno 1.
Cyri, quo soluta est captivitas, rctrogrediendo ad annum excidii templi ct urbis,
non recensentur nisi anni 30; ab excidio
urbis ad annum 13. Josiae habentur anni
40, qui una cum illis efficiunt annos 70.
Sed consulatur idem auctor loc. cit. Com­
mentarii in Vet. et Nov. Test. tom. I.
3«) Cf. Is. XIV. 1; XL. 1; XLVUI. 20;
Jcrcm. II. 15; XVI. 15; XXIV. 5; XXV.
12: XXIX. 10; XXX; XXXI. 9; XXXII.
37; XXXVI. 27.

*■ ϋ

£
ίτί

E ‘

fy

*. · f. r i ■ w

40
atque ex iteratis promissionibus in ipsa captivitate a Daniele et Ezechiolo
prolatis.15 Et haec quidem in hypothesi, quod nomine sceptri significetur
regalis successio; ceterum inferius ostendemus longe verisimilius per sce­
ptrum non designari nisi supremam potestatem ac totius judaicae gentis
collectionem, quo sensu nec captivitatis babylonicae periodo omnino ces­
sasse potestatem istam compertum fiet.
86. Ad 3. 3'tÿ. Cum enim, juxta dicta, de facto agatur, et vere
constet Palaestinam jam ab octodecim ferme saeculis vacuam judaeis esse,
quidquid sit de praeseuti ejusdem statu, atque de spe futurae judaeorum
regenerationis, de proxima vel remota populorum confoederatione, de ejus­
dem fructu aliisque ejusmodi, quae sibi adversarius laeta ac ridenti phan­
tasia cum suis omnibus fingit : illud semper verum erit, tum ablatum
sceptrum a Juda esse, tum proinde adimpletum Jacobi vaticinium, et, quod
consequens est, Messiam jamdiu advenisse. Quo vero sensu accipi de­
beant objecta Scripturarum loca ex Levitico et Deuteronomio, idoneo loco
dicemus.

i

EXPENDITUR VATICINIUM D ANIULIS.

87. Daniel, in captivitate positus, affligebat se coram Domino, pecca­
torum populi sui veniam impetraturus et liberationem ab eadem captivitate,
urbis templique restitutionem. Adhuc autem oranti adstitit Gabriel ange­
lus, qui et veniam promittit per adventurum Messiam, et urbis ac templi
reaedificationem, populi reditum ad terram patrum suorum, ubi pro septua­
ginta annorum exilio septuplo diutius usurus esset adepta libertate: Porro
quoniam textus hebraicus in nonnullis discrepat a vulgatae nostrae lectione,
praecipuas varietates notabimus. Sic igitur Danielem affatur angelus cap. IX.
JUXTA VULGATAM.

v. 24. Septuaginta hebdomades abbreviatae sunt super populum
tuum, et super urbem sanctam tuam,
ut consummetur praevaricatio, et finem
accipiat peccatum, et deleatur iniqui­
tas, et adducatur justitia sempiterna,

TEXTUS HEBRAICI PRAECIPUAE DISCREPANTIAE.

decisae, resectae, vel decretae
aut statutae sunt 1

chaldaico et rabbinico ηηπ·

f

l) Alexandrini habent: ΟννιτμηΟηοαν.
breviatae sunt : alii apud Origenem in //exaplis vertunt: εχρΐ&ηοαν, decretae sunt;
alii, ut Hcngstcnberg, contendunt, signifi­
cationem ηππ proprie esse resecare, ex

Verum in

idem fere ejusmodi significationes recidunt,
ct utramque exprimit vulgata per abbreviatae sunt. Scopus enim angeli est, tem­
poris terminum exacte limitare. Cf. Hengstenberg, op. cit. tom. II. pati, t et 2. png'.
413 et seqq. Berolini 1832.

i

et impleatur visio et prophetia, et un­
gatur Sanctus sanctorum.
Sanctissimum.2
v. 25. Scito ergo et animadverte:
ab exitu sermonis, ut iterum aedifice­
tur Jerusalem, usque ad Christum du­
cem, hebdomades septem, et hebdoma­
des sexaginta duae erunt; et rursum
aedificabitur platea et muri in angu­
stia temporum.
v. 26. Et post hebdomades sexaginta 5 W
duas occidetur Christus; et non extirpabitur, excidetur unctus
erit ejus populus, qui eum ne­ (seu Christus), et non ei.3 Urbem
gaturus est. Et civitatem et et sanctuarium destruet popu­
sanctuarium dissipabit popu­ lus principis venturi, et finie­
lus cum duce venturo; et finis tur in inundatione, et usque
ejus vastitas et post finem ad finem est bellum, decretum
belli statuta desolatio.
ruinarum. *
v. 27. Confirmabit autem pactum
multis hebdomada una, et in dimidio
hebdomadis deficiet hostia et sacrifi­ et super extremitatem (culmen)
cium, et erit in templo abomi­ ab ominatio num vastator, et
natio desolationis ; et usque quidem usque completum et re­
ad consummationem et finem sectum stillabit, seu fundetxir
perseverabit desolatio.5
super v astatum. 6
’) Vel, ut aliis placet, sanctitas sancti­
tatum, CW’lp

arinSi jw'on

ρτ& Ν*ΏΓ1>Ί ρρ Ί9Ζ>Ί ΓΠΝ13Π
ΒΠρ nâtoSi NOJi pin □ηπ5ι

ΓΪΊΖΟ, excisus fuit, absque addita-

mento, indicat sine ulla exceptione mortis
violentae genus, ut Zach. XIII. 8. ubi op­
ponitur τώ yij; prius per gladium, poste­
rius per famem et pestem inferri perniciem
denotat. Cf. III. Reg. IX. 6. De impiis
Ps. XXXVI. 9; Prov. II. 22.
Cf. Hengstenberg loc. cit. pag. 473
et seqq. Sed verius ad litteram est: de­
cretum vastatae, id est, res vastatae, sive
ruinae; exhibet propheta hoc loco eam­
dem syntaxin ac superius: hebdomades
septuaginta decisum est, seu decisae sunt;
hinc sensus est: decretae ruinae.
s) Ibidem.

κ7ζ> η&πρ 'virbyy

ηΰζ5ι zWn5
:

· : ·

Ksbqp bzfrrn jnni

τ :

nyziy □'‘VP?
zïm τίγόζζί zWn DW*) dW epjwï
:

τ : ; · : τ

·- :

·

‘ \ T

-

ο'ψζΐί/Γΐ ηπΝΊ :cnnpn pto mrn
-pyrn ίί> ρκι iwp
&&&

qtptëfc Î2pl ΝΖΠ Ttt Cÿ ΠΤΗ^? ΚΠρΓΙΙ
ΤΖ2Π1
renra non1?!? yp. "Ψ1
ίπκ jnztf zz1?^ nnz

jnz^ri
T-

·

-

o^piy ηορ

τ ~

T

"

nnpp'i πζτ rvzisp

ηηη nrirm

epirtz

42

V

88. His praemissis, tria hic pariter ostendere debemus, tum vaticinium
Danielis ad Messiam pertinere, tum epocham ipsius adventus determinatam
in eo esse, tum denique jamdiu elapsam ejusmodi epocham.
89. Primum vero evincimus ex ipsis oraculi verbis/et adjunctis ejus
omnibus ,| atque ex antiquiorum rabbinorum ac veteris synagogae sensu.
Jam vero ad Danielis verba quod attinet ac vaticinii ejus adjuncta, ille
promittitur venturus, qui praevaricationem consummet, finem peccato imponat, deleat iniquitatem, atque adducat justitiam sempiternam. Atqui haec
munera propria esse venturi Messiae, seu plenissime haec per Messiam
praestanda esse, prophetae omnes unanimiter tradunt, Isaias praesertim
LXI. I: Zacharias III. 8; Malachias III et IV, ita ut s. Petrus, Act
X. 43. de Christo dicere non dubitaverit: Huic omnes prophetae testimo­
nium perhibent, remissionem peccatorum accipere per nomen ejus omnes, qui
credunt in eum. Kursum ille promittitur venturus, qui vocatur Sanctus
sanctorum, vel si mavis, Sanctum sanctorum, Sanctitas sanctitatum sive
Sanctissimum, et in quo visio sive prophetia implenda praenunciatur. Porro,
si per Sanctum sanctorum intelligitur persona, prout non solum latina vul­
gata versio, sed versio praeterea alexandrina, sive LXX et Theodotionis
indicant7, hoc sensu nullum dubium superesse potest, designari Messiam,

d

<

7) LXX vertunt: Jiai roù χρϊσαι άγιον
άγιων, ex communi interpretatione: Et un­
gatur Sanctus sanctorum : in graeco enim
est in accusativo; eadem ratione vertit Theodolion, ut palet ex Origenis Heraplis,
tom. II. pag. 336. edit maur. Hinc evi­
dens est, hos interpretes Sanctum sancto­
rum de persona intellexisse. Sed non soli
interpretes christiani, et antiquiores hebraei
modo recensiti, sed ipsi hebraei sequiores
haec verba non modo personam aliquam,
sed ipsissimum Messiam significare fassi
sunt, prout fuse ostendit Raym. Martini,
part. II. cap. 3. §. 16; adductis testimoniis
cx Serescit rabbit. Rab. Mosce Haddarschan; ex lib. Sanhedrin in distinet. Chelek. R. Alexandri R. Mosce Nachmanidis
Gerundensis, aliorumque. Nos brevitatis
gratia unius Mosis filii Nachman auctoritatem proferemus, qui, haec verba expla­
nans, ait: Sanctuarium sanctuariorum (vel
Sanctus sanctorum) est Messias sanctificatus, de filiis David. Alia praeterea te­
stimonia ex judaeorum libris referi Scholtgenius, Horae hebr. tom.IL pag.263 et seq.
Attamen non desunt, qui contendant,

non posse verba

ΐΤΊρ sumi de

persona, nisi sensu translato. Ac primo
quidem ea non posse intelligi de persona,
ex eo sese arbitrantur colligere, quod voces
illae numquam de personis in Scripturis
usurpentur, etsi 43 vicibus occurrant; de­
bere autem intelligi sensu figurato duplici
ratione ostendere nituntur: 1°. quia omnia
loca in quibus sermo est de unctione ma­
teriali el externa, evincunt ejusmodi unctio­
nem externam non esse nisi symbolum in­
terioris sanctitatis, ut Exod. XXX. 22 et
seq.; XL. 9 et seq. collai. Zach. IV. ubi
oleum est symbolum Spiritus Dei; 2°. quia
plura loca occurrunt, in quibus unctio mere
metaphorice sumitur, ut Ps. XLIV. 8, 9;
Is. LXI. 1 ; III. Reg. XIX. 15 ct seq. In
N. T. dona Spiritus S. vocantur χρίσματα,
I. Joann. II. 20, 27. Cf. Act. IV. 27; X. 38;
II. Cor. 1.21. Unde concludunt, C'tBHp E*”p
idem valere ac nûvum templum Dei, eccle­
siam Λ. T. ac propterea ejus caput et in­
stitutorem, nempe Messiam. Quapropter
Messiae unctio nihil significat aliud quam
effusionem donorum Spiritus S. ipsi collalam, ut suo munere fungeretur, prout

43

ί

I

qui solus per excellentiam Sanctus dici potest, et revera dicitur, Ps. XV. 10,
et Is. XII. 6. Quod si, ut aliis magie arridet, Sanctum sanctorum in neutro
genere sumitur, ita ut non personam sed rem denotet, sententia in idem
recidit; hoc enim sensu templum mysticum significatur, quod spiritualiter
inungi debebit, et templo materia opponitur, quod juxta prophetam destrue­
tur; ac propterea significatur Messias, qui juxta prophetas sedes Dei esse
debebat, ut Zach. VI. 12; Ps. XIV. 1; XXL 4, immo et Emmanuel, sive
Nobiscum Oeus, Is. VII. 14. In ipso vero completae seu sigillatae sunt visio
ct prophetia, utpote qui solus prophetiarum terminus et finis est. Ille de­
mum promittitur, qui appellatur Messias et princeps sive dua:8, qui praeterea
pactum Dei cum hominibus confirmare debeat. Jam vero, etsi in Scripturis
interdum aliis etiam Christi ac ducis nomen tribuatur, attamen nemo est
praeter Messiam, qui per excellentiam Christus et dux nuncupetur, solus
legitur Is. XI. 1, et in baptismo, saltem quo­
ad externam missionem, locum habuit. Cf.
Hengstenbcrg, loc. cit. pag·. 444 et seqq.;
cf. etiam Scholl in Comment, de LXX hebd.
Daniel, Francof. ad Moenum 1831.
·) Perperam Berlholdt in Daniele cum
reliquis non-messianis interpretibus cona­
tur evincere per “PJÜ HH&ÎD, quod est
Messias princeps, principem extraneum
designari.
Etenim 1°. bona (v. 24.) praedicta ubi­
que in prophetis de tempore messiano di­
cuntur; si igitur ubi sermo est de rege,
qui circa exitum LXIX. hebdomadae ven­
turus erat, palet eum paulo ante effusio­
nem bonorum illorum venire debuisse, nec
proinde his verbis quidquam significari
praeter illorum bonorum auctorem.
2°. Nexus causalis inter personam et
distributionem bonorum indicatur per vo­
cabulum "PEOj relate ad ΓΡΦΟλ et ’^"|p
D'ICnp· Porro per Sanctissimum signi­
ficari Messiam ipsum pluribus ostendimus.
3°. Quemadmodum
non excludit
relationem ad Messiam, cum de illo pariter
dicatur Is. LV. 4. sicut
Is. IX. 6; 71^)0,
Mich. v. 1;
Ezcch. XXXIV. 24; ita
nec ΓΡ2Ό, quod se habet ad ηη} sicut
speciale ad generale, et aperte Messiam
respicit. Inservit namque ad hoc, ut per
TL designatur princeps theocraticus; cf.
I. Reg. X. 1. Numquam paganus rex ita
vocatur, qua talis. De Cyro solum, Is.
XLV. 1. Π'ΙίΌ legitur, tum ob specialissi­

mas relationes ejus ad theocraliam, tum ob
dona a Deo ipsi collata ad judaeorum sa­
lutem, tum ob initia cognitionis veri Dei,
ex suo decreto (cf. II. Paralip. cap. ult. ;
Esdr. 1. 2.) tum ob typicam relationem ad
Christum Messiam. Immo ut rex theo­
craticus considerari potest, ct pro tali su­
mitur Is. XLV. 1.
4°. Ex contextu, in quo opponitur
-|YQ rÿ
Ν2Π utrique commune,
ast ΓΡ&Ό theocraticus, {ΌΠ extraneus.
Atqui a tempore Danielis nemo rex theo­
craticus juxta Ezcch. XXL 32; ergo unus
Messias designatur.
5°. Tandem terminus ad quem hujus
vaticinii eslne Christi nativitas, an ejus pu­
blica manifestatio? Hoc posterius commu­
nius. Cf. Petav. Doctr. temp. lib. XIL
cap. 33- pag. 264. tom. II. Jam vero heb­
domades LXIX, ut inferius ostendemus,
desinunt in Christum. Post LXX hebdo­
madas opus salutis debet esse completum;
usque ad Messiam hebdomadae LXIX, qui
inedia LXX. hebdomada extirpabitur. Ergo
remanent anni 1res cum dimidio. Hinc illud
ΓΡί&'ΕΠ’ΊΤ tanluindem valet ac: Usque ad
publicam manifestationem Messiae. Sane
vel ipse Bertholdt, pag. 563. haec verba aji
Christum proxime referri fatetur, scribens:
..Si non necessarium absolute, attamen valde
uaturale est, ad haec verba
ΓΡΦΟ co­
gitare de Messia Jesu et de ipsius morte
in cruce." Cf. Hengstenberg, loc. cit. pag.
460 et seqq.

k

L'i

:

*1
t

>

*

i. « I.
iF,····

Λχ.

44
Messias est, qui saepissime ab Isaia dicitur datus in foedus populi, praeser­
tim vero XLII. 6, et XLIX. 8; quem propterea Malachias III. 1. An/yelum testamenti seu foederis appellavit. Tam igitur Danielis verba quam
adjuncta omnia ipsius oraculi talia sunt, ut sive seorsum spectata, sive
simul sumpta, nonnisi ad Messiam referri possint.

U
/4 .

9.

90. Id ipsum mirifice constat ex veteris synagogae, et antiquiorum
rabbinorum sensu et sententia. De synagogae sententia praeter Rabbi
Manassem, qui fassus est contribules suos Danielis oraculum ad Messiam
referre, et affirmant praeterea ejusdem sententiae fuisse judaeos omnes,
qui sub Tito et Vespasiano arma in romanos sumpserunt, testis est ipse
Josephus, qui huc refert Danielis vaticinium, ex recepta sua aetate sen­
tentia. 9 Hinc non alia de causa juxta rabbinos prohibitus fuit Jonathan
Ben Uziel vulgare suam paraphrasin in Cheduvim, sive hagiographos, inter
quos recensetur Daniel, quam propter perspicuam determinationem epochae
Messiae, prout animadvertit Rasci.10 Rursum Messias juxta eosdem, in
Berescit rabbà, in cap. XIV. Genes, pag. 264. debet adducere justitiam sae­
culorum , quin immo ipsemet Messias est justitia sempiterna et Sanctus
sanctorum, ut fatetur Xachmanides, Moses Geronensis ac Moses Haddarllllf
echan1’, immo
R. Mordachai in suo Scemen Amischà Aftarà L fol. 12. fa­
tetur Messiam illum esse, ad cujus adventum perducunt LXX Danielis
hebdomadae. 12 Sive igitur veteris synagogae sensum, sive praecipuorum
Archaeol. lib. X. cap. 2. 7. p. 544.
scribit: Λανιηλος και περί της των ρωμαιών ηγεμονίας ανέγραψε, καί art ύπ
αυτών ερημω9ηθεται. Id est: Daniel et de
romanorum imperio scripsit. et magnam
ab illis vastitatem illatum iri > nempe re­
bus nostris. Sed clarius. De bello jud.
lib. IV. cap. 6. 2. p. 292. ubi de zelotis
ait: Την κατά της πατρΐδος προφητείαν τέ­
λους ηξίωΟαν* ην γάρ δη τις παλαιός λό­
γος άνδρών, εν 9α τότε την πάλιν άλώβε69αι, καί καταφλεγτ.6ε69αι τά άγια νόμω
πολέμου, ΟτάΟις εάν καταΰκήψη, καί χείρες
οικείων προμιάνωΰι τό του $εού τέμενος*
οίς ούκ άπιΟτηΟαντες οι ζηλωταί διακόνους
εαυτούς έπέδοβαν. -Effecerunt, ut prophe­
tia, quae adversus patriam fuerat concepta,
exitum (suum) sortiretur. Vetus enim vi­
rorum sermo quidam erat, tum urbem
captum iri, et Qoca) sancta conflagratura
jure belli, ubi seditio invaserit, et indige­
narum manus polluerint sacratum Deo lo­
cum. Quibus licet fidem non detraherent

zelotae, ipsi tamen se earum rerum ministros praebuerunt.·* Ad quem locum Hudsonus, consentiente Relando, fatetur, παλαιόν illum λόγον ccvdpwv esse traditionalem quamdam expositionem vaticinii Da­
nielis IX. 26.
ltt) Seder holam in Jalchut Simeoni Π.
fol. 79. 4. R. Jose dixit: «Septuagintaheb­
domades post devastationem templi primi
intercedunt usque ad devastationem templi
secundi. Meghillah, fol. 3. 1: Quare pro­
hibitum fuit Jonathae filio Uziel edere Targum in Hagiographa? Resp.: Quia in
eo continetur terminus adventus Messiae.
Rasci ibid. - Terminus Messiae habetur
in libro Danielis.“ Reliqua testimonia cf.
apud Schôtlgeniuin, op. et loc. cit. pag. 264
et seqq.
,l) Ibidem.

*·) Apud De Rossi, op. cit. pag. 98. ubi
cf. textus R. Manasses, ex lib. De termino
vitae, pag. 175.

l
i

I

45
antiquorum rabbinorum confessionem spectemus, constat Danielis prophe­
tiam ad Messiam spectare.
91. Quod autem secundo loco posuimus, in eo scilicet vaticinio
determinatam esse Messiae epocham, evincitur 1°. ex relatione harum
LXX hebdomadarum cum LXX annis, quibus Jeremias captivitatem babylonicam praenunciavit, ut constat ex ipso contextu, Dan. IX. 2. Jam vero
nemo dicet, Jeremiam posuisse annos LXX pro tempore indeterminato;
eadem igitur ratione patet, Danielem non potuisse LXX annorum hebdo­
madas ponere pro tempore indeterminato.
2°. Ex characteribus intrinsecis ipsius prophetiae, quae prae se fert
chronologicam determinationem. Quorsum enim tempus, quod LXX heb­
domadarum periodo concluditur, in septem hebdomadas, sexaginta duas et
unam dividitur, eamque rursum bifidam, nisi de tempore determinato vates
ageret?
3°. Ex eo quod duo termini aperte significentur, terminus nempe a
quo illarum decursus incipere debet, exitus sermonis, seu verbi sive decreti
reaedificationis urbis, et terminus ad quem, seu quo eaedem hebdomadae
desinunt, scilicet ante urbis ac templi excidium.
4°. Ex analogia cum ceteris ejusdem prophetae vaticiniis, etenim cetera
tempora pro futuris eventibus a Daniele determinantur, ut cap. IV et XII.
5°. Demum ex veterum judaeorum consensu, ut ex modo dictis
patet. Ergo.
92. Restat igitur tertio, ut ostendamus, vaticinium istud jamdiu
esse completum, quod ex praejactis fundamentis facile adstruitur. Ex
Danielis prophetia ab exitu sermonis reaedificationis urbis usque ad ejus
destructionem hebdomades LXX annorum effluere debebant, id est, anni 490;
atque intra idem spatium tum adventurus erat Messias, tum inungi ac
morti tradi debebat, abolenda item erant veteris legis sacrificia, complenda
visio, delenda iniquitas, et justitia sempiterna adducenda. Atqui ab octo­
decim saeculis tam urbs quam templum eversa sunt, et abolita sacrificia
judaica, seu transactus est terminus, ad quem protendebatur epocha a Da­
niele determinata; ergo et ea completa sunt, quae intra illud temporis spa­
tium eventura erant; nempe tum venit, tum inunctus est Messias, morti
traditus est, completa est visio et prophetia, deleta est iniquitas et addu­
cta justitia sempiterna; seu quod idem est, ex Danielis vaticinio constat,
jamdiu elapsam esse epocham futuri Messiae, ideoque Messiam jamdiu
advenisse.

5*

-vn
■ ■ T"

H

DIFFICULTATES.

93. I. Obj. Falsum, aut saltem incertum est, num in hoc Danielis
vaticinio sermo sit de Messia. Etenim 1. incertum est, utrum Daniel de

V
U

w ·

46
uno eodemque Christo, an de duplici loquatur13; 2. incertum, utrum loquatur
de Cyro an de Antiocho Epiphane, ut contendit Murshamus, vel de Alexandro
Magno, ut cum Bertholdt vult Rosenmüller, aut de Seleuco IV. Philopatore
fratre et immediato antecessore Antiochi Epiphanis, qui veneno sublatus est,
aut etiam de Seleuco II. 3. Marshami porro expositionem, in (piam quoad rei
substantiam ceterorum recentiorum expositiones conveniunt, plura sunt, quae
probabilem efficiant, immo veriorem. Scopus prophetae, qui solum anxius
erat de futura populi sui nec non urbis et templi conditione ac sorte cal­
culus chronologicus, qui nos ad ea tempora perducit ; | inauguratio Sancti
sanctorum seu templi, quae sub Juda Machabaeo contigit templi desolatio,
quae perduravit usque ad finem belli ;/confirmatio pacti cum multis hebdo­
mada una, quae facta est tum per constantiam fidelium judaeorum, tum
per adhaesionem ad Judam Machabaeum ; |defectio hostiae sive victimae et
farti in medio postremae hebdomadis, quae per id temporis adamussim
locum habuit;/demum deletio peccati et iniquitatis, seu cessatio poenae
peccatis judaeorum debitae, quae qtiidem poena passim in Scripturis pecca­
tum dicitur14; nec non adductio justitiae sempiternae, nempe legalis, qua­
tenus judaei numquam posthac idololatriae crimine se commacularunt, vel
adductio felicitatis, qua fruituri deinceps erant judaei, excusso servitutis
jugo. 4. Cum igitur tum chronologia tum adjuncta omnia in tempora machabaeorum mirifice conspirent, mirum esse non debet, si vel ipsi catholici
interpretes Harduinus et Calmet in eamdem expositionem, ad rei summam
quod attinet, ultro concesserint.15 5. Quin potius non immerito Bertholdt
ac Rosenmuller aliique cum ipsis hac conspiratione intulerunt, PseudoDanielem quempiam, cum vidisset elapsum jam tempus a Jeremia prae­
fixum, et prophetim de promisso feliciori rerum statu non adimpletam
esse, sibi proposuisse veteris prophetae honori ita consulere, ut septuaginta
illos annos non simpliciter tales, sed totidem annorum hebdomadas intelligendas esse doceret, et omnia vaticinii hujus dicta eventis praeteritis accom­
modaret 16, ut poetae facere solent. Ergo.
94. Resp. Ncg. antec. Ad 1. probat. Neg. Etsi enim Christus seu
Messias hic apposite non determinetur, ex contextu tamen et ex oppositione
ad extraneum regem, de quonam sermo sit, facile patet. Etenim ad
finem LXU. hebdomadis venturus (nempe, ut declaravimus, quoad publicam
,3) Ita censent interpretes non messiani,
qui huc referuntur. Winer in Parvo Diet.
ex tripode pronunciat: ΓΡί£Ό de Messia

nusquam legitur in V. T.
H) Cf. Calmet in diss. De septuaginta
septimanis Danielis, quam praemisit suo
commentario in hunc prophetam. Is porro

existimat per illa verba: Finem accipiet
peccatum etc. allmli ad Jerem. L. 18 et
seq. ubi sermo est de solutione captivitatis.
,s) Harduinus, Chronologia V. T. Paris.
1709; Calmet, diss. cit.
”) Ita Rosenmuller in Daniel, cap. 9.
pag. 322. Lips. 1832.

47

I

sili manifestationem) dicitur Messias dux, seu princeps
ΓΤ4£'&)· Quis
ergo alius Messias nisi jam commemoratus excidetur post septem et sexaginta duas hebdomadas? Insuper mors Messiae ponitur in nexu causali
cum excidio urbis et templi, prout ejus adventus (v. 25.) nectitur cum collatione bonorum (v. 24.). Quis porro non videat benedictionem et maledictionem, quum in idem spatium temporis incidant, ab eodem auctore
repetendam esse? Eo magis quod mors violenta Messiae, tum Ps. XXI. 17,
tum. Is. L1II. 5, et Zach. XII. 10 etc. praenuncietur. Falsum igitur est,
incertum esse, utrum de uno an de duplici Christo in Danielis prophetia
sit sermo.17
95. Ad 2. Neg. Si enim, ut ex modo dictis liquet, angelus in hoc
vaticinio loquitur de uno eodemque Messia qui perhibetur venturus et
occidendus, cum nemo ex his morte violenta occubuerit, et quidem illata a
populo suo, hoc ipso constat, nec de Cyro, nec de Antiocho Epiphane, aut
Alexandro M. vaticinium intelligi posse. Multo vero minus in quemlibet
istorum quadrant reliqua vaticinii adjuncta superius commemorata, aut
chronologia, ut ex dicendis patebit. Id ipsum dicatur de Seleuco Π. ac
Seleuco IV. quae omnia ex arbitrio, seu gratuito, et absque fundamento,
non dicam solido, sed ne vel levissimo quidem constituuntur.
96. Ad 3. Neg. Etenim I. ipsi non favet scopus prophetae;
quia, etsi Daniel ad orandum se contulerit ex lectione prophetiarum Jeremiae, nuspiam tamen legitur, illum orasse ad restitutionem obtinendam eo
praecise anno, quem Jeremias praesignaverat. Oratio ejus versatur circa
populi, urbis et templi restitutionem, nulla temporis alicubi facta mentione.
Igitur falsum est, quaestionem versari solummodo circa exteriorem restitu­
tionem, ac responsionem esse solummodo de Messia.
ratio praecipue
versatur circa remissionem peccatorum obtinendam) (v. 19 et seqq.). Quum
vero haec plenissime juxta omnes prophetas per Messiam praestanda esset,
in illa igitur prece jam includebatur oratio pro adventu Messiae ejusque
regni. Responsio autem insuper agit de populo, urbe ac templo, quae
connexa erant cum ipso Messia ejusque fatis, de quibus angelus postea
disserit. Responsum igitur divinum optime congruit sensui et orationi
Danielis. 18
,7) Cf. Hengslenberg, op. cit. pag. 472
et seq.
’·) Jahn, Appendix hermeneuticae,
fasc. I. pag. 125 et seq. Viennae 1813, con­
tendit post Dalhe, minime legendum esse
septuaginta hebdomades,

ΰ’ψΖϋ' septuaginta, septua•
·
ginta anni etc., ac si angelus vehementiori
sed

asseveratione cohaerenter ad fervidas Da­
nielis preces ei dixerit: Septuaginta, ita
prorsus, septuaginta anni decurrunt; seu
deproperant, id est, vergunt ad finem etc.
ellipsin anni
ex versu secundo sup­
plendo.
Verum plura sunt, quae arbitrariam hanc
Jahnii lectionem evertunt: l°.omnes codices,
nullo excepto, legunt C’ÿDlÿ, hebdomades,

*4

h

I

...

*

►!

:

• « .• · 'Si

48
97. Π. Non calculus chronologicus eidem favet. Nam si terminus, a quo fluere incipiunt LXX Danielis hebdomades, sumi debet a
decreto reaedificationis urbis, ut patet ex angeli verbis, hic incidit in an­
num XX. regni Artaxerxis Longimani (Nehem. II. 1 et seqq.). Porro ab
anno XX. Artaxerxis, numerando annos 483, incidimus in annum 782. urbis
conditae, sive Χλ\ Tiberii Caesaris, id est, ad publicam Christi apparitionem
(Luc. III. 1 et seqq.), ideoque longe excedimus regnum Antiochi Epi­
phanis et alterius cujuscumque ex iis principibus, qui ab adversariis assi­
gnantur 19, velut terminus in quem desinit vaticinium.
98. Nec favet III. inauguratio templi; 1°. quia non agitur in
vaticinio, ut sumunt adversarii, de inauguratione, sed de unctione; porro
certum est ex constanti judaeorum traditione, numquam templum secundum
inunctum fuisse, prout legitur de tabernaculo Exod. XXX. 22 et seq., neque
sub Zorobabel, neque sub Juda Machabaeo 20 ; 2°. quia, ut animadvertimus,
hic non agitur de templo materiali, sed de persona, ut evincunt veteres
versiones et rabbinorum antiquiorum expositio et contextus; 3°. quia in
adversariorum hypothesi ex vaticinio haec unctio contigisset post annum 490;
immo Kennicotius ircsdecim recenset, qui
plene habent 2^23', De Rossi quinque

alios addidit, qui integram lectionem reti­
nent; cf. De Rossi, Variae lectiones V. T.
vol. IV. pag. 145. Parmae 1788; 2°. veteres
omnes vcrsiones in eadem lectione consen­
tiunt; cf. Bibi, valloniana, in hunc locum;
3°. antiquiores hebraei aeque ac recenliores
eamdem lectionem tenent.
*’) Cf. Pctavius, De doctrina temp. lib.
XII. cap. 32. vol. II. pag. 262 el seq. edit.
Antverp. 1703.
3e) Qui ea, quae enumerantur v. 24. re­
ferunt ad tempus, quod immediate subse­
cutum est captivitatis babylonicae solutio­
nem, ut Michaelis et Jahn, haec verba
transferunt ad inaugurationem templi reae­
dificat! a Zorobabel et Josua; qui vero re­
ferunt ad tempus post oppressionem per
Antiochum Epiphanem, haec dicta trans­
ferunt ad novam inaugurationem templi a
syris profanati, ülrique debent sumere τό
sensu improprio inaugurari, cum
··
in neutro casu templum inunctum fuerit,
et ex concordi judaeorum traditione secundo
templo defuerit sacrum oleum.
Sed obstat ejusmodi expositionibus
1°. quod
K’ip numquam de templo

materiali dicatur (hoc enim semper cum
articulo 2',ΐ£ΠρΓ· ί£Πρ effertur, II. Paralip.
III. 8; Exod. XXVI. 33; HI. Reg. VL 16.),
sed de aliis rebus sacratissimis, uti altari,
sacrificiis, supellectili etc. Vid. Concor­
dant. Buxtorfii, el cf. Ez. XLI. 4. cum
XLIII. 12; XLIV. 13. (I. Parai. XXHL 13.
debet explicari cum Clerico: Quidquid sa­
crosanctum erat.')
2°. Externa inauguratio templi materialis
non quadrat contextui, in quo promittuntur
dona Dei spiritualia, quae referuntur ad
extirpationem peccatorum et messianum cha­
racterem habent; hinc debet in propheta,
finem religiosae oppressionis et initium
regni messiani connectente, aliquid subli­
mius perspicere.
3°. Si de nova inauguratione sermo es­
set, non intelligilur, quae sil causa, cur
verba, quae non totum templum, sed so­
lum Sancta sanctorum exprimant, propheta
usurpaverit Hoc persensit Berlholdt, pag.
651. atque, ut ab ea difficultate sese expe­
diret, in exemplum adduxit quod legitur
IL Mach. V. 15, sed perperam; quia, etsi
2'2’"P
per se sit relativum, de templo
tamen ursurpatum, solum indicat Sancta
sanctorum. Cf. Hengstenberg, Christ ol.
loc. ciL pag. 439 et seqq.

I

*

.■ ·. ■

a>··’

*Π

49
et v. 27. hoc tempore praedicitur destruendum} non autem inaugurandum
esse templum; 4°. quia non congruit chronologia, ut ex dictis patet

99. Non suffragatur IV. templi desolatio, qualem adversarii autu­
mant; etenim 1°. sub syris nulla contigit templi urbisque vastatio, sed templi
profanatio tantum facta est; Daniel autem loquitur de vastatione proprie
dicta (inundatio
in inundatione, imagine deducta ab expeditione
• **
bellica terram inundante); 2°. loquitur· praeterea de vastatione, quae sub
finem v. 25. praedicitur, fore ut sit decreta et irrevocabilis; hinc, sicut per
Dei decretum irrevocabile urbs ac templum ruinis sepulta fore praedicun­
tur v. 26, sic v. 27. praenunciatur per decretum aeque irrevocabile perpetuis
ruinis utraque fore sepelienda; 3°. quia ex dictis falso ac gratis assumunt
adversarii, templi desolationem usque ad finem belli tantum, seu septuage­
simae hebdomadis fore duraturam, cum agatur de vastatione perpetua. 21

r

100. Neque cohaeret V. quod subditur de..pacto cum Deo inito,
vel per constantiam fidelium judaeorum, vel per adhaesionem Judae Ma//J
chabaeo; ex articulo enim praefixo voci multis, indicatur illos_
, de
quibus agitur, determinatos esse ex genere aliquo, scilicet illi sunt, qui
erant objectum divinarum promissionum, fideles nempe ex judaeis, ut patet
ex occasione hujus visionis22; agitur propterea de foedere.ineundo per
Messiam ibi promissum, cum populo fideli.23
101. Sed non magis proficiunt adversarii, ex eo quod VI. addunt, de
hostiae seu victimae ac sacrificiorum defectione; siquidem tem­
pore Antiochi non contigit haec defectio nisi partialis; in vaticinio autem
agitur de defectione totali ac perpetua, quae connectitur cum templi ac urbis
vastatione24, et connectitur praeterea cum morte Messiae, cujus quidem
mortis consectarium ponitur sacrificiorum defectio.
21) In illo stillabit seu fundetur, pluet,
v. 27. habetur pro typo fundamentali de­
structio Sodomae et Gomorrhae ;
usur­
patur de pluvia IL Reg. XXL 10; Exod.
IX. 33; de supernatural!, Gen. XIX. 24;
hinc ad impios transfertur imago haec, Ps.
XI. 6; Ezech. XXXVIII. 22; II. Parai.
XXXIV. 21; Jcrem. VII. 20 etc. Haec ex­
pressio semper totalem ruinam indicat; hinc
impossibile est eam aptari tempori Machabaeorum. Cf. Jahn, Append, fasc. I. pag.
164; Hengstenbcrg, pag. 153 et seqq.
M) Cf. Compeg. Vitringa, Observatio­
num sacrarum lib. ILI. Franequcrae 1691,
tom. II. pag. 257 et scq.
u) Nempe cum illis, qui sunt objectum
divinarum promissionum.
Perrone, Praelectione» theolog. VI.

α*1 Cf. superius dicta. Hic praeterea
animadvertendum, ejusmodi sacrificiorum
ablationem sub duplici respectu spectari
posse, prout scilicet est beneficium, ac
prout poena est. Quatenus
est beneficium,
•
cessavit cultus leviticus, ulpote figura, quae
locum cederet figurato; quatenus ut poena
spectatur, est punitio partis infidelis populi,
qui mortem intulit Messiae. Messiae porro
mortem ablationis sacrificii causam esse,
ex contextu patet, perinde ac destructionis
templi. Quod si ablatio sacrificiorum sive
cultus leviliei est effectus mortis Messiae,
plane consequitur non agi de nudo facto,
sed de abrogatione legitima. Jam foedus
antiquum per mortem Filii Dei abrogatum
est; ergo et cultus sacrificii ejusdem foe-

:

i r.

► Ή

Ï♦

Ι-Γ
W
i

(i

<
■

1

50
102. Demum VU. causam adversariorum non sustentat quod postremi)
loco ponitur de peccatorum poena, justitia legali, aut felicitate seu
libertate oblinenda; agitur enim de peccatis ipsis ac de justitia proprie
dicta tamquam munere seu dono afferendo ab ipso Messia, qui est totius
vaticinii primarium objectum, a quo peccata vere erant delenda, et indu­
cenda justitia, quae sequitur peccatorum remissionem, juxta illud Is. LIU.
10, 11. Peccata, ΠΊΝ’ύΠ, praeterea conferuntur cum iniquitate et cum
i
culpa
quae est significatio fundamentalis hujus vocis; contextus etiam

aperte est de peccatorum seu culparum venia; ideo enim tot hic accumu­
lantur vocabula, ut tota peccatorum humani generis colluvies comprehen­
deretur, ut a nonnullis adnotatum est25; justitia pariter adferenda dicitur
aeterna, id est, perennis, perpetua. Itaque exploditur violenta interpretatio
sive de poena peccatorum, sive de justitia legali, aut de libertate recupe­
randa, cum potius ex vaticinio denuncientur infidelis populi extrema deso­
latio ac punitio, et abrogatio totius legalis justitiae.26
deris Jehovah, quoad suum esse; parum
interest, quamdiu adhuc perduraverit quo­
ad actionem externam. Idem dic de ex­
terna eversione urbis et templi ; ex repudio
enim et morte Messiae neque urbs amplius
sancta, neque templum amplius domus Dei,
sed abominatio evaserat. Cf. Zach. XI;
vid. Hengstenberg op. cit pag. 492 et seqq.
“) Sane, quae annuncianlur in tribus
prioribus membris, accurate referuntur ad
peccatorum confessionem a. Daniele factam
v. 5. hujus capitis, in qua non agitur de
peccatorum poena, aut tantum de peccatis
typicis, sed agitur de peccatis proprie dictis;
ait enim; Peccavimus, iniquitatem feci­
mus, impie egimus et declinavimus a man­
datis tuis et judiciis. Ergo nisi dicere
velimus angelum v. 22. Danieli annunciasse
aliquid ipsius petitioni contrarium, faten­
dum est non de peccatorum poena, sed de
peccatis ipsis hic agi; ac propterea hoc sa­
lutis nuntio mitigatur horror de futuro ur­
bis et templi excidio.
2δ) Ideo haec justitia aeterna vocatur,
quia ex aeterno Dei decreto originem ha­
bet, et quia duralionem aeternam habere
debet, per oppositionem ad transitoria dona
justitiae et gratiae foederis antiqui et ad
omnes res creatas et mutationi obnoxias. Haec
expositio fundatur in vetustis translatoribus,
LXX, Theodolione, Vulgato, Syro et anti­

quioribus interpretibus, si quosdam excipias,
ut B. Barachiam in Herescit rabhà, ad v. 14.
dicentem: Iste est rex Messias, de quo
scriptum est Dan. IX : Et ad adducen­
dam justitiam saeculorum vel sempiter­
nam; apud Ray. Martini, pag. 285. edit. cit.
Verum horum expositio facile cum priori
componitur, cum agatur de aeterno ipsius
auctore.
J. D. Michaelis, et post euni recentiores
aliqui exponunt haec vaticinii verba hac
ratione: Ad reddendam innocentiam pri­
stinorum temporum ; at frustra, 1°. quia
sermo non est de justitia subjectiva, seu
subjectiva probitate, sed de justitia obje­
ctiva, quatenus donum Dei est, perinde ac
ablatio et venia peccatorum, de qua supe­
rioribus verbis agitur, quae pariter obje­
ctiva est; cf. Ps. CXXXI. 9; quia 2°. ex­
tollitur a Daniele II. 44; VII. 18, 27, aeter­
nitas messiani regni ejusque donorum;
3°. quia falsum est,
originarie lon­

giorem dumtaxat indeterminatam durationem, non vero aeternitatem denotare, ut
pluribus ostendit Hengstenberg, loc. ciL
pag. 427 et seqq. Atque ex his corruant
aliae interpretationes eorum, qui per justi­
tiam aeternam contendunt significari anti­
quam; tum eorum, qui subjectivum atque
hvperbolicum sensum his verbis inesse

51
103. Ad 4. Neg. consequentiam ex falsis praemissis deductam; quod
si Harduinus et Calmct, non excludendo tamen relationem vaticinii ad
Messiam, ex parte concesserunt in expositionem Marshami, imprudenter ac
levibus momentis inducti ita se gesserunt, ac iisdem argumentis refelluntur,
quibus Marshami aliorumque anti - messianorum expositio excluditur.
104. Ad 5. Resp. immo pessime conjecturam hanc suam intulerunt
Bertholdt ac Rosenmüller: 1°. quia non verentur, etsi Christianos se profi­
teantur, mendacii arguere Christum ipsum, qui Mattii. XXIV. 15- non so­
lum Danieli adseribit vaticinium de futura templi desolatione, sed praeterea
illud adducit tamquam veraciter reale, et quoad illa, quae urbem et tem­
plum spectant, adhuc implendum, dicens: Cum videritis abominationem de­
solationis, quae dicta est a D aniele propheta (non a Pseudo -Daniele),
stantem in loco sancto, qui legit, intelligat. Eadem leguntur, Mare. ΧΓΠ. 14;
Luc. XXI. 20; 2°. quia supposititius hic auctor, in adversariorum hypothesi,
falsitatis pariter arguisset Jeremiam, eique aperte illusisset; 3°. quia nemini
fucum facere potuisset, cum universa gens oraculum Jeremiae semper in­
tellexerit de septuaginta captivitatis annis27 ; 4°. quia est contra factumj
auctor enim noster, tam cap. I. 21, quam IX. 2. supponit praedictio­
nem LXX annorum, ac se praebet ejusdem redemptionis temporis specta­
torem, utpote qui affirmet se primo Cyri anno vixisse; 5°. quia induxisset
Danielem in historia et chronologia imperitissimum et sibi repugnantem. 28
6°. Intelligi nequit, quomodo hic fictitius Daniel potius posuerit ut terminum
sui vaticinii perpetuam desolationem quam adeptam libertatem per machabaeos, cum supponatur hic auctor scripsisse post ejusmodi epocham. 7°. Ut
alia praeteream, evertitur absurda istorum hypothesis ex concordi traditionis
hebraicae testimonio. Cf. I. Mach. VlUetXI, Flavius Josephus, De bello
autumant, cum nulla causa ipsius afferri pos­
sit; tum denique eorum, qui cum Berlholdl
volunt exprimi antiquam libertatem a jugo
politico et religioso. Omnes enim ejus­
modi recentiorum interpretationes distortae
sunt atque ex erronea hypothesi ortae circa
relationem totius hujus versus. Naturalis
ct obvius sensus neque Michaelis neque
Jahnio arridet, qui versum istum referunt
ad tempus immediate exilium babylonicum
subsequens, neque Bertholdto, qui refert
ad epocham post oppressionem Antiochi
Epiphanis. Apte huic versui respondet
Ps. LXVIIL 28.
«) Cf. II. Paralip. XXXVI. 21.
**) Etenim tempus a Cyro ad mortem
Antiochi Epiphanis tunc esset annorum

441 (LXIII hebd. ann.), quum tamen fluxe­
rint anni 372; quare haberetur error cal­
culi circiter 69 annorum. Augetur adhuc
hic error ex assertione illorum interpretum,
e. gr. Bertholdt, pag. 716. quod scilicet
auctor noverit post Cyrum tantum quatuor
reges persarum, et Cyrum ab Alexandro
vicium esse asserat. Persica igilur perio­
dus 147 annis brevior esset, et isti 147
una cum illis 69 annis adjici deberent aerae
scleucidarum. Haec proinde constaret an­
nis 380, inter octo reges una cum ipso An­
tiocho Epiphane distribuendis. Hic porro
error talis est, ut ignorantiam supinam
prorsus supponat, cum tamen Daniel peritissimum se ostendat in historia et chronologia.

It

52
His adde expectationem generalem Messiae
tempore Christi, tum ex hoc vaticinio tum ex vaticinio capitis II. de quarto
regno provenientem. Hinc neque posteriores expositores judaei ausi un­
quam sunt huic testimonio, sibi adeo infausto, in disputationibus cum Chri­
stianis renuntiare, vel ejus relationem ad Messiam et judaici populi per
romanos eversionem denegare.19 Concludendum proinde restat, ejusmodi
rationalistarum ac biblicorum hypothesm monumentum ineluctabile esse in­
credulitatis et impietatis, in quam ipsi ex principio protestantico prolapsi sunt.

»·
ii.

Μ

105. Π. Obj. Supposita etiam audientia illorum vaticiniorum, tamen
illa loca minime licet ita sumere, quasi certa et accurata in illis temporis
determinatio seu definitio circa initium et complementum regni messiani
assignaretur. Xam 1. si Redemptor angelis ipsis in coelo, immo sibimet
talem futuri cognitionem quoad tempus et horam denegat, Matth. XXIV. 36;
Marc. XIII. 22, et etiam post suam restUTCctionem, Act. I. 6, 7; minime
supponere possumus hanc concessam fuisse alii prophetae, ipsique longe
anteriori, ita ut potuerit innotescere populo suo illud tempus juxta chronologiam exactum, sive in usitata, sive in quavis mystica temporis mensura;
quatenus scilicet ista spectatur prout determinata.30 Sane 2. incredibile
est, Deum voluisse ut a chronologia fides penderet.31 Concludendum igi­
tur, nullatenus determinatam esse ac definitam a Danielis vaticinio epocham
adventus futuri Messiae.

106. Resp. X Antec. Ad 1. probat. D. Denegat Redemptor angelis
ipsis cognitionem gloriosae suae manifestationis in die judicii, seu secundi
ipsius adventus, C. cognitionem denegat primi sui in terram adventus, N.
Porro in citatis locis unice de secundo adventu Christi in terras glorioso
sermo est, ac de extremo judicii die, qui utique etiamnum angelos latet et
homines, cum Deus illum nemini revelare voluerit. At ex hoc minime
sequitur, Deum non revelasse tempus primi Messiae adventus; contrarium
enim constat ex facto; non solum enim Daniel, sed et Jacob ac prophetae
alii promissi Messiae adventus epocham praenunciarunt. Ita autem prorsus
fieri debuisse, ratio ipsa suadet; cum enim humilis et privatus esse deberet
ejusmodi adventus, de eo praemonendi erant homines, ne deciperentur;
quae ratio profecto non militat pro gloriosa ejusdem manifestatione, quae
in omnium oculos incurret.

107. Quod vero adjiciunt, Redemptorem sibimet denegasse futuri co­
gnitionem, alias disjecimus, animadvertentes Christum non potuisse hunc
diem ignorare, cum omnia signa indicaverit, quae ipsum praecedent ; eo
w) Cf. Schüttgenius, De Messia, lib. Π.
pag. 264.
J0) Ita Bieck, Die theol. Zeitschrift,

seu Ephemerides theologicae. ΠΙ. pag. 234.
’*) Sic Coccejus apud Hengstenberg., loc.
cit. pag. 522.

53

)

vel magia quod ipse, ut ostendemus, Deus sit. Ilinc necessario inferendum
est, ipsum locutum esse de illius diei manifestatione, cum dixit: Nemo
scit, neque Filius. 32
108. Ad 2. Λ. Alioquin jam nulla prophetia esset, quae chronologiam
seu tempus futuri alicujus eventus determinaret, quod falsum esse patet,
tum ex omnibus illis vaticiniis, in quibus tempus summa praecisione deter­
minatur ac definitur tam in veteri quam in novo Testamento33, tum ex
omnibus prophetiis, in quibus accidentales ac contingentes circumstantiae
adducuntur. In quo enim differunt a ceteris accidentalibus ac contingen­
tibus adjunctis chronologicae notae? Vel igitur omnia ejusmodi vaticinia
rejicienda erunt, vel admittendum, nihil obesse, quominus Deus, in cujus
potestate sunt tempora et momenta, efficere possit, ut fides nostra a tem­
poris non minus quam a reliquis eventuum notis pendeat.
109. III. Obj. Dato etiam quod Daniel tum de Messia vaticinetur,
tum epocham ejusmodi adventus determinatam assignet, nondum tamen
liquido constat, an ejusmodi epocha elapsa sit. Ecquis enim 1. certo con­
stituat, Danielem de annorum hebdomadis potius quam de hebdomadis aut
dierum aut septenniorum aut jubilaeorum disseruisse, cum nihil ipse po­
suerit, unde certo constituere possimus, de ima potius quam de alia hebdo­
madum specie eum fuisse locutum? Nihil praeterea vetat 2. quominus
septuaginta illas hebdomadas ita accipiamus, ut tres periodos a se invicem
distinctas et diruptas efficiant, quae sibi minime immediate succedant; sane
septem priores hebdomadas a sexaginta duabus aliis dividi, ostendit accen­
tus athnach in textu hebraico interpositus34 ; postremam pariter a reliquis
sexaginta novem divulsam esse, tum ex se patet, cum nulla alioquin ratio
foret peculiaris ipsius distinctionis, tum ex non paucis illis interpretibus,
qui harum hebdomadum adimplementum referunt ad finem judaicae reipublicae. Ilis praemissis, cum incertum sit, utrum longius an brevius sit in­
tervallum, quod intra quamlibet istarum periodorum intercedit, evidens est,
nihil certi statui posse circa elapsam vel non elapsam epocham a Daniele
praenunciatam. Hinc 3. nec desunt ecclesiae patres, qui ejusmodi epochae
adimplementum referant ad mundi finem. Ergo.
110. Resp. Neg. Antec. Ad 1. prob. Dicimus, naturam harum heb­
domadarum multiplici ratione certo definiri posse.
Ac 1°. non intelligendas esse de hebdomadis dierum, substrata ipsa
materia admonet; sexdecim enim mensium spatium rerum illarum amplituM) Cf. Tract. De Trinil. n. 196. Sed
de hoc inferius iterum.
«) Cf. Gen. XV. 13; Is. VII. 8; XVI.
14; XXI. 16; XXIII. 15etc. Jercm.XXV.il;
XXVIII. 16 etc. ut alia innumera prope loca

omittam, in quibus tempus praefixum vati­
ciniorum determinatur.
*·) Ita Rosenmüller in cap. IX. Dan.
pag. 315 ct seq. et ante ipsum Marsham.

54
dini, quae turn v. 24. turn seqq. praenunciantiu·, haudquaquam sufficeret;
volens praeterea Daniel X. 2, 3. hebdomadas dierum exprimere, vocem
dierum semel iterunique adjecit, quo non obscure indicat hoc loco aliae
hebdomadas intelligendas esse.
2°. Xeque intelligi posse de hebdomadis septenniorum vel jubilaeorum
hoc vaticinium, ejusdem rerum gerendarum argumentum suadet; protrahe­
rentur enim res praenunciatae ad 3430 annorum spatium, si de hebdoma­
dibus septenniorum, et ad annos 24,500, si de hebdomadibus jubilaeorum
sermo esset, cum tamen urbis ac templi excidium subsecuturum LXX heb­
domadibus praemmeietur, quod jamdiu adimpletum oculis nostris cernimus.
3ϋ. Restat igitur,
O
r ut de solis hebdomadis annorum Danielem locutum
esse necessario statuamus, quarum septuaginta efficiunt annos quadringen­
tos et nonaginta. Ejusmodi hebdomadum usus in Scripturis non infrequens

passim.35 Sed neque ignotae antiquis populis hebdomades annorum fue­
runt , si quidem Marcus À’arro, auctore A. Gellio, Noct. Attic, lib. ΙΠ.
cap. X. in primo librorum, qui inscribuntur Hebdomades 3 scribit, se jam
duodecimam annorum hebdomadam ingressum esse, et ad eum diem septua­
ginta hebdomadas librorum conscripsisse. Motivum praecipuum, cur Daniel
usurpant LXX annorum hebdomadas, desumitur ex relatione ad LXX an­
nos Jeremiae, ita ut singulis eversionis annis responderent totidem annorum

JJ

») Cf. Levit. XXVL 34,35,43, et II. Paralip. XXXVI. 21. ubi septimus annus ma­
gnum sabbatum vel sabbatum simpliciter
vocatur. Quum igitur, ut innuimus, causa
praecipua, cur angelus septuaginta hebdo­
madas seu sabbata memoret, sit relatio ad
annos LXX Jeremiae, pracnunciavit septua­
gies septies annis reversos judaeos ab exilio
babylonico, amplius commoraturos in terra
patrum suorum, quam in exilio d»?fluxerint.
Nullum profecto solatium angelus Danieli
attulisset, si pro 70 annis eversionis alios
70 usque ad novum excidium decurrendos
praedixisset. Addatur, 70 ductos per 7 con­
stituisse sacrum numerum. Septem prae­
terea hebdomadas annorum durabat cyclus,
sub cujus finem civilis restitutio in inte­
grum fiebat; postrema propterea LXX heb­
domadum annorum spectari debet ut sum­
mum omnium sabbatorum et tempus in­
tegrae restitutionis spiritualis, ad quam lex
referebatur, et praedicitur a Daniele futura
v. 24. Atque hinc ratio redditur, quare
potius angelus septuaginta hebdomadas

quam annos 490 nominaverit. Cf. Hengslenberg, loc. cit. pag. 408 et seqq. Ani­
madvertendum praeterea est adversus non­
nullos veteres. Julium Africanum, Theodoretum, et recentiores Huelium, Pererium
etc. hic non agi de annis lunaribus 354
dierum, sed de solaribus, dierum nempe
365. Etenim, praeterquam quod propheta,
quum non monuerit, se de annis lunaribus
loqui, obscuritatem ingessisset, ostendit
praeterea Prideaux, flint, des Juifs, parti,
lib. V. tempore Daniclis nullibi annos
lunares in usu fuisse. Sane, cum idem
Dan. XII. 7. praedixisset afflictionem populi
duraturam per tempus et tempus ct dimi­
dium temporis, id est, per tres annos et
dimidium, deinde, v. 2. idem spatium alia
computatione per dies 1290 numerat In
quo numero licet 12 dies praedictorum an­
norum solarium quantitatem superent, ta­
men exigua haec discrepantia conferri ne­
quit cum defectu dierum 51, in hypothesi
annorum lunarium. Cf. Nicolai, Diss. XVL
in Daniel.

55
hebdomades, usque ad novum ac postremum urbis excidium, quod post ex­
pletionem LXX hebdomadum rcipea contigit.
111. Ad 2. N. Responsum enim divinum, ut ex dictis constat, spatium
integrum LXX hebdomadum annorum complexum est, seu annos 490,
intra quod omnia complenda essent, quae summatim in v. 24. recensuit;
distinctio propterca trium periodorum refertur ad eventuum praedictorum
diversitatem significandam, non autem ad jam praefinitum tempus pro­
trahendum.
112. Neque obest accentus athnach interpositus inter septem priores
hebdomadas et reliquas LXII, cui adeo insistit Marsham, et quem reliqui
interpretes non messiani, praecipue vero Bertholdt et Rosemniiller, secuti
sunt. Hi enim pro certo sumunt, athnach ibi tantum usurpari, ubi nos
majorem interpunctionem adhibemus, quod tamen falsum est. Non raro
enim, quando sedes maximae interpunctionis per se patet, etiam in incisis
adhibetur athnach y ubi nos minore interpunctione utimur, ut impediatur
quominus, quod separandum est, uniatiu* et conjungatur36 ; jam vero hoc in
loco maximi momenti erat duo temporum spatia rite separare, ne arbitraria
videretur distinctio.
Λ

113. Eadem responsio aptari debet postremae hebdomadi, etsi accen­
tus ille hic non occurrat. Porro interpretes illi, qui contendunt hanc unam
hebdomadam connecti ac conjungi minime debere cum reliquis LXIX,
perinde ac illi qui vellent dimidiam hebdomadam a cyclo LXX hebdoma­
dum divellendam, decepti sunt ex opinione, quod eversio hierosolymitana,
per romanos inducenda, necessario intra has chronologicas determinationes
hujus nostrae prophetiae includi debeat, quae opinio jam Scaligerum ad
maximas angustias redegit37; hoc tamen in vaticinio non dicitur, immo
eversio post completum LXX hebdomadarum cyclum eventura aperte praenunciatur; et articulus ÿOu'H perspicue ostendit, cujus hebdomadae illa
media pars sit.
»f

114. Ad 3. D. Nonnulli patres referunt adimplementum vaticinii Danielis ad finem mundi in sensu, ut fertur, inclusive communis expositio­
nis, C. in sensu exclusive, AT. Nempe isti patres cum spectaverint Soly­
morum eversionem velut figuram extremae mundi cladis, hinc vaticinium
Danielis ad illam etiam retulerunt; nem excluserunt tamen objectum prae­
cipuum et immediatum, Messiam nempe, ac punitionem infidelium judae­
orum ob necem eidem illatam.38
M) Ct·
? v. 2. ubi deberet ath­
nach reperiri sub C'jïWIî Ps. XXXVI. 8.
sub D'H/N pro
Ps. LXXX1V. 3;
Prov. VI. 26.

3T) Cf. Vitringa, Hypothesis hist, et
chronol. I. pag. 104.
”) Cf. s. Iren. Cont. haeres, lib. V.
cap. 25. §. 4 et seqq. edit. Massueti; Ori-

EXPEiVDUNTCR FA TMIXJA AtiG.iEI ET MALACHI AE.

115. Haec duo vaticinia conjungimus, tum quia lucem sibi invicem
afferunt, tum quia de eodem argumento sunt. Cum enim summa affecti
essent moestitia judaei seniores, ex captivitate babylonien reduces, quibus
templi salomonici magnificentia probe erat perspecta, nec possent fletum
cohibere zorobabelicum in tuentes, Deus per Aggaeum cos solatur pollicendo
longe majorem futuram hujus secundi templi gloriam ex praesentia futuri
Messiae, quam prioris templi gloria fuerit.
116. Sic autem judaeos ex Dei nomine Aggaeus affatur cap. II.
4 et seqq.: Quis in vobis est derelictus, qui vidit domum istam in gloria sua
prima? Et quid vos videtis hanc nunc? Numquid non ita est, quasi non sit
in oculis vestris?... Adhuc unum modicum est, et ego commovebo coelum
et terram, et mare, ct aridam. [Et movebo omnes gentes: et veniet desideratus
cunctis gentibus, et implebo domum istam gloria, dicit Dominus^. . Meum
est argentum et meum est aurum. . . Magna erit gloria domus istius novis­
simae plus quam primae, dicit Dominus exercituum : ... et in loco isto dabo
pacem.
117. Per Malachiam vero cap. ΙΠ. 1 et seqq. ita Deus judaeos de
divina providentia querulos, ut inferius enucleatius exponemus, alloquitur:
Ecce ego mitto angelum meum, ct praeparabit viam ante faciem meam. Et
statim veniet ad templum .suum Dominator, quem vos quaeritis, et Angelus
testamenti, quem vos vultis. Ecce venit, dicit Dominus exercituum.
118. Ex collectione vero horum vaticiniorum eidem methodo insi­
stendo, quam in reliquis enucleandis sectati sumus, operosum non erit osten­
dere, tum ad Messiam ea spectare, tum epocham in iisdem determinari ad­
ventus ejusdem Messiae, tum denique hanc ipsam epocham jamdiu ela­
psam esse.
119. Primum autem sic conficimus: ex productis vaticiniis major
futura erat gloria domus sive templi posterioris quam prioris, quia ad ipsum
venturus erat Desideratus cunctis gentibus, Dominator quem judaei expectabant, quique Angelus testamenti seu foederis dicitur, ac venturus erat ad
templum suum, et ad cujus adventum commovendi erant coeli ac terra,
mare et arida, ac brevi quidem venturus erat. Jam vero hic non est, nec
esse potest, nisi Messias, cui soli expositi characteres competere possunt,
gen. Comment, in Matth. tom. IIL pag.
858 et seqq. opp. edit. maur. Vid. de hoc
argumento praeter auctores citatos Jacobus
Ayrolus S. J. Liber LXX hebdomad, re­
signatas, seu vaticinium Danielis illustra­

tum, Romae 1714; Huelius, Demonst.
evang. propos. IX. cap. 8; Tournemine,
Dissert, chronolog. XVI. ad calcem comment. Menochii etc.

57
ut per 8e patet, atque ex confessione celebriorum ipsorum rabbinorum; ex
antiquioribus eminet R. Sira, qui floruit ante secundi templi eversionem,
in Thalmude, tract. Sanhedrin cap. XI; ex recentioribus autem non pauci
in Devarim rabbà, sect. I. fol. 250, turn Rasci in cit. Sanhedr. fol. 95, Akibà
et R. Manasses, in Conciliatore, part. HI. pag. 184.1

120. Alterum constat ex termino, qui saltem negative praefigitur
huic adventui, nempe, stante adhuc secundo templo, ad quod praesentia
sua cohonestandum promissus Messiae venturus erat ex utrimque prophe­
tae vaticinio, ita ut non prius destruendum esset, quam ad ipsum venisset
desideratus cunctis gentibus.

121. Cum vero ab octodecim saeculis flammis consumptum sit zoro­
babelicum templum, pronum est colligere jamdiu transactam esse epocham
ab Aggaeo et Malacliia praedictam, ac propterea, quod consequens est, jam­
diu advenisse Messiam.
DIFFICULTATES.

122. L Obj. Vaticinium Aggaei nulla ratione ad Messiam re­
ferri potest. Repetit enim propheta secundi templi gloriam, non ex Messiae
praesentia, sed ex divitiarum affluentia. Hac enim de causa flebant senio­
res Juda, quod cernerent templum a Zorobabele excitatum nimis distare a
magnificentia et divitiis templi salomonici; quod magis perspicue eruitur
ex verbis sequentibus: Meum est aurum et meum est argentum, ac si di­
ceret: Mihi est argentum, et mihi est aurum, inquit Jehova; argento et auro,
quo instructissimum fuit prius templum, possum et hoc ornare, et ornabo suo
tempore; nam mei juris sunt haec omnia. Quare non est, cur de ornando
templo nunc extructo sitis solliciti. Nec alium sensum patiuntur reliqua va­
ticinii adjuncta; etenim verba illa, adhuc modicum, seu ut hebraice dicitur,
adhuc una (scilicet vice), et ego commovebo coelum etc. sic explanari debent:
per ingentem universitatis rerum mutationem efficiam, ut commotis illis
moveantur omnes gentes, et venient desiderium, id est, desideria (ΓΠ£Π,
τ : ·.·
collectivum singulare), seu res desideratissimae atque pretiosissimae omnium
gentium. Praedicit igitur Aggaeus, futurum esse, ut donis pretiosissimis,
ab omnibus gentibus Ilierosolymas comportandis, templum Jehovae nudum
adhuc atque inornatum plus nanciscatur magnificentiae et ornamenti et
splendoris, quam olim habuerit, et templum hoc secundum replebo gloria,
ornatissimum et splendidissimum illud reddam.2 Sive igitur scopum pro') Cf. De Rossi op. cil. cap. 3. §.12 et
seqq. Raym. Martini, pag. 376 el seqq. et
380 el seqq. edit. cil.

’) Ila Rosenmiïller, Schol. in V. T.
in hunc locum.

JB

58
phetae, sive nativum verborum sensum et adjuncta omnia spectemus, patet
hoc vaticinium ad Messiam non pertinere.
123. Resp. Xeg. Antec. Ad prob. Agamus pariter, quod adversarii
assumunt, ex sola divitiarum affluenda, non autem cx Messiae praesentia
repetere prophetam majorem secundi templi gloriam: 1°. quia haec expo­
sitio non - messiana exploditur veteris synagogae sensu, ut cx adductis con­
stat; 2°. quia falsum foret vaticinium: tametsi enim valde contulerint ad
ornandum templum reges persae, praesertim vero Herodes3, in immensum
tamen semper secundi templi gloria, spectata divitiarum copia, a templo
salomonico destitit4; 3°. quia, fatentibus hebraeis, quinque illa decora se­
cundo templo abfuerunt, quibus primum instructum fuit, Urim scilicet et
Thummim seu rationale judicii, arca, ignis et praesentia Dei in propitiatorio, et Spiritus Sanctus5; 4°. quia absurdum est fingere, tam magnifico
apparatu voluisse Deum herodianam molitionem praenunciare, nullo habito
respectu ad gloriam quam eidem allatura olim erat Messiae praesentia, cum
tamen apostolus Hebr. XII. 26. ad Christum referat hoc vaticinium, juxta
sensum traditionalem synagogae. 5°. Denique ex ipsa adversariorum agendi
ratione ipsorum hypothesis evertitur. Etenim ipse Rosenmuller, quem im­
pugnamus, non diffitetur, Aggaeum, seu ut ipse loquitur, vatem, quae hic
praedicit temporibus messianis eventura sperasse; et in cap. HI. i. Malachiae,
immemor eorum, quae scripserat in scholiis ad Aggaeum, haeo scribit:
Veniet ad templum suum, nempe secundum, quod per Messiae adventum glorio­
sius primo templo futurum esse praedixerat etiam Aggaeus. Tanta veri­
tatis vis est, ut vel ab invitis testimonium extorqueat’
,
124. Ex his facile corruunt cetera, quae ad elevandam hujus vaticinii
vim congesta sunt, tum scilicet Rosenmiilleri paraphrasis, tum expositio
R. Kimchi, dum autumat ita reddendum prophetici hujus loci sensum : Omnes
populi, quos commovebo, et terris suis advenient cum desiderio (nam subaudit
praefixum 3) omnium gentium, id est, adferent res omnes desideratas et pre-

tiosas, quae in terris ipsorum reperiuntur, velut vasa aurea et argentea, vesti­
menta et gemmas; in quem sensum Isaias LX. 6. florentem populi hebraici
statum saeculo aureo describens, inter alia haec dicit: Convertetur ad te
3) Cf. Flav. Jos. Archaeol. lib. XV.
cap. IX. pag. 777. edit. Havercamp.
«) Cf. I. Paralip. XXII. 14; XXIX. 3 et
seqq.; Π. Par. Ill, IV; cf.etiam Joann. Frisch·
mutili, De gloria templi secundi, ad cap.
II. 7 — 10. Haggaei in Thesauro theologicophilobigico cit. pag. 994 et seqq.
J) Cf. Raym. Martini, op. cit pag. 381.
ubi inter cetera refert testimonium ex Thalmud, in lib. Joma, dist. Schibbat: Dixit

R. Actui: -quid est quod scriptum est Aggaei I. 8: cl complacebo in ea, "2 2NI, et
honorabo eam ? Quid sibi vult, quod de­
inde deest littera “? Hae sunt quinque
res, quae fuerunt inter primum sanctuarium
et ultimum (secundum); sunt autem hae:
Arca cum propitialorio, et Cherub, et ignis
et divinitas, et Spiritus Sanctus, et Urim
et Thummim.· Reliqua in eamdem rem
testimonia ibi recole.

copia maris, opes gentium ad te venient} et camelorum agmina obruent, dro­
mades madianitici, et ephani, omnes ex Sabaea venient, aurum et thus affe­
rentes, et Jovae laudes praedicabunt. Siquidem vaticinio facta minime respon­
dissent. Reliquum proinde est, ut per hoc desiderium gentium Messiam
ipsum cum vetustioribus hebraeis intelligamus. Nedum vero obstet huic
expositioni vaticinii scopus, eidem maxime cohaeret. Contextus enim osten­
dit, prophetam solari voluisse judaeos ob defectum auri et argenti, quem
ipsi in secundo templo deprehendebant, quasi diceret: Quid solliciti estis
de auro et argento? meum est aurum ct argentum, quae mihi praesto sunt,
quoties mihi libuerit; sed gloria secundae hujus domus non ex magnificentia
auri ct argenti, sed cx eo, quod in eam venturus sit Desideratus cunctis
gentibus, est repetenda, atque ex hac parte longe priori domui praestabit.6
Quod clarius etiam significatur per Malachiae vaticinium.

125. II. Obj. Quominus Malachiae vaticinium de Messia in­
telligamus, vetat contextus; subdit enim immediate post adducta verba:
Et quis poterit cogitare diem adventus ejus, et quis stabit ad videndum eum?

k

*) Quum adversarii potissimum vim po­
nant in verbis illis v. 8: ΓΊΊΟΠ -ΊΝ31
«
9- ·
T
et venient desiderium cuncta­
rum gentium, placet hic adducere solutio­
nem viri minime suspecti. Dr. Scheibel,
in Observat, erit, et exeget. ad vaticinia
Haggaei, Wralislaviae 1822, pag. 27. haec
habet: ΓΠΟΠ tàÔ» venient desideria. Ita
“: τ
t
verterunt inter prêtes antiquiores ; recentiores: venient pretiosa, scilicet va­
sa, et laudant loca II. Chron. XXXII. 27;
Jerem. XXV. 34; Hos. XIII. 15 ; Nah.
II. 10; II. Chron. XXXVI. 10. Sed in
locis Chronicorum (Paralip.), Jeremiae,
Hoseae, Nahumi legimus: ΠΊΟΠ ^bSj
t

:

t

non solum “”?2Γί, et ejusmodi diversa dit : cendi ratio, quae quibusdam interpretibus
V. T. levioris momenti videtur, in omni­
bus ceteris linguis et auctoribus accurate
distinguitur. Contra ΓιΊΟΓΐ sine singulari
t

:

t

additamento nil aliud significari quam
desiderium, discas e Ps. CVI. (in
Vulg. CV.) 24. Jerem. XII. 10 ; I. Sam.
(I. Reg.) IX. 20; VIII. 10. Aliam vero
causam interpretationis de pretiosis vasis
volunt reperire in verbis versus sequentis

□ΪΊ1Π 'bl ΓΟ3Π *6» Propheta autem post

τττ * : “ verba ΓΠ72Π
“ ; : 'tO
τ non statim adjungit
ΖΓιΐΠ ύΐ η03Π ύ, sed antea (v. 7.)
tt —

· :

Itt-

703 ΓιϊΠ Π^ΓΓΓλΧ ^nabc’l 7«od ad adventum Messiae, et ad divitias illo tem­
pore in templo coacervandas simul per­
tinere videtur.
Messiam autem apud
poetas (scii, prophetas) hebraeorum futu­
rum esse solatium, desiderium, lae­
titiam totius terrae, ideoque paga­
norum, ex locis Is. XL IX. 10; XI. 4;
XLII.3; XLI. 17; LXI. 1. constat. Plu­
ralis vero
cum singulari connexus
T
constructio est non infrequens. Cf. Glassius, lib. III. tract. 3. can. 54. Huic addi­
mus Grotium, qui in hunc locum: «Magna,
inquit, erit secundi templi gloria, quod in
ea conspicialur rex ille piorum omnium,
ct in ipso templo miracula edet. Vid. Matth.
XXI. 12. Messiam appariturum in templo
secundo credidere judaei omnes, qui ante
excidium vixere. Ex eo tempore commi­
niscuntur interpretationes novas, violentas,
varias ad haec loca clarissima.'· Cf. etiam
Sanctius, in Prophet, min.; Ackermann,
Prophetae minores, perpet. annot. illustr.
Viennae 1830.

GO
7p.«c· enim quasi ignis conflans, et quasi herba fullonum; et sedebit conflans, ci
emundans argentum, et purgabit filios Levi, et colabit eos quasi aurum d
quasi argentum etc. ; haec autem componi nequeunt oum miti Messiae in­
dole, qualem describit Isaias XLH. 1 ct seqq. Ergo.

h

126. Resp. .V. Evanescit enim haec difficultas, si ratio habeatur
contextus et scopi prophetiae. Etenim sub finem capitis praecedentis indu­
cuntur judaei querimonias de divina providentia jactantes : Laborare feci­
stis Dominum in sermonibus vestris, et dixistis: in quo eum fecimus laborare'!
In eo quod dicitis: omnis, qui facit malum, bonus est in conspectu Domini, ti
tales ei placent : aut certe ubi est Deus judicii? Hinc cap. III. incipit Do­
minus: Eccc ego etc. ac prosequitur: et quis stabit etc. vaticinans, nullum
querulorum hujus generis, qui Messiam victorem gentium desiderabant,
subsisturum, cum ipse advenerit; huic enim interrogationi negativa subest
sententia. Deinde subjicit causam, exhibens scilicet judaeos, et in primis
sacerdotes et levitas participes ejusdem blasphemae querelae, ut massam
auri et argenti multa scoria mixtam, et ut pannos vel vestes sordibus in­
fectas, quae purgandae sunt. Porro quemadmodum conflatores vehementissimo igne scoriam ab auro et argento, et fullones herba salsuginosa sor­
des a vestibus separant, ita Messias venturus, acerbis suppliciis et calami­
tatibus immissis, improbos hujusmodi querulos et blasphemes, Messiam
victorem desiderantes, a probis separabit et delebit.7 Haec vero non erant
efficienda ab ipso Messia, sed romanorum armis et exercitibus, seu ut lo­
quitur Daniel, a populo ducis venturi. Ita quaecumque sive Malachias
sive alii prophetae de ultione ab infidelibus judaeis repetenda dixere, optime
componuntur cum miti Messiae charactere nempe personali, qualis ab Isaia
describitur. 8

t

I

*) Cf. Jahn, Append. Hermeneut. fascic. L pag; 57 et seqq. Explicatio Malach.
IL 3 etc.
·) Vaticinii, inquit Jahn, loc. cit. pag.
65, sensus est: «Ille, quem desideratis,
Messias omnino venturus est; sed non erit,
quem exoptatis, bellator, qui ethnicorum
imperium evertat, et gentes vobis subjiciat,
sed judex divina dignitate indutus, qui im­
probos judaeos et in primis duces cetero­
rum, posteros Levi, atrocissimis poenis per­
det, nihilominus non penitus exterminabi­
mini. Praecedet autem legatus seu pro­

pheta, austeritate vitae et severitate repre­
hensionum Eliae similis, ut animos judaeorum disponat, seu eum sensum ipsis in­
spiret, quo majores eorum Abraham, Isaac,
Jacob etc. animati erant, quo conatu irrito,
regio prorsus vastabitur.“ Cf. etiam San­
ctius in hunc locum, Ackermann, Hengslenberg, op. cit. Veteres judaeos utrum­
que vaticinium, Aggaei nempe et Malachiae, de Messia interpretatos esse, ostendit
adductis ipsorum testimoniis Schottgenius,
op. cit. pag. 217 et 224 et seqq.

61
PROPOSITIO IV.
Officia ac munia a promisso Messia juxta prophetas obeunda eumdem
advenisse luculenter ostendunt.
127. Munia ac officia a promisso Messia juxta prophetas obeunda
praecipua sunt abrogatio veteris cultus et sacerdotii ac novi substitutio,
gentium ad veri Dei cognitionem et amorem vocatio, ac judaici populi re­
jectio atque dispersio. Si igitur ostenderimus, tum duo haec munia juxta
prophetas a futuro Messia fore adimplenda, tum jam diu adimpleta fuisse,
propositum obtinebimus. Porro utrum que certissime constat.
128. Ac primo quidem veterem cultum, et proinde sacerdotium, ad­
veniente Messia, fore abrogandum, novumque eidem sufficiendum, apertum
est ex Malach. I. 10 et seqq. dicente: Non est enim mihi voluntas in vobis,
dicit Dominus exercituum, et munus non suscipiam de manu vestra. Ab ortu
enim solis usque ad occasum , magnum est nomen meum in gentibus; et in
omni loco sacrificatur et offertur nomini meo oblatio munda: quia magnum
est nomen meum in gentibus. Quibus verbis Deus denunciat abrogationem
veterum sacrificiorum, quae ex legis praescripto in templo offerebantur, ut
eis sufficiat aliud sacrificium; ideoque 1°. loquitur de sacrificio externo et
proprie dicto sive abrogandojsiye sufficiendo; 2°. loquitur de subrogatione
novi istius externi sacrificii offerendi in omni loco, ad discrimen veterum
sacrificiorum, quae imi loco seu templo affixa erant; 3°. loquitur de sacri­
ficio tamquam praecipuo religionis charactere, quo non minus cognoscetur
a gentibus, se coli in universo
terrarum orbe quam olim cognoscebatur
‘
’ per
sacrificiorum exteriorum immolationem, a judaeis in hierosolymitano templo
coli; 4°. de ejus generis sacrificio substituendo loquitur, quod non jam in
cruenta hostiarum immolatione consisteret, sed in oblatione mimda, seu
(ut postulat usus hebraicae vocis ΠΠΟΟ ex Levit. Π. 1 et seqq.) ferto,
sive dono, quod frumenti farina conficitur, et quidem ΓΠΙΐΊΣΟ, puro seu

mundo, ac propterea independente ab offerentium pravitate, propter quam
rejecturam se profitetor legalia sacrificia. 1 Cum vero sacrificia partem
essentialem exterioris cultus scu publicae religionis constituant, consequitur,
*) Cf. Bible de Vence, cinq. edit. Paris
1832, tom. XVII. préface sur Malach. pag.
496 et seqq. Hengstenberg, ex anticipatis
judiciis suae sectae in Christologia V. T.
el Commentar, in messiana vaticinia,
part. III. Berolin. 1835. pag. 414. scribit:
In ΪΊΓΰΟ est allusio ad opus operatum

mullo remotior; et quod est in ea exter­

num, facilius tamquam mera forma vel
tamquam cortex ideae concipitur. Cete­
rum hic auctor valde moderatum se prae­
bet; et, si huc illuc nonnulla excipias, in
quibus, ut suis morem gerat, catholica prin­
cipia carpit; ejus opus valde bonum est,
et causam chrislianam adversus rationalislas
et socinianos optime tuetur.

iir:

'W

r

4

f.

62
non posse sacrificia immutari, quin immutetur cultus ipse. Insuper immu­
tato sacrificio, immutetur necesse est et sacerdotium, ob intimam utriuâquc
relationem. Ergo per prophetam Malachiam cultus mosaieus et mosaicum
sacerdotium abroganda erant, ut novo cultui universali ac novo sacerdotio
locum darent.
ΪΠΪΪ
Id autem adveniente Messia, immo
per Messiam ipsum perficiendum
fore, habemus ex Danielis_yaticinio paulo ante exposito, in quo praedicitur
sacrificiorum cessatio in medio hebdomadis septuagesimae, immo et templi
ipsius destructio, populi judaici dispersio in poenam rejecti Messiae ac ne­
cis ipsi illatae; cum igitur ab octodecim saeculis sacrificia legalia cessa­
verint una cum mosaico sacerdotio, ac nova religio, novus cultus, novum
sacrificium per universum orbem obtineant, manifestum est, Messiam jam­
diu advenisse, ac per ipsum tum veterem cultum abrogatum, tum novum
suffectum esse.2
129. Secundo. Gentes pariter ad veri Dei cognitionem per Mes­
siam adducendas fuisse, ubique sacrae litterae enunciant. Huc enim
referuntur quae factae sunt veteribus patriarchis Abraham, Isaac et Jacob
promissiones, quod in eorum semine benedicendae forent gentes omnes;
huc spectant quae de Messia vaticinatus est Jacob, dum dixit: Et ipw
erit e.rpectalio gentium, seu: Et ei obedientia populorum, aut aggregatio po­
pulorum, vel etiam ut exponit paraphrastes chaldaeus Onkelos: Et ei obe­
dient populi, ac Jonathas Ben-Uziel, alter chaldaeus interpres: Et propter
eum diffluent populi, seu denique, ut vertit Targum hierosolyinit. : Et à
subjicietur omne regnum terrae.3 Hinc Psal. Π. Messiae pollicetur Deus:
Postula a me, et dabo tibi gentes haereditatem tuam, et possessionem tuam
terminos terrae. Sed luculentissime et graphice gentium reminiscentia et
ad Deum verum conversio praenunciatur Ps. XXI. 28 et seq. : Reminiscentur* et convertentur ad Dominum universi fines terrae, et adorabunt in conHill

’) Legem, seu vetus Testamentum abro­
gari debuisse juxta antiquam judaeorum
fidem, ac propterea cultum leviticum cum
omnibus suis sacrificiis ac sacerdotium,
pluribus evincit Schôttgenius, lib. VIL De
Messia, §. 9, 10 el seqq. Cf. eiiam Raym.
Martini, pag. 778 et seqq. Vid. Blas. Ugolini, diss. Altare exterius, quae extat tom.X.
ejus thesauri antiq. judaic. pag. 685 ct seqq.
Cf. Du Voisin, in prooemium Pay.
fid. pag. 162 et seqq. edit cit; aliis enim
omissis, in Berescit rabbit, sect. 88. legi­
tur: «Dicitur Amos IX. 11. illo die reae­
dificabo tabernaculum David etc. ita ut uni­
versus mundus fiat una collectio; in lib.

Sohar Exod.ll. coi. 281: «Quando rex
Messias revelabitur, tunc omnes gentes ad
illum congregabuntur, ut confirmetur id
quod scriptum est Is. XI. 10 : Radicem Isai
gentes quaerent etc." Alia testimonia tibi
exhibebit Schôttgenius, op. cit. lib. VIL
cap. I. §. 26 et seqq. ex quibus luculenter
patet, veteribus judaeis hanc inhaesisse
communem fidem dc vocatione gentium ad
veri Dei cognitionem per Messiam. Cf.
etiam Petavius, De Incarnat, lib. XVI.
cap. 8. §. 3.
4) Vid. in hanc vocem pulchras obser­
vationes P. Berthier S. J. Explication des
psaumes. Frigide prorsus Rosenmüller,

m

»w

63
spectu ejus universae familiae gentium. Quoniam Domini est regnum et ipse
dominabitur gentium. Haec ipsa repetit Isaias, cap. Π. 2 et seqq.: Et erit
in novissimis diebus praeparatus mons domus Domini in vertice montium, et
elevabitur super colles, et fluent ad eum gentes, et ibunt populi multi, et di­
cent: venite et ascendamus ad montem Domini, et ad domum Dei Jacob, et
docebit nos vias suas, et ambulabimus in semitis ejus, quia de Sion exibit lex
ct verbum Domini de Jerusalem; et rursum cap. LV. non minus illustre
edidit vaticinium de gentibus per Messiam ad veri Dei cultum vocandis:
Ecce testem populis dedi eum, ducem et praeceptorem gentibus. Ecce gentem,
quam nesciebas, vocabis, et gentes, quae te non cognoverunt, ad te current.
Et haec ex multis, quae in hanc rem congeri possent, sufficiant, cum aga­
tur de re exploratissima.
130. Porro sicut extra omnem dubitationis aleam gentium vocatio ad
veri Numinis cultum per futurum Messiam constituta est, ita nec minus
clara vaticinia sunt, quae populi judaici ac synagogae rejectionem et disper­
sionem portendunt, et quidem in poenam repudiati Messiae. Danielis enim
cap. IX. 26. praedicitur: Post hebdomades sexaginta duas occidetur Christus,
et non erit ejus populus, qui eum negaturus est5: atque ante ipsum Isaias
(AHII. 14.), loquens de Messia: Et erit, inquit, vobis in sanctificationem; in
lapidem autem offensionis et in petram scandali duabus domibus Israel; in
laqueum et in ruinam habitantium Jerusalem. Et offendent ex eis plurimi, et
cadent, et conterentur, et irretientur et capientur.6 Osee autem III. 4. diu
Schol. in Ps. XXII. (in Vulgata XXL) v. 28.
scribit: -Ή3Ρ
•• ·· · Memores erunt eorum, (piae
fando de Jova acceperunt, ad ipsum se
convertent, ipsumque venient adoratum.
Nec mirum; judaizans enim hic interpres,
contra sensum totius antiquitatis, contra
apertam N. T. auctoritatem negat in hoc
Psalmo agi de Christo.
s) In hebraico textu 'j‘7 pfrp, et non ei
ellipsim supplendam esse omnes veteres
interpretes viderunt. Porro ellipses locum
non habent nisi in notionibus et dictioni­
bus frequentiori usu tritis, quas lector ex
usu loquendi familiares habet et facile sup­
plere potest. Hic autem alia esse non po­
test nisi populus, juxta usitatissimam phrasin
in Scriptura receptam : Eritis mihi popu­
lus, vel in populum; non erit mihi popu­
lus, non erit ei vel ejus populus, Deut.
IV. 20; VII. 6; XIV. 2; XXIX. 13; XXVI.
18; XXVIIL 9; Ex. VI. 7; Lev. XXVI. 12;
I. Reg. XH. 22 ; H. Beg. VII. 23 ; IV. Reg.

XI. 17 etc. Igitur post: Non erit ei, vel
illius, supplendum est populus, ul olim
jam Vulgata vertit: Et non erit ejus populus,
ita ut sensus sit: jam populus non erit
sacer ei, qui urbem et templum evertet;
cum ex nece illata Messiae cesset Israel
constituere ejus hacreditatem. Huic autem
cessationi dominii ejus super populum foe­
deris, nectitur optime destructio urbis et
sanctuarii per populum principis venientis.
Ex quo refellitur Rosenmüller, qui haec
verba: Et non ei; exponit: Et non erit
sibi, id est, inter viventes, ut pariter ex­
posuit Michaelis; etenim pjS numquam in­

cludit in se personam ipse non est, sed
non est tantummodo. Reliquae expositio­
nes, nempe Gousset, L’Empereur, Sack etc.Il·
magis adhuc absurdae sunt et gratis con­
fictae. Cf. Hengstenberg tom. Π. pag. 474,
vid. etiam Jahn, loc. cit. pag. 149 et seq.
6) Hunc locum de Messia, qui vindictam
esset sumpturus de populo israelitico, ve-

s*

•ΙΓΛ

·'

64

fâTp I

duraturam hanc populi jutlaici reprobationem, significat illis verbis: Dia
inultas sedebunt filii Jsrael sine rege, et sine principe, et sine sacrificio, et situ
altari, et sine ephod et sine theraphim. Et post haec revertentur filii Israel,
et quaerent Dominum Deum suum, et David regem suum; et pavebunt ad
Dominum, ei ad bonum ejus in novissimo dierum: quibus verbis aperte pro­
pheta diuturnam populi israelitici conditionem designat, in qua, etsi deos
alienos non colat, tamen Deum non experietur sibi faventem atque propi­
tium, donec aliquando Messiam quaerat et agnoscat. Davidis enim nomine
Osee, perinde ac ceteros prophetas, Jerem. XXX. 9, Ezech. XXXIV. 23,
XXXVII. 24, Messiam significare, explorata res est et recepta sententia
apud rabbinos omnes; quare chaldaeus interpres postrema prophetae verba
ita exponit: Quaerent cultum Domini Dei sui, atque obedient Messiae filio
Davidis regi suo. ' Eadem habet Am os IX. 9 et seqq, et alii prophetae
passim. 8
131. Jam vero ab octodecim saeculis tum gentes fere omnes, relictis
idolis, Deum unum colere, atque in dies ad cognitionem et cultum veri
Dei perduci, judaicam gentem item e sua ejectam patria, inter gentes
omnes dispersam esse, nullumque apud eam illius specialis providentiae et
praedilectionis vestigium conspici, quibus per tot saecula Deus eam prose­
cutus fuerat ; facta sunt certissima, quorum nos spectatores sumus, quaeque
ob omnium oculos obversantur. Quae quidem argumento sunt, foedus
illud omnino esse abolitum, quod olim Deus cum judaico populo feriit de
possessione Palaestinae ac bonorum omnium in ea affluentia, si ipse legem
sibi traditam custodivisset, vel de paterna correptione, quoties ab ejusdem
legis observantia descivisset, dum promisit se eum in eamdem revocaturum,
quoties ipsum suae transgressionis poenituisset, prout tam in Exodo quam
in Deuteronomio passim legitur.
132. Hinc merito Hieronymus, Epist. CXXIX. Ad Dardanum, n. 7.
sic judaeos perstringit: Multa, judaee, scelera commisisti, cunctis circa te

•■

teres quoque hebraei intellexerunt. Sic
enim apud Martini, pag. 343. edit. cil. in
lib. Sanhedrin, cap. Echad, legitur : Dixe­
runt (RR. Jehudah et Ezechias, filii R.
Chia): nMon veniet filius David, donec
deleantur duae domus patrum Israel, et
istae sunt caput captivitatis Babylonis, et
princeps, qui est in terra Israel, sicut dictum
est Is. VIII: Et erit ad sanctificationem et
ad lapidem offensionis, et ad petram (vel
rupem) ruinae duabus domibus Israel etc.*
Glossa R. Salomonis: >,Et erit Salvator
Israel ad praeparationem et ad lapidem
offensionis; offendet enim pedes statuae,

ferrum scilicet et testam, et ad rupem ruinae
domibus duabus Israel. Dixit (rabbinus
scilicet, qui fecerat vinum dari pueris, ut
secreta patris sui atque mysteria revela­
rent): filioli spinae mihi estis in oculis
meis, seu: spinas in oculos meos injicitis.··
7) Alia testimonia in hanc rem cf. apud
Rosenmuller, in loc. cit. Ezech.
8) Cf. in hunc loc. Sanctius, nec non
Ackermann, op. ciL; plura praeterea iu
hanc sententiam ex doctrina et sensu ve­
terum judaeorum vid. apud Martini, part. II.
cap. 5. §. 2 et seqq. et apud Schôttgenium,
De Messia, pag. 545 et seqq.

65
servisti nationibus. Ob quod facinus? Utique propter idololatriam. Quumque
servisses crebro, misertus tui est Deus, et misit judices et salvatores, qui te . .,
liberarunt. Novissime sub regibus offendisti Deum, et omnis tua provincia,
gente babylonica vastante, deleta est. Per septuaginta annos templi solitudo
permansit. . . [Ad extremum sub Vespasiano et Tito urbs capta, templumque
subversum est. Deinde civitatis usque ad Hadrianum principem per quinqua­
ginta annos mansere reliquiae. Post eversionem templi, paulo minus per
quadringentos annos et urbis et templi ruinae permanent. Ob quod tantum
facinus? Certe non colis idola, sed etiam serviens persis atque romanis, et
captivitatis pressus jugo, ignoras alienos deos. Quomodo clementissimus quon­
ΊΐΗ
dam Deus, qui numquam tui oblitus est, nunc per tanta spatia
temporum
miseriis tuis non adducitur, ut solvat captivitatem? .. . Ob quod, inquam,
facinus et tam execrabile scelus avertit a te oculos suos? Ignoras? Memento
vocis parentum tuorum: Sanguis ejus super nos et super filios
nostros; et: Non habemus regem nisi caesarem. Habes quod ele­
gisti: usque ad finem mundi serviturus es caesari, donec gentium introeat ple­
nitudo, et sic omnis Jsrael salvus fiat.9 Quod quidem argumentum, cui
novum in dies robur accedit, et quod plane ineluctabile est, ex recentioribus luculenter evolvit Grotius, De veritate religionis Christ, lib. V. §. 16. ubi
nihil omisit ex iis, quae eidem vim addere posse viderentur.
DIFFICULTATES.

133. I. Obj. Nullum in primis est argumentum, quod ex Malachiae
vaticinio deducitur, 1. siquidem nulla alia ratione Deus magnum nomen
suum in gentibus esse dicit, quam quod gentes omnes praeter deos suos
supremum Deum colant, qui est israelitarum Deus, prout exponunt R. Sa­
lomon Jarchi ac David Kimchi; vel etiam eo quod, ut existimat AbenEzra, si Deus gentes jussisset offerre sibi munus aut sacrificium, illud purum
et exquisitum offerrent, minime vero hostias mutilas ac languidas, quales
judaei offerebant; vel denique quia jucundissimae Deo -sunt preces et lau­
des, quibus judaei inter gentes commorantes ipsum venerantur. 2. Sane,
inquiunt, quomodo mosaica sacrificia, ac proinde legem et sacerdotium ab­
roganda esse affirmassct propheta, qui cap. III. 4. de levitis ait: Et erunt
Domino offerentes sacrificia in justitia. Et placebit Domino sacrificium Juda
et Jerusalem, sicut dies saeculi, et sicut anni antiqui? ac demum cap. IV. 4.
judaeos alloquens: Mementote, ait, legis Moysi servi mei, quam mandavi ei
in Horeb ad omnem Jsrael, praecepta et judicia. Ecce ego mittam vobis
Eliam prophetam, antequam veniat dies Domini magnus et horribilis. Ergo.
’) Edit. Vallars. opp. tom. I. Hoc idem
argumentum egregie tractavit inter veteres
s. Joann. Chrysost. in quinque orationibus
Perrone, Praelectiones theoiog. VI.

adversus judaeos, ac praesertim oral. V.
tom. I. pag. 587. edit, maurin.
I

X

Λ
J,

ïe.

—

66
134. Resp. Δ><7. antec. Ad 1. probat. seu rabbinorum expositione»
dicimus, eas prorsus excludi per antithesim a propheta institutam inter
sacrificia mosaica et sacrificium illud, quod divino Numini offerendum prae­
dicitur inter gentes, ut ex probationibus constat. Dixi praedicitur; notum
enim est, non esse locutum prophetam de tempore praesenti, quo univer­
sae gentes, utpote idololatriae addictae, non immolabant victimas suas nisi
idolis seu daemoniis, ut ipsa Scriptura alibi testatur; ac proptcrea de futuro
tempore necessario vaticinium accipiendum est.

135. Ex qua generali animadversione patet, absurdam esse primam
expositionem, ideo nempe magnum esse Dei nomen in gentibus, quod ipsae
una cum idolis ac falsis diis supremum Deum colant; cum Deus saepe
adeo se zelotem professus fuerit, ac passim decem tribus impietatis arguerit
quod utrumque cultum conjungerent. 10 Falsa praeterea est ejusmodi com­
mentatio, cum causam Deus ipse aperiat, quare magnum sit nomen suum
in gentibus, quia scilicet a solis ortu usque ad occasum offertur nomini suo
oblatio munda, seu fertum purum. 11
lib. 1. cap. 16. edit. maur. ut alios prae­
Reg. XVIL 16 et seqq.
teream. Placet s. Irenaei verba adducere,
") Cf. Sanctius in hunc loc. Non posse ut pateat, quaenam fuerit ante anuum 202.
hoc vaticinium nisi de nova lege et eccle­ seu initio saeculi III. ecclesiae fides: -Sed
siae tempore intelligi, omnes sanae exege- et suis discipulis, inquit loc. cil., dans con­
seos regulae prorsus clamant. Debet enim silium, primitias Deo offerre ex suis crea­
conferri cum aliis locis, in quibus praedi­ turis, non quasi indigenti, sed ut ipsi in­
citur veteris foederis ac veteris sacerdotii fructuosi nec ingrati sint, eum, qui ex creatura panis est, accepit et gratias egit, di­
et cultus levilici abolitio, cum locis novum
sacerdotium, ac proinde novum sacrificium cens: Hoc est meum corpus. Et calicem
promittentibus, ac demum cum ipso eventu, similiter, qui est ex creatura, quae est se­
qui omnem, si qua esset, ambiguitatem in cundum nos, suum sanguinem confessus
verbis prophetae sustulit. Cum enim vetus est, et N. T. novam docuit oblationem,
sacerdotium plane cessaverit una cum omni quam ecclesia ab apostolis accipiens, in
sacrificiorum leviticorum apparatu, cum universo mundo offert Deo, ei, qui alimenta
Christus eucharisticum sacrificium instituerit nobis praestat, primitias suorum munerum
offerendum ubique terrarum a sacerdotibus in N. T., de quo in duodecim prophetis
seu ministris ad hoc in perpetuum insti­ Malachias sic praesignificavit: Non esi
tutis, cum factum id evincat, quid amplius mihi voluntas in vobis etc. Mani­
quaeras? Num infirmum ejusmodi argu­ festissime significans per haec, quoniam
mentum evadet, eo quod demum post XVI prior quidem populus cessabit offerre Deo,
saecula infelices nonnulli haeretici, qui se omni autem loco offertur ei, et hoc purum;
protestantes vocarunt, veritatem hanc repu- nomen autem ejus glorificatur in gentibus.·
diarint, quam universa Christiana ecclesia Cf. Massuetus, Diss. III. art. 7. §.80; tum
tam longa saeculorum serie professa est? Fr. L. comitis Stolberg, Geschichte der
Patres omnes hoc urgebant argumentum Religion Jesu, seu Historia Relig. Jesu,
plane ineluctabile adversus judaeos, ut Ire­ part. IV. pag. 166 et seqq. edit. Hamb. nec
naeus, Adc. haeres, lib. IV. cap. 17. n. 5. non Petr. De Figueiro et Christ. Castrus,
edit, maur.; Justinus M. Dial, cum Tryph. in hunc loc. Malachiae.
n. 41. edit. Maran.; Cyprianus, Adv. Jud.

I

67
136. Nec minue absona, est altera interpretatio, quae sumitur ex hypothesi, qua Deus gentibus sacrificium sibi offerendum praeciperet. Haec
enim hypothetica locutio nuspiam apparet; sed Dei verba absoluta sunt,
et factum enunciant.
137. Quominus vero Dei verba accipiamus de precibus, quae est
tertia expositio, vetat ipse contextus, (pii est de oblatione proprie dicta,
non a judaeis, sed a gentibus offerenda, de quibus dicitur Is. LXVL 21:
Assumam ex eis in sacerdotes et levitas.
138. Ad 2. D. Levitae seu sacerdotes ex gentibus assumpti juxta
adducta Isaiae verba, C. levitae seu sacerdotes mosaici, X Jam enim
eodem capite Malachias, loquens de levitis ac sacerdotibus judaicis, prae­
dixerat, eos a Messia mox futuro puniendos, seu extremo supplicio tollen­
dos; non potuit igitur de iisdem sacerdotibus leviticis sermonem instituere,
quasi Deo essent oblaturi sacrificia in justitia; locutus proinde est de novis
sacerdotibus a Messia instituendis, qui grata Deo sacrificia oblaturi essent
Usus est autem similitudine et imagine sacrificii Juda et Jerusalem, ut rem
hanc judaei aliqua ratione perciperent. 12
139. Monitum autem Malach. IV. 4. nullam creat difficultatem; nam
lex mosaica tam civilis quam caeremonialis erat omnino observanda quamdiu hebraeorum respublica et synagoga persistebant. Cum vero ex eodem
propheta et ex Dan. IX. 27. utraque esset abolenda, jure per mortem
Messiae, facto per Jerosolymorum et templi eversionem, hoc ipso innuitur,
quid posthac de ipsa lege esset futurum.
Sic neque ullam facessit difficultatem illud, quod de Eliae missione
ante futuram Judaeae vastationem vaticinatur Malachias; cum ipsemet
_
·
cap. IV. 1. aperte significaverit hunc ipsimi fore Messiae praecursorem ad
praeparandam viam, seu populum disponendum ad ejusdem adventum, ut
patet ex versu sequenti, ubi addit: Et convertet cor patrum ad filios, et
cor filiorum ad patres eorum; ne forte veniam et percutiam terram (hebr.
terram hanc, seu hanc regionem , ν’ΐκπ'ΠΝ ) anathemate. Quod reipsa
•
factum esse, historia, ex qua lux vaticinio affulget, ostendit.
140. II. Obj. 1. Quae de vocatione gentium praenunciarunt pro­
phetae, intelligi debent de cognitione veri Dei, quam gentes adepturae erant
per judaeorum in universum orbem dispersionem, a quibus ethnicorum
mentibus erat veri Dei notitia ingerenda. 2. Id plane tum perficietur, cum
gentes omnes judaeorum ditioni subjicientur duce Messia, a quo bellum
inprimis erit ipsis inferendum; 3. bellum hoc deinceps perpetua atque uni­
versalis pax excipiet, in qua 4. judaei ingenti gloria aucti bonorum omnium
copia et affluentia fruentur, juxta prophetarum vaticinia. Non solum igitur
”) Cf. Ackermann, Proph. min. pag. 772 et seqq.

5 *

Λ

Μ

ί?

τ-

fis
ex gentium vocatione christiani nihil proficiunt, verum etiam talia in ea
occurrunt, quae aperte evincunt, plura adhuc esse adimplenda. 5. Nondum
enim subacti sunt Gog et Magog a Messia debellandi, Ezcch. XXXVIII;
nondum instauratum templum cum urbe hierosolymitana, ibid. XL et seqq.
6. Nondum propterea completa sunt, quae a Messia praestanda vaticinati
sunt prophetae, quique ab Isaia U. 2. venturus tantum praedicitur novissi­
mis diebus, cum nempe, ut ibid, dicitur: Mons Domini exaltabitur super
omnes colles, aliaque ejusmodi non pauca praedicuntur, quae adhuc prae­
stolari debemus. Ersro.

,·+

1.

“·1

q

141. Resp. Ad 1. Xeg. Etenim, ut ex ipsis, quae adduximus, pro­
phetarum verbis constat, agitur de illa gentium vocatione, qua ipsae in
Messiam crediturae erant, ac per ipsimi ad veri Dei cognitionem erant
adducendae per ingentem idololatriae cladem, atque de substitutione gen­
tium in locum rejecti populi judaici, juxta illud Ps. XLVI: Principes po­
pulorum congregati sunt cum Deo Abraham.13 Etsi vero judaei ante Hiero­
solymorum excidium per universas fere terras dispersi essent assyriorum,
persarum ac romanorum, gentem tamen nullam ad Dei cognitionem addu­
xerunt, multo minus populis, inter quos inhabitabant, suaserunt, ut idolola­
triae nuncium remitterent
142. Ad 2. Neg. suppositum, ab ipsis assumptum, de gentibus ditioni
judaeorum subigendis. A falsa hac persuasione Deus non in uno loco judaeorum animos abducere ac retrahere per prophetas suos numquam desti­
terat. Admonuit enim israelitas reduces a captivitate, quem ipsi praestola­
bantur Messiam venturum minime esse, prout animis suis conceperant,
nempe ad subigendas gentes, sed ad judaeos querulos et blasphemantes
puniendos (Malach. HI. 1 et seq.). Dispersum iri judaicum populum (Dan.
IX. 26 et seq.) praedicit. Contra vero gentibus propitium Messiam fore
saepe praenunciavit ; sic Zach. IX. 10. de eo dicitur: Loquetur pacem gen­
tibus; Isai. XLIL 6. de eodem ait Dominus: Dedi te in foedus populi, et
in lucem gentium ; et cap. XI. 10: Radix Jesse, qui stat in signum populo­
rum, ipsum gentes deprecabuntur. Perpetuo exhibetur Messias ut expectatio
gentium (Gen. XLTX, 10.), ut desideratus cunctis gentibus (Agg. II. 8.); qua­
nam igitur ratione bellum illaturus erit gentibus? Idololatriae nempe
destructione. Sane, si de belli genere ex genere armorum judicium feren­
dum est, cum haec exhibeantur spiritualia, spirituale erit profecto bellum,
quod Messias aget. Hinc Isaias XI. 4 : Percutiet, inquit, terram virga oris
sui, et spiritu labiorum suorum interficiet impium; et erit justitia cingulum
lumborum ejus, et fides cinctorium renum ejus. Nec alius apparatus bellicus
l5) Plura in hanc rem testimonia congessit Eusebius, Demonstrationis evangelic a e 1. c.

69

■

esse poterat regis pauperis et humilis (Zach. IX. 10.), despecti et occidendi
(Is. LUI.).

143. Ad 3. D. Spiritualis, in interna scilicet conscientiae tranquilli­
tate posita, C. temporalis, N. Etenim si pax belli est fructus; bellum
autem, ut ex dictis patet, est spirituale; spiritualem igitur et pacem fore
necesse est.
144. Ad 4. D. Si Messiam accepissent, vel cum eum recipient et
agnoscent, Tr. hoc neglecto ac rejecto, N. Nisi potius praestet haec de
regno Messiae spirituali intelligere, seu de ejus ecclesia, quam sub sensi­
bilibus symbolis prophetae ac vivacissimis imaginibus depingunt14 Quod
si placet haec litteraliter accipere, non abnuimus in hypothesi, quod judaei
verum Messiam agnovissent, vel quando, ut nonnulli sentiunt, in fine sae­
culorum ad ipsum convertentur. Apposite Grotius: Multa, inquit, hebraeis
promisit Deus, si Messiam promissum reciperent eique parerent; quae si non
eveniunt, habent ipsi, quod sibi imputent. Quaedam vero etiam definite et sine
conditione promissa, si impleta nondum sunt, adhuc possunt expectari. Con­
stat enim, etiam apud judaeos, tempus sive regnum Messiae durare ad finem
saeculorum. 15
145. Ad 5. Tr. Nondum enim exploratum est, quid per cladem Gog
et Magog Ezechiel intenderit. Tot pene circa hoc vaticinium numerantur
sententiae, quot interpretes, non solum apud christianos, verum etiam apud
hebraeos. Alii de scythis, alii de persis, alii de syris etc. illud explicant;
alii ad Antiochum Epiphanem referunt, ut Grotius; alii ad Cambysem, ut
Calmet; alii symbolice volunt accipiendum de victoria justorum super im­
pios.16 Cum igitur omnia sint incerta, quae ad illud vaticinium spectant;
si quis deserat clara et determinata vaticinia, ut sibi ex incertis difficultatem
'*) Recentiores biblici protestantes con­
tendunt, illis vaticiniis describi saeculum
aureum regni messiani. Verum haec ex­
positionis ratio carnalis ac judaica est, ne­
que componi potest cum ceteris, quae de
Messia ejusque regno, nempe ecclesia, pro­
phetae vaticinantur. Eventus sane ostendit,
non alium sensum praeter spiritualem va­
ticinia illa admittere posse; alioquin minime
fuissent completa. Ceterum etiam exterior
ecclesiae majestas et amplitudo talis est,
ut eidem aptari possint figurae illae, qui­
bus eam prophetae adumbrarunt.
’*) De verit. religionis ; loc. cit.
“) Longa nimis res esset atque nullius
frugis, velle omnes tum hebraeorum tum
Christianorum interpretum sententias per­

censere. Dissensio enim est circa nomina,
gentes, fata, quae eisdem adseribuntur. Recenliores videntur acquiescere τώ Michaelis,
qui censet designari scythas. Ceterum s.
Joann. Apocal. XX. quae Ezechiel de Gogi
moliminibus et clade praedixerat, ulterius
ad extremam mundi aetatem distulit. Hinc
non pauci autumant, hic agi dc personis my­
sticis seu symbolicis, ita ut capp.XXXVIH
et XXXIX. polliceatur Deus, se pios suos
cultores ab hostium potentissimorum ac fe­
rocissimorum impetu sartos tectos serva­
turum cosque suo praesidio custodiaque
protecturum; eam vero promissionem ad
christianos pertinere eatenus, quatenus ipsi
sunt veri Dei cultores. Cf. Rosenmüller,
Schol. in V. T. ad Ezech. cap. 38.

' At ·- χ · ·
æVW-1 λ

·

.* *
**■·

70

w

’

IM ·

•
·
creet, is perinde facit ac qui oculos a luce avertit, et tenebras umbrasque
consectatur.
146. Eadem viget discrepantia sententiarum circa hanc de templo
Ezechielis visionem, idem propterva de ea ferendum est judicium.17
147. Ad 6. D. Perperam intellecta, C. sano sensu et cum ceteru
vaticiniis collata, A. Multa in sacris litteris, ut rursum Grotius ait, non α
proprietate verborum, sed figura quadam esse intdligcnda, ne ipsi quidem judaei ignorant; ut cum Deus descendisse dicitur: cum ei os, aures, oculi, nara
tribuuntur. Quidni ergo hunc in modum explicemus et pleraque de Messiae
temporibus dicta ? Qualia sunt, lupum cum agno, pardum cum haedo, leonem
cum ove stabulaturum: lusurum cum anguibus infantem: montem Dei surrecturum supra montes alios: in montem Sion venturos alienigenas, ut sacra
faciant.18
·. f
148. Per novissimos autem dies tum ab Isaia tum a ceteris prophetis
significari ultimam aetatem, seu aevum Messiae, seu generarim dies Messiae,
unanimiter tradunt judaei, quocumque demum tempore hi dies venerint.19
149. III. Obj. Perperam christiani judaicam gentem aliquando a
Deo rejiciendam fuisse existimant, aut abolendum foedus, quod Deus per
Moysem cum populo f’eriit. 1. Etenim Abrahae posteri populus Dei
**) Diversas has sententias veterum ac
recentiorum collegit cum suis auctoribus
Rosenmuller, in Prodromo ad caput X .Ezechielis. Alii contendunt describi templum
salomonicum, alii zorobabelicum, alii ideale,
alii symbolicum ac mysticum; alii sensu
litterali intelligendum prophetam volunt,
alii tantum in sensu spirituali, alii deni­
que partim litterali partim spirituali. Quid­
quid sit, nihil certi affirmari potest. Stre­
nuam operam navavit in templi Ezechielis
forma et amplitudine cum suis partibus de­
scribenda Joann. Bapl. Villalpandus, in op.
cui titulus: De postrema E-zechielis pro­
phetae visione Joann. Dapt Villalpandi,
Cordubensis e Soc. Jesu, tomi secundi
explanationum pars secunda, in qua tem­
pli ejusque vasorum forma tum commen­
tariis tum aeneis quamphrrimis descri­
ptionibus exprimitur, paginis 655. forma
maxima, accessit: 7’o/ni ///. apparatus
urbis ac templi hierosolymituni, pars /.
et //. Joann. Dapt. Villalpandi cordub.
e Soc. Jesu collate studio cum H. Prado
ex eadem Soc., paginis 547, Romae 1604.
De eodem argumento scripserunt Ludov.
Compeigne, De Vejel ex judaeo chrislia-

' w

__

I

·

nus, Matthias Henfereflus tubingensis, Caropegius Vitringa, Coccejus, Sturmius, Meyer,
Blasche etc.

*8) Non esse immutandum naturae or­
dinem adveniente Messia, antiquiores
* · . · ’ 4 judaei pro certo habent, et saepe occurrit in
ipsorum libris, praesertim in tract. Sanhe­
drin, apud Ugolini, tom. XXV; sed prae­
terea in lib. Sohar, Exod. fol. 93. coi. 378.
quae hic leguntur Is. II. 2, exponuntur sensu
spirituali. Cf. Schôttgenius, De Messia,
pag. 109. Idem traditur in Pesiktà rabbathi. fol. 62.1 et seqq. ibid. pag. 128; efalibi
saepe totum exponunt de Messia. Quare
non est haec arbitraria Christianorum inter­
pretatio. Cf. ibid. pag. 241, 503, 599, 600,
626 etc. el Joann. Frischmulhi dissertatio
De Ecaugelio in Stone egressuro. ad Is.
IL 1 et seqq. in Thesauro theol. p h Hoi
tom. L pag. 685 et seqq.
”) Observat Kimchi, ad hunc locum,
formulam
ΓΡΊΓΐΧ, dies postremos
’· τ —

· —. ~

seu novissimos. uhicnmque ea occurreret,
indicare tempora Messiae.
Cf. Jerem.
XXLL 20; Joel HI. 1 et seqq. etc.

I

if.

71
peculiaris dicuntur, ipsi unitus foedere sempiterno.20 Passim lex mosaica
perpetuo duratura exhibetur.21 Quod si hebraei illam transgressi fuerint,
paterna quidem correptione, minime vero foederis rescissione aut abolitione
puniendi dicuntur, quin potius, si resipuerint, expresse iterato promittitur,
eos ab extremis terrae ac de cunctis populis, in quos fuerint dispersi, con­
gregandos fore (Deut. XXX. 2 et seqq.) ac revocandos. 3. Praesens propterca captivitas in poenam utique peccatorum israelitici populi contigit.
4. Sed hoc ipso ostendit Deus peculiarem providentiam, qua eum servat,
et amorem, quo populum prosequitur; quos enim Deus diligit, arguit et
castigat. 5. Alias judaei deterioris conditionis forent, quam ejusmodi impii
homines, qui in hac et in altera vita poenas luunt. 6. Cum igitur satis a
Deo puniti fuerint, soluta captivitate, ad patrium solum judaei revocabun­
tur, juxta divinas pollicitationes. Ergo.
150. Keep. Neg. antec. Ad 1. prob. D. Id est, usque ad Messiae
adventum, quem lex- praefigurabat, et ad quem velut paedagogus ducebat, C.
absolute, N. Hinc saepius Deus admonet, vetere rescisso, novum ac aeter­
num foedus priori illo ac temporaneo longe praestantius feriendum esse
cum Israele fideli; ita Jerem. XXXI. 31: Ecce dies venient, dicit Dominus,
et feriam domui Jsrael et domui Juda foedus novum, non secundum
pactum, quod pepigi cum patribus eorum
pactum quod irritum fecerunt etc. ; tum Is. LV. 3 : Feriam vobiscum pactum sempiternum, misericordias David fideles. Ecce testem populis dedi eum, ducem ac praeceptorem
gentibus etc. ubi apertum est, sermonem esse de Messia, ipsis fatentibus
judaeis 22, ac de gentibus in idem pactum adsciscendis.
151. Ex his responsio patet ad ea quae subnectuntur de lege mo­
saica, quae hoc sensu potest dici aeterna, quatenus suum adimplementum
et perfectionem in futuro Messia ejusque regno adeptura erat. 23
152. Ad 3. N. Immo prorsus contrarium constat ex prophetarum effa­
tis, quae adduximus; quibus addi debet ex Osea I. 9, IU. 4, ubi sub sym­
bolo filii, cui jubetur nomen indere Aon populus meus, et sub symbolo
mulieris fornicariae diu expectantis, exhibetur populus Israel absque Deo
suo. Quae autem allata sunt, ostendunt, non fore perpetuam rejectionem
filiorum Israel, ac futurum aliquando tempus, quo ad Deum ac ad missum
• Hill
ab eo Messiam ipsi convertantur; quod libenter damus, immo
et profitemur.24 Tunc suum complementum habebunt crebra illa vaticinia de filiis
M) Gen. XVII. 7. et alibi.
’*) Exod. XII. 14. el alibi passim.
”) Cf. Raym. Martini, pag. 782 et seqq.
edit. Carpzov. nee non pag. 883 el seqq.,
loto cap. 20. part. III. dist. III. cum obser­
vationibus Du Voisin.

■

;.i'·
*
f K'

ï >'j

“) Cf. Grot. op. cit. lib. V.
M) Cf. Osee III. 5. ubi Deus commina­
tionum acerbitatem temperat meliorum tem­
porum promissione. Quare ibid, promit­
titur, post mullos dies reversuros judaeos
ad Dei cultum, desertis superstitiosis reli-

- :
Â

a

72
Israel et Juda, sub uno David rege suo pace fruituris25, ac de ceteris,
quae ipsi promittuntur bonis.

w i

>d·

153. Ad 3. D. Et praeterea rejecti Messiae, ut inferius mox osten
demus, C. quorumcumque peccatorum, zV.
ec enim levioribus olim peccatis judaei se commaculaverant, ut ex prophetia constat, qui cis perpetuo
exprobrant adulteria, furta, homicidia aliaque infanda facinora, praesertim
vero scelus adeo frequens atque commune idololatriae, de quibus in prae­
sentiarum vix accusantur; attamen Deus numquam destitit ab eis speciali
quadam providentia prosequendis, immo minas et promissa, poenas ac
praemia adhibens, ostendit se peculiarem de iis curam gerere. Neque
ultra LXX annos illos in captivitate detinuit, ac interim certiores saepe
eos fecit de reditu; misit ad illos prophetas, qui eos solarentur; fidem mi­
raculis excitant ac vaticiniis. Ex quo vero iterum templum cum urbe
Hierosolymorum eversum est, etsi saepe jejuniis se macerent, preces enixas
ad Deum fundant, peccata confiteantur etc. non secus- ac si a Deo essent
derelicti, nullo solario, nulla spe, nullo subsidio foventur. Restat propterea
invictum argumentum de scelere, quo universa gens detinetur, graviori ipsa
idololatria, ob quod antiquum foedus vere abolitum est atque discissum.26
154. Ad 4. D. Si ageretur de singulis individuis, ac poena amore
mixta, C. si de tota multitudine, seu massa, ut dicitur, A Aliud nempe
ferendum est judicium de poena, quae singula individua afficit, aliud de
ea, quae totam afficit multitudinem ac integram populi massam. Etsi enim
verum est, interdum populum integrum puniri ob privatorum peccata, prae­
sertim si ista frequentia ac publica sint, neque expiata, attamen ejusmodi
poenae ut plurimum non sunt nisi partiales ac temporariae, immo et extra­
ordinariae, cum
ΠΪ juxta providentiae ordinariae ordinem in illos cadat poena,
qui delinquunt. Contra vero si punitio afficiat totam multitudinem et jugiter
perseveret, ut ordinaria censeri possit, dicendum totam multitudinem aliquo

l··

gionibus ac ritibus, et quidem submisso suum. Qua formula innuitur, israelitas con­
animo gratiam quaesituros, serioque ac jungendos fuisse sub uno rcge ex Davidis
sincero studio Deum culturos. Nullum vero prosapia oriundo; quo Messiam spectari
dubium esse potest aliquando judaeos con­ nulla est dubitatio, ut pariter legitur Ezcch.
versum iri ad religionem christianam. juxta XXXIV. 23; XXXVII. 24; Jerem. XXX. 9;
apostoli praedictionem, Rom. XI. 11 et seqq. hinc cbaldaeus paraphrastes haec verba cum
3i) Quum defectio israelitarum a vero ac iis, quae proxime praecedunt, ita reddidit:
Quaerent cultum Domini Dei sui, atque
sincero cultu Dei conjuncta olim fuerit cum
defectione a Davide, rege divinitus insti­ obedient Messiae filio David regi suo.
tuto, ejusque familia, III. Reg. XIL 5, ad Ac talis est unanimis judaeorum omnium
emendationem illam, quae cit. loc. descri­ sententia. Cf. Rosenmuller, in loc. cit. Oseae,
bitur, omnino pertinebat, ut hac etiam ex et Ezech.
parte ad officium redirent; hinc additur:
“) Cf. De Rossi op. cit. cap. II. §· 25
ΤΠ
flJO,
et
David
regem
τ ;·τ
·· ·
et seqq. pag. 61 et seqq.

t

73
crimine tenori, quod omnibus commune ait, aive quod delictum sit multi­
tudinis. Talia autem est punitio, quae totam judaicam gentem afficit, spe­
ctata praesertim publica ct ordinaria providentia, quam Deus erga hunc po­
pulum, licet gravissimis ac publicis criminibus idololatriae inprimis obstri­
ctum, per tot saecula ostendit. Hinc in tota illa temporis periodo, quae a
Moyse usque ad extremam Solymorum cladem intercessit, licet spectare
correptionem patris animadvertentis in filios, cum toto illo tempore amor et
gratia jugiter mitigaverint severitatem; ast in alia periodo, quae deinceps
subsecuta est, omnia spectare licet signa Dei punientis reos ut judicis,
quidquid de privata ac secreta ejus agendi ratione sit cum ejusdem gentis
individuis.27
155. Ad 5. D. Quatenus populus, C. quatenus individua, N. Nam
homines singillatim sumpti rationem reddent de peccatis propriis, ac propterea juxta diversam uniuscujusque mensuram quilibet a Deo poenam,
quam fuerit promeritus, accipiet, ac pro majori vel minori malitia, qua di­
vinae gratiae restiterit.
Ili
156. Ad 6. D. Cum se converterint verum
Messiam agnoscendo, Tr.
antequam convertantur, N. Transmisimus primum distinctionis membrum,
cum nihil adhuc exploratum sit circa sensum, quo accipi debeant divinae
illae pollicitationes, quae statum israelitarum spectant post ipsorum conver­
sionem. 28 Alterum vero jure negavimus, cum divina oracula durationem
dispersionis judaicae aperte protrahant usque ad generalem illorum conver­
sionem. Quid postea de integra natione ad fidem conversa futurum sit,
Deus novit.
Interim ex ipsius jugi conservatione non pauca emolumenta in Christia­
nam religionem proveniunt. Inde enim habemus testes de Scripturarum
V. F. ac praesertim vaticiniorum, quae Messiam spectant, authenticitate29 ;
2T) Cf. Limborch. Amica collât, cap. 6.
in resp. ad tertium scriptum Orobii, pag.
251 et seqq.
2S) Huc spectant judaizantium hypothe­
ses de regno millenario, quas denuo praeter
nonnullos catholicos excitarunt protestantes
non pauci. Cf. de hoc argumento Muzzarelli, Dissert, selectae, Romae anno 1807.
editae, dissert, tertia, De regno millenario
Christi visibiliter conversantis in terra,
nec non P. Mamachii, De animabus justo­
rum etc. tom. I. pag. 26 et seqq. Romae
1766.
w) Quod saepe animadvertit s. Augu­
stinus, praesertim Enarr. in Dsal. LVI.
n. 9. ubi inter cetera haec scribit: «Di­
spersi sunt per omnes gentes, nusquam

habentes stabilitatem, nusquam certam se­
dem. Proplerea autem adhuc judaei sunt,
ut libros nostros portent ad confusionem
suam. Quando enim volumus ostendere
prophetatum Christum, proferimus paganis
istas litteras. Et ne forte dicant duri ad
fidem, quia nos illas chrisliani composui­
mus, ut cum evangelio, quod praedicamus,
finxerimus prophetas, per quos praedictum
videretur quod praedicamus; hinc cos con­
vincimus, quia omnes ipsae litterae, qui­
bus Christus prophetatus est, apud judaeos
sunt, omnes ipsas litteras habent judaei.
Proferimus codices ab inimicis, ut confun­
damus alios inimicos. . . Codicem portat
judaeus, unde credat Christianus. Librarii
nostri facti sunt, quomodo solent servi post

t

ι,»
iJ

74
vivnm inde ac juge documentum habemus divinae in nos misericordiae, ac
severitatis et divinae justitiae injudaeos30; ineluctabile demum indo habe­
mus testimonium divinitatis religionis christianae ac divinae revelationis ex
jugi vaticiniorum adimplemento, quod mdli cavillationi ac subtilitati subeet
incredulorum hominum.

C A PUT

III.

DE JESU NAZARENO VERO MESSIA.

157. Si Messias jamdiu venit, quod hucusque disputata invictissime
ostendunt, reliquum est, ut inquiramus, quinam sit. Hic autem alius esse
nequit nisi ille unus, in quem tum epochae promissi Messiae a prophetis
definitae, tum ejusdem characteres et notae apprime conveniunt, tum deni­
que qui officia ac munia Messiae propria obivit. Hunc porro alium non
esse, nec esse posse nisi Jesum Nazarenum, ostendere aggredimur. Cum
vero Orobius et cum ipso Salvador contendant, jure Christum Jesum et ex
legis praescripto fuisse ultimo supplicio affectum, cogimur propterea Christi
causae vindicias sumere, ac simul ostendere, necem Christo illatam novum
esse argumentum, quo Messiae nomen ac dignitatem eidem maxime com­
petere evincitur.

PROPOSITIO I.
Jesus Nazarenus verus Messias est, in Scripturis promissus, atque a judaeis
expectatus.

158. In Jesu Nazareno tria illa plenissime adimpleta sunt, quae nuper
recensuimus, epochae, notae et munia promissi atque expectati Messiae.
Ergo Jesus Nazarenus est verus Messias, in Scripturis promissus, atque a
judaeis expectatus.
159. Ac primo quidem ad epochas quod attinet, et ex dictis liquet,
istae omnes desinunt in urbis templique vastationem, ac cetera, quae eam
subsequi debebant, sacrificiorum nempe ac sacerdotii cessationem, antequam
plane tolleretur civilis potestas a populo judaico. Jam vero Christus Jesus
eo tempore in mundum venit, fatiscente atque ad finem properante judaeo_ rum republica, sub Herode, patre idumaeo ac matre ascalonitide natus.
dominos codices ferre, ut illi portando de­
ficiant, illi legendo proficiant. .. Sic enim
apparent judaei de Scriptura sancta, quam
portant, quomodo apparet facies coeci de

speculo; ab aliis videtur, ah ipso non vi
detur.* Et alibi passim eadem repetit.
’°) Rom. XI. 22.

I
1

i
(

75
Venit circa exitum LXX hebdomadum Danielis, ita ut in fine hebdoma­
dae LXIX. et initio hebd. I>XX. publicam sui fecerit manifestationem, ac
in medio hujus postremae hebdomadis occisus sit1;! venit ante urbis ac
templi direptionem, ac sacerdotii aaronici et legalium sacrificiorum cessa­
tionem, quae omnia paulo post ipsius mortem subsecuta sunt ;| venit nempe
ea aetate, qua constans apud hebraeos et vicinos fuit opinio, illis tempori­
bus expectandum esse Messiam. 2 Ergo epochae promissi Messiae in Jesum
evidenter conspirant.
160. Verum conspirant praeterea in ipsiun characteres et notae
messianae. Jesus enim ex tribu Juda ac familia David originem traxitjJ
e Virgine matre ortus, juxta Isaiam VU. 14 Λ,| atque in civitate Bethlehem,
prout praedixerat Michaeas V. 2;| pauperem et humilem vitam vixit, juxta
Zachar. IX magnus extitit thaumaturgus, quod rursum Isaias XXV. 6
et seqq. et alibi passim praenunciaverat ; | quae quidem omnia vaticinia ad
Messiam pertinere unanimi consensione judaei ipsi fatentur.4 Neci prae­
terea ipse a judaeis traditus est, ct eo quidem supplicii genere, quo ipsum
occisum iri praenunciaverat David Psal. XXI, praesertim vero Isaias LUI
ut alia praeteream vaticinia de ipsius resurrectione et gloria, quae post
Raymundum Martini fuse prosequitur Huetius, Demonst. erangelica, prop. IX.5
161. Post Jesu repudium non solum desolata est civitas, templumque
subversum,^sed ubique victimae cessarunt, cessavit et sacerdotium, novum­
que sacrificii genus a Christo Jesu institutum, oblatum statim est ubique
terrarum per sacerdotes e gentibus conversis delectos, quae pariter omnia
*) Hoc tum ex dictis, cum ageretur de
vaticinio Danielis, patet, tum clarius adhuc
patebit ex inferius dicendis.
2) Cf. Jahn in cit. Appendice herme
neuticae, fasc. I. pag. 4. ubi recte observat
spem venturi Messiae aetate Christi fuisse
vulgarem, prout evincunt omnia illa novi
foederis loca, in quibus referlur, Joann.
Baptistam, Jesum et ejus discipulos, aununciantes appropinquare regnum coeli seu
Dei, mox ab omnibus fuisse intellectos,
quin ulla quaestio moveretur, quidnam istud
sibi vellet. Nec solum generatim aliquando,
sed etiam illa praecise aetate venturus expeclabalur promissus olim Messias, prout
clare elucet ex evangelislis narrantibus,
quod modo Joannes, modo Jesus a plerisque creditus fuerit Elias praecursor, quin
etiam ipse Messias, Matlh. XVI. 14, 17;
X. 13; Marc. VI. 15; VIII. 28; IX. 11,13;
Luc. IX. 7. Non erat haec vaga plebis

dumtaxat opinio, sed ipsum quoque supre­
mum nationis tribunal, synedrium dictum,
legatione missa ad Joann. Baptistam, eam­
dem sententiam prodit, Joann. L 19 — 28;
cf. Joann. X. 24; Matth. XXVI. 63; Mare.
XIV. 61. Insuper Simeon ille senex, eru­
ditus et Rabbi celeberrimus, fortasse idem,
qui in Thalmudc justus et pater Gamalielis
salutatur, et a Flav. Josepho, Archaeol.
lib. XIV. cap. IX. n. 4; et lib. XV. cap. L
n. 10. sub nomine Sameas, ab acceptis di­
vinis revelationibus laudatur,Luc. 11.25 -32.
divinitus edoctus fuisse refertur, se adhuc
vivente Messiam nasciturum. Ut reliqua
documenta alias allata praeteream.
3) De hoc pariter vaticinio ex professo
agemus in altera tractatus parte.
■*) Cf. Schôltgenius, op. cit. De Messia,
ad haec loca.
5) Cf. etiam Eusebius, Demonstrat,
evangel, lib. IX et X.

i ■

■

kl

10

-rSs

76
a Daniele, Malachia, aliisque prophetis praenunciata fuisse de futuro Messia
ostendimus. | Gentes autem omnes, per apostolos ad ipsas a Jesu Nazareno
missos, ejuratis superstitionibus ac idololatrico cultu, non coluerunt dein­
ceps nisi Deum Abraham, Isaac et Jacob; et ita Dei populus factae sunt,
quae ante non erant ;| atque hoc pacto impletum est quod per Jacob Gen.
XLIX. praedictum fuerat, aliosque prophetas locis antea commemoratis.
162. Haec autem omnia publicis factis ac documentis innituntur, quae
nulla cavillatione eludi possunt. Cum igitur adamussim omnia, quae de
promisso Messia praedicta esse vidimus, in Jesu Nazareno completa sint,
juverit hanc propositionem concludere argumentatione ipsa, qua R. Nachmanides adversus Christianos usus est, in disputatione cum Paulo burgensi6:
Ego ostendam
clarissime, neutiquam Messiam venisse. Non enim quispiam fuit,
WA
ajebat Nachmanides, qui, aliqua similitudine et specie veri, aut se ipsum Mes­
siam profiteretur, aut Messias ab aliis fuerit appellatus praeter Jesum Naza­
renum. Atqui Messiae nomen ac dignitas in Jesum Nazarenum conferri ne­
quit; Messias igitur nondum venit. Sic ille; nos vero cum cl. De Rossi,
paucis mutatis, sic eandem argumentationem in rem nostram convertimus,
et contra judaeos retorquemus; Messias jamdiu certissime venit; atqui
nemo se ipsum dixit, aut cum aliqua similitudine et specie veri, Messias
ab aliis appellatus et creditus est praeter Jesum Nazarenum; unus est igi­
tur Jesus Nazarenus, cui Messiae nomen ac dignitas tribui jure optimo
possit.7

f)

DIFFICULTATES.

163. I. Obj. Perperam christiani ex recensitis vaticiniis Jesum
verum Messiam esse concludunt.
1. In primis enim ncc ipsi chri­
stiani doctores inter se consentiunt circa Jacobi vaticinium, quod alii
esse intelligendum contendunt de regia dignitate permansura in tribu
Juda usque ad Messiae tempora ; alii de suprema quadam potestate;
alii de potestate legislativa, quae in synedrio resedit. Alii autumant
respicere illud oraculum solam tribum Juda; alii ad universam israeliticam gentem illud extendunt. 8 Sed praeterea animadvertere juverit,
vel longe ante Jesum. vel longe post ipsum, sceptrum a Juda ablatum
esse. Etenim e Juda sceptrum recessit sub Nabuchodonosor, neque unquam
illud Judae tribus recuperavit. 2. Nam judaei soluta captivitate servierunt
regibus persarum, quibus tributa solvebant ex terrae frugibus aliisque pro·) Cf. Disputat. R, Auehmu nidis cum
fratre Paulo, apud Wagenseilium in opere,
cui titulus : Tela ignea satanae, tom. II.
pag. 40.
Op. cit. cap. 7. pag. 164.

Λ

”) Cf. Alfonso Nicolai, S. J. Lez. CH.
sui Genesi, ubi mira brevitate et eruditione,
diversas recenset et expendit Christianorum
expositiones de vaticinio jacobaeo.

I

'ri
f? *

Π

ip
I.Λ

ventibus, ut ex II. Esdr. IX. 37. constat; servierunt deinceps graecis; ex­
cusso demum graecorujn jugo, sub potestate fuerunt assamonaeorum, qui
erant ex tribu Levi, usque ad Herodem, sub quo Jesus natus est. 3. Qnod
si contendunt christiani, sceptrum etiam post captivitatem in tribu Juda
perseverasse, tunc nihil pariter ipsi evincent ex Jacobi vaticinio, cum ex­
ploratum sit, longe post Jesum sceptrum judaeos retinuisse. Certum enim
est, Herodem non alienigenam, sed judaeum tum religione tum origine
fuisse, prout testatur Josephus, Archaeol. lib. XX. cap. VI. ubi eum aperte
dicit judaeorum genere prognatum. 9 Quare Scaliger, ut observat etiam
Valesius10, abunde docuit, in notis ad Eusebii Chronicon, Herodem non
fuisse alienigenam. Nihil igitur pro Christianorum causa ex Jacobi vati­
cinio extundi potest
164. Resp. Neg. antec. Ad 1. probat. D. Christiani doctores inter
se non consentiunt circa modum seu rationem exponendi jacobaeum vati­
cinium in nonnullis accidentalibus, C. circa rei ipsius substantiam, A. Omnes
enim in eo conveniunt interpretes christiani (si nonnullos judaizantes pro­
testantes seu rationalistae excipias, quibus quidlibet audendi semper fuit
aequa potestas), ut tum jacobaeum oraculum ad Messiam referant, tum in
Christo Jesu adimpletum illud esse contendant. Multiplex igitur Christia­
norum doctorum hujus vaticinii expositio non aliud evincit, nisi plures
adesse vias ad judaeos refellendos; cum vero aliae aliis probabiliores sint,
suisque probentur auctoribus, non est cur de una potius quam de altera
solliciti simus.
165. Nobis tamen vehementer probatur illa, quam doctissimus Petavius sequitur. Censet autem sceptri nomine supremam potestatem a Jacob
significari, quae in tribu Juda jugiter permansura erat usque ad Christi ad­
ventum. Etenim haec tribus in eo differt ab aliis, quod numquam dissoluta
fuit, sed unum semper, ut ita dicam, corpus constituit licet diversas vices
ac regiminis diversas formas subierit, diversosque duces ac principes nacta
sit.11 Haec porro expositio magis conformis videtur contextui et rerum
eventibus, commodior praeterea est ad judaeorum tricas dissolvendas.
Hac enim posita, jam ruit sponte sua, quod ex captivitate babylonica atque ex regno persarum et graecorum, multo vero magis ex assa­
monaeorum regimine secundo loco objiciebatur. In unum enim corpus
semper coaluit tribus Juda, ac propriis legibus institutisque usa est, ut jure
inde inferamus, supremam potestatem apud tribum Juda stetisse, quae reli’) To γένος Ιουδαίον.
,0) Valcsius, in not. ad cap. 6. lib. I.
Hist. eccl. Eusebii.
”) De Incarnat, lib. XVI. cap. 8. Cf.
etiam Tourneminii egregia dissertatio de ja-

cobaeo vaticinio, ex trevolliensibus ephe­
meridibus mens. Mart. ann. 1705, art. XLV.
qaam latinaro reddidit atque vulgavit P. Za­
charias, in append, ad librum XVI. Petavii
de Incarnatione.

■V ;

..V.

I

* ·

quis tribubus, hac illae dispersis, non obtigit. Praedictiones autem Jacobi
respiciebant fata domestica, ac propterca relativa erant, seu dicta per com­
parationem ad ceterarum tribuum eventa.12
166. Ad 3. D. Id est ad Christi adventum non omnino desiit, Tr.
non ita imminutum fuit, ut ad interitum festino gradu non properaret,
donec paulo post omnino desierit, A. Ut enim animadvertit Petavius, cum
agitur de imperiorum regnorumque eversionibus, non uno temporis momento
eas perfici necesse est, neque ita intelligenda esse vaticinia, quae eas prae­
nuntiant, sed morali quadam latitudine ac per quaedam intervalla et per
gradus, prout in casu nostro accidit. Ablatio enim illa aliquanto ante
Christi ortum inchoata tempore, ac deinde progressa, tandem in templi et
urbis excidio, Vespasiano imperatore, perfectum habuit exitum.13
167. In data expositione patet, parum referre ad jacobaei vaticinii
veritatem, criticam disquisitionem, utrum Herodes inquilinus fuerit, an
alienigena. Exploratum tamen est apud eruditos, Herodem origine idumaeum fuisse, neque ulla jam contentio est. Wrba citata non sunt histo­
rici Josephi, sed judaeorum cum syris altercantium, uter populus prior et
potior haberetur in civitate Caesarea. Josephus enim iterum iterumque
affirmat. Herodem idumaeum esse, immo confutat Nicolaum damascenum,
qui ex assentatione Herodem judaeorum genere satum asserebat. l*
'*) Cf. Petavius, Rationarium temp.
part. IT. lib. TIL cap. 16.
”) CT. loc. cit. De Incarn. cap. 6. §. 5
et seq. ubi inter cetera illud recte animad­
vertit cl. vir: «Non esse patriarchici illius
oraculi mentem, ut tempus praecise desi­
gnet, quo Messus affuturus est, ut eodem
momento, quo illud evenerit, quidquid tan­
dem est, quod futurum ante praedicit, Messias accedat. Hoc enim in nulla prorsus
vaticinii illius interpretatione constat. Verum
ita inlelligendum hoc est, ut cum illa, quo­
cumque tandem interpretere modo, prae­
currentis signa extare videris, tum scias,
Messiam jam in mundum venisse, ut a
posteriori sumptum indicium, antecedentis
rei faciat fidem. Prius enim Messias ven­
turus dicitur, quam ab Juda sceptrum re­
cedat. Simul illud repetendum est, quod
alibi monui : prophetiarum eventa non una
aliqua temporis particula circumscribi, sed
paulatim evoluta compleri. Sic istud ipsum,
quod Jacob edidit, de auferendo sceptro,
pedetentim est impletum. Ac quemadmo­
dum homo, quamdiu spirat, et cum morte

luctans sensim deficientem trahit animam,
vel mori vel vivere dicitur, sic ablatio sce­
ptri, et judaicae communitatis, ac πολιτείας
extinctio paulatim est expleta."
“) Sic enim ex propria sententia de
Herodis origine scribit Josephus, Archaeol.
lib. XIV. c. 1. p. 683: Ιδουμαιος Αντίπα­
τρος .... Νικόλαος μέντοι φηΰίν ό δα­
μασκηνός, τούτον είναι γένος εκ των πρώ­
των ίουδαίων, των εκ Βαβυλώνος εις την
Ιουδαίαν άφικομενων ταύτα δέ λέγει χα­
ρισάμενος Ηρώδη τώ παιδί αυτού βαΟιλεϊ
Των ίουδαίων εκ τύχης τίνος γενομένω. Id
est: «Idumaeus Antipater, quamvis Nico­
laus damascenus hujus genus deducat a
primariis judaeorum, qui a Babylonia in
Judaeam reversi sunt. Sed hoc dicit gra­
tificans Herodi ejus filio quem fortuna ad
judaeorum regnum evexit." Recte propterea
Eusebius, Hist. eccl. lib. VI. cap. 6. affir­
mat, idque auctore Josepho, Herodem fuisse
gentis judaicae alienigenam, τό γένος αλλό­
φυλον. Plura vid. in Chronico et Demonst.
evang. lib. VHI. cap. 1. Cf. Christ. Noldii,
Historia Idumaea, seu de vita et gestis

168. II. Obj. Omnia incerta sunt in vaticinio Danielis. 1. Chri­
stiani ipsi mirifice inter se disceptant circa initium perinde ac circa exitum
harum hebdomadum. 2. Quia propterca sibi persuadeat, Jesum Nazarenum
in medio septuagesimae postremae hebdomadis mortem obiisse, prout con­
tingere debuisset juxta Danielis vaticinium? 3. Sed neque adimpleta sunt,
quae in eodem oraculo de Messia praenunciantur. 4. Nam neque in dimi­
dio hebdomadis defecit hostia et sacrificium; neque sub ipso deletum pec­
catum est, et sublata iniquitas, vel adducta justitia sempiterna, cum tam
late hodie pateat iniquitas ac ante Jesu adventum. 5. Nuspiam praeterea
legitur, Jesum aliquando inunctum fuisse. Cum igitur hebdomadarum exi­
tus cum eventu non collineet, adjuncta vero vaticinii minime adimpleta
esse constet, jure infertur, Danielis vaticinium in Jesu Nazareno haud esse
completum.
169. Reap. Neg. Ant. ad 1. probat. D. Ita tamen ut omnes consen­
tiant, duos terminos a quo, et ad quem intra utriusque templi destructionem
in vaticinio contineri atque concludi, perinde ac judaei ipsi fatentur15, C.
in supputationibus chronologicis, Tr. Circa duos recensitos terminos vix
ulla est controversia. Tota propterea disceptatio versatur circa determina­
tionem horum terminorum, prout subjiciuntur supputationibus chronologicis.
Jam vero communi calculo nunc probatur, terminum a quo prophetiae
regni
Danielis initium capere ab edicto, quod Artaxerxes dedit anno
sui, de reaedificanda urbe, Nehem. II. 8, 18; collât. Dan. IX. 25; nam usque
ad id temporis murus Jerusalem dissipatus erat et portae ejus i orni combustae, Nehem. I. 3. Praeterea omnes chronologi concordes in eo sunt,
quod Xerxes, Artaxerxis pater, regnare coeperit anno 485. ante Christum,
Artaxerxes vero mortuus sit anno ante Christum 423 ; igitur ab initio regni
Xerxis ad mortem Artaxerxis fluxerunt anni 62; si ab his annis demas
annos 11, quibus regnavit Xerxes, patet regnum Artaxerxis durasse
annis 51, et hunc regnare coepisse anno ante Christum 474. Datum est
autem edictum ab Artaxerxe anno XX. regni sui. Ergo hebdomades Da­
nielis decurrere coeperunt anno 455. ante Christum. Porro hic annus in­
cidit in annum 299- Urbis conditae. Hinc si ineamus calculum LXX heb­
domadarum ab anno XX. Artaxerxis et Urbis conditae 229, habebimus
finem hebdomadis LXIX, nempe anno 483, et initium hebdomadae septua­
gesimae anno Urbis conditae 782, qui est Tiberii imp. annus 15; sed hic
Herodum diatribe, ad calccm II. volum.
operum Joscphi, pag. 333. edit. Havercamp.
Adversus Scaligerum et Vaiesium vid. Petav. in Rationar. temp. part. I. pag. 193.
nec non Nic. Serarius S. J. adversus Sca­
ligerum in diss. Herodes, in Thesauro

antiq. juti. Ugolini, tom. XXIV. pag. 898
et seqq.
,J) Cf. Raym. Martini, pag. 282 et seqq.
De Rossi, op. cit. cap. 3; recolantur supe­
rius dicta.

■

WrJùx * t

80
annus ex Lue. ΓΠ. 1. est annus publicae manifestationis Christi, ac propterea. quod consequens est, anno tertio cum dimidio, seu in medio septua­
gesimae hebdomadis occisus est Christus, defecit hostia ct sacrifici uni, deletum est peccatum, et adducta justitia sempiterna per ejus mortem.16
170. Ad 2. Resp. Immo facile hoc est ostendere ex modo dictis;
etenim si ab anno XX. Artaxerxis, in quo constituimus terminum a quo,
ad publicam Christi apparitionem, quae ex Luc. III. 1. incidit in annum XV.
Tiberii, seu annum ab Urbe condita 782. numeremus annos 483, patet
hanc apparitionem dissitam esse ab anno XX. Artaxerxis spatio LXIX heb­
domadum. Porro Christus, ut colligitur ex Joanne, qui quatuor a Christo
celebrata paschata commemorat17, evangelium suum praedicavit per annos
’*) In hac supputatione assumitur, Ar­
taxerxem regnare coepisse anno ante Chri­
stum 474. et Xerxem ejus patrem regnasse
annos 11. Plura autem sunt argumenta
tum directa tum indirecta, quae id suadent,
quaeque nos vix innuimus, ne prolixiores
simus.
Directa sunt: 1*. Ab anno 11. regni
Xerxis nihil habetur in Scripturis et histo­
ricis de ipso. Ctesias, cap. 28. refert exi­
guum aliquod factum, quod accidit paulo
post bellum graecum. 2°. Duplex habemus
testimonium, quo reditus ejus ex Graecia
et mors arctissime conjunguntur. Aelianus,
Far. hist. lib. XIIL cap. 3; et Justinus,
lib. III. cap. 1—3. Cum 11 annis regni
Xerxis convenit aetas Artaxerxis, quam ei
assignat Justinus, loc. cit. nempe 68 anno­
rum, cum mortuus est. Juxta plura et gra­
via testimonia pax problcmatica cimonica
post praelium ad Eurymedonem 470. anno
ante Christum inita est. Ast haec pax inita
est cum Artaxerxe; ergo initium ejus regni
ante 470. ponendum est
Argumenta indirecta: 1°. Initium
regni Artaxerxis juxta Thucydidem incidit
in tempus brevi praecedens fugam Themi­
stoclis in Asiam; cf. Hist. cap. 137. et
Charon e Lampsaco apud Plutarchum in
vita Themistoclis, cap. 27. Annum vero
fugae Themistoclis dat nobis Cicero, Lael.
cap. 12. scribens : Themistocles fecit idem
quod 20 annis ante apud nos fecerat Co­
riolanus; atqui Coriolanus fugit ad Vokcos
anno 263. ü. C. nempe anno 492. ante
Christum; ergo fuga Themistoclis anno
472. contigit. Themistocles autem venit ad

Artaxerxem. Ergo. 2°. Diodorus siculus,
lib. XL cap. 55. fugam Themistoclis ponit
in Olymp. 77- 2. scii. 471. ante Christum;
Eusebius eam ponit ad Olymp. 77. 1;
ergo fere coincidunt. 3°. Tota series re­
rum a Thucydide relata nos cogit, ut ejus
fugae tempus statuamus non infra annum
473 etc.
Haec aliaque argumenta non pauca quis­
que recolere poterit apud Hengstenberg,
op. cit. tom. IL part. 1 et 2. pag. 541 et
seqq. Petavius tamen, De doctr. temp.
lib. X. cap. 26 et seqq. aliam inivit viam
ad conciliandos historicos, contendens an­
nis 10 Artaxerxem regnasse cum Xerxe
ejus patre. In hac vero hypolhesi eum­
dem finem obtinemus. Cf. ibid, et lib. XII.
cap. 32 et seq. Cf. etiam Hist, de l' Acad.
des Inscriptions, tom. XXXI. Eclaircissemens sur les règnes de quelques rois de
Babylone et de Perse, par M. Gibert, pag.
29 et suiv. turn pag. 51. Nouvelles obser­
vations sur Γ année des anciens Perses,
ejusdem auctoris, qui in eo convenit cum
Petavio, ut tribuat Xerxi regnum 20 vel 21
annorum.
”) Primum quidem cap. II. 13, fere statim ac Christus Dominus in publicum pro­
diit; alterum cap. V. 1, ubi probaticae pi­
scinae meminit. Sub nomine quidem festi
diei tantum illud designat; verum festus
dies, Matlh. XXVI. 5; Marc. XV. 6; Luc.
ΧΧΙΠ. 17, per antonomasiam pascha nun­
cupatur. Praeterea cum Galilaeam petens,
Samariam venisset, quatuor mensium inter­
vallo messes aberant, Joann. IV. 35. Pro­
fectus inde in Galilaeam, Hierosolymam ad

81

r

I

i

tre.s cum dimidii», donoc scilicet in dimidio septuagesimae hebdomadis neci
traditus est. Mac autem hebdomada septuagesima confirmatum est pactum
inultis, tum Chriiti Jcsu praedicatione et rnorte, tum praedicatione aposto­
lorum in tota Judaea; ac propterea omnia ad amussim completa cernun­
tur, quae de Messia praedixerat Daniel.
171. Ad 3. D. Facto, C. jure, N. Cum enim levi tiens cultus non
esset nisi figura cultus inducendi per Messiam, et sacrificia levitica non
essent nisi adumbratio sacrificii a Messia per mortem suam offerendi ac
consummandi, apertum est, quod veniente figurato, sive re, figurae et umbrae
cessare debuerint. Cum vero mors Christi, ut ex dictis patet, in medio
septuagesimae hebdomadis contigerit, hoc ipso foedus antiquum per mortem
Filii Dei abrogatum est, et cessavit sacrificii levitici cultus quoad suum
esse intrinsecum, in dimidio ipsius hebdomadis. Parum vero interest, quamdiu adhuc duraverint sacrificia illa quoad actionem externam, quae tamen
paulo post et ipsa omnino desiit. Haec abrogatio legitima per veli scissuram manifestata satis fuit.
172. Ad 4. Dist. Si Daniel loqueretur de ablatione peccati subjectiva, Tr. vel C. si de objectiva, A. Porro Daniel hic loquitur de remissione peccatorum omnimoda concedenda per Dei misericordiam, tamquam
de dono Dei ob mortem Christi, cum qua ejusmodi remissio connectitur,
perinde ac justitia sempiterna adducenda velut fructus ejusdem mortis.
Nempe causa patefit tum remissionis, seu veniae peccatorum humani gene0
*
ris, tum sanctitatis adipiscendae ab ipsis hominibus per Christi mortem
eodem sensu, quo Is. LIII. praenunciata fuerant. Quanam autem ratione
homines singuli subjective bona haec consequi debeant, hic non exponitur,
* ·
·
sed aliunde peti debet·. Nec enim, adveniente Messia, aut tollenda ratio
meriti in bonis operibus, aut peccandi potentia erant, quod nullibi legitur,
quin potius contrarium supponitur Is. LXV. 20. et alibi passim, quod nec
ipsi judaei diffitentur.18
.fl * >u h:r·

Hit ton

<»:. .ιιηκπί

fl

b
- «H

Hit

1 i.

‘f

,i

.1 H üil»

festum reversus est; nullum hoc temporis
intervallo, praeter-pascha, festum occurrit;
quare Irenaeus de paschale sermonem esse
docet, lib. II. cap. 22. n. 3. edit. Massueti.
Tertium pascha cap. 6. 4, non mullo post
celebratum a Christo est, quo ingentem
multitudinem paucis, qui praesto erant,
panibus ac piscibus multiplicatis aluerat.
Ultimum cap. 13. 1, pridie mortis suae.
Is) Cf. Schôttgenius, De Messia, lib. VII.
cap. 2. §. 15 et seqq. Unum vel alterum
speciminis gratia, testimonium afferamus:
Targum Is. LIII. 4, 5, 6, ubi vi verborum
cap. LIII. 13, expresse de servo Dei Messia
Perrone, Praelectiones theolog. VI.

:‘sé

sermo esi: ..Pro peccatis nostris ille de­
precabitur, et delicta nostra in ipsum im­
missa sunt ... et ille vulneratus est pro
peccatis nostris, traditus pro iniquitatibus
nosiris; et per castigationem ejus pax multa
erit super nos, -et, si audiamus verbum
ejus, peccata nostra nobis remittuntur...
et coram Deo beneplacitum est, ut remittat
peccata propter eum.“ In Jalkut Rubeni,
ibi. 30.4; et Alschech, adls.LII. 13. ITuTJ
7|Γ)1&Π nfoty /ΣΤΟ, Messias portat peccata'israelitarum. In Schemoth rabbà,
fol. 112. 3: Dixit Deus, sit benedictus, ad
israelitas: Vos fecistis mihi
oper-

i

i

i

82
173- Ad ά. D. Unctione materiali, C. spirituali et mystica, A. De
spirituali autem Messiae unctione, quae consistat in effusione donorum
Spiritus Sancti ipsi facta, ut suum mimus impleret, loqui Dnniclem, planum
fit ex Psal. XL IV. 8: Propterea unxit te Deus, Deus tuus oleo laetitiae, et
Is. LXI. 1 : Spiritus Domini super me, eo quod unxerit Dominus me ·, ad
annuntiandum mansuetis misit me etc. Quae cum de Messia exponant ipsi
judaei, patet, qua ratione accipi debeat Messiae unctio, et in quo praecise
consistat. Cf. etiam Is. XI. 1 et seqq. Haec autem unctio in Jesu contigit
in ipsa Incarnatione per assumptionem humanitatis in consortium divinae
personae, ut suo loco exponemus, ac denuo manifestata est publice in ipsius
baptismo.
.*
174. ΠΙ. Obj. Saltem Aggaei et Malachiae oracula in Christo Jesu
adimpleta non sunt. 1. Uterque enim propheta loquitur de adventu Mes­
siae ad secundum templum, nempe zorobabelicum ; Christus vero non venit
nisi ad tertium ab Herode extractum, quodque propterea herodianum dictum
fuit. Herodes siquidem illud e fundamentis erexit, sublatis prioris templi
fundamentis, prout refert Josephus, Antiquit. lib. XV. cap. XJ. η. 1. ubi
scribit: Tunc igitur decimo octavo anno regni Herodis post ea facta, quae
superius dicta sunt, arduum opus aggressus est., ut Dei templum sua opera
aedificatum iret, eique ampliorem ambitum daret, et in altitudinem magnifi­
centissimam erigeret. Itaque biennio postquam materiam praeparasset (prose­
quitur n. 3.)j sublatis veteribus fundamentis, et jactis aliis, super eis templum
erexit. 19 2. Deinde juxta eosdem prophetas Messias, venturus in secundum
templum, Desideratus dicitur cunctis gentibus: at vero omnes gentes insurre­
xerunt adversus Jesum. 3. Denique intra modicum tempus ac statim ven­
turus promittitur; quingentorum porro annorum spatium fluxit a zorobabelici templi constructione ad Christum Jesum; nemo autem talem annorum
culum,
ex­
piabo peccata vestra, nempe tempore Mes­
siae etc. Non omnes autem fruituros esse
hac peccatorum expiatione, sed eos solum,
qui Messiae adbaercbuut, ei obediendu, li­
quet ex Sanhedrin, fol. 38. 2, ubi legitur:
sic est, colito illum, seu, ne rebelles
ei, vel etiam, ne rebelles mihi in eo, EX
fcttir kS p· Si enim sic est,
non auferet peccatum vestrum. Respondit
rabbiuus : Fides est in manibus, sed tamen
cum tamquam legatum suscipere noluimus. Cf. etiam Raym. Martini, in Pugione fidei,
part. III. dist. 1. cap. 3. §- 5.
Ex his porro aliisquè prope innumeris
judaeorum testimoniis, quae afferri possent,
patet, non alio sensu a Messia peccata fuisse

delenda, et adducendam justitiam, quam
quod per mortem ac merita sua obtinere
debuerit hominibus eorum remissionem,
tum quoad culpam, tum quoad poenam, ea
tamen lege, ut per fidem et bona opera
eadem merita sibi applicent, quod suo loco
ostendunt theologi.
”) Tore γούν όκτωκαιδεκάτου τής ΙΙρόôou βαΟιλείας γεγονότος ενιαυτού, μετά
τάς προειρημένας πράίεις, έργον ού τό τυ­
χόν έπεβάλετο, τον νέων τού &εού <5ι αυτού
καταΟκευάΰαΰΟ-αι. μείζω τε τόν περίβολον,
καί προς ύψος άξιοπρεπεΰτατον έγείρειν...
άνελών τούς αρχαίους θεμελίους, καταβαλόμενος ετέρους, επ' αυτών τον ναόν ήγειρε.
Pag. 777. edit. Havercampi.

83
eeriem dicct modicum aut imminentem eventum. 4. Adde, nullam, adve­
niente Jesu, coeli terraeque commotionem contigisse, qualis ab Aggaeo
praenunciatur. Ergo.
175. Reap. A. A. Ad 1. probat., N. Etsi enim daremus, quod tamen
non pauci eruditi negant20, herodianum aedificium novam fuisse templi
molitionem, attamen neque spectata rei natura, neque in sensu religioso ac
populari tertium templum vocari potest, quod ab Herode excitatum est
Ac 1°. quidem spectata rei natura; etenim Herodes nonnisi destructo per
partes veteri aedificio novum molitus est, ideoque juge semper perseveravit
sacrificium. Ipsa Herodis intentio postulavit identitatem templi sui cum
zorobabelico ; hinc per partes singulares diruebat et aedificabat. 21 2°. Ex
consuetudine loquendi historica, ~omninoque populari, templum illud secun­
dum et fuit et recte appellatum est, ac propterea ab ipso Josepho saepe
saepius herodianum opus instauratio templi nuncupatur. 3°. Templi novi
nomen in sensu religioso (non architectonico) tale templum requirit, cujus
aedificatio incidat in novam periodum historiae theocraticae, ita ut haec
nova periodus per novum templum exterius repraesentetur; quare receptum
est apud hebraeos, ut templum secundum vocetur totum illud aevum, quod
a Zorobabele ad Vespasianum protenditur. Hinc pariter rabbini templum,
a Messia juxta ipsos excitandum sub mundi finem, tertium appellant, et
secundum templum decennio diutius quam salomonicum stetisse conten­
dunt.22 Demum exploratum est illis temporibus omnes in expectatione
Messiae fuisse. Quacumque ex parte propterea res ista spectetur, patet, in
Christo Jesu haec vaticinia fuisse completa. 23

I

I

I

•f

176. Ad 2. D. Quamdiu ipsaS latuit, quinam fuerit, C. cum ipsis
innotuit, N. Nam, ubi primum Christus Jesus praedicari coeptus est, non
modo innumeri prope homines in ipsum crediderunt, ut constat ex celer­
rima evangelii propagatione per universum terrarum orbem, verum etiam
”) Cf. Salianus S. J. Annales eccle­
siastici V. T. tom. VI. fol. ad annum 4035.
π. 5 et seqq. nec non Harduinus, J)e num­
mis Herodiadum, in notis ad annum U. C.
734. Inter Opera selecta, Amslelod. 1709.
’*) Cf. L A. Ernesti, Progr. de templo
Herodis M. ad Agg. II. 10, et Josephs
Antiqq. judd. lib- XV. cap. 9. in Opuscnl,
philology, critt.; pag. 347 et seqq. edit,
sec. Lugd. Batav. 1776, qui, etsi contendat
Herodem, destructo per partes veteri tem­
plo, illud cx integro ab ipsis fundamentis
reaedificasse, attamen, ut componat vatici­
niam Aggaei cum Messiae adventu ad tem-

pium herodianum, animadvertit, in consue­
tudine loquendi historica ac populari, tem­
plum, ab Herode per partes destructum
restilutumque a priori non distingui, quod
judaei a Chaldaea reduces extruxerant, sed
nomine atque appellatione cum eo confundi.
Cf. etiam Hengslenberg, Christologia V. T.
etc. part. III. pag. 367 el seqq. Berol. 1835.

“) Cf. Th. Goodwini, Moses et Aaron,
cum notis Hottingeri, in Thesauro Ugolini, tom. III. pag. 168. not. 19.

“) Cf. Raym. Martini, part. II. cap. 9.
§. 12 et seqq.

Vtrwtf

t!

84
eo amore erga ipsum exarsere, ut non dubitaverint pro eodem sanguinem
ac vitam profundere, ut suo loco ostendimus.24
177. Ad 3. D. In se, Tr. relative, seu respectu totius praeteriti
temporis, quo expectants est Messias, A. Saepissime autem prophetae de
brevi temporis spatio usque ad adventum Messiae loquuntur, ut Is. X. 25;
XL et seqq.; Jerem. XXX. 3; quo sensu pariter Malachias usurpavit illud
statini, hebr.
quod vatum hebraeorum, non nostro more, sed pro­

phetico, dictum fuisse, ex Dan. VII; Ezecli. IV. 3; Pe. LXXXIX. 4.
patet.25
·
178. Ad 4. D. Qualem sibi judaei fingunt, C. in sensu prophetae, Λ’
Sensus enim verborum Aggaei non aliud prae se fert nisi ingentem uni­
versitatis rerum mutationem, seu immutationem totius naturae, quae in ad­
ventu Christi reipsa contigit per tot miracula in Christi nativitate, ac vitae
ipsius serie et morte, in descensu Spiritus Sancti sub visibili symbolo, tum
in religionis christianae promulgatione patrata, per reipublicae judaicae in­
teritum ceterasque innovationes ex religione Christiana in mundum indu­
ctas20; quo sensu Deus, Is. LXV. 17, et LXVI. 22. dicit, se novam terram
producturum.
179. IV. Obj, 1. Intelligi nequit, qui factum fuerit, ut in tanta
N) Tract. De vera relig. part. I. n. 369
et seqq.
“) Cf. Scheibel, Observait, critt. et
exegett. ad vaticinia /faggaei et Malach.
pag. 36.
M) Dan. Tobenz, opera omnia, torn. 7.
in nota ad locum ad Hebr. XII. 26: Verba
ista, inquit, leguntur Agg. II. 7. (Hebr. VI.)
Ast haec citatio est secundum LXX. In
hebraico habetur: Adhuc unum modicum,
et ego commovebo etc. Sed textus hebraicus potest quoque sic verti: » Adhuc semel
(seu modicum durabit) ct ego commovebo.
Per commotionem coeli et terrae hic innui
videntur regnorum subversiones, quae inter
hanc prophetiam Aggaei et adventum Mes­
siae evenerunt: videlicet imperii persici
destructio per graecos, regni graecorum per
romanos, reipublicae romanae per Augu­
stum. Ast scopus Pauli manifeste exigit,
per hanc commotionem coeli et terrae in­
telligi naturae totius immutationem, hoc
est, miracula in promulgatione rehgionis
christianae facta, idololatriae eversionem,
status judaici interitum, Christianorum per­
secutiones, eorumque constantiam, ceteras­

que innovationes per religionem Christia­
nam mundo inductas. Facit enim opposi­
tionem, dicens, in promulgatione veteris
legis tantum terram, hoc est, montem Sina,
motam fuisse : in promulgatione vero novae,
non terram tantum, sed coelum quoque
concutiendum, hoc est, majorem rerum con­
versionem inducendam esse, ac tunc fuerit.
Unum igitur de tribus dicendum,
vel,
•
· -quod
iste solus sit verus horum verborum seusus, adeoque per hanc commotionem non
inlelligantur regnorum subversiones Mes­
siae adventum praecedentes, vel quod utrum­
que iis designetur .. . vel quod textum
Aggaei Paulus scopo suo accommodant*
Hoc postremum membrum systemati pro­
te stanti co accommodationis relinquendum
est. Eodem enim sensu, quo Paulus ex­
ponit Aggaei vaticinium, illud accepisse
veteres hebraeos ostendit Du Voisin, in
Observe. in prooemium Pug. fidei, pag,
166. quem consule. Sic pariter falsitatis
arguit Rosenmùlleri interpretationem R.
Abarbanel, Comment, in Hagg. quaesi. IV.
cujus integer textus prostat loc. cit. Th.
Goodwini, seu potius Hottingeri.

vaticiniorum luce, qualem christiani comminiscuntur, judaeorum primores at­
que doctores, synedrium universum atque pontifices messianam dignitatem in
Jesu minime agnoverint, sed ipsum repudiaverint ac morte multaverint.
Magnum sane praejudicium hoc esse contra Christi causam, nemo est qui
non agnoscat. 2. Quod si illi, quos vehemens incendebat Messiae deside­
rium, qui euin summopere exoptabant, quibus longe melius perspectus erat
divinorum oraculorum sensus, ante quorum oculos omnia illius aetatis ad­
juncta et Clu-isti facta obversabantur, diversum adeo judicium tulerunt,
concludamus neccsse est, in Christo Jesu messiana vaticinia nullo modo
esse adimpleta. Quod vel ipsa sua agendi ratione christiani patefaciunt
3. Etenim, ut Messiae dignitatem in Jesiun conferant, quaecumque in anti­
quis oraculis dc humillima et afflicta futuri Messiae conditione dici viden­
tur, litterali sensu accipienda esse contendunt ; in universum vero quae de
Messiae gloria ac triumphis in iisdem exhibentur, sensu mystico, ut ajunt,
et spirituali, seu improprie et allegorice exponere coguntur. 27 4. Porro
contraria omnino ratione rem se habere, vel levis oraculorum messianorum
inspectio et veteris synagogae sensus traditionalis cuilibet suadebunt. 5. Ubi­
cumque enim, sive in Psalmis sive in prophetarum libris, de Messia agitur,
semper nobis proponitur imago potentissimi regis, felicissimi herois, glorio­
sissimi reipublicae restitutoris, coloribus ab imperii davidici aut salomonici
flore regumque orientalium pompa sumptis, depicta, varieque et mirifice
ornata. Si jampridem de Messia passuro et morituro constiterat inter pro­
phetas , qui tandem factum est, prout scite advertit Rosenmüller aliique
cum ipso28, ut omnes altum de eo silentium servarent, et, quum toties
ejus gloriam cecinissent, vix obscure in uno vel altero loco prioris humili­
tatis ejus ac miseriarum mentionem facerent? 6. Ponamus autem,
rere in quibusdam oraculis antiquis Messiam patientem et moriturum clare
w) Ita fere Orobius in II et III ad Limborchium Scripto, §. 4 et seqq.
“) Praenotat, ad cap. 52. Isaiae, part.
ΠΙ. vol. III. edit. sec. pag. 329 et seq. et cum
ipso De Wette, Comment. De morte Christi,
IV. pag. 29 et seqq., Berol. 1813; Eckermann, Theologische Beitriige, seu Colla­
tiones theolog. vol. I. fasc. 1. pag. 192 el
seqq. Dr. Georg Paulus, Memorabil. III.
pag. 175 —192, et in sua Clavi in Isaiam,
ad hunc locum; Doderlein, Praef. et not.
ad edit. 3 vers. Isaiae; Schuster, Comment,
in Is. LIL 7 ; LIU. 12; Bertholdt, Christolog.; Gesenius, aliique rationalistae passim.
Qui tamen diversas vias inierunt; alii si­
quidem existimant, in utroque capite agi de

universo populo judaico, tamquam persona
morali ; alii de meliori tantum et proba
populi parte pejoribus et improbis oppo­
sita; alii censent quidem singularem per­
sonam esse sermonis objectum, sed banc
vel Mosem esse, vel regem Oziam, vel Josiam aut prophetam ipsum Isaiam aut Jeremiam. In hisce interpretationibus plures
jam praeiverant judaei interpretes ex iis,
qui post Solymorum excidium scripserunt,
quorum antiquissimus occurrit apud Origenem, Contr. Cels. lib. I. n. 55. pag. 370.
tom. I. opp. edit, maurin. Cf. Danz, De
Lytro redempt. human. §. 4. in Meuscheni
.V. T. ex Thalmude illust. pag. 838.

86
et perspicue; tum vero haud intelligitur, cur aetate Christi judaei et apo­
stoli ejus rei tam parum meminissent, ut apud eos, spei Messiae cum gloria
et potentia regnantis unice deditos, ejus humilitas et miseria haberet maxi­
mam offensionem. 7. Post ejus mortem demum evimgelistae et apostoli
nonnulla ejusmodi vaticiniorum dicta ad Jesum retulerunt, 8. quae tamen
proprie non spectant nisi ad integrum populum judaicum, quem passim
prophetae per prosopopoeiam velut personam moralem exhibent patientem,
afflictam, morti traditam, ut Isaiae LUI et seq. Ergo.
180. Resp. Ad 1. D. Nisi perspecta esset illius populi indoles ac
perpetua agendi ratio cum viris sanctis atque prophetis suis, C. hac sup­
posita, xV. Jam vero tempus deficeret ei, qui vellet cuncta recensere, quae
de rebelli et contumaci illius populi indole et agendi ratione cum Deo
ejusque ministris refert historia, eique exprobrant prophetae. Non solum
enim vocatur populus incircumcisus auribus et corde, Deum exteriori rituum
apparatu colens, dum corde ab eo alienissimus est; sed praeterea constat,
in Mosem liberatorem et thaumaturgum saepius eum insurrexisse, et adver­
sus Davidem mitissimum regem facta rebellione arma sumpsisse; vexatio­
nibus, injuriis, contumeliis prophetas passim lacessisse, notissimum est.
Quare Jeremias Π. 30: Devoravit, inquit, gladius vester prophetas vestros,
quasi leo vastator; qui praeterea conqueritur cap. XI. 19. quod se ipsum
ejusmodi populus, quasi agnum mansuetum, ad victimam duceret; innocen­
tem se acerbissima quaeque ab eo pati profitetur, XV. 10, 21; judicio ini­
quo plus semel condemnatum fuisse, cap. XVIU. 18 et XXXVH. 15
et seqq., XXXVIII. A Manasse eo numero interfecti prophetae exhiben­
tur, ut eorum sanguine publica civitatis loca redundarent, IV. Reg. XXI. 16.
Nehemias inter peccata, ob quae judaei e terra sua ejecti fuerant, cap.
IX. 26. et illud numerat, quod vates a Deo missos, a quibus ut resipisce­
rent, admonebantur, interfecissent Quid mirum igitur, si populus iste, si
ipsius pontifices, qui Jeremiae falso crimine mortem machinati sunt, si synedrium, quod praesertim Christi aetate ex hominibus constabat nutu poten­
tium delectis et cooptatis, quid mirum, inquam, si homines ejusmodi, arro­
gantia tumidi, ambitione et avaritia insatiabiles, in furorem acti fuerint
conspecto homine, qui sanctissima praecepta adferens, vitam ipsis suam
sola diversa vivendi ratione exprobrabat, et, majorum suorum exempla
sectati, ipsorum mensuram impleverint? Hinc patet non majus praejudi­
cium causae Christi inferri ex judaeorum ipsorumque pontificum repudio,
quam quod tot sanctissimis viris attulerint machinationes et neces ipsis ab
illorum majoribus illatae.29
M) Cf. Grotius, De verit. relig christ.
lib. V. Hoc idem argumentum plene evol­
vit De Rossi, op. cit. cap. 8. §· 28 et seqq.

atque in clarissimo lumine collocat causas
omnes, quae inflnere debuerunt ex rerum
adjunctis ad repudiandum Christum Jesnm;

I

I

87
181. Ad 2. D. Si anticipata judicia non obstitissent, C. si haec et
pessimi eorum inores aliud ferrent, N. Tenebat profecto omnes judaeos
aetate Christi Jesu vehemens desiderium et expectatio adventus Messiae,
ut omnia illius aetatis documenta ostendunt; at in Messia ex adventitiis
ac superinductis opinionibus temporalem liberatorem praestolabantur, qui
ipsos e gravi romanorum jugo eriperet, nec nisi carnalia ac mundanam
gloriam sibi ex ejus adventu promittebant; humilis propterea Jesu conditio
eos graviter offendit, nec induci poterant ad agnoscendam in ipso Messiae
dignitatem adeo contrariam praeconceptis opinionibus. Accedebat etiam,
quod in Christi Jesu vita et doctrina reprehensionem vitiorum suorum ha­
bebant molestissimam, quod tum ille tum ejus discipuli a Galilaea erant;
galilaei enim apud judaeos in summo contemptu habebantur. Corruptis­
simos judaeorum ipsorumque procerum mores illius aetatis Flav. Josephus
testatur, qui propterea censet Hierosolymam aut terrae hiatu aut igne fuisse
absumendam, nisi eam romani evertissent.30 Hinc Deus ipse per prophe­
tas suos praedixerat, fore ut Messias ipsis cederet in ruinam et in scan­
dalum, reprobandus et occidendus; adeo ut rejectio Christi Jesu novum
suppeditet ipsius dignitatis messianae argumentum, ut mox evincemus.
182. Ad 3. D. Ita exposcente oraculorum ipsa natura et factorum
serie, C. pro libito, A. Certum est messiana vaticinia in nonnullis sibimetipsis prima fronte contraria videri. Alia scilicet ipsum pauperem, despe­
ctum, novissimum virorum, doloribus ac infirmitatibus obnoxium, ignominiae,
’
·
·
«i
·
3
contemptui, ac morti denique ipsi violentae objiciendum fore praenunciant31 ;

i

qualia sunt expectatio polentissinii regis
qui eos e romanorum jugo eriperet; odium
doctorum in homines vulgares et illiterates;
contemptus, quem in galilaeos illius aetatis
homines profitebantur; libertas, qua Chri­
stus Jesus vitia et mores pharisaeorum et
sacerdotum insectabatur etc.
30) Integri septem libri De bello Judaico
legendi essent, ex quibus luculenter patet,
quibus moribus, qua feritate non-solum
sicarii, zelotae, latrones praediti essent,
sed ipsi sacerdotes ac summi pontifices,
qui fuerunt causa potior extremae cladis
Solymorum ac templi. Sane concludit Jo­
sephus, lib. VL cap. 8. n. 5. pag. 397. edit.
Haverc.: Φλεγομένοις d' επανέτειλεν ϊεροΟολϋμοις ημέρα γορπιαιου μηνάς όγάόη,
.toZii τοΰαύταις χρηΰαμένη Ουμφοραΐς κατά
τήν πολιορκίαν, όΰοις άπο τής κτΐΰεως άγα9οΐς κεχρημένη πάντως αν επίφθονος έόοξεν, ού μήν άξια κατ' άλλο τι τών τηλικούτων ατυχημάτων, ή το γενεάν τοιαύτην

ένεγκεΐν, ΰφ' ής άνετράπη. Id est: »Ardentibus autem Hierosolymis illuxit dies
gorpiaei mensis octavus, ubi quidem tot
calamitates, cum obsideretur, expertae, quot
bonis si floruisset, ex quo fuerat condita,
plane invidenda ipsa esset; non tamen alias
tantis infelicitatibus digna, quam quod talem
progeniem edidit, a qua subversa est.u Sic
in Thalmude, Tract. Sanhedrin, Ketuboth
et Sota R. Scelomoh ad cit. tit. Sanhe­
drin, cap. Halec ; in Thalmud rursum, tit.
De ponderibus, ubi traditio R. Jehuda in
masorctha ad eumdem tit. Sanhedrin, cap.
Halec, refertur: Ono tempore adveniet
filius David, domus institutionis divinae
fiet lupanar; aliaque ejusmodi traduntur,
qnae perhibent mores illius aetatis corru­
ptissimos, hominesque impudentia canino,
asinaria contumacia, ferina crudelitate do­
natos. Cf. hi tract, in Thesauro Ugolini,
tom. XXV. pag. 956 et seqq.
3‘) Psal. XXI; LXVIH; Is. LUI; Dan.

•i.

v i· 2

alia vero eumdom gloria ac triumphis clarum, gentium dominatorem prae­
dicant. Via ad haec concilianda prolecto subesae debet. Omnia porro in
Christo Jesu sub duplici ejusdem vitae periodo, ante et post obitum, ac
regno ab ipso instituto apprime conveniunt. Facta ipsa patefaciunt ratio­
nem ejusmodi conciliationis, immo eam necessario exposcunt; alioquin
transactae omnes fuissent cpochae a prophetis determinatae pro Messiae
adventu, quas vidimus omnes omnino desinere in urbis ac templi eversio­
nem, non adimpletis iis, quae de ipso Messia pracnunciata fuerant. Hoc
ipsum viderunt veteres hebraei. qui utrumque vaticiniorum genus, quae sive
humilitatem sive gloriam futuri Messiae praenunciant, de Messia exposue­
runt 33, tum hebraeorum quidam posteriores, dum duos Messias commenti
sunt, quorum alterum vocant Josephi filium, qui mala multa ac mortem
cruentam pateretur, alterum Davidis filium, cui cuncta prospere succede­
rent33; cum tamen sacrae litterae ac universa judaici populi traditio non­
nisi de imo eodemque Messia loquantur, qui per adversa et mortem ad
regnum esset perventurus, ut in Ps. CLX. 7, et Is. LUI. 10, 11. expresse
dicitur.
183. Ad 4. Neg. juxta modo dicta. Praeconceptae enim huic opinioni
neque Scriptura, neque sensus traditionalis ullo modo favent, immo adver­
santur; nec illa nisi serioribus judaicae reipublicae temporibus superinducta
est ex perperam intellectis varum oraculis. Quare Christus Jesus omni ratione
eam destruere aggressus est, et ad saniora principia mentes judaeorum
IX; Zacch. XLL 10 etc. Sed quod caput
est, neque judaei antiquiores dubitarunt de
Messia exponere Scripturarum oracula, in
quibus sermo fit de ipsius doloribus, af­
flictionibus, morte denique violenta juxta
expositionem Christianorum. Brevitatis gra­
tia nos unum vel alterum locum adduce­
mus. In Tr. Sanhedrin, fol. 98. 2, legitur:
nUla dixit: veniet Messias, sed nolo ipsum
videre. Et sic quoque dixit Rabba. Abai
dixit Rabba: quaenam est causa? Ille re­
spondit: propter dolores Messiae; et postea:
R. Jochanan dixit; veniet Messias, sed nolo
ipsum videre. Risch Lakisch causam quae­
sivit; cui ille respondit: propterea quia
scriptum est, AmosV. 19: Quemadmo­
dum si fugiat homo a facie leonis
etc." Simeon Jochaida in Sohar exod.
fol. 3. coi. 2. β· Simeon sustulit manus,
flevitque et dixit: Vae ilii, qui ad hoc
ipsum tempus (Messiae) destinatus est etc.
crebra
.Dolorum Messiae, ÎTiiO

in scriptis judaeorum est mentio. In Mec hiIta, in Jalkut Rubeni, IL fol. 90. 1,2.
legitur: R. Hunne dixit nomine R. Acha:
in tres partes divisae sunt omnes casti­
gationes et poenae,
unam susti­
nuerunt David et patriarchae, alteram
generatio nostra, tertiam rex Messias,
quod dicitur Is. LILI. 5: Et ipse vul­
neratus est etc. In Sohar Genes, fol.
29. coi. 113: Supremus inter illos, qui in
hoc mundo castigationes et dolores susti­
nuerunt, est Messias etc. Qui plura cupit
consulat Schottgenium, op. cit. lib. VL cap.3;
Raym. Martini, Pug. fid. part. III. disk 3.
cap. 16.
w) Cf. ib. Schôttg. cap. 5; Martini, cap.
18. cum observ. Du Voisin.
n) Cf. Petri Cunaei, De republ. hebraeor. lib. I. cap. 17. cum not. Job. Ni­
colai, in Thes. Ugolini, tom. III. pag. 639.
n. 2; Raym. Martini, part. IL cap. 11. §. 10
et seqq.

89
immo et ipsorum apostolorum, qui ea pariter imbuti erant, revocare cu­
ravit. 31
184. Ad 5. N. Haec enim non sunt nisi biblicorum ac judaizantium
protestandum recentiorum commenta, qui, cum omnem impenderint operam,
ut iu alium detorquerent sensum oracula illa, quae apertis verbis et crebro
futuram Christi passionem praenunciant, et contra ipsius Christi Domini
effata ac testimonia, Matth. XXVI. 24, 54; Marc. XIV. 21, 49; Luc. XXIV,
25 et seqq. 4G. et alibi passim, non verentur affirmare, altum esse in Scri­
pturis silentium de Messia passuro et morituro ' Oportet profecto eoa
omnem exuisse pudorem ad talia effutienda pro judaeorum causa adversus
Christum Jesum. Quod si interdum, sive in Psalmis sive in prophetarum
libris, Messias proponitur sub imagine potentissimi regis, aut alia hujus­
modi de ipso praedicantur, non aliud evincitur, nisi orientalium more per
ejusmodi emblemata ac symbola, quae in sensus incurrunt et indoli illius
•ΤιίΓ
populi maxime erant accommodata,
spiritualem Messiae gloriam ejusque
regni obumbrasse veteres vates. Hunc vero sensum facta ipsa postulant,
prout animadvertimus; et adversarii biblici admittere debent, nisi forte
velint cliristianismo nuncium remittere, cum non alia ratione antiqua illa
oracula adimpleta sint. 35

185. Ad 6. Resp. I. contra facta nullam prorsus vim conjecturas
nostras aut ignorantiam habere.
Resp. Π. ex nativa hominum indole facile intelligi, quomodo in prae­
posteram ejusmodi sententiam judaei prolabi potuerint Oraculorum cortici
inhaerere pronum erat populo carnali, qui nonnisi temporalibus commodis
et gloriae initiabat, et oculos avertere ab iis, quae iisdem adversantur, prout
et nos nobismetipsis saepe adblandimur, cum gravibus praesertim ac prae­
sentibus malis urgemur. Exemplum hujus agendi rationis in seipsis apostoli exhibuere, qui, quoties Jesum Christum de regno suo disserentem
audiebant, patulas totie? aures praebebant; at cum ipsis loqueretur de ad­
versitatibus aut de sua passione, nihil horum intelligebant, et absconditum
erat ab eis hoc verbum. 36
186. Ad 7. D. Juxta nativum ipsorum dictorum sensum, quem a
Christo et Spiritu Sancto edocti acceperant, C. per accommodationem, ut
contendunt neoterici biblici, A; Apostolis enim Christus aperiat sensum, ut
M) Cf. Jahn, loc. cit. pag. 7 et seqq.
3i) Talis sane est ecclesiae Christi trinmphus, dilatatio et gloria, ut societas nulla
ei comparari possit, quae per universum
terrarum orbem excrevit, ac potentissimos
principes ac ilorentissimos populos in sinum
suum collegit, et fructus sanctitatis uberri-

mos quovis tempore protulit ac profert.
Recolantur quae in hanc rem scripsimus
Tract. Üe vera relig. part. I. n. 369 et
seqq.
36) Matth. XVI. 22;
XVIII. 34 etc.

XVH. 22;

Lue.

l'h f

90
inteUigerent Scripturas, ut legitur Luc. XXIV. 45, et Spiritum S. ipsis misit,
qui doceret eos omnem veritatem. Si vero cum Judaeis res sit, reponimus,
et ipsorum majores de Messia prophetarum oracula intellexisse, quae ipsius
passionem et mortem praenunciabant, ut ex dictis patet.

187. Ad 8. A. Etenim messianae hujus loci expositioni favet 1°. traditio
vetustiorum judaeorum 3', cujus quidem traditionis auctoritas eo pluris facienda
est, quod messiana explicatio opponeretur populi conceptui, ex quo facile
explicatur ortus tardioris non messianae expositionis. 2°. Allegatio hujus
prophetiae in N. T., quae non solum confirmat, messianam hujus loci ex­
positionem tunc temporis riguisse, sed praeterea certo eam unam ostendit
esse rectam; haec enim fulcitur verbis s. Lucae ΧΧΠ. 37. ubi Christus
dicit vaticinia, quae ipsum respiciebant, complenda esse, et ad finem pro­
perare
adeoque et adimplendum illud : Inter iniquos deputatus est 39j Chri­
stus igitur hoc vaticinium iis adnumerat, quae de sua passione agebant,
ideoque tam certe hoc est messianum, quam certum est Dominum nostrum
veritatem scire potuisse ac dicere voluisse. Nec improbabiliter asserueris,
Christum, cum dicit secundum Scripturas se pati ac mori debere, praesertim
hunc locum innuere. Nam et adversarii concedunt, de patiente ac poenas
luente Messia doctrinam, si alicubi in V. T. habetur, hoc loco contineri.
3°. Philippus Act. VIII. 33—35. quum interrogaret eunuchus de sensu hujus
prophetiae, de Christo eam explicat, ac totam instructionem suam super
illam extrait. 4°. Apostolus Petrus verbatim loca praecipua hujus vaticinii
de morte expiatoria Christi affert *°, quod et alii scriptores N. T. passim
praestant 41 ; inserviebat enim hic textus themati apostolicae relationi
”) Auctores, qui vetustiorum testimonia
in hanc rem collegerunt, superius jam ci­
tavimus; quibus addi possunt L H. Mi­
chaelis, Hulsius, Theol. Jud:; Grabe, No­
tae ad Spicileg. Patrum, tom. I. pag. 362;
Hulsius, Nucleus prophetiae, Lugd. 1683.
pag. 668 et seqq.; Danz in Meuschenii N. T.
ex Thalmud. iUust. pag. 836; Eisenmen­
ger, Judaismus detectus, part. II. pag. 758;
Calovius, Idibl. III. part. II. pag. 249 et
seqq.; Hornbeck, Contra Judaeos, pag.
249,536: Raym. Mart Pugio fid. part. Π.
cap. 9, 11, 12. Cf. etiam dissert, ejusdem
cit. Danzii, cui titulus: Judaei proprio
gladio jugulati, in Thesaur. Disserit, theo­
logico- philolog. tom. L pag. 779. Amst
1701; tum Pauli Slevogti, De morbis et
doloribus Messiae, ad cap. LILL Isaiae,
ibid. pag. 774.
M) Hat γάο rà -Tipi ίμον τϊϊος εχει.

Id est: Etenim ea, quae sunt de me, finem
habent, et attulerat illud Isaiae LI1L 11:
Et cum iniquis deputatus est.
' *<
J
1
I I f* V
”) Ut autem pateat, quo devenerint
biblici rationalisée circa scriptorum sacro­
rum inspirationem, juvat animadvertere,
quod Gesenius opponat, Marcum haec verba
prophetae, tamquam de Christo dicta, non
ponere in ore Christi, sed afferre quasi ex
se in alia occasione, XV. 28- Quasi nempe
Marcus non potuerit etiam ex se illa afferre,
quae prius Christus ipse attulit.
,0) Cf. 1. Petr. IL 21 — 25; ibid. L19.

<>) Cf.Marc.IX.il; Rom.IV.23; LCor.
XV. 3; IT. Cor. V. 21 ; I. Joann. ILI. 5. in
quibus omnibus locis aperta fit allusio ad
cap. LILL Isaiae. Adeo enim hoc ipsis et
lectoribus suis notum erat, ut illud vel in­
nuisse ipsis satis fuerit.

91
de morte Christi. 42 5°. Id postulant characteres subjecti ejusdem vaticinii,
qui nemini nisi Messiae personae convenire possunt, cujusmodi e. gr. est
expiatoria ipsius mors et redemptio, quam propheta tamquam effectum et
fructum passionis Messiae exhibet, et quidem passionis hujus circumstantias
describens sub forma sacrificii. 43 Subjectum prophetiae vice nostra infir­
mitates suas suscipit libere (v. 10.); aliena peccata innocens perfert (v.4—6,9.);
passione sua evadit efficiens seu meritoria causa justitiae populi (v. 11.);
tacitus item ac patiens ejusmodi dolores tolerat, nec in amaritudinem contra
auctores dolorum suorum exurgit (v. 7.).
Quae quidem notae tales sunt, ut neque coetui prophetarum, multo
minus judaicae integrae nationi, prout adversarii autumant, ullo modo con­
venire possint; ut omittam violentum omnino esse continuam allegoriam
adeo protrahi, lectoribus non admonitis, et cujus nullum exemplum suppe­
ditat hebraica litteratura; quaeque potius excluditur, eo quod huic subjecto
tribuantur omnia, quae singulari individuo competunt, vocatur enim ttfr,
eidemque adseribitur anima, et mors ac sepulchrum. 44

PROPOSITIO II.
Judicium in causa Christi Jesu a judaeis latum fuit iniquum in se, illégale
in formis judiciariis, saevum in executions, novumque suppeditat divinae
Christi missionis ac messianae ejus dignitatis argumentum.

188. Haec propositio est adversus Salvador, qui, ut praemonuimus,
ex Orobio praecipua sua argumenta deprompsit ad judaeorum causam pro­
pugnandam, in judicio adversus Christum lato, nec de suo adjecit nisi
fricata aliquot argumenta, ad hujusmodi paradoxum incautis facilius per­
suadendum. Tria igitur statuit: primo judicium istud aequissimum in se
fuisse, eo quod judices Jesu applicaverint codicis articulos Dent. IV. 15,
XIII. 1, et XVin. 20, quibus morti addicitur quicumque ausus fuerit vel
annunciare deos alienos, vel loqui ex nomine deorum alienorum; rursum
latam in Jesum sententiam esse contendit juxta formas judiciarias tunc
n) Quod tandem Gesenius ipse non sibi
constans alibi fatetur, scribens: ..Plurimi
hebraei lectores, ideis de sacrificiis et sub­
stitutionibus assueti, necessario ita hunc
locum (cap. LUI. Is.) inlelligcbant, nec du­
bium est, apostolicum conceptum de morte
expiatoria Christi praesertim huic loco
inniti.·*
°) Sic cap. LII. 15. exhibet vocem flp,
asperget, et cap. LUI. 10- □B'N, delictum,
T

T

seu victimam expiationis pro delicto. Cf.
C. B. Winer, Lexicon hebr. Lips. 1828,
ad voces
et ΠΏ·
" τ
TT
4<) De toto hoc vaticinio cf. Hengstenberg, Christologia V. T. part. I. sect. 2.
pag. 364 et seqq. Berol. 1829. ubi ipsum
egregie defendit adversus omnes anti-messianos interpretes recentiores. Vid. etiam
Jahn, Appendix hermeneut., fasc. 2- pag. 40
et seqq.

92
vigentes; tertio demum judaeos ab omni saevitiae et crudelitatis nota purgare satagi eam in milites refundendo, qui ex arbitrio ac praeter judicum
mentem, in sententiae executione modum excesserunt. 1
Tria pariter sunt propterea a nobis probanda: I. citatos articulos ex
Deuteronomio Jesum non afficere; II. non solum neglectas, sed proculcatas
prorsus fuisse in Christi causa formas judiciarias, quae tunc obtinebant;
III. demum judaeorum proceres ac judices causam praecipuam extitisse
crudelitatis, quam Christus sustinuit. Sic enim non modo adversarium
pessimae causae patrocinatorem fuisse ostendemus, sed IV. novum praeterea
argumentum inde eruemus ad vindicandam Jesu Nazareno Messiae di­
gnitatem.
‘
189. I. Judicium autem istud in primis in se spectatum fuisse penitus
iniquum, eo ipso evincitur, quod legis articuli ex Deuteronomio ad­
ducti casum nostrum minime spectent, nec nisi injuste Christo Jesu appli­
catae fuerint poenae in eis statutae. Quod ut probe intelligatur, juverit
eos, prout jacent, integros praemittere, quales ab ipso adversario pro­
feruntur.

ίΐι. 7
'4 I

I' I «
' ό
. I /

.· ! ·-

Sic igitur legitur Deut. IV. 15: Custodite sollicite animas vestras. Non
vidistis aliquam similitudinem in die, qua locutus est voltis Dominus in Horeb
de medio ignis. Ac rursum, ibid. XIII. 1 et seqq. : Si surrexerit in medio
tui prophetes, aut qui somnium vidisse se dicat, et praedixerit signum atque
portentum, et evenerit quod locutus est, et dixerit tibi: eamus et sequamur deos
alienos, quos ignoras, et serviamus eis, non audies verba prophetae illius aut
somniatoris: quia tentât vos Dominus Deus vester . . . propheta autem ille aut
fictor somniorum interficietur, quia locutus est, ut vos averteret a Domino Deo
vestro. Tum demum, ibid. X\ III. 20: Propheta, qui arrogantia depravatus
voluerit loqui in nomine meo, quae ego non praecepi illi ut diceret, aut ex
nomine alienorum deorum, interficietur.

Ex his liquet, duo interdici, idololatriam in primo textu, polytheismum
in duobus reliquis, mortique addicendum euin, qui populum judaeum ad
utrumque, vel alterutrum saltem crimen pellicere ausus fuerit, et a monotheismo abducere.
190. Jam vero qua fronte quave conscientia Orobius aut Salvador
affirmare audebunt, Christum Jesum ad ejusmodi crimina judaeos propu­
lisse, ut jure merito ei poenae in citatis articulis decretae infligi potuerint?
Etenim Christus Jesus monotheismum totius doctrinae suae basin et fundamentum constituit, nec alium Deum constanter praedicavit quam Deum
’) Cf. Orobius in Amica collât, ad
Limb. cit. in Tertio scripto, n. 7 et seqq.
et Salvador, /list, des Institut. dr Moise,

tom. IL liv. IV. chap. 3. Jugement et condamnation de Jésus.

’·

93
Abraham, Deum Isaac et Deum Jacob; ab hoc Deo se missum constanter
professus est; ad ejus sincerum cultum et amorem homines perpetuo ex­
citavit, quem eis exhibuit ut amantissimum patrem: JIaec est autem vita
aeterna, ut cognoscant te solum Deum verum, et quem misisti Jesum Christum
(Joann. XVII. 3.). Nemo bonus nisi unus Deus (Marc. X. 18.). Unus est
Pater vester, qui in coelis est (Matth. ΧΧΙΠ. 9.). Spiritus est Deus: et eos,
qui adorant eum, in spiritu et veritate oportet adorare (Joann. IV. 24.) ; alia­
que ejusmodi sexcenta Christi oracula, quibus referta est evangelica historia,
aperte evincunt, tam longe cum fuisse ab idololatriae aut polytheismi insi­
nuando perverso dogmate, ut nemo unquam puriorem et augustiorem de
summo Numine doctrinam exhibuerit.
!
. · . ·■;

191. Equidem non inficior Christum Jesum semetipsum verum Dei
Filium praedicasse, id est, naturalem ac proprium, ejusdemque cum Patre
substantiae, non autem latiori aliquo sensu; mysterium praeterea Trinitatis
modo obscurius modo apertius, prout ferebat auditorum indoles, propo­
suisse; attamen non propterea Deum carneum praedicabat, ut perperam
supponit Salvador2; multo minus inducebat aut pluralitatem deorum, aut
Deum diversum ab eo, quem judaei colebant; cum ex Christi doctrina,
• /1 *
·
i -( ·
i
’ i
.■.
' · 4· f* '
1 Ï * 1X ·
9 *a t
quam semper ecclesia catholica ab eo edocta, professa est, pluralitas per­
sonarum nulla ratione unitati divinae naturae officiat, aut summae ipsius
simplicitati. Quo spectant illa Christi ipsius verba: Ego et Pater unum
sumus3; Pater in me est et Ego in Patre\ aliaque ejusmodi, quae arcanam
quidem doctrinam ipsius fuisse ostendunt, at institutioni mosaicae ac monotheismo minime adversantem. Immo nec nova judaeis ejus doctrina videri
poterat, cum in mosaicis libris et scriptis propheticis nec pauca neque ob­
scura occurrant pluralitatis personarum in Deo vestigia5, praesertim vero
identitatis naturae futuri Messiae cum Deo, prout constat ex omnibus illis
V. T. locis, in quibus Messiae nomina divina, praedicata et officia propo­
nuntur. 6 Accedit doctrina traditionalis antiquissima hebraeorum de Meta­
tron et Schechina, manifestatore De et mediatore inter ipsum et mundum,
qui cum Deo, a quo emanant, ita idcntificantur, ut a se invicem tamen
’) «Mais Jésus, inquit toc. çit. pag. 82,
en présentant des idées nouvelles, en don­
nant de nouvelles formes à des idées déjà
répandues, parle de lui-même comme d’un
Dieu; ses disciples le répètent, et la suite
des événements prouve, avec la dernière
évidence, qu’ils l’entendaient ainsi (au­
diant àoeiniani et rationalist
c’était
un horrible blasphème aux yeux des ci­
toyens; la loi commande de ne s’attacher
qu’a Jéhovah, Tunique; de ne croire ja-

mais à des dieux de chair et d’os, ayant
ressemblance d’homme ou de femme etc.·
3) Έγώ xai ό πατήρ tv tOuev. Joann.
X. 30.
(?rt εν εμοι ό πατήρ, χα'γώ εν αντιό.
Ib. 38.
5) Gen. I. 26; III. 22; XL 7; Ps. IL 7;
XLIV. 8, 12; Ps. CIX. 1 ; Is. VII. 14; IX. 6;
XI. 2 et seqq. etc.
6) Cf. loci citai, turn Mich. V. 2; Dan.
VIL 14, 27; Malach. III. 1.

*'

■ # 'j

.1

- :çc

1
« 1*

.. i

I

t

I·

4

94
distinguantur.7 De quibus fuse agitur in lib. Sohar*, aliisque vetustissi­
mis hebraeorum libris; nunc vero apud eruditos hoc exploratum est adeo,
ut in dubium revocari nequeat. 9 Hinc est quod Evangelium judaeos pas­
sim exhibeat loquentes et audientes modo de una, modo de altera Trinita­
tis persona tamquam de re cognita, ut Matth. 1. 18, 20; Luc. I. 32, 35, et
alibi passim. Christus igitur solum clarius evolvit, quod in libris legis et
prophetarum velut in semine includebatur, et judaeorum traditio antiquissima
ac receptissima tenebat. Hanc suam doctrinam ingentibus, frequentissimis,
quibusque obviis miraculis confirmavit, quae nec ab infensissimis quidem
hostibus ejus negabantur.10
Cum igitur citati articuli Deuteronomii non decernant poenam nisi ia
idololatriae ac polytheismi satores, Christus vero purum monotheismum,
eumque simplicissimum praedicaverit, immo tum idololatriae tum poly­
théisme bellum per se suosque discipulos indixerit, evidens est, eos arti­
culos Christum nulla ratione afficere, nec propterea eidem applicati po­
tuisse poenas in monotheism! violatores latas. Hinc, quod consequens est,
patet, iniquum prorsus fuisse judicium, huic falsae suppositioni juxta ad­
versarios nostros innixum, latum in causa Christi Jesu.
192. II. Verum et illégale praeterea fuit illud judicium in formis
■*) Nonnulla testimonia hujus judaicae
traditionis jam superius cap. 1. indicavimus,
quibus placet ad majorem hujus oppido
gravissimae quaestionis confirmationem,
unum vel alterum adjicere documentum;
sic in lib. Tik/fuiie Sohar, apud Glâsener,
Theol. Soharica, pag. 87. legitur: Melatron est ipsissima Schechina, et Schechina
Metatron Jehovae vocatur, quia corona
est decem Sephirarum. Paria occurrunt
apud x\nd. Danzium,
in Meuschenii N. T.
*
ex Thalmud illustr. pag. 733. Edzardi tract.
Berachot, pag. 232. Attamen alia loca
ostendunt, quod Metatron et Schechina sub
alia relatione distinguebantur, et quod Metatron eatenus cum Schechina identificabatur, quatenus haec in illo se recepit, eumque personaliter repraesentabat. Ita in lib.
JEschel Abraham, apud Danzium, op. cit.
pag. 735: Columna medietatis est AletaIron, in quo apparet Sanctus ille in Sche­
china sua; et alibi apud Sommer, pag. 36:
Deus Opt. Max. ejusque Schechina sunt
intra Aletatronem, quippe qui vocatur
Schaddai. Ibid. pag. 37. R. Moses Corduero ait:
]TÛ ΓιύΊΩΠ
Schechina est inclusa JIetatron, Cf. Knorr

a Rosenroth, Kabbala denudata, Sulzbaci
1677. part. I. pag. 578. ad vocem p“)ClOD·
Cf. etiam Schôtlgen. De Messia, lib. III.
thes. 3 et seqq. ubi luculentissima ex theo­
logia veterum judaeorum testimonia pro­
feruntur, quibus constat juxta receptam tra­
ditionem antiquissimam judaeos non omnino
latuisse Messiae personam Deum esse, a
Patre ab aeterno genitam, tum duplici con­
stare debuisse natura in una persona, ceteraque omnia, quae de Christo Jesu do­
cent Christiani. Verum levissimus auctor,
quem impugnamus, longe probabilius ejus­
modi libros penitus ignorat.
t !

f 1 · -

:

· ·

9

i ; %

·

; · ,

8) De hoc libro Sohar. vid. cit. Kabhala denudata, lib. IV. vol. 4.

·) Praeter auctores cit. cf. Hengstenberg, Christologia V. T. in diss. De Di­
vinitate Messiae in V. T. part. I. cap. 3.
pag. 215 et seqq.; cl. Drach, Deuxième
lettre d'un rabbin converti, Paris 1827;
Grotius, De verit. relig. Christ, lib. V.

’·) Cf. inter ceteros impurissimus auctor
libri Toledolh Jesciù, seu Generationum
Jesu, apud Wagenseilium, in opere, cui
titulus: Tela ignea satanae.

95
judicial*!id. Ιΐω recenset ipsemet Salvador, casque et nos ex ipso ex­
ponemus. Itaque 1°. tria exigebantur tribunalia, quae in negotium aliquod,
ac praesertim in reum praesumptum inquirerent; 2°, accusatus detinebatur
usque ad horam discussionis ; nulli interea occultae aut subdolae interroga­
tioni subjici poterat, ne innocens in mentis consternatione arma adversus
se subministraret; inquisitiones circa probitatem testium illico institui debe­
bant; 3°. accusato facultas erat concedenda se ab impacta criminatione
defendendi; 4°. differri seu protrahi debebat sententiae exeeutio in sequen­
tem diem, immo usque in diem tertium; 5θ. suffragiorum pluralitas requi­
rebatur ad rei condemnationem; 6°. duorum magistratuum comitatus ad
supplicii locum, ut reo faverent, si quid forte vel in ipsa via offerretur,
quo reus absolvi posset, prout contigit in facto Susannae; 7°. omnibus de­
mum exhaustis, quae reo quoquomodo suppetias ferre possent, praesides
reum exhortabantur ad proprii criminis confessionem, post quam sic eum
magistratus alloquebatur: Quid turbasti nos? Turbabit te Dominus in hac
die, hac die turbaberis, non in futuro saeculo. Haec quidem-Salvador, ut
summam extollat judaicarum poenalium institutionum lenitatem ac mode­
rationem 1 in
11
” “ ✓ sontem.
·
*
· j A w I · · < ,<

193. Inquirendum jam superest, num ejusmodi lenitas ac moderatio
in Christi judicio locum habuerint, seu num servatae fuerint judiciariae
formae modo recensitae. Porro ex evangelica historia, ex qua profitetur
adversarius noster promere probationes suas, ne vel unam servatam fuisse
constat, sed ad imam omnes prorsus proculcatas, et omnia contra ejusmodi
formas gesta esse.

Etenim patet ex ea, 1°. neque religionis causa, nec societatis bono
permotos fuisse pharisaeos ac sacerdotes ad Christum accusandum, sed ex
solo livore et invidia, adeo ut vel ipsi praesidi hoc innotuerit, Matth.
XXVU. 18, et alibi passim; 2°. longe antequam in Christum manus inji­
cerent, eosdem ipsius mortem ac perditionem machinatos esse, Matth.
XII. 14; Mare. ΠΙ. 6; Luc. VI. 11; Joann. VH. 25, et quidem dolo, Matth.
XXVI. 4; 3°. plures eidem struxisse insidias ad eum capiendum in ser­
mone, et accusandum, Matth. ΧΧΠ. 15, 23, 34; Mare. ΧΠ. 13. et alibi;
4°. in conciliabulis ad hoc institutis, communi consilio ipsius mortem de­
crevisse, Mattii. XXVI. 3, 4; Joann. XI. 47 et seqq.; 5°. corrupisse pecunia
ipsius discipulum, ut eum proderet, Matth. XXVE. 15. et alibi; 6°. vix
capto Jesu, inter se consuluisse seniores circa modum, quo possent eum
morti addicere, Matth. XXVH. 1; 7°. ipsius judices fuisse ejusdem acerri­
mos hostes et accusatores, Joann. XVIH. 13 et seqq.; 8°. omnia tumultuarie
gesta esse intra paucarum horarum spatium, id est, intra mediam circiter
*9 Op. cit. liv. IV. chap. 2. Administration de la justice.

96
noctem et mane subsequens, ibid.; religionem non fuisse nisi praetextum
sen pallium, quo se tegerent; ceterum eos Christum apud praesidem accu­
sasse tamquam malefactorem, ibid. v. 30. postea vero de crimine religionis,
Joann. XIX. 7, ac demum de crimine politico, ibid. v. 12. at absque testi­
bus; 9°. vim minis et clamoribus praesidi intulisse, ut ab ipso quoquomodo
extorquerent mortis sententiam, ibid.
Jam vero nunc sciscitamur ab adversario, an in his omnibus vestigium
reperiat illarum judicialium formarum, quas ipse tam ambitioso apparatu
ac verborum lenocinio recensuit et exposuit; an non potius contrariam de­
prehendat plane iniisse viam pharisaeos aliosque judaeorum primores in
Christi causa, omnesque juris formas posthabuisse et conculcasse ? Patet
igitur, non solum in se iniquum, sed illégale praeterea in formis judiciariis,
ab adversario ipso expositis, fuisse judicium in causa Christi institutum.
194. III. Reliquum est, ut crudele demum in executione ejus­
modi judicium fuisse evincamus; quod operosum profecto non est, si atten­
damus ad s gula Christi passionis adjuncta. Ex his enim deprehendimus,
non solum milites et carnifices ex arbitrio sese gessisse in illusionibus et
cruciatibus, quos ipsi Christo intulerunt, sed insuper ipsos pharisaeos et
sacerdotes immanem, qua agebantur, rabiem exeruisse.
Nam 1°. ipsis nulla cura fuit de alapa Christo contra omne fas ac jus
a ministro impacta, Joann. XVUI. 22 et seqq. 2°. Totam noctem Jesum
dimiserunt ministrorum insolentiae ac voluntati, qui, ut heris suis gratifica­
rentur, indigna quaeque in Christum excogitarunt ac moliti sunt, secus ac
leges postularent, Luc. XXII. 63 et seqq. 3°. lidem pontifices supplicium
crucis adversus Jesum a Pilato petierunt, Joann. XIX. 6, 15. 4°. Principes
sacerdotum cum scribis et senioribus Jesu jam supplicio affecto insultabant
ac illudebant, eumque amarissime deridebant, Matth. XXVII. 41; Luc.
XXIII. 35; quae omnia si saevam crudelitatem non sapiunt, quid tandem
HUT anitatem sapiat, me plane ignorare profiteor.
Etenim aemulo morienti,
et animam inter acerbissimos cruciatus agenti, dicteriis, ironiis, subsannationibus insultare, extremum crudelitatis argumentum apud gentes omnes,
non modo cultiores, verum etiam barbaras semper habitum est. Conclu­
dendum propterea, judicium in causa Christi Jesu et iniquum in se, et
illégale in suis formis ac crudele in executione fuisse, prout probandum
assumpsimus.
mi vero jam inde exurgere argumentum pro divina Christi
195. IV. Novum
missione ac messiana ipsius dignitate, constat ex eo, quod adimpleta fue­
rint vaticinia, quibus antiqui vates ejusmodi necem Messiae inferendam
praedixerant, Ps. XXI. 17; LXV 111 ; Dan. IX. 26; Zachar. ΧΠ. 10; prout
pariter adimpletae sunt saepius iteratae praedictiones Christi ipsius, qui
distincte adjuncta singula suae passionis jampridem patefecerat, Matth.

97
XVI. 21 et seqq.; XVII. 21,22; XX. 18; Marc. IX.30; X.33; Luc.IX.44;
XVIII. 31. Hinc, quod consequens est, judaeorum reprobatio ac per orbem
dispersio ut poena reprobati Meesiae (Luc. XXL 24.) spectari unico debent.
Cujus quidem miserandae captivitatis, per XVIII saecula perdurantis, testes
nos ipsi sumus; ac ita sanguis interfecti Servatoris in eorum, qui illum in­
terfecerunt, caput recidit, ut sibi ipsi (Matth. XXVII. 25.) fuerant imprecati.

HI

DIFFICULTATES.

196. I. Obj. 1. Quamdiu Jesus intra praestitutos sibi limites se con­
tinuit publici depravatorum morum censoris, a nemine molestiam sustinuit;
cum vero hos praetergressus est, tum quoad religionem tum quoad quietem
publicam, legum severitatem experiri debuit. 2. Etenim ipse coepit de se
tamquam de Deo loqui; ejus discipuli eadem repetunt, ac rerum exitus
evidenter ostendit, sic eos sensisse. Jam vero judaeorum lex morti addi­
cebat eum, qui novitatem in hoc articulo machinatus esset. Sane, cum
quadam die dixisset Jesus: Ego de coelo descendi, murmurabant judaei de
illo, et dicebant : Nonne hic est Jesus -(Ilius Joseph, cujus nos novimus patrem
et matrem? Quomodo ergo dicit hic: quia de coelo descendi (Joann, λ7!. 41.)?
Cum iterum, de se loquens, dixisset: Ego et Pater unum sumus: sustule­
runt lapides judaei, ut lapidarent eum, addentes: Ee bono opere non lapi­
damus te, sed de blasphemia; et quia tu, homo cum sis, facis te ipsum Deum
(ib. X. a v. 30 ad 33.), atque hoc quidem ex legis praescripto. 3. Si enim
se prophetam tantum aut inspiratum exliibuisset, omnes eum suspexissent,
prout jus publicum ferebat.12 Ergo.
197. Resp. Ad 1. A Immo haec princeps causa extitit, ob quam
in ipsum scribae ac pharisaei commoti sunt, ac pessime ab ipsis Jesus ex­
ceptus est. Invidia enim ac superbia tumidi, statim ab ejus praedicationis
initio, coeperunt in singula ejus dicta et facta inquirere, ut, si possent,
eum perderent; atque in hoc iniquo consilio eo magis confirmabantur, quo
Christi fama in dies augebatur, et quo ipse eorum vitia liberius increpabat.

alibi passim. Quod tamen adversarius dissimulat, atque alto silentio premit.
198. Ad 2. D. Id est, coepit de se tamquam de Dei Filio loqui, C.
de ee tamquam de Deo diverso ab eo, a quo missus fuerat, A. Nam
Christus, ita exposcente ipsa rei natura et ordine, coepit miraculis divinam
suam missionem ostendere, deinde suam a Patre originem declarare, et
communem cum Patre, a quo missus erat naturam. Non autem ejusmodi
doctrinam illico ut impiam ac mosaicis institutionibus contrariam respuere
debuissent judaei, sed expendere motiva, quibus Jesus suam divinam mis,α) Op. et loc. cit cap. IV. pag. 83 et seq.
Perrone, Praelectiones theolog. VI.

i1

» ·

)’· t
iAÿ

*

98

Vi

-1'

Tr

■"·

sionem confirmabat; deinde prona aure debuissent doctrinam ejus excipere,
eatnque, animo anticipatis judiciis vacuo, cum iis conferre, quae de pro­
prietatibus ac natura futuri Messiae non obscure tum Moyses tum prophe­
tae in suis scriptis tradiderunt, et quae judaeorum recepta traditio ferebat.
Hoc sane nou pauci neque obscuri nominis homines praestiterunt, Jairus,
Nicodemus, Zachaeus, Lazarus, Joseph Arimatheusis, multi ex principibus
viris ac sacerdotali ordine, Joann. NIL 42; Act. VI. 7.
199. Atque hinc responsio patet ad ea, quae Salvador adjecit de lege
mosaica morti addicente eum, qui novitatem circa hunc articulum machi­
natus esset; ex dictis enim constat, Christum monotheismum constanter
praedicasse, damnasse praeterea polytheismum atque idololatriam, prout
ecclesia catholica juxta Christi doctrinam monotheismum praedicat ac re­
spuit polytheismum et idololatriam, etsi dogmata Trinitatis et Incarnationis
profiteatur; ex quo patet, ejusmodi articulos apte simul consistere posse,
nec unum alteri adversari. Quod si judaei ad haec non attendentes praecipiti judicio in Christum talia docentem exarserunt, ipsi viderint; ipsi soli
extrierunt causa patrati dcicidii, cujus adhuc poenas luunt. Debuissent
enim omnia accurate perpendere atque examinare, quae supra rationis
captum credenda ipsis proponebantur ; debuissent saltem suspicari, arcanum
aliquod sub tali doctrina latere.
200. Ad 3. Resp. I. Trans. Compertum siquidem est, ex judaeorum
historia, ut suo loco ostendimus, vix aliquem inter ipsos extitisse prophe­
tam, quem persecuti non fuerint nec morti tradiderint; eosque eadem ra­
tione statim excepisse Christum ipso suae praedicationis exordio, nuper
vidimus. Nec aliter scribae, pharisaei ac sacerdotes exceperunt Joannem
Baptistam, etsi ut prophetam tantum ac praecursorem Christi se patefecerit,
Matth. XI. 18; XXI. 25 et seqq., Luc. VII. 30 et 33.
201. Resp. Π. D. Si talis fuisset ipsius missio, Tr. si longe
sublimior, A Tenebatur enim Jesus ea patefacere, ad quae missus erat,
ad complendam nempe legem mosaicam in iis, quae portendebat de futuro
Messia, ad ingerendam augustiorem dc Deo ideam, ad ferventiorem in eum
excitandum amorem, ad praebenda validissima motiva detestationis pecca­
torum, cujusmodi habentur in mysteriis Trinitatis, Incarnationis ac Redem­
ptionis, ad extendendum et amplificandum Dei cultum apud universas gen­
tes, aliaque ejusmodi, quae expendere adversarius neglexit.
202. Π. Obj. Saltem ut in perturbatorem quietis publicae in Jesum
animadvertere judaei eorumque magistratus jure potuerunt. 1. Ipse enim
dissensiones in populo serebat, Joann. VII. 43 ; Luc. XXIII. 5. 2. Plures
homines perditae vitae euin sequebantur, Matth. IX. 10; Marc. II. 15; Luc.
XV. 1, quos ipse quidem ad bonam frugem adducere contendebat; sed
qui timores ingerebant concilio nationali. 3. Concionibus suis eo magis

99
>

Jésus ejusmodi homines fovebat, quod anathemata in divites injiceret,
Matth. XXIII. 13 et seqq. 4. In ejusmodi porro rerum statu consilium de­
liberat; nonnulli censent, ipsum ceu insanum spectandum, Joann. X. 20;
alii dicunt, eum turbas seducere, Joann. VH. 12; Caiphas, summus sacer­
dos, ad quem ex officio spectabat legis litteram tueri, animadvertit ejus­
modi dissidia motivum romanis praebitura Judaeam opprimendi, ac totius
geutis bonum unius hominis bono esse praeferendum ; quare se ipsum ejus
accusatorem constituit, Joann. IX. 47 et 50. 5. Huic tamen judicio compre­
hensionis aliud praecesserat admonitionis, Luc. XX. 1 et seqq.; Joann.
VII. 38; Matth. XXI. 21, cum sibi arrogasset auctoritatem juri communi
contrariam. 6. Duplicis propterea criminis incusatus est, religiosi ac poli­
tici, atque ob utrumque damnatus.13 Ergo.
203. Resp. Neg. ant. Ad 1. prob. N. Sed cum ageretur de homine
extraordinario, cujus fama longe lateque diffundebatur ob tot praesertim
prodigia quae patrabat, in ejusmodi casu, ut fit, de eo diversa ratione opi­
nabantur judaei ac disserebant ob contemptum potissime et odium, quod
adversus Jesum ostendebant sacerdotum principes et pharisaei, quorum
hypocrisis detegebatur. Ejusmodi autem dissensiones nullo modo afficie­
bant publicam quietem, ut ex loco citato s. Joannis evidens est.
204. Ad 2. Neg. ejusmodi homines, qui Christum interdum sequebantiu·, timorem injecisse concilio nationali, ut mentitur adversarius; siquidem
hujus concepti timoris nullum extat in historia evangelica vestigium. Sed,
cum repellerentur a tumidis pharisaeis, qui in se confidebant tamquam
justi, ac despectui haberentur·, benigne excipiebantur a Christo Jesu,
qui in eis totidem infirmos spectabat, qui sanatione indigebant, totidem
oves deperditas, quas ad ovile reducebat, totidem filios, quos ut pa­
ter amantissimus solabatur, prout parabolae ipsae declarant ab Jesu
prolatae, occasione querelarum, quas superbi pharisaei movebant, be­
nignam ac mitem ejus agendi rationem carpentes. Sane non magistratus,
sed pharisaei querebantur de Christo, quod virtutem amabilem prae se
ferret, non autem rudem, qualem ipsi ostentabant.14 Ceterum Christus
constanter obedientiam legitimae auctoritati ipsis inculcabat (Matth. XXIII.)
ac humilitatem, patientiam, ceterasque virtutes, quae non minus verum Dei
cultorem, quam optimum civem constituunt. 15
205. Ad 3. AT. Sed anathemata, ad quae adversarius provocat (Matth.
XXIII. 13·), non in divites, sed in scribas et pharisaeos protulit, qui abn) Ibid. pag. 84 et scq.
u) Cf. Matth. XVII. 12 et seqq.; Luc.
XV; XVIII. 9 et seqq.
Matth. XI. 29; V, VI, VII etc. Cf.
Bossuet, Politique tirée des propres paroles de ΐ Ecriture S. liv. I. art. 6. De

I amour de la patrie, IL propos. J. C.
établit par sa doctrine et par ses exemples
l'amour (pie les citoyens doivent avoir
pour leur patrie. Oeuvres etc. tom. VIIL
pag. 34G et suiv. édit, de Liège 1767.

*!»

U
il 'ri

I

100
utentes favore quo apud plebem fruebantur, fucata exterioris austeritatis
specie eamdem ad extremam perniciem ducebant. Quod si alicubi in di­
vites aliquot avaros invehitur, cum aliis comiter agit, corumque fidem ex­
tollit atque commendat, Matth. VILI, a v. 5 ad 13: Luc. VII. 1 et seqq.;
XIX. a v. 2 ad 10; Joann. ILE. a v. 1 ad 21 ; IV. 46 et seqq. ac alibi. Propterea non conditionem, sed mares carpit; uti longe acrius praestiterunt an­
tiqui prophetae, Is. V. 8; XXXII. 9; Jerem. XV. 13; Amos VI. 1 ; VIII. 4;
Hab. II. 5 etc.
206. Ad 4. X. Nam non his de causis concilium deliberat ; sed quia
Christus Lazarum e mortuis excitarat, multique propterca in eum cre­
derent. Simul ac enim ad pharisaeorum et pontificum notitiam pervenit
ejusmodi prodigium, confestim concilio coacto dixerunt (Joann. XI. 47.):
Quid facimus, quia hic homo multa signa facit? En veram causam, propter
quam pharisaei decreverunt ejus mortem. Falsa igitur est adversarii asser­
tio; sed falsa praeterea sunt, quae huic intexuit, nempe in concilio, ut ipse
insinuat, aliquos Jesum ut insanum traduxisse, aliosque dixisse, ipsum tur­
bas seducere. Haec enim nonnulli tantum de turba in diversis plane rerum
adjunctis protulerunt, Joann. X. 20; VII. 12.
207. Sed falsum insuper est, Caipham ab ejusmodi dissidiis adductum
fuisse, ut se Jesu accusatorem constitueret. Etenim loco cit. nec verbum
de dissensionibus est aut de periculo inde toti genti judaeorum imminente:
sed cum pharisaei ac sacerdotes dixissent: Si dimittimus eum sic, omnes
credent in eum; et venient romani, ct tollent nostrum locum et gentem (Joann.
XI. 48j, Caiphas in horum dictorum confirmationem addidit: Vos nescitis
quidquam, nec cogitatis, quia expedit vobis, ut unus manatur homo pro po­
pulo, et non tota gens pereat, ibid. w. 49 et 50. Quibus verbis, etsi ipse
id nec sciret nec suspicaretur, Caiphas prophetiam edidit, sed contrario
omnino sensu ab eo, quo ipse verba protulerat, ut patefecit eventus. Quare
non se Christi accusatorem constituit, ut autumat Salvador, sed auctorem
praecipuum se constituit interfectionis Christi. Etenim ab illo die, ut addit
s. Joannes, cogitaverunt ut interficerent eum, ibid. v. 53. Itaque adversarii
nostri assertio est mendaciorum ac falsitatum congeries, quae malae causae
patrocinatorem pessimum patefacit.
208. Ad 5. N. Neutrum enim judicium institutum fuit, capturae sci­
licet et admonitionis. Non prius, quia, ut patet ex dictis, actum haud est
in illo concilio de quopiam judicio, sed de conspiratione in Christum Jesum
ob tot signa quae patrabat, in qua sacerdotes illi malignitati, invidiae et
odio inveterato, quo adversus Jesum exaestuabant, culmen posuerunt
(Joann. ΧΠ. 10 et 19.); eo magis, quod concilium fecerunt, ut Jesum dolo
tenerent et occiderent (Matth. XXVI. 4; Marc. XIV. 1.). Improba plane ma­
litia et nequitia, qua sibi non minus quam universae genti extremam

WJ®

101
perniciem consciverunt! Sed neque judicium admonitionis praecessit; nam
Luc. XX. 1. perhibentur principes sacerdotum et scribae cum senioribus a
Jesu sciscitantes, unde acceperit potestatem docendi et ea patrandi, quae
faciebat, seu argumenta suae missionis; quos Christus ad silentium adegit
proposita quaestione de missione Joannis Baptistae. Verum neque ibi
neque alibi uspiam ullius admonitionis occurrit mentio. In aliis vero locis
ab adversario adductis agitur de potestate miraculorum edendorum, quam
sibi Christus attribuit, ac in se credentibus promittit in aliis prorsus tem­
poris, loci ac personanun adjunctis; haec cum judicio, quod vocatur ad­
Him
monitionis, quid tandem commune
habeant, plane non rideo.

f

209. Ad 6. D. Accusatus absque tabulis ac testibus, C. damnatus, N.
Utroque hoc crimine tamquam praetextu ac pallio usi sunt pharisaei ac
sacerdotes ad juridice cohonestandum finem, quem sibi proposuerant, ut
patet ex toto processu. Attamen non sibi constiterant; nam prius accusarunt Jesum de crimine politico; quam quidem deinceps accusationem deserentes, intentarunt accusationem de crimine religioso ; verum et hanc
pariter dimittentes iterum redierunt ad crimen politicum Joann. XV 111, XIX.
Princeps autem sacerdotum in privato conventu non criminis politici, sed
criminis tantum religiosi reum esse Jesum declaravit, Matth. XXVI. 65.
Ob neutrum tamen crimen damnatus est; non quidem ob crimen religio­
nis; quod parvipendit Pilatus; non ob crimen politicum, a quo innocens
iterum iterumque declaratus est ab eo, ad quem spectabat de tali crimine
cognoscere, nempe a provinciae praeside, qui nonnisi clamoribus, minis,
tumultu judaeorum perterritus eorum cessit voluntati, sic Deo providente,
ut Cliristi accusatorum et hostiiun livor, malitia et hypocrisis in propatulo
ponerentur.1G
210. ΙΠ. Obj. 1. Sacerdotes ct seniores se ad supplicii locum con­
tulerunt; quoniam vero sententia huic facto innitebatur, quod nempe Jesus
illegaliter sibi titulum Filii Dei, immo et Dei ipsius arrogasset, sic ipsum
interpellabant : Alios salvos fecit, se ipsum non potest salvum facere; si rex
Israel est, descendat nunc de cruce, ei credimus ei; confidit in Deo, liberet
nunc, si vult, eum; dixit enim: quia Filius Dei sum (Matth. XXVH. 42.).
Juxta cvangelistam haec verba prae se ferebant illusionem et contemptum ;
I6) Cf. Jahn, Archaeol. biblica,
246.
ubi et ipse ostendit, quae thalmudici in
Sanhedrin IV. statuunt circa judiciorum
tempus, formam etc. omnia in tumultuario
de Jesu judicio neglecta fuisse. Sed juvat
percurrere conditiones et formas judiciales
(procedural nunc vulgo nominant), quas
circa testes et rationem judicandi in foro

judaico exhibet Sauliedrin, tam in judiciis
pecuniariis quam in judiciis capitalibus
cap. 4 et 5, easque comparare cum historia
cvangelica, ut evidenter omnibus constet,
eas in judicio Jesu non solum neglectas,
sed plane conculcatas fuisse. Extat porro
tractatus de synedriis in Thesauro Ugolini, tom. XXV. capp. citt. pag. 98 et seqq.

102
ast personarum, quae illa proferebant, natura, dignitas, aetas, ordo quem
in Christi judicio secuti fuerant, evincunt bonam ipsorum fidem. 2. Mira­
culum ea ipsa hora nonne decisivum fuisset? 17 3. Non proprie judaei,
sed vaticinia Christum interfecerunt ; Jesus saepe praedixerat mortem suam;
hinc, sive judaei eum interfecissent sive non, semper deicidae fuissent.
Etenim eum occidendo fuissent deicidae, ut patet; non interficiendo tanto
magis deicidae fuissent, falsi tatis arguendo ipsius vaticinia. 13 Ergo.
211. Resp. Ad 1. Neg. Christi damnationem huic facto inniti;
vidimus enim, Pilatum nullam rationem hujus impacti criminis habuisse,
sacerdotes vero et pharisaei, longe ante Christi confessionem de filiatione
sua divina decreverant ipsius mortem ; ergo Christi declaratio qua se Filium
Dei profitebatur, non fuit nisi praetextus, ut saepe monuimus, quo ipsi usi
sunt ad Christum sub specie legali condemnandum. Ex his recte colligitur,
in verbis relatis veram subsannationem, irrisionem, ironiam denique amaru­
lentam contineri, quam et factis ostenderunt, moventes capita sua, et dicentes
ad alterutrum, cum scribis: Alios salvos fecit etc. In quo concordes sunt
tres evangelistae, qui sacerdotum verba referunt, Marc. XV. 29—31 ; Luc.
XXIII. 35; Matth. XXVII. 39—-il; quos propterea si adversarius adducit
pro se, debet pariter recipere testantes contra se. Adde et in hac agendi
et loquendi ratione, etsi non adverterint, ad verbum omnino eos adimple­
visse prophetiam, quam longe ante protulerat David, Ps. XXI. 8 et 9. Quid
propterea contra facta possunt conjecturae ex dignitate, gradu etc. deductae,
cum cupiditate obcaecati hi Christi hostes omnes fines transilierint, ut patet
ex tota serie rerum gestarum?
212. Ad 2. Resp. I. Tr. Quos enim cetera miracula non moverunt,
neque aliud mortis tempore patratum pervicaces atque in sententia sua obfirmatos profecto movisset.
Resp. Π. Nec defuisse ejusmodi miracula, quae Christi mortem aut
comitata sunt aut subsecuta, solis videlicet obtenebrationem, terrae concus­
sionem, veli discissionem, Matth. XXVII. 45, 51 seqq.; Marc. XV. 33, 38;
Luc. XXIII. 44, 45 ; denique, quod caput est, gloriosam Christi a mortuis
resurrectionem post triduum, de qua suo loco egimus.19
213. Ad 3. Resp. Dedecere ejusmodi argutiam in re tanti momenti,
eamque non prodere nisi stultitiam eorum incredulorum, qui se philosophos
jactant. Vaticinia enim logice, ut ajunt, sive ordine seu ratione subsequun­
tur liberam hominum deliberationem, ut suo loco monuimus20, quae ordine
ac ratione anterior est ipsa praevisione, cujus objectum est, ac proinde
praedictione. Adeo miseri sunt increduli, dum adversus religionem chri17) Salvador, ibid. paç. 87 et seq.
,s) Ibid. pag. 85. noie.

**) Tract. De vera rel'uj. part. I. n. 243
et seqq.
20) Tract. De Deo, n. 394 et 398.

ütianam pugnant! Ut enim ex hucusque disputatis compertum fit, eo adiguntur, ut vel aperte mentiantur, vel veris falsa commisceant, vel denique
ad scurrilia descendant. 21

;gl
|H
9·

CONCLUSIO.

■

214. Quae cum ita sc habeant, juvent paucis perstringere, quae fusiori calamo tum adversus judaeos tum adversus biblicos et incredulos
prosecuti sumus, ut argumentonun nexus appareat, ex quo exurgit instituta
demonstratio dc adventu ac persona Messiae.
215. Ex dictis igitur certum est: I. Messiam aliquem vel ab ipso
mundi exordio humano generi a Deo fuisse promissum; Dei promissiones
successu tempons ita fuisse saepius iteratas; ut, quo magis promissionum
implendarum tempus instabat, eo illustriores fuerint; fidem in venturum
hunc liberatorem quavis aetate plus minus viguisse apud omnes gentes,
praesertim vero apud israeliticiun populum, quem Deus constituit harum
promissionum depositarium atque custodem. Certum est Π. promissi hujus
Messiae determinata esse in Scripturis munia et characteres, atque adeo
cpocham ipsam adventus ejus, ita ut retardari non posset. IU. Messiam
propterea hunc peculiare esse determinatumque individuum. IV. Elapsas
esse epochas omnes promissi Messiae, completaque omnia, quae ab eodem
gerenda erant; neque haec suo tempore praestitisse nisi imum Jesum Na­
zarenum, in quem omnia quadrant prophetarum vaticinia, epochae, chara­
cteres et cetera, quae aut praecedere aut comitari aut subsequi adventum
Messiae debebant, et in eo complenda erant; ideoque certum est V. Mes­
siam advenisse, neque hunc alium esse aut esse posse nisi Jesum, prout
nobis demonstrandum proposuimus.
216. Ex his autem non modo adversus hebraeos colligitur, inani ipsos
ac fallaci prorsus spe duci, dum adhuc praestolantur venturum eum, qui
jamdiu venit, verum etiam eo adductos esse, ut absoluta impotentia deti­
neantur ostendendi alium quempiam praeter Jesum esse Messiam. Ejus
enim naturae simt pleraque vaticinia, quae Messiam praenunciant, ut non­
nisi semel compleri potuerint. Eum in censum veniunt, quae epocham de­
terminant sub finem judaicae reipublicae, stantibus adhuc et paulo post
evertendis urbe ac templo; quae dispersionem judaeorum et vocationem
gentium, mosaici pacti abolitionem, novique foederis pangendi ac novi cul­
tus suffectionem portendunt. Alia praeterea vaticinia reperiuntur, quae, si
simul sumas, ita tali individuo adnexa sunt, ut alii convenire nequeant;

$9
|M

3I) Cf. Opuscul. cui tit. Jésus devant
Caiphe et Pilate, réfutation du chapitre
de M. Salvador, intitulé: Jugement et

condamnation de Jésus, par M. Dupin
aîné, Paris 1828.

t·

104
cujusmodi sunt characteres, quos vocant personales, circa originem, nativita­
tem, vitae rationem, passionem, violentam necem sustinendam, gloriam inde
subsecuturam, una cum consectariis, quae ab iis dependent. Alia denique ha­
bentur vaticinia, quae, spectatis politicis rerum eventibus, impossibile efficitur
judaeis ostendere, in alio quopiam jam adimpleta esse, seu unquam adimplenda.
Nam ex omnium veterum consensu, juxta prophetias ex tribu Juda ac praeciae
ex familia David descendere debet seu nasci promissus Messias; jam vero
ita omnem censum tribuum et familiarum post universalem dispersionem
judaei amiserunt, atque ita tribus omnes ac familiae permixtae sunt, ut
omnino nequeant determinare ad quamnam tribum, multo minus ad quam
familiam quispiam pertineat. Posteri autem David a romanis ita omnes
sunt deleti, ut nemo superstes manserit.1 Patet proinde, non solum nullam
superesse posse judaeis spem futuri Messiae, sed omnem iis ademptam ac
praeclusam viam esse ad alium praeter Jesum Nazarenum agnoscendum.
217. Atque hinc novum exurgit pro veritate religionis Christianae
ejusque divina origine argumentum. Si quis enim secum animo reputet
admirabilem plane divinae providentiae dispositionem erga singularem
hunc populum, factorum seriem ac vicissitudines, quas eadem gens subiit
sive ante sive post Christi adventum, easque comparet cum vaticiniis, in
quibus haec omnia praenunciata sunt, non poterit non agnoscere ac depre­
hendere tum vim divinae praescientiae tum ceteros characteres divinae ac
supernatandis revelationis.
‘) Cf. W. Schikardi, Jus regium judaeor. problema XX. apud Ugolini, in The­
sauro, par. 794.

PAKS II.

218. Christologia Christianorum, ut vocant, complectitur germanam
dominicae Incarnationis mysterii doctrinam, quam veteres passim οικονο­
μίαν, oeconomiam aut dispensationem nominant. Definiri autem solet Incar­
natio: Assumptio naturae humanae a Verbo divino facta in unitate personae,
ad humanum genus redimendum. Christus vero est ipsum Dei Verbum
homo factum.
219. Ex qua definitione deprehendimus ad adstruendam plenam do­
minicae Incarnationis doctrinam a nobis exigi, ut vindicemus 1°. in Christo
naturam divinam; 2°. naturam humanam; 3°. unitionem seu unionem am­
barum naturarum in ima divini Verbi persona; 4°. integritatem utriusque
naturae post unionem; 5°. utriusque pariter naturae operationem et volun­
tatem; 6°. idiomatum, ut vocant, communionem, theandricas actiones ex
hypostatica conjunctione provenientes et adorationem Christo debitam;
7°. Christi titulos, munia et excellentiam; 8°. meritum actionum Christi;
9°. exhibitam ab eo satisfactionem pro peccatis nostris et redemptionem.
220. In his igitur singillatim enucleandis catholicae doctrinae capi­
tibus cum consectariis ab iisdem profluentibus atque iis adnexis operam
nostram impendemus; recensentes haereticos tum antiquos tum recentiores,
qui catholicam doctrinam subruere aut quoquo modo labefactare adnisi
sunt, quin etiam, eos qui a recto tramite deflexerunt.

CAPUT I.
DE DIVINA CHRISTI NATURA.

221. Directe impetunt divinam Christi naturam sociniani, haeresim
renovantes jamdiu protritam pho tini anorum, Pauli samosateni aliorumque

L· ·

•t:

e

*

obscuriorem sectariorum. * Socinianos cum suis surculis pleriquo prote­
stantes recentiores sequuntur, ex quibus orti sunt rationalistae, qui impie­
tate omnes praedecessores haereticos facile superant, ita ut cum ipsis vix
comparari possint. Ex istorum sensu et sententia Christus conferri debet
cum Pythagora, Socrate, Platone, Zenone, Seneca, Marco Aurelio aliisque
antiquitatis philosophis graecis atque latinis, aut etiam cum orientalibus,
Zoroastro, Confucio atque Mahomete, quos, ut ipsi autumant, Deus exci­
tavit, ut dictis factisque populares suos edocerent, vel etiam institutis poli­
ticis et religiosis ad posteros transmissis a vitiis pravisque moribus arce­
rent. * Nervos proinde omnes in hoc praecipuo Christianae seu catholicae
religionis dogmate adstruendo intendere debemus.
222.
Quum
vero satis prolixe egerimus de divinitate Verbi in Tract.
g» V
i'· '
. .
de Trinitate adversus arianos, hoc ipso ostendimus, saltem indirecte, divi­
nitatem Christi, quae ab illa pendet. Ut igitur omnes probationes illuc
productas tum ex Scriptura, tum ex constanti ecclesiae sensu, traditione
et doctrina ad rem praesentem transferamus, satis nobis hic erit evincere,
Verbum illud ipsum, quod Deum Deique Filium seu secundam sanctissimae
Trinitatis personam, consubstantialem Patri esse demonstravimus, idem esse
ac Christum seu Verbum humana carne indutum, id est, humanae naturae
hypostatice conjunctum. Hoc autem tum ex sacris litteris tum ex perpetua
traditione et ecclesiae doctrina adstruemus, alias praeterea adjicientes pro­
bationes ad divinitatem Christi directe magis magisque confirmandam. Quae
omnia generali sequenti propositione complectimur.
j

1

f

>

9

f

9

PROPOSITIO.
Vera et proprie dicta divinitas seu natura divina in Christo Jesu
agnoscenda est et profitenda.

223. De fide est haec propositio, prout constat ex perpetua ecclesiae
doctrina et professione in symbolis expressa. Addidimus autem, veram et
’) Cf- Pelavius, De Ineam. cap. 2 et 3.
Ex censu tamen haereticorum, qui inficiat!
sunt divini Verbi Incarnationem juxta Petaviuni, subducendi sunt nazaraei, prout
ostendimus in tract. De SS. Trinit. num.
218 et seqq.
’) Ita aperte Wegscheider, §. 120- a.
Nec aliter sentit Baur, ut patet ex ejus
systemate, de quo diximus in tract. De
Deo creatore, part. III. num. 491. not adj.
Sic pariter Richter, Das Christenthum von
den altesten Religionen des Orients: seu
Christianismus ex antiquissimis religio-

nibus Orientis, Lips. 1819, et Carol. Hase,
profess. Jenens. qui in op. Das Leben
Jesu etc. seu Vita Jesu. Lips. 1829, scri­
bit: -Jesus homo Dei, non per mirabilem
divinae in humanam naturam ingressum
sed per perfectam humanae naturae erudi­
tionem, quippe quae hominem divinum red­
didit. Jesus itaque Dei Filius per apotheosim, non per incarnationem/’ Deinde
subdit nullam Christum duxisse uxorem,
quod nullam invenerit dignam se. Ita pro­
grediuntur protestantes.

107
proprie dictam divinitatem, seu naturam divinam in Christo esse agnoscen­
dam, ad omne effugium praecludendum adversariis nostris, qui divinitatem
lato sensu acceptam in Cliristo ultro admittunt et agnoscunt.
224. Ita vero ex praemissis enunciatam veritatem ostendimus:
Verbum, dc quo loquitur Joannes initio Evangelii sui, verus Deus est,
omniumque rerum conditor ac Patri coaeternus; atqui hoc Evangelii Joannis initium : In principio erat Verbum etc. nequit ad alium quam ad Chri­
stum referri; ergo ex Joanne vera et proprie dicta divinitas, seu natura
divina in Christo est agnoscenda. Jam vero minor propositi syllogismi
neque ab adversariis ipsis in dubium vocatur, cum de hoc ipso Verbo
scribat Joannes v. 14 : Et Verbum caro factum est, et habitavit in nobis, et
vidimus gloriam ejus quasi Unigeniti a Patre. Ideo vero magnificum illud
prooemium praemisit Joannes, ut ex eo lucem suam mutuarentur, quae in
toto Evangelii decursu de Christo erat relaturus, scilicet ipsum e coelo
venisse, Filium Dei esse, antequam mundus fieret, ipsum apud Patrem
extitisse, ipsum e Patre ct ex Deo processisse, ipsum esse in coelo, dum
loqueretur in terra, aliaque ejusmodi, quae facile omnia intelliguntur, illo
prooemio praemisso, illo sublato totidem aenigmata inexplicabilia penitus
evadunt. 1
225. Praeterea non aliud de Clmsto credere aut sentire possumus,
quam quod I. Christus de se ipso praedicavit judaeis, H. commisit disci­
pulis suis; III. nec alio sensu ab eo, quo ipsum tum evangclistae tum
judaei sumpserunt; IV. denique ab eo quem scriptores reliqui de eo do­
cuerant. Porro singula haec capita percurrentes non possumus veram ac
proprie dictam divinitatem in Christo non agnoscere. Etenim
226. I. Christus non solum se Dei Filium esse clare et aperte
docuit, sed ita docuit, ut posuerit fundamentum praecipuum religionis suae
et spem omnis salutis in hac divinitatis suae fide. Etenim 1 °. Joann. HI, 16:
Sic Deus, inquit, dilexit mundum, ut Filium suum unigenitum daret, ut omnis
qui credit in ipsum, non pereat, sed habeat vitam aeternam... qui non credit
jam judicatus est, quia non credit in nomine unigeniti Filii Dei. 2°. Cum
dixisset judaeis Joann. VHI. 32: Veritas liberabit vos, responderunt superbe
judaei: Nos nemini servivimus unquam; tum Clu-istus rursum: Amen, amen
dico vobis, quia omnis, qui facit peccatum, servus est peccati. Servus autem
non manet in domo in aeternum; filius autem manet in aeternum. Si ergo
vos Filius liberaverit, vere liberi eritis, ibid. 34. Quibus verbis Christus sibi
potestatem tribuit Patris, et Filii naturalis, qui quos vult adsciscit in do­
mum Patris sui, et eos ex servitute in libertatem vindicat. 3°. Christus
velut filius in domo sua Joann. Π. 16. templi profanatores ejicit, dicens:
*) Cf. tract. De SS. Trin. n. 163.

108

Nolite facere domum Patris mei domum negotiationis, vel ut iMnttli. XXL 13.
loquitur: Domus mea domus orationis rorabitur. 4°. Docet tamquam aucto­
ritatem habens, id est, potestate legislative suprema ex nomine suo: Scri­
ptum est, vel dictum est antiquis...,· Ego autem dico vobis (Mattii. VII. 21.);
Non omnis, qui dicit mihi: Domine, Domine......... (XXIV. 35.); Coelum et
terra transibunt, verba autem mea non praeteribunt. 2 Et Joann. VOL 51 :
Amen, amen dico vobis, si quis sermonem meum servaverit, mortem non gusta­
bit in aeternum. 5°. Docebat ut Sapientia ante saecula ab aeterno genita,
et hanc Sapientiam se esse declarat; nam pro eo quod Matth. XXTIT. 34,
dicitur: Ideo ecce ego mitto ad vos prophetas et sapientes, Luc. XI. 49;
VII. 35. ait: Propterea et sapientia Dei dixit: mittam ad vos etc. . . . justi­
ficata est sapientia ab omnibus filiis suis. 6°. Christus insuper omnes alienos
sensus a vera ac naturali filiatione divina removet, dum Joann. XV. 18.
Deum vocat patrem proprium, ίδιον3; immo vel sub ipsa parabolarum
caligine idipsum docebat: sic Marc. XII. 6: Adhuc unum habens filium
carissimum, et illum misit ad eos novissimum, dicens: Quia verebuntur filium
meum. Coloni autem dixerunt ad invicem, hic est haeres, venite etc.; ubi in­
stituit clarissimam antithesim inter servos, quos antea Deus miserat, et
Filium suum. 7°. Docet Christus ante Abraham se esse; pluribus in locis
se e coelo descendisse declarat ; Joann. VIII. 58: Amen, amen dico vobis:
antequam Abraham fieret, ego sum; quibus suam patefacit aeternitatem, di­
cens sum: docet, se esse in coelo, dum est in terra, Joann. III. 13: Nemo
ascendit in coelum, nisi qui descendit de coelo filius hominis, qui est in coelo;
rursum : Descendi de coelo. . . Hic est panis de coelo descendens. . . Ego sum
panis vivus, qui de coelo descendi. . . Si ergo videritis filium hominis ascen­
dentem, ubi erat prius? . . . Scio unde veni, et quo vado. T’os de deorsum
estis, ego de supernis sum.* Haec omnia, supposita aeterni Verbi Incarna­
tione, plana sunt; nullum vero sensum habent, si illa tollatur. 8°. Sed
neque his contentus, clarius etiam sibi tribuit naturalem Filii Dei notio­ I
nem; postulat enim haec, ut, cum Deus Filium generando totam ei sub­
stantiam tradiderit, Filius in Patre sit, et Pater in Filio, et uterque unum
sint. Haec autem de se Christus praedicavit, dicens: Pater in me est, et
ego in Patre. . . . Ego et Pater unum sumus, Joann. X. 38 et 30. Hinc,
cum neuter ab ulla creata re comprehendi possit, Pater comprehendit
2) Porro hoc ipsum vidit subtilis judaeus
Orobius, qui in tertio Scripto, HI. quaesito,
num.7. concludit: «Igitur qui propheta ve­
nerit et dicat in nomine suo haec facienda
vel credenda, homines in nomine suo sal­
vandos, miracula in nomine suo facienda,
in seipsum fidem exegerit ad salutem aeter-

nam, in nomine suo et a se peccata
nibus condonanda; iste non est Dei
ster, non est propheta, sed Deus
Cf. Amie. Collât, pag. 108.
3) In Vulgata editione: Suum.
<) Cf. Joann. VI. 38, 41, 50 et 63;
14 et 23 etc.

homi­
mini­
ipse.*

;
VIII.

109
Filium, Filius vero comprehendit Patrem: Nemo novit Filium nisi Pater,
neque Patrem quis novit nisi Filius, Matth. XI. 27. 9°. Nihil denique de
divina majestate cogitare possumus, quod sibi Christus non attribuerit.
Dominum siquidem se perpetuo praedicat eo prorsus sensu, quo judaei
hunc titulum Deo tribuebant; ut, ceteris omissis, constat ex iis, quae affert
Luc. VI. 46: Quid autem vocatis me, Domine, Domine, et non facitis, quae
dico? Quae simillima sunt iis, quae apud Malach. I. 6. leguntur: Si Do­
minus ego sum, ubi est timor meus? Deum se etiam declarat, Matth. XI. 5.
sibi applicans vaticinium Isaiae XXXV. 4 : Deus vester ultionem adducet
retributionis: Deus ipse veniet, et salvabit vos. Tunc aperientur oculi coecorum ; et Matth. CI. 4: Euntes renuntiate. . . Hic est, de quo scriptum est:
Ecce ego mitto angelum meum ante faciem tuam, qui praeparabit viam tuam
ante te, ad se referens oraculum Malachiae : Ecce ego mitto angelum meum,
et praeparabit viam ante faciem meam. '° Omnipotentem se exhibet in cor­
poribus animisque curandis, immo et mortuis ad vitam excitandis; siquidem
non alieno nomine, ut Petrus, Act. III. 6, sed proprio edebat miracula, ac
potestate sibi insita. Leproso enim dicenti sibi: Domine, si vis, potes me
mundare, respondit Christus : Volo, Matth. VTH. 3 ; laudat centurionis fidem,
qui ex suo in milites imperio summum Christi in res creatas omnes domi­
nium et potestatem spectabat, ibid. 9 et seqq. ; declarat, se miracula operari,
et mortuos a se vivificari, ut vivificantur a Patre, Joann. V. 17. Eamdem
ostendit potentiam in animis curandis, dum se auctorem gratiae perhibet:
Operamini non cibum qui perit, sed qui permanet in vitam aeternam, quem
Filius hominis dabit vobis, Joann. VI. 27· Hinc mulier peccatrix ab eo
animi salutem postulat eadem fiducia ac alii salutem corporis; eique Chri­
stus eam impertitur. Quin immo utitur exemplo creditoris, a quo debitum
omne gratuito dimittitur duobus debitoribus, et hunc se esse creditorem
ostendit ac declarat, dicens: Vides hanc mulierem? etc. Luc. VH. 44
et seqq. Utramque potestatem in corpus et animam egregie demonstravit,
cum sanum fecit paralyticum; etenim, cum ei dixisset: Confide, fili, dimit­
tuntur tibi peccata tua, murmurabant pharisaei intra se, dicentes: Hic
blasphemat. Quis potest dimittere peccata nisi solus Deus? Assentitur Chri­
stus, peccata a solo Deo dimitti, sed hac ipsa de causa hanc potestatem
sibi vindicat; nam, ut probet se tali pollere potestate, ideoque et Deiun
esse, ait paralytico: Tibi dico, surge, Matth. IX. 2 et seqq. Supremum se
exhibet judicem, qui vel praemia vel poenas decernat; praemium quidem,
cum de ovibus suis dicit: Et ego vitam aeternam do eis, et non peribunt in
aeternum, et non rapiet eas quisquam de manu mea, Joann. X. 28; supplicia
vero, dum ait : Mittet filius hominis angelos suos ... et mittent eos in camiJ) Cf. quae de hoc oraculo scripsimus, part. I. n. 41. not. 7. pag. 22.

9

1
V 1' Il

1
»

»

110
num ignis, Mattii. XIII. 41. Demum Christus in sermonibus suis, quos |
coram judaeis habuit; non semel testatus est, debitum sibi esse triplex
officium, quo erga Deum obstricti sumus, fidei, spei et caritatis; fidei qui­
dem illis verbis: Hoc est opus Dei, ut credatis in eum, quem misit ille. Qui
credit in me, habet vitam aeternam, Joann. VI. 29 et 47; spei: Si ergo Filius
vos liberaverit, vere liberi eritis, Joaim. VIII. 36, alioquin nulla inde eva­
dendi ratio et spes suppetit; caritatis: Demittuntur ei peccata multa, quia
dilexit multum, Luc. VU. 47. Et haec Christus dixit de se, quibus sibi
proprie dictam divinitatem, Dei scilicet nomen, nativitatem, naturam, pote­
statem, professionem6 ceteraque omnia vindicavit, quae nonnisi in euin,
qui natura Deus sit, cadere possunt.
227. H. Neque aliter se patefecit discipulis; etenim sibi semper
constans, dicebat caeco nato, quem sanaverat: Tu credis in Filium Dei ?...
ct dixit ei Jesus: Et vidisti eum, et qui loquitur tecum, ipse est. At ille ait:
Credo Domine; et procidens adoravit eum, Joann. IX. 35 et seqq. Item
Marthae : Ego sum, inquit, resurrectio et vita; qui credit in me, etiamsi mor­
tuus fuerit, vivet, et omnis, qtd credit in me, non morietur in aeternum:
credis hoc? Respondit autem Martha cohaerenter ad Christi expostu­
lationem: Etique Domine, ego credidi, quia tu es Christus Filius Dei
vivi, qui in hunc mundum venisti, Joann. XI. a 25 ad 27. Apostolis
vero ante passionem suam: Creditis in Deum, et in me credite, Joann.
XIV. 1. Nec qualemcumque fidem exigit, sed eam, quae per caritatem
operatur; postulat enim, ut eum super omnia diligamus, et ejus mandata
custodiamus: Qui amat patrem aut matrem plus quam me, non est me
dignus, Mattii. X. 37; et rursum: Qui habet mandala mea et servat ea, ille
est, qui diligit me, Joann. XIV. 21:
quis diligit me, sermonem meum ser­
vabit, ibid. v. 23. Discipulorum mentem ad divinitatis suae fidem erigit;
dat enim eis potestatem calcandi supra serpentes et scorpiones et super omnem
virtutem inimici, Luc. X. 19; promittit eis os et sapientiam, cui non poterunt
resistere omnes adversarii ejus, Luc. XXL 15; Quodcumque, ait iterum, pe­
tieritis Patrem in nomine meo, hoc faciam, Joann. XIV. 13; promittit se
missurum Spiritum veritatis: Et ego mittam eum ad vos, Joann. XV. 26;
neque ut Moyses aut prophetae mandata annunciat, sed ea in cordibus
nostris insculpit, et dat virtutem ea exeeutioni mandandi: Ego sum vitis
vera, vos palmites; manete in me, ibid. v. 5 et seqq. ; suam pariter omni­
potentiam et immensitatem luculenter commendat, dum Matth. XVHI. 20.
*) Ad haec praecipua capita s. Hilarius
revocavit argumenta omnia, quibus veram
ct proprie dictam Jesu Christi divinitatem
adversus arianos aliosque illius aetatis hae­
reticos vindicavit. Sic enim disserit s. Do­

ctor, De Trin. lib. VII. num. 9: Deum
igitur Dominum nostrum Jesum Christum
his modis novimus, nomine, nativitate,
natura, potestate, professione. Haec vero
singillatim toto libro fuse prosequitur.

Ill

I

eisdem pollicetur : Ubi enim sunt duo aut 1res congregati in nomine meo, ibi
sum in medio eorum j et XXVIII. 20: Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem sacculi: et alibi: Si quis diligit me, sermonem
meum servabit; ct Pater meus diliget eum, et ad eum veniemus, et mansionem
apud eum faciemus, Joann. XIV. 23.
228. III. Videndum superest, quonam sensu verba Christi in­
tellexerint judaei et Christi discipuli. Porro judaei illa sensu
obvio acceperunt, et Christus hunc ipsum sensum confirmavit Primum
autem evincunt judaeorum querelae, Joann. VI. 42: Nonne hic est Jesus
filius Joseph, cujus nos novimus patrem et matrem? Quomodo ergo dicit hic:
quia de coelo descendi? Non igitur ut sociniani de dono coelesti Christi
verba intellexerimt, quod evincit ipsorum furor, Joann. V. Cum enim pro
certo haberent, Christum vocasse Deum patrem proprium . . . propterea
magis quaerebant eum interficerej ipsum accusarunt blasphemiae, voluerim tque lapidare, quia tu, homo cum sis, facis te ipsum Deum, Joann. X. 33.
Si igitur Christus non fuisset vere Deus ac proprius et naturalis Dei Fi­
lius, debuisset omni modo vel ipsam hujus rei suspicionem e judaeorum
animis evellere, sive ut eorum furorem compesceret, sive ut scandalum
amoveret, prout ipsius veracitas et caritas exposcebant; porro Jesus non
solum ea verba non emollivit ac temperavit, quibus de sua divinitate opi­
nionem ingesserat judaeis, sed constanter eamdem sibi vindicavit, quo magis
illi exardescebant. Nam Joann. VIII. 26: Qui me misit, inquit, verax est,
et ego quae audivi ab eo, haec loquor in mundo . . . v. 38: Ego, quae vidi
apud Patrem meum, loquor.
Utitur quadruplici argumentorum genere: 1°. Joannis Baptistae testi­
monio, qui eum Filium Dei et e coelo venisse testatus fuerat, Joann.
ΙΠ. 31; 2°. ipsius etiam Patiis testimonio, cujus haec vox audita est: Hic
est Filius meus dilectus, Matth. III. 17; 3°. ipsa etiam miraculorum voce ad
frangendam judaeorum improbitatem aptissima, Joann. X. 25; 4°. Scriptu­
rarum auctoritate. Quae quidem argumenta collecta exhibet, Joann. V. 33
et seqq. dicens: Vos misistis ad Joannem, et testimonium perhibuit veri­
tati . . . ego autem habeo testimonium majus Joanne. Opera enim, quae de­
dit mihi Pater, ut faciam ea, ipsa opera, quae ego facio, testimonium perhibent
de me, quia Pater misit me ... ct qui misit me Pater, ipse testimonium per­
hibuit de me .... scrutamini Scripturas ... et illae sunt, quae testimonium
perhibent de me. Hoc autem dixit, cum ipsum vellent judaei interficere, eo
quod proprium patrem diceret Deum et traducerent blasphemiae reum, eo
quod aequalem se faceret Deo. Christus demum hoc ipsum jurejurando
ct sanguine confirmavit; interrogatus enim: Tu es Filius Dei? Respondit:
Ego sum, Marc. XIV. 62; quod dictum ut blasphemiam judaei acceperunt:
Quid adhuc egemus testibus, inquiunt, vos audistis blasphemiam.
Omnes

*]

!

112
clamarunt; reus est mortis7; ac coram Pilato hoc crimen ipsi intulerunt: Nos
legem habemus, et secundum legem debet mori, quia Filium Dei sc fecit, Joann.
XIX. 7; ca ratione, propter quam paulo ante voluerunt eum lapidare, eo
quod dixerat: Filius Dei sum.
Ergo patet, non solum Christum suam divinitatem proprie dictam prae­
dicasse, sed judaeos ita eum intellexisse, et Christum eam confirmasse omni
argumentorum genere. Quod nisi admittatur, concludi deberet, totam con­
troversiam, ob quam Christum judaei voluerunt lapidare, interficere, et
propter quam accusarunt blasphemiae, et reum ex lege declararunt et morti
addixerunt, in eo fuisse, quod se hominem praestantissimum diceret, et
judaei noluerint credere. Consequeretur praeterea, rem totam stetisse in
verborum logomachia, quam cum Christus dirimere paucis voculis potuisset
totamque solvere, voluerit potius in falsa hac opinione obstinate eos relin­
quere. Quis ejusmodi absiu-da in animum inducat suum?
229. Sed de divinitate proprie dicta verba Christi intellexerunt insuper
discipuli ejus; quod triplici ex capite eruitur: 1°. ex eo quod numquam
lenierint aliqua interpretatione, quae Christus tam magnifice de sua divi­
nitate protulit; 2°. ex eo quod ejus effata mirifice confirmaverint; 3°. ex
eorum proposito in scribenda magistri vita. Ad primum enim quod attinet,
nonnulla obscure dicta, summa semper diligentia explanant, e. gr. cum
dixit: Solvite templum hoc: Inde ememus panes? Lazarus amicus noster
dormit, aliaque ejusmodi; jam vero, admissa contorta unitariorum explica­
tione, longe obscurius Christus locutus fuisset, cum de praestantia sua ser­
monem instituit, quam in adductis locis, quae ab evangelistis explanata
sunt; attamen numquam exponunt, quin potius arguunt interdum judaeos,
quod non intellexerint verba Christi, cum de sua loqueretur divinitate.
Nam, cum Joann. VLLT. 27. interrogassent judaei Christum: Tu quis es?
ac respondisset Christus: Principium, qui et loquor vobis: addit: Non co­
gnoverunt, quia patrem ejus dicebat Deum. Ex Joanne igitur non errabant
judaei, dum Christi effata accipiebant de eo, quod sibi tribueret Deum Pa­
trem suum naturalem; verum idem adnotat, eos potius errasse, cum Chri­
stum non intellexerunt dicentem, patrem suum esse Deum.
230. Hinc est quod evangelistae singuli exordiantur· Evangelium ab
aliquo praeclaro Jesu Christi divinitatis testimonio. Matthaeus enim, refe­
rens Christi conceptionem, ei applicat verba Isaiae VII. 14: Ecce virgo
concipiet............ et vocabitur nomen ejus Emmanuel, quod est interpretatum
nobiscum Deus, Mattii. 1.23; Marcus vero incipit: Initium Evangelii J. C.
Filii Dei; sicut scriptum est in Isaia propheta: ecce ego mitto angelum
meum etc. Marc. I. 1; sic Lucas inducit angelum dicentem Zachariae:

i

*) Marc. XIV. 63 et seq. Matth. XXVI, 65 et 66; Luc. XXII. 70 et 71.

I

/A Ï

I

i’U
.·

-? ■x<-·

'*·■

113
Multos filiorum Israel convertet ad Dominum Deum ipsorum, ct ipse praecedet
ante illum (Dominum Deum) in spiritu et virtute Eliae, Luc. I. 16 et 17.
Sed prae ceteris s. Joannes, dc quo supra dictum est

Î i

231. IV. Sed non minus splendide certatim scriptores reliqui
sacri divinitatem Christi praedicant; ex quibus nova lux accedit iis, quae
in evangeliis habentur.
IH
Paulus enim in epist. ad Hebr. III. 5 et 6- eum vocat Dominum
domus suae, ut illimi distinguat a Moyse, qui fidelis famulus tantum in
eadem domo fuit ; cap. 1. Filius Dei ab eo dicitur, splendor gloriae et
figura substantiae Patris; eum exhibet Deum creatorem omnium tum ibi
tum cap. III. 4: Qui autem creavit omnia, Deus est; aeternitatem, immutabilitatem, omnipotentiam ei tribuit: Jesus Christus heri et hodie, ipse et in
saecula, Hebr. ΧΠΙ. 8. Tu in principio, Domine, terram fundasti; et opera
manuum tuarum sunt coeli. Ipsi peribunt, tu autem permanebis etc. ibid. I. 10;
Rom. VIH. 32. eum vocat Filium Dei proprium; Coloss. I. 16: Omnia, inquit, per ipsum, et in ipso creata sunt; et ipse est ante omnes, et omnia in
ipso constant; I. Tim. HI. 16. vocatur Deus manifestatus in carne; et Rom.
LX. 5: Deus benedict us in saecula; ad Tit. H. 13. eum dicit magnum Deum ;
ad Philipp. Π. 6: Qui cum in forma Dei esset, non rapinam arbitratus est,
esse se aequalem Deo.

rv

in
î

?

' ta

i

Sic etiam apostolus Petrus diserte declarat, Christum esse cum Patre
Hill
summum
illum Deum, qui Jehovah in Scripturis vocatui·; ad illum enim
refert illud Ps. XXXIH: Gustate et videte, quoniam suavis est Dominus
(hebr. ΠΐΐΤ), inquiens: Si tamen gustastis, quoniam dulcis est Dominus, ad

quem accedentes lapidem vivum etc. I. Petr. Π. 3; sic, quod legitur Is. VIH. 13:
Dominum exercituum ipsum sanctificate, ad Christum refert, scribens ibid.
III. 15: Dominum autem Christum sanctificate in cordibus vestris.8''
S. Judas egregiis coloribus pingit haereticos, Dei nostri gratiam trans­
ferentes in luxuriam, et solum dominatorem et D. N. J. C. negantes 9 ; et v. 5.
inducit Christum Jesum praeexistentem et supremam exercentem potestatem:
Quoniam Jesus populum de terra Aegypti salvans, secundo eos, qui non cre­
diderunt, perdidit) Angelos vero, qui noti servaverunt suum principatum, sed
dereliquerunt suum domicilium, in judicium magni diei vinculis aeternis sub
caligine reservavit.
S. Joannes passim id ipsum inculcat, vocans J. C. vitam aeternam,
®) Κύριον ύ'ε τον 3εόν άγιάβατε εν ταις
χαρόίαις υμών. Ubi animadvertendum, con­
ceptis verbis Christum vocari Dominum
Deum, juxta text, graecum.
9) V. 4. Την τον &εού ημών χάριν μεPerrone, Praelectiones theolog. VI.

τατι&εντες εις άοέλγειαν, καί τόν μόνον
όεΰπό>Γην 9εόν καί κύριον ημών Ίηΰούν
Χριΰτόν άρνονμενοι. Hic rursum palet,
Christum vocari pariter Deum, in gr. te.xL
Dominum Deum.

. 1,

114
quae erat apud Patrem et apparuit nobis, verbum vitae, verum Deum, I. epist,
1.2: V. 20; in Apocalypsi emn dicit Alpha et Omega, principium et finem,
Dominum dominantium, verbum Dei, 1.8; XIX. 13, 16. apostolus item In­
carnationem vocat magnum mysterium, mysterium absconditum a saeculis in
Deo etc. Coloss. I. 26.
232. Quibus praemissis, istud jam exurgit ineluctabile argumentum,
a quo numquam se poterunt sociniani, unitarii ac rationalistae subducere:
Christus se ipsum Filium Dei proprium multiplici ratione dixit et declara­
vit; ad hanc inculcandam veritatem direxit miracula sua, eamdem sanguine
ac morte obsignavit; hanc inculcavit judaeis et discipulis suis; de vera ac
proprie dicta divinitate Christi verba intellexerunt judaei et discipuli; hanc
ei vindicarunt evangelistae, et scriptores omnes inspirati, qui hujus articuli
professionem veluti praecipuum fundamentum constituunt fidei a se praedi­
catae. Ergo vel in Christo Jesu vera ac proprie dicta divinitas agnoscenda
est, vel nuncius remittendus universo christianismo, qui totus illi articulo
innititur.
233. Dixi: Vel nuncius remittendus universo christianismo ; quia tota,
qua late patet Christiana religio, hunc articulum supponit ac necessario
postulat; postulat reconciliatio Dei cum genere humano lapso ac redinte­
grato: postulat officium mediationis et satisfactionis a Christo praestitae:
postulat oeconomia gratiae et sacramentorum, praesertim Eucharistiae : po­
stulat ipsa futura e mortuis excitatio.10 Sane dogmata ista omnia sociniani
et rationalistae omnino e medio sustulerunt. Omnis spes nostra corruit:
corruunt praecipua incitamenta ad Deum colendum ac diligendum. Hinc
Hl H
non immerito
ariani, sociniani ae rationalistae passim deistae aut semideistae audiunt, cum vix umbram christianismi reliquerint.11

234. Urgenda hic esset perpetua ecclesiae traditio unanimis et
constans circa hunc ipsum articulum; verum, cum praecipua capita fuse
jam prosecuti simus in tract. De ss. Trinitate12, ubi ex publica fidei pro­
fessione, institutione catechumenorum, fidei nostrae symbolis, ex confessionibus martyrum, ex consensu ipso ac testimonio omnium haereticorum, ju­
daeorum atque ethnicorum, luculentissima documenta in medium protulimus,
ad eum locum nostros auditores remittimus, ne eadem rursus repetamus,
10) Cf. quae diximus in tract. De Deo
creatore, num. 869 et seqq.
“) Iu istorum systemale Christiana re­
ligio non evasit nisi religio naturalis my­
this ac formis biblicis involuta, prout polylheismus atque idololatria ipsa juxta eos­
dem non fuerunt aut sunt nisi religio na-

turalis mythis poeticis vestita. Totum propterea discrimen inter religionem Christia­
nam et polytheismum atque idololatriam
unice pendet a diversitate mythorum atque
formarum sive symbolorum, quibus ejus­
modi religiones obvolutae sunt.
,a) Num. 203 et seqq.

115
cum praesertim haec propositio aliquanto longius excurrerit, quam instituti
nostri ratio postulabat.13
I) IF F IC U LT A T E S.

235. I. Obj. Christus in terris legati Dei munus sustinuit, ac Dei
personam proinde retulit; nomine Dei propterea loquebatur; sibi Dei nomen
ac dignitatem vindicavit ac Dei proprietates; atque in se officia omnia
fidei, spei et caritatis exegit; adorari voluit tamquam Deus longe potiori
jure quam angeli, qui apparebant in V. T., quum multo illustrius ac di­
gnius illis Dei personam repraesentaverit. Hoc vero canone semel consti­
tuto, jam sponte sua concidunt, quae a catholicis ad adstruendam Christi
divinitatem congeruntur. 2. Etenim, si angelus in rubo dicere potuit: Ego
sum qui sum, si potuit affirmare: Ego sum Deus Abraham et Deus Isaac
et Deus Jacob, si cultum supremum sibi deferri jussit, si Dei proprietates
sibi vindicare potuit, etsi nec reipsa Deus esset, nec duplex in ipso natura
fingenda sit, multo magis Christus, utpote Dei vicarius et legatus, haec
potuit de se praedicare, judaeis et discipulis credenda proponere et scri­
lllll
ptores sacri litteris commendare,
etsi ipse revera Deus non esset Ergo.
236. Resp. iV. A. Etenim 1°. numquam Christus se ut merum Dei
legatum aut Dei personam referentem perhibet; sed constanter ut Dei Fi­
lium unigenitum ac proprium se exhibet, a Patre in hunc mundum missum
ad eum illuminandum ac salvandum; nec aliter de ipso scriptores sacri lo­
quuntur. 2°. Numquam Scripturae Christum ut Deiun ingenitum describunt,
IIÎ11
sed semper ut Filium Dei et Deum de Deo. 3°. Tribuunt ei immensita
­
tem, omnipotentiam, aeternitatem ac reliquas divinitatis notas, sed ut a
Patre omnia accipientem. 4°. Dicimt eum ubique esse; sed cum Patre
venientem ad eos, qui ipsum diligunt. 5°. Coelum et terram creasse refe­
runt; sed ut Verbum, per quod creata sunt, ante mundi constitutionem
fuisse, scilicet apud Patrem. Jam vero, si Dei nomen et proprietates sibi
tribuisset Christus ea tantum de causa, quod Dei legatus esset et personam
sustineret, absolute debuisset haec sibi vindicare, et numquam se a Deo
seu Patre distinguere. Haec sola animadversio totum labefactat systema
socinianorum et rationalistarum. Sed addendum, praeterea talia in Scri­
pturis de Christo affirmari, quae nonnisi summa impietate de Patre, quem
solum Deum summum adversarii autumant, dici possent, et tamen divini­
tatem Christi mirifice confirmant ; e. gr. cum descendisse de coelo et ascen­
disse in coelum, per eum omnia creata esse, et eum, cum in forma Dei
**) CI. Prud. Maran, Divinitas D. V.
J. C. manifesta in Scripturis et Tradi­
tione, lib. I. part. II. cap. 1 ct seqq. Paris.
1746, in quibus collegit et illustravit omnia

N. T. testimonia, quibus Christi Domini
divinitas adstruitur; tum lib- II, III et IV,
in quibus late id ipsum praestat quoad
universam traditionem.

116
esset et aequalis Deo, formam servi assumpsisse, et habitu inventum ut
hominem. Sed neque in Patrem conveniunt Christi dicta: Ego in Paire
et Pater in me est: Ego et Pater unum sumus: Exivi a Patre, et veni in
mundum: iterum relinquo mundum, et vado ad Patrem: Descendi de coelo,
non ut faciam voluntatem meam, sed voluntatem ejus, qui misit me, Patris,
aliaque ejusmodi. Non igitur ut angelus personam Dei repraesentans, ejusque nomine cum hominibus disserens, ita Christus loqui censendus est, sed
ut aequalis Deo ingenito et ab eo genitus.l*
237. Ad 2. seu ad confirmat. Dato etiam, quod adversarii pro certo
sumunt, quod alii vehementer negant, numquam Filium, sed semper ange­
lum patribus in V. T. apparuisse ac visum fuisse, non tamen inde sequitur,
quod ipsi volunt.15 Ex dictis enim ingens patet discrimen inter angelum
Dei legatum et Christum, et quidem multiplex. Nusquam enim in his an­
gelorum ministeriis ulla unio exhibetur angelicae naturae cum divina, nec
angelo proprietates divinae tribuuntur, nec Deo angelicae. Etsi angelus,
cum Dei personam repraesentat, creatorem se dicat coeli et terrae, nusquam
coelum et terra a Deo per angelum creata dicuntur; nuspiam duae natu­
rae in ima persona de angelo praedicantur, prout praedicantur de Christo,
quem Scripturae Deum manifestatum in carne, Verbum carnem factum et
habitans in nobis, Deum qui sanguine suo ecclesiam acquisivit, aliaque
non pauca annunciant, quae in magno Incarnationis mysterio occurrunt.
HHI
Qnaquaversum igitur spectetur socinianorum commentum,
patet illud ab­
surdum esse, neque cum biblicis fundamentis, multo minus cum traditionalibus componi posse.16
M) Cf. Maran. op. cit. loc. cit. cap. XX.
,J) Cf. Hengstenberg, Christologia F. T.
part. L sect. 1. cap. 3. pag. 219 ct seqq. etsi
non omnes opiniones auctoris admittamus;
siquidem ipse, utpote protestons, ex gene­
rali thesi, quod per angelum Jehora aut
foederis semper secunda Trinitatis persona
significetur, vult inferre, catholicis deesse
fundamentum biblicum ad cultum angelo­
rum adstruendum. Porro hanc sententiam
expendemus in tract. De cultu Sanctorum.
Ceterum Verbum ipsum Patris appa­
ruisse passim in V. T. patriarchis, com­
munis fuit veterum sententia; ut constat
ex synodo I. antioch. in epist. ad Paulum
samosaten. apud Colet. Cone, collect. Ve­
nd. vol. I. pag. 866 — 870; Justino M. Dial,
cum Tryph. num. 126. edit. Mar. turn Apol.I.
num. 63; Auctore Constit. Apostolic, lib. V.
cap. 20. apud Coteler. tom. I. pag. 325 et

I

seq. ; Irenaeo, Cont. haeres, lib. IV. cap. 7.
§. 4. edit. Mass.; Theophilo, lib. II. num.
22. Bibl. Patrum, edit. Ven. tom. Π; Clem,
alex. Paedag. lib. I. cap. 7. edit. Potteri,
tom. I. pag. 131 et seqq.; Tertullian. Cont.
Prax. cap. 16. edit. Rig.; Cypriano, Cont.
judaeos, lib. II. capp. 5 et 6; Hilario, De
Trin. lib. IV. §. 31 et seqq. edit, maur.;
Euseb. Demonst. erang. lib. V. cap. 10;
Cyriil. hierosolym. Catech. XII. num. 13.
edit. Touttée; Cyriil. alcx. In Exod. lib. I.
opp. edit. Auberli, tom. I. pag. 262; Joann.
Chrysost. Hom. LVIIL in Genes, num. 3;
Ainbros. De fide ad Gratianum, opp. edit,
maur. tom. II. pag. 460; Theodoreto, In
Exod. interrog. V. opp. edit. Sirmondi,
tom. I. pag. 78, aliisque passim usque ad
s. Augustinum. Hinc sublatum est praeci­
puum socinianorum fundamentum.
,6) Cf. Maran, loc. cit.

'

£ A-Λ ’

·

*-■».

<

117
238. II. Obj. Causam, ob quam Filii Dei nomen assecutus est Chri­
stus, non in ejusdem naturae divinae identitate cum Patris natura assignant
Scripturae ; sed eam vel ab admirabili ipsius e Virgine conceptione, vel ab
ejus resurrectione et gloria repetunt. 1. Etenim Luc. I. 35. alloquens an­
gelus Mariam, ait: Spiritus Sanctus superveniet in te, et virtus Altissimi
obumbrabit tibi; ideo que et quod nascetur ex te sanctum, vocabitur Filius
Dei. Prima ergo causa, inquit Crellius, cur Jesus Dei Filius extiterit, ea
est, quod non ex viro, sed ex Deo, virtute atque efficacia ipsius inter­
veniente, conceptus ac generatus fuerit, et sic nullum alium praeter Deum
habuerit Patrem 17 ; eo nempe sensu, subdit Kuinoel, quo Adamus quoque
Luc. III. 38. Filius Dei dicitur.18 2. Alteram causam appellationis Filii
Dei Christo attributae aperit apostolus, tum Act. XIII. 33. ubi resurrectio­
nem his verbis praedictam fuisse declarat: Filius meus es tu; ego hodie
genui te; tum initio epist. ad Rom. I. 3 et 4. scribens: De Filio suo, qui
factus est ei ex semine David secundum carnem; qui praedestinatus est Filius
Dei in virtute secundum Spiritum sanctificationis ex resurrectione mortuorum
J. C. D. N. 3. Tertiam etiam causam hujus denominationis attulit Chri­
stus ipse Joann. X., missionem scilicet suam a Patre ac sanctificationem.
Cum enim judaei, pergit Crellius, blasphemiae crimen ipsi objecissent,
quod, homo cum esset, Deum se ipsum faceret, ita eis respondit: Nonne
scriptum est in lege vestra: quia ego dixi, dii estis? Si illos dixit deos, ad
quos sermo Dei factus est, et non potest solvi Scriptura, quem Pater sanctiflcavit et misit in mundum, vos dicitis: quia blasphemas: quia dixi, Filius Dei
sum? Ubi apparet, hanc Christum afferre rationem, ob quam longe majori
jure Filium Dei sese appellaverit, quam judices illi olim dii fuerint appel­
lati, quod a Patre sanctificatus et in mundum missus fuerit Profecto, si
Christus summus ille Deus fuisset, si fuisset ex essentia Patris ab aeterno
genitus, et eam ob causam Dei Filius; qui fieri potuisset, ut id hoc loco
reticeret? Nam si ullus erat locus, ubi id esset exprimendum, hic profecto
erat.19 Ergo.
239. Resp. N. A. Ad 1. prob. D. Si particula ideoque usurpata
ab angelo esset ad significandam causam denominationis Filii Dei, C. si
usurpata fuit ad 'significandam causam, qua sic decebat Filium Dei concipi
ac nasci, N. Dato enim, quod hic particula ideoque sit causalis20, expen­
dendum superest, cujusnam rei causam exprimat. Jam vero, cum angelus
t

'(

Λ J

,T) De uno Deo Patre, lib. I. cap. 31.
in Bibliotheca fratrum polonorum, tom. IV.
Irenopoli, 1656.
’·) Comment, in lib. hist. N. T. tom. II.
in hunc loc.
*’) Crell. loc. cit.

9 '« ·

· ΊΑ

20) Nam plerique interpretes jure ne­
gant hic particulam ideoque esse causalem;
sed asserunt, eam esso cxplicativam, prout
contextus exigit; quod neque inficiatur Crcllius loc. cit. qui ultro dat posse verti graecam vocem J/ό, etiam.

râ

*

.i
4!

‘U

*11

J J

118
jam dixerit Mariae Luc. I. 31 et seqq.: Ecce concipies in utero et paria
Filium d vocabis nomen ejus Jesum. Hic erit magnus ct Filius Altissimi vo­
cabitur (id est, erit'1); ct dabit illi Dominus Deus sedem David patris ejus,
d regnabit in domo Jacob in aeternum, et regni ejus non erit finis : patet an­
gelum denunciasse b. Virgini tempus advenisse implendorum vaticiniorum
Isaiae VH. et IX, quibus praedicebatur, nascit urum ex Virgine Emmanuelem, qui vocandus erat Admirabilis, Deus, fortis etc. seu Messiam Filium
Dei, qui propterea ex Virgine nasci debebat. Cum utrumque pro certo
teneret beatissima Virgo Maria, tum se Filium Dei parituram, tum virgi­
nem se permansuram, sciscitatur ab angelo modum, quo haec perficerentur.
De hoc modo eam angelus instruit, per obumbrationem scilicet Spiritus S.
id perficiendum declarans ; deinde redit ad illud, quod de hoc filio nascituro
praemiserat, concludens: Ideoque quod nascetur ex te sanctum, vocabitur
(seu erit) Filius Dei; ac si diceret: talis est ortus, qui juxta vaticinia decet
Filium Dei. Alioquin, si post magnificum illud exordium deduxisset ange­
lus totam rationem et causam filiationis divinae ad modum seu rationem,
qua perficienda erat conceptio filii nascituri, Mariam a praeclara illa notione,
quam ei injecerat, ad exilem plane ac jejunam revocasset.22
ubi
240. Hinc exploditur quoque Kuinoelii commentum,
quo contendit,
eodem sensu hic vocari Christum Filium Dei, quo Filius Dei dicitur Adam
niti
(Luc. III. 38.), utpote immediato
Dei interventu procreatus. Diversa enim
substrata materia diversum sensum postulat; nec ea militant pro Adamo
argumenta, quae pro natura Christi divina faciunt, ut ex dictis constat;
perperam igitur verba Lucae cap. HI. huc adducuntur, cum nulla intercedat
inter utrumque locum necessitudo seu relatio.
241. Ad 2. iV. Etenim, ut duobus prioribus textibus insistamus, non ex
resurrectione aut sacerdotio colligit apostolus, Christum esse Filium Dei, et a
Deo Patre genitum, neque in hoc sensu applicat ipsi verba Ps. Π: Filius
meus es tu, ego hodie genui te; sed contra potius ex eo, quod Christus sit Filius ·
Dei, colligit, debita ei fuisse resurrectionem et sacerdotium. Sane apostolus
Hebr. I. 5. independenter tum a resurrectione tum a sacerdotio absolute inter­
rogat: Cui enim dixit aliquando angelorum: Filius meus es tu, ego hodie
genui te? Non igitur ad resurrectionem aut sacerdotium tamquam causam
refert apostolus denominationem Filii Dei, sed ad aeternam generationem;
alioquin minime ostendisset, quod sibi ostendendum proposuit, nempe Christi
”) Est enim hebraismus: vocabitur pro
erit; ut pluribus exemplis ostendit Maldonatus ad hunc loc. cujus tamen auctoritate
abutitur Crellius.
”) Cf. quae superius diximus de tradi­
tione et sensu judaeorum ex illis oraculis

circa divinitatem futari Messiae. Certe pa­
tres, ut adnotavimus in tract. Da Trin. ex
hac conceptione colligebant adversus arianos divinitatem Christi. Cf. Maran, loc.
cit. pag. 184 et seqq.

119
excellentiam super angelos. Absurdum enim esset asserere, Christum an­
gelis praestare eo, quod ille excitatus sit a mortuis, angeli vero non item.
242. Quare in utroque textu disjungi debent priora illa verba: Filius
meus es tu, a posterioribus: Ego hodie genui te, ita ut sensus sit: ideo,
quia filius meus es tu aeterna generatione, constitui te sacerdotem, et po­
stea excitavi te, seu genui te, quia resurrectio veluti nova generatio spectari
debet ex ipso usu loquendi sacrarum Scripturarum.23
243. Verba autem ejusdem apostoli Rom. I. duplicem sensum admit­
tunt. Referuntur primo ad declarationem sive manifestationem divinae
Christi naturae juxta graecam lectionem 2\ ut postulare etiam videntur quae
sequuntur, in quibus sermo est de natura Christi divina; hoc autem sensu
apostolus significat adductis verbis, ex divina Dei omnipotentia, quae emi­
cuit per effusionem Spiritus Sancti, quae est fructus resurrectionis, decla­
ratam esse divinam Christi naturam. Juxta vero latinam Vulgatam refe­
runtur verba apostoli ad Christi humanitatem; ac sensus iste tunc exurgeret:
Christi humanitas fuit praedestinata, seu decreta fuit a Deo Incarnatio, ut
adoptionem filiorum reciperemus, juxta illud, quod idem apostolus scribit
Gal. IV. 4. ubi hoc ipsimi dogma traditur, nempe Filium Dei natum esse
ex muliere, ut Spiritum Sanctum in corda nostra diffunderet, ac in loc. cit
ep. ad Rom. ubi edocemur, Christi humanitatem praedestinatam a Deo
esse, ut conjungeretur hypostatice cum Verbo in virtute secundum Spiritum
sanctificationis ex resurrectione mortuorum J. C. D. N. id est, ad effunden­
dum Spiritum S. quem ex Jesu Christi resurrectione accepimus.25 Neuter
autem sensus officit catholicae veritati.
244. Ad 3. AT. Siquidem Christus missionem ac sanctificationem, id
est, destinationem ad mimus suum messianum implendum attulit tantum,
ut a se amoveret blasphemiae crimen, sibi a judaeis impactum, eo quod se
Filium Dei appellasset, argumentum instituendo a minori ad majus. Cete­
rum non solum denominationem Filii Dei, sed rem ipsam sibi vindicat; et
aperte declarat, ita se esse natura Deum, ut ipse in Patre et Pater in se
sit; nec dubium esse potest, quin Dei verus et aeternus sit Filius, qui in
Patre et in quo Pater est. Idem perinde sonant verba illa: Ego in Patre
et Pater in me est, ac Filius Dei sum. Ut hoc vero probet, provocat ju­
daeos ad miracula sua. Si non facio, inquit, opera Patris mei, nolite credere
mihi; et si mihi non vultis credere, operibus credite, ut cognoscatis et credatis,
u) Cf. Matth. XIX. 28. ubi resurrectio
vocatur regeneratio ; Christus vero ab apo­
stolo, Coloss. L 18., dicitur primogenitus
ex mortuis, et Apoc. I. 5. primogenitus
mortuorum. Cf. Maran, part. I. cap. 5. §. 3.
’*) Etenim τού àgioâévroç υίοϋ $eov

apte reddi possunt: Qui declaratus est et
demonstratus Dei Filius. Cf. Tirinus, in
hunc loc./
as) Cf. Maran, op. cit. lib. I. part. II.
cap. 21. §. 7.

120
quia Pater in me est et ego in Patre. Quod cum probe intellexissent judaei,
ideo voluerunt ipsum lapidare. Falsum igitur est, quod assumit Crellius,
Christum hic minime declarasse, se nempe esse summum illum Deum, atque
cx Patris essentia genitum. 26
245. I. Inst. Apostolus I. Cor. XV. 24. ea habet, quae cum natura
divina in Christo componi nullatenus possunt. Ait enim: Deinde finis;
cum tradiderit regnum Deo et Pairi, cum evacuaverit omnem principatum et
potestatem et virtutem. Oportet autem illum regnare, donec ponat omnes ini­
micos sub pedibus ejus......... Cum autem dicat: omnia subjecta sunt ei; sine
dubio praeter eum, qui subjecit ei omnia. Cum autem subjecta fuerint illi
omnia, tunc et ipse Filius subjectus erit ei, qui subjecit sibi omnia, ut sit Deus
omnia in omnibus. Ex quibus patet Christum non esse summum Deum:
1. quidem quia regnum suum Patri tradet, quo pacto, inquit Crellius, po­
testatem suam dux, a rege bello alicui gerendo praefectus, bello confecto
regi tradet; 2. quia ipse Dei Filius subjicietur aliquando ei, qui subjecerat
sibi omnia, nempe Patri. Ergo.
246. Resp. X. A. Ad 1. illationem nego juxta apostolum traditurum
esse Christum potestatem suam Patri ut ducem, qui bello confecto, regi,
a quo praefectus bello est, imperium resignat. Christus enim tradet regnum
ut Filius Patri, quocum, et cum Spiritu Sancto unum prorsus habet impe­
rium. In sensu enim Crellii finem haberet resmum Christi; at angelus,
alloquens b. Virginem, testatur illud fore perpetuum: Et regni ejus non
erit finis. Quare apostoli verba: Donec ponat inimicos etc., confirmant et
asseverant, quod nonnullis fortasse dubium videri potuisset, Christum nempe
regnaturum in medio inimicorum, ac potestates omnes et principatus sub­
acturum. At necesse non fuit asseverare, eum post debellatos hostes re­
gnaturum, cum manifestum sit, midto majorem tunc regni ejus splendo­
rem fore.
247. Ad 2. D. Filius subjicietur Patri ut caput ecclesiae cum inte­
gro corpore mystico, completo scilicet electorum numero, C. in sua per­
sona, N. Ex futura enim illa subjectione Filii sequitur, eum nondum esse
subjectum Patri; ex modo autem, quo nunc dicitur non subjectus, col­
ligimus, quonam modo aliquando subjiciendus sit. Jam vero non aliam
ob causam Filius nondum subjectus est Patri, quam quod nondum omnia
illius membra subjecta sunt. Adhuc enim illud corpus crescit in augmen­
tum Dei (Coloss. II. 19.); adhuc opus est pastoribus et doctoribus ad con­
summationem sanctorum .... in aedificationem corporis Christi (Ephes. IV. 12.).
248. II. Inst. Atqui ex apostolo Hebr. I. 4 et seqq. quidquid de
••Πϊι
Christo praedicatur, ei essentiale non est, sed communicatum
a Deo summo.
*·) Cf. Maran, loc. cit. §■ 6.

121
Etenim cum docuisset, Christum, purgatione peccatorum nostrorum per
semetipsum facta, consedisse ad dexteram Dei in excelsis, addit. Tanto
melior angelis effectus, quanto differentius (hoc est praestantius seu excellen­
tius) prae illis nomen haereditavit. Cui enim dixit aliquando angelorum:
Filius meus es tu, ego hodie genui te? Et rursum: Ego ero illi in patrem,
et ipse erit mihi in filium. Jam vero 1. quod haereditate obtinetur, a gene­
ratione proprie dicta seu divina repeti nequit; quod confirmatur ex verbis
sequentibus: Ego ero illi in Patrem etc.; quae verba, cum in futuro pro­
ferantur, evincunt, non agi de re ejusmodi, quae Dei summi sit propria;
eo magis quod verba illa primo seu litterali sensu de Salomone Christi
typo prolata fuerint, ut ex II. Reg. VII. 14. aliisque locis constat; Salomon
autem nequit typus esse Christi quoad aeternam generationem.27 2. Nec
obest ibidem dici: Per quem fecit et saecula; ut enim Grotius animadvertit,
illud per quem tantumdem valet ac propter quem, et exprimit causam fina­
lem; recepta enim erat apud veteres rabbinos sententia, Deum mundum
condidisse propter Messiam. 28 3. Hinc ibid, apostolus vocat Christum
splendorem gloriae et figuram (seu characterem) substantiae Dei, ut alibi vo­
cavit imaginem Dei invisibilis; porro splendor, seu ille in quo refulget Dei
gloria, et imago Dei ejusdem numero substantiae cum Deo esse non pos­
sim t, alioquin sui ipsius splendor et imago foret. 29 Ergo.
249. Resp. D. A. In natura humana, C. in natura divina, N.
250. Ad 1. prob. D. Sub imo eodemque respectu seu in natura di­
vina, C. in natura humana, A. Ideo autem haereditavit Christus in natura
humana, quia ab aeterno genitus est in natura divina. Duplici propterea
titulo eidem talis haereditas seu exaltatio competit, tum nempe ob filiationem ejus naturalem, tum ob ea, quae in natura assumpta passus est. Hac
ratione omnia optime cohaerent, quae de utraque natura hic Paulus dis­
serit; et componuntur praeterea cum doctrina catholica sive adducta testi­
monia sive quae de Salomone tamquam Christi typo proferuntur.
251. Ad 2. A. Falsam autem esse Grotii interpretationem, ostendunt
1°. omnes interpretationis regulae, quas ipse pessumdat, dum contendit,
per quem, δί' ον, idem valere ac δΐ ov, propter quem; quum tot locis Scri­
ptura testetur, omnia per Christum creata30, seu per Verbum. 31 2°. Idem
ostendit contextus. Scribit enim apostolus ibi de Christo : initio terram
fundavit, et opera manuum ejus sunt coeli. Deinde quomodo portare po­
tuisset omnia verbo virtutis suae, qui non omnia creasset? 3°. Ipsimet
biblici rationalistae ejusmodi commentum rejiciunt.32
”) Ita Crellius, op. cit. cap. XXX. pag. 58.
M) Cf. in Crit. sacr. tom. VIII. in
hunc loc.
M) Crell. op. cit. cap. XXX. pag. 51.

30) Coloss. I. 16; Apoc. IV. 11.
31) Joann. I. 3.

3·) Cf. Rosenmuller, in hunc loc.

I

Γν

1·

Γ

-r

. t

i

f
c

122
252 Ad 3. A. Sed vocat splendorem gloriae et figuram substantiae
Patris, non Dei. Ejusmodi autem voces nihil aliud exprimunt quam nominis Filii explicationem. Necesse est enim, ut Filius coaetemus sit et con­
substantialis Patri. Utrumque autem his verbis mirifice adstruitur. Nam
splendor ejusdem naturae et gloriae est, et aeque aeternus ac lumen, a quo
emanat; figura vero seu, ut graece dicitur, character substantiae Filium
ipsum designat, in quo tamquam in sigillo tota Patris impressa est sub­
stantia, ita ut sit perfectissima imago Patris. Haec autem ut necessaria
sunt ad veri Filii notionem, ita omnino abhorrent a rei creatae natura et
conditione. 33
253. Quod si Coloss. I. 15. Paulus Christum dicit imaginem Dei in­
visibilis, vocat etiam primogenitum omnis creaturae, quatenus nempe, ut
subdit, in ipso condita sunt universa, in coelis et in terra, visibilia et invisi­
bilia ... ; omnia per ipsum et in ipso creata sunt. Et ipse est ante omnes, et
omnia in ipso constant (v. 16 et seqq.). Quibus verbis evidenter adstruit
eamdem in Filio naturam ac in Deo summo; ac propterea patet, nomen
Dei usurpari hic ab apostolo eodem sensu, quo illud tribuit Patri, a quo
Filius sola generatione distinguitur. Euit propterea Crellii cavillatio.34
J

DE NATURA CHRISTI HUMANA.

254. Qui humanam Christi naturam impugnarunt, anteriores iis sunt,
qui ejusdem divinitatem sunt inficiati1, indignum Deo esse autumantes,
eum adeo sese demittere, ut infirmam et imbecillem naturam nostram sibi
copulaverit. Non ima tamen eademque ratione veteres illi haeretici in hoc
articulo a veritatis tramite deflexerunt. Alii siquidem circa Christi carnem,
alii circa animam, alii circa utriusque originem et proprietates gravissimos
errores sectati sunt.
255. Qui adversus Christi carnem ejusque originem insurrexerunt,
lilii
communi
docetarum2 nomine sunt nuncupati. Ex his docetis alii veri­
tatem ipsam carnis impugnarunt, phantasma verae carni substituentes, alii
qualitates camis proprias tantum ei detraxerunt.3 Docctismus communis fuit
”) Cf. Maran, loc. cit. cap. 10. §. 2.
34) Reliquae difficultates saltem praeci­
puae cf. in tract. De Trinit. num. 43 et
seqq. tum num. 166 et seqq. ubi de trini­
tate personarum ac de Verbi divinitate egi­
mus. Cf. etiam Petav. De Incarnat. lib.
XVI. cap. 1—5, nec non De Trinit. toto
libro III. adversus Crellium.
*) S. Joannes evangelista hos refellen-

dos praecipue sibi assumpsit in duabus
prioribus suis epistolis. S. Irenaeus ejus­
modi haeresin repetit a Simone mago; cf.
Cont. haer. lib. I. cap. 12 et seq. edit Mass.
Cf. etiam lib. V. cap. 18.
’) Sic dicti a δοκέω, videor, speciem
praefero.
3) Quod jam adnotaverat Terlull. De
resurr. cam. cap. 2: »In ipsa prius carne

1

123

I

omnibus gnosticôrum familiis, qui pariter errarunt tum circa carnis Christi
naturam aut qualitatem, tum circa ejus originem; nam Christo hi tribue­
bant carnem seu corpus aethereuni e sideribus et superioribus mundi sub­
stantiis desumptum, quod transiit per Mariam ut aqua per fistulam aut
tubum. Itaque solam corporis aut carnis speciem Christo tribuerunt phantasiadocetae, phantasiastae, manichaei, prisci!lianistae ; corpus coeleste per
Mariam editum commenti sunt Bardesanes, Basilides, Apelles, paulieiani. 4
Recentiori aetate anabaptistae, quackeri, Borignonia, Poiretus aliique fere
cum gnosticis insanierunt, nescio quid coeleste Christi corpori tribuentes.5
256. Alii vero haeretici contrarium iter arripientes, Christo vel solam
carnem sine anima dederunt, ut ari an orum pl erique; alii animam, sed
ratione seu mente carentem, Verbum assumpsisse autumarunt, ut Apollina­
ris ejusque asseclae; de quibus merito scribebat s. Augustinus: Videte ab­
surditat em et insaniam non ferendam. Animam irrationalem eum habere
voluerunt, rationalem negaverunt ·> dederunt ei animam pecoris, subtraxerunt
hominis. 6 Huic alios errores postea apollinaristae ad texuerunt7
257. Rursum circa humanam Christi naturam, seu potius circa ejus
originem a vero descivere haeretici illi, qui Jesum ex Josepho prognatum
fuisse contenderunt; adeoque ceterorum hominum more ex Maria pro­
gressum. Sic Cerinthus, Carp ocrâtes, ebionitae eorumque
surculi.
Hoc commentum e suis cineribus excusserunt ac denuo instaurarunt
rationalistae, qui Christi nativitatem ex Virgine pro mytho sacro ha­
bent, ex judaeorum opinionibus quibusdam et prophetarum oraculis aevo
sequiore demum composito, aut ex eventis quibusdam miraculorum speciem
prae se ferentibus exorto.8
ejus (Christi) erraverunt; aut nullius veri­
tatis contendentes eam, secundum Marcionem et Basilidcin; aut propriae qualitatis,
secundum haereses Valentini ct Apellem."
4) Cf. Pelavius, De Incarn. lib. I. cap. 4.
ubi omnium istorum haereses describit.
s) De quibus Cotta ad Gerhurdum, Loc.
theol tom. III. pag. 406. diss. 1. p. 13 et
seqq., IV. 17 et seqq.
*) Tract. XLVII. in Joann, num. 8.
De apollinaristarum haeresi agit s. Epiph.
Haer. LXXVII. edit. Petav. ubi refert §. 23·
ipsos dedisse quidem Christo
nempe
animam, non autem νουν, id est mentem.
7) Ex Epiphanio autem et ex Theodoreto aliisque veteribus Petavius, lib. I. cap. 6.
apollinaristarum errores prosequitur. Atta­
men Nat. Alex. Hist. Eccl. saec. IV. cap. 3.

art. 14. si demas praecipuum errorem, quo
Verbum in Christo vices animae supple­
visse effutiebat Apollinaris, reliquos errores
non tam ipsius Apollinaris quam ejus di­
scipulorum fuisse contendit.
8) Ita Wcgscheider, §. 123. Sic pariter
De Wette, De relig. et theolog. pag. 186,
qui quod dicitur de Christo concepto de
Spiritu S. et nato ex Virgine Maria, ex­
ponit velut formulam symbolicam, qua si­
gnificetur, religionem ex Deo esse, atque
ut symbolum characteris divini Christi Jesu;
cum ratio refugiat ab admittendo omnium
hominum perfectissimo, nempe Jesu, realiier producto ope supernaluralis conceptio­
nis diversae a communi ceterorum homi­
num. Georgio Pauiusio, Commentar, in
IV. Evang. non aliud est, Christum ex

^<5

124
258. Cum vero permolestum sit singillatim recensitas haeresee ac
magna ex parte prorsus obsoletas refellere, duo nobis praestituimus generatim vindicanda. Alterum est integritas
humanae naturae in Christo, ex
-—- quo tamquam generali principio velut totidem corollaria deducemus veri­
tates singulas adversus singulares errores illius integritatem quoquomodo
labefactantes; alterum vero est supernaturalis Christi conceptio, ex qua
intemerata b. Mariae virginitas salva consistit. Sit igitur

PROPOSITIO L

Verbum divinum naturam humanam nobis consubstantialem assumpsit
integram atque perfectam.
.1

259. De fide est haec propositio, ut constat ex concilio chalcedonensi
definiente : Christum perfectum in humanitate, Deum verum et hominem ve­
rum, eumdem ex anima rationali et corpore, consubstantialem nobis secundum
humanitatem, per omnia similem nobis absque peccato l; tum etiam ex sym­
bolo athanasiano, in quo Christus dicitur perfectus Deus, perfectus homo, ex­
anima rationali et humana carne subsistens. Quem quidem fidei articulum
ita evincimus:
260. Divinae litterae non modo saepissime Christum hominem et
filium hominis appellant, verum etiam ea perpetuo ac constantissime eidem
tribuunt, quae veritatem humanae naturae procul dubio demonstrant. Et­
enim de illius loquuntur conceptione, nativitate, genealogia, deque ejus
universa mortalis vitae ratione, morte, sepultura atque resurrectione. Quae
omnia profecto veri hominis sunt.
Neque alia est sanctorum patrum sententia, qui non solum veritatem
catholicam confirmant adversus quoslibet ejusdem impugnatores, sed prae­
terea argumenta congerunt ad eam constabiliendam. Quam 1°. quidem ex
eo probant, quod si alterutra pars humanitatis in Christo deesset, non esset
verus homo; 2°. ex fine Incarnationis Deique consilio, qui voluit, ut homo
per hominem redimeretur; 3°. ex eo, quod mediator esse Christus debuit,
adeoque verus homo verusque Deus, et utrique consubstantialis; 4°. deni­
que ex eo, quod totum et integrum hominem liberari oportuit, unde et
assumi. Horum testimonia copiose profert et evolvit Petavius. 2
Maria matre Virgine conceptum atque na­
tum virtute Spiritus Sancti, quam quod
haec, nempe Maria, se ad notitiam prae­
buerit juveni, qui se mentitus sit esse an­
gelum, promissione accepta, futurum ut
pariat Messiam. Sic ceteri passim ratio-

nalistae protestantes in Germania. Cf.Alber,
op. cit. tom. L prol. §. 14.

') Actione V. in Collect, cone. Hard,
tom. IL col. 455.
’) De Incarn. 1. V. c. 2- §. 7 et seqq.

«

»

125
Huc accedunt symbola, fidei professiones et conciliorum
definitiones, quas vel exhibuimus, vel commemorabimus, cum adversus
nestorianos atque eutychianos unam Christi personam in duplici natura
ostendemus. In eo igitur sacrae litterae cum divina traditione consentiunt,
quod Verbum divinum humanam naturam assumpserit nobis consubstan­
tialem, integram atque perfectam.
Ex his vero ita generatim constitutis sequitur

COROLLARIUM L

l

»

‘1

i

Christi caro est vera, solida et expressa, non autem ficta
neque umbratilis neque apparens aut phantastica.
261. Nisi enim ejusmodi carnem Verbum assumpsisset, Christus nullo
modo vel esse vel dici posset consubstantialis nobis. Sane carnis suae
veritatem luculentissima plane ratione comprobavit ipse Christus, cum di­
scipulis suis dicebat Luc. XXIV. 39: Videte manus meas et pedes, quia ego
ipse sum: palpate et videte, quia spiritus carnem et ossa non habet sicut me
videtis habere. Jam vero, ut recte argumentabatur s. Augustinus: Si phan­
tasma fuit corpus Christi, fefellit Christus; et si fefellit, veritas non est. Est
autem veritas Christus. Non igitur phantasma fuit coipus ejus. 1 Eidem jam
praeiverant in hoc argumento Lenaeus, Contra haereses lib. III. cap. XVHL
et XX ; Tertullianus, De came Christi, cap. V; Epiphanius, Haeres. LXX VH.
n. 25 et alibi, aliique patres.

I

DIFFICULTATES.
I

262. Obj. Scripturae excludunt veritatem carnis Christi; etenim
1. affirmant, non habuisse Christum nisi hominis et carnis similitudinem;
ait enim apostolus Phil. H. 7 : Semetipsum exinanivit formam servi accipiens,
in similitudinem hominum factus, et habitu inventus ut homo ; etRom. VIH.3:
Misit Deus Filium suum in similitudinem carnis peccati. Quod 2. congruit
cum iis, quae idem apostolus scribit I. Cor. XV. 50 : Caro et sanguis regnum
Dei possidere non possunt, ideoque neque Christi caro. 3. Quare sibi sem­
per constans, Π. Cor. V. 16. scribit: Itaque nos ex hoc neminem novimus
secundum carnem; et si cognovimus secundum carnem Christum, sed nunc jam
non novimus; resipiscens scilicet ab absurdo illo errore, in quem rudis ad­
huc in apostolatu inciderat, veram credendo Christi carnem. 4. Sane Ver­
bum, licet in V. T. vere apparuerit carne indutum, veram tamen carnem
minime prae se ferebat, sicut nec angeli, etsi omnia officia praestiterint
■) Lib. LXXXIII. Ouaestion. quaest. XIV.

• r - ■·'·.

~

·t

• i
c

i

*Ψ CΛ i ‘
Vi: $
ir
1

■
1 ■ i

*.·1 M
'

'L·?
if Λ

126
hominis propria. 5. Demum ratio ipsa clamat, minime decere, carnem im­
mundam, corruptibilem, mortalem, phuimisque imperfectionibus scatentem
divinae naturae consociari. Ergo,
o
263. Resp. Neg. aniec. Ad. 1. prob. D. Referunt, Christum non
habuisse nisi hominis et carnis similitudinem speciei, C. naturae, N. Apo­
stolus igitur in priori textu nil aliud significat, nisi Christum speciem prae
se tulisse ceterorum hominum, neque in aliqua re quoad naturam a ceteris
absimilem extitisse, prout contextus postulat, alioquin nec Deus fuisset.
In altero textu similitudo refertur ad carnem peccati, non autem ad carnem
absolute; adeo ut juxta apostolum C hristus habuerit quidem carnem cor­
ruptibilem et passibilem, cujusmodi nostra eat, immaculatam tamen et a
quavis peccati labe immunem.
264. Ad 2. D. Prout caro et sanguis spiritui seu sanctitati oppo­
nuntur, C. prout in se seu naturi sua sunt, A’ Quod contextus pariter
ostendit.
HHi
26ύ. Ad 3. D. Id est, affectu carnali ratione ejusdem communis
ori­
ginis ex Abraham, C. secus, N. Alioquin non solum Christus, sed omnes
homines vera carne destituti essent. 2
266. Ad 4. D. Vere apparuit per apparitionem symbolicam, C. per
apparitionem realem quoad externam specieni, rV. Nondum enim Verbum
carnem nostram induerat. xAtque hoc in hypothesi quod Verbum reipsa
gemper apparuerit.
267. Eadem ratione intelligenda sunt quae de apparitionibus ange­
lorum sub humana specie in Scripturis referuntur; quod Scripturae ipsae
identidem monent, ut Tob. XII. 18. De Christo vero non solum nullibi
hoc declaratur, sed contrarium prorsus ubique Scripturae testantur.
• IIH
268. Ad 5. Λ’. Nihil enim Deo immundum
est in creaturis suis at­
que indecens, pro effusa sua in homines caritate. 3
..tin

COROLLARIUM II.
W

I*

WJ

_ x ■

h t- >

Λ

Christi corpus non e coelo delapsum est, neque ex c
substantia consistens, sed est humanum atque
ex Virgine matre susceptum.
269. Etenim veteribus patriarchis promissus est Messias, nempe Jesus,
nascit,urus ex eorum semine, Abraham scilicet, Isaac et Jacob, postea vero
David, ut suo loco ostendimus. Divinas porro has promissiones- omnino
fuisse completas, evangelica testatur historia. Lucae siquidem I. 31. dixit
*) Cf. Estius in hunc loc.

Cf. Terlull. et s. Epiph. locis citatis.

127
angelus Mariae: Ecce concipies in utero et paries filium; Matthaeus vero I. 1
et seqq. cum texuisset Christi genealogiam ab Abraham usque ad Joseph
ct Mariam, addidit v. 25: Peperit (Maria) Filium suum primogenitum. Quare
apostolus Rom. I. 3. de Christo loquens, ait: Qui factus est d ex semine
David secundum carnem; atque alibi Gal. IV. 4: Misit Deus Filium suum
factum ex muliere. ' Neque enim ex muliere factus dici potuisset, nisi corpus
ex ea suscepisset, prout patres omnes adversus valentinianos disputabant.

270. Atque hinc refelluntur pariter anabaptistae illi ceterique prote­
stantes superius recensiti, affirmantes, vel Christi corpus coeleste quid prae
se tulisse, vel coeleste saltem quidpiam eidem adjectum. Certe neque di­
vinae litterae, neque patres coeleste hujusmodi corpus commemorant, immo
vero rejiciunt ; neque ad Incarnationis sive mysterium sive oeconomiam
coelesti eo corpore opus erat, ut liberiores ejusmodi homines evulgarunt,
nova semper paradoxa ex sectae suae principio sibi cudentes.

►·*

I

■fi

■ii ut

** ! ‘

■

DIFFICULTATES.

271. Obj. Quanam carne aut corpore Christus praeditus esset, ipsemet non semel declarat; ac 1. dum Joann. ΠΙ. 6. affirmat: Quod natum
est ex carne, caro est; quod natum est ex spiritu, spiritus est; repugnat autem
dicere, Christum carnem fuisse; 2. dum praeterea clarius subdit ibid. v. 13:
Nemo ascendit in coelum, nisi qui descendit de coelo, Filius hominis, qui est
in coelo. Jam vero ipse non descendit de coelo in natura divina, quae
ubique est; ergo in natura assumpta, quae pariter in coelum conscendit;
de coelo igitur ipsam detulit. Hinc Joann. VI. 41. loquens de corpore seu
carne sua sub panis metaphora, ait: Ego sum panis vivus, qui de coelo de­
scendi. 3. Accurate propterea angelus apud Matth. I. 20. loquens de b. Vir•
’
· * . i I ii |11JÎ · I J ’ i · > i
gine, non dixit: Quod ex ea natum est, sed: Quod in ea natum est, de Spi­
ritu S. est; quia Verbum non ex b. Virginis carne sibi carnem adseivit,
sed secum e coelo detulit. 4. Nusquam propterea Christus b. Virginem
matrem compellat, sed eam constanter mulierem vocat. 5. Immo se pror­
sus nullam terrenam matrem agnoscere velle professus est Matth. ΧΠ. 47 ;
ubi cum quidam ei dixisset: Ecce mater tua et fratres tui, respondit illico
Christus : Quae est mater mea, et qui sunt fratres mei ? 6. Ex his mutuatus
est apostolus doctrinam suam, dum I. Cor. XV. 47. diserte scribit de Christo,
quem cum Adam confert: Primus homo de terra terrenus; secundus homo
de coelo coelestis. Ergo.
g

'·

272. Resp. ad 1. D. Id est, generatione carnali quatenus opponitur
regenerationi spirituali, quae confertur’ per baptisma, de quo hic loquitur
*) Cf. apud Petav. De Incarn. lib. V. cap. 2.

i i’ U Γ

■fliK

128

υ

i

Christus, C. hic agitur de carne quatenus opposita est spiritui seu sub­
stantiae spirituali, N. 2
273. Ad 2. D. Ratione personae divinae et quidem effectu, C. ratione
naturae assumptae ac motu locali, A. Eodem sensu accipienda sunt quae
sub panis metaphora de se protulit Christus. 3
274. Ad 3. D. In ea et ex ea. ut aperte dicitur Luc. I. 35: Quod
nascetur ex te sanctum : et Galat. IV. 4: Factum ex muliere, C. in ea, in
sensu adversariorum, V.
275. Ad 4. D. 1°. Prudenti oeconomia cui suppleverunt evangelistae
sexcentis in locis, matrem Jesu b. Virginem appellantes, C. ad insinuan­
dum vere Mariam matrem suam non esse, V. 2°. Vocat mulierem in sensu
exclusivo matris, N. in sensu inclusive, C. Sime, ceteris omissis, Joann.
XIX. 26. legitur: Cum vidisset Jesus matrem . . . dicit matri suae: mulier
ecce filius tuus. 4
276. Ad 5. D. Praeferendo spiritualem cognationem cognationi car­
nali, C. excludendo carnalem, Λ. Patet ex contextu.
277. Ad 6. D. Coelestis ratione personae divinae, vel admirabilis
ipsius conceptionis, vel coelestis plane vitae, quam Christus duxit, C. ra­
tione materiae seu substantiae, qua coagmentatum fuit ipsius corpus, A
Apostolus porro ibid, opponit hominem coelestem terreno seu terrena cu­
pienti atque sapienti; fideles propterea hortatur, ut, quoniam portaverunt
imaginem terreni, coelestis jam exinde imaginem portare studeant, spiritualia
nempe et coelestia cogitantes et consectantes. 5

COROLLARTCAI UI.
Animam eamque rationis participem Verbum divinum
assumpsit.

278. Profecto, si anima ad humanae naturae essentiam spectat, eam
Verbum divinum assumpsisse necesse est. Etenim non est homo perfectus,
ut arguebat s. Augustinus, si vel anima cami, vel animae ipsi mens humana
defuerit. 1 Propterea juxta veteres patres 1°. Verbum corpus mediante
anima assumpsit; 2°. id omne assumpsit, quod reparavit ac sanavit; sana­
vit autem animam praecipue.
Accedit, certissimum in sacris litteris, patribus ac fidei symbolis cadiolicum dogma esse, Christum post mortem ad inferos descendisse; jam vero
2) Cf. Maldonat. in hunc locum.
») Ibid.
4) Ίηΰούς ίδών την μητέρα ... λέγει rij
μητοί αυτού· γύναι, ιδού ο υιός σου.

5) Cf. Bernard, a Piconio in hunc locum.
’) Ep. CLXXXVII. ad Dard. num. 4.
edit. maur.

129
nec corpore descendit, quod in sepulcro depositum est; neque divinitate,
quae utpote immensa ubique est; neque figurate de Christo id dictum esse
admitti potest, cum cx communi patrum et ecclesiae sententia de vero et
proprie dicto descensu ad inferos symbolum apostolicum loquatur; restat
igitur, ut anima Christum ad inferos descendisse credamus post mortem
suam ; quae quidem mors sine anima nec est nec intelligi potest 2
279. Verum non minus evidens argumentum sacrae litterae suppedi­
tant, ad animam et quidem rationalem in Christo adstruendam in attribu­
tis seu proprietatibus et affectionibus, quas eidem adseribunt. Etenim
Christi humanam voluntatem et operationem commemorant, ut inferius
ostendemus, animae tristitiam, pavorem, metum, atque doloris sensum, quae
sane omnia evidenter ostendunt Dei Verbum, praeter humanum corpus,
humanam sibi animam eamque rationis participem copulasse.

II

DIFFICULTATES.

280. Obj. Tum Scriptura tum recta ratio animam, eamque rationis
participem, Christum minime habuisse suadent. 1. Aperte enim Joann.
I. 14. dicitur: Et Verbum caro factum est: solam igitur carnem Verbum
assumpsit; 2. idque merito, divinitas enim tum animae tum mentis vices
gerere poterat ; eo vel maxime, 3. quod duo perfecta, ut ajebat Apollinaris,
non capiebat Christus, id est, duas naturas perfectas in ima persona, 4. alioquin quaternitas in Deo pro Trinitate constitueretur. His accedit necessa­
rio in mente humana carnales esse cogitationes camisque prudentiam, quam
reprobat apostolus Rom. λΗΙΙ. 6. Ergo.
281. Resp. N. A. Ad 1. prob. D. Id est, homo, C. caro sine
anima, N. Sic enim patres unanimiter, juxta perpetuum ecclesiae sensum,
citata verba exposuerunt, qui plures praeterea ejusmodi locutionis rationes
afferunt.3 Sane voces carnis et animae passim in Scripturis occurrunt ad
totum hominem significandum, e. gr. G en. VI. 12: Omnis caro corruperat
viam suam.
282. Ad 2. D. Ad vivendum et intelligendum, Tr. ad perfectum seu
verum hominem constituendum, N.
283. Ad 3. D. Perfecta sub ratione personae, C. naturarum, N. ut
inferius ostendemus.
284. Ad 4. N. Neque enim humana natura peculiarem quamdam con­
stituit personam; sed eam Verbum adseivit in unitate personae divinae, ut
*) Protestantes passim, quos secuti sunt
jansenistae, articulum de Christi descensu
ad inferos, quoad animam scilicet, expun­
gunt; et contra sensum totius antiquitatis
et ecclesiae universae de corporis Christi
Perrone, Praelectiones theolog. VI·

sepultura articulum illum intelligunt; etsi
huic violentae expositioni obstet quod legi­
tur I. Petr. III. 19 et 20. Cf. Pclav. lib. XIII.
capp. 15 et seqq.
Ί Cf. Petav. lib. IV. cap. 2.

.·

130
idoneo loco exponemus et vindicabimus. Sic negamus, necessario inesse
in humana mente carnales cogitationes, ut patet ex statu Adae innocentis;
in Christo vero mens regebatur a Verbi persona. 4 Idem dicatur de pru­
dentia carnali, ne diutius in ejusmodi nugis refellendis immoremur.

COROLLARIUM IV.

Christus humanis affectibus, doloribus et corruptioni
obnoxius fuit ex naturae suae coditione.

fl

285. Prior pars ad fidem spectat; altera vero, qua nempe dicitur «·
naturae suae conditione, est tantum fidei proxima, ut ex dicendis patebit.
Ad priorem itaque partem quod attinet, de ejus veritate omnia fidei nostrae
symbola nos dubitare non simmt quae nobis exhibent Christum passum ac
mortuum, ideoque ante suam resurrectionem passibilem ac corruptibilem.
Sane hujus rei non obscura argumenta sacrae litterae suppeditant, quae
Christum testantur identidem esurientem, sitientem, flentem, ex itinere fati­
gatum, et prae doloris acerbitate clamantem. Quare Is. LUI. idem Chri­
stus appellatur vir dolorum d sciens infirmitatem, vulneratus, attritus, atque
haec quoad corpus.
Quoad animam vero idipsum Christus expressit, cum Luc. XXII. 42.
ait: Pater, si vis, transfer a me calicem istum; ubi idem evangelista subdit:
Apparuit illi angelus de coelo confortans eum, et factus in agonia prolixius
orabat; quae locum non haberent, nisi doloris magnitudinem atque acerbi­
tatem persensisset. Quod etiam ostenditur ex Matth. XXVI. 38. cum Chri­
stus, discipulos suos alloquens, dixit: Tristis est anima mea usque ad mor­
tem; hinc reipsa coepit pavere et taedere, ut legitur Marc. XIV. 33.
286. De hoc fidei articulo nemo unquam catholicorum dubitavit; sed
utrum ejusmodi affectiones Christus ex naturae conditione, seu insita natu­
rae humanae infirmitate passus fuerit, an vero non naturaliter, sed extra­
ordinaria quadam lege, ac velut per miraculum eas sit expertus, magna
olim extitit contentio· inter Philippum abbatem Bonae Spei et Joannem
quemdam monachum ac praepositiun, aetate S. Bernardi. Partem negan­
tem suscepit Philippus, qui acrius contendit, Christi carnem, quia sine pec­
cato concepta fuerat, nullis poenis obstrictam et obligatam fuisse, adeoque
nihil naturaliter pati potuisse. Contra vero Joannes praepositus Christum
asserebat necessitate naturali, sed sponte tamen adseita et voluntaria omnia
pertulisse.
Haec posterior sententia communis evasit, cui adstipulantur satis aperte
0 Vid. Pelav. lib. V. cap. 13.

6.

«

131
Soripturac atque ecclesiae patres. Apoetolus enim Hcbr. II. 17. affirmat,
Christum debuisse per omnia fratribus similari, ut misericors fleret, fi fidelis
pontifex ad Deum, ut repropitiaret delicia populi. In eo enim, in quo passus
est ipse cl tentâtus, potens est et cis, qui lentantur, auxiliari; tum cap. IV. 15:
Aon enim, inquit, habemus pontificem, qui non possit compati infirmitatibus
nostris, lentatum autem per omnia pro similitudine absque peccato. Quae
inepte ad solatium nostrum dicta viderentur, si quae Christus passus eat,
non humano more modoque suscepisset; quod magis confirmatur ex argu­
mento, quod idem apostolus instituit, ibid. V. 2 et seqq. Patres vero in eo
pariter omues consentiunt ’, etsi fateantur, quod et a nobis constitutum est,
haec omnia in Christi humanitate ad nutum divinitatis tamquam modera­
tricis , administrata esse ac propterea non invite, sed libere nostri causa
Christum passiones pertulisse. 2

r

') Cf. apud Petav. lib. X. cap. 4. §. 5 mus aulem est medius inter hos extremos,
et seqq.
in quo adfuit possibilitas peccandi el mo­
’) Coronidis gratia hic juvat accuratam riendi. Ex iis igitur statibus singulis pro­
animadversionem afferre, quam Boetius circa prium quiddam Christum assumpsisse Boe­
finem libri, f)e duabus naturis et una per­ tius observat. nNam quod mortale corpus
sona Christi, instituit, quaeque non mo­ assumpsit, ut mortem a genere humano
dice confert tum ad eulychianorum com­ fugaret, in eo statu ponendum est, qui
menta diluenda, tum ad hanc quaestionem,
post Adae praevaricationem poenaliter in­
quam excutimus, explanandam. Etenim, si flictus est (ac tertius est ex recensitis}.
dicatur Christus carnem habuisse, qualem Quod vero non fuit in eo voluntas ulla
Adam habuit post peccatum, inferebant eu- peccati, ex eo sumptum est statu, qui esse
lychiani, peccato eam obnoxiam fuisse; sin potuisset, nisi voluntatem insidianlis frau­
aulem ejusmodi carnem suscepit, qualis dibus applicasset (qui secundus est status}.*
anle lapsum illius extilit, concludebant, eam Restat igitur medius status, qui primus est
neque pati neque mori potuisse. Boetius
positus, »ille scilicet, qui eo tempore fuit,
igitur 1res status distinguit in Adam, duos cum nec mors aderat, et adesse poterat de­
extremos et alterum inter illos medium. linquendi voluntas. In hoc igitur Adam
Primus status est «ante delictum, in quo talis fuit, ut manducaret ac biberet, ut ac­
tamelsi ab eo mors aberat, nec adhuc ullo cepta digereret, ut laberelur in somnum,
se delicto polluerat, poterat tamen in eo et alia, quae ei non defecerunt (alias de­
voluntas esse peccandi." Secundus status fuerunt), humana quidem, sed concessa,
est »iri quem mutari potuisset, si firmiter et quae nullam poenam mortis inferrent;
in Dei praeceptis manere voluisset. Tunc quae omnia habuisse Christum dubium
enim id addendum foret, ut non modo non non est. Nam el manducavit, et bibit, et
peccaret, aut peccare vellet, sed ne posset humani corporis offleio functus est. Neque
enim tanta indigentia in Adam fuisse cre­
quidem aut peccare aul velle delinquere."
Tertius status „est post delictura, in quo denda est, ut, nisi manducasset, vivere non
mors illum necessario subsecuta est, et potuisset. Sed, si ex omni quidem liguo
peccatum ipsum voluntasque peccati." Ho­ escam sumeret, semper vivere potuisset,
rum statuum extremi duo sunl secundus hisque (forte sicque) non mori. Idcirco
et tertius; etenim in secundo, qui tantum paradisi fructibus indigentiam explebat.
fuit possibilis, adfuisset impeccantia, in Quam indigentiam fuisse in Christo, nullus
tertio peccatum et peccandi voluntas. Pri­ ignorat, sed potestate, non necessitate.

• <

: In.

:

.(

-· ·

DIFFICULTATES.

i ■> '

287. I. Obj. Patres passim docent Christum nullo umquam dolore
aut tristitia affectum fuisse: 1. tum quia passiones affectionesque ejusmodi
Deo indignas censebant, tum quia imperfectionem redolere atque arguere
arbitrabantur. 2. Insignis inter cetera est locus Hilarii pictaviensis, De
Trinit. lib. X. nr. 23. ubi aperte negat, quidpiam poenae aut doloris
Christi corpus pertulisse, scribens : In quo (Christo) quamvis aut ictus
incideret, aut vulnus descenderet, aut nodi concurrerent aut suspensio elecaret afferrent quidem haec impetum passionis, non tamen dolorem passionis inferrent: ut telum aliquod aut aquam perforans, aut ignem compun­
gens, aut aera vulnerans . . . passus quidem est Dominus Jesus Christus,
dum caeditur, dum suspenditur, dum crucifigitur, dum moritur : sed in corpus
Domini irruens passio, nec non fuit passio, nec tamen naturam passionis ex­
trait; dum et poenali ministerio illa desaevit, et virtus corporis sine sensu
poenae vim poenae in se desaevientis excepit. Qui praeterea addit, Christum
nullum metum aut mortis dolorem sensisse; in quo conveniunt etiam aliqui
patres, qui negant Christum de impendente morte contristatum fuisse aut
perturbatum.
288. Resp. Ad 1. D. In natura divina, C. in humana, subd. pas­
siones, quae ex humanae naturae vitio, vel ex prava hominis voluntate procedunt, C. quae sunt innoxiae congenitaeque ipsi naturae, 2V. Illas porro
a Christo patres excludunt, non istas, quae Deo indignae censeri amplius
non debent, ex quo humanam naturam induere Deus dignatus est, nullamque arguunt imperfectionem.3
289. Ad 2. D. Et s. Hilarius, prout patet ex ipsius scopo, loquitur
de divina Christi natura, C. de humana, subd. quasi vere ab ea omnem
dolorem et infirmitatem abigat, A. ut ostendat Christi passiones et infirmitâtes voluntarias esse ejusque imperio dominioque subjectas ac temperatas, C. Etenim ipse, De Trin. lib. I. n. 32. declarat, se librum decimum
instituisse adversus haereticos, qui, divinae professionis naturaeque immemores, ad impietatis suae argumentum dispensationis gesta dictaque tenuerunt, seu
ut planius loquitur, lib. XI. n. 5. qui, quae ab eo (Citristo) secundum homi­
nem dicta sunt, dicta esse secundum naturae divinae infirmitatem mentiuntur.
Hos igitur refellit, ostendens passiones non ad divinam, sed ad humanam
Christi naturam esse referendas. Ostendit praeterea s. Hilarius, Christi
’) Humanarum enim passionum duae
sunt species: quaedam^nalurales sunt, et
vitii expertes; ut sunt fames, sitis, lassi­
tudo ac ceterae ejusmodi. Aliae macula
quadam turpitudinis infectae, ut est con-

cupiscentiae morbus, ct quae
sionum vocabulo censentur.
Christus; ast priores, quamdiu
ut patres omnes graeci atque
miter tradunt. Cf. Petav. lib.

proprie pas­
His caruit
vixit, habuit,
latini unani­
VILI et IX.

133
infirmitates a nostris quadruplici ratione differre. Nostrae enim sunt coactae, promeritae, in nos dominantur, nec quidquam in nobis est, quod non
eis subjaceat; contra vero cx s. Hilario infirmitates in Christo fuerunt volumariae, propter nos susceptae, ad nutum voluntatis illius temperatae, nec
naturam divinam, sed solum humanam attingentes. .*
290. Eodem sensu tum ipse tum reliqui patres negant, aut ullum
metum aut mortis dolorem Christum sensisse aut de morte contristatum ;
de metu enim, dolore aut perturbatione loquuntur, quae in Christum dominarentiu·, aut invitum nolentemque possent commovere. 5
291. II. Obj. Saltem intelligi nequit, quomodo ejusmodi affectiones
tristitiae et taedii quoad animam, doloris quoad corpus, naturales potuerint
in Christo esse, cujus anima visione beatifica ob unionem hypostaticam
fruebatur, ex qua profluebat gaudium, quo vel ipsius corpus perfundebatur.
Tristitia enim aut dolor cum gaudio beatifico simul naturali ratione com­
poni nequeunt, ut ex comprehensoribus patet, qui miseri esse non possunt
Si igitur Christus tum in anima tum in corpore passus est, non conditione
naturae sed praeter naturam, seu per miraculum talia ipsum fuisse per­
pessum dicendum est. Ergo.
292. Resp. Cum Verbum humanam naturam una cum insita naturali infirmitate in eum finem assumpserit, ut pateretur ac moreretur, ita
attemperavit gaudium, quod ex visione beatifica profluebat, ut non impe­
dierit affectiones proprias humanae naturae. Utrumque enim certum est,
tum Christi animam visione beatifica ab ejus creatione donatam esse, tum
humanis affectionibus metus, tristitiae ac taedii obnoxiam fuisse, ut et
Christi corpus doloribus affectum ex naturali infirmitate et conditione; reli­
quum proinde est, ut haec componantur per divinam dispensationem juxta
exposita. 6 Nec omittendum, gaudium et tristitiam, cum ex diverso objecto
et motivo oriuntur, prout in Christo oriebantur, optime inter se consistere
posse in uno eodemque individup.7 Neque propterea obstat exemplum
comprehensorum; etenim ipsis in termino constitutis nulla subesse potest
tristitiae aut doloris affectio; Christus autem simul fuit viator. Sed de his
consulantur scholastici.8
«) Cf. P. Constant, in praefatione ad no­
vam a se curatam ejusdem s. Patris edi­
tionem anno 1693, ad n. 160. seu lota §.3.
ubi nihil desiderandum reliquit circa ger­
manam s. Hilarii mentem.
5) Cf. Petav. lib. X. cap. 5. §. 9 et seqq.
e) Cf. Estius in Hl. Sent. dist. XV. §. 4.
S. Augustinus, De peccat, merit, lib. II.
cap. 24. η. 48: »Quia in co (Christo), inquit, erat similitudo carnis peccati, muta­
tiones aetatum perpeti voluit ab ipsa exor-

sus infantia, ut ad mortem videatur etiam
senescendo illa caro pervenire potuisse,
nisi juvenis fuisset occisus. Quae tamen
mors in carne peccati inobedienliae debita
redditur, in similitudine autem carnis pec­
cati obedienliac voluntate suscepta est.”
Cf. etiam Catech. rom. part. L art. 4- n. 2.
7) Cf. Suarez, in III. part. s. Thom.
disp. 38. sect. 2.
8) Cf. Platelius S. J. Synopsis totius
cursus theolog. pari. 4- n. 288 et seqq.

PROPOSITIO II.

Christus Dominus de Spiritu Sancto conceptus est, atque r.r Maria Virgine
salva ipsius integritate natus.
293- Propositio haec est de fide, ut omnia fidei nostrae symbola ex­
presse tradunt; sic in symbolo apostolico de Christo dicitur: Qui conceptus
est de Spiritu Sancto, natus ex Maria Virgine. Eadem habent symbola nicaenum et constantinopolitanum.
294. Cum vero admirabilem ac supernaturalem hanc Christi Jesu con­
ceptionem ac nativitatem duae hostium classes adoriantur, judaei scilicet et
haeretici, et ex recentioribus rationalistae nonnullique biblici protestantes,
ut praemisimus, ad eos propterea refellendos ejus generis argumentis uti
debemus, quibus omnes simul perstringamus. Ex utroque propterea foe­
dere, atque ex constanti antiquiorum judaeorum et Christianorum traditione,
tum ex critica et exegesi argumenta promere cogimur ad rem nostram
conficiendam.
« ·

295. Celebre est vaticinium, quod Isaias VII. 14. edidit, cum
Achaz rex Juda propositum sibi a propheta signum rejecit, de imminente
liberatione Jerusalem a Rasin rege Syriae, et Phacee rege Israel, eam ob­
sidentibus, dicens : Propter hoc dabit Dominus ipse vobis signum : Ecce Virgo
concipiet et pariet filium, ei vocabitur nomen ejus Emmanuel. Ejusmodi
autem oraculum de Virgine concipiente et paviente, Spiritus Sancti ope­
rante virtute, interpretatus est s. Matthaeus I. 22 et seqq. ubi, cum retulis­
set supernaturalem b. Virginis conceptionem, addidit: Hoc autem totum
factum est, ut adimpleretur, quod dictum est a Domino per prophetam, dicen­
tem: Ecce Virgo in utero habebit, et pariet filium: et vocabunt nomen ejus
Emmanuel, quod est interpretatum Nobiscum Deus. Ad hoc ipsum oraculum
manifeste alludit angelus b. Virginem alloquens, Luc. I. 31 ; iisdem enim
pene verbis utitur, quibus Isaias. Exploratum igitur est apud christianos,
tum vaticinium Isaiae ad Christi conceptionem ac nativitatem pertinere,
tum de virgine matre esse intelligendum.
296. Sed praeterea adversus judaeos et rationalistas patet, Matthaeum
ac Lucam secutos esse verum Isaiae sensum ac receptam veteris synagogae
interpretationem, 1°. ex eo quod messiana explicatio jam coaevis prophetae
ipsius fuerit communis ; etenim Michaeae V. 2, 3. tum illud parturiens pa­
riet, tum egressus ejus ab initio, a diebus aeternitatis, supponunt jam Messiae
nativitatem absque viri opera. Michaeas enim ostendit divinam Messiae
originem, Isaias vero mirum ejusuativitatis modum. 2°. Patet ex ipso
Lsaiae proposito, vocibus et contextu: propositum enim Isaiae erat, dare

•

»

135
seu exhibere signum certum et extraordinarium promissae liberationis; ex­
hibet autem ejusmodi signum in extraordinaria Messiae nativitate ex vir­
gine, quae hoc ipso quod futura esset ex progenie David, ostendebat hanc
non fore per illam obsidionem extirpandam. Utitur autem voce Πθ5ΡΓΤ
T ;- T
cum articulo, indicans se loqui de re jam cognita dicens: Ecce virgo illa
concipiet et pariet; promittit vocandum hujus virginis filium nomine symbo­
lice Nobiscum Deus. Capite vero seq. nempe VIII. 8. exhibet propheta
hunc Emmanuelem Dominum totius Judaeae; nam loquens de assyriorum
rege, ait: Et erit extensio alarum ejus implens latitudinem terrae tuae, o
Emmanuel. Demum cap. IX. 6 et seqq. de hoc ipso virginis parvulo agens,
Deum simul et hominem eum exhibet, ejus regni naturam ac perpetuitatem
magnifice describit, prout rursum idipsum praestat cap. XI. 1 et seqq.
3°. Patet ex consensu veteris synagogae et antiquiorum rabbinorum, apud
quos viguit antiqua traditio de supernatiu-ali Messiae conceptione ac nati­
vitate ex virgine 1 ; cujus vestigium occurrit Joann. VU. 27 ; et sane nulla
erat ratio evangelistis referendi Jesu Christi nativitatem ex virgine, nisi
receptum apud omnes tunc temporis fuisset, talem fore ortum promissi
Messiae. 4°. Demum constat ex hujus traditionis propagatione apud omnes
gentes, inter quas pervulgatum erat, praeter naturae legem e virgine matre
V
nasciturum, qui salutem, justitiam, sapientiam laturus esset in terras, hanc
opinionem accommodantes suis heroibus ac magistris ; ut apud graecos, qui
Minervam e capite Jovis, Plutonem e phantasmate Apollinis oppressa matre
finxerunt atque e partu virginis editum; apud romanos, qui auctores urbis
et gentis suae Ilia virgine et Marte genitos arbitrati sunt2; apud indos,
qui Budham principem religionis indicae e latere virginis procreatum esse
cenaverunt3, quae opinio adhuc apud ipsos perseverat4 ; apud sinenses, qui
‘) Cf. Du Voisin, Observat, in prooem.
Pugionis fidei, pag. 154. edit. Carpzov. item
Raym. Martini, part. III. dist. III. cap. 7;
cl. Drach, Troisième lettre, première par­
tie, Prophétie d' /saie VIL 14. chap. 1 et 2,
Romae 1833.
2) Apud s. Hieronym. Adv. Jovinian.
lib. I. n. 42. edit. Vallars. opp. tom. II.
3) Ibid.
4) Quae s. Hieronymus de indorum
Budha scribit, confirmantur a recontioribus,
qui regiones illas perlustrando nuper invi­
serunt. Ita Paulinus a s. Barlholomaeo
Malabariae missionarius, in Systemate
brahmanico liturgico, mytholoyico, civili
etc. Romae 1791, brahmanam doctrinam de
Budha exponens, pag. 158. haec habet:
«Natus est ex Maya, quae imaginationis

dea est, ex mente, ex voluntate Virgine,
et sine complexu carnali, quemadmodum
filii pandavarum apud brahmanes per auri­
culam ex sole, ope orationis magicae, et
sine complexu virili nati fuisse scribuntur
in libro Sambhavam et Yndhishlria.·· Ct
etiam Klaproth, Asiat. Maga-z. seu Reper­
torium asiaticum, part. III. Weimar 1802,
Von der Incarnation des Vischnou. hoc
est, De incarnatione Vischnou. De Zoro­
astre refert Tavernier, Voyage en Perse,
tom. I. pag. 480: Otte sa mère eut une
vision pur un ange, et que, s'étant éveil­
lée , elle connut qu' elle était grosse. De
Simone mago, in Hist, apostolica, lib. I.
de Petro, cap. I. apud Fabric. Cod. apocryph. N. T. tom. II. pag. 416. legitur eum
dixisse: ..Ego (Simon} sum prima virtus,

136
id ipsum tradunt de Foehi, seu Xaca.5 Verum hoc propius attingunt,
quae poetae de virgine Justitia seu Astraea cecinerunt6, quo spectant quae
de reversura aurea aetate Virgilius, Ecloga l\r. v. 4 et seqq. scribit, ubi
plura cum Isaiae vaticiuio, quae de nascituro puero in suo carmine exor­
nat, plane congruunt.7
297. Cum igitur vaticinii Isaiae natura et adjuncta omnia manifestent,
ibi de Messia e virgine matre nascituro praedictionem contineri; cum huic
congruant prophetae ceteri, qui id tamquam notum assumunt, sensus ac
traditio veteris synagogae, traditio apud omnes fere populos vulgata ac
indidem orta; cum evangelistae juxta receptum hunc sensum oraculum ex­
ponant et adimpletum in Christo Jesu ejusque Virgine matre perhibeant;
qui semper et sine initio sum. Ingressus
autem sum in uternm Rachel (matris meae),
natus sum ex ea ut homo, ut ab homini­
bus videri possim.· Huc spectant quae
de υίοΐς 5εών. de filiis deorum χαράενογένεδι seu virgine procreatis referuntur
apud graccos antiquiores, de quibus Wetstein, .V. T. tom. L pag. 236, et Godl. Pau­
lus, Commentar, über das .V. T. seu Com­
mentarius in N. T. tom. I. pag. 136. ege­
runt. Quae de Aegyptiis referuntur, qui,
teste Pomponio Mela, De situ Orbis, lib. I.
cap. 2. §. 7. autumarunt Apim divinitus et
coelesti igne conceptum, cf. Tzschucke,
Comment, exeget. vol. HL part. I. pag.
300,
III qui ex Herodoto, III. 28, et Aeliano,
Hist. anim. lib. XI. 10, haec affert: Γίνε­
ται εκ βοός, εις rv ουράνιον OéÀaç ϊμχεΰόν Οποοάς αίτιόν εΰτι. . . Id est: Nasci­
tur autem (Apis) ex vacca, in quam in­
cidens coelestis fulgor conceptionis causa
fit praedicto (Apidi). Addantur Ovidius.
Aietamorph. lib. XV. v. 760 et seqq. et
Varro, apud s. Augustinum, De civ. Dei.
lib. HI. cap. 4. dicens: -Utile est civitati­
bus, ut viri fortes se ex diis genitos esse
credant, ut animus humanus, divinae stirpis
fiduciam gerens, res magnas adgrediendas
praesumat audacius.· Aegyptii statuebant,
ut refert Plutarchus in Numa, cap. 4: 'f2c
γυναικί μεν ουκ àJôvarov. πνεύμα ττληΰιάοαι 3εού, καί τινας ένεγκείν αρχάς γενέαεως. Id est: -Nihil prohibere, quin ha­
litus (seu spiritus) Dei appulsus mulieri
principia infundat generationis.· Haec qui­
dem aliaque ejusmodi ostendunt pervulga­
tam ex primigenia traditione persuasionem

de supernatural! quadam ex Virgine con­
ceptione et nativitate apud ipsos ethnicos;
qui tamen ea abusi sunt, dum eam transtu­
lerunt ad deos atque heroas suos, ut in
plerisque aliis.
Hoc interim lucri habemus: 1°. has eas­
dem mythologicas ethnicorum narrationes
testes esse antiquioris veritatis originariae;
2°. neque incredibilem, neque absurdum
ejusmodi conceptum paganos ipsos existi­
masse, ut adversus eos arguebant jam an­
tiquissimi patres: cf. Origen. Adv. Celsum,
lib. I. π. 37; Clem. alex. Strom, lib. I. pag.
321,24- edit. Sylburgii; Justin. .Dial, cum
Tryph. n. 67 etc. 3°. Colligitur, perperam
rationalistas, ut Wegscheider, Bauer, prae­
sertim vero Ammon in Comment, de pri­
mordiorum J. C. fontibus, incrementis et
nexu cum religione Christiana, in opp.
noviss. Getting. 1803, undique corradere
ex profana antiquitate ejusmodi dicta aut
facta, ut inferant conceptionem ex Virgine
referendam esse ad mythos paganorum.
Neque omittendum, non pauca ex ejusmodi,
quae circumferuntur factis, si ad amussim
revocarentur, sensum prae se ferre longe
diversum ab eo, quem eisdem rationalistae
affingunt.
Cf Langlet, Not. ad versionem galli­
cam Thunbergiani itinerarii, torn. Π.
pag. 162.
e) Vid. Arati Foenom. v. 96 et seqq.
Manilius, Astronomic, v. 545 et seqq.
’) Analogiam inter Isaiae vaticinium et
virgilianum carmen ostendit Rosenmuller,
in hunc locum, ad finem tamen suum, de
quo postea.

137
cum denique universa Christiana ecclesia id constanter tenuerit ac professa
sit, sequitur, tum argumenta interna tum argumenta externa adversus Ju­
daeos ac rationalistae evincere quod proposuimus, nempe Christum Domi­
num de Spiritu Sancto fuisse conceptum, atque ex Maria Virgine, salva
ipsius integritate, natum esse.
DIFFICULTATES,

298.

I. Obj.

1. Etymologia ipsa vocis

quae est a
t

: -

— t

titavit, absconditum aut occultum fuit, ostendit, ejusdem conceptum neque
fixum esse pro virginitate, neque pro matrimonio inito vel non inito, sed
conditionem indicare aetatis. 2. Quare judaei virginem illibatam indicant
per rfêina; inverosimile porro est, duo omnino synonyma illos habuisse.
Immo nbin; Joel I. 8. significat virginem juvenem. 3. Praeterea usus lo­

quendi excludit sensum virginis illibatae a voce nabi?·

Nam, etsi hic

sensus non necessario excludatur Ps. LXV1L 26, et Cant. VI. 7,
excluditur tamen Prov. XXX. 19. 4. Hinc etiam veteres interpretes
vocem nobv pro juvene seu puella verterunt, ut Aquila, Theodotion,*

Symmachus, qui habent νεάνις, juvenis. Ergo.
299. Resp. ad 1. Esto, etymologiam per se non postulare conceptum
virginis, cum non denotet nisi puellam nubilem, attamen, ut usuvenit, con­
ceptus τον virgo illibata et. τον puella nondum nupta apud hebraeos con­
fundebantur et promiscue usurpabantur; hinc optime s. Hieronymus adnotat cohaerenter ad usum simul et etymologiam,
non virginem geneT

: —

ratim significare, sed virginem in primis juventutis annis. 8
300. Ad 2. D. Virginem illibatam tum juvenem tum aetate pro­
vectam, C. juvenem tantum, seu non nuptam, N. Hinc negamus voces
istas synonymas esse. Incertum porro est, utrum Joel loc. cit. loquatur de
juvene nupta, quae mortem mariti, an vero de virgine sponsa, quae amis­
sum sponsum deploret9; quod verisimilius ex contextu videtur.
301. Ad 3. iV. Etenim in universa sacra scriptura
non occurT ■ -

rit nisi sexies, Gen. XXIV. 43; Exod. H. 8; Ps. LXVH. 26; Cant. I. 3;
®) Alma, scribit in hunc locum, non
solum puella vel virgo sed cum έχιτάGti, virgo abscondita dicitur et se­
creta, quae numquam virorum patuerit
aspectibus, sed magna parentum diligen­
tia custodita sit. Melius comparatur arab.
Ac. adolescere, hinc

et foem.

adolescens, perinde ac syriacum
l7 7 t
} p < r
adolescere, hinc f
,
virgo.
iAc,

·) Cf. Hengslenberg, Christologia, V. T.
part. I. sect. 2. De vaticiniis messionis
Isaiae, pag. 70 et seqq.

138
VI. 7: Prov. XXX. 19, et numquam de nupta, sed ubique de innupta focmina sumitur. In quinque autem primis locis citatis certissime sumi de
virgine thori nescia, illa inspicienti patebit. Quod vero attinet ad illum
Prov. XXX. 19. si quis eum attente perpendat, deprehendet profecto, ibi
vocem illam usurpari ad denotandam virginem, quae talis saltem est es
communi fama, judicio et opinione aliorum 10 ; quod satis est ad concluden­
dum usum loquendi apud judaeos receptum invicte ostendere,
de
puella innupta seu virgine nubili usurpari. Hinc in arabico et sÿriaco nuinquam citata loca de nupta accipiuntur. Denique advertit s. Hieronymus:
f
Lingua quoque punica proprie virgo
appellatur. 11

I

4

302. Ad 4. 7). Judaizantes et ad eripiendum christiania hoc vatici­
nium, C. vetustiores, A'. Etenim LXX interpretes verterunt πύρ&ευοξ, virgo.
303. II. Obj. Natura er adjuncta Isaiae vaticinii excludunt messianam interpretationem. 1. Scopus enim erat praebere incredulo Achaz
signum aliquod, quod cito adimpleretur, et quasi ob oculos poneretur. Ast
promissio mirabilis Messiae nativitatis, multa post saectda subsecuturae,
talis esse non poterat. Nam quomodo potuisset iVchaz promissionem multo
serius adimplendam pro vadimonio aut pignore antecedentis eventus ac­
cipere? Nec refert, Messiae promissionem consolatoriam esse potuisse uni­
verso populo, seu saltem hominibus piis, qui certi sic reddebantur, nec
domum Achaz, nec rempublicam destructum iri; 2. etenim in oratione pro­
phetae agitur de signo dando, non autem de promissione in memoriam
revocanda; 3. hinc si de Messia ibi sermo esset, domui David nihil novi
dictum fuisset, adeoque neque prophetia neque signum haberetur, sed me­
rum motivum oratorium; 4. praeterea motivum ejusmodi consolatorium in
omnes aeque circumstantias quadrat et nimis generale est. Messias nasci
poterat ex familia Achaz, etsi respublica in suo praesenti statu non con­
servaretur, nec Achaz in throno permaneret. Sane babylonicam exilium
contigit, attamen Messias natus est. Isaias igitur in tali hypothesi falsa
ac sophistica argumentandi ratione usus esset. Ergo.
304. Resp. Neg. antec. Ad 1. prob. D. Confirmando majoris et illu­
strioris beneficii promissione levioris beneficii promissum, C. exhibendo
novum signum, quod praecedat promissi beneficii adimplementum, N. Con­
juratis enim Syriae atque Israelis regibus, genti davidicac regiae totique
”) «Locus agit, scribit RoseniniiUer,
de furtivis ct clandestinis amoribus, et con­
gressu, quem vir cum puella innupta exer­
cet, nemine praeter amantes conscio, dum
interea illa pro virgine habetur, et quid
vitii sibi haereat, ita dissimulat, ut ab aliis
id frustra pervestigetur." Hinc palet, hanc

adolescentem ab aactore Proverbiorum di­
stingui a toemina adultera. DDNjC “2%
t T T :
t ·
de qua versu proximo loquitur, secus ac
contendunt hebraei.

ll) Loc. cil.

(

y·

139
I

regno judaico interitus tum imminere videbatur; hinc anxios demissosque
animos vates erigit spe nascituri divini illius magnoque desiderio expectati
principis, quem virgo modo prodigioso esset paritura. 12 Ejusmodi porro
nativitatem omnium ore pervulgatam, ut ostendimus, exhibet propheta ut
argumentum, pignus et arrhabonem certitudinis promissae imminentis libe­
rationis, non vero tamquam portentum mox subsecuturum ac praecedens
ipsam liberationem, quod nuspiam ex contextu apparet. , Hinc nihil refert,
sive citius sive serius prodigiosa Messiae nativitas eventura esset; satis
enim erat ad Isaiac scopum, non interituram nec subversum penitus iri
judaicam rempublicam ante ejusmodi eventum, quo propheta judaeorum
animos afHictos moercntesque recrearet?]

tu
H■t

305. Ad 2. A. Etenim, ut modo dictum est, agebatur de signo re­
ni en t orativo, ut vocant, expectationis, quae secum ferebat promissam libe­
rationem, quodque tum in memoriam revocabatur, tum nova promissione
confirmabatur.
306. Ad 3. Tr. et Neg. sequelam; etenim, etsi nihil novi intulerit
Isaias, nihilo secius in ejus oracido tum prophetia tum signum contine­
batur. Vaticinium est quaelibet divinitus communicata notitia de rebus
futuris; nec interest, utrum hae jam notae fuerint nec ne; alioquin conr

.

”) Hic autem approbare nequeo, quod
Rosenmuller autumat, Isaiam censuisse
hunc partum imminere; nam nihil est, quod
talem mentem prophetae fuisse innuat; ne­
que id supponi posse, evidens est. Fatente
enim Rosenmüllero, hoc vaticinium ad Mes­
siam refertur; jam vero non poterat Isaiam
•
latere vaticinium Jacobi, quo Messiae ad­
ventus futurus praedicitur, cum judaeorum
respublica jamjam ad interitum vergeret;
ut omittam, cum divina inspiratione pro­
phetae hanc hypothesim componi non posse.
Porro animadvertendum est, hunc auctorem
ubique se rationalistam, immo ct judaizan­
tem exhibere, etiam in iis, in quibus vi­
detur veram sententiam tueri, prout accidit
in argumento, in quo versamur. Etenim
non solum detrahit prophetae inspirationi,
ut diximus, sed praeterea suae insistens
praeconceptae sententiae de Messia rege
potentissimo, pro judaeorum more Messiae
adventum nihil aliud inlelligit quam re­
gnum florentissimum, aetatem auream prae
se ferens a poêtis graccis el latinis passim
celebratam. Neque senior factus senten­
tiam mutavit, sed quasi ipsum poeniluerit

eorum, quae hoc loc. scripserat de Isaiae
vaticinio, in novissima, quam dedit, scholiorum suorum editione anno 1835, in me­
dium profert, quin ea improbet, verba Luzzali professoris in collegio rabbinico patavino, quae ita se habent: «Quant au mot
HOpJl, je le prends comme dans la can­
tique 7, 8, une maîtresse, une favorite du
roi, qui n’était pas sa femme légitime. Je
ne sais pas quels caractères distinguaient
une HD*?!/ d'une
pellice).
Cependant ce texte de la cantique suppose,
sans doute, que ce fussent deux conditions
différentes." (Rosenmuller, SchoL in V. T.
tom. IL part. 8.) Debuisset saltem perpen­
dere ea, quae de hac voce egregie adnotaverat in illustratione nostri vaticinii Isaiae
cl. Drach, in citata epistola ad suos con­
tribules, data anno 1833. Haec admonere
voluimus, quia hic auctor eo periculosior
est, quod ad incautos fallendos hic illic
boni aliquid interseruerit, ut sic facilius ve­
nenum propinct. Celerum nec latum un­
guem a rationalistarum placitis discessit,
ut ex iis, quae suis locis refutavimus, pla­
num fit.

140
cideret magna vaticiniorum, praesertim messianorum pare; signum vero est
quidquid inservit ad hoc, ut fides de futuro eventu firmetur. Utroque hoc
modo inserviebat promissio Messiae, non tantum in memoriam revocata,
sed denuo divina confirmata auctoritate, saltem quoad illam populi partem,
quae prophetam ut divinum legatum habebat, ad quam praecipue hic sermo
dirigitur.

•·

.

307. Ad 4. D. Ita tamen ut idoneum esset ad populi animum eri­
gendum a proxima, quam metuebat, internecione, C. secus, A. Utique
hoc motivum generale esse debuit; et sicut propheta versiculis praeceden­
tibus, priusquam annunciaret liberationem a praesenti discrimine, occurrit
timori de totali excidio, secura ducens filium sutun Jasub, etsi non exclu­
deret temporariam incolarum abductionem, ita et animos parat ad nuncium
(v. 15 et 16.) de proxima ex instanti periculo liberatione, ostendendo inanem
esse de pleno interitu timorem; populus namque, cui quamvis remote futu­
rus liberator divinus est mittendus, etiam in praesentiarum singulari Dei
providentia perfruitur.13
308. ΙΠ. Obj. Conceptus biblicus signi ΓΤΐΝ, alias usitatus, in messiana ejusmodi explicatione omnino negligitur: 1. nam juxta eam ΓΠΝ, si­
gnum, referretur ad eventum futurum ; at ex usu loquendi HlX, signum, est
eventus praedictus, qui, cum adimpletus jam fuerit, certitudinem praebet de
adimplendo futuro eventu posteriori. 2. Insuper splendido adeo nuncio
minime conveniunt descriptiones infortunii, quas subdit Isaias v. 17 et seqq.
3. Praeterea narratio cap. VIII. adeo similis est ei, quae exhibetur cap.
VII. 14 et seqq. ut vix credas hic messianam explicationem convenire
posse, si ea illic locum non habeat (non haberi autem cap. VHI. omnes
fatentur); nomen enim et nativitas pueri in utroque capite pro signo exhi­
bentur liberationis a dominio syrorum ; porro si cap. VIII. mater illa pueri
et puer ipse non sunt nisi uxor prophetae et ejus filius, eadem profecto
in cap. VII. adhibenda est explicatio. 4. Et sane, de filio prophetae VII.
et seqq. sermonem esse, declarat aperte ipse Isaias VHI. 17. dicens: Ecce
ego et pueri mei, quos dedit mihi Dominus in signum, et in portentum
Israel. 5. Concludendum est igitur, signum de quo Isaias loquitur VII. 14.
esse filium nasciturum ex uxore, quam ipse propheta virginem post priorem
jam defunctam duxerat1*; vel si magis placet cum antiquis hebraeis, esse
filium Achaz, nempe Ezechiam ; vel denique dicendum, loqui Isaiam de
ideali aut possibili aliqua virgine, quae concepto semine paritura esset filium,
qui lacte et meile esset nutriendus, cum campi inculti jacerent. Non alia
propterea ratione ad Christum referri potest ejusmodi oraculum, nisi qua**) Cf. Hengstenberg, loc. cit. pag. 79.
H) Nempe Gesenius hic supponit, prio-

rem prophetae uxorem mortuam esse, aliamque virginem ipsi fuisse desponsatam.

rs

141
teniw inntfiny eventue, quem proxime propheta respexit, fuit signum et
figura Christi nascitur! ; quapropter, Deo dirigente, iis utitur phrasibus,
loquens de puero mox «ascituro, quae multo rectius Christo conveniunt,
quam puero illi, in quem nonnisi sensu valde improprio quadrabant. *’ Ergo.
309. Resp. N. A. Ad 1. prob. N. ut patet ex Exod. III. 12, et Is.
XXXVII. 30. ubi missio Moysis divina et excidium regno Judaico frustra
ab assyriis intentatum ut signa adstruuntur, quae utrumque eventum subse­
querentur. Huc accedit, quod eventus futurus, cui innititur certitudo even­
tus imminentis, hoc in loco, apud populum omnino firmissimus esset (quod
tamen non accidit Exod. III. 2; Is. XXXVII. 30.), ita ut aeque valeret
pro testimonio appellatio ad illum futurum eventum ac ad signum coram
patratum. 15
16
310. Ad 2. I). Nisi ita ferret consueta prophetarum agendi ratio, Tr.
secus, A. Cf. porro Is. capp. IV, IX, XI, tum Mich. capp. II, V etc., ubi
inveniuntur hujusmodi abruptae transitiones.
311. Ad 3. jV. Immo contrarium potius evincit haec ipsa prophetae
agendi ratio; in verisimile enim est, prophetam dedisse duobus filiis suis
nomiua symbolic», quae ad idem prorsus objectum referrentur. Ast in
expositione de Messia recte res procedit, si signo invisibili et in promissis
tantum posito visibile aliquod ac praesens adjungeretur. Item narratio ipsa
discrimen ostendit, quod intercedit inter ea quae in utroque capite propo­
nuntur: etenim cap. VII. mater pueri vocatur
quo nomine puella
innupta seu virgo tantum designari potest, ut patet ex dictis ; cap. vero VIII.
vocatur ΠΝΏΟι prophetissa, seu uxor prophetae; cap. VII. nuncium tantum

pueri nascituri habetur, ast cap. VIII. fusior narratio cum apparatu testium,
instrumenti etc.; cap. VIL mater nomen dat filio17, cap. autem VUI. 3.
nomen imponit pater. Constat igitur in cap. VHL confirmari promissum
factum capite praecedenti, novo signo a priori omnino diverso. 18
312. Ad 4. N. Alioquin filius prophetae, nempe Emmanuel, dominus
Judaeae foret (λΤΙΙ. 8.); quod falsum esse nemo non videt. Itaque filii

i

4

t

I

15) Haec posterior expositio jamdiu ex­ promissione confirmatur levioris beneficii
cogitata fuerat ab anonymo, de quo s. Hie- . promissum, ut tunc siijnum idem valet ac
ronymus scribit: ..Quidam de nostris Isaiam arguinehhiin, ut patet ex citatis exemplis.
prophetam duos filios habuisse contendit,
”) Etenim in hebraico textu legitur
Jasub et Emmanuel; el Emmanuel de pro­ faiy’ ΠΝΠρίί, et vocabit (Virgo) nomen
phetissa uxore ejus esse generatum, in ty­
pum Domini Salvatoris." Comment. in is. ejus etc.; nomina revera filiis imponere
lib. III. edit. Vallars. part. III. Eamdem solebant matres, veluti Eva, Genes. IV. 1,
postea adoptarunt Grotius, Richardus Si­ 25; filiae Loth, Genes. XIX. 37 et seqq.;
Lia, Gen. XXIX. 32; XXX. 18 et scq.;
mon, Clericus, aliique.
16) Ut observat ipse Rnsenmfdler in hunc Rachel, cap. cit. 24.
”) Cf. Rosenmüller, ad cap. 8. v. 1.
loc. saepe majoris et illustrioris beneficii

1

<■

Isaiae, (lati in signum, sunt Schear-Jaschub, vatis filius natu major (VII. 3.)
et natu minor, Maherschalal - C'haschbas, (VILI. 3.) ob ipsorum symbolica
nomina; nomen enim prioris filii convertendas esse denotat populi reli­
quias; posterioris filii vero nomine brevi liberandam esse Judaeam a duobus
regibus hostilibus indicatur.19
313. Ad 5. Λ. Nam, ut ex tota orationis serie patet, praesertim vero
v. 11. agitur in nostro vaticinio de signo, ex quo manifeste cognosci pos­
sit, adesse Dei numen seu protectionem, ratumque haberi vatis effatum, ut
infra XXXVIII. 7; Exod. III. 12; IV. Reg. XIX. 29, ideoque exhiberi
rem inauditam, mirandam, insolitam, uti vis latinae vocis signi postulat,
quae de portento ac prodigio intelligi debet.-° Jam vero quoçlnam signum,
portentum, prodigium esset in eo, quod virgo suscepto semine aliarum more
conciperet et pareret?21 Addatur, hebraicam lectionem ejusmodi expositio­
nem excludere, cum habeat: Ecce virgo illa concipietis et pariens22, quae

I·? · Γ :

**) Hinc s. Hieronymus, Commentar. stineat locum et vicem signi. Par est cre­
pag. 125. edit Vallars. modo cit. ita sen­ dere, prophetam hac voce eodem sensu uti,
sum prophetae enarrat: -Expectabo Domi­ quo eam usurpaverat v. 11. ubi manifeste
num meum, et non solum ego, sed ct pueri, sumitur de signo aliquo prodigiali, non
quos mihi dedit Dominus, alii videlicet memoriali, sive verbali, vel qualicumque
prophetae et filii prophetarum, qui non ex alio. Quis vero signi prodigialis aut mi­
voluntate carnis et sanguinis, sed ex Deo raculi loco habeat, si ex congressu viri
nati sunt. De quibus et apostolus (Galat. evadit gravida, quae virgo esse desiit?IV. 19.) loquebatur: Filioli mei, quos ite­
Hoc ipsum argumentum jam urgebant
rum parturio, donec Christus formetur in patres antiquissimi adversus hebraeos, ut
robis. Isti autem pueri, id est, prophetae Tertullianus, Adu. judaeos, cap. EX: «Si­
in signa dati sunt et in portenta Israeli, gnum autem a Deo, nisi novitas aliqua
juxta illud, quod in Ezecbiele (XXIV. 24.) monstrosa fuisset, signum non videretur...
legimus: Et erit Ezechiel vobis in signum.
Nihil signi videri possit res quotidiana, ju­
In Zacharia quoque (III. 9.) sancti viri pro- venculae scilicet praegnatus et partus.*· Cf.
phelaruinque discipuli τιοατοΟχόποι, id est, Irenaeus, Contra haeres, lib. HI. cap. 21.
portentorum signorumque spectatores ap­ n. 6; Justinus, Dial cum Tryph. num. 84;
pellantur, eo quod semper prophetae in Theodorelus, Comment, in hunc loc.; Hie­
signum praecesserint futurorum.'·
ronymus, loc. cit. Quare interpretes non”) Dixerat enim Isaias regi Achaz v. 11. messiani, qui DD/p de nupta foemina ex­
«Pete tibi signum a Domino Deo luo in
ponunt, hic haerent, nec, quomodo se se
profundum inferni sive in excelsum supra;*·
seu ut exponit s. Hieronymus: ..Vis, inquit expediant, facile inveniunt.
(propheta), ut scindatur terra, et grandi
”) Nam in hebraico textu duobus par­
hiatu inferi pateant, qui in corde terrae ticipiis dicitur
, concipiens et
»
rr :
esse dicuntur; an ut aperiantur coeli?'·
pariens; seu ut exponit R. David Kimchi:
Loc. cit. pag. 106. Cf. Drach Epist. cit.
ipsa (virgo) est actualiter concipiens et
pag. 84 et seqq.
actualiter pariens; vel etiam, ut addit R.
’*) «Nisi enim partum miraculosum inSalomon Jarchi : Participium praesens
telligas, apposite scribit Rosenmüller.
habet significationem futuram : Ipsa
quem Deus ipse signum non interiturae FHF1
rt
domus davidicac constituat, nemo dixerit, erit actu concipiens. Cf. Drach, pag. 89
quid illud sit in hac prophetia, quod su- et seq.

143
indicant virginem illibata virginitate concipientem et parientem; gratuitam
praeterea esse adversariorum supponi donem de nova uxore a propheta ducta
vel ducenda; nec lilium prophetae exhiberi posse ut dominum regionis Pa­
laestinae, cujusmodi esse perhibetur Emmanuel, ut ex superius dictis liquet;
nec alii cuipiam posse aptari, quae de eodem puero praedicantur cap. IX.
5, G; XI et seqq. ipsa rei natura clamat.
314. Ex his praeterea plane concidunt omnes illae violentae et gra­
tuitae expositiones, quibus interpretes antimessiani mire se torquent ad in­
veniendum istud signum seu prodigium, sive in uxore prophetae, sive in
uxore Achaz, sive in virgine ideali et possibili. Omittam, uxorem Achaz
•virginem non fuisse, et Ezechiam novem annos natum fuisse, cum hoc va­
ticinium editum est.23 Alia vero ejusmodi, quae liberiores hi homines
commenti sunt, quae nec referre vacat, omnino ipsis vaticinii verbis ex­
cluduntur.
315. Concidit pariter aliorum expositio de sensu figurato seu duplici
sensu, proximo et remoto; haec enim expositio ferme nata est ex apparen­
tibus difficultatibus messianae explicationi inhaerentibus, et ex impotentia
eas solvendi, atque ex desiderio simul tuendi s. Matthaei auctoritatem.
Porro, si vere et proprie adimpletum est Isaiae oraculum tempore Achaz,
nulla jam ratio habetur supponendi in textu illo sublimiorem relationem ad
Messiam; immo omnis similitudo penitus evanescit. Nam verba in utraque
explicatione diverso omnino sensu sumuntur. In expositione enim messiana
est virgo, quae post conceptum talis permanet; in non-messiana
vero aliqua est, quae virgo quondam fuit, sed talis postea esse desiit; in
priori Emmanuel est Nobiscum Deus, in posteriori est divinum auxilium.
Si ergo hanc adversariorum expositionis partem tenemus, nullam amplius
habemus ad tempus Messiae applicationem; sensus verborum est prorsus
exhaustus ; nec nota remanet aliqua, quae ad Messiam quoquomodo alludat.24
316. IV. Obj. Non defuerunt, recentiore potissimum aetate, qui con­
ceptionem illam miraculosam testimoniis satis idoneis confirmari negarent,
rationibus usi criticis, exegeticis et historicis. Monuerunt 1. critici homines,
priora duo capita Evangelii secundum Matthaeum in archetypo hujus Evangelii aramaeo, Epiphanio teste25, sicut in Tatiani Evangelio nondum ad­
fuisse; itemque Marcionis Evangelium, quod, si non e Lucae Evangelio
decerptum, tamen ejusdem simillimum fuisse videtur, nec initium nec finem
**) Cf. Rosenmiiller, loc. cil.
’♦) Cf. Hengstcnberg loc. cit. pag. 90 et
seqq. ubi refellit etiam Isenbiehl, qui quam­
vis catholicus eam interpretationem vati­
cinii hujus amplexus est, quam postea Gesenius suam fecit, nec veritus est de fdio

prophetae hoc oraculum exponere ; a Pio λΊ.
propterea damnatus, ab episcopo suo in
carcerem conjectus est, donec ad saniora
consilia se recipiens, suam expositionem
retractavit.

■μ

144
hujus habuisse. 26 2. Verum gravioribus premuntur difficultatibus exegelicis,
oriundis praecipue ex dissensu manifesto ipsius argumenti, maximeque duplicis
genealogiae Josephi, qui tamen pater Jesu fuisse negatur, a Matthaeo L 1. et
seqq. et Luca III. 23 et seqq. exhibitae. 3. Accedit, quod neque Jesus un­
quam, neque Joannes, qui quidem certissimam hujus rei notitiam afferre poterat
(Joann. XIX. 27.), neque alius apostolus ad originem illam miraculosam pro­
vocavit. 4. Immo Maria Josephum patrem Jesu appellavit (Luc. II. 48.); quod
Jesus quoque data opportunitate minime denegavit (Joann. VII. 27.); et Pau­
lus, ipsum έχ σπέρματος χ/αβιδ (ex semine David) genitum esse, diserte
affirmat, Rom. I. 3; II. Tim. II. 8, collât. Rom. IX. 5; Gal. IV. 4, 29.
Adde 5. quod fratres ejus ipsi fidem non habuerunt (Joann. VIL 3 et seqq.)
et, comite ipsa matre, Jesum aliquando, tamquam mentis non compotem,
prehendendum curarunt (Marc. III. 21, 31.). Deinde 6. effatis angeli, ad
mu
vulgarem judaeorum opinionem accommodatis,
de Jesu thronum Davidis
occupaturo (Luc. I. 32.), neque Jesu ipsius consilium (Luc. XVIL 20, 21;
Joann. ΧλΤΙΙ. 36.), neque eventus unquam respondit. 7. Quod si vero
historiae luce narrationes istae collustratae fuerint, dubitare non licet, quin
jam prioribus saeculis plmres extiterim, qui, praeeuntibus Cerintho, Carpocrate, ebionitis aliisque, Jesum Josephi filium fuisse contenderent, et quin
apud omnes fere populos incultiores (quippe qui humana miscendo divinis,
primordia civitatum vel religionum augustiora facere, ideoque fata resque
gestas virorum insignium ad numinis auxilium referre conati sint), similia
de incarnationibus deorum et de hominibus a natura quadam coelesti pro­
genitis reperiantur commenta. Ita Wegscheider27, qui inde concludit, tum
Christi primordia inter mythos esse referenda, tum universalem illam sen­
tentiam, quae apud omnes fere populos viguit, qualis et in Christo Jesu
reperitur, eminentiore quodam sensu esse accipiendam, de eo quod Deo
probatum eoque dignum est, et ab eo repetimus auctore ac moderatore sapientissimo.

317. Resp. D. A. Non defuerunt recentiore aetate, qui protestantismi progressus sequuti eo impietatis delapsi sunt, ut omnem respuentes
divinarum Scripturarum inspirationem et veritatem, quique omnibus recla­
mantibus hermeneuticae, exegeseos et historiae principiis, pro lubito religio­
nem omnem sus deque verterint, C. qui omnem adhuc pudorem non ami­
serint, et in rationalismum nondum deflexerint, 1Y. Haec enim pessima
rationalism! labes protestantismi principio accepta referri debet, cui reser­
vatum erat christianam religionem e fundamentis convellere, si tamen fieri
posset, causam suam protegente Deo.
M) S. Iren. Ado. haeres, lib. L cap. 29.

2T) §. 123.

145
318. Ad 1. D. Monuerunt pseudo-critici ex systemate arbitrario,
immo et falso, (Λ veri nominis critici et aliquo fundamento innixi, N.
Nam 1°. arbitrarium est systema de quodam communi archetypo Evan­
gelio aramaeo seu syro-chaldaico, ex quo suas narrationes hauserint tres
evangelistae Matthaeus, Marcus et Lucas, a nonnullis divinando excogita­
tum sine ullo vel levi fundamento, atque ab ipsis non paucis recentioribus
biblicis repudiatum.28
2°. S. Epiphanius loquitur loc. cit. de Evangelio hebraico s. Matthaei,
quo utebantur ebionitae, ab ipsis conciso et depravato29; sane ibid. n. 14.
refert s. Epiphanius, a cerinthianis integrum hoc ipsum Evangelium cum
duobus prioribus capitibus, ac propterea cum genealogia fuisse retentum;
in hypothesi praeterea adversarii de archetypo aramaeo, mendacii ipse con­
vincitur, dum asserit, Epiphanio teste, his capitibus archetypum destitutum
fuisse30; idipsum dicatur de nazaraeis, qui ebionitis aut anteriores fuerunt
aut coaevi, quique, ipso Epiphanio testante, Ilaeresi XXIX. n. 9. eodem
Evangelio integro utebantur.31
3°. Sic mentitus pariter est Wegscheider, dum scribit, a Tatiani Evan­
gelio duo priora Matthaei capita abfuisse. Etenim, ut ex Theodoreto
Hoc systema de communi evange­
listarum fonte in archetypo aramaeo sive
syro-chaldaico primus insinuavit Clericus,
/list. eccl. duor. prim, saecul. Amstel.
1716; confirmavit Semlerus ad Towson,
Abhandlungen Uber die vier Evangelien,
seu Tractatus in quatuor evangelia, part. L
pag. 221 —290; Lessing, Theolog. Nachlass, pag. 45 et seqq.; Niemeyerus, Con­
jecturae ad illustrandum plurimorum JV. T.
scriptorum silentium de primordiis vitae
J. C. Halae 1790; Godl. Paulus, Intro­
ductio in N. T. capita selectiora, Jenae
1799. Illud demum vario' modo exorna­
runt Eichhorn, Allgem. Biblioth. der bibi.
Litterator, seu Bibliotheca universalis
litteraturae biblicae; Marsh, Anmerk. and
Zusatze etc., seu Notae et appendices ;
Gratz, Neuer Vcrsuc/ι etc. id est, Novum
tentamen etc.; Bertholdt, Theol. Einleit.
seu Introductio theologica ; postremo vero
Kuinoel, in Proleg. ad Comm. in libros
hist. N. T. pag. 16 et seqq. secutus Marshium et Eichhornium. Verum nondum
convenit inter ipsos, quid sit ejusmodi
archetypon, utrum unumidemque cum evangelio, quod inscriptum erat Secundum hebraeos, an diversum. Hanc opinionem
Perrone, Praelectiones theolog. VI.

evertit Rosenmüller senior, Schol. in N. T.
argumentis internis et externis; et ejus­
modi archetypum merito vocat fictiltuni,
quod nemo veterum novit et vidit. Cf.
tom. I. edit, sexta, pag. 5 et seqq.

«) N. 13.
30) Scribit enim : Ο μεν γάρ Ιίήριν$ος
χαί Ιίαρποκράς τώ αύτώ χρώμενοι δή&εν
παρ' αυτοΐς εύαγγελίω, από τής αρχής τού
κατά ΛΙατ&αΐον ευαγγελίου, διά τής γενεα­
λογίας βούλονται παριΟτάν εκ σπέρματος
Ίωΰήφ καί Μαρίας είναι τόν ΧριΟτον. Id
est: ^Cerinthus enim et Carpocrates eodem
Matthaei, ut quidam volunt, Evangelio freti,
ex ejus initio Christique genealogia pro­
bare nituntur, Christum et Josephi et Ma­
riae semine ess? procreatum."

31) ‘Εχουΰι δέ τό κατά Ματθαίον ευαγ­
γελίαν πληρέστατον εβραϊΰτΐ. Παρ' αύτοίς
γάρ Οαφώς τούτο, κα&ώς εξ αρχής έγράφη
εβραίκοϊς γράμμαΟιν, ετι σώζεται. Æst
vero penes illos (nazaraeos) Evangelium
secundum Matthaeum, hebraice scriptum,
et quidem absolutissimum. Hoc enim cer­
tissime, prout hebraicis litteris initio
scriptum est, in hodiernum tempus us­
que conservant."

10

■

■η

146
discimus. Haeret, fabul. lib. I. cap. XX. non amputaverat ille nisi genealogias
et alia omnia, quae Dominum ex semine David secundum carnem natum
ostendunt.32 Reliqua retinuit, ita ut non advertentes fraudem pluies catho­
lici decepti fuerint, eodem auctore teste.33 Si quid igitur evincit illa am­
putatio Tatiani, probat praecise quod nollet adversarius, nempe Jesum non
esse ex Joseph progenitum. Et sic rursum mentita est iniquitas sibi.

319. Marcion utique s. Lucae Evangelium decurtatum exhibet, ut ve­
teres loquuntur, Irenaeus, Adv. haeres, lib. III. cap. XIV. η. 4 ; Contra Marcionem, turn lib. I. cap. II, turn lib. IV. cap. VI; Epiphanius, Haer. XLH.
n. 11. At sero nimis prodiit sacrilegus hic evangeliorum mutilator; jam
enim apud omnes ecclesias integrum Evangelium extabat, iisdem testibus,
cum Marcion sacrilegum facinus aggressus est; hinc Tertullianus Marcionem provocat ad codices, qui apud ecclesias Marcione vetustiores asserva­
bantur, immo ad communem consensum et publicum testimonium. 3f‘ Quid
igitur evincit haec Marcionis evangeliorum corrasio? Lex critices est, cum
aliqua clausula vel redundat vel desideratur in eorum codicibus, quorum
partibus aut favet aut adversatur, ab iis eam additam vel detractam cen­
seri , qui tempore sunt posteriores, auctoritate minores, et quorum causa
iis additionibus vel detractionibus juvatur. Judicet nunc Wegscheider, quid
de suis criticis censendum sit, ac de eorum monito.
320. Ad 2. X Graviores enim dici nequeunt difficultates exegeticae,
si criticae, ut vidimus, nullae sunt. Nego praeterea ejusmodi exegeticas
difficultates oriundas esse ex manifesto dissensu ipsius argumenti. Quare
adversarius saltem non innuit, in quo iste manifestus dissensus positus sit?
Uterque evangelista Christum de Spiritu Sancto ex Maria Virgine conce­
ptum et natum docet, uterque vel expresse vel tacite provocat ad Isaiae
vaticinium, uterque eum natum in Bethlehem refert. In quo igitur est
manifestus dissensus argumenti?

’T ··

*4
♦

321. Sed neque obstant binae genealogiae, quas ambas Josephi esse
pro certo sumit adversarius, nec pauci tamen nec infimi subsellii interpre­
tes negant.35 Verum et hoc transmisso, prorsus inficior, quod ipse dedu3Ι) Rai τά άλλα οβα εκ βπέρματο? da·
βΙΛ κατα βάρκα γεγεννημενον rpv κύριον
όξίκννβιν.
34) Cf. Cont. Marc. lib. IV. cap. 5, et
De Praescript. cap. 36. Cf. I. D. Michaelis,
introduction au Nouveau Testament, tom. I.
chap. 2. sect 7. Geneve 1822, circa finem,
ubi ostendit, ejusmodi haereticorum inter­
polationes novum argumentum praebere
authentiae librorum N. T.

L

M) Non pauci praesertim ex recentiori­
bus interpretibus, sive catholicis sive po­
tissimum protestantibus, longe probabilius
esse censent, Matthaeum texuisse genea­
logiam Josephi, Lucam vero genealogiam
b. Virginis. Longum esset nimis, velle
istorum omnium catalogum exhibere. Satis
itaque sit auctorem adversariis non suspe­
ctum adducere, nempe Georg. Rosenmiillerum. Hic autem, Schol. in Matth. cap. I.
v. 17. scribit: «Difficultates non quidem

*

147

ί

cere inde contendit; dissensus enim genealogiarum, etiamsi supponeretur
adesse, quod minime fatemur, non evincit Christum esse filium naturalem
Josephi. Hoc autem ut pateat, satis est in medium afferre adversarii argu­
mentum: genealogiae Josephi dissentiunt inter se; ergo Jesus est filius
naturalis Josephi. Praeclara dialectica! Praeterea juxta adversarium in
archetypo aramaeo, in Evangelio seu Diateeseron Taliani et in Evangelio
Marcionis utraque haec genealogia desiderabatur, dein vero addita est;
nullam igitur earum dissensus ad probandum vim habet. Nempe menda­
cem oportet esse memorem. Qua vero ratione bene inter se componantur
hac genealogiae, docent interpretes. 36
322. Ad 3. D. Quia Joannis consilium id non ferebat, C. quia
aliter ipse sensit, iV. Joannis consilium, ut alias animadvertimus, potissi­
mum fuit, supplere ceteris evangelistis, et ea fusius prosequi, quae spectant
ad Christi divinitatem adstruendam. Hinc, cum Matthaeus ac Lucas
abunde, quae ad prodigiosam Christi humanitatis conceptionem spectant,
retulerint, hac praetermissa, Joannes solam aeternam ejusdem generationem
mil
exponit. Adde Joannem, ut communi
consensu veteres tradunt, quales
sunt Clemens alex.37, Eusebius 38, Hieronymus 39, Epiphanius
tria priora
evangelia, quae in omnium jam erant notitia, legisse et probasse, et veri­
tatem scriptorum suo testimonio confirmasse, antequam manum appulisset
Hill
ad suum Evangelium exarandum. Quid si Joannes, immo
et Christus ipse
aperte idipsum tradidissent, num iis fidem adhiberent rationalistae? Nihil
minus, prout vidimus eos se gessisse, cum ageretur de divinitate Verbi a
Joanne praedicata, de Jesu ac futura corporum resurrectione, de extremo
judicio, toties a Christo inculcatis, et non solum a reliquis tribus evange­
listis, sed et a Joanne, a Paulo, ac reliquis apostolis omnibus praedicatis.41
323. Ad 4. D. Id est, prout vulgo putabatur, C. reipsa, N. Non­
dum enim divina Christi missione comprobata, imprudenter omnino ejusplane tolluntur, minuuntur tamen, si, quod
verisimile est, statuamus, eam, quam Mat­
thaeus habet genealogiam, esse Josephi,
quam Lucas, Mariae. A Matthaeo recen­
seri genealogiam Josephi, a Salomone du­
centis genus, palet ex commate 16. coli.
6,7; Mariam vero genus duxisse ab alio
filio Davidis, Nathano, discimus ex Luc.
III. 31." . Rosenmüller praeterea citat pro
hac sententia Velhuscnium, ex Godl. Paulusio, quibus addi potest Kuinoel, Proleg.
§. 4. qui plures alios recenset, siquidem est
haec sententia apud ipsos communis. Plura
tamen vetant, quominus hanc sententiam
admittamus atque probemus.

36J Cf. Maldonatus, Comm, in s. Matth.
cap. I. v. 16. ubi fuse de hoc argumento
disserit; vid. etiam dissertationes duas de
Genealogia Jesu Christi, Joann. Jac. Hot­
tingen , in Novo thesauro theol. philolog.
sive sglloge disserit, p. 73 ct seqq. tom. IL
Lugd. Batav. 1732, in quibus confirmatur
sententia de duplici genealogia Josephi et
Mariae.
37) Apud Euseb. lib. VI. cap. 14.
3S) Lib. III. cap. 24.
39) De viris illustrib. cap. 9.
Da er es. LI. n. 19.
Cf. Tract. De Deo creat, n. 850 et
seqq.

10*

1

■"*'

; »

v-SCa

-,

148
modi mysterium patefactam fuisset, cui nemo fidem adhibuisset. Adeo
stolidi sunt rationalisme, dum haec effutiunt! Sic praepostera fuisset, ne­
que opportuna hujus rei manifestatio Joann. VII. 27 ; non obscure tamen
veritatem hanc innuit, dum v. 28 et seqq. divinam suam originem Christus
judaeis inculcavit, ostendendo, reipsa eos nescivisse, unde esset, ut illi fiden­
ter asserebant. Dum vero Paulus ex semine David secundum carnem Chri­
stum natum affirmat, perinde est ac si diceret: ex stirpe David, et hoc necesse erat, ut adimpleretur id, quod Deus patriarchis et Davidi promiserat,
nasciturum scilicet Messiam ex eorum semine. Aliud porro est dicere de
semine David, aliud vero de semine Joseph!; beata enim Virgo ex semine
David orta est ; cum vero ex ejus sanguine Spiritus Sancti virtute Christi
corpus efformatum sit, hinc Christus filius David est, nou autem Josephi;
quod perpetuo innuit apostolus, toties repetens, Christum factum ex muliere.
324. Ad 5. D. Id est cognati seu propinqui, C. fratres uterini, iY.
Hujus rei vadem habemus totam antiquitatem42, quod et usus loquendi
biblicus ostendit. 43 Mendacem porro jam tertio se prodit adversarius noster,
dum addit, comite ipsa matre Christi, propinquos eum ut insanum prehen­
dere voluisse. Nam in primo loco, nempe Marci III. 21. de matre ne
verbum quidem legitur; sed erant fratres illi, quos refert Joannes loc. cit.
in Jesum non credidisse; versu autem 31: Et veniunt, inquit, mate)' ejus
et fratres; et foris stantes miserunt ad eum, vocantes eum. Quod quidem est
factum a primo omnino diversum. 44
325. Ad 6. D. Sensu materiali, C. spirituali, A7. Nam angelus non
opinionibus vulgi, sed spiritui seu vero sensui Scripturarum effata sua ac­
commodavit, qui sub verborum cortice latebat, prout Christus patefecit, et
eventus ostendit, ac nos suo loco probavimus. Quid autem hoc commune
habeat cum consilio adversarii, scilicet ostendendi Jesum Christum filium
Josephi esse, non video, nisi fortasse ut proderet se non meliorem exegetam
esse quam criticum.
326. Ad 7. Neg. narrationes illas historiae luce collustratas quidpiam
efficere pro adversarii thêsi. Quid enim si Cerinthus, Carpocrates, ebionitae aliaeque obscurae, contemptae et profligatae ejusmodi pestes haereti­
corum, quos evangelista perstringit45, Christum filium Josephi autumarunt?
°) Cf. Maldon. in cap. XII. Evang. s·
Matth. v. 46.
41) Ibidem, innumeris prope allatis exem­
plis, ostendit idem auctor, talem loquendi
usum esse receptum in Scripturis.
44) Immo nec desunt qui contendant,
illud, quod refert s. Marcus ΙΠ. 21: Et
cum audissent sui (graece οί παρ' αυτού,
id est, ü qui ab ipso erant, seu qui ad

eum pertinebant), exierunt tenere eum;
dicebant enim: quoniam in furorem ver­
sus est, non de propinquis Christi esse
inlelligendum, sed accipiendum impersona­
liter: Fama erat, dicebant homines etc.
Alii illud dicebant referunt ad pharisaeos.
Cf. Rosenmuller ad hunc loc.
”) Cf. S. Hieronym. loc. cit

i

■J
1 fîj

i-**

149
Vere testes dignos se adversarius appellat. Non magis illorum perditorum
hominum impietas officit veritati, quam officiant rationalistae, dum falsitatis
arguunt evangclistas, apostolos et Christum ipsum.
327. Tantum denique abest, ut vulgata opinio apud gentes de homi­
nibus coelesti natura progenitis causae obsit, quam tuemur, ut rem nostram
mirifice confirmet, quod ex dictis apertissime constat. Omnium enim ejus­
modi opinionum originaria seu primigenia idea in vera religione reperitur,
quam postea suis commentis gentes plus minus depravarunt, ut in aliis
similibus casibus facturn esse animadvertimus.46 Ex his patet, quid sen­
tiendum sit de conclusione istius rationalistae, qui nempe se pessimum cri­
ticum, exegetam et historicum praebet, sacramque Scripturam ut mythographiam traducit ; nec operae pretium est diutius in hisce commentis refellendis
immorari.
328. In st. 1. Repugnat tamen Mariae virginitati, quod legitur Luc.
II. 22, 23 : Et postquam impleti sunt dies purgationis ejus . . . sicut scriptum
est in lege Domini: quia omne masculinum adaperiens vulvam, sanctum Do­
mino vocabitur. Quare 2. Apostolus Gal. IV. 4. dicit Christum factum
muliere. Ergo.
329. Resp. Ad 1. A. Sola enim prudenti oeconomia b. Virgo se
purificationis legi ultro subjecit, quemadmodum et Christus subjecerat se
legi circumcisionis, cum neuter ejusmodi legibus teneretur ; quod ex admi­
rabili conceptionis modo, hucusque vindicato, abunde constat. Recitans
autem evangelista verba legis, non insinuat Christum nativitate sua vere
matris vulvam adaperuisse, sed solum fecunditatem beatae Virginis ortu
suo ostendisse, prout phrasis illa primogeniti ei accommodata ex usu biblico
accipitm·, ac veteres exposuerunt. 47
330. Ad 2. D. Dicit apostolus Christum factum ex muliere, deno­
tando sexum, C. conditionem, A. Nempe docet ibi, Filium Dei, qui est
ab aeterno, factum esse ex substantia mulieris, ab eaque natum secundum
humanitatem in tempore; propterea hoc ipso ostendit, mulierem illam, ex
cujus substantia factus est Christus secundum carnem, virginem fuisse; alioquin dixisset, factum ex virili semine. 48
331. Reliquas difficultates, quae peti solent vel ex voce primogeniti,
4β) Tract. De Deo creat, n. 317 et seqq.
et alibi. Haec scilicet fraus est rationali­
starum, quod biblicas narrationes ad paga­
nam mylhologiam referant, ut ex hac illas
exponant, cum e converso paganam mythologiam ad Scripturam, quae illis anterior
est, exigere deberent, ut constanter apologetae religionis christianae, adversus phi­
losophos disputantes, se se gesserunt, cos

adigentes, ut faterentur, nullum ruylhuni
esse in pagana religione, qui originem non
habuerit ex sacris litteris atque ex primaeva
traditione, neque aliud esse eorum mythos
nisi corruptionem veritatis.
<T) Cf. Maldon. Comment, in Luc. IL 22
et seqq.
19J Cf. Bernardus a Piconio, Tripl. ex­
pos. in hune loc.

Î1 tfi

■

■

'Ί

i

’ F?

150
vel ex Matth. L 25. utpote ad praesentem thcsim non spectantes, missae
facimus.
CAPUT

III.

DE UTRIÜSQUE CHRISTI NATURAE HYPOSTATICA CONJUNCTIONE.

332. Christum verum Deum ac verum hominem esse, seu in Christo
tum divinam tum humanam naturam integram atque perfectam inesse,
ostendimus. Qua autem ratione ambae naturae simul consistant atque con­
junctae sint, ad catholicae veritatis normam inquirendum superest.
333. Qui alterutram in Christo negant naturam, hoc ipso omnem
prorsus proprie dictam conjunctionem ejusmodi naturarum eliminant ac
funditus mysterium Incarnationis evertunt. Verum non minus idem myste­
rium labefactant, qui, utraque in Christo admissa natura, nonnisi acciden­
talem aut moralem inter utramque naturam unionem intercessisse contendunt.
Doctrina igitur ecclesiae catholicae est, hypostaticam seu personalem
et substantialem in Christo intercedere utriusque naturae conjunctionem, in
qua sola integrum Incarnationis mysterium consistere potest, et in hoc con­
junctionis modo nucleus, ut ita dicam, seu ratio formalis ejusdem mysterii
continetur.
·
334. Quandoquidem vero ex germana unionis hypostaticae notione
maxime pendet dicendorum intelligentia, juverit ejusdem praemittere defini­
tionem, eamque per partes, maxima qua fieri poterit perspicuitate, expla­
nare, et praecipua consectaria deducere.
335. Est igitur hypostatica unio sive unitio conjunctio illa, qua duae
naturae, divina et humana, integrae, inconfusae, impermixtae, ac suis pro­
prietatibus et operationibus praeditae, in se permanentes, subsistunt in una
divini Verbi persona.
336. Ex hac porro definitione, I. patet ejusmodi conjunctionem dua­
rum naturarum factam esse, saltem immediate, in persona} qua fit ut una
eademque sit ambarum naturarum subsistentia et personalitas, sive ratio
suppositi; ac propterea hypostaticae seu personalis unionis nomen sortita sit.*
II. Cum hypostasis seu persona divini Verbi jam extiterit ante unio­
nem seu assumptionem humanae naturae, patet humanam naturam non con­
currere tamquam partem ad constituendam personam, prout nomen personae
(quae simplicissima est) formaliter, ut ajunt, accipitur; sed eatenus, peracta
Incarnatione, composita persona dicitur, quatenus totum suppositum, quod
est Christus, ex utraque natura coalescit 2, atque idcirco quatenus materia­
liter persona sumitur.
’) Cf. Petav. De Incam. lib. LIL cap. 4.
2 et seqq.

’) Ibid. cap. 12. §. 4 et seq.

t

h

cf

151
ta

III. Cum nonnisi ratione ejusdem subsistentiae divina et humana na­
tura unum sint, patet subsistentiam sive personam Verbi non esse respectu
humanitatis instar subjecti, quod humanitatem sustentet velut accidens, sed
instar termini, quatenus ejusmodi conjunctio in unam subsistentiam ac per­
sonam desiit.3

I

<

IV. Cum subsistentia humanae Christi naturae eadem sit ac subsisten­
tia Verbi, constat ejusmodi humanam naturam factam esse propriam per­
sonae Verbi, quae, peracta Incarnatione, coepit operari per hanc humani­
tatem, et in assumpta humanitate eadem ratione ac ante Incarnationem, vel
etiam ea peracta, distincte operata est, vel operatur, prout est principium ,
quod, ut loquuntur scholae, in divina natura; utraque porro natura in per­
sona Verbi subsistens operatur, seu exerit proprios actus realiter distinctos
ut principium quo, ut vocant. Peracta enim Incarnatione, realiter semper
inter se distinctae sunt hae duae naturae.

«>

V. Cum igitur inter subsistentiam et naturam in concreto tam arcta
conjunctio intercedat, ut nonnisi ratione seu cogitatione altera ab altera di­
stinguatur, hinc fit ut natura in sua existentia pendeat a subsistentia, a qua
terminatur ac regitur. Hinc nec ante nec post Incarnationem vel uno tem­
poris instanti supponi aut concipi potest humanitas Christi existens nisi in
persona Verbi. Si enim seorsum haec humanitas ab illa subsistentia aut
persona spectetur, jam non esset amplius humanitas Christi, id est, Verbi
incarnati, sed mera abstractio, seu ens rationis. 4

VI. Cum hacc conjunctio facta sit immediate in persona, ut diximus,
non autem in naturis, sequitur has naturas realiter inter se distingui, qua­
rum unaquaeque naturales suas proprietates retinet ac proprias operationes
et actus uniuscujusque proprios; cum tamen, ut diximus, natura nonnisi
ratione ac virtualiter distinguatur a persona, sequitur mediate factam esse
conjunctionem inter naturas. Hinc haec unio sub hoc respectu physica et
substantialis pariter appellatur. 5
337. Atque haec de unionis hypostaticae notione innuisse ad rem
nostram sufficiat. Reliqua pro opportunitate attingemus. Interea ex dictis
inferimus, unicam in Christo esse personam eamque divinam: hanc perso­
nam subsistentem in duabus naturis, seu Christum Deum hominem esse
Filium Dei naturalem : post duarum naturarum unitionem duas integras,
perfectas atque impermixtas permansisse naturas, inter se realiter distinctas:
unamquamque propterea naturam suas conservare proprietates naturales
suasque operationes.
Singulis his veritatibus fidei nostrae vindicandis opera in hoc capite
3) Petav. 1. c. cap. 3. §. 16.
4) Ibid. lib. XII. cap. 4. §. 6-

ô) Ibid. lib. III. cap. 4. §. 17.

* “fi

f?
c»
• I ; Γ .

152
impendenda nobis erit. Quod ut facilius assequamur, rem totam in suos
articulos dispertiemur, in quibus singulorum haereticorum commenta veri­
tati hactenus expositae adversantia refelletnus.

ARTICULUS!.
DE

UNICA

CHRISTI

PERSONA.

338. Nestorius Germaniciae in Syriae oppidulo natus, prius monachus
antiochenus et presbyter, Theodori autem mopsuesteni discipulus, anno 428.
episcopus constantinopolitanus renunciatus, vix in ea sede confirmatus fuit,
cum haustam a Theodoro haeresin disseminare coepit. Primum vero vocem
&εοτόκο$ sive Deipara insectandam sibi proposuit, tum per alios a se sub­
missos 1, tum aperte per se ipsum, beatam Virginem χηιστοτόκον sive
Chrisliparam vocandam esse contendens, quippe quae non Deum, sed ho­
minem peperisset. Ipse enim contendebat, inter divinam humanamque na­
turam in Christo non intercessisse nisi moralem seu habitudinis, σχετικήν
et externam conjunctionem. Hinc duas personas in Christo profitebatur.
Incarnationem non aliud esse affirmabat nisi ένοίκησιν, habitationem Dei
in homine, velut in domicilio suo, vel in templo, quemadmodum in Moyse
ac prophetis reliquis habitasse dicitur. Hinc Christum &εοφ0οον seu deiferum appellabat et possessorem divinitatis, non vere Deum, nec sustinebat
dici Deum bimestrem aut trimestrem. Ex ejus enim sententia non antea
Deus conjunctus est cum Christo, quam cum demum is formatus fuerit in
utero virginis homo integer atque perfectus, atque ex ista conjunctione,
quam συνάφειαν seu connexionem vocabat, Christus homo nominari Deus
coepit, quemadmodum et Moyses Deus appellatus est.
339. Hoc latiori sensu non dubitavit Nestorius interdum Christum
Deum appellare, ac b. Virginem Deiparam, et hac ratione, ut moris hae­
reticorum est, sub larva catholica haereticam impietatem tegere satagebat.
\Teriun ei larvam detraxit s. Cyrillus episcopus alexandrinus, qui erroribus
Nestorii duodecim opposuit capitula, quae vocavit anathematismos, quos ei
subscribendos dedit, si catholicus esse ac dici vellet. Tantum vero abfuit,
ut haeresiarcha eis subscriberet, ut totidem anathematismos ad Cyrillum
miserit, in quibus impium totius haereseos suae systema majori in lumine
collocavit.2 Quare in concilio oecumenico ephesino anno 431. Nestorius
depositus est ab episcopali sede, et una cum haeresi sua damnatus3 ; a
*) Petav. lib. I. cap. 7. §. 4 et seqq.
’) Vid. Epistola synod s. Cyrilli ad
Nestorium cum XII anathematismis in
Actis Condii Harduini, tom. I. col. 1283 et
seqq. et ibid. coll. 1298 et seqq. Anathe-

matismi Nestorii oppositi anathematismis
s. Cyrilli. Vid. etiam Petav. De Ineam.
lib. VI. cap. 17.
*

Acta Concit. cit. col. 1422.

153
Theodosio autem imperatore Antiochiam primum, deinde quadriennio post
Oasim relegatus est, ubi aerumnis calamitatibusque confectus, vermibus
exesa ejus lingua, supremum diem obiit.4
340. Ex hac porro catholica ad speciem'loquendi ratione, qua Nesto­
rius usus identidem est, sive ad invidiam innovationis declinandam, sive ad
propria sensa magis tegenda, factum est, ut audaciores nonnulli critici inter
protestantes totam illam nestorianam controversiam traduxerint ut puram
logomachiam.5 Ast perperam. Si enim recte atque orthodoxe Nestorius
sentiebat, nec nisi in verbis erat discrepantia inter ipsum et Cyrillum ac
catholicos reliquos, quare exortis tot commotionibus sententiam suam catho­
licam apertis verbis nunquam ipse patefecit? Nestorius unam personam
reipsa fatebatur in Christo, eumque Deum simul et hominem admittebat,
ac beatam Virginem vere Deiparam esse censebat, quare ejus discipuli nestoriani utrumque inficiati sunt atque adhuc inficiantur? Itaque mala pror­
sus fide egit Nestorius, ac merito anathemate percussus et depositus est.
Hae solae observationes, quae aeque quadrant in eos omnes, quos iidem
imprudentes critici, ut videbimus, ab haeresis aut erroneae doctrinae crimine
vindicare satagunt, ut invidiam in ecclesiam catholicam ejusque doctores
conflent, abunde sufficiunt ad s. Cyrillum. et ecclesiam vindicandam; et
propterea non opus est in ceteris persequendis immorari.
341. Interim ex iis, quae de haeresis nestorianae indole ac natura
exposuimus, colligitur, duo a nobis esse praestanda; tum unicam scilicet
asserere et vindicare debemus in Christo personam, eamque divinam, tum
ostendere beatam Virginem, ex qua haec unica divina persona secundum
carnem in tempore edita est, vere vocandam et esse Deiparam ; in his enim
ceterae veritates, quae ad hoc argumentum spectant, includuntur, atque ex
iis pendent. Huc pariter referimus, quae adversus felicianos disputari so­
lent de Christi· filiatione ut vocant, naturali, non autem adoptiva, quam
isti in Christo commenti sunt. Hic enim error tantum habet cum nestoriana haeresi necessitudinem, ut ab ea separari nequeat, quod ex dicendis
constabit. Sit icitur
I

·

·

• —

4) Cf. Joann. Garnerii Dissert, de ha ν­
resi et libris Nestorii. α. praeterea de
Neslorio ejusque haercsi scriptores, quos
recenset Fabricius
Bibliothecae grace.
tom. IX. pag. 286 et seqq. et, qui post eum
scripsit, Joseph Simonius Assemanus, Biblioth. orientalis, tom. III. part. 2. Hic
enim prae ceteris uberius et accuratius haec
est persecutus.
4) Inter ceteros David Derodon calvinista, in lib. De supposito; Elias Saurin,
pariter Calvini assecla, in Apologia contra

9

Jurieti; Albertinas, in Tract, de Eucha­
ristia: Christ. Aug. Salig. in lib. cui titu­
lus Eutychianismus ante Eutychen; Matliurinus Veyssère la Croze, in Hist. Chri­
stianismi Indorum; Paul. Ern. Jablonski;
Exercit. hisI or. cedes.; Sam. Basnagius,
Annal, politico- eccles. ad annum Christi
430 el seqq.; Bayle, Diet. hist. crit. art.
Nestorius; a quibus non abhorruit Elias
Dupin celebris jansenista, Nouvelle Bi­
bliothèque des auteurs ecclesiastiques,
loin. III. part. 2-

154

PKOPOSITIO I.
Unica in Christo est admittenda eaque divina persona.
342. Propositio haec est de fide, quam tradit symbolum athanasianum,
dicens: Non duo tamen, sed unus est Christus. Qui quidem Christus, ut
definitur in concilio oecumenico constantinopolitano IL can. VII et VIII.
est w duabus naturis in una subsistentia et in una Verbi persona.1
343. Sic vero ejusdem veritatem adstruimus : Ibi unica eaque divina
persona agnosci debet, ubi uni eidemque divino supposito attribuuntur, quae
in duabus naturis gesta sunt, ac de uno eodemque individuo, eoque divino,
subsistente in duabus naturis, constanter praedicantur; atqui talia tribuun­
tur Christo, et ita praedicantur de Christo.
344. Etenim apostolus Philipp. II. 6 et seqq. ita de Christo scribit:
Qui cum in farma Dei esset, non rapinam arbitratus est, esse se aequalem
Deo; sed semetipsum exinanivit, formam servi accipiens, in similitudinem ho­
minum factus, et habitu inventus ut homo. Quibus verbis ille idem dicitur
accepisse formam servi, qui erat in forma Dei ; atque idem praedicatur
aequalis Patri propter formam Dei, qui minor est Patre propter formam
servi; ille idem, qui, cum esset in forma Der, formam servi accepit, dici­
tur exinanitus. Atqui haec omnia de Christo praedicare ea ratione non
potuisset apostolus, si duplex in Christo esset persona sive suppositum, ac
Verbum nonnisi moraliter et externe» se humanae Christi personae ac jam
in se subsistenti junxisset Paulus igitur unam dumtaxat, eamque divinam
personam in Christo praedicavit.
345. Id ipsum praedicavit Joannes his verbis: Verbum caro factum
est. Neque enim Verbum factum est caro conversione diyinitatis in car­
nem, quod repugnat, atque ex dicendis patebit; neque unione tantum mo­
rali et externa, quam licet in sanctis suis operetur Deus, attamen dici
nequit Deum factum esse aliquem sanctum; ergo Verbum caro factum est
unione naturali, substantiali, intima, hypostatica ; ideoque ima est in Christo
persona, eaque divina.
346. Praedicant denique divinae litterae, ubicumque unum eumdemque declarant esse Filium Dei et Filium hominis; velut cum Dominum
gloriae crucifixum memorant, I. Cor. II. 8 ; auctorem vitae interfectum,
Act. III. 15; Deum ecclesiam proprio sanguine sibi acquisivisse, ibid. XX. 28;
Filium hominis existentem, antequam Abraham esset, Joann. VIII. 58; Fi­
lium Dei factum ex muliere, Gal. IV. 4; atque item Filium hominis exi­
stentem in coelo, dum loqueretur in terris, Joann. III. 13. Ibi enim unica
Collai. VIII. Cf. Acta Cone. Hard. tom. III. col. 198. vid. etiam ib. coi. 195. can. V.

♦'Xjç

155
adstruitur persona, ubi unum idemque individuum Deus et homo dicitur,
et ubi uni eidemque tribuuntur ea, quae sunt Dei et hominis, quemadmo­
dum ea in allatis aliisque divinarum Scripturarum oraculis tributa esse luce
clarius apparet. Ergo.
347. Huc accedunt fidei nostrae symbola, apostolicum nempe,
n i c a e n u m et constantinopolitanum, in quibus constanter imus
idemque exhibetur Christus, qui Filius Patris, Deus de Deo, descendisse
de coelo, incarnatus et homo factus in utero b. Virginis, passus et crucifi­
xus dicitur. Unus autem idemque non est ratione naturae, ut ostendemus;
ergo unus idemque est ratione suppositi, subsistentiae et personae.
348. Neque alia unquam fuit doctrina patrum sive graecorum
sive latinorum, quorum longam seriem profert Petavius2 ; nos unum aut
alterum proferemus. S. Ignatius Ep. ad Ephes: Unus, inquit, medicus
est, carnalis et spiritualis, genitus et ingenitus (seu factus et non factus), in
carne genitus Deus ... et ex Maria ct ex Deo, primo passibilis et tunc impassibilis Jesus Christus Dominus noster3; et postea: In uno Jesu Christo
secundum carnem ex genere David, Filio hominis et Filio Dei.* Ergo ex
Ignatio unus idemque est Jesus Christus, non factus secundum naturam
divinam, factus secundum carnem seu naturam humanam, unus idemque
pro diversa natura passibilis atque impassibilis, Filius Dei et Filius homi­
nis, ex Deo et Maria genitus.
Nec minus luculenta sunt, quae pro catholico dogmate scripsit s. Au­
gustinus in Enchiridio, cap. XXXV. ante exortam nestorianam haeresim5: Christus Jesus, Dei Filius, est et Deus et homo. Deus ante omnia
saecula, homo in ?iostro saeculo. Deus, quia Dei Verbum, Deus enim erat
Verbum; homo autem, quia in unitatem personae accessit Verbo anima ra­
tionalis et caro. Et iterum ibid, concludit. Unus Dei Filius, idemque ho­
minis Filius; unus hominis Filius, idemque Dei Filius; non duo filii Dei, Deus
et homo, sed unus Dei Filius; Deus sine initio, homo a certo initio, Dominus
noster Jesus Christus.
349. Ratio demum theologica id ipsum evincit. Posita enim
quacumque morali unione, etsi in summo gradu, jam non unus sed duplex
Christus esset ; a quo dogmate abhorrent aures Christianae, quod totum
labefactaret Incarnationis mysterium, ac everteret redemptionis oeconomiam;
*) Lib. ΙΠ. cap. 11.
*) Cap. VII: Εις ιατρός èony, Οαρκικός
τε καί πνευματικός , γενητός καί άγένητος,
εν Οαρκί γινόμενος $εός . . . καί έκ Μα­
ρίας καί εκ 3εοΰ, πρώτον πατητός, καί
τότε απαθής, ΊηΟούς ΧριΟτός ό κύριος
ημών. Apud Galland. liibl. Patrum min.
tom. I. pag. 266.

4) Εν ΊηΟού Χριστώ, τώ κατά oâpxa
έκ γένους Λαβίδ, τώ ιίώ ανθρώπου, καί
ιίώ 3εοϋ, ibid. cap. 20. pag. 270.
*) Nam hic liber auno 421. aut paulo
post conscriptus est; haercsis autem nestoriana exorta est anno 430.

156
neque amplius de uno eodemque praedicari possent, prout in universa Scri­
ptura et traditione fit, diversae Christi actiones, quandoquidem non ad
unum, sed ad duo distincta supposita spectarent in hypothesi nestoriana;
actum praeterea esset de Christi divinitate.6
DIFFICULTATES.

bl

350. I. Obj. 1. Quoties Scripturae generationem Christi ex b. Vir­
gine, vel Christi mortem commemorant, eum nusquam Deum appellant, sed
aut Christum nominant aut Jesum aut Dominum. Ergo eadem non est per­
sona Christi hominis et Verbi Dei. 2. Joannes praeterea I. 14. tradit,
Christum habitasse in carne; et II. 19. Christum ipsum 3. corpus suum
seu humanitatem vocasse templum; item apostolus Hebr. λΓΙΙΙ. 2. et IX. 11.
eamdem Christi humanitatem dicit tabernaculum·, Philipp, vero II. 7. ha­
bitum. Jam vero nulla personalis et intima unio intercedit inter templum
et tabernaculum, atque habitantem in eis, inter habitum seu vestimentum
et cum, qui eo induitur. Moralis igitur et externa est unio, quae inter
Deum et hominem in Christo intercessit, quae in voluntatum consensione
et gratia consistit, 4. prout declarat ipsemet Christus, Joann. VIII. 29. di­
cens: Qui me misit, mecum est, et non reliquit me solum, quia ego, quae
placita sunt ei, facio semper. 5. Quare Christus in sacris litteris modo hominis, modo Dei Filius dicitur. Non ergo unus filius neque una persona.
351. Resp. Ad 1. Λ7 Paulus enim Gal. IV. 4. de Christi humana
generatione loquens, ait: Misit Deus Filium suum factum ex muliere; ac
rursum, Philipp. Π. Christum dicit in forma Dei fuisse aequalem Deo; et
Act XX. 28. affirmat, Deum acquisivisse ecclesiam sanguine suo.7
352. Ad 2. A". Sed Verbum, carnem factum, in nobis, id est, inter
homines habitasse affirmat; quo solo nestoriana evertitur impietas.
353. Ad 3. D. Christi humanitas, seu potius Christi corpus vocatum
fuit templum, tabernaculum, habitus, improprie seu sensu figurato, C. pro­
prie, xV. Alioquin, ciun et corpus nostrum ab apostolo Paulo (II. Cor. V. 1
et seqq.) domus, habitatio et tabernaculum vocetur, prout etiam vocatur ab
apostolo Petro (II. Epist. I. 13.); sequeretur, inter animam et corpus nostrum
non intercedere nisi moralem conjunctionem; eo magis quod ita fuerit nun­
cupatum Christi corpus relate ad animam, non autem ad ejus divinitatem,
uti ex contextu apparet. Apostolus autem, Philipp. II. tantum significat,
Christum· externa specie purum hominem apparuisse, etsi Deus pariter
esset; et hinc rursum labefactatur nestorianus error.
354. Ad 4. iV. Nec enim particula quia hic causalis est, sed signum
*) Cf. S. Thom. Cont. gent. lib. IV.
cap. 34.

D Cf. etiam Rom. I. 3; Joann. III. 16.

157
exprimit ct effectum missionis suae, vehit si Christus diceret: ex hoc pote­
ritis cognoscere divinam missionem meam, quia Ego quae placita sunt ei,
facio semper, prout clarius v. 42. exponit, dicens: Ego ex Deo processi et
veni. 8
355. Ad 5. D. Tamquam unum idcmque suppositum, C. tamquam
diversum suppositum, Ar.

356. II. Obj. Sancti ecclesiae patres eadem qua Nestorius ratione
de Christo et Incarnatione locuti sunt. Nam 1. quidam Deum assumpsisse
hominem affirmant, ut s. Ambrosius9 et s. Augustinus‘°, qui praeterea,
Enchir. cap. XXXV. dicit, Christum esse aliud propter Verbum, et aliud
propter hominem. 2. Nonnulli Christum dixere hominem deiferum, ut s. Basilius passim.11 Alii eum vocarunt hominem dominicum, ut s. Athana­
sius12, s. Epiphanius 13, s. Augustinus. 14 3. Alii denique Christi humani­
tatem aut organum aut templum aut vestem divinitatis dixerunt, immo et
sponsam.15 4. Sed inter ceteros eminet s. Joann. Chrysostomus, qui Uomil. HI. in cap. 1. Epist. ad Hebr. η. 1. exponens verba psalmi XLIV. re­
lata ab apostolo: Propterea unxit te Deus, Deus tuus, scribit: Hic
(apostolus) ct judaeos et Pauli samosateni asseclas et arianos, Marcellumque
et Sabellium feriit et Marcionem. Quomodo ? Judaeos quidem, ostendens
unum esse duo 16 et Deum et hominem .... adversus Marcellum et
alios quod sint duae personae divisae per hypostasin. Adversus
Marcionistas autem, quod divinitas non ungatur, sed humanitas.17 Ergo tum
*) Cf. Maldonalus in hunc loc.
9) De Fide, lib. V. cap. 8. n. 108. edit,
maur. tom. II.
,0) De Civ. Dei, lib. XL cap. 2.
“) Lib. De Spiritu S. cap. 5, et in
Ps. LXI. n. 4; in Ps. XLV, in Ps. LIX,
Hom. XXV. De Nativ. etc. Quare Theodorelus Cyrillum incusat, quod anathemate
feriendos existimaverit eos, qui Christum
dicunt &εοφό^ον άνΟρωπον, quum tamen
a plurimis patribus, maxime vero a M. Ba­
silio eam vocem usurpatam noverimus.
Apud s. Cyrill. Defens. anath. V. tom. VI.
pag. 220.
,J) Tom. I. pag. 394. D.
,3) In Ancoralo, §. XCV.
H) Lib. LXXXni Quaesi, qu. XXXN1.
*4) Ita s. Athanas. lib. De Ineam. pag.
70. C. et alibi, Euseb. caesar. Demonst.
Evang. lib. IV. cap. 13. pag. 107; Epiphan.
Haer. LIX. §. 11. pag. 763; Cyrillus alex.
Dial, de Ineam. pag. 692. tom. V. C. ve­

stem vocarunt. Fulgentius ivocavit huma­
nam naturam trabeam. Serm. de s. Sté­
phane ; sponsam vocavit s. Augustinus,
Tract. VIII. in Joann. Horum omnium
aliorumque ss. patrum in hanc rem testi­
monia exhibet Petavius, De Incani, lib.
VII. capp. 10, 11, 12, 13.
,s) Haec verba: zfuo τόν αυτόν âeixvvç,
καί 3εον καί άνθρωπον, a Mutiano sçholaslico interprete sic vertuntur: Duas per·
sonas el unum Deum.

,7) Ενταύθα καί Ιουδαίους , καί τούς
Παύλου τού Σαμοΰατίως, καί άρειανούς
καί Μάρκελλον καί Σαβέλλιον ίβαλε καί
Λίαρκιωνα. Πώς; Ιουδαίους μεν, δύο τόν
αύτόν δεικνύς, καί $eov καί άνθρωπον. . .
Πρός δε Μάρκελλον καί τούς άλλους, orc
δύο έοτί ταύτα πρόςωπα διηρημενα κανά
την vnôoraOcv. Πρός δε μαρκιωνιΟτάς, orc
η άεότης ού χρίεται, άλλ' η άν&ρω.τοτης.
Pag. 26. tom. XII. ορρ. edit, maun

158
patres reliqui, tum praesertim Chrysostomus duas agnoverunt in Christo
personas.
357. Resp. D. .4. At sensu longe diverso, C. eodem quo Nestorius, *V. Nondum enim exorta nestoriana haeresi, liberius quandoque patres
loquebantur, praesertim cum de oeconomia potius mysterii, quam de my­
sterii theologia agebatur. Verumtamen errore detecto cautiores fuerunt in
delectu verborum, ut in epistola ad Valerianum scribebat s. Cyrillus. Ce­
terum ss. patres interdum vocabula haec usurpasse sensu plane diverso ab
eo, quem postea Nestorius protulit, diversa in utrisque adjuncta, contextus
ac fidei professio omnino declarant.
358. Sic igitur distinguendum: 1°. asserunt Deum assumpsisse homi­
nem, id est, humanitatem, C. personam seu individuum humanum, N. Qua
significatione tum ecclesiae patres ac primi de schola theologi, Anselmus
et Hugo Victorious, tum ecclesia ipsa in suis precibus, illa loquendi ratione
usi sunt, absque ulla labis nestorianae suspicione, concretum pro abstracto
usurpantes.18 Dum vero s. Augustinus asserit, Christum esse aliud pro­
pter Verbum, aliud propter hominem, de natura id affirmat, non de per­
sona: alioquiu dixisset alium et alium, atque in eodem capite conceptis
verbis unam Filii Dei et Filii hominis personam et unum Filium esse non
affirmasset.19
359. 2°. Alii Christum dixerunt hominem deiferum, dominicum, aut
etiam déification, ratione hypostatici nexus inter utramque naturam, C. ra­
tione moralis unionis inter utramque personam, V. Sic enim explicant has
voces s. Maximus martyr et Theodoretus ipse.20 Minus tamen castigatae
ejusmodi locutiones videntur, cum Christus non praecise dcifer sed Deus,
le) Cf. Petav. lib. IV. cap. 12. §. 6, 7.
”) Quo spectat illud monitum Vincenti!
lirinensis : .Quomodo in Trinitate alius at­
que alius, non aliud atque aliud? Quia
scilicet alia est persona Patris, alia Filii,
alia Spiritus Sancti; sed tamen Patris et
Filii et Spiritus Sancti non alia et alia,
sed una eademque natura. Quomodo in
Salvatore aliud atque aliud, non alius at­
que alius? Quia videlicet altera substantia
divinitatis, altera humanitatis; sed tamen
deitas et humanitas non alter atque alter,
sed unus idemque Christus, unus idemque
Filius Dei, et unius ejusdemque Christi et
Filii Dei una eademque persona.» (Cornnionit. cap. XIII.)
î0) Eo tantum sensu de Christo vox
dei feri usurpari potest, quatenus caro Chri­
sti, seu potius humanitas, Deum et suum

habet ac proprium, hoc est, intime ac sub­
stantive conjunctum, et unum eumdemque
secnm factum. Cf. IVIaximus mart, in Schol.
ad cap. 7. Dionysii De coelesti hierarch.;
Theodoretus, in Confut. Analh. v. Neque
omittendum, s. Basilium, in lib. De Spi­
ritu S. loc. cit. n. 12. et in Psal. L. mi­
nime vocasse Christum &εοφόρον άνθρω­
πον, hominem deiferum ; sed solum ab
ipso sic Christi caro vocata fuit, tum locis
citatis, tum Hom. in Ps. XXXIX. et Com­
ment. in cap. II. Isaiae, θεοφόρος οάρξ,
caro deifera. Hinc merito doctus P. Fronto
Ducaeus observat, Theodoretum graviter
hallucinatum fuisse in reprehensione anathematismi quinti, ubi ait a s. Basilio Chri­
stum vocatum esse θεοφόρον άνθρωπον.
Non enim parum interest inter hominem
deiferum et carnem deiferam.

159
neque dominicus sed Dominus sit; quod ipse advertit s. Augustinus se cor­
rigens. 21
360. 3°. Alii dixerunt Christi humanitatem organum, instrumentum,
templum divinitatis , cum Verbo iis utente et in iis habitante atque
hypostatice conjuncto, C. secus, A’. Nempe eo sensu, quo manus aut
brachium dicitur hominis organum et instrumentum, corpus vero animi
tabernaculum. Hinc neque Cyrillus ipse instrumenti vocabulum repudiabat.22
Vestis autem et indumenti, immo et sponsae voces adhibitae sunt ad signifi­
candam utriusque naturae distinctionem et proprietates.23
361. 4°. Nec magis nestorianae haeresi favet s. Joann. Chrysostomus,
sive dum asserit unum esse duo, quod de duplici Christi natura apertissime
usurpat, dicens et Deum et hominem; sive dum ait, quod sint duae perso­
nae divisae per hypostasin. Loquitur enim hic de duabus personis, Patre
nempe et Filio, qui distinguuntur per hypostasin seu personalitatem unius­
cujusque propriam, prout ejus scopus exigit. Sibi enim proposuerat evin­
cere, sabeUianos illis verbis refelli, qui distinctionem personarum in Deo
auferebant. Hunc autem finem profecto haud assecutus esset, si de distin­
ctione inter personam Quisti divinam et humanam ejusmodi dictum usurpasset. Atque hinc factum est, ut neque Nestorius neque nestorianus ali­
quis unquam ad Chrysostomi patrocinium confugerit, immo et a Cyrillo et
a Coelestino papa adversus nestorianos agentibus Chrysostomi orthodoxia
summopere commendetur.24
362. ΙΠ. Obj. 1. Naturam inter atque personam vel nulla prorsus
”) En ipsius verba, Retract. lib. I.
cap. 19. η. 8: ».Sed non video, ulrum
recte dicatur homo dominicus, qui est me­
diator Dei et hominum,
homo Christus Je•
sus, cum sit utique Dominus: dominicus
autem homo quis in ejus sancta familia
non potest dici? et hoc quidem ut dicerem,
apud quosdam legi tractatores catholicos
divinorum eloquiorum.
Sed ubique hoc
dixi, dixisse me nollem; postea quippe vidi
non esse dicendum, quamvis nonnulla pos­
sit ratione defendi."
”) Loc. cit.
“) Cf. Petav. lib. VII. cap. 13. §. 5 et
seqq.
%
54) S. Cyrillus, Epist. ad clerum constantinopolitanum : Numquid, inquit, qui
illum (Neslorium) antecesserunt, doctrinae
fidei operam non dederunt? Numquid
eloquent ior est Joanne? etc. opp. edit.
Paris. 1638. tom. V. part. 2. pag. 35. S. Cae-

lestinus, Epist. XIV. pariter Ad clerum
et populum constantinopolitanum : Ut a
.recentioribus, scribit, inchoemus, quid non
animis vestris eruditio sanctae memoriae
episcopi Joannis infudit, cujus sermo adstruens catholicam fidem toto orbe dif­
fusus est? Apud Coustant, epist. RR.
Pontificum coi. 1134. Sed neque necesse
est, ut cum nonnullis suspicemur textura
hunc s. Joann. Chrysostomi fuisse corru­
ptum. De hoc s. Joann. Chrysostomi textu
duae prostant dissertationes in Thesauro
theolog. Zachariae tom. IX. quarum altera
inscribitur: P. Gabrielis Danielis S. J.
dissertatio de judiciis criticorum et nu­
peri interpretis yallici super loco s. Chry­
sostomi ex horn. III. in epist. ad JUebr.
ubi nonnullis nesloriano more loqui visus
est; altera vero: De sententia b. Joann.
Chrysostomi quoad duas in Christo per­
sonas, dissertatio Ignatii Tentscher e S.
Jesu.

if

160
vel metaphorica tantum distinctio intercedit, quae ex diversis atque in in­
finitum variantibus philosophorum notionibus pendet. Quis autem notioni­
bus tam ambiguis, tam variis, tam inter se oppositis innixum dogma con­
stituat? 2. Eo vel magis quod nullum ex creatis rebus desumi possit
exemplum, quo catholicorum doctrina explicetur. 3. Certe si, amotis pldlosophorum subtilitatibus, rem discutiamus, perspicuum esse videtur ad
hominis constituendam personam hoc imum requiri, ut mens et corpus una
jungantur, 4. alioquin dubitare semper liceret, utrum nobis insit persona
hominis, etsi animo praediti simus et corpore. -5 5. Quod si divina virtute
fieri potuit, ut in Christo esset natura humana sine persona, atque in di­
vini Verbi persona subsisteret, cur divinae ejusdem omnipotentiae virtute
fieri non potuit, ut in Christo persona humana cum divini Verbi persona
substantialiter conjungeretur? Utrumque sane miraculum est, sed hoc po­
sterius valde convenientius, tum quia tunc revera Christus esset perfectus
Deus et homo perfectus, 6. tum quia mysterium rectissime explicaretur,
simulque absurda omnia vitarentur, quibus catholicorum sententia urgetur,
atque illud in primis, quod de una eademque persona enuntientur ea, quae
inter se pugnant. 7. Quis demum neget, personalitatem ad naturae nostrae
dignitatem ac perfectionem spectare? Si eadem caruisset Christus, digni­
tate ac perfectione humanae naturae propria caruisset, quod nefas est di­
cere. Ergo.

At *

363. Reap. Ad 1. D. Et ejusmodi notiones dogmati declarando,
Hill
quod in divina revelatione continetur atque fundatur, accommodatae
sunt, C.
his notionibus philosophicis dogma catholicum innititur, A’. Hallucinatin'
itaque Bayle, dum pro certo assumit, dogm? catholicum ab ejusmodi pliilosophicis notionibus pendere, cum contra certum sit, nonnisi serius accom­
modatas esse dogmati a Deo revelato ejusmodi notiones. Quemadmodt lir
enim ex revelatione scimus, Deum unum ac simplicissimu n esse, ac simul
in Deo esse Patrem, Filium et Spiritum Sanctum, ita ex eadem revelatione
novimus, unum eumdemque esse Christum, qui est Deus et homo. Haec
semper professa est ecclesia catholica a Deo edocta. Insurgentibus vero
haereticis sabellianis, qui realem Patris et Filii et Spiritus Sancti distin­
ctionem negarunt, coepit Patrem, Filium et Spiritum S. vocare hypostases
seu personas ; quod vero iisdem commune est, seu quod unum de Deo
praedicatur, vocavit naturam, analogia ducta ex iis, quae de natura et per­
sonis philosophi de rebus naturalibus, praesertim humanis, disserentes tra­
debant. Sic, cum novatores alii, quae in revelatione de uno eodemque
Christo diversa praedicantur, dispescerent, ut nestoriani, vel quae eidem
tribuuntur, confunderent, ut eutychiani, ecclesia ipsis sese opponens, quod
) Ita quidem Bayle, Diet, art Pyrrhon. rem. B.

E’
■ ;

161
unum de Christo dicitur, vocavit hypostasin, personam aut suppositum; quae
distincte de eo enunciantur, vocavit naturas. Metaphysici postea, in ejus­
modi voces et notiones subtilius et accuratius inquirentes, theorias suas de
natura, substantia, subsistentia, persona et supposito tradiderunt juxta id,
quod Christiana religio ex revelatione divina de Trinitate et Incarnatione
jam docebat. Quare non religio Christiana a philosophia, sed a religione
accuratiores suas theorias mutuata est philosophia.26
364. Ad 2. Esto; frustra enim exemplum quaeritur ex iis, quae in
creatarum rerum ambitu continentur, cum agitur de eo, quod creata omnia
transcendit. Apposite huc quadrant, quae scripsit s. Augustinus, Epist.
CXXXVJI. ad Volusianum, n. 8: Si ratio quaeritur, non erit mirabile; si
exemplum poscitur, non erit singulare; demus Deum aliquid posse, quod nos
fateamur investigare non posse. In talibus rebus tota ratio facti est potentia
facientis.
365. Ad 3. A7. Ut enim suo loco exposuimus, ad personam consti­
tuendam requiritur praeterea, ut sui juris natura sit, in se subsistat, neque
cum alio veluti persona sive supposito conjungatur, a quo regatur; seu re­
quiritur, nt habeat propriam subsistentiam, scilicet proprium existendi
modum.
366. Ad 4. Neg. sequelam, nempe nos inde incertos esse, utrum pro­
priam, an vero alterius cujuspiam personam geramus; intimo enim sensu
intelligimus, nos in nobis subsistere, neque cum alia natura conjungi, quae
rationem personae vindicet sibi ac nobis eripiat. Qua in re si falleremur,
error certe refunderetur in Deum, qui non solum nos perpetuo decipi pa­
teretur, sed invincibiliter nos in errorem impelleret, quod alienum maxime
est a sapientia et bonitate divina.
367. Ad 5. Resp. 1°. Fides ab auctoritate pendet; hinc non quod
nobis magis minusve consonum ridetur, sed quod a Deo revelatum esse
constat, tenendum est 2°. In adversariorum hypothesi, tum Incarnationis
mysterium tum redemptionis oeconomia destrueretur, prout supra animad­
vertimus. 3°. Demum implicat ejusmodi hypothesis; siquidem, ea consti­
tuta, idem simul esset et non esset Persona enim dicit naturam in se
subsistentem suique juris. Ergo qui affirmat duas personas esse inter se
hypostatico nexu conjunctas, idem asserit duas naturas esse alteram ab
altera independentes suique juris, et simul dependentes et alieni juris, quod
manifeste contradictionem involvit Tantum igitur abest, ut in adversario­
rum systemate Deus perfectus et homo perfectus habeatur, aut mysterium
rectius explicetur, ut utrumque potius penitus subruatur.27
M) Ex his patet, tantum abesse ut reli­
gio scientiis noceat, ut potius eas perficiat;
certe veteres philosophi nec suspicati quiPerrone, Praelectiones theolog. VI.

dem sunt distinctionem inter subsistentiam
et naturam.
27) Cf. Petav. lib. V. cap. 9. praesertim §. 4.

11

: *« i ; I1

w1
11’ I. 1 I I

■J?

i
i

E
ft w

J

·*

*

«.

■

i

162
368. Ad 6.
absurda, quae in doctrina catholica de Incarnatione
adversarii inesse comminiscuntur, in ea contineri; apprime enim semper
omnia conciliata sunt. Profecto, si pro diversis substantiis, quibus homo
constat, hic recte dicitur spiritualis et immortalis secundum animam, mate­
rialis et mortalis secundum corpus, quae sibi contradicentia dici nequeunt,
quia licet de eodem, sub diverso tamen respectu enunciantur; sic recte
Christus dicitur aeternus, impassibilis, immensus secundum divinitatem,
creatus, passibilis, limitibus circumscriptus secundum humanitatem, mediator
et redemptor secundum utramque.

■

369. Ad 7. D. Ceteris paribus, C. si a longe superiore ac perfe­
ctiore suppleatur, ut in casu nostro, A. Subsistentia enim in suo conceptu
nil aliud dicit nisi exis tendi modum alicujus substantiae. Etsi vero sub­
stantia fingi non possit in concreto, seu in rerum natura absque aliquo
modo existendi, cum tamen liic modus varius ac multiplex esse possit, pa­
tet nullum peculiarem ac determinatum ei essentialem esse28; potest pro­
pterea esse hic vel ille, proprius vel alienus, seu ei esse ab intrinseco aut
supervenire ab extrinseco. Porro, quamvis naturalis existendi modus sit
naturae perfectio, longe nobilior haec eadem evadet, si divina virtute exi­
stât natura modo naturae excellentioris proprio, ab eaque compleatur. Jam
vero in mysterio Incarnationis divina omnipotentia factum est, ut humanae
naturae in ipso ejus creationis instanti communicaretur modus existendi di­
vinae Verbi personae proprius, ita ut coeperit illa existere in Verbo, ab eo
compleri ac regi. Hinc ex illo instanti persona Verbi, quae a tota aeter­
nitate subsistebat in sola natura divina, eam sub suo peculiari respectu
complebat atque regebat, coepit in tempore complere, regere ac moderari
etiam naturam humanam, quae facta est ei propria, utpote quae in ea et
per eam subsistat. Quis autem non videat, longe perfectius esse, naturam
humanam subsistere modo divinae personae proprio quam suo, regi a per­
sona Verbi quam a sua, ab eaque dirigi et compleri? Quot inde decora
ac perfectiones, quantam sublimitatem consecuta est? Haec admirari qui­
dem, at assequi mente non possumus. Ergo Christus non solum perfectus
homo est ratione integrae naturae humanae, sed perfectissimus plane ratione
personalitatis seu subsistentiae divinae, qua existit, completur et regitur.
370. IV. Obj. 1. Quamquam negari nequeat, Scripturarum effatis
ad litteram intellectis semina quaedam doctrinae ecclesiasticae (nempe ca­
tholicae) vere inesse, et unione naturarum in Christo posita, facillime com­
municationem etiam idiomatum inde deduci potuisse ; attamen universa haec
doctrina, qualis a theologis per tot discrimina rerum sensim stabilita est,
”) Nempe in creatis; in Deo enim proprietates personales determinatae omnino ac
essentiales sunt, ideoque necessariae.

163
nullius est frugis ad veram virtutem consequendam; 2. immo exempli Jesu
Christi, ad imitandum nobis propositi, vim quam maxime debilitat; 3. prae­
terea repugnat et sanae rationi et aliis quibusdam »Scripturae effatis certis­
simis, quibus monotheismus commendatur; 4. quamobrem integrae Christia­
norum familiae et singuli multi, recentioribus praesertim temporibus, ab ea
deflexerunt. 5. Subsistamus igitur in simpliciore illo doctrinae typo, qui in
ipsa Scriptura sacra nobis exhibitus est; atque hoc potissimum agamus, ut
Jesum Christum pia mente colamus tamquam legatum vere divinum (Joann.
XVII. 3.), per quem tot ac tanta beneficia in genus humanum collata sunt,
qui vere divinae voluntatis interpres regnique divini conditor est, et ipse
plenus numine (τώ &είω), non sine Deo talis tantusque nobis propositus.29

1

371. Resp. Ad 1. Id est, quamquam doctrina catholica in Scriptu­
ris contineatur (cum enim fatentur rationalistae ejusmodi doctrinae semina
vere inesse, argumento est indubio reipsa in Scripturis eam reperiri), juxta
adversarios rejici tamen debet ut inutilis, perniciosa ac rectae rationi con­
traria. Talis est idea, quam de sacris Scripturis ingerunt novi ejusmodi
increduli, biblico velamine obducti. Ast falsum est, doctrinam catholicam
de Incarnatione nullius frugis esse ad consequendam virtutem. Validiores
enim stimuli addi non possunt ad virtutem consequendam, quam ii, quos
dogma catholicum suppeditat, quo docemur peccata nostra Dei hominis
facti sanguine esse expiata, ac Deum ipsum, humana came indutum, nobis
magistrum ac morum institutorem extitisse, prout colligit apostolus Hebr.

372. Ad 2. N. Quin potius vehementer exempli Jesu Christi vim
promovet catholicum dogma, juxta quod, cum Christus esset Filius Dei, di­
dicit ex iis, quae passus est, obedientiam: et consummatus, factus est obtempe­
rantibus sibi causa salutis aeternae . . . qui proposito sibi gaudio sustinuit
crucem,
confusione
contempta,· c»
Hebr.
L*·.
'·
;
·«
’ ■ * V. 8, 9, et XII. 2.1 j ,1Cum
· . scilicet
UKjj esset
Deus et Filius Dei, ultro ac sponte sibi vitam pauperem,
aerumnis,
con• ik i J i t. i <■ ·
temptui doloribusque obnoxiam atque refertam eligere dignatus est, mortem­
que denique atrocissimam obire, ut nobis in se exemplar virtutum omnium
absolutissimum praeberet, quod imitaremur; ut praeteream gratias uberri­
mas, quas nobis passione ac morte promeruit ad id efficiendum. Profecto
omnes scriptores sacri, ut vidimus suo loco, atque in primis Joannes, fatentibus adversariis, Christi divinitatem unanimiter praedicarunt; attamen
ad unum omnes Christi exemplum sequendum proponunt. Argumento igi­
tur est, dogma catholicum, nedum vim exempli Christi nobis propositi im­
minuat, ipsum potius commendare, atque ad ipsum imitandum vehementius
accendere.
v) Ita Wegscheider, §.128.

^y

164
373. Ad 3. A*. Nam satis non est affirmare, sed praeterea ostendere
adversarii deberent doctrinam catholicam rectae rationi adversari, quod pro
fecto numquam eificere poterunt. Recolantur modo dicta in responsione
ad 7. Scripturarum insuper effatis, quibus monotheismus adstruitur, neque
Trinitatis neque Incarnationis dogmata adversari abunde constat ex iis, quae
suo loco disseruimus.30
. ... .
>
374. Ad 4. D. Id est, sociniani, deistae ac rationalistae, C. qui ad­
huc revelationi credunt, Λ.
375. Ad 5. Xeg. eum. quem supponunt adversarii simpliciorem do­
ctrinae typum, qui non in Scripturis, sed in sola rationalistarum seu incre­
dulorum mente residet; quo semel constituto, Christus non extitisset nisi
vaferrimus veterator, qui non solum nulla bona in genus humanum contu­
lisset, sed innumera mala, deceptionem, idololatriam, superstitionem abje­
ctissimam invexisset. Nec aliam sane Salvatoris nostri, sub verborum
lenocinio, ejusmodi scriptores ideam seu conceptum ingerunt. En pauca
auctoris, quem impugnamus, verba: Quum adstantibus nere expirasse (in
cruce) visus, paucis horis post, e cruce sublatus et sedulae amicorum curae
traditus, m novo sepulcro repositus esset ; tamen, Deo providente, tertio die in
vitam rediit, et postquam discipulos aliquoties convenerat, eosque de consilio
suo, novum religionis institutum condendi atque propagandi, denuo certiores
fecerat, ab iis secessit, nec unquam postea ab illis conspectus est.31 Ex ungue
leonem.
. .·
il
,

PROPOSITIO Π

j jf * ί» . i
'i» imi
Beata Virgo vere et proprie &εοτ07.οζ seu Deipara vocatur et est.
··» t

1

>·

.ηηπ

376. Propositio haec est de fide, ut patet ex concilio oecumenico constantinopolitano II. collât. VIII. anathematismo VI. definiente, quod b. Virgo
proprie et veraciter Dei genitrix estf'
Sic vero ejus veritatem propugnamus: Hia vere et proprie mater Dei
vocatur et est, quae, licet divinitatem minime genuerit, illum tamen con­
cepit et peperitj qui ex sacris litteris Deus et Filius Dei vocatur et est;
atqui talis est, quem genuit b. Virgo.
*.
Tract. De Trinit. η. 131 cl seqq.
a‘) §. 121. ubi et illud addit: Jesum,
nonnullis V. T. effutis potissimum addu­
ctum, firmissime sibi persuasisse, sibi con­
cessam messianam dignitatem, ac munus
doctoris divini a Deo fuisse demandatum,
et quidem ad sensum aequalium suorum
accommodate. Seu paucis: eum traducit

♦
i·

uti vaferrimum seductorem. Profdclo est
nova ars, uti Scripturis ad Christianam re­
ligionem destruendam.
Ubi concilium illud subdit: -Si quis
abusive, sed non vere Dei genitricem di­
cit sanctam gloriosam semper Virginem
Mariam . . . anathema sit. In Act. Cone.
Harduini, tom. III. col. 195.
1

165
Etenim in Seri pt uri fl Luc. I. 35. dicitur: Quod nascetur ex te san­
et uni, vocabitur Filius Dei; apostolus item Rom. IX. 5: Ex quibus est Chri­
stus secundum carnem, qui est super amnia. Deus benedictus in saecula; tum
Gal. IV. 4: Misit Deus Filium suum, factum ex muliere

ID

Huc pariter referuntur omnia illa Scripturarum loca, in quibus Chri­
stus Deus et Filius Dei dicitur, quae prope innumera sunt. 2

377. Atque hinc factum est, ut a remotissima antiquitate, seu ab
apostolica traditione denominatio ista b. Virgini tributa fuerit, cujus rei
testes locupletissimos habemus duos Nestorii fautores. Joannes enim
antiochenus in epistola ad Nestorium data, qua eum hortatur, ut, posita
contentione, nomen illud impugnare desinat, quod a permultis patribus compositum, scriptum et pronuntiatum *
,
est
subdit: Hoc enim nemo doctarum
ecclesiasticorum repudiavit. Eam et plures eo usi sunt, iique celebres; et qui
usi non sunt, utentes non reprehenderunt.^ Theodoretus item, in Haeresi
f
*
*
I UP
’'·
t·
'
·’
*
i
nestoriana, testatur: Antiquissimos catholicae fidei praecones, ex apostolica
traditione, docuisse, matrem Domini memorandam, colendamque esse ut
Dei genitricem.5

■ lU

Λ

λ

Sane alii nominatim b. Virginem -δεοτόζον appellant, ut Origenes,
Dionysius alex., Alexander item alexandrinus, Athanasius, Basilius, Gre. :
'
‘‘ , r ’ 'P ·
■· ,
P
’’
'■·
Ί P.'1
,·<ζ>
gorius nazianzenus, apud Petavium6; alii .aeduivalentibus verbis id ipsum
tradiderunt, docentes Filium Dei, semel ex Patre genitum, rursus ex Maria
Virgine altera generatione prodiisse; quos iterum longo agmine recenset
•
’ *i ■’ ’
■i . ■ · p *
i ** *
**
It· *■ »* 1»1 i *
·> t *
* * r 0 e|
'
laudatus auctor aliique post ipsum non solum inter catholicos, verum etiam
inter protestantes.7

* vi·
!
!

jj

*

·>.'ί

Sed quod communem et translatitiam apud christianos vocem illam
extitisse maxime ostendit, est amara irrisio, qua impius apostata Julianus
christianos exagitabat, quod Christi matrem Dei genitricem nominarent:
Atqui vos, inquit, Mariam non cessatis vocare ΰεοτόζον, id est, Dei geni­
tricem. 8 Constat igitur, tum receptam tum universalem hanc vocem fuisse,
et cum vocabulo fidem per ipsum significatam de vera ac proprie dicta
*) Cf. Petav. lib. V. cap. 17.
3) 'Ονομα πολλοίς των πατέρων καί συν·
τε9έν^ καί γραφέν^ καί ρη9έν.
4) Τούτο γάρ τό δνομα ονδείς των εκ­
κλησιαστικών διδασκάλων παρητηται9 οι τε
γάρ χρησάμενοι αύτω πολλοί καί επίσημοι9
οι τε μη χρησάμενοι ούκ έπελάβοττο των
χρησαμενων. In Act. Concit. Harduini,
tom. I. col. 1329.
5) De Haer. lib. IV. cap. 12. tom. IV.
pag. 245 : Των πάλαι καί πρόπαλαι της
ορθοδόξου πίστεως κηρύκων, κατά την ίχ.το-

Οτολιχήν παράδοΟιν, Θεοτόκον διδαξάντων
όνομάζειν, και .τιΰτεύειν τήν τον κυρίου
μητέρά.
6) Lib. V. cap. 15.
τ) Inter ceteros eminent Suicerus in
Thesauro, verbo Θεοτόκος, Pearsonius, in
Expositione symboli apostolici, et Joann.
Ernestus Grabius, tom. ult. edit. LXX in­
terpretum.
8) Cyriil. opp. tom. VI. pag. 262 : Θεο­
τόκον δέ υμείς ου .-ταόεΟ&ε Μαρίαν καλοΰντες.

;>

166
(Inina b. Virginis raatermtote, antequam Ncstorius novam doctrinam in­
veheret
378. His accedit ratio theologica, et quidem multiplex, qua idem
dogma adstruitur. Terminus generationis est persona, seu totum et inte­
grum suppositum; haec autem, ut demonstravimus, in Christo, quem ge­
nuit b. Virgo, unica est, eaque divina, regens utramque naturam; ergo
b. Alrgo, quae genuit personam divinam, seu Deum in assumpta carne,
Dei genitrix vere et proprie est, ac talis est nuncupanda. / Rursum : Dei
et hominis Filius unus idemque est Christus; hunc autem, latente Nestorio, beata Virgo genuit; ergo, hoc ipso quod Virgo Christum genuerit, vere
Filium Dei genuit, adeoque Dei genitrix jure meritoque nuncupatur et esij
Alioquin in duos filios secare Christum deberemus, quod absurdum est,
atque, ut ex dictis patet, constanti ecclesiae catholicae fidei et Scripturarum
effatis repugnat.| Nec dissimilis est ratio hujus appellationis, quae petitur
ex eo, quod in ut ent Virginis Verbum carnem sibi assumpserit, feceritque
sibi propriam, ex quo Deus homo esse coepit; quas quidem rationes patres
attulerunt et illustrarunt. 9
379. Dogmate porro vindicato, ad praecavendas difficultates, quibus
illud tum nestoriani tum increduli impetere solent, animadvertenda haec
sunt: Alicujus pater aut mater naturalis esse quis potest duplici ex_capite ; vel generatione, quae definiri solet : Origo viventis a vivente principio
conjuncto in similitudinem naturae; vel unione hypostatica duplicis substan­
tiae , uti esset animae et corporis, cum sermo
À a* · · * est
- J det 1 khomine
’ f · . w t * , * C 4aut etiam
naturae divinae et humanae, cum sermo est de Christo. Jam vero ratione
generationis prima divinarum personarum est Pater Verbi, quod communi­
catione suae propriae substantiae ab aeterno gignit, et b. Virgo est mater
Christi, cui propriam substantiam communicavit, prout homo est; ratione
vero suppositi seu unionis hypostaticae eadem’prima Trinitatis persona est
Pater Christi, etiam prout homo est, et b. Virgo est mater Christi, prout
ipse Deus est Quare Christus, qui est Verbum caro factum, consubstan­
tialis est Patri secundum divinitatem, consubstantialis est matri secundum
humanitatem, ratione duplicis generationis et originis, aeternae scilicet ac
temporalis; cum vero utraque natura propria sit ejusdem personae divinae
seu suppositi, ratione ejusdem personae est filius utriusque. ’°
’) Cf. Petav. lib. V. cap. 17.
‘°) Cf. Petav. lib. VII. cap. 5. §. 5. ubi
proposito sibi dubio: Λ on videtur Filius
esse naturalis Dei Patris homo Christus,
quoniam non de illius substantia, qua
tenus est homo, genitus est, respondet,
quidpiam nobis per Incarnationis myste­
rium innotescere, quod humana numquam

consequi sapientia, ac ne suspicari quidem
potuisset. Atque illud primo constituit, in
filii notione duo quaedam contineri, sine
quibus intelligi non potest: alterum, ut sit
aliqua communicatio substantiae naturaeve,
vera generatione facta: alterum est. pro­
prietas ipsa, sive forma relativa termini
producti, quae originis principium respicit.

LÆr?

167

;

380. Exinde colligimus L latius patere terminum filiationis quam ge­
nerationis, quia filiatio, ut cum schola loquamur, se porrigit etiam ad eum,
cui quis non dedit originem ex eadem substantia; generatio vero non item.
Colligimus II. quo sensu b. Virgo sit et dicatur Deipara, nempe ra­
tione hypostaticae unionis Verbi cum humanitate, cui humanitati ipsa originem dedit, quemadmodum et Deus Pater Christi pater est, prout nempe
humanitas ejus a Verbo in unitate personae assumpta est. Quae si probe
teneantur, nullo negotio retundentur, quae adversus propositam thesim tela
conjiciunt Deiparae osores.
DIFFICULTATES.

381. I. Obj. 1. Beata Virgo divinitatem non genuit, nec divinitati
originem dedit, quod tamen ad matrem constituendam requiritur. Ergo
Dei genitrix seu mater b. Virgo nec est, nec dici potest. 2. Ejusmodi
praeterea denominatio eunomianorum et apollinaristarum errori favet, qui
naturas in Christo miscebant, et libenter divinae Christi naturae ea adscribebant, quae abjecta quodammodo et vilia de eodem Christo in Scripturis
recensentur. 3. Ceterum cum homo per se proprieque dumtaxat genitus
sit, non autem Deus qua Deus est, non proprie Dei genitrix est Maria vo­
canda, quae eatenus solum Deum genuit, quatenus homo ille, qui ex ea
natus est, cum Deo conjunctus erat, ac Deus per uterum Virginis solum
transiisse (παρηλ&εν) dicendus11; 4. eo vel maxime quod implicet, duas
substantias ex una substantia generari. 5. Hinc, qui Mariam vere ac proQuo posito, pergit eximius theologus, du­ transfusa, eo ipso filii proprietatem excipit,
plicem ex Incarnationis mysterio didicimus quod cum vero et naturali filio, hoc est,
esse viam ac rationem, qua utrumque, hoc cum divina natura divinae itidem filieitutis
est, et communicatio naturae, et forma, sive modificata proprietate, naturaliter et sub­
proprietas relativa, quam filieitalem vocant, stantive conjungitur in unam personam, et
obtinetur. Primus modus est, cum termi­ unum adeo eumdemque filium. Sic hu­
nus ipse, qui Filius dicitur, vera et pro­ mana natura, non illa quidem generatione
prie dicta generatione communicatam sibi procedit vel communicatur a Patre, nequu
naturam illam accipit, a qua denominatur; Christus, qua homo est, gignitur a Deo;
ita ut physice, ut in scholis loquuntur, et neque Dei similitudinem naturalem aut ima­
formaliler gigni, vel ut sit habere dicatur. ginem habet, quod Filii conditio postulat.
Sic in Trinitate Verbum vera generatione Verum naturali copulatione cum Verbo con­
communicatam accipit essentiam a Patre, juncta, eadem unitione communicatam sibi
qua est hic Deus, ac formaliter genera­ divinitatem obtinet ac divinitatis modum,
tur: ideoque proprie dictus est Filius, quod sive proprietatem, qua Verbum constat,
in omnibus etiam creatis filiis universe re- quae filieitas dicitur. Ideo proprie dictus
peritur. Posterior modus, cujus nobis In­ et naturalis est Dei Filius, non genera­
carnationis fides notitiam attulit, per sub­ tione, sed unitione, quatenus, ut homo est,
stantivam unitionem et applicationem lit spectatur.
ad prioris generis terminum : cura pere­
") Ita Nestorius apud Cyrillum lib. I.
grina alioqui natura, nec vera generatione contra ipsum, tom. VI. pag. 10.

168
prie Dei genitricem vocandam esse contendunt, divinitatem ei adecribant
ac deam faciant necesse est, cum mater debeat esse consubstantialis ei,
quem gignit, quo nihil absurdius excogitari potest; atque ethnicis passim
a christianis exprobratum invenimus, quod Cybelem aliasque matres deorum
facerent. 6. Quare, ne Scriptura nos in ejusmodi superstitionem conjiceret,
nusquam hanc vocem usurpat ; 7. nec satis unquam commendari nicaenorum patrum prudentia potest, qui Dominum Jesum Christum quidem, non
autem Deum ex Maria genitum dixerunt, nec Virginem dtcnoxuv compel­
lare sustinuerunt. Ergo.
382. Resp. Ad 1. D. Et hac de causa b. Virginem Dei genitri­
cem esse aut appellandam catholici contendunt, A. et eo nomine honoran­
dam b. Virginem docent, quod eum genuerit, qui per hypostaticam unionem
subsistit in Verbo, C. Hinc negamus, quod nestoriani assumunt, ad matrem
nempe constituendam requiri, ut originem det substantiae, quae ex ea na­
scitur. Matres enim nostrae tales reipsa vocantur et sunt, etsi animae ori­
ginem minime tribuant, attamen tales censentur, quia terminus generationis
est natura subsistens, seu totum suppositum aut persona; cum vero talis
persona humana sit, id est, homo, hinc ejus mater vocatur mater hominis;
si autem haec persona divina, scilicet Deus sit, cujusmodi in Christo esse
ostendimus, ejus mater vocanda est mater Dei. 12
erum recolantur, quae
in hanc rem adnotavimus.
383. Ad 2. A. Haec enim putida calumnia est, a qua catholicae
fidei professio est prorsus aliena, quae semper agnovit utriusque naturae
cum suis proprietatibus et operationibus distinctionem in Christo, ut nos
paulo post ostendemus. Falsum praeterea est, sive arianos, sive apollinaristas et haereticos ceteros vocem χϊεοτύχον vero ac legitimo sensu arripuisse.13

L "

384. Ad 3. D. Homo subsistens in persona Verbi, C. homo aut in
abstracto, aut subsistens personalitate propria, A. Haec enim hujus erroris
princeps causa extitit, quod Nestorius homini Christo, jam constituto atque
perfecto subsistentia propria, Deum accessisse, eique se copulasse conjun­
ctione morali autumaverit, quare Deum transiisse per Mariae uterum, non
autem genitum, modo seu ratione exposita, ab ea esse dictitabat; cum
n) Cf. Petav. loc. cit. cap. XIX. §. 1 et
seqq.
*3) Apollinaristae et eutychiani, autu­
mantes naturam Christi humanam, seu po­
tius ejus carnem e coelo delapsam, non
autem ex b. Virginis substantia assumptam,
non alio sensu eidem b. Virgini titulum
■Sioroxov tribuebant, quam quod ipsa pe-

pererit Christum. Hinc non sensu catho­
lico. a quo illi abhorrebant, nempe gignendi.
sed tantum pariendi eidem Virgini nomen
5foroxov accommodabant. Ceterum graeca
vox rixrttv non tantum parere, sed etiam
gignere significat, ut notum est. Cf. Suicerus in Thesauro eccles. ad vocem 9to~
τόκος.

1 * ‘r

169
tamen non coeperit existere Christi humanitas nisi in Verbo, quod eam efformando, et, si de anima sermo sit, creando assumpsit, suamque effecit.
385. Ad 4. D. Separatas seu disjunctas, C. hypostatico nexu con­
sociatas ratione subsistentiae divinae, N. Responsio patet ex dictis.
386. Ad 5. N. Ex praemissa enim animadversione, ut quaepiam
mater sit, satis est ut originem dederit naturae, quae subsistat in tali sup­
posito seu persona, quae ex ea nascitur. Hinc b. Virgo consubstantialis
est Christo in natura humana, quae subsistit in persona divina. Atque
inde cetera corruunt, quae superextruuntur de matribus deorum, quae in
systemate ethnicorum censebantur vere dedisse originem ipsi naturae divi­
nae, a quo erroris portento longe absunt catholici.
387. Ad 6. D. Quoad sonum materialem, C. quoad rem ipsam per
vocem expressam, sive aequivalenter, N. ut ex dictis constat.15
388. Ad 7. D. Nulla urgente causa, seu nemine suspicionem in eam
vocem ingerente, C. rem ipsam non tradiderunt, N. Hoc ipso enim quod
nicaeni patres unum Christum, seu unam Christi personam professi sunt,
eumque dixerunt Deum de Deo, Deum verum de Deo vero, conceptum de
Spiritu Sancto et natum ex Maria Virgine, hanc vere Dei genitricem esse
declararunt. Quod si vocem ipsam non protulerunt, ecclesiae morem secuti
sunt, quae numquam consuevit ea definire, quae in controversiam non vo­
cantur.
389. II. Obj. 1. Etsi anima intimo quoque nexu corpori uniatur,
inepte tamen mulier vocaretur animae mater, sed hominis mater dici debet;
ergo, etsi natura divina hypostatico nexu cum humana jungatur, attamen
b. Virgo non Dei sed Christi mater est appellanda. 2. Rursus, si illa Dei
M) Praeclare Ferrandus diaconus, cum
sibi illud opposuisset ex haereticis: ..Ex
una substantia generari nullatenus potuisse
substantias duas;" ita respondit: ..Veraciter
dicit, si separatim generatas audierit. Nunc
vero in magno illo et mirabili sacramento,
quod manifestatum est in carne, divina sub­
stantia secundum humanam substantiam
proprie nata est, quia non separatim nata
est, nec humanitatem proprie natam sibi
divinitas adunavit; sed adunando eam sibi
proprie nata est. . . . Proprie est nata de
Patre divinitas pura, proprie est nata de
matre eadem incarnata divinitas, Et hoc
distat inter unius Filii Dei duas generationes, quod in divina generatione nulla
fuit humanitas; in humana generatione adu­
nata fuit humanitati proprie nascenti divi­
nitas. Si enim dixero, vel dicere voluero:

Maria semper Virgo proprie genuit huma­
nitatem, non proprie genuit divinitatem,
videbitur sub aliquo modo hominem purum
genuisse, quem nullo modo ita genuit, quia
Verbum caro factum propric genuit.·’ Epist.
ad Anat. §. 17. in Dibliolh. Patrum Galland. tom. XI. p. 353IS) Sane s. Elisabeth (Luc. I. 43.) vix
non conceptis verbis b. Virginem Dei ma­
trem nuncupavit, dicens: Et unde hoc mihi,
ut veniat mater Domini mei ad me?
Quo autem sensu hic Domini nomen ac­
ceperit, patet ex v. 45 : /ieala, quae cre­
didisti, quoniam perficientur ea quae dicta
sunt tibi a Domino; ubi Domini nomen
pro Dei nomine eam usurpasse nullum
dubium esse potest. Quare eodem sensu
b. Virgo erupit in illa verba: Magnificat
anima mea Dominum.

?»

' l' T

J

170

J

: Vï
h

■ i -

-Λ ?

m
■R,

d

mater vocanda eat, quia ex illa natus eat Dei Filius, cur Deipater non vo­
cetur Spiritus Sanctus, de quo eumdem conceptum fuisse in symbolo pro­
fitemur? 3. Verum his omissis, nec vere nec proprie, si strictius loqui
velimus, Dei matris nomen b. Virgini competit, neque expedit tali titulo
eam salutare. Nec vere nec proprie, quia, ut ratiocinatur Bayle, numquam
femina vocaretur mater angeli, quae corpus humanum gigneret, cui ipso
conceptionis instanti angeli persona conjuncta esset unione hypostatica.
Deiparae igitur appellatio ex hypostatica unione necessario minime se­
quitur. 16 Quin podiis, Deiparae appelladone semel admissa, Dei quoque
avum et aviam, aliosque vario conjunctionis vinculo cum Deo conjunctos
agnoscamus necesse est, quod quidem quam absurdum sit nemo non videt;
sane Romae proscriptus est liber Joannis Thomae a s. Cyrillo, De laudibus
b. Annae, in quo auctor docuerat Annam Verbi incarnati esse aviam. Sed
neque (.rpedit b. Virginem Deiparam compellare, cum hoc nomen erroris
causam afferre possit, maxime vero imperitis, qui existimare facile possunt,
Dei matrem divinitatem ipsam genuisse. Ergo.
390. Resp. Ad 1. D. Si generatio ad hanc vel illam seorsu; II
niti partem referretur, C. si ad suppositum ipsum, ut saepius diximus, N.
Jam vero una est in Christo persona, quam genuit Maria cum humana
natura conjunctam; jure igitur Dei matris nomen et rem sibi vindicat, ut
ceterae matres hominis matres dicuntur, etsi animam non procreent
391. A,il·2. Resp. Spiritui Sancto denominationem Deipatris minime
competere, quia nihil de îuo contulit ad Christi conceptionem, si excipias
tantum fecunditatem, quam virtute et efficacia sua Mariae tribuit.17
392. Ad 3. Xeg. quoad utrumque membrum. Ac primo quidem, si
severius loqui velimus, b. Virgini potius competit titulus Deiparae, quam
competat ceteris mulieribus titulus matris cujusdam hominis; quia in cete­
rorum hominum conceptu, ex communi sententia, prius est corpus quam
anima, quae coqiori non accedit nisi organis vitae jam instructo; contra
vero nec ullo temporis puncto Christi corpus sine anima in Virginis utero
extitit, ac propterea antequam subsisteret integra ejus humanitas, hyposta­
tico nexu conjuncta cum divini Verbi persona. Secundo maxime expedit
b. Virginem Deiparae titulo honestare; quia in hac una vocula plena ca­
tholicae fidei professio continetur adversus impietatem nestorianorum, photinianorum, arianorum, sabellianorum, ac novissime socinianorum, rationa­
listarum, eorumque omnium, qui eamdem fidem labefactare quoquomodo
“) Diet. hist. art. Nestorius, remarque A.
*’) Cf. de hoc argumento Petavius, lib.
VH. cap. 5. §.1—5- De obscuro s. Hilarii loco ex lib. X.
'Irin. §. 16. ubi
negare videtur b. Virginem corpori Christi

originem dedisse, quo tantopere abusus est
Erasmus, cf. P. Coustant, tum in nota in
hunc loc. tum in Praefatione generali,
quam praemisit novae a se adornatae edi­
tioni, n. 41 et seqq.

171
ausi eunt, quibus propterea odiosiw nimia et ingratus ejusmodi titulus effe­
ctus est.
393. Neque obstat quod de angeli rnatre a Bayle opponitur; nihil
enim vetat, quominus in tali hypothcsi vere angeli mater illa diceretur,
eum eadem rationum momenta vigeant.
394. Non obstat, quod additur de Dei avo et avia, dummodo adda­
tur secundum carnem; cujus assertionis argumento sunt Christi Domini
fratres et sorores, qui in Scripturis commemorantur, in quibus pariter
Christus dicitur filius Abrahae ac filius David; quin et David ipse Deipater
a veteribus interdum appellatus est.
Quid igitur erit absurdi, si dicamus,
Deum in assumpta carne habuisse avum et aviam et proavos et cognatos?
395. Quod si Romae proscriptus fuit liber Thomae a s. Cyrillo, non
praecise ille liber proscriptus est, quod Annam Dei aviam dixerit, sed
propter consectaria, quae inde deducebat, Annam videlicet esse socrum
Spiritus Sancti, angelorum dominam, cognationem habere divinam, atque
in ipsa hypostatica unione partem aliquam habuisse. Quae partim inso­
lentia sunt et nimis dura, partim a veritate remota.19
396. Non obstat denique, quod opponunt de erroris causa, quam
afferre posset hoc nomen, dummodo fideles catechismum edoceantur, ipsisque
ejus vocis vis et sensus exponatur. Si tamen adeo bardus existât, qui in
animum inducat suum, b. A’irginem originem divinitati dedisse; prout nemo
Λ
·' >
est qui censeat, animam a matribus procreari, etsi illae homines gignere
dicantur.
V

.

Φ

f

<

r

· *

9

*

·

397. Dices: 1. saltem negari nequit, hunc titulum tributum b. Virgini
principium dedisse superstitioni, quae in ecclesia catholica ex eo tempore
inolevit, et eo progressa est, ut in turpem sit idololatriam delapsa. 2. Hinc
melius meritus de ecclesia Nestorius fuisset, si praevalere potuisset, quam
Cyrillus, qui contra jus et regulas omnes vi et machinis adversarium suum
oppressit.20 Ergo.
398. Resp. Ad 1. N. 1°. Quia cultus erga b. Virginem anterior
est haeresi nestoriana, ac propterea concilio ephesino, ut suo loco ostende­
mus ; 2°. quia ex allatis documentis constat, titulum Deiparae delatum fuisse
b. Virgini a primis ecclesiae patribus, nec superstitioni locum dedisse.
3°. Propter confessionem ipsiusmet Bayle, qui aperte fatetur, easdem con­
secutiones ex titillo Matris Christi proficisci ac ex titulo Matris Dei. 21 Quod
,8) Cf. Suicerus in Thesauro ecetesiast.
ad vocem 9tojrart->p, el ad vocem Javiô,
n. 11. ubi plures recenset patres graecos,
qai hoc nomine Davidem compellarunt.
'BJ Sane, ut patet ex Indice librorum pro­
hibitorum, non absolute hujusmodi liber

damnatus est, sed cum clausula: donec.
corrigatur.
Ita Bayle, ari. Nestorius, Junon etc.
et cum ipso protestantes passim.
al) En verba ipsius, art. cit. Aesi. re­
marque A: .,11 me semble, au reste, que les

vero additur de supposita idololatria in ecclesia romana, pariter idoneo loco
diluemus.22
399. Ad 2. A’. Nestorii enim triumphus fuisset christianac religionis
subversio, cum everteret haeresi sua totum Incarnationis mysterium. S. Cy­
rillus , ut ex certissimis ac luculentis documentis constat, omnes tentavit
vias ad abducendum Nestorimn ab errore suo. Sed nec ipse, nec s. Coelestinus, nec ipsius Nestorii amici unquam ejus pervicaciam vincere po­
tuerunt. Quare nonnisi perditae conscientiae ac nullius fidei homines ejus
patrocinium suscepere.

ARTICULUS IL
Λ

t

DE

ADOPTIANISMO.

400. Nestorianismi propago est adoptianismus, quem saec. VIII. labente
Felix episcopus urgellitanus et Elipandus archiepiscopus toletanus in Hi­
spaniam primum intulerunt, ac dispertitis inter se provinciis longe lateque
propagare irrito conatu sategerunt Docti et eruditi viri in Galliis, Italia
ac Germania obstiterunt istorum conatibus, ac plura celebrata concilia per
eam aetatem fuerunt in diversis locis, a quibus unanimiter error ille pro­
scriptus est.1
: .
401. In eo autem adoptianismi perversitas sita erat, ut pro numero
abus par rapport au culte de la SainteVierge étaient à craindre également, soit
qu’on l'appelât Mère de Jésus-Christ, soit
qu’on l'appelât la Mère de Dieu. Car ja­
mais sans doute les dévots les plus outrés
n’ont cru que le Verbe, en tant que tel,
ait reçu de la Sainte-Vierge sa vie et sa
substance, comme les enfants la reçoivent
de leurs mères. Et il est sûr qu’en pres­
sant les conséquences du titre de Mère de
J.-C., comme on a pressé les conséquences
du titre de Mère de Dieu, on aurait pu
parvenir au culte de la Sainte-Vierge aussi
promptement que l'on a fait.. Ceci réfute
ceux, qui trouvent dans la conduite de Neslorius quelque chose, qui était capable de
prévenir Γ idolâtrie.- Quomodo autem hic
auctor sibi cohaereat, ipse viderit.
®) In tract. De cultu Sanctorum.
”) Satis est oculos conjicere in Acta
Conciliorum, part. I. act. concilii cphesini,
ut pateat ex documentis, quae ibidem affe­
runtur ante concilii celebrationem, quot vias

pertentaverit s. Cyrillus privatis admonitio­
nibus, deinde publicis, ut Neslorium ab
impia doctrina, quam praeconceperat, re­
vocaret. Ibi pariter occurrunt epistolae
s. Coeleslini papae, Joannis antiocheni alio­
rumque ad eumdem Neslorium datae. Ve­
rum adversus anonymum impugnatorem Cyrilli, cf. Petavius lib. VI. De incarnat.
cap. 3 et seqq. Cf. etiam Histoire du Ne­
storianisme, par le P. Louis Doucin, S. J.
qui egregie defendit s. Cyrillum et con­
cilium ephesinum, ac refert praeterea Dnpinium, qui iniquior fuit in s. Cyrillum, in
nova sua Bibliotheca, loco superius citato,
de pristina sententia discessisse. Pro eodem
Sancto scripserunt Thomassinus, Leo AUatius, in Vindiciis synodi ephesinae, et Cotelerius, tom. I; Monum. eccles. ijraecae.

’) Cf. eruditissimi Joann. Francisci Madrisii, De Felicis et Elipandi haeresi hi­
storico-chronologica dissertatio, in calce
opp. s. Paulini aquileiensis, Venet. 1737.

naturarum in Christo totidem filios respectu Dei Patris distingueret, alte­
rum scilicet naturalem secundum naturam divinam, alterum adoptivum se­
cundum naturum humanam. Cum vero terminus filiationis, ut vocant, sit
persona, duas propterea personas in Christo cum Nestorio ab adoptianis
seu felicianis, ita dictis a praecipuo haeresis auctore, admitti debuisse con­
sequens erat.2 Quare Christum, prout homo est, gratia et adoptione filium
Dei esse autumabant, et servum dicebant
402. Ut omnis ambiguitas tollatur, juverit in primis secernere, quae
in hac controversia fidei dogma attingunt, ab iis quae, salva fide, a non­
nullis disceptata sunt.
Est fidei dogma, Christum agnoscendum esse ut unicum Filium natu­
ralem Dei, existentem in duabus naturis, divina nempe et humana, quae
simul hypostatice junctae, non sunt nisi unus Christus. Idcirco Christus,
prout hic homo est in concreto, est Filius naturalis Dei, quia ob unionem
hypostaticam ejus humanitas subsistit in persona Verbi divini. Quatenus
vero natura humana in abstracto, seu per mentis operationem, concipitur
* i
W 1 V --T
distincte a divini Verbi persona, in qua subsistit, utrum possit dici adoptata
nec ne, haec quaestio fidem ipsam non afficit. Sane partem affirmantem
Scotus, Durandus nonnulli que alii scholastici tenuerunt. Ipsi viderint.
Nobis plane otiosa et aleae plena videtur ea sententia, ut cuilibet rem bene
•
—
·
w
i .
·
·
perpendenti patebit.3 Verum ex his colligimus, minus accurate a nonnullis
auctoribus propositionem catholicam his verbis enunciari: Christus, qua
homo, non fuit Filius Dei adoptivus, sed naturalis, cum dici debuisset : Chri­
stus, qua hic homo, non est Filius Dei adbptivus,
» «
« I · sed naturalis: alioquin permiscetur dogma fidei cum quaestione mere scholastica.
403. Arrepta occasione duplicis recensitae controversiae, dogmaticae
scilicet atque scholasticae, nonnulli tum inter catholicos, tum potissimum
inter protestantes contenderunt, Felicem et Elipandum cum suis asseclis
Notandum tamen est, adoptianos non mentis operationem distincta seu separata
docuisse duas in Christo admittendas esse a divinitate spectari nequii; nam non esset
personas; nimis enim aperte fidem in oe- amplius subsistens, siquidem tota subsi­
cnmenicis conciliis anterioribus saepius de­ stentia hujus humanitatis est persona divini
finitam impugnassent, atque hoc ipso se Verbi; hac porro subsistentia sublata, ne­
haereticos esse nestorianos professi essent, que exislerel in rerum natura ejusmodi hu­
quod ipsi maxime cavebant; attamen hic manitas. Nihil enim exislit in concreto
error ex eorum principiis profluebat; hinc nisi per subsistentiam. Praeterea humani­
videmus, ab illius aevi scriptoribus hunc tas Christi separata a divinitate non esset
errorem adoptianis perpetuo objici atque amplius humanitas Christi, sed alterius cuadseribi. Cf. Joann. Wesselitis in Nesto- juscumque, qui non esset Christus; Christi
rianismo et adoptianisino redivivo, cap. 3, enim notio necessario involvit notionem
Verbi incarnati. Ex utroque propterea ca­
tum Madrisius, diss. cit. pag. 207 et seqq.
*) Etenim, ut superius animadvertimus, pite liquet, non solum otiosam, sed peri­
humana Christi natura in abstracto et per culi plenam recensitam quaestionem esse..

■S

t

174
non de natura Christi humana in concreto, sed solum in abstracto spectata,
docuisse Christum, qua homo est, esse Filium Dei adoptivum ac servum?
In hae hypothesi tota illa discrepatio, qua conturbata ecclesia est, non
fuisset nisi pura logomachia. Veneratio autem, quam erga ecclesiam pro­
fitemur, et novatorum vafri ties eorumque aperta confessio vetant, quominus
in ejusmodi sententiam concedamus. Adde, nobiseum sentire testes coae­
vos, qui ab ipsorum adoptianorum ore verum illorum sensum acceperunt;
recolantur quae diximus de Nestorio, quae huc pariter colliniant. Rejecta
igitur istorum temeritate, atque in pleno lumine controversiae nostrae statu
collocato, sit
.
· <
PROPOSITIO.

Jesus Christus est Filius Dei naturalis, non autem adoptivus.
X

»

't

t

t

.

V Ή*

’irifi* ·

404. Propositio haec est de fide, prout definitum est in concilio francofordiensi, in epistola synodica approbata a romanis pontificibus, praeser­
tim vero ab Hadriano I. atque ab universa ecclesia, ubi Christus in utra­
que subsistens natura declaratur Filius Dei proprius et naturalis, nequaquam
adoptivus.1
·
1
405. Jam vero in sacris litteris verus, proprius atque unigenitus
Dei Filius vocatur ille, in quo Pater sibi complacuit Luc. III. 22; quem
dedit pro mundi salute, atque pro nobis omnibus tradidit, Joann. III. 16,
Rom. VIII. 32 ; atqui Pater complacuit sibi in Christo homine recens bapti­
zato, emndem vero dedit et tradidit, ut ad redimendos homines crucifigerettu·, non fuit autem crucifixus nisi ut homo; ergo Christus, etiam ut hic
homo est, verus, proprius, unigenitus Filius Dei est; adeoque non adoptione
seu gratia, sed natura est Dei Filius.
Rursus: quem Petrus Filium Dei confessus est, Matth. XVI. 16. quem
tamquam Dei Filium caecus natus adoravit, Joann. IX. 38. quem tamquam
allectatae divinitatis reum Caiphas traduxit, est Christus homo; ergo Chri­
stus homo est et naturalis Filius Dei.
*) Ila Vaj-quez, in 111. part. s. Thom.
disp. 89. cap- 1 ct seqq. ct post ipsum Juvenin, Diss. VI. De lucum. qu. 4. aliique
pauci. Cum his vero catholicis auctoribus
confundi non debet Walchius, qui in sua
Adoptianorum historia, Gotling. 1755. con­
tendit immerito s. Paulinuna aquileiensem,
Alcuinum, patres francofordienses, Hadria­
num papam neslorianos errores Felici et
Elipando affinxisse, cum eorum mentem
assecuti non fuerint. Idem dicatur de Basnagio, qui tom. Π. Thesauri montent. ec-

cles. n. 5. aperte pronunciat: Nos ingenue
fatemur, meram fuisse loyomachiam, quae
saepius occurrit apud theologos. Quem
passim protestantes secuti sunt, ut Dorscheus, Georg. Callixtus, Spanhemius, Moshemius, Jablonski etc. ut concilia et ro- ·
manos pontifices imperitiae atque fanatismi
arguerent. Cf. Madrisius, De Felicis et
Elipandi haeresi, dogmatica dissertatio
III. loc. cit.
Cf. Acta Cone. Harduini, tom. IV,
coi. 886.

_______

________

406. Patres unanimes sunt in hac veritate adstruenda, ut patet
1°. ex illis omnibus testimoniis, quibus Christi divinitatem adstruunt, quae­
que suo loco retulimus2; 2°. ex illis omnibus, quibus tum ante tum post
exortam Nestorii haeresin unam eamdemque Christi personam praedicant,
unum eumdemque Dei hominisque Filium Jesum Christum esse docent, quae
pariter jam retulimus; quibus addere placet verba concilii oecumenici chalcedouensis, in cujus fidei professione patres ajunt: Sequentes igitur sanctos
paires, unum et eumdem confiteri Filium et Dominum Nostrum Jesum Chri­
stum communi omnes consensu docemus.3 3°. Huc accedunt fidei symbola,
in quibus Christus perliibetur ut Filius Dei, qui natus est ex Maria Vir­
gine. Jure propterea synodus francofordiensis auctorem haeresis adoptianae
ita compellat: Tu vero, quisquis es, qui Christum praedicas adoptivum, unde
tibi iste sensus venisset, voluissem scire; ubi hoc nomen didicisses, ostende. Pa­
triarchae nescierunt, prophetae non dixerunt, apostoli non praedicaverunt, sancti
tractatores hoc nomen tacuerunt, doctores fidei nostrae non docuerunt. 4
407. Ratio demum theologica ineluctabilis adversus adoptianos
ex ipsa adoptionis natura desumitur. Adoptio enim est assumptio personae
extraneae in propriam haereditatem 5; atqui Christus qua hic homo est,
dici nequit persona Deo extranea, nisi duas in ipso personas Dei et homi­
nis esse velimus. Cum. igitur Christi Dei et hominis una sit persona, Fi­
lius Dei proprius et naturalis., necessario consequitur, Christum, et qua
Deum et qua hominem, sensu exposito, naturalem esse Dei Filium, neque
enim Filii ratio ad naturam, sed ad personam refertur.6
408. Et hic ad praeoccupandas difficultates, quae moveri possunt ad­
versus thesin a nobis propugnatam, revocari in mentem debent, quae adnotavimus in causa nestorianismi, praecipue vero discrimen, quod intercedit
inter filiationem et generationem, quod ista scilicet communicationem ejusdem
substantiae exposcat, illa vero non item, sed solam hypostaticam unionem.
DIFFICULTATES.

f
· g
a
409. I. O bj. Apostolus de Christo homine loquens, ejusdem ac nos
conditionis eum esse affirmat; 1. etenim Rom. VIII. 17. de hominibus
justis, qui sunt filii Dei, ait: Si autem filii, et haeredes, haeredes quidem Dei,
cohaeredes autem Christi; 2. et v. 19. Christus vocatur ab eodem apostolo
■ <·

’) Tradat. De ss. Trinitate, n. 203 el
seqq.
3) Επόμενοι τοίνυν τοΐς άγϊοις πατράΰιν, tva χαί τον αυτόν όμολογειν υιόν τόν
χυριον ημών Χριΰτόν Ονμφώνως απαντες
έχύιόάοχομεν. Acta cone, chalced. action. V.
in Coll. Hard. tom. H. col. 455.

■*) In cit. Epinl. synod. 1. c. col. 982.
s) Cf. Petav. lib. VII. cap. 1. §§· 3 et 4.
in quibus dilucide adoptionis naturam et
conditiones evolvit.
6) Cetera argumenta in unum collecta,
quibus usi sunt adoptianismi impugnatores,
vide apud Petav. loc. cit. cap. 3.

_

(.7

•i.liai
1 J <1

176

.ιί

primogenitus in multis fratribus. Si igitur hominis Christi cohaeredes sunt
justi, si ipse, qua homo, primogenitus in multis fratribus est, gratia et
adoptione filius Dei Christus homo, perinde ac justi, dicendus est, non na­
tura. 3. Quod clarius etiam apparet ex iis, quae cap. I. 4. ejusdem epi­
stolae scribit de Christo b. apostolus: Qui praedestinatus est Filius Dei in
virtute secundum Spiritum sanctificationis; quae profecto praedestinatio non
est nisi adoptio in filium: non autem adoptatus est Christus in filium se­
cundum naturam divinam, ergo secundum naturam humanam, qua sola
Christus vere est Filius Dei adoptivus. 4. Haec vero omnia patrum aucto­
ritate confirmantur, qui passim Christo secundum naturam humanam tri­
buunt adoptionem in Filimn Dei ; praesertim vero s. Hilarius, qui lib. I.
De Trin. aperte scribit: Ita potestatis dignitas non amittitur, dum carnis
humilitas adoptatur. Ergo.
410. Resp. xV. Ant. Ad 1. prob. D. Cohaeredes Christi, id est,
participes effecti illius haereditatis, quae Christo competit ut naturali Filio
Dei, C. id est, participes communis illius haereditatis, quae Christo pro­
veniat titulo adoptionis, A. Xon solum hoc nusquam tradidit apostolus,
sed oppositum plane docuit Hebr. HI. 5 et 6.
411. Ad 2. D. Primogenitus, quatenus Christus frater noster fieri
dignatus est per gratiam unionis, ut loquitur s. Thomas, sibi copulans no­
stram naturam, C. per gratiam adoptionis, cujus est incapax, N. Alioquin
idem apostolus, ibid. v. 32. minime vocasset Christum Filium Dei proprium
et suum; nec s. Joannes I. 14. Christum pariter Unigenitum a Patre appeilasset.
412. Ad 3. D. Praedestinatus est ad gratiam unionis, C. adoptio­
nis , xV. Ita hunc locum post s. Augustinum exponit s. Thomas, part. IU.
qu. 24. art. 1. qui adnotat, aeternam praedestinationem Jesu Christi in Fi­
lium Dei respicere seu habere pro objecto gratiam unionis duarum natura­
rum, quae fieri debebat in tempore, et per quam Deus factus est homo,
et homo Deus. Unio quippe duarum naturarum in persona Christi cadit
sub aeterna praedestinatione, et ratione hujus Christus dicitur praedestina­
tus Filius Dei.7
413. Ad 4. N. Multiplici porro ratione et catholico sensu patres interdum adoptionem Christo tribuunt secundum humanam naturam; ac
’) Praestat apponere ipsius sancti Doctoris verba: «Praedestinatio proprie ac­
cepta, inquit, est quaedam divina praeordinalio ab aeterno de his, quae per gratiam
Dei sunt ficnda in tempore. Est autem
hoc in tempore factum per gratiam unionis
a Deo, ut homo esset Deus, et Deus esset
homo. Nec potest dici, quod Deus ab ae-

terno non praeordinaverit hoc se facturum
in tempore; quia sequeretur quod divinae
menti aliquid de novo accideret. Et ideo
oportet dicere, quod ipsa unio naturarum
in persona Christi cadat sub aeterna Dei
praedestinatione; el ratione hujus Christus
dicitur esse praedestinatus.· Cf. etiam Pe­
tav. loc. cit. cap. 4. §§. 5 et 6.

'1.

*

177
1°. improprie dictam, quatenus significant, humanam Christi naturam susceptam
atque assumptam fuisse a Verbo in suae personae unitatem. Latinis quippe
scriptoribus idem saepe est adoptare ac eligere, adsciscere, suscipere atque
assumere, quidquid tamen illud sit quod adsciscitur, sive filius, sive quidvis
aliud. Unde Cicero in Verrem: Quem sibi illa defensorem sui juris . . . .
adoptavit, hoc est, assumpsit, destinavit, elegit Sic, ceteris omissis, Ovi­
dius ait: Fac ramum ramus adoptet, id est, cum ramo jungatur.
2°. Si vero, de adoptione proprie dicta loquentes, humanae Christi na­
turae eam vocem patres accommodarunt, ut s. Augustinus et Facundus
hermianensis, qui gratia hominem in Christo Filium Dei factum asserue­
runt8, de causa seu ratione remota naturalis filiationis Christi hoc dixisse
intelligendi sunt; quia gratia provecta est ad hoc humana natura, ut in
personae cum Verbo consortium adhiberetur.9 Alterutra igitur admissa
expositione hujus vocis, apte omnia patrum dicta, quae difficultatem primo
intuitu facessere videntur, explicantur; quare non necesse est singillatim
ea ad trutinam revocare, cum de germana eorum sententia aliunde constet.
Juxta priorem autem expositionem, quam dedimus, accipiendum esse s. Hilarii effatum, ipsa ejus ratio postulat; quare opus non est, ut cum Germonio illud corruptum asseramus, ac legamus adoratur pro adoptatur.10
414. II. Obj. 1. Filius Dei naturalis a Patre procedit per aeternam
generationem atque est ejusdem cum Patre substantiae; atqui Christus ut
homo non procedit per aeternam generationem, nec est ejusdem cum Patre
substantiae. 2. Hinc recepta est in catechismis ea dicendi ratio, Christum
ut Deum habere patrem sine matre, ut hominem habere matrem sine
patre. Quod si Christus ut homo non habet Deum tamquam patrem na­
turalem ejus certe filius naturalis esse non potest. 3. Quare in Christo
• fuit gratia habitualis quae quidem efficit homines justos et filios Dei adoptivos, seu membra adoptiva ejusdem corporis, quod est ecclesia; 4. ne­
cesse porro est, ut membra adoptiva caput adoptivum habeant, quod est
Christus homo. 5. In hac doctrina illud vitatur inconveniens, quod in sen­
8) S. Augustin, lib. De praedest. sanet.
cap. 15. num. 31. ubi inter cetera scribit:
Ea gratia fit ab initio fidei suae homo
Christianus, qua gratia homo ille ab initio
suo factus est Christus. Facundus herm.
lib. IX. cap. 5. edit. Sirmondi, pag. 144. ait:
Sacramentum adoptionis suscipere digna­
tus est Christus etc.: aliaque non pauca
ibid, in eumdem sensum congessit.
’) Cf. Petav. lib. VII. cap. 4.
5 et 6.
10) Germon. De veteribus haereticis ec­
clesiasticorum codicum corruptoribus, pag.
478; et ante ipsum Vasquez, In 111. pari.
Perrone, Praelectiones theolog. VI.

i. Thom, disp. LXXXIX. cap. 15. conten­
dunt, tum ex auctoritate Hincmari tum ex
argumentis intrinsecis, legendum esse ado­
ratur potius quam adoptatur. Refragatur
autem huic lectioni Petavius loc. cit. §. 2.
el hanc lectionem praetulit D. Constant
nixus codicibus ante exortam Felicis et Elipandi haeresim exaratis, in quibus legitur
adoptatur, quae vox idem sonat in sensu
Hilarii ac assumitur ; qui quidem sensus
contextui et ejus scopo congruit. Sed cf.
not. a ejusdem eruditi editoris, pag. 43.
tom. II. Veronae 1730.

12

■it

ii
11
-

178

179

tentia opposita sequeretur, posse nempe unum eumdemque hominem duos
habere patres naturales; esset enim homo Christus naturalis filius David
et naturalis Filius Dei. 6. Quod si denique nos possumus affirmare, Chri­
stum hominem natum, passum, mortuum, immo 7. et servum possumus
illuni cum Scripturis vocare, quare non etiam filium adoptivum, 8. cum
aeque relativa sint nomina «ervi et filii? Ergo.
415. Resp. Ad 1. D. Si generatio et ejusdem substantiae commu­
nicatio unica ratio esset filiationis naturalis, Tr. si alia praeterea sit, nempe
unio hypostatica, prout exposuimus, A. Transmisimus primum distinctionis
membrum, quia non desunt qui contendant, Christum etiam secundum na­
turam humanam generatione quoque esse Filium Dei naturalem; non quod
humana ejus natura gignatur a Patre, sed quia una cum divinitate sempi­
terna quoque illi generatio communicatur, quae propria Verbi est, et qua
a ceteris personis distinguitur. Cum vero Verbum cum sua proprietate
personali, et quatenus a Patre et Spiritu Sancto distinguitur, assumpserit
sibi per hypostaticam unionem humanam naturam, huic communicavit per­
sonalem hanc proprietatem generationis, qua filius est. Quare Petavius
affirmat de Christo homine vere dici posse, Christum qua hic homo est,
esse Filium Dei, et a Patre gigni atque procedere.11
416. Ad 2. D. Ita ut Christus qua Deus divinum patrem habeat
absque matre divina, contra vero qua homo habeat matrem humanam abs­
que humano patre, C. ita ut non habeat patrem divinum naturalem, prout
hic homo est, et matrem humanam naturalem, prout hic Deus est, N.
Unus enim idemque est Christus, ut iidem catechismi docent, Filius Dei
et hominis ratione ejusdem suppositi, ut toties declaravimus.12

417. Ad 3. I). Quae tamen ex unione hypostatica proveniret, C.
quae esset causa ipsius adoptionis, N. Et sic refellitur, quod opponebatur
de effectu gratiae habitualis, evehendi scilicet ad filios Dei adoptivos eos,
qui tali gratia praediti fuerint. Ejusmodi certe eat gratiae habitualis effe­
ctus quoad eos, qui adoptionis sunt capaces; cum vero Christo, jam Filio
naturali Dei per hypostaticam unionem constituto, gratia habitualis, logice
saltem, supervenerit, adoptionis idoneum subjectum esse amplius non
poterat. 13

") Lib. VII. cap. 5. §§. 5 et 6. Juverit
integra ejus verba afferre, quae lucem af­
fundunt iis quae diximus; sic enim loqui­
tur §. 6: »Cum autem persona divina Verbi,
ut et alia quaelibet, non sit relativa sola
proprietas, sed maxime ac praecipue natura
ipsa, qua relativa ista forma determinatur
ac modificatur, necesse est, ut humanitati
Christi etiam divinitas communicetur, et
quidem generatione adeoque generatio ipsa.
Est enim sempiterna el numquam inter­
rupta Verbi generatio. Sed non eodem
modo, quo Verbum, per generationem formaliler, ut sic dicam, divinam illam natu­
ram accepit, sed per unitionem cum eodem
Verbo, hoc est, cum natura ejus et pro­
prietate personali, et ipsa quoque divina
Verbi generatione. Nam et ista cum tota
Verbi persona communicatur. Hinc de

Christo homine usurpari potest: Hic homo.
Deus est, et Dei Filius, ac Verbum, et a
Patre procedit, ac gignitur. Quod postre­
mum dici non posset, nisi et generationis,
uti proprietatum ceterarum, fieret commu­
nio.- Hactenus summus theologus, qui de­
inde §. 7 et seqq. pergit refellere Vasquezium et Suarezium, qui hac exclusa natu­
rali proprietate Filii Dei, quam Christus
ut est hic homo vel in humana natura sub­
sistens habet, aliam quamdam introducunt
ex gratia el sanctitate petitam.
”) Eadem ratione explicandum est apo­
stoli testimonium Hebr. VH. 3: Sine patre,
sine matre, sine genealogia, quo abutitur
Walchius. Apostolus enim Christum carere
patre humano tantum significat, non autem
divino, ibidem Filium Dei Christum ap­
pellans, cum subdit: Assimilatus autem

418. Ad 4. D. Si quae sunt in membris, non adessent in capite
excellentiori modo sive, ut ajunt, eminenter, C. secus, N. Alioquin, cmn
nos redempti ac liberati simus a peccatis, Christus pariter caput nostrum
redemptus ac liberatus a peccatis dicendus esset, quod absurdum est.
419. Ad 5. Vel A vel D. Sub eodem respectu eaderaque ratione, C.
sub diverso respectu ac diversa ratione, A Porro Christus pro diversitate
naturarum Filius naturalis Dei est ac naturalis filius David, nempe gene­
ratione quoad naturam divinam, et unione hypostatica quoad naturam hu­
manam respectu Dei, et e converso respectu David.'**
420. Ad 6. D. Ratione humanae naturae atque in humana natura,
seu secundum carnem dicere possumus Christum natum et passum, C.
alias, A. Nasci enim, pati ac mori per se et primario spectant ad natu­
H1H ­
ram, nec praedicantur de persona divina nisi indirecte et propter commu
nionem idiomatum. Mirum proinde non est, si Christus ratione humanae
naturae dicatur passus et mortuus; at ratio Filii est proprietas personae,
ipsam directe et primario afficiens, ac propterea Christo etiam ut homini
in concreto ea tantum ratio Filii potest attribui, quae personae Verbi pro­
pria est. Atqui sola ratio Filii naturalis est propria personae Verbi, minime
vero ratio filii adoptivi; ergo ratio seu denominatio filii adoptivi tribui ne­
quit Christo etiam ut homini subsistenti in eadem Verbi persona.

421. Ad 7. D. Latissimo sensu, spectato nempe debito humanae na­
turae in se ipsa, atque ratione voluntariae Christi subjectionis, Tr. vel C.
rigoroso sensu et absolute, A. Nam neque legali conditione Christus ser­
vus est, neque naturali dependentia, quae in eo consistit, quod quaelibet
creata natura ob id ipsum, quod ex nihilo facta est, Deo tamquam supremo
opifici ac Domino subjicitur. Etsi enim humana Christi natura, utpote
creata res, secundum se naturali obnoxia esset servituti, attamen, cum ipsa
ne uno quidem momento sibi relicta fuerit, sed in Verbo semper substiterit,
omnem propterea servitutis rationem ita amisit, ut Domini potius quam
(Melcbisedech) Filio Dei, manet sacerdos
in aeternum.
*3) Cf. quae praeclare et accurate scribit

de hoc argumento Petavius, lib. VH. cap. 4.
§. 6.
H) Cf. Petav. ibid. §. 9.

12*
1·

Ar»

>1

■I

,♦ - - 4 ·<

180
servi natura sit appellanda, prout Dominus, Deus ac Dei Filius Christus
ut homo in novo foedere constanter appellatur, et in fidei nostrae symbolis.1*
Ubicumque igitur aut divini nonnulli scriptores aut patres de Christo loquentes formam servi commemorant, aut eum servum simpliciter appellant
facile intelligitur eos vel naturam Christi humanam in se ipsa seu secun­
dum essentiam considerasse, quae debitum involvit naturalis servitutis, et
natura servi esse poterat, vel considerasse voluntariam Christi subjectionem
et obedientiam, ejusque exinanitionem, humilemque statum, atque servilem
mortem, quam pro nobis ipse volens suscepit atque sustinuit. 16
422. Ad 8. D. Sed diversa plane ratione, C. eadem ratione, N,
Etenim nomen servi potest congruere Christo duplici illo sensu nuper ex­
posito, nempe vel ratione humanae naturae in se spectatae, seu secundum
essentiam, prout mentis operatione concipitur distincta a persona Verbi
atque in actu primo, ut loquuntur scholae, vel ratione voluntariae subje­
ctionis. Contra vero nomen filii ude est relativum, ut nonnisi personam
aificiat, quae est terminus generationis et filiationis subjectum. Ceterum
in concreto Christo Dei homini neque adoptivi filii, neque servi appellatio
ullo modo competere potest; quia tam adoptio quam status ille servilis
cum filii proprietate ac naturali conditione pugnant, nec in eamdem perso­
nam cadunt

DE DISTINCTIONE DUARUM NATURARUM IN CHRISTO POST UNIONEM HYPOSTATICAM.

«t

423. Odio, ut fertur, nestorianae haereseos, cui extinguendae optimam
navaverat operam Eutyches, presbyter et archimandrita constantinopolitanus, in oppositum errorem dilapsus est. Occasionem nactus ex perperam
intellecta Cyrilli sententia, de qua postea, docere coepit, ex duabus ante,
Incarnationem naturis post Incarnationem in Christo unam esse effectam.
Siquidem accitus ad synodum constantinopolitanam anno 448. a Flaviano
praeside, et adactus ad mentem suam aperiendam circa accusationem in
eum illatam ab Eusebio Dorylaei civitatis episcopo, in eam vocem erupit:
Confiteor ex duabus naturis fuisse Dominum nostrum ante unitionem, post
unitionem vero unam naturam confiteor. Cum adigi non potuerit ad stoli­
dam et impiam ejusmodi haeresin ejurandam, sententia depositionis in eum
’*) Cf. Petav. ibid. cap. 8 el 9.
,6) Cf. Petav. ibid. cap. 9. §. 12. tum
§. 17. ubi concludit: »Si proprie loqui vo­
lumus, neque Christus, neque homo sub­
sistens in Deo, servus nominari debet; quo­
niam servi vocabulum ex usu et proprie-

tale nominis ad personam refertur, et ad
actum velut secundum; quem in Christo
removet, excludilque persona Verbi in crea­
tae ac revera servae vicem locumque suc­
cedens."

181
»

►

lata est, a qua frustra ad Leonem M. romanum pontificem appellavit Hic
enim certior factus a Flaviano de tota rerum serie per acta synodalia ad
ipsum transmissa, sententiam synodi ratam habuit et confirmavit. Attamen
agente Dioscoro in latrocinio ephesino anno 449. absolutus est Eutyches,
et damnatus Flavianus atque in exilium pulsus; verum hic a Dioscoro
factionis coryphaeo adeo graviter percussus est, eo quod ab iniqua senten­
tia Romam appellasset, ut triduo post in insula Delo morte praeventus
animam Deo reddiderit. Interea Chalcedone anno 451. coacta oecumenica
synodo, asserta est catholica fides, Eutyches iterum depositus est una cum
Dioscoro episcopo alexandrin©, qui paulo post in exilium, jubente Marciano
imperatore piissimo, deportati sunt.1
424. Ex Eutychis confessione patet, totius eutychianae perfidiae ca­
put, et quidem praecipuum ac veluti characteristicum haeresis illius fuisse,
quod unam tantum agnosceret in Christo naturam post unionem. Errores
reliqui istius factionis primum illum vel supponunt vel sequuntur; e. gr.
duas ante unitionem naturas Christi fuisse, quo Eutyches in nestorianismum,
quem oppugnabat, stultorum more relapsus est2 : tum Christi carnem ex
Virgine minime esse sumptam, ac propterea Christum secundum carnem
consubstantialem matri minime fuisse, nec b. Virginem esse χϊεοτύ’/.ον, quo
iterum in Nestorii impietatem, quam detestabatur, Eutychen proruisse constat.
425. In praecipuo tamen illo, quod diximus, eutychianae haereseos
capite exponendo neque erroris architectus neque ejus asseclae consentiunt.
Ex duabus enim naturis unam factam esse alii contendunt per quamdam
utriusque naturae inter se commixtionem, alii per alterutrius consumptionem
et in alteram mutationem, alii per duarum naturarum cxtinctionem et in
tertiam conversionem, alii demum per duarum naturarum in unam coalitionem seu compositionem id contigisse affirmant. 3

Nec magis cohaerent eutychiani circa tempus, quo haec naturae unitas
contigerit; siquidem nonnulli in ipso conceptu id accidisse autumant; non­
nulli vero post resurrectionem factum istud prorogant, immo et post ascen’) Eos, qui de Eulyche ejusque secta­
toribus scripserunt, referi Fabricius, Biblioth. yraecae, tom. IX. pag. 310 et seqq.
quibus adde erudilum P. Cacciari Ord. Car­
mel. De eutychiana haeresi et historia liber
primus et secundus, qui inveniuntur in op.
quod inscripsit Exercitationes in universa
S. Leonis M. opera, fol. Romae 1751, pag.
310 et seqq. Praecipue vero cf. Joann. Sim.
Assemanus, Bibliotheca orientalis, tom. II.
dissert. De Monophysitis.
*) Quod insolens in haereticis non est,

iisque omnibus, qui semel a fidei ac veri­
tatis tramite deflexerunt; sic nostra aetate
in janscniana synodo pistoriensi variae re­
censentur propositiones, quae tamquam pelagianae ac semipelagianae a Pio VI. Constit. Auctorem fidei, proscriptae sunt, etsi
jansenislae dictitarent se ad pelagianismum
ac semipelagianismum oppugnandum insur­
rexisse. Id ipsum jam contigerat Bajo ac
postea Quesnelo.

’.) Cf. Petav. lib. I. cap. 14.

HE#?®
Γ·.ίφ '
■ ■

182

183

sionem protrahunt, dum cerae instar ab igne naturam humanam a divina
consumptam autumant. Nempe eadem semper haereticorum est indoles, ut
non minus discordes inter se sint, quam cum veritate pugnantes.
426. Quidquid porro sit de varia ratione, qua eutychiani ex duabus
naturis unam evasisse exponunt, illud certum est, una semel in Christo
natura constituta, totam subverti Incarnationis veritatem et redemptionis
oeconomiam; prout et nestoriana hypothesi utrumque labefactari animad­
vertimus. Ex catholicae igitur fidei regula, quae media inter utramque
haeresin via incedit4, uti unicam in Christo personam adstruimus, sic du­
plicem in eodem Christo vindicare tenemur naturam, eamque integram at­
que perfectam Incarnatione peracta.

Verbo, quod erat apud Patrem, et quod Deus erat, I. 14. ait: Verbum
caro factum est et habitavit in nobis; hujus autem Verbi incarnati genealo­
giam texuerunt s. Matthaeus et a. Lucas, ut ostenderent, ipsum ex semine
Abraham et David progenitum esse; atqui Verbum genitum non est ex
Abraham et David secundum naturam divinam : ergo genitum eat secundum
naturam humanam. Ergo Verbum caro factum utramque habet naturam,
divinam secundum aeternam generationem ex Patre, humanam secundum
temporalem generationem ex matre. Quare idem Joannes Christum verum
hominem esse ostendit his verbis ab ipso prolatis: Quaeritis me interficere,
hominem, qui veritatem vobis locutus sum, VIII. 40; et verum Deum
praedicat, dicens : Hic est verus Deus et vita aeterna, I. Ep. V. 20. Et haec
quidem Joannes de Christo affirmat post unitionem duarum naturarum;
ergo, si Christus post unitionem verus Deus et verus homo praedicatur,
utramque naturam post unitionem integram, distinctam, inconfusam atque
impermixtam habuit; alioquin neque vere Deus et vere homo fuisset et
esset. Non minus luculenta sunt, quae in hanc rem scribit apostolus Pau­
lus Rom. 1.3: De Filio suo, qui factus est ei ex semine David secundum
carnem; ergo Christus et Deus est, utpote Filius Dei proprius, et homo
est, utpote ex semine David procreatus; idemque recurrit argumentum modo
institutum.
429. Eamdem veritatem concilia oecum enica ante chalcedonense
celebrata professa sunt in fidei symbolis. Nicaena enim synodus, postquam
definivit, Filium imius substantiae esse cum Patre, mox de humana natura
haec subjicit: Qui propter nos homines et propter nostram salutem descendit
de coelo, et incarnatus est ... ct homo factus est: passus etc. Duplicem
igitur in Christo post unitionem naturam agnovit synodus. Hoc vero sym­
bolum tum constantinopolitana synodus tum ephesina ad verbum recitarunt
et amplexae sunt, ut de subsequentibus taceam.
430. Tot vero patres ejusdem veritatis assertores et testes habemus,
quot vel adversus cerinthianos, ebionitas, samosateuos, paulicianos, photianos, arianos Christi divinitatem, vel adversus docetas, valentinianos, gnosticos omnes Christi humanitatem propugnarunt; tot insuper habemus, quot
adversus apollinaristas utriusque naturae integritatem et distinctionem vin­
dicarunt; tot denique, quot naturas duas in Christo unitas expresse post
Incarnationem asseruerunt, qui innumeri prorsus sunt; quorum loca singil­
latim si quis percensere vellet, vix integro volumine complecteretur.2
431. Reliquum est, ut argumentis theologicis rem totam absol­
vamus : Si ex duabus naturis ante unitionem, ut monophysitae contendunt,
una post unitionem natura effecta est, id vel commixtione seu mutatione,

PROPOSITIO.

Duae sunt in Christo naturae integrae, distinctae, inconfusae atque impermixtae.
427. Propositio haec est de fide, ut constat ex definitione concilii
chalcedonensis, statuentis: Christum, Filium Dominum unigenitum in dua­
bus naturis inconfuse, incommutabiliter, indivise, inseparabiliter agnoscendum,
nusquam sublata differentia naturarum pott unitionem, magisque salva pro­
prietate utriusque naturae, et in unam personam atque subsistentiam concurrente.1
428. Cujus quidem definitionis veritatem illa omnia Scripturarum
testimonia invicte ostendunt, quibus singillatim Christum verum Deum
et Filium Dei vindicavimus, et eumdem verum hominem et filium hominis
esse ostendimus, ac rursum eumdem Filium Dei et hominis esse adstrui­
mus adversus socinianos, phantasiastas ac nestorianos, quae non sine fasti­
dio hic denuo congereremus.
Brevitatis causa duo hic tantum urgemus, alterum ex s. Joanne collate
cum evangelists reliquis, alterum ex apostolo Paulo. Joannes, loquens de
■*) Duabus hisce hacresibus aptari opti­
me possunt, quae de sabelliana et cerinthiana impietate non minus vere quam ele­
ganter scripsit Novatianus, vetus auctor,
Lib de Trinitate, cap. 30: -Revera quasi
inter duos latrones crucifigitur Dominus,
quomodo fixus aliquando est, et ita excipii
haereticorum istorum ex utroque latere sa­
crilega convitia." In calce opp. Tertull.
edit. Pamelii, pag. 1052. E.
*) ΧριΟτόν, υιόν κιριον μονογενή, έκ
δύο φύοεων άΰνγχντως, οατρέ.ττως, άδιαιρέτως, άχωρίβτως γνωριζόμενον ουδαμον
τής των φύοεων διαφοράς αντλημένης διά

τήν ενωΰιν, Οωζομένης δε μάλλον τής ίδιότητος ίκατέρα: φύΰεως, καί εις εν .τρόςω.-τον καί μίαν ύπόΰταΰιν Ονντρεχούΰης.
Action. V. in Collect. Hard. tom. II. col.
455. Animadvertendum tamen est, in graeco
textu Harduini legi: έκ δύο φύοεων, ex
duabus naturis, in latino autem in duabus
naturis, prout pariter legitur in collectione
labbaeana; in posteriori autem editione Binii
habetur: έν δύο φύοεΰι. Pctavius conten­
dit, veram lectionem esse: έν δύο φύοείιν,
in duabus naturis. Ipse cf. lib. III. cap. 5§§. 11 et 12.

*) Cf. Petav. lib. III. capp. 6 ct 7.

i

1!

1

k

184

•

.

vel conversione, vel compositione contigisset. Totidem enim modos diversos
factionis cutvchianae fautores ad commentum dc unica Christi natura exponendum recensuisse vidimus; atqui nullo eorum contingere id potuit.
432. Non commixtione, quae in elementis apparet, ex quibus mixtorum
corporum substantia conflatiu*. Nam praetcrquamquod a sano sensu abhor­
ret, excogitare divinam substantiam cum alia qualibet commisceri, ita ut
amittat proprietates suas, sic commixta nova substantia nec divina nec hu­
mana foret ; Christus propterea nec Deus nec homo esset, sed nova natura
novo nomine appellanda. Longe aliter profecto sacrae litterae et antiqui­
tas exposcunt, quae Christum Deiun et hominem praedicant consubstantia­
lem Patri secundum divinitatem, consubstantialem vero matri secundum
humanitatem.
433. Non conversione, per alterutrius nempe naturae cxtinctionem, ut
aqua in vinum conversa est in nuptiis Canae, vel, ut exemplo utar eutychianorum, perinde ac gutta mellis in oceanum projecta omnem naturalem
suam amittit proprietatem et in aquam vertitur. Etenim vel divina natura
conversa esset in humanam, ut stolide nonnulli illius factionis homines com­
menti sunt; vel humana natura, quod plerique illorum dicunt, conversa
esset in divinam, aut ab ea saltem fuisset absorpta et extincta. Porro pri­
mum repugnat divinae naturae immutabilitati; alterum repugnat finitae na­
turae conditioni; tertium denique si admitteretur, unica permanente divina
natura in Christo, jam actum esset de unitione naturarum ac de Incarna­
tionis mysterio, et divina natura passa et mortua esset; quae omnia et a
fide et a ratione repudiantur.
434. Non denique compositione, cujusmodi reperitur in humana natura,
quae ex substantia spirituali et corporea coalescit, prout jam fert commu­
nis eutychianorum sententia. Sane ideo duae substantiae concurrunt ad
imam hominis naturam constituendam, (quia neutra in se perfecta est in
ratione naturae, sed sunt sibi invicem coordinatae ad integram naturam
efformandam.) Hinc anima non est homo, neque homo seu natura humana
est corpus, et una pars altera indiget ad totum illud perfectum imumque
constituendum, quod humana natura est. Contra vero utraque natura in
Christo integra est, perfecta atque in ratione naturae completa, nec altera
natura naturam alteram ut partem postulat, ut talis sit. Siquidem natura
divina tota in se perfecta est, neque est ordinata ad aliam substantiam, ut
naturam constituat; sic etiam natura humana in se perfecta est, nec alia
substantia indiget, ut naturam pariter efficiat. Hinc anima et corpus inter
se coire debent ad naturam, quae humana dicitur et sub hoc respectu
simplex et individua est, constituendam ; divinitas vero et humanitas, utpote
perfectae et in ratione naturae completae, nequeunt tamquam partes inter
se componi ad unam naturam efficiendam, quae in absurda accphalorum

185
hypothesi, nec divina nec humana foret, ac propterea Christus nec Deus
nec homo esset. 3
435. Sive igitur sacras Scripturas, sive universam traditionem, sive
demum theologica principia consulamus, constat, quod ab initio proposui­
mus , duas esse in Christo naturas integras, distinctas, inconfusas atque
impermixtas.

€ ! if

,

•u i

DIFFICULTATES.

43G. I. Obj. Totam Incarnationis oeconomiam complexus est Joannes I. 14. scribens: 1. Verbum caro factum est, 2. eodem scilicet sensu quo
cap. II. 9. refert, aquam vinum factam; porro aqua vinum facta est per
veram conversionem. 3. Quod pariter apostolus, Philipp. II. 7. declarat,
scribens : Qui cum in forma Dei esset . . . semetipsum exinanivit, formam
servi accipiens; nulla autem intercessit Verbi exinanitio, nisi aliqua suppo­
natur facta conversio. Ergo.
437. Resp. Ad 1. D. Per assumptionem humanitatis in Deum, C.
per conversionem divinitatis in carnem, Λ”. Quod patet ex verbis immediate
sequentibus: Et habitavit in nobis. Hoc est, ut ait s. Ambrosius, illud
Verbum, quod carnem suscepit, hoc habitavit in îiobis, hoc est, in came habi­
tavit humana, et ideo Emmanuel dictus est Nobiscum Deus1*: sic etiam
s. Joann. C h r y s o s t o m u s : Subdit enim: Et hab itavit in nobis, ac
si diceret: nihil absurdum suspiceris ex hoc dicto, factum est. Non enim
immutabilis naturae mutationem, sed habitationem dixi, Habitans autem non
idipsum est quod habitaculum sed aliud. Aliud enim in alio habitat; alias
non esset habitatio. . .
Aliud vero dixi secundum substantiam. Nam unitate et conjunctione Deus Verbum et caro unum sunt, sine ulla confusione, vel
substantiarum ablatione; sed per unionem ineffabilem inexplicabilemque.5 Adde
ex raonophysitarum expositione illud absurdum sequi, incommutabilem di­
vinitatem in carnem esse mutatam atque conversam. Adeo stupidi sunt
haeretici in suis erroribus propugnandis !
3) Cf. Petav. lib. III. capp. 8, 9 ct 10;
nec non S. Thom. Cont. genl. lib. IV. cap.
35; et III. part. qu. II. art. 1.
<) Lib. De dom. ineam. sacramento,
cap. 4. num. 59. edit. maur.
5) Hom. XL (alias X.) in Joann, num. 2:
Έπήγαγε γάρ* χαί εθχήνωθεν εν ήμίν
μόνον ούχί λίγων, μηδέν άτοπον ύποπτεύΟης από του, εγενε,το. Ου γάρ τροπήν
είπον τής άτρέπτου φύθεως εχεϊνης, αλλά
θχήνωθιν χαί κατοϊχηθιν. Τό δε θκηνούν
ου ταύτόν αν εϊη τη Ο*ηνή, άλλ' ετερον*

ετερον γάρ εν ετερω 6χηνοΐ: έπεί
άν
εϊη θχήνωθις. . . . Έτερον δε είπαν χατά
την ονόίαν* τη γάρ ενωθεί χαί τη θυναφεία^ εν εότιν ό 3εός λόγος χαί η θάρξ*
ου θυγχύθεως γενομενης, ούδ’ε άφανιθμοϋ
των πύθιων άλλ' ενώθεως άρρητου τίνος
χαί άφράθτου. Edit. maur. tom. VIII. Sed
legi meretur integra homilia, quae tota est
de hoc argumento, in qua visus est s. Do­
ctor impugnasse eutychianos, etiam ante­
quam orti essent.

t

>

186
438. Ad 2. A. paritatem ex diversa substrata materia; alioquin, si
quoties in Scripturis occurrit vox ê'/trero, factum est, conversionem proprie
dictam significaret, sequeretur Christum conversum esse in maledictum, Gal.
III. 13; in peccatum II. Cor. V. 21; ut recte patres adversus apollinarietas
colligebant, 6 Quod impium pariter ac insanum esset.
439. Ad 3. D. Assumendo mutabilitatem nostram, ut loquitur s. Au­
gustinus7, C. mutando divinitatem suam, N. Exinanivit itaque verbum
quodammodo semetipsum assumendo naturam abjectam et humilem infinito­
que intervallo a divina distantem, seseque objiciens in hac assumpta natura
paupertati, ludibriis ac morti denique ipsi, ut sequentibus verbis exponit
idem apostolus.
440. II. Obj. Ex sanctis patribus 1. alii affirmant, convenisse divi­
nitatem et humanitatem in Christo ea ratione, qua in humana natura con­
stituenda conveniunt anima et corpus, ex quibus nonnisi una extergit na­
tura; ita prae ceteris s. Leo M., s. Cyrillus aliique passim.8 2. Alii
comparant Incarnationem cum Eucharistia, in qua panis per veram trans­
mutationem fit corpus Christi; ita s. Justinus, Apol. I. n. 66. 3. Alii ex­
presse docent: Ex duabus naturis unionem esse factam, post unionem vero
unam esse naturam Verbi incarnatam in Christo9', ita s. Cyrillus, et ante
ipsum s. Athanasius, immo er Julius romanus pontifex.10* 4. Sunt prae­
terea ex veteribus, qui admittunt naturarum immeationem et circuminsessionem, quam quidem proprietatem graeci τκοιχώρηΰιν vocant. 5. Sunt, qui
divinitatis cum humanitate conjunctionem appellant mixtionem, mixturam,
conversionem ; quibus sane similibusque nominibus 11 satis aperte innuunt,
ΙΙΪΙΙ
unam ex duabus Christi naturis compositam et commixtam
esse. 6. Sic
inter ceteros s. Gregorius nyssenus, Orat. IV. contra Eunomium et Epist.
ad Theophilum, qui talem in Christo utriusque naturae mixtionem adstruit,
ut affirmet 1°. humanum corpus, cum a Verbo assumptum est, id factum
esse, quod est ipsa natura divina assumens, atque naturam humanam in
llTlII
id, quod divinum est, esse mutatam ; 2°. carnem divinitati commixtam
non
amplius in suis terminis et proprietatibus mansisse, sed hac mixtione divi­
nitatis participasse virtutem, eo fere modo, inquit, quo si aceti gutta in
rΛ

6) Inter ceteros s. Joann. Chrysosl. in
modo cit. Homil. eodem loco.
7) De Trinit. lib. VII. cap. 3. n. 5.
*) Apud Petav. lib. IV. cap. 3. §§. 14
et seqq. tum cap. 6. §■ 1 et seqq.
9) jEx δύο φύβεων γεγε^ήο^αι λέγοντε;,
μετά μϊντοι rrtv ενωβιν . . . μίαν φυδιν τού
3εού λόγου Οεΰαρκωμένην- S. Cyr. Epist. I.
ad Success, opp. edit. Paris. 1633- tom. V.
part. II. pag. 137.

‘°) Apud Petav. lib. IV. cap. 6. §. 5 et
seqq.
") Patres duarum naturarum unionem
passim vocarunt coagmentationem, con­
cretionem. confibuUitionem, insertionem,
temperationem, cooptationem, connexio­
nem, copulationem, adhaesionem, cohaesionem etc.

(

187
oceanuni projiciatur, ipsa per hanc mixtionem fit mare, suamque amittit
qualitatem naturalem. 12 Ergo.
441. Resp. Ad 1. D. Ad personae seu suppositi unitatem signifi­
candam, C. unitatem naturae, xV. Prout luculenter exponit auctor symboli
athanasiani, dicens: Unus omnino, non confusione substantiae, sed unitate
personae. Nam, sicut anima rationalis et caro unus est homo, ita Deus et
homo unus est Christus. Frequenter enim hac similitudine utuntur patres
adversus nestorianos; ex adversariorum proinde, quos impugnabant, indole,
determinatur similitudinis scopus et sensus.
442. Ad 2. D. Quoad praesentiam, C. quoad conversionem, N.
Quemadmodum scilicet in Eucharistia est vera caro et verus Christi san­
guis, ita in Incarnationis mysterio vera est natura divina et humana in
unitate personae. Id patet ex integro Justini contextu; alioquin non affirmasset, ibid. n. 63. de Christo: Qui cum Verbum sit primogenitum Dei,
Deus etiam est. Sed praestat, ipsum objectum locum in medium adducere:
Quemadmodum per verbum Dei, ait, caro factus Jesus Christus ... et car­
nem et sanguinem habuit nostrae salutis causa, sic etiam (in alimonia Eucha­
ristiae) .... incarnati illius Jesu et carnem et sanguinem esse edocti sumus. u
443. Ad 3. D. Ac propterea hoc ipso elocent, duas esse in Christo
naturas, divinam et humanam, subsistentes in una divini Verbi persona, C.
unam naturam tantum, N. Talem reipsa sensum hujus dicti, quod omnium
primus s. Cyrillus usurpavit, exponit et declarat ipsemet s. pater. Cum
enim eam ob causam in suspicionem haereseos Apollinaris apud nonnullos
venisset, quasi non aliam in Christo naturam praeter divinam agnosceret,
ab hac suspicione strenue semetipsum liberat, Epist. II. ad Successum, quae
tota est de hoc argumento. Etenim n. 1. ostendit, Christum, seu potius
Verbum passum esse in assumpta natura, non in divina, ut ipsi objicieba­
tur consequi ex sua formula; n. 2. demonstrat, duarum naturarum unitio­
nem factam esse in eadem persona Verbi citra permixtionem, confusionem,
conversionem atque imminutionem humanae naturae; n. 3. declarat, Chri­
stum post unitionem et perfectum Deum et perfectum hominem existere,
consubstantialem Patri secundum divinitatem, secundum humanitatem vero
consubstantialem nobis. Propius deinde accedens ad formulam a se adhi­
bitam, addit: Nam, si dicentes unam Verbi naturam, tacuissemus ac minime
adjunxissemus incarnatam. . ., esset illorum fortasse oratio non inepta', ...
sed quia et illa in humanitate perfectio, et essentiae nostrae declaratio illata
u) Opp. edit. Paris. 1615. tom. II. pag.
144 et seqq. et pag. 697.
,x) Loc. cit. Ον τρόπον ύια λόγον 3εον
6αρκοποιη3είς /ηΰούς ΧριΟτος . . . καί βάρ­
κα. καί αίμα νπερ βωτηρίας ημών εβχεν^ · · .

εκείνον τού 6αρκοποιη3εντος Ιηβού καί
βαρκα καί αιμα εδιδαχ3ημεν είναι· Cf.
erudita P. Maran. Praefat. edit. op. s. Justinij part. II. cap. 9. §. 3 et seqq.

?M

▼
1

■ -

<

188

If

1

est, dum dicimus incarnatam, desinant baculo inniti arundineo. ... Si in
eo, quod illum incarnatum esse dicimus, perspicua et certa confessio contine­
tur. qua etiam hominem esse factum profitemur, nihil jam intelligere prohibet,
Christum, cum sit unus ac solus filius, eumdem Deum esse ct hominem, ut in
deitate, ita etiam in humanitate perfectum. 14
444. Quae quidem Cyrilli verba adeo perspicua sunt, ut ex iis ob­
scuriora alia quaevis explicari jure optimo possint. Quamobrem, etsi Gyrillus affirmare quandoque videatur, humanitatem et divinitatem sic in
Christo unitas esse, ut sola mentis cogitatione secernantur ; etsi non divi­
sionem tantum, sed veram etiam et realem distinctionem naturarum videa­
tur inficiari; etsi denique post unitionem nonnisi unam in Christo naturam
videatur adstruere15, attamen longe alia est Cyrilli et Eutychis causa. Ille
enim, ut vidimus, constanter professus est, duas in Christo naturas incon­
fusas et impermixtas, quod Eutyches pertinacissime negavit. Cum igitur
affirmat Cyrillus, duas in Christo naturas sola mentis cogitatione distingui,
earumque distinctionem videtur inficiari. non de naturis ipsis in se, sed de
admirabili illo nexu ac indissolubili loquitur, vi cujus utraque natura in
personae unitate copulatur. Quam ob causam unam adstruit post tmionem
Filii Dei naturam, verumtamen incarnatam. Itaque etsi unam nomine, re
tamen ipsa duplicem in Christo naturam agnoscit. 16
445. Athanasii et Julii, quae proferuntur, scripta, nec non et Gregorii
thaumaturgi fidei expositionem, ex qua nonnulla, quae eutychianae impie­
tati favere videntur, opponunt adversarii, spuria omnino esse ac supposititia, jam compertum apud criticos est, vel saltem loca, in quibus s. Cyrillus
Athanasio adscribit formulam de una natura incarnata, a Dioscoro fuisse
corrupta. 17
<■
***’
H) Ei μεν γάρ μίαν εί.τόντες την ούβιν
τού λόγον ? ΟεΟιγηχαμεν, ονκ επενεγχόντες
τό ΟεΟαρκωμένην ... ην αύτοίς τάχα
που καί ούκ άπίβανος ό λόγος. . · Επειδή
δε καί η εν άν$ρωπότητι τελειότης, καί
της xatl·' ημάς ούβίας η δηλωΟις είςκεκόμιβται διά τού λεγειν 0εΰ a ρ κ ωμ εν η ν3
παυβά69ωθαν καλαμίνην ράβδον εαντοίς
νποΟτηΠαντε;. ... Εί δε, ως εφην, εν τω
6ε6αρχώβ9αι λεγειν αυτόν9 6 αφής τε καί
αναμφίβολος η ομολογία τού ότι γεγονεν
άνβρωπος* ούδεν ετι κωλύει νοείν, ως εις
υπάρχων καί μόνος υιός ό ΧριΟτός, αυτός

τέλειος, οντω καί εν ανΰρω.τόνηπ. LoC.
cit. pag. 143 et seq.
,4) Nec illud absque animadversione est
dimittendum, nuspiam s. Cyrillum dixisse,

ex duabus naturis ante unitionem unam
esse effectam ; quod tamen usurpavit Eutyches cum suis asseclis.
,e) Cf. Petav. lib. IV. cap. 6 et 7. in
quibus accurate genuinum sensum cyrilliani dicti exponit, illudque a prava inter­
pretatione vindicat.
”) Cf. Petav. ibid. cap. 6. §. 7. Mirum
autem est, nonnullos protestantes, qui cri­
tici audire maxime contendunt, inter opera
genuina accensuisse epistolam sub Julii
nomine exaratam, qua abusi sunt eutychiani.
Cum enim illam epistolam edidisset Muratorius in Anecdotis gruecis, pag. 342.
addita disquisitione, qua νοθείας illam mul­
tis nominibus arguit, Augustus Salig, cen­
turiatorum stultitiam aemulatus, spuriam
hanc epistolam vindicare, et Julio pontifici

-< 4 · Λ

189
446. Ad 4. D. Ad significandum arctissimum utriusque naturae ne­
xum et sine confusione aut mutatione distinctionem, C. ad inducendam
confusionem et mutationem, N. Etenim immeatio esse nequit nisi duorum;
nec naturae in sc invicem immeare possunt, nisi arctissime constringantur
et consocientur. Atqui tota ratio Incarnationis duplici hac notione conti­
netur unitionis ct distinctionis; aptissime igitur patres iis vocibus utebantur
ad Incarnationem exponendam, ejusque rationem compendio colligendam,
praesertim cum hujusmodi perichoresi sive mutua immeatione naturarum ilii
uterentur, ut maximum illum excellentiae ac dignitatis splendorem explica­
rent, qui ex divina in humanam Christi naturam promanabat.
447. Ad 5. D. Salvis et integris manentibus utriusque naturae pro­
prietatibus, C. per harum destructionem, A. Nempe mixtionem dicebant
duarum naturarum unionem, qualis decet substantias incorporeas, Verbi sci­
licet et animae humanae, qua mediante, juxta doctrinam apud patres vete­
res receptissimam, Verbum suscepit corpus18; minime vero eo sensu unio­
nem illam mixtionem vocabant, quae juxta eutychianum errorem novam
aliquam naturam constitueret, ut in corporum mixtione contingit. Eadem
vocabula a catholicis et ab haereticis usurpata sunt, at mente longe diversa.
Illi ut adstruerent summam naturarum unitionem in divini Verbi persona,
atque hac ratione sese opponerent nestoriano dogmati; isti ut inducerent
confusionem et imminutionem naturarum. Hae voces enim utrumque sen­
sum prae se ferre possunt. Hinc notiones a dictionibus separemus oportet,
adserere contra animadversiones Muratorii
lentavit. Cf. Acia eradit. Lipsien. ann.
1724. pag. 420. Germanas Julii pontificis
epistolas exhibet P. Coustant, Epist. Ro­
man. Pontif. tom. I. pag. 50 et seqq.
*8) De trito hoc patrum axiomate, Ver­
bum nempe mediante anima carnem as­
sumpsisse, cf. Petav. lib. IV. cap. 13. ubi
ostendit, mentem revera fuisse patrum, ani­
mam interponi debuisse tamquam medium,
quo extrema duo, Verbum nimirum et car­
nem, nimium alioquin abhorrentia, conci­
liari et uniri inter se necesse fuerit. Hoc
enim argumento seu principio patres ute­
bantur disputantes adversus arianos illos,
qui Christo homini veram animam dene­
gabant, et adversus ethnicos, qui putabant,
non decere majestatem divinam contagione
carnis ac sordibus infici; quibus respon­
debant, quod interventu spiritus, hoc est,
animae vel mentis cum carne copulatus sit
Deus. Immo interdum animae ipsi, me­
diante mente, Verbum divinum se conjun­

xisse docebant; ut sic ex propriis princi­
piis refellerent apollinaristas, qui, duce Pla­
tone, inter animam et mentem distinctio­
nem interponentes, autumabant, Verbum
animam assumpsisse, sed ratione seu mente
carentem. Itaque non eo tantum sensu
dixerunt patres, Verbum mediante anima
carnem seu corpus sibi conjunxisse, quod
anima ipsa causa sit seu finis aliquo modo
carnis cum Dei Filio copulandae, ut passim
cum s. Thoma, part. III. qu. 6. art. 1, et
qu. 50. art.2. in scholis traditur. Hinc imme­
rito hac de causa vapulat Feller a card.
Gerdilio in Animadversionibus in notas
fellerianas, de quibus postea. Adversus
tamen eundem Feller notandum est, divi­
nitatem non minus immediate corpori quam
animae esse conjunctam, ct quod dicitur,
mediante anima vel mente, animam aut
corpus Verbum suscepisse, id non tem­
pore, sed ordine esse intelligendum ; nam
Verbum uno eodemque temporis instanti
totam humanitatem sibi conjunxit.

apum imitatione, ut quidam praeclare dixit, quae ad flores advolantes, inde
favos colligunt, et folia relinquunt. 19
448. Ad 6. D. Salva natura humana, ut ipsemet declarat, et per
conversionem improprie dictam, C. absorpta humana natura per conversio­
nem proprie dictam, A'. Id patet ex scopo, quem sibi proposuit s. Grego­
rius nyssenus. Ipse enim ostendere voluit humanae naturae praestantiam
et splendorem, quem obtinuit ex tam arcto cum divinitate consortio, quo
vel ante mortalitatem patiendique depositam et exutam conditionem, tota in
potioris, nempe divinae naturae censum translata sit , iis dumtaxat reser­
vatis, quae humanitatis propria sunt eique congruenter annexa; qui status
maxime post Christi resurrectionem obtigit.20 Ad hunc porro infinitum
excellentiae ac dignitatis splendorem, qui ex divina natura tam arcte cum
humana constricta in viliorem hanc inferioremque redundat, aliqua ratione
adumbrandum diversis similitudinibus patres usi sunt. Alii enim ferri
igniti, alii aëris luce perfusi, alii superexcedentis luminis, quo lumen minus
evanescere videtur, similitudinem protulerunt.21 S. Gregorius nyssenus
vero usus est ad eumdem finem similitudine aceti guttulae in mare proje­
ctae, qua adeo eutychiani abusi sunt. Ceterum apposite Anastasius sinaita
in Hodego cap. XIII. in hanc rem scribit: Divinus Gregorius mentionem fe­
cit pelagi ei aceti, non ut res ipsas confunderet, sed ut exemplo aliquo tenui­
tatem et parvitatem nostrae naturae, cum infinito et incomprehenso illo divi­
nitatis pelago comparatae, demonstraret.22 Dum propterea Christi carnem
asserit Gregorius non amplius in suis terminis et proprietatibus mansisse,
non de proprietatibus essentialibus, sed de accidentalibus, ut vocant, locu­
tus est, sine quibus salva et integra consistere potest humana natura. Sed
praestat ex hac ipsa Oratione IV. contra Eunomium verum s. Gregorii sen­
sum promere. Vix enim dixerat, quod humana natura cum divinitate tem­
perata non amplius in suis terminis et proprietatibus manet, dum seipsiun
explicans immediate subdidit: Carnis tamen et divinitatis proprietatum in­
confusa permanet contemplatio 23 ; quod deinceps fuse prosequitur.24
”) Auctor Homil. XVIII. tom. V. opp.
s. Joann. ChrysosL pag. 106.
’°) Quo spectant, quae ex ejusdem s.
patris Antirrhetico, a Laur. Alex. Zacagnio
vulgato, in Collectaneis monumentorum
veterum ecclesiae yraecae, tom. I. Romae
1698. duriuscula objici solent, de quibus
cf. idem Zacagnius, in praefat. η. XXI et
seqq.
ai) De quibus cf. Pelav. lib. IV. cap. 14.
§· 5 et seqq.
”) 'O θείος Γρηγόριος τή προςηγορϊα
τον όζους καί τής θαλάττης έχρήΰατο. τό

εύτε/.ες τής ήμετέοας φνΟεως προς τό άπο­
ρον μέγεθος τού άκαταλήπτου πεέ.άγονς
τής θεοτητος ένδεικνυ αενος. Edit. Gretseri
S. J. Ingolslad. 1606. pag. 240.
’ (
u) .Διαμένει δε άύΰγχντος των τε τής
ΰαρκος καί των τής θεότητος ιδιωμάτων ή
θεωρία, εως αν έφ' εαυτών θεωρείται ταΰτων έκάτερον.
24) Cf. de hoc argumento praeter saepe
cit auctores P. Michaelis Le Quien Dis- |
sert. II. damascenica. De quibusdam au­
ctoritatibus, quibus Eulyches aliique unius
in Christo tuiturae adsertores haeresim

191

A R T I CU
DE DUPLICI IN CHRISTO VOLUNTATE ET OPERATIONE.

449. Ex hominibus eutychiana lue infectis prodiit monothelitarum
haeresis, eorum scilicet, qui unicam in Christo voluntatem et operationem
professi sunt. Hujus erroris semina jecit anno 630. et Heraclii imperii 20.
jacobitarum patriarcha Athanasius, qui suis artibus imperatorem in fraudem
induxit. Agentibus deinde Sergio occulto et ipso haeretico jacobita pa­
triarcha constantinopolitano, et Cyro Phasidis primum episcopo ac postea
alexandrino patriarcha, major robur ac firmitatem nova haeresis nacta est.
Interea Sophronius, doctus et sanctus monachus, qui paulo post ad hierosolymitanam cathedram evectus est, Cyro, qui omnium primus publice dogma
de unica in Christo voluntate proposuerat, fortiter restitit; ac celebrata
synodo scripsit ad Sergium prius, deinde per Stephanum, dorensem episco­
pum , litteras misit ad Honorium , romanum pontificem, quibus de nova
monothelitarum haeresi certiorem illum reddidit. Verum eodem anno, quo
Sophronius, scripsit pariter Sergius ad Honorium, et ea, quae a Cyro et
Sophronio gesta erant, exposuit; ita tamen, ut eos, qui duas in Christo
voluntates adstruebant, suspectos redderet, quasi duas in Christum contranas et inter se pugnantes voluntates inducerent; quare consultius videri
sibi dicebat, ut nec una nec duae in Christo nominarentur voluntates, sed
unus dumtaxat operans. Ad haec respondens Honorius, illud Sergii con­
silium approbat retinendae concordiae gratia, unamque profitetur in Christo
voluntatem, ut sic intercluderet conflictationem voluntatum inter se pugnan­
tium, prout Sergius ab asserentibus duas voluutates induci affirmabat.
450. Oeconomicum silentium probavit pariter Heraclius, eadem Sergii
fraude deceptus, in Ecthesi seu fidei professione, quam circa haec tempora
edidit, nomine quidem suo, a Sergio tamen conscriptam, ut imperator de­
claravit, cum cognovit, a Severino aliisque romanis pontificibus eam rejici
ac damnari. Suasione Pyrrhi, constantinopolitani patriarchae, haeretici pa­
riter monothelitae, Constans, tertius ab Heraclio in imperio successor, aliud
promulgavit edictum, quod Typum vocavit, quo silentium indicebatur tum
imam tum duas voluntates in Christo asserentibus, quod pariter Romae
proscriptum est. Sic prava haeresis dilatata est, donec sub Constantino
suam tuebantur ; Thomassinus, De Incar­
nat. Verbi, lib. III. cap. 3 cl seqq. Galanus Conciliationis ecclesiae armenae cum
romana, Romae 1658. tom. I. pari. II. pag.
175 et seqq. Consuli etiam possunt Theoriani Disputatio cum syris jacobilis, quam

ex vaticano codice edidit, et cui versionem
latinam adjecit cl. card. Maius, in Scri­
ptorum veterum nova collectione, Romae
1832. tom. VI. pag. 414 et seqq., et Kat
Alex. Diss. XXIV. in saec. V.

’· ’

192

«'♦· *1
k' *

Pogonato, imperatore catholico, et Agatlione, rom. pontifice, anno 680.
Constantinopoli concilium oecuiuenictuu VI. et constantinopolitanum III.
celebratum est, in quo adserta est catholica veritas, ac proscripta haeresis
cum suis auctoribus et fautoribus. 1
401. Quod in aliis haereticis factum constanter est, ut non solum a
veritate, sed et inter sese in errore profitendo dissentirent, in monothelitis
etiam contigit. Valde tamen interest, illud, in quo praecise illorum haeresis constiterit, nosse; quia ex hoc quaestionis status pendet, qui nos inter
et monothelitas intercedit.
452. In eo igitur omnes conveniebant monothelitae, ut unam in Chri­
sto assererent voluntatem, atque ex hoc praecipuo ipsorum dogmate nomen
sortiti sunt.
453. Verum cum voluntatis voce tum possit significari naturalis vo­
lendi facultas (ένεργειαν graeci appellant), tiun ipse voluntatis actus (&έλημα
ab iisdem vocatur), et hic rursum bifariam dividatur, in actum scilicet
physicum et necessarium, et in actum deliberatum ex judicio, quod vocant
practician, proficiscentem (graeci priorem dicunt θέλημα φνβικόν, posterio­
rem ΰύ.τ,μα γνωμικόν), hinc videndum superest, in quo error monothelitarum versaretur, seu quamnam voluntatem ex recensitis in Christo mono­
thelitae negarent.
454. Porro ipsi pervicaciter infitiabantur, in Christo inesse voluntatem
humanam _naturalem, sive prout facultatem significat, sive prout significat
actionem, ne, si naturalis esset, ut ipsi autumabant, esset item necessaria.
Hinc nonnisi voluntatem electivam in Christo admittebant, quam et perso­
nalem esse dicebant. Ex quo in ipsorum hypothesi consequens erat, unam
voluntatem naturalem in Christo extitisse; quia si duae forent, jam essent
juxta ipsos sibi mutuo contrariae, adeoque altera bona, altera mala, prout
deliberationis conditio exposcit.
455. Hinc licet monothelitae voluntatem seu facultatem volendi hu­
manam et actionem naturalem sive humanam operationem reipsa rejicerent
in Christo, attamen nonnisi timide et quasi cunctanter id profitebantur, ne
invidiam in se perversi dogmatis concitarent. Cum enim facultas et natu­
ralis operatio propria naturae sive substantiae sit, perinde erat unicam adstruere in Christo naturalem operationem sive voluntatem naturalem, ac
unicam in ipso praedicare naturam. Id vero cum esset aperte haereticum,
et a concilio chalcedonensi damnatum, ab hac loquendi ratione summopere
Hill
cavebant. Silentium potius commendabant
circa unam vel duplicem ope*) Cf. Petav. lib. I. cap. 19 et seqq.
Alios antiquos et recentiores, qui scripse­
runt de inonothelilarum haeresi, vide apud
Fabricium, Bibl. graec. tom. X. pag. 204

et seqq. quibus addi potest Apolog. pro
Honorio I. Rom. Ponlif. Joann. Bapt. Bartholi, fellriensis episcopi, vol. I. in 4. Ausugii, 1750. a cap. 1 ad 9.

r

Λ

193
rationem ; immo, ut silentium circa hunc articulum ab omnibus servaretur,
per imperatorum edicta, ut vidimus, satagebant Contenti propterea erant,
unicam voluntatem palam in Christo profiteri, rati ita plausibilius dogma
suum fore. Cum enim haec vox ambigua sit, et tum voluntatem, prout
naturalis facultas est, tum actionem deliberatam ac liberam aeque signifi­
cet, sive ex judicio practice prodeuntem, dum unam adstruebant volunta­
tem, putabant, non aliter accipi quam si unam dicerent consentientem et
concordem utriusque naturae voluntatem, nec humanam a divina dissen­
tientem; catholicos vero duarum voluntatum assertores traducebant tam­
quam defensores pugnae ac dissidii voluntatum in Christo. Hac ratione
fucum imperitis faciebant. Accedit, quod cum deliberata voluntas hyposta­
sis sive personae sit (quippe vel simpliciter naturae proprietas est; hoc
autem vel illo modo velle, personae, uti s. Maximus mart, docet), cum una
sit hypostasis in Christi), eo magis concludebant, unicam esse in eo vo1 untatem.
456. Ceterum hanc unicam, quam monothelitae in Christo admitte­
bant voluntatem, cum Dionysio, vulgo Areopagita, vocabant theandricam seu
ddvirilem, ex divina scilicet et humana voluntate coalescentem; ita tamen,
ut divina active, humaua vero omnino passive se haberet. Hinc vocabant
humanam naturam, proindeque voluntatem, instrumentum divinitatis; quem­
admodum vero instrumentum nihil per se agit et operatur, sed omnem
actionem suam ab externo impulsu et principio mutuatur, atque uti corpus
nostrum instrumentum est animae nostrae, nec ex se arit, sed açntur ac
movetur ab anima, ita illi humanam Christi naturam omni carentem actione
ac voluntate constituebant, rationalis praesertim et intelligentis propria.
Quare in istorum systemate stirps et vitalis facultas et potentia in divini­
tate inerat, a qua deinceps in humanitatem manabat et profluebat citra prin­
cipalem vim et causae agentis efficientiam. 2
457. Ex his intelligitur, nostri muneris esse adstruere in Christo vo­
luntatem naturalem duplicem, divinam et humanam, non solum quatenus
voluntas humana pro facultate accipitur, sed etiam quatenus actionem et
operationem haec vox denotat; tum ostendere, ejusmodi actionem et opera­
tionem humanae naturae activam esse seu ex proprio motu profluere. Quod
ut obtineamus, sit
α) Cf. Pelav. loc. cit. Ium lib. VIII. cap. 1
et seqq. Exinde palet, graviter illos scri­
ptores ballucinari, qui censent haeresim

Perrone, Praelectione» theolog. VI.

monothcliticam constitisse in sola negatione
actionis in voluntate humana.

13

194
fuisse; quod proterve negabant monothclitae.
Quod spectat ad divi­
nam, non est cur de hue adstruenda solliciti simus, cum eam illi haeretici
ultro in Christo es$e concederent, immo solam esse contenderent. Reliquum
igitur est, ut ex sacris litteris evincamus, Christum habuisse voluntatem
humanam, liberam et juris et potestatis suae.

PROPOSITIO.

Duae naturales operationes et voluntates indivisae et inconfusae in
Christo sunt confitendae.

44

; i

: ■ ·. l·.

■·.

458. De fide est haec propositio; totidem enim verbis definita fuit in
concilio oecumenico VI. seu constantinopolitano III. Etenim: Et duas na­
turales voluntates in eo (Christo), ajunt hujus concilii patres, et duas natu­
rales operationes, indivise, inconvertibiliter, inseparabiliter, inconfuse, secundum
sanctorum patrum doctrinam adaeque praedicamus. 1
459. Jam vero Scripturarum auctoritate in primis ejusmodi
doctrinam fulciri, duas nempe naturales operationes in Christo inesse, tot
testimoniis evincitur, quot divinas et humanas Scripturae distincte Christo
tribuunt actiones et operationes; quae innumera prorsus sunt.
Divinas quidem, cujusmodi sunt vaticinia et miracula, quae nonnisi di­
vina virtute effici possunt, et tamen a Christo patrata Scripturae exhibent,
ut iis sibi propriam divinitatem asserenti fidem conciliaret.
Humanas vero, cujusmodi eae sunt, quas idem Christus consulto in
eum finem exercuit, ut homo crederetur, ut sunt ambulare, loqui, cibo ac
potu refici, esurire, sitire, lassari, exultare gaudio, moestitia angi, lacyymari, pati, vulnerari ac per summos denique cruciatus animam profundere,
quae divinitas operari aut suscipere sola in se non potest.
Has tamen singulis fere paginis sacrae Scripturae praesertim novi Te­
stamenti recensent. Cum igitur absurdum omnino sit, quae sunt propria
humanae naturae, divinae adseribere, aut quae divinae naturae et virtutis
sunt, humanae tribuere naturae, consequens est, pro utraque, qua praedi­
tus fuit Christus, distincta natura divina et humana, distincte diversas
actiones et operationes eum posuisse.
460. Quod attinet ad voluntates, prout hae facultates naturales et
naturales operationes sive naturae motiones sunt, duas pariter in Christo
eas extitisse, ex modo dictis jam colligitur; hoc enim ipso quod facultates
et operationes sint, cum ostenderimus ex sacris litteris, duplicis generis
operationes distincte et inconfuse in Christo inesse scilicet divinas et hu­
manas, constat utramque pariter voluntatem et operationem naturalem di­
stincte et inconfuse in eodem reperiri.
461. Jam praestat, idem ostendere quoad has voluntates, prout actus
elicitos sive volitiones, ut vocant, significant, divinam et humanam in Christo
0 Καί δύο φνβικάς θεληΰεις ήτοι, θε­

μ’

Porro ejusmodi testimonia totidem habentur, quot illa sunt, in quibus
voluntas Christo tribuitur distincta a voluntate Patris. Celebre est illud,
quod legitur Matth. XXVI. 39, et Marc. XIV. 36: Pater mi, si possibile
est, transeat a me calix iste; verum tamen non sicut ego volo, sed sicut tu;
vel ut legitur Luc. XXII. 42: Eon mea voluntas, sed tua fiat. Ibi Chri­
stus perspicue ostendit, aliam sibi inesse voluntatem distinctam a voluntate
Patris; atqui haec divina esse non potuit, quae una est in ambobus, ut
nemo prorsus dubitat; ergo est humana. Rursum idem Christus, Joann.
VI. 38. ait: Descendi de coelo, non ut faciam voluntatem meam, sed volun­
tatem ejus, qui misit me; ubi idem recurrit argumentum. Hinc apostolus,
Philipp. II. 8. de Christo ait: Humiliavit semetipsum, factus obediens usque
ad mortem; et ad Hebr. X. 7. de Christo exponit verba Psalmi XXXIX. 8:
Jn capite libri scriptum est de me, ut facerem voluntatem tuam, Deus meus
volui. Christus igitur Deo ac Patri suo obedivit, et obedientiae suae me­
rito liberavit ac redemit genus humanum; atqui neque obedivit nec meruit
voluntate divina; ergo obedivit ac meruit voluntate humana.

λήματα εν αύτω, καί δύο φυΟικάς ενέρ­
γειας άδιαιρέτως, άτρεπτως, άμεοώτως.

άΰνγχύτως κατά την των άγιων πάτερων
διδασκαλίαν ωςαύτως κηρύττομεν. In Collecl. Cone. Harduini, tom. III. col. 1400. E>

Huc accedunt illa Scripturarum effata, quae de Christo referunt quae
hominis sunt et humanae naturae consentanea; e. gr. ut legitur apud Mar­
cum VI. 48. quod Christus accedens ad apostolos, volebat praeterire eos; et
ibid. VIL 24 : Ingressus in domum, neminem voluit scire, et non potuit la­
tere; sic Matth. XXVII. 34: Et dederunt ei vinum cum felle mixtum, et cum
gustasset, noluit bibere. Aliaque ejusmodi sexcenta occurrunt, quae aperte
ostendunt, Christum actus elicuisse humanae voluntatis proprios.
X

462. Hisce ex Scriptura depromptis ad propositam thesim ostenden­
dam adjicimus auctoritatem sanctorum patrum tum graecorum tum
latinorum. Cum vero longum nimis esset singulorum auctoritates proferre,
juverit ad certas classes eorum testimonia redigere.

Ac 1°. veniunt illi, qui ex diversis operationibus asserunt, Christum
Deum et hominem esse; ita Ignatius, Justinus M., Lenaeus, Hippolytus?
Tertullianus.2 2°. Id ipsum adstruunt qui adversus arianos pugnarunt,
ostendentes, quae infirmitatis actiones sunt, tribui non posse divinitati; ut
Athanasius, Eustathius antiochenus, Cyrillus liieros., Epiphanias, Basilius,

ι

*) Ignat. Epist. ad Trail, cap. 9; Just.
M. Dial. pag. 246 et seqq.; Iren. lib. ILL
cap. 32; Hippolytus apud TheodoreL dial. 2;

Terlull. Apolog. cap. 21. Horum omnium
testimonia refert Petav. lib. VIII. cap. 8.
§· 1 et seqq. ac cap. 9. §. 1.

13 *
i4i

·.

'

197

196
Hilarius, Ambrosius, Augustinus aliique.3 3". Qui ex distinctione opera­
tionum colligunt adversus apollinaristas, duas esse in Christo distinctas «t
inconfusas naturas; ut Basilius, uterque Gregorius, nyssenus et nazianzenus, Cyrillus alex., Theodoretus, Ambrosius, Leo M„ Gelasius, Fulgentius, ‘
463. Et haec de operationibus naturalibus, in quibus comprehenditur
voluntas, prout naturalis facultas est. Prout autem haec in actus erumpit
sive in volitiones, duplicem eam in Christo patres praedicasse, non minus
certe constat.
Sic enim inter ceteros aperte loquitur s. Athanasius, qui recitatis
illis Christi verbis: Pater si fieri potest etc. subdit: Duas hic voluntates
ostendit, unam vidi licet humanam, quae est carnis propria; alteram divinam.
Nam humana propter carnis imbecillitatem, deprecatur passionem; divina vero
ipsius prompta est.5 Ex iisdem verbis id ipsum inferunt s. Gregorius
nyss. dicens: Quoniam igitur alia est voluntas humana, alia divina6; et
s. Ch rysos torn us, scribens: Propriam quidem habere se voluntatem manifeste demonstrat, sed ubique paternam voluntatem anteponit suae7, et alibi
passim. Ex latinis s. Ambrosius: Sedalia, inquit, voluntas hominis, alia
Dei... Suscepit ergo voluntatem meam, suscepit tristitiam meam. Confidenter
tristitiam nomino, quia crucem praedico. Mea est voluntas, quam suam dixit;
quia ut homo suscepit tristitiam meam, ut homo locutus est; et ideo ait: Non
sicut ego volo, sed sicut tu vis. 8 Et haec ex multis pauca attulisse sufficiat.
464. Praestat demum rem totam concludere argumentis theolo­
gicis, quibus veteres usi sunt. Ac primo ex ipsa operationis notione.
Operatio, seu ut eam graeci vocant èvtoyeia, nihil aliud est ex communi
philosophorum doctrina nisi motio substantiva naturae ejusque nota essen­
tialis; natura enim sine propria vi, energia et operatione nec est nec intelligi protest; ergo totidem debent esse operationes in Christo, quot sunt in
ipso naturae. Atqui, ut demonstravimus, duae sunt in Christo naturae di­
stinctae et inconfusae; ergo duae sunt distinctae in eo agnoscendae et in­
confusae operationes. 9
’) Loco nuper indicato.
4) Ibid.
5) ζ/ύο θελήματα ενταύθα δείκνυύι' το
μεν ανθρώπινον, οπερ εθτϊ τής Οαρκός" τό
δε θεϊκόν, οπερ θεού ' τό γαρ ανθρώπινον,
διά τήν άΰθένειαν τής Οαρκός, παραιτεϊται
το πάθος· τό δε θεϊκόν αυτόν, πρόθυμον.
De incarn, et cont. Arian, n. 21. edit,
maur. tom. I. pag. 887.
·) Επειδή τοίνυν άλλο τό ανθρώπινον
θέλημα, καί rô θειον άλλο. Apud Agath.
in Epist. ad Imp. in Actis sextae synodi,
actione IV. coll. Labb. lom. VJL coi. 652.

D l'aï ίδιον μεν θέλημα έχειν έναργύς
παρίύτηΰΓ προκρίνει δέ πανταχού rnv ίδιον
τό πατρικόν θέλημα. Cit. in VI. Syn. act.X
col. 792.
8) De fide, lib. Π. cap. 7. η. 52 et 53.
edit. maur. tom. IL pag·. 480.
9) Hoc adeo exploratum veteres patres
habebant, ut ex differentibus ct distinctis
operationibus colligerent, adversus apollinaristas et deinde adversus eutychianos,
duas esse in Christo distinctas et diversas
naturas. Cum enim actiones et operationes
indicia et notae naturae sint cuiuslibet, ex

■ V

■!

Praeterea si unica in Christo esset operatio, haec vel simplex vel com­
posita esset; atqui neutrum dici potest: si enim esset simplex, vel divina
esset vel humana: si divina, ergo Christus solum Deus esset; si humana,
homo tantummodo esset. Non potest esse composita ex operationibus
utriusque naturae, quia in hac hypothesi simul divina et humana foret,
creata et incrcata, infinita et finita seu potius nec divina nec humana esset.
His aliisque hujusmodi argumentis monotlielitas perstringebant patres, prae­
sertim vero s. Maximus Confessor in disputatione cum Pyrrho.
465. Praeter has ambas nâturales operationes inesse in Christo hu­
manas ac liberas voluntatis actiones seu volitiones liberas, quae ex delibe­
ratione profluunt, ita evincitur: Verbum divinum, ut ex dictis liquet, na­
turam sibi assumpsit omnino perfectam: atqui ad perfectionem nostrae
naturae praecipue spectat vis electiva seu libera eligendi facultas, citra im­
perfectionem, quae inter bonum et malum versatur; ergo in Christo homine
haec reperiatur necesse est Insuper sine humana libera voluntate Chri­
stus promerere non potuit, nec propterea nos redimere, ac pro nobis satis­
facere; atqui Christus utrumque praestitit, ut paulo post ostendemus; ergo
tali voluntate praeditus fuit.10
466. Sive igitur Scripturas consulamus, sive patrum doctrinam ac
perpetuum ecclesiae sensum, sive denique rationes ex intima rei natura
petitas, constat, duas naturales voluntates et operationes in Christo esse
agnoscendas ct profitendas.
DIFFICULTATES.

467. I. Obj. 1. Nulla est nec esse potest in Christo voluntatum
pugna; jam vero, si allata Scripturarum testimonia litterali sensu admitte­
rentur, talis insurgeret pugna; metaphorice proinde accipienda sunt, nec
quidquam pro adsertoribus duarum voluntatum et operationum evincunt.
Quare patres 2. natum Christum dicebant absque carnalibus voluntatibus et
cogitationibus humanis, ut Athanasius11; vel 3. Christi velle fuisse totum
deificatum, ut inter ceteros loquitur s. Gregorius naz.12 ; vel 4. carnis qui­
dem passionem fuisse, Dei autem operationem, ut Gregorius nyss. 13 ; vel
his tamquam principiis magis notis proce­
debant ad ostendendum quod minus notum
videbatur, nempe diversitatem naturarum
in Christo. Quare monotlielitas, duplicem
distinctam operationem in Christo negan­
tes, illico patres apollinarismi et eutychianismi accusarunt, pro certo sortientes, per­
inde esse negare operationem ac ipsam
auferre naturam. Cf. Petav, lib. VIII. cap.
6 et 7.

10) Ibid. lib. IX. cap. 8.

u) Λίχα Οαρκικών θελημάτων καϊ λογι­
σμών ανθρωπίνων. Tom. I. pag. 500- C.
**) Orat. XXXVL pag. 585. A.

”) In VI. Syn. act. XII- edit. Labb.
pag. 925. Ώς είναι τής μεν βαρκός το πά­
θος, τού δε θεού την ενέργειαν.

198
5. Christum unam cognatam operationem per ambas naturas demonstrasse, ut
Cyrittus alex. 1‘; vel 6. denique Christum unam quamdam theandricam (id
est, deivirilem) operationem nobiscum conversanda exhibuisse; ut prae ceteris
Dionvsius areopagita.15 Quae omnia cum duplici Christi vohmtate et ope­
ratione componi nequeunt. Ergo.
468. Resp. ad 1. -Vtp. min. Etenim illis verbis, quibus postulat
Christus, ut, si fieri posset, transiret a se passionis imminentis calix, ct in
quibus monothelitae pravi dogmatis sui vim collocabant ad ostendendum
duarum voluntatum conflictum, non exprimit nisi naturalem affectionem
carnis, seu, ut dicitur, partis interioris mortem recusantis; quae quidem
affectio insita nostrae naturae est, atque a Deo ipso ejusdem auctore illi
ingesta. Quare, dum Christus ejus vocem expressit, ut nobis consubstantialem naturam se habere ostenderet, maxime obsecutus est auctori ipsi
naturae. Haec autem naturalis affectio non est proprie dicta voluntas; dici
propterea nequit, inde patefieri voluntatum contrarietatem; eo magis quod
non absolute, sed sub conditione: sï fieri potest, ejusmodi affectionem sibi
congenitam et secundum hominem patefecerit Vera et proprie dicta vo­
luntas humana Christi ex subsequentibus verbis ostenditur: Verumtamen
non sicut ego volo, sed sicut tu, vel: Non mea voluntas, sed tua fiat: quibus
vincens naturalem illam affectionem infirmae naturae, se paratum exhibet
ad Patris voluntati obsequendum, ac plenam ostendit voluntatis suae hu­
manae cum vohmtate divina consensionem et conformitatem. In his porro
postremis verbis catholicorum argumenti vis sita est ad duas in Christo
ostendendas voluntates.

469. Quod spectat ad alium textum, quem pariter objiciebant haeretici
ad evincendum voluntatum conflictum, ex Joann. VI. 38: Descendi de caelo
non ut faciam voluntatem meam, sed voluntatem ejus, qui misit me; ostenditur
u) Jfiav Ουγγενή δι' άμφοίν επιδεδειγμένον, τόν ΛριΟτόν δηλαδή, φήΰας. Apud
Maxim. Disput. cum Pgrrho, pag. 701.
Qui Cyrilli locus, lib. IV. Comment, in
Joann, legitur, pag. 361. edit. cit.
n) Integer textus hujus loci, nempe
Epist. IV. ad Cajum monachum, ita se
habet: fiai γάρ, όα Οννελόντες εϊπωμεν,
ουδέ άνθρωπος ήν, ούχ ώς μη άνθρωπος,
άλλ' ως> εξ ανθρώπων, ανθρώπων επέκεινα,
xai νπίρ άνθρωπον αληθώς άνθρωπος γεγονώς. fiai rô λοιπόν, ού xarà θεόν rà
θεία δράΰας, ον rà άνθρώπεια xarà άν­
θρωπον, a λ/.' άνδρωθενεος θεού, χαινην
riva τήν θεανδριχήν ενέργειαν ήμίν πεπολιτενμένος. „Nam, ut summaüm dicamus.

ne homo quidem erat, non quod non esset
homo, sed quod ex hominibus natus, ho­
mines longe superaret, et supra hominem
vere homo factus sil. Ceterum divina non
qua Deus patrabat, neque humana quatenus
homo gerebat, sed quatenus erat Deus el
homo; novam quamdam nobiscum conver­
sando deivirilem operationem exhibebat.·
Edit. Corderii S. J. opp. tom. II. pag. 75.
Anlverp. 1634. De hoc Dionysio cf. Le
Quien, Dissert. II. damascenica, §. X. et
seqq. et Joann. Franc. Bern. Mar. De Ru­
beis, De gestis et scriptis s. Thomae, dis­
sertai.
De fide auctoris opp. quae vulgo
areopagitica dicuntur. Venet. 1750.

199
quidem ex eo duplex in Christo voluntas, non autem earumdem pugna ; cum
voluntatem suant humanam Christus perfecte voluntati divinae seu voluntati
Patris sui submissam ac plane conformem patefaciat, ita ut numquam ille,
prout homo est, aliud velit, quam quod ipse vult, ut ex ipso contextu constat.16
470. Ad 2. 1). Ad excludendam ab humana Christi natura quidquid
corruptelae ex Adamo in humanam naturam et generationem transiit, C.
ad excludendam voluntatem humanam proprie dictam, N.
471. Ad 3· D. Ita tamen ut integrum velle persisteret, C. absorptum
aut confusum, N. Alioquin non diceretur deificatum. Quod natura divinum
est, ut loquitur s. Agatho romanus pontifex17, non indiget deificari; quod
vero deificatur, non est profecto natura divinum. Eadem igitur ratione di­
xerunt nonnulli patres deificatum Christi velle, qua deificatam dixerunt hu­
manam ipsius naturam; quae tamen, ipsis monothclitis fatentibus, integra
permansit
472. Ad 4. D. Principalem, quaeque regeret in suis motibus huma­
nam naturam, C. solam, et quae excludit operationem humanam, A. Ideo
autem Nyssenus carnis passionem memorat, quia omnis creata natura, ut
loquitur s. Joann, damascenus18, patiendo se movet et agit; sola autem
natura divina sine passione se movet, et agit sine motu. Passio propterea
hic improprie usurpatur.
1> · ’ ·I JIi ** ; · Î »
w <
473. Ad 5. D. Ob indivisum utriusque naturae et operationis con­
cursum, C. ob unicum operationis naturale principium, N. Cum enim
arctissimo inter se nexu utraque natura copulata esset, hinc in Christi ope­
rationibus per modum unius semper concurrebat utriusque naturae operatio;
quam propterea aptissime s. Cyrillus cognatam appellavit.
474. Ad 6. D. Id est, novam, prout plures legendum esse conten­
dunt Dionysii, vulgo Areopagitae, testimonium, C. unam theandricam, ut
aliis placet, siibdist. ratione praefatae cognationis juxta modo dicta, C. ra­
tione unius naturalis principii, A7. 19
475. II. Obj. 1. Unitas operationis sequitur ex imitate personae,
2. juxta illud theologico sermone tritum effatum : Actiones sunt supposito­
rum; cum ergo unica sit in Christo persona, unica debet quoque esse ejus
*6) Cf. Calmet. in hunc loc.
*7) In Epist. I. ad imperatores, quae
exlat in Act. IV. synodi VI. Leguntur au­
tem recitata verba in Coli. Concil. Labb.
tom. VI. col. 653.
**) De fide orthod. lib. III. cap. 15. opp.
edit. Le Quien, tom. I. pag. 236.
19) De hoc pseudo-Dionysii dicto cf.
s. Joann, damascenus loc. cit. cap. 19; nec
non s. Maximus mart, in Scholiis ad hunc

Dionysii locum edit. cit. Omnes enim in
eo conveniunt, ut asserant, auctoris hujus
mentem non aliam fuisse, quam docere,
conjunctim utramque naturam in Christo
ratione ejusdem suppositi cum alterius com­
munione agere illud, quod unaquaeque pro­
prium habet, seu unum idemque esse ope­
ratum in utraque ct pro utraque natura.
Vid. etiam Petav. lib. VIII. capp. 10, 11
et 12.

200

ίi

operatio. 3. Nec quispiam eat, qui inficiari posait, Christum imiim esse
volentem ct operantem, ideoque unam ejus voluntatem et operationem.
Quod ut manifestius liat, juverit animadvertere, 1°. naturam humanam nihil
ex se operari posse, sed solum ut motam a ili vina persona, ae proinde duo
quidem in eo agnoscenda operata, non vero duas operationes; 2°. esse ad
hvpostasim subsistentem pertinere, ac propterea etiam operari; 3°. si ope­
rationes tribuantur naturae, cum eadem sit natura Patris et Filii et Spiritus
Sancti, illud sequi, operationes naturae divinae in Christo tribus divinis
personis esse tribuendas, quod absurdum esse nemo non videt; 4°. perso­
nam λ erbi usam esse humana natura tamquam instrumento quodam, ut
patres passim loquuntur: una autem et eadem est operatio artificis et in­
strumenti, quod ab artifice adhibetur. 5°. Quare optime Honorius pontifex
tum unam asseruit in Christo voluntatem in epistolis ad Sergium datis,
tum ejusdem Sergii agendi rationem et consilium laudavit. Ergo.

476. Resp. Ad 1. A. Principium enim, vis atque energia operatio­
nis est natura, licet personalitas sive subsistentia sit conditio, sine qua na­
tura neque existere, neque proinde operari queat; alioquin tres operationes
naturales in operibus ad extra, ut vocant, essent in Deo admittendae, quod
nemo sanus (fixerit.
1

i

477. Ad 2. D. Actiones sunt suppositi tamquam principii quod, ut
scholae loquuntur, C. tamquam principii quo juxta modo datam explicationem, N.20
478. Ad 3. D. Ratione unius ejusdemque personae operantis per
utramque naturam, C. ratione unius ejusdemque operationis, N. Quod
declaratur exemplo gladii igniti, qui una eademque actione secat et urit,
licet distincta sint principia secandi et urendi.
479. Ad confirm. 1°. D. Si natura humana careret propria virtute, vi
ac energia, C. si propriam habeat, et juxta eam agat et operetur, licet
mota a divina persona, A. Sicut gladius ignitus ad lignum admotus urit
J

20) Circa hoc scholarum usu tritum axio­
ma: Actiones sunt suppositorum, cf. Peiav. lib. VILL cap. 2. ubi ostendit, facile in
concordiam revocari posse tam eos, qui
ejusmodi effatum admittunt, quam cos, qui
rejiciunt. Cum enim suppositum sive hy­
postasis seu persona non aliud sit nisi na­
tura ipsa singularis certo modo effecta, qui
modus nec ad essentiam perlinet, nec entitalem, ut vocant, addit ullam, ideo quae­
cumque de supposito dicuntur, ea de na­
tura praedicantur, non simpliciter, et ut in

sc seu in abstracto consideratur, sed qua­
tenus quodammodo modificatur. Quocirca
actiones esse suppositorum, nihil aliud est,
quam esse naturae subsistentis. Non enim
modus ille ipse, qui subsistentia vulgo in
scholis vocatur, origo aut fons est actionis,
sed tantum conditio quaedam, sine qua non
exercetur actio. Itaque si strictius loqui
velimus, quod proprie agit, est natura, ipsa
est principium actionis, non autem agit natura nisi subsistens sit.

201

'

vi propria; motio autem, quam natura a persona divina accipit, propriae
naturae, nempe liberae, consentanea est.21
480. Ad conf. 2". J). At diversa ratione, C. eadem, N. Etenim eue
completum pertinet ad personam ratione termini naturam indi viduantis, ut
scholae loquuntur ; operari vero pertinet ad personam tamquam conditionem,
ut diximus, sine qua natura exerere propriam vim et facultatem non potest,
sicut nec subsistere. At posito quod natura in persona subsistat, poterit et
operari virtute propria. Operatio enim, ut animadvertit s. Thomas, est
quidam effectus personae secundum aliquam formam vel naturam.22
481. Ad conf. 3°. D. Si tribuantur naturae in genere, C. si naturae,
prout in persona subsistit, id est, affecta seu modificata peculiari sua tes­
sera et nota personali, N. Porro unaquaeque personarum divinarum non
solum ad intra, ut fertur, verum etiam in actionibus ad extra cum suo pro­
prio personali respectu, charactere seu personali tessera operatur. Quare
cum divini Verbi persona, prout distinguitur ab aliis personis, copulaverit
sibi naturam humanam, sic, prout distinguitur a personis reliquis, in as­
sumpta natura agit et operatur.23
482. Ad conf. 4°. D. Tamquam instrumento hypostatice sibi conjimcto,
nempe rivo, intelligente, propria ri et efficacia praedito, C. tamquam in­
strumento naturali aut artificiali, inerti, passivo ac propria vi et efficacia
’*) Cf. s. Thom. part. III. qu. 19. art. 1 ;
tum s. Joann, damasc. loc. cit.
“) Loco cit. in resp. ad 4.
M) Cum hanc sibi Petavius proposuisset
difficultatem, lib. VIII. cap. 10. §. 15. eidem
occurrit· animadvertendo, personam divinam
ex duobus constare, natura et relatione,
ad naturae vero conceptum, rationem sive
definitionem magis pertinere essentiam
quam habitudinem sive proprietatem. Hinc
definitur persona rationalis naturae indi­
vidua substantia. Porro substantiae pri­
mae magis intima est ratio ipsa substan­
tiae quam singularitas sive proprius sub­
sistendi modus. Siquidem nihil rei ulli
tam insitum tamque intestinum est, quam
essentia. Est autem personae essentia na­
tura ipsamet, non personalis proprietas,
quae in divinis personis est relalio. Igi­
tur cum persona Verbi humanae naturae
conjungi dicitur, non aliud intelligimus,
quam naturam divinam cum ea copulari,
non absolute praeciseque sumptam, sed
quatenus determinata est et modificata per­
sonali Verbi proprietate. Quare ipsa quo­

que ενέργεια et operatio divina, secundum
interiorem substantiam et ut est in Deo
considerata et proprietate modificata Verbi,
. ad humanam naturam applicatur, et fit ei
peculiaris, ac &εανόρικην ένέργειαν Christi
propriam efficit, quae perinde ex operatione
illa divina, per congruentem Verbo sub­
sistendi modum definita et determinata, at­
que ex humana functione componitur, ut
ex ulraque natura persona ipsa Christi com­
posita est. Ut autem natura divina huma­
nae Christi naturae conjungitur, nec ex
eo sequitur, totam ipsam Trinitatem uniri,
etsi tota ipsa natura Trinitatis cum illa so­
cietur, sic operatio toti communis Trinitati
cum humana operatione committitur; nec
tamen eodem modo operari Trinitas fveoγείαε ϋεανόρικάζ dicitur, quo Verbum
ipsum; sed ut proprietate personali Verbi
modificata est operatio ista, ad humanam
ενέργειαν accommodatur. Cf. etiam ibid,
cap. 12. §. 14; nec non De Rubeis, in dis­
sertat. De gestis et scriptis s. Thomae,
diss. 1. cap. 14 et 17.

B

y!l

202
destituto. X Verbum enim non tribuit naturae humanae assumptae nisi
subsistentiam. Subsistens porro humana haec natura in Verbo omnia, quae
propria hominis sunt, propria vi omnino operabatur; ideoque intelligebat,
volebat, ambulabar, loquebatur aliaque ejusmodi operabatur proprio motu
et virtute, nec a À’erbi persona dependebat nisi ad subsistendum, ac proinde
ad operationes suas proprias exerendas, ut a conditione sine qua nec sub­
sistere, nec existera, nec operari posset, ut jam saepius expositum est.24
483. Ad conf. 5°. D. Unam Honorius asseruit iu Christo voluntatem
humanam, ad excludendam pugnam carnis et. spiritus, qualis in nobis re­
petitur, C. ad excludendam divinam vel humanam voluntatem proprie (.li­
ctam, -V. Ita exponunt Honorii mentem omnes coaevi scriptores, Joan­
nes IV. Honorii post Severinum successor25, s. Maximus mart.26, Joannes
abbas romanus et Honorii amanuensis, qui ejus nomine litteras ad Sergium
datas exaravit.27 Sed praestat ipsa Honorii verba in medium adducere,
ex quibus, quaenam ejus mens fuerit, plane dignoscitur: Unde, inquit, et
unam voluntatem fatemur D. N. J. C. quia profecto a divinitate assumpta est
nostra natura, non culpa 28,· illa profecto quae ante peccatum creata est, non
quae post praevaricationem vitiata. . . Nam lex alia in membris, aid volun­
tas diversa non fuit, vel contraria Salvatori, quia supra legem natus est hu­
manae conditionis. 29 En quo sensu unam dixerit Honorius voluntatem in
Christo.
«
484. Quod attinet ad operationes, Sergii fraude deceptus, approbavit
Honorius ad novas praecavendas quaestiones, ne in posterum ima vel ge­
mina diceretur in Christo operatio; quia scilicet spectabat hanc denomina­
tionem ut discordiarum segetem, quaeque potius ad grammaticam quam ad
ecclesiastica dogmata pertineret. En rursum ejus verba : Utrum autem
propter opera divinitatis et humanitatis, una an geminae operationes debeant

■

2Ι) Cf. s. Thom. loc. ciL et in resp. ad 2ubi inter cetera scribit: .Actio instrumenti,
in quantum est instrumentum, non est alia
ab actione principalis agentis: potest tamen
habere aliam operationem, prout est res
quaedam. Sic igitur operatio, quae est hu­
manae naturae in Christo, in quantum est
instrumentum divinitatis, non est alia ab
operatione divinitatis; non enim est alia
salvatio, qua salvat humanitas Christi et
divinitas ejus. Habet tamen humana na­
tura in Christo, in quantum est natura quae­
dam , propriam operationem praeter di­
vinam."
“) In Apologia pro Honorio Papa ad
Constantin, imp. apud Labb. Coli. Concit.
tom. V, coli. 1760 et seq-

Disputat, cum Pyrrho, opp. s. Ma­
ximi confessoris, gr. lat. edit. Combefisii,
Ord. Praed. tom. II. pag. 181.
27) Ibid, apud s. Maximum. Notandum
vero est, s. Maximum hujus amanuensis
auctoritate et testimonio ita fregisse’ auda­
ciam Pyrrhi, ut cum ad silentium redegerit.
Cf. idem s. Max. Epist. ad Marinum presbyt. edit Combefisii, tom. II. pag. 132. et
in defloratione ex ejusd. Epistola ad Pe­
trum Illustrem, ibid. pag. 75.
”) In graeco textu apud Harduinum,
tom. III. coi. 1320. additur: in illa pro­
fecto natura, qitae etc., tv έχείνη δηλαδή
ή φνόις, ή, χ. τ. λ.
”) In collect. Harduini, loc. cit.

1
ί

I ’

«

Γ. J.

203
derivatae dici vel intelligi, ad nos ista pertinere non debent, relinquentes ea
grammaticis, qui solent parvulis exquisita derivando nomina venditare. ™ Ce­
terum catholicam doctrinam quoad Christi operationes Honorium tenuisse
evidenter ostendunt, quae scripsit Epist. II. ad eumdem Sergium: Utrasque
naturas, inquit, in uno Christo unitate naturali copulatas cum alterius com­
munione operantes atque operatrices confiteri debemus, et divinam quidem, quae
Dei sunt operantem; et humanam, quae carnis sunt exequentem, non divise,
neque confuse, aut convertibiliter . . . sed naturarum differentias integras con­
fit entes. 31

485. Quod si nihilominus Honorii nomen inter haereticos monothelitas recensitum fuit, atque anathematis telo percussum a concilio constantinopolitano III. non ob dogmatis pravitatem id factum est, sed quia catho­
licam fidem profana proditione, ut loquitur Leo II. in Epist. ad Constantinum
Pogonatum ejusdem concilii confirmatoria, immaculatam maculari permisit32;
qui, ut rursum idem pontifex loquitur in Epist. ad hispanos episcopos, flam­
mam haeretici dogmatis, non ut decuit apostolicam auctoritatem, incipientem
extinxit, sed negligentia confovit.33 Neque alio sensu concilium VI. eum ut
haereticum damnavit; utpote qui eos in his secutus est34' ; hujusmodi haereseos
confirmator, qui etiam sui extitit oppugnator 35 ; horum (monothelitarum) hae­
reseos in omnibus fautorem, concursorcm atque confirmatorem se gessit36, ut
legitur in actis ejusdem concilii; quatenus scilicet approbavit oeconomiam
de silentio circa unam vel duplicem operationem a monothelismi fautoribus
propositam ; quorum dolum et versutiam non advertens Honorius, ab iis se
decipi passus est37 ; cum tamen pro munere huic haereticorum tempera­
mento maxime obsistere debuisset, et Aiam omnem novae haeresi intereludere.38
30) Apud Harduin. loc. cit.
’*) Ibid. col. 1354.
3Î) Ibid. col. 1475.
”) Apud Labb. lorn. VI. coi. 1247.
34) Actione XVIII. in coli. Harduini, loc.
cil. coi. 1422.
31) Ibid, in Edicto imperat· Constan­
tini, coi. 1447.
36) Ibid. col. 1455.
S7) Sed circa causas damnationis Ho­
norii cf. Pagius in Critica ad annales Baronii, ad annum 633. ad n. 32 et seqq. ubi
Honorium simul, ut par est, a monothelismo immunem apertissime ostendit non so­
lum adversus haereticos protestantes, sed
insuper adversus nonnullos catholicos, qui,
nescio quo spiritu ducti, exultant, si quam

labem in romanis pontificibus sibi depre­
hendere videntur.
38) Et haec perstrinxisse circa causam
Honorii nobis salis sit, et quidem in hypolhesi, quod integrae sint epistolae Ho­
norii, prout referuntur in actis concilii VI.
et integra acta ejusdem concilii. Nemo
enim ignorat, card. Baronium plurimum adlaborasse, tum ut ejusmodi documenta ad­
ulterata esse ostenderet, tum ut spurias
evinceret epistolas Leonis 1L datas ad im­
peratorem Constantinum, ad episcopos Hi­
spaniae et ad Ilervigium regem. Quam
defensionis rationem denuo secutus est
Joann. Bapt. Bartholus, episc. feltriensis, in
cit. Apologia pro Honorio, saltem quod
attinet ad epistolas Leonis II. et epistolas

··*»■*

* “1

t

‘

«

"·

204

DE COMMUNIONE IDIOMATUM ET ADORATIONE JESU CHRISTO DEBITA.

486. Expositis et vindicatis quae ad essentiam, ut ita dicam, mysterii
dominicae Incarnationis spectant illudque constituunt, reliquum est, ut prae­
cipua colligamus consectaria, quae ex eo profluunt. Talia porro sunt idiomatum seu proprietatum communio sive communicatio et adoratio Christo
debita, quae exsurgunt ex unitate divinae personae et hypostatico duarum
nexu. Ne tamen, quae expendenda suscipimus, simul collecta confusionem
ingerant, ea in duos articulos dispertiemur, ut singillatim de propositis do­
ctrinae capitibus agamus.

ARTICULUS L
DE

I D I Ο M A T U M COMMUNIONE.

487. Quod a latinis communio idiomatum seu proprietatum appellari
consuevit, a graecis passim άντιδοβις seu mutua communicatio aut etiam
permutatio dicitur. Si rem vero spectes, communicatio idiomatum ea est,
qua utraque natura et utriusque naturae proprietates sic enunciantur de
Christo, ut, quae conveniunt homini, ea tribuantur Deo, et quae conveniunt
Deo, de homine praedicentur.
Honorii, quas interpolatas esse contendit.
Quoad epistolas Honorii, ipsis favet quod
scribit s. Maximus Confessor in tomo do­
gmatico ad Maurinum, pag. 133. edit. cit.
nempe: Sanctissimum abbatem Joannem,
ei (Honorio) ab epistolis adjutorem affir­
mantem, nullo modo in ea (epistola) per
numerum unius prorsus voluntatis men­
tionem fecisse, licet hoc nunc ab eis con­
fictum sit, qui epistolam graece reddi­
derunt. Quod tamen quomodo cohaereat
cum iis, quae ex cil. Disput. cum Pyrrho
superius indicavi, non video. Haec enim
ibi leguntur: Is igitur (abbas Joannes Ho­
norii amanuensis) cum ad sanctum Con­
stantinum imperatorem, ex persona rur­
sus sancti Joannis papae, de hac epi­
stola scriberet, dixit : Unam voluntatem
diximus in Domino, non divinitatis ejus
et humanitatis, sed humanitatis dumtaxat.
Cum enim Sergius scripsisset, quod qui­
dam duas voluntates in Christo contrarias

dicerent, respondit: Unam voluntatem
diximus, Christum non duas contrarias
voluntates habuisse, carnis scilicet et spi­
ritus, sicut nos habemus post peccatum,
sed unam tantum, quae naturaliter ejus
humanitatem insigniret. Quod spectat ad
Actorum concilii VL et epistolarum Leo­
nis II. veritatem et integritatem, cf. quae
egregie scripserunt Joann. Garnerius S. J.
in op. Liber diurnus Roman. Pontificum,
diss. 1. §. 6 et seqq.; Combefisius, Dissert,
apologetica pro actis sertae synodi; Lu­
pus, in dissert. De sexta synodo ad act.
XVLLL; auctor anonymus Historiae mono·
thelitarum, in scrutinio 6 ; Pagius in Cri­
tice Jiaronii ad annum 681- ad num. 31
et seqq. Quo vero sensu interdum nomen
haeretici usurparetur, et applicatum fuerit
Honorio, cf. Bolgeni S. J. in op. Fatti
dommatici cap. 4- prop. 6. Verum de hoc
argumento jam in Tract, de Locis Theol.
part. L sect. 2. cap. 4. prop. 3.

r:<

•______ JSK*

’r t'1**
ITW-Λ

205
Fundamentum ot causa proxima mutuae hujus idiomatum communica­
tionis est hypostatica duarum naturarum unio; hac enim sublata, jam nul­
lum locum habere posset. Tanti interest, diligenter explicare et retinere
id, quod est communicatio idiomatum, cpianti custodire sinceram et rectam
Incarnationis notionem.
488. Quoniam vero non modo haeresis nestoriana, quae dividebat in
Christo personas, sed haeresis quoque eutychiana vitanda est, quae misce­
bat et confundebat naturas, magna propterca cautione opus est, ac provi­
dendum diligentissime, ne eas de Christo verborum formulas adhibeamus,
quae in alterutrum errorem inducere valeant. Multiplices propterea regulas
theologi subjiciunt, quas recenset Petavius.1
Princeps tamen et fundamentalis, ad quam ceterae reducuntur, et a
qua ceterae pendent, haec est, ut quaecumque de naturis mutuo praedicantur, aut de Christo contraria proferuntur, ea ad suppositum seu personam referantur, non autem ad naturas seorsim sumptas; vel etiam, quod
idem est, ut proprietates divinae et humanae de se mutuo enunciari tantum
possit concretis, non autem abstractis vocabulis.
489. Nestorius priorem datae regulae partem negabat ; et profitebatur,
se non posse admittere Deum bimulum aut trimulum, nec b. Virginem
posse deiparam nuncupari, ut suo loco -vidimus. Eutyches ex contrario
principio nitebatur subruere alteram nostrae regulae partem. Utramque nos
propterea defendere cogimur.

t JK-

!
M ii*

Π4
ML

I

PROPOSITIO I.

Admittenda est in Christo idiomatum communicatio in concreto.

i

1

490. Haec propositio ad fidem catholicam spectat, quam perpetuo
professa ecclesia est.
Hanc vero communionem seu communicationem idiomatum admitten­
dam esse omnia illa Scripturarum testimonia evincunt, in quibus
unus idemque Christus modo Deus et Filius Dei, modo homo et filius ho­
minis nuncupatur. Rursum eam illa omnia loca ostendunt, in quibus Serii
·»
pturae diversa plane ratione et varie de uno eodemque Christo loquuntur,
ac nunc eum de coelo descendentem perhibent, nunc e muliere genitum;
jam Deum anteriorem saeculis omnibus, ac rursus novissimis diebus homi­
nem; modo Deum crucifixum, modo hominem in coelo conversantem; ut
disputantes adversus Nestorium et Eutychem prolatis Scripturarum oraculis
ostendimus. Unde in symbolo nicaeno - constantinopolitano idem Christus
’) Lib. IV. cap. 16. duodecim regulas enumerat, quas ex patribus graecis et latinis
collegit.
·■
M

206
dicitur a Patre natus ante omnia saecula, Deus de Deo; atque idem rursus dicitur propter nos homines incarnatus natus ex Alaria Virgine, passus, mortuus et sepultus.
491. Patres ex hac nominum permutatione ad convincendos haere­
ticos valida identidem argumenta conficiunt; supervacaneum propterea cen­
semus illorum singillatim verba proferre. Unus audiatur Gregorius
nyssenus, qui ante exortam nestorianam haeresin floruit, sic Apollinarem
perstringens: Propter exactam assumptae carnis assumentisque divinitatis
unitatem, mutuo nomina permutantur, ut quod humanum est divino, quod di­
vinum est humano nuncupetur.1
492. Ratio demum theologica desumitur ex ipso hujus idiomatum
communionis fundamento. Cum enim duae naturae arctissimo nexu conso­
ciatae sint, et in ima eademque persona subsistant ejusque propriae sint,
plane consequitur, posse pro diversitate naturarum diversa de una eadem­
que persona enunciari, quae inter se contraria videntur.
DIFFICULTATES.

493. Obj. 1. Quamvis homines in una natura conveniant, falso quod
imius est proprium, de altero enunciaretur; multo igitur minus in Christo,
quae propria naturae divinae sunt, de humana, et vicissim quae propria
sunt humanae naturae, praedicari possunt de divina, quae infinito intervallo
inter se distant. 2. Sane magis conveniunt tres personae divinae inter se,
quam humana et divina natura in Christo; attamen in Trinitatis mysterio
una persona de altera praedicari non potest; nec enim dici potest e. gr.
Patrem esse Filium; ergo 3. multo minus admitti id potest in mysterio In­
carnationis. 4. Praeterea unio duarum naturarum in Christo comparatur
unioni corporis et animae in homine, ut patet ex symbolo athanasiano;
porro de homine dici nequit: anima est corpus, et e converso. 5. Neque
omittendum, toti Trinitati singulisque personis convenire, quod de Deo
praedicatur absolute, non autem relative; at nomen homo non est relativum,
sed absolutum; si igitur quae hominis sunt, de Deo praedicantur in Incar­
natione , sequitur de tota Trinitate personisque singulis illud praedicari
posse. 6. Hinc si vera esset haec propositio: Homo est Deus, haec pariter
vera foret: Homo est Pater aeternus, juxta syllogismum a Scoto ita institutum: Homo est Deus; sed Deus est Pater, Filius et Spiritus Sanctus; ergo
homo est Pater, Filius et Spiritus Sanctus; quod absonum esse, nemo est
* · -

\

1

flB

*

BM.

·*

Μ

Λ « *

*) Epist. ad Theophil. episc. alexandr.
Hoi Αιά την ακριβή ενότητα τής re προςληφ9εί6ης Οαρχός, χαί τής προςλαβομένης
9εόχητος) άντιμε9ίθτανται τά ονόματα* ωςτε
καί τό αν9ρώπινον τώ 9ειω, χαί τό 9εΐον

IIj

r

rû άν&ρω.τίνω κατονομάζΐΰ9αι. Opp. edit.
Paris. 1615. tom. Π. pag. 697. Reliqua pa­
trum testimonia recole apud Petav. lib. IV.
cap. 15.

* 9

·

■MM!

α·Η9Η

qui non videat. 7. Demum falsitatis arguitur asserta propositio eo, quod
ea, quae naturae humanae conveniunt, iis opponantur, quae divinae naturae
propria suut. Siquidem ea, quae propria sunt humanae naturae, imperfecta
sunt, finita ac limitibus circumscripta; contra vero perfectissima et infinita,
quae sunt propria naturae divinae; misceri propterea deberet simulque con­
jungi finitum et infinitum, perfectum et imperfectum, quod repugnat;
8. praesertim curu assumi ita conveniat naturae humanae, ut nullatenus de
divina praedicari possit. Ergo.
494. Resp. Ad 1. D. Seposita hypostatica unione, C. hac consti­
tuta, A. Quilibet enim homo in propria subsistit hypostasi.
495. Ad 2. D. Quae tamen distinguuntur secundum hypostasim, C.
secus, N. In Christo autem una est persona utriusque naturae.
496. Ad 3. D. Ratione naturae humanae, C. personae, N.
497. Ad 4. D. min. In abstracto, C. in concreto, A.
498. Ad 5. A. min. Praedicatur enim nomen homo de Deo ratione
unionis hypostaticae, ideoque relationem importat.
499. Ad 6. D. maj. Si Dei nomen assumeretur pro natura, C. si
pro persona, A. Atque inde responsio patet ad Scoti subtilitatem.
500. Ad 7. D. Si praedicarentur secundum eamdem rationem, C. si
secundum diversas rationes, duarum nempe naturarum, A.
501. Ad 8. D. Ratione sui ipsius, C. ratione suppositi, N. Consula­
tur s. Thom. part. III. qu. 26. art. 1 et seqq. Neque enim in his diutius
nobis immorari fas est.

PROPOSITIO Π.
Nullo modo admitti potest communicatio idiomatum in abstracto, nec tribui
proinde Christi humanitati omnipotentia, ubiquitas, seu omnipraesentia.

502. Et haec propositio ad fidem catholicam pertinet, quam constan­
ter professa est ecclesia. Longe aliter docuere hitherani ad adstruendam
humanitatis Christi ubiquitatem, seu ut loqui malunt, omnipraesentiam. 1
503. Ejusmodi enim lutheranorum commentum evertunt 1°. omnia
illa Scripturarum testimonia, quae Christum exhibent ambulantem
’) Etsi enim Luthcrus ejusque asseclae,
eutychiana labe infecti, contendant, ob as­
sumptam a divino Verbo in unitate per­
sonae humanam naturam huic divinas pro­
prietates communicatas fuisse, praesertim
vero immensitatem, qua Deus ubique est,
ubiquilatis tamen et ubiquistarum voca­
bula iniquo animo ferunt, ct adversus ea

reclamare solent. Excogitatum porro ab
ipsis illud haereticum paradoxum est, ad
tuendam realem corporis Christi praesen­
tiam in Eucharistia, nec adverterunt, ut
ostendit Bellarminus, De Christo, lib. III.
cap. 13. ubiquitatem pugnare cum ipso sa­
cramento Eucharistiae, ipsutnque evertere.

208
ac de loco in locum transeuntem, quae innumera sunt. 2°. Illa omnia, quao
ita exhibent Christum in uno loco commorantem, ut negent eum alibi esse.
Sic Joann. XI. 15. Christus, loquens de Lazaro, ait: El gaudeo propter
tw, ut credatis, quoniam non eram ibi, sed camus ad earn. Martha quoquo
ibid. v. 21: Domine, si fuisses hie. inquit, frater meus non fuisset mortuus.
Tum angelus Marc. XVI. 6. ad mulieres parentandi causa venientes ait:
Surreril, non est hic: ecce locus ubi posuerunt eum.
3°. Illa loca
omnia, quae post resurrectionem gloria jam et immortalitate donatum certo
loco contineri Christum referunt Sic Petrus Act. Ill. 21. de Christo ait:
Quem oportet quidem coelum suscipere, usque in tempora restitutionis omnium;
et angelus post ascensum Domini, Act. I. 11 : Hic Jesus, inquit, qui assum­
ptus est a vobis in coelum, sic veniet, quemadmodum vidistis eum euntem in
coelum.
504. Eidem commento adversantur pariter fidei symbola, quae
declarant Unigenitum Dei Filium incarnatum esse, et in utero Virginis
conceptum , indeque in lucem editum, descendisse ad inferos, in sepulcrum
illatum, et indidem resurgentem in coelum ascendisse, illinc postea ventu­
rum ad judicium, quae quidem aliaque his similia satis aperte ostendimt
Christum Dominum in humana natura definito aliquo spatio comprehensum.

505. Illud insuper respuunt oecumenicae synodi, cujusmodi sunt
chalcedonensis, constantinopolitanae II. et III. quae statuunt, duas in Chri­
sto convenisse naturas inconfusas et impermixtas cum perfectione et diffe­
rentia uniuscujusque propria; nec non generalis VII. seu nicaena II. quae
proscribit iconoclastas, incircumscriptam asserentes in Christo humanam
naturam.
506. Illud ipsum denique rejiciunt ecclesiae patres tum graeci tum
latini, quorum testimonia longo agmine profert Petaviue. 2 Ne ea singillatim proferamus, quod hujus tractationis angustiae non patiuntur, sufficiat
nobis rationem theologicam ab ipsis, nominarim vero a s. Athanasio
adductam urgere.
o
·

507. Cum divina attributa unum sint cum divina essentia, non potest
formaliter, ut ajunt, unum attributum sine alio, immo sine divina essentia
communicari; ergo non potuit communicari humanae Christi naturae im­
mensitas atque ubiquitas sive omnipraesentia, quin communicata ei fuerit
aeternitas, immo ipsa divinitas ; atqui hoc absurdum est et implicat. Ergo.3
’) Lib. X. cap. 8 et 9.
3) Cf. Bellarmin. loc. cit.; Gregor. De
Valentia, De Incanuit, quaest. 2. punct. 3.
§. 1 el seqq.; Becan. Manuale controvert.
lib. II. cap. 1. qui et originem detegunt

hujus controversiae exortae inter lutheranos et sacramentarios, et innumeras prope
subtilitates, quas lulherani wittembergenses
invexerunt, ut se tum a catholicorum tum
a sacramentariorum argumentis liberarent,

h

209
DIFFICULTATES.

508. I. Obj. Scriptura tria de Christo homine affirmat, quae ubiquistaruin thesim mirifice statuunt. Ac 1. quidem in ipso inhabitare omnem
plenitudinem divinitatis corporaliter, Coloss. II. 9; quae cum iis congruunt,
quae de se ipso asserit Christus, dicens Luc. X. 22: Omnia mihi tradita
sunt a Patre meo, seu ut clarius apud Joann. XVI. 15. ait: Omnia quae­
cumque habet Pater, mea sunt; quibus significat divinas proprietates huma­
nae suae naturae communicatas fuisse, ideoque et ubiquitatem. 2. Affirmat
praeterea Scriptura Christum hominem peculiaria attributa omniscientiae et
omnipotentiae habuisse, ut liquet ex Epist. ad Coloss. II. 3: In quo (Chri­
sto) sunt omnes thesauri sapientiae et scientiae absconditi; et sane ipse, ut
dicitur Joann. II. 25. noverat internas hominum cogitationes, et opus ei non
erat, ut quis testimonium perhiberet de homine; ipse enim sciebat quid esset in
homine; siquidem, ut eum alloquitur Petrus, Joann. XXJ. 17: Tu omnia
nosti. Quare de agno occiso ab origine mundi, seu de Christo secundum
humanam naturam, Apoc. V. 12. dicitur: Dignus est accipere virtutem, et
divinitatem, et sapientiam, et fortitudinem, et honorem, et gloriam, et be­
nedictionem; id est, omnia attributa divinae naturae, ideoque et potestatem
judiciariam, quae Deo soli competit, Joann. V. 27; tum mortuos vivificandi,
ibid. v. 21. et remittendi peccata, Matth. IX. 6. Quidni igitur et omnipraesentiam communicaverit? Quamquam inductione opus non sit, cum et
hanc ei Scriptura aperte et expresse tribuat, dum 3. de Christo affirmat,
quod ubique praesens sit, ut Matth. XVIII. 20: Ubi sunt duo vel tres con­
gregati .... ibi sum in medio eorum; et ibid. XXVTLL 20: Ecce ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consummationem saeculi. Paulus vero,
Ephes. L 22. dicit Christum datum esse caput super omnem ecclesiam, quae
est corpus ipsius, et plenitudo ejus, qui omnia in omnibus adimpletur; et cla­
rius, ibid. IV. 10: Qui descendit, ipse est et qui ascendit super omnes coelos,
ut impleret omnia. Quae omnia confirmantur ex ejus sessione ad dexteram
Dei, quae ubique profecto est. * Ergo.
509. Resp. Neg. antec. Ad omnes vero probationes primae et se­
cundae classis, D. In Christo, seu toto ejus supposito, C. in ejus huma­
nitate formaliter sumpta, N. Et sic omnia allata Scripturarum testimonia
accipi debent, quae manifeste de tota Christi persona loquuntur.
510. Ad prob. tertiae classis, D. Et adducta Scripturarum oracula
persequuntur, cosquc validissime confutant,
ita ut postea illos ejusmodi doctrinae pu­
duerit; quam ideo sensim dereliquerunt.
Jam nemo lutheranorum est, qui hanc do­
ctrinam tueatur. Supervacaneum propterea
Perrone, Praelectiones theolog. VI.

est modo velle pluribus ei insistere, ac
omnes hujus controversiae sinuositates ex­
ponere; tempus enim inutiliter tereremus.

4) Ita Franc. Buddeus.

14

210

- ■·’
i Efflit
L

Kc

vel de adsistentia, spirituali protectione et auxilio disserunt, ut duo priores
textus, C. de praesentia corporali, N.
511. Vel de Christo, prout est caput mysticum corporis mystici, quod
est ecclesia, ut Ephes. I. 22, C. prout est caput reale realis corporis, N.
Aut de potentia dominationis suae, ut Ephes. IV. 10, C. de corporali omnipraesentia, A’.
312. Ad confirmat, vero ex sessione Christi ad dexteram Patris, D.
Batione suppositi, C. humanae naturae, A’. Addo de justorum animabus
dici pariter. Sap. III. 1. quod in manu Dei sunt; eadem porro ratione subsumi posset: sed manus Dei est ubique, ergo et justorum animae; quod
nemo certe contendet.
513. II. Obj. Sancti patres aperte docent, Christum ubique esse, inter
ceteros s. Cyrillus alex. lib. XII. In Joann, cap. XXXII; quae patrum
doctrina ipsi rationi congruit. 2. Christus enim est Verbum divinum; sed
Verbum divinum est ubique; ergo et Christus ubique est. 3. Bursum:
Deus omnipotens est ubique praesens: sed homo in Christo Deus factus
est; igitur homo in Christo omnipotens et ubique praesens est. 4. Christi
humanitas hypostatice est unita divinae naturae; ergo ubi est natura divina, ibi est natura humana; alioquin dici non posset imita toti naturae
divinae, sed ejusdem parti; vel saltem alicubi esset divinitas, quae unita
non esset humanae naturae; quae falsa sunt et absurda. Ergo.
514. Besp. Ad 1. A’. Sed contrarium potius ubique docent patres
disputantes adversus apollinaristas, et eutychianos, qui inducebant confusio­
11111
nem naturarum5; dum itaque videntur Christo tribuere immensitatem,
vel
loquuntur de Christo ratione suppositi seu personae divinae, scilicet in con­
creto, vel loquuntur de ejus reali praesentia in Eucharistia, ut nominatim
Cyrillus loc. cit. et tunc neque immensitatem proprie dictam, aut ubiquitatem, prout Deo competit, Christo tribuunt seu ejus corpori, sed eam prae­
sentiam, quae communicata ei sit per divinam omnipotentiam et volunta­
tem, quae in replicatione corporis consistit. 6
515. Ad 2. D. inaj. Quatenus est persona vel suppositum, C. qua­
tenus est humana natura, quo sensu in adducto paralogismo sumitur, N.
516. Ad 3. D. min. Homo in Christo Deus factus est, ratione hypo­
staticae unionis, C. formaliter, A.
517. Ad 4. D. maj. Sed inadaequate, C. adaequate, A’. Nempe
J) Cf. Petav. loc. cit.
·) Stulte propterea, qui haec effutiunt,
duo permiscent, quae toto coelo inter se
differunt, immensitatem, quae attributura
est incommunicabile divinae naturae, cum
corporis reduplicatione, quam possibilem

esse suo loco philosophi et theologi osten­
dunt. Fieri enim potest, ut idem corpus
in diversis locis divina virtute ponatur,
quin tamen aut immensum aut ubique esse
dicatur aut siL Cf. Petav. lib. X. cap. 10.
§. 10 et seqq.

__ _____________

211
humana, natura conjuncta est hypostatice divini Verbi personae, prout fert
finita et imperfecta ejusdem humanae naturae conditio; hinc ubicumque
adest natura humana, ipsi incst natura divina, sed non vicissim. Fac, ut
sol crystallinum discum perfecte pervadat; ubicumque est crystallinus di­
scus, inest sol, non vero contra; idem dic de vento undique appensum
velum pervadente. Atque ex his patet, ceteras sequelas, quas adversarii
inferunt, sponte sua ruere ; etenim supponunt hypostaticam unionem factam
esse per quamdam localem coëxistentiam, quod stultum est asserere; per
hypostaticam enim unionem regitur a Verbi persona humanitas, quae in ea
et per eam subsistit. Hac porro divina subsistentia non obstante, humana
Clu’isti natura in suo esse, ut ajunt, et perfectionibus et attributis sibi pro­
priis manet, ut disputantes adversus eutychianos ostendimus. 7

ARTICULUS II.
DE

CHRISTI

ADORATIONE.

518. De Clu’isti adoratione, quae est alterum propositae doctrinae
caput et unionis hypostaticae consectarium, perperam senserunt ex anti­
quioribus haereticis apollinaristae, eutychiani ac nestoriani, ex recentioribus
Wicleffus et sociniani plerique. Apollinaristae enim et eutychiani docue­
runt, unam quidem Christo adorationem tribuendam, at id asseruerunt ducti
haeretico principio de confusione naturarum in Christo; nestoriani vero,
etsi Christum ut hominem quoque latriae cultu adorandum esse autuma­
rent , duas tamen adorationes, quarum altera seorsim Dei Verbo, altera
seorsim homini exhiberetur, introduxerunt, ideo quia duas in Christo di­
stinguebant personas. Wicleffus autem Christum hominem etiam a Verbo
sejunctum eadem, qua Verbum, adoratione colendum esse affirmabat.1 Sociniani denique, qui negant Christi divinitatem, in duas factiones divisi
sunt, scilicet in adorantes et in non adorantes. Primi putant cultu latriae
Christum esse adorandum, eo quod tamquam legatus referat personam Dei,
alii autem recusant Christo ejusmodi cultum.
519. Synodus pistoriensis, ut sibi viam sterneret ad impugnandum
cultum sacratissimi Cordis Jesu, asserit : Adorare directe humanitatem
Christi, magis vero aliquam ejus partem, fore semper honorem divinum datum
’) Leviter hanc quaestionem attigimus,
quae jamdiu obsolevit, ut diximus, apud
ipsos protestantes.
’) Hoc nempe adstruit Wicleffus in im­
possibili hypothesi, quod Christi humanitas
a Verbi persona separaretur, prout refert
Thom. Waldensis, Ord. Carm. in suo Do­

ctrinali antiquitatum fidei, in prologo in
primam partem, ubi recensens errores Wicleffi, inter ceteros et hunc ponit: Huma­
nitatem Christi, si per impossibile dimit­
teretur, adorarent verum saeculi Salva­
torem. Tom. I. pag. 13. Venet- 1571.

14*

212
creaturae.2 Hinc invehitur in ipsum cultum et in cultores Cordis Jesu.
Haec autem doctrina non ita pridem a schismatico episcopo janseniano re­
vocata est, qui inter sectarios recenset illos Christi fideles, qui divino cultu
Cor Jesu prosequuntur. 3
520. Ut germanam propterea ecclesiae doctrinam circa debitam Chri­
sto adorationem tueamur, duo praestabimus. Primo ostendemus adversus
recensitos haereticos uno eodemque supremo latriae cultu cum Verbo divino
humanam Christi naturam esse adorandam. Deinde adversus pistorienses
ac jansenistas reliquos sedis apostolicae, quae cultum Cordis Jesu probavit,
vindicias sumemus, ostendentes ejusmodi cultum omni superstitionis labe
esse prorsus immunem.

PROPOSITIO I.
Cno eodemque supremo lalriae cultu humana Christi natura adoranda est
cum Verbo divino, cum quo est hypostatice conjuncta.

521. Propositio haec est de fide; contradictoria enim propositio proscripta est in concilio generali V. canone IX. his verbis concepto, juxta
versionem lateranensis synodi :
quis adorari in duabus naturis dicit Chri­
stum, ex quo duas adorationes introducunt, semotim Deo Verbo et semotim
homini: aut si quis ad peremptionem carnis, aut ad confusionem deitatis et
humanitatis, unam naturam sive essentiam convenientium portentose dicens,
sic adorat Christum, sed non una adoratione Deum Verbum incarnatum cum
ejus came adorat, juxta quod sanctae Dei ecclesiae ab initio traditum est·,
talis anathema sit.1
2) Qnac esi prop. LXI. et in Conslil.
Auctorem fidei hac censura perstringitur:
Quatenus per hoc verbum directe inten­
dat reprobare adorationis cultum . quem
fideles dirigunt ad humanitatem Christi,
perinde ac si talis adoratio, qua huma­
nitas ipsaque caro vivifica Christi adora­
tur, non quidem propter se, et tamquam
nuda caro, sed prout unita divinitati,
foret honor divinus impertitus creaturae,
et non potius una eademque adoratio,
qua Verbum incarnatum cum propria
ipsius carne adoratur (ex concilio V. gene­
rali, can. IX.), falsa, captiosa, ac debito
cultui humanitatis Christi a fidelibus
praestito ac praestando detrahens, et in­
juriosa. . .

3) Grégoire, ancien évêque de Blois,
Histoire des sectes religieuses, liv. III.
chap. 20. Cordicoles, ou Histoire critique
des dénotions nouvelles au sacré coeur
de Jésus et au coeur de Marie, Paris
1828. In quo capite, ut in pluribus aliis,
certare inter se videntur falsitates, calu­
mniae, mendacia, quae auctor, licet centies
protrita, ac si primum a se proferantur, in
medium adducit denuo.
*) Cf. Acta Cone. Hard. tom. III. col.
198. tum concil. lateran. sub Martino I. act.
seu secretario 4. ibid, in Collect. Hard,
coll. 839.
Quibus addi possent epistola
synodica concilii alex, ad Nestorium a
Cyrillo data, et concilium chalcedonense,

213
522. Priusquam vero hujus veritatis argumenta proferantur, nonnulla,
quae lucem affundant, praemittenda sunt ad omnem ambiguitatem tollendam.

523. Ac 1. quidem animadvertendum est, aliud esse objectum cultus
nostri in materia, de qua est sermo, tdiud motivum, Objectum est ipsa
caro, seu potius humanitas Christi, prout subsistit in Verbo, seu in con­
creto, quae adoratur directe, immediate et in se2; motivum est unio hypo­
statica, qua factum est, ut caro illa sit propria Verbi seu caro Dei, ut pa­
tres loquuntur.3 Hinc, etsi caro Christi adoretur in se, non adoratur tamen
propter se, quod proprium est solius divinitatis, quae est simul objectum et
motivum supremi latriae cultus, ac propterea adoratur in se et propter se.
524. Π. Cum igitur fundamentum seu motivum istius supremi cultus,
quo Christi humanitatem prosequimur, sit unio hypostatica, plane conse­
quitur, adorationem ejusmodi non terminari aut sistere in ipsa Christi hu­
manitate, sed in Verbo, quod ei factum est subsistentia, ut loquitur s. Joann,
damascenus. 4
525. HI. Demum notandum est, perinde esse adorare Christi huma­
nitatem seu carnem ac adorare Christum ipsum, qui Deus homo est; neque
unquam adorari posse ejusmodi cultu humanitatem Christi in abstracto, sed
semper coli debere in concreto, seu totum et integrum Christum, qui pro­
fecto in partes discerpi nequit. 5
2) Permisceri nequeunt perinde ac sy­
nonyma essent adverbia directe, separa­
tion, primario; etenim tum ex lexicis tum
ex communi loquendi usu constat, has voces aliud omnino, non vero idem significare. Hinc fieri potest, ut adoratio directe
tribuatur humanitati Christi, etsi ei non
tribuatur separatim et primario, neque in
ea terminetur. Qui propterea generalim et
universe statuit, humanitatem Christi non
posse directe adorari adoratione lalriae,
hoc ipso generalim et universe excludit
omnem modum, quo talis adoratio dirigi
potest ad humanitatem Christi, etiam cum
ad eam dirigitur non propter se, nec sepa­
ratim a divinitate, sed ita ul non in ea ter­
minetur, sed in Verbo in quo humanitas
Christi subsistit. Sublata proinde quacum­
que directa adoratione lalriae erga huma­
nitatem Christi, hoc ipso tollitur omnis ei­
dem exhibenda adoratio lalriae; cum intelligi nequeat exhiberi posse cultum, quin
illud objectum respiciat, cui tribuitur. Me­
rito propterea ut erronea notata fuit pro­
positio synodi pistoriensis. Cf. Gerdii, Ani-

mad». in notas Feller, §. li. not. i, opp.
Gerdil. edit. rom. tom. XIV.
3) Cf. apud eumdem, §. 1.
«) De fide orthod. lib. III. cap. 8. Ejus
verba inferius dabimus.
ό) Ex his patet immerito Feller (qui ta­
men aliunde optime de Christiana et ca­
tholica fide meritus est tot praeclaris ope­
ribus, quibus eam egregie defendit et illu­
stravit) in notulis, quas apposuit Constitu­
tioni Auctorem fidei, inter cetera scripsisse:
..Unde merito, si accuratio theologica spe­
ctetur, culpatur illa separatio in oratione:
Sacrosanctae et individuae Trinitati, cruci­
fixi D. N. J. C. humanitati etc.- Hoc enim
ipso quod vocatur humanitas Christi, evi­
dens est spectari Christi humanitatem in
Verbo subsistentem et in concreto, nec
ullam induci divisionem ac separationem ;
alioquin pari jure culpanda esset oratio,
quam ecclesia in sacrae liturgiae secrelis
per annum recitare consuevit: Unigeniti
tui, Domine, nubis succurrat humanitas;
culpanda item invocatio cum lalriae cultu
conjuncta, quae fit a sacerdote sacram

214
Ô26. His ita positis, ut coeptum insistamus iter, sic veritatem thesis
nostrae adstruimus tum ex sacris litteris, tum ex perpetua et constanti
patrum traditione et ecclesiae sensu, tum denique ex ratione ipsa theologica.
527. Scripturae passim supremo latriac cultu Christum, nempe
Deum hominem, adoratum atque adorandum exhibent. Sane apostolus
Hebr. I. 6. scribit : El cum iterum introducit primogenitum in orbem terrae.,
dicit: et adorent eum omnes angeli Dei; et rursum, Epist. ad Philipp. II. 10:
In nomine Jesu omne genu flectatur caelestium, terrestrium et infernorum.
Quapropter magi, divino impellente Spiritu, Christum Jesum procidentes
adoraverunt 6; et caecus natus, interrogatus a Christo : Tu credis in Filium
Dei? respondit: Credo, Domine, et procidens adoravit eum, Joann. IX. 38.
Hanc eamdem adorationem exhibent apostoli eidem Christo a mortuis ex­
citato: Γι Jenta eum adoraverunt, Matth. XXVUI. 17. In his porro simi­
libusque testimoniis agi de adoratione latriae delata toti Christo nempe
homini Deo, constat tum ex verbis ipsis, tum ex toto contextu, atque ex
sensu ecclesiae ac totius antiquitatis. 7

'
*

·

hostiam sive sumente, sive porrigente: Cor­
pus D. N. J. C. custodiat animam meam
vel tuam, in vitavi aeternam. Quis enim
unquam dixerit, in ejusmodi invocationibus
injici suspicionem aut periculum separa­
tionis? Ceterum distincta mentio, quae in
objecta oratione fit Trinitatis et humani­
tatis Christi crucifixi, eo spectat, ut distincte
recolantur, ac velul in recitantium officium
mente defixa teneantur duo praecipua fidei
nostrae distincta mysteria, sacrosanctae ni­
mirum Trinitatis et Incarnationis Christi
Domini, beataeque passionis, quam ipse
pro generis humani salute in sua humani­
tate sustinuit Cf. Gerdii, loc. cit
Nonnulli abjudicarunt cl. Fellero has
notulas appositas Constitutioni Auctorem
fidei, sed ab altera manu adjectas esse con­
suerunt. Ast perperam; siquidem ego in
manibus meis habeo Ms. autographum ejus­
dem auctoris, quo respondere adnisus est
anonymo Halo, ejus impugnalori, quem
ignorabat esse card. Gerdilium; postea vero
certior factus, quod hic impugnator fuerit
praefatus Cardinalis, ineditum reliquit, ac
in manus meas incidit hoc manuscriplum.
Ast longe pejus a veritate discessere
jansenistae, qui praefatam orationem, quam
plures a s. Bonaventura confectam tradunt,
quamque Leo X. et Urbanus VUL com­
mendarunt et indulgentiis aliisque gratiis

spiritualibus ditarunt, quam denique uni­
versa usurpat ecclesia, velut ineptam et
erroribus scatentem traducere non dubita­
runt, ut D. Pannalini episcopus clusensis et
pientinus, qui eam vocavit Formola di
prepare indigesta, et extensor demum kalendarii ejusdem dioecesis, qui scribere non
erubuit: Pluribus scatet erroribus ; ast
apposite cl. auctor Dictionarii ricciani et
anti - ricciani canonicus Guasco, de ejus­
modi kalendariographo scribit: Multa ipse
scatet ignorantia. Cf. Diet. Rice- art. 115.
ac supplementum Al giorn. eccles. di Ro­
ma, 1789. quint. IV. pag. 233 et seq.
6) Matth. II. 11 : ΙΊεβόντες προςεκννηΟαν
αυτιά. Religiosam ac lalreuticam fuisse
hanc magorum adorationem, secus ac cum
Richardo Simonio nonnulli audaciores cri­
tici autumant, omnia hujus facti adjuncta
suadent. Quare cum Richardus in multo­
rum incidisset reprehensionem ob illam
sententiam, quam in versione gallica N. T.
emiserat, eam postea emollivit in sua Hi­
storia critica N. T. Notandum porro est
vocem
perinde valere ac cadentes,
prostrati etc. Cf. Lib. Fassonii, Diss. de
cultu Jesu Christo a Magis exhibito, adv.
Richard. Simonium et Sam. Basnagium, in
Thes. theol. Zachariae, tom. IX. pag·. 739.
T) Cf. Maldonatus, Comment, in IV
Evang. ad cit. loc.

528. Hinc patres perpetuo insectati sunt eos, qui vel ejusmodi cul­
tum Christo denegabant, ut plures ariani, vel qui Christi humanitatis ad­
orationem inficiabantur, ut apollinaristac, qui catholicos convicii causa voca­
bant άΐ'&ρωπολάτρας scu hominicolat *et unanimiter docuerunt Christi
carnem Verbo conjunctam supremo latriae cultu esse adorandam: ita Atha­
nasius Epiphanias, Gregorius, nazianzenns atque nyssenus, Ambrosius,
Augustinus, Joannes damascenus, aliique apud Petavium.0 Ne longiores
simus, quam par est, nos unius Augustini verba proferemus ex patribus
latinis, et Joann, damasceni ex patribus graecis. Sic igitur loquitur S. A ugustinus, enarrans verba Ps. XCVHI: Adorate scab ellum pedum
ejus: Fluctuans converto me ad Christum quia ipsum quaero hic; et invenio,
quomodo sine impietate adoretur terra, sine impietate adoretur scabellum pedum
ejus. Suscepit enim de terra terram; quia caro de terra est, et de came
Mariae carnem accepit. Et quia in ipsa carne hic ambulavit, et ipsam car­
nem nobis manducandam ad salutem dedit {jnemo autem illam carnem man­
ducat, nisi prius adoraverit^ inventum est, quemadmodum adoretur tale sca­
bellum Domini, et non solum non peccemus adorando, sed peccemus non ado­
rando. 10 S. autem Joann, damascenus rationem praeterea theologicam
includit, scribens: Neque enim adorandam esse carnem ejus negamus ; quippe
quae adoratur in una Verbi persona, quae quidem ipsi persona et hypostasis
facta est. Qua in re non creaturae servimus: non enim illam ceu nudam
carnem adoramus, sed velut divinitati unitam , et quia duae ipsius naturae ad
s) Nempe apollinaristac unica Christum
adoratione venerandum esse docuerunt; sed
aliter ac catholica fides habet, communem
cum ea sententiam interpretati sunt. Cum
enim unionem duarum naturarum inficiarentur haeretici illi, docebant Christum non
esse hominem perfectum ac nostri similem;
sed solam carnem a Verbo esse susceptam,
eamque e coelo delapsam, ct Patri όμοούΰιον, hoc est, ejusdem substantiae cum
Deo statuerunt, ut latissime tradidit s. Atha­
nasius in lib. De incarnatione, qui illos
propterea arguebat, quod Incarnationem
revera e medio tollerent, hoc est, humanae
carnis assumptionem, nec aliud praeter­
quam solam carnis speciem ac larvam ad­
mitterent, quemadmodum marcionitae et
manichaei. Hac propterea perversa imbuti
sententia unicam Christo docebant adora­
tionem esse tribuendam.
Ceterum haec animadversio confert tum
ad intelligcnliam canonis IX. quem attuli­
mus, cone. V. generalis, tum ad inlelligen-

tiam nonnullorum patrum testimoniorum,
qui praefatos haereticos impugnarunt. Ca­
tholici autem et ipsi docent, unica adora­
tione in utraque natura Christum esse pro­
sequendum, sed ob unitatem personae.
9) Lib. XV. cap. 3. §. 7 et seqq.
*°) Enarr. in Psal. XCVHI. n. 9. edit,
maur. tom. IV. Adnotant vero maurini edi­
tores opp. s. Ambrosii, in nola ad n. 79.
libri III. De Spiritu Sancto, s. Augusti­
num fidelissimum s. Ambrosii discipulum,
cum exponeret superius citatum ab Am­
brosio Psalmi XCVHI. versum: Adorate
scabellum pedum ejus, ut eum sacramento
altaris accommodaret, non solum ambrosianas sententias, sed et verba ipsa mutua­
tura esse. Cf. s. Ainbros. loc. cit. tom. II.
opp. pag. 681. cum nota apposita. Inelu­
ctabile enim in utriusque s. patris verbis
argumentum habetur, quod obiter dico, pri­
stinae fidei circa realem Christi praesen­
tiam in Eucharistia, ac supremum latriae
cultum eidem exhibendum.

216
unam Dei Verbi personam reducuntur unamque subsistentiam. Carbonem
tangere ob ignem cum ligno conjunctum verevr. Ambas Christi naturas ob
unitam cami divinitatem adoroy1
529. Ex his patet, hujus veritatis rati o nem théologie a tn esse
hypostaticam unionem Verbi eum humanitate. Cultus enim et adoratio
toti rei subsistenti tribuitur, atque ad personam proprie refertur; atqui na­
tura divina et humana, simul conjunctae in unitate personae divini Verbi,
totum ac imum Christum constituunt. Igitur natura ipsa humana uno
eodemque supremo latriae cultu cuni Verbo divino est adoranda, non qui­
dem propter se, ut superius adnotavimus, sed propter Verbum.
530. Et haec quoad fidei dogma. Disceptari solet insuper a schola­
sticis, num praeter illum latriae cultum, quo Christi humanitatem, prout
Verbo conjuncta est, adoramus, possit deferri cultus latriae inferior, quem
vocamus hgperduliae huic ipsi humanitati, quatenus mentis praecisione di­
stincta apprehenditur a divinitate. Et alii in aliam atque aliam sententiam
abierunt, aut affirmando scilicet aut negando. 12
Nobis vero supervacanea haec quaestio videtur, immo et periculi plena.
Ceteris enim omissis, cum ex superius dictis constet, totam rationem existentiae hujus humanitatis esse subsistentiam Verbi, sine qua humanitas
Christi in concreto nec est nec concipi potest, velle eam mentis praecisione
separare, ad ei cultum tribuendum distinctum inferioris ordinis, perinde esse
videtur ac ipsam destruere ad eam honorandam. Demum, ut verbis utar
Thomassinii, quid attinet novos excogitare et congerere illi carni honores?
An ei abunde non sufficiunt divini? An ei non sufficiunt, qui Deo suffi­
ciunt? An illi parum est, quod Deo satis est?13
n) De fide orthodoxa, lib. HL cap. 8:
Ονκ άπροςκύνητον την βάρκα λεγοντες'
ττροςκννεΐται γάρ èv rrj μια τού λόγον ν.τοΟταΰει, ητις αντή ν.τόβταδις γεγονεν ’ ον
γάρ ώς ψιλήν βάρκα προςκννούμεν, άλλ'
ως ήνωμένην θεότητι, καί εις εν χρόςωπον
καί μίαν ύπόΰταβιν τον θεού λόγου, τών
δύο αυτού αναγόμενων φνΟεων" δεδοικα
τον άνθρακας άψαβθαι δια τό τώ ζνλω
Οννημμένον πύρ' προςκυνώ τού ΧριΟτού
το Ουναμφότερον, διά τήν τη Οαρκι ηνωμένην θεότητα. Edit. Le Quien, cujus eru­
diti editoris cf. nota ad hunc loc. opp. tom. I.
pag. 216.
*2) Diversas ac discrepantes scholastico­
rum sententias recenset Vasquez in 111.
part. s. Thomae, disp. XCVL cap. 1 et
seqq. Ipse vero sententiam negantem fuse
tamquam unice veram tuetur, utpote con­
sentaneam doctrinae patrum et conciliorum;

affirmantem autem sententiam omni argu­
mentorum genere confutat, ostenditque per­
peram in subsidium hujus doctrinae adduci
auctoritatem s. Thomae, praesertim a Cajctano, Suarezio, aliisque ejusdem sententiae
patronis. Non aliud enim docet s. Tho­
mas part. III. qu. 25. art. 1 et 2. quam ado­
rationem Christo delatam duplici titulo ipsi
deferri, tum ratione gratiae habitualis et
donorum, tum ratione deitatis praecipue;
quia ulrumque apprehendimus, et ratione
ulriusque adoratione dignus est; non au­
tem quod una adoratio possit ab alia se­
parari, aut uni seorsum naturae unam ad­
orationem, seorsum alteri aliam exhiberi.
Cf. Vasquez, loc. cit. cap. 5. n. 34.
*3) De Incarn. lib. XI. cap. 3. §. 13.
ubi tredecim argumenta urget ad excluden­
dam duplicem ejusmodi adorationem, quae
gravissima profecto videntur.

i

,

217
DIFFICULTATES,

531. Obj. 1. Non adoratur supremo latriae cultu nisi Deus. Jam
vero caro Christi non est Deus. 2. Hinc s. Augustinus: Honoratur, in­
quit, homo Christus, sed non sicut Pater J)eus. Quare? Quia secundum hoc
dixit: Pater major me est.14 3. Et s. Cyrillus, anathematismo VIH.
conua Nestorium, asserit, nefas esse hominem assumptum coadorare cum Deo
Verbo. 4. Nec prodest unio substantialis humanitatis cum Verbo; siquidem
ex ea non exurgeret nisi adoratio relativa, non autem absoluta, qualis ad
latriae cultum requiritur; 5. aut saltem dicendum cum Durando, humani­
tatem Christi adorandam tantum esse per accidens, quod tamen theologi
unanimi consensu improbant. Ergo.
532. Resp. Ad 1. D. Ratione sui et propter se, C. ratione hypo­
staticae unionis et propter Verbum, prout exposuimus, N.
533. Ad 2. D. Spectata humanitate in se ipsa, C. subsistente in
Verbo, A. Ibi enim s. Doctor loquitur de humanitate Christi abstracte
spectata non autem in concreto, prout in Verbo subsistit, de qua nos dis­
serimus, cui s. pater tum in hoc ipso tractatu 15, tum loco in probationibus
adducto, luculenter divinos vindicat honores.
534. Ad 3. D. In sensu Nestorii dividentis personas, C. in sensu
catholico, A. Una enim adoratio Christi, ut jam animadvertimus, et ab
Apollinari et a Nestorio, et ab ecclesia catholica verbis iisdem, sensu longe
dissimili praedicatur. Unitas enim adorationis ab Apollinari propugnaba­
tur, ut naturas confunderet, a Nestorio, ut personas divideret, ab ecclesia,
ut geminas inconfusasque naturas in una persona profiteatur·. Quare Ne­
storius dicere solebat, referente eodem s. Cyrillo, propter gestantem gestatum
veneror; propter latentem adoro spectabilem.16 Cui quidem impietati oppo­
nit Cyrillus anathematismum VIU. qui ita integer se habet: Si quis audet
dicere assumptum hominem coadorari cum Deo Verbo oportere, et conmincupari Deum, tamquam alterum cum altero; adjectio enim cvv (cum) syllabae
hoc cogit intelligi ; et non magis wia reverentia veneratur Emmanuel, unam­
que ei glorificationem dependit, juxta quod Verbum caro factum est; anathema sit.17
”) Traci. XXIII. in Joann, n. 13. edit,
maur.
”) Tract, cit. n. 6.

ie) Ad». Nestor, lib. II. opp. tom. VL
pag. 56 : z/zcc τόν φοροΰντα, φηΰί, τόν φορονμενον Οεβω' δια τον κεκρυμμένον, ,τροςχυνέω τόν φαινόμενον.
π) Ex versione Dionysii Exigui apud

Harduin. tom. I. .4t7. Concit, eoi. 1194:
Εϊ τις τολμήαει λέγειν, τόν άναληφ3έντα
άνθρωπον ΰυμπροςκυνείΰθαι δείν τω θεω
λόγω y καί ύυνδοζάζεο 9αι 3 καί Ονγχρηματίζειν θεόν ώς έτερον εν ίτερω* το γάρ
ύυν άεί προςτιθεμενον, τούτο νοείν αναγ­
κάζει, καί ούχί δή μάλλον μιά προςκυνήΰει
τιμά τόν Εμμανουήλ, καί μίαν αύτω τήν
δοξολογίαν άναπίμπει, καθο γέγονε Οαρξ

218
535. Ad 4. Neg. conseq. Etenim per unionem hypostaticam facta est
illa caro caro Dei, Deumque propterea cum carne sua adoramus.
536. Ad 5. P. Per accidens, id est, non propter se et ex conse­
quenti, C. per accidentalem unionem, quam Nestoriua invexit, N. Nec
alius est sensus Durandi, qui solum contendit, humanitatem illam non esse
adorandam propter se, sed propter Verbum, cui copulata est. 18

PEOPOSITIO Π.
Cultus sacratissimi Cordis Jesu, prout ab apostolica sede probatus est, atque
in ecclesia catholica frequentari consuevit, pius est, et ab omni
superstitionis labe immunis.

t il

>

537. Propositio haec est certa, ut patet tum ex censura lata a Pio VI.
in Constitui. Auctorem fidei, ad propos. LXII. synodi pistoriensis, his verbis
conceptam: Doctrina, quae devotionem erga sacratissimum Cor Jesu rejicit
inter devotiones, quas notat (synodus) velut novas, erroneas, aut saltem peri­
culosas, intellecta de hac devotione, qualis est ab apostolica sede probata, falsa,
temeraria, perniciosa, piarum aurium oflensiva. in apostolicam sedem injuriosa.
Tum ex censura, qua perstringitur propositio LX1II: Item in eo quod
cultores Cordis Jesu hoc etiam nomine arguit (synodus), quod non advertant,
sanctissimam carnem Christi, aut ejus partem aliquam, aut etiam humanita­
tem totam cum separatione aut praecisione a divinitate adorari non posse cultu
latriac. Quasi fideles Cor Jesu adorarent cum separatione vel praecisione a
Divinitate, dum illud adorant ut est Cor Jesu, Cor nempe personae Verbi, cui
inseparabiliter unitum est, ad cum modum, quo exsangue Corpus Christi in
triduo mortis sine separatione aut praecisione a divinitate adorabile fuit in se­
pulcro; captiosa, in fideles Cordis Christi cultores injuriosa.
*
538. Ex his vero censuris deprehendimus, 1°. objectum cultus, de quo
disserimus, esse ipsum Cor Jesu, id est, cor personae Verbi incarnati; 2°. cul­
tum, qui specialiter Cordi Jesu defertur, esse supremum, seu latriae, quo
nempe personam Verbi incarnati adoramus, a qua nullatenus cor separatur
aut separari potest; 3°. cultum istum, qualis ab apostolica sede probatus
imi
est, ab omni prorsus esse superstitione immimem.
539. Cum ejusmodi objecto confundi aut permisceri nequit motivum
ejusdem cultus. Quod quidem motivum multiplex est: ac 1°. quidem quia
istud sanctissimum Cor exhibitum est a Christo ipso tamquam piarum
ό λόγος' άνά&ιμα tora. Hinc Cyrillus,
lib. citato contra eundem Nestorium, ipsum
arguit idololatriae, eo quod non admissa
hypostatica ac substantiali unione Christi

tamen carnem dixerit eodem cultu esse
adorandam ac ejus divinitatem.
,s) Cf. de hoc ipso argumento s. Thom.
loc. cit.

219

*

suarum affectionum sedes, quas nos ab ipso mutuari vult, dicens : Discite a
me, quia mitis sum ct humilis carde, Matth. XJ. 29; 2°. quia cor cx com­
muni hominum sensu et recepto ac universali loquendi usu, a Scriptura
ipsa consecrato, est symbolum amoris, ac propterea Cor Jesu symbolum
immensae illius caritatis et amoris, quo tot ac tanta Christus pro nobis
fecit ac perpessus est ad nos redimendos, ac potissimum quo pro nobis in­
stituit es. sacramentum Corporis et Sanguinis sui, quo pascimur ac pota­
mur; 3°. quia per hoc sanctissimi Cordis symbolum vehementer fideles in­
calescunt, tum ad recolendam Christi morientis passionem, tum ad repen­
dendum eidem Christo amorem et grati animi sensum pro tot beneficiis,
quibus ab eo affecti et cumulati sunt. Atque haec sunt, quae substantiam,
ut ita dicam, ac spiritum seu animam ejusmodi devotionis seu cultus con­
stituunt, prout toties romani pontifices declararunt.
540. Numquam propterea in hoc cultu objectum a motivo separari
aut dispesci debet, ut plenus ille habeatur. Exurgit enim hic cultus ex
utroque objecto, materiali, ut vocant, et formali simul sumptis, seu colitur
Cor Jesu in se ac prout est amoris symbolum. Cor enim verum et reale
seu physicum est subjectum hujus symboli, quod quidem symbolum sine
ipso vero corde concipi nequit. Objectum autem formale seu motivum
rationem suppeditat, quare cor potius quam aliud corporis Christi mem­
brum a fidelibus colatur et adoretur, seu cur fideles dirigant speciali modo
cultum suum ad cor, quatenus in ejusdem Christi corpore reperitur, seu in
totalitate cum ceteris partibus coëxistit et in persona Verbi subsistit
541. Quibus ad tollendam omnem aequivocationem et praeoccupandas
difficultates enucleatis, reliquum est, ut veritatem enunciatae propositionis
vindicemus. Ad hoc porro conficiendum tria ostendamus oportet: primo
Cor Jesu in se, prout corporea pars est carnis Christi (quod ab apostolica
sede probatum vidimus ex censura propositionis LXIII. synodi pistoriensis,
constituere objectum materiale hujus cultus), esse supremo latriae cultu
adorandum; deinde objectum formale seu motivum ejusdem cultus certum
suppeditare fundamentum, quo speciali ratione dirigatur adoratio ad Cor
Jesu, prout symbolum est ejus in nos immensae caritatis; tertio demum
hunc specialem cultum, qui Cordi Jesu defertur, tum ratione sui tum ra­
tione symboli pium esse atque ab omni prorsus superstitionis labe immunem.
Quae quidem singillatim breviter ac perspicue ostendemus.
542. Primum facile evincitur: De fide enim est, ut ex demonstra­
tis constat, unionem hypostaticam immediate cum tota Christi humanitate,
ac singulis ejusdem humanitatis partibus factam esse ; immo hypostaticam
unionem Verbi cum humanitate esse rationem formalem, qua humanitas
ipsa ac singulae ejus partes subsistant ac existant in rerum natura, seu in
concreto. Ergo tum humanitas tum singulae ejusdem humanitatis partes

colendae sunt cultu latriae ob divini Verbi personam, cujus propriae factae
sunt. Sane triduo mortis Christi tam ejus anima, quam ejus corpus et
sanguis. etsi ab invicem separata essent, colenda erant cultu latriae ob
unionem, quae semper extitit iis cum ipsa divina persona, in qua subsiste­
bant, Hoc adeo evidens est ex fidei principiis, ut vel ipsi acerrimi impugnatores devotionis Cordis Jesu id fateri ultro debuerint1 ; atque ante ipsos
hanc catholicam veritatem enunciaverat praestantissimus theologus Sylvius,
dum affirmavit, carnem et animam Christi et membra corporis ejus adoranda
esse adoratione latriae. 2 Ergo.
543. Alterum eadem facilitate adstruitur; etenim illud suppeditare
fundamentum specialis cultus erga aliquam determinatam partem cujusdam
objecti censendum est, quod ita hanc partem a reliquis distinguit, ut pro
ea talia militent rationum momenta, quae non aeque pro reliquis valent,
neque iis communia sunt. Sane hoc principio ducta ecclesia probavit cul­
tum Quinque plagarum Redemptoris solemni Officio ac Missa peculiari, in
lilii
cujus Oratione, Communione
et Postcommunione sic orat sacerdos: Ut qui
vulnera D. ,V. J. C. hodie devote colimus. Nil aliud autem est vulnus late­
ris, ut in eo haereamus, quod propius cor attingit, nisi latus ipsum vul­
neratum; et ideo hunc cultum probavit ecclesia, quia etsi includantur hae
partes vulneratae in objecto, quod est corpus Jesu, specialem tamen habent
mysticam significationem, et militant pro iis specialia rationum momenta
seu motiva, quae non aeque in reliquis inveniuntur. Tale porro esse motivum, quo speciali ratione Cor Jesu prae reliquis corporis ipsius membris
determinate sit colendum, patet tum ex eo, quod Christus ipse, ut vidi­
mus , cor suum velut piarum suarum affectionum sedem exhibuerit, tum
praeterea ex eo, quod cor aptissimum symbolum sit immensae illius cari­
tatis, qua Christus dilexit nos, et seipsum tradidit pro nobis; quae quidem
caritas a fidelibus sub hoc symbolo speciali ratione recolitur. Ad hanc
porro memoriam excitandam potissimum intenderunt summi pontifices in
hujus cultus approbatione, prout probarunt festum Quinque plagarum alia­
que festa, quae ad specialem quamdam Christi corporis partem referuntur,
ob mysticam illam significationem, quam prae se ferunt, quaeque peculia­
rem exhibent in speciali eo cultu defixam recordationem mysterii cujuspiam,
insignisve cujuspiam redemptionis beneficii.
544. Postremum ex iis, quae nobis probanda proposuimus, scilicet
ejusmodi cultum pium esse atque ab omni superstitione immunem, non est
nisi corollarium, quod necessario consequitur ex praemissis. Nam si Cor
*) Sic enim Blasius, in opusculo quod
inscripsit: De festo Cordis Jesu, disser­
tatio commonitoria, anno 1781. cap. 12:
Cor Jesu, inquit, proprie et per se sum-

plum oh hypostaticam unionem capax est
adorationis latriae.
’) In 111. part. qu. 6- apud Gerdii, op.
cit. paç. 340.

221
Jesu, nempe Cor personae Verbi incarnati, adorari debet cultu latriae; si
ob mysticam significationem sedis amoris et caritatis, cujus cor symbolum
est, licet in ipsum determinate specialem cultum dirigere, prout determi­
nate in quamdam corporis partem dirigitur in cultu Quinque vulnerum,
omnino sequitur, cultum sacratissimi Cordis Jesu, qualis ab apostolica sede
probatus est et in ecclesia receptus, pium esse atque ab omni superstitione
immunem.
545. Notandum denique est cum cl. Gerdilio, cum singularis pars, in
quam adoratio dirigitur, non adoretur nisi propter unionem hypostaticam
cum persona Verbi, profecto intelligi in adoratione, quae huic parti exhi­
betur, adorari ipsam Verbi personam, atque adeo Christum totum, cujus
persona alia non est nisi persona Verbi. Quo fit, ut, cum Christus totus
in ea sui corporis parte adoratur, nullo pacto ab ejus partis adoratione
amota et exclusa intelligi debeat humanitatis totius adoratio. Et revera
nemo unquam reperietur pius Cordis Jesu cultor, qui, dum Cor Jesu ad­
orat, utpote est Cor Jesu, in eo adorationis cultu non intendat, personam
ipsam Christi, atque adeo divinitatem ejus totamque sacrosanctam humani­
tatem comprehendere. Ob speciale tamen motivum, ut saepius diximus,
quod militat pro Corde Jesu, tum ratione sui tum ratione symboli, deter­
minate dirigitur cultus ad ipsum cor, etsi reliquae partes, quae toti insunt,
non excludantur. Hinc patet mdlam oriri posse suspicionem aut divisionis
aut exclusionis in ejusmodi cultu prout sibi adversarii fingunt. 3
546. Quibus si accedat, fieri non posse, ut quispiam vere catholicus
superstitionis damnet cultum in universa ecclesia receptum et innumeris
prope spiritualibus privilegiis et indulgentiis auctum et cumulatum a sum­
mis pontificibus, ab iisque summopere commendatum, cujusmodi esse con­
stat cultum Cordis Jesu, aperte colligitur et plane patet propositum nostrum
ac veritas assertae propositionis. 4
DIFFICULTATES.

547. I. O b j. 1. Cultus Cordis Jesu, prout a s. sede probatus est,
non habet pro objecto nisi solam Christi caritatem sub sensibili cordis sym3) Cf. Gerdii, op. cil. pag. 348. ubi ge­
nuinum sensum aperuit verborum Pii VI.
quibus nonnulli prave usi sunt, quae con­
tinentur in Rescripto dato ad pistoriensem
episcopum Ricci.
4) Cf. Gerdii, op. cil. pag. 372 et seqq.
Cf. etiam Faure, Saggi tcologici per for­
mare un errata - corrige, Saggio II. Lu­
gano 1773; nec non Emm. Marques, De­
fensio SS. Cordis Jesu, Venet. 1781;

Joann. Fel. Henr. Fumei, in op. cui titu­
lus: It cullo delC amor dirino, ossia la
divozione al ss. Cuore di Gesù trad, dal
franc, corredata di annotazioni da Luigi
Mozzi, Bologna 1782. His omnibus prae­
iverat P. Joseph de Gallifet S. J. De cultu
sacrosancti Cordis Dei ac D. N. J. C. in
variis christiani orbis provinciis propa­
gat o} Romae 1726.

itl

222
bolo exhibitam; perperam igitur et contra ejusdem s. sedis apertam decla­
rationem cor ipsimi reale, materiale seu physicum Cliristi Jesu adstruitur
tamquam ejusdem cultus objectum. 2. Sane in hujus festi decreto sacra
Rituum Cungregatio declarat, per· ejusmodi cultum symbolice renovari memoriam illius divini amoris, quo Unigenitus Dei Filius humanam suscepit naturam. 5 3. Quod clarius etiam in lectionibus hujus festi inculcatur illis
verbis : Quam caritatem ... ut fideles sub sanctissimi Cordis symbolo devotius ac ferventius recolant, ejusdemque fructus uberius percipiant, Clemens Xlll.
P. M. ejusdem sanctissimi Cordis festum, quibusdam petentibus ecclesiis, cele­
brare permisit. 6 4. Quare de solo cultu symbolico exponit card. Gerdilius
sensum, quo sacra Rituum Congregatio et rom. pontifex approbarunt eam
devotionem. ’ Ergo.

i

ί*

i -M

548. Resp. ad 1. N. Illum enim cultum probavit s. sedes, quem
probandum simpliciter petierunt episcopi regni Poloniae et archiconfraternitas sub hoc titulo Cordis Jesu in Urbe erecta. Jam vero 1°. fatentibus
ipsis adversariis, episcopi Poloniae et archiconfraternitas in Urbe non pe­
tierunt approbationem cultus symbolic·!, sed cultus veri et physici Cordis
Jesu, seu proprie sumpti8; respondit enim s. Rituum Congregatio: An­
nuendum precibus censuit. Rursum 2°. ille cultus a s. sede probatur, quem
alias probare recusaverat, dicendo: Praevio recessu a decisis: atqui cultus,
quem probare recusaverat, iisdem adversariis fatentibus, non est cultus
symbolicus, sed cultus coniis proprie sumpti. 9 3°. Suo decreto non aliud
intendit sacra Congregatio, quam ampliare cultum jam longe lateque in
ecclesia receptum; en rursum decreti verba: Simulque intelligens (s. Con­
gregatio) hujus Officii et Missae celebratione non aliud agi, quam ampliari
cultum jam institutum; jam vero, iisdem adversariis fatentibus, cultus rece­
ptus non erat symbolicus, sed veri et carnei Cordis Jesu.10 4°. Si qua
adhuc superfuisset dubitatio circa sensum s. sedis, sublata est ex censura,
quam retulimus propositionis LXIII. synodi pistoriensis. 5°. Demum evin­
citur ex ipsa agendi ratione adversariorum, qui non alia de causa profiten­
tur se impugnare eum cultum, quam quod per ipsum introducatur divisio
Λ) Décret. S. Rituum Congregationis 6.
Febr. 1765.
6) Lectione III. secundi noctnrni.
7) Grégoire, Hist, des sectes religieuses,
loc. cit.
8) En verba Bhsii, e.x ejus Diss. c om­
ni onit. Prolus. pag. 15 et 16: Petitum fuit
Officium et Missa pro cultu cordis pro­
prie sumpti.
·) Audiatur iterum Blasius: S. Congre­
gatio anno 1697, 1727 et 1729. abstinen­

dum censuil a concessione Officii et Missae pro cultu cordis proprie sumpti. Ibid.
’°) Ita Blasius: ..Porro, inquit, cultus
Cordis carnalis Jesu non nudiustertius, sed
saeculo superiore vertente duxit exordium
a revelatione, quae facta perbibetur in Galliis V. Margaritae Alacoque. Revelationem
ex ore ejusdem excepit P. La Colombiêre
Soc. Jesu. De institutione hujus festi non
mullo post agi coeptum est.·· Ibid. Prolus.
pag. 12.

in Cliristi humanitate, ut ex dicendis magis patebit Falsum igitur est,
quod adversarii assumunt.

549. Ad 2. sive ad 1. probat. D. Symbolice, nempe per Cor Jesu,
quod est amoris symbolum, C. independenter ab ipso corde proprie dicto, N.
Vidimus enim adorari Cor Jesu, prout symbolum est caritatis, ideoque tum
ratione sui, tamquam objectum materiale, tum ratione symboli, tamquam ob­
jectum formale, seu motivum. Non alium porro esse sensum citati decreti,
patet per se et ex toto contextu.11
550. Ad 3. seu ad 2. probat, N. Etenim, ut ex adductis verbis liquet,
sanctissimum Cor Jesu est symbolum sub quo fideles devotius ac ferven­
tius recolunt Christi Jesu caritatem; jam vero symbolum est realiter distin­
ctum a re, quae per symbolum refertur, cum nihil possit esse symbolum
sui ipsius; ergo, dum conceditur festum Cordis Jesu, conceditur festum
Cordis ejus realis et proprie dicti ut symboli amoris et caritatis. Talem
autem, et non alium sensum esse ejusmodi verborum, magis patet ex eo,
quod ibi dicatur: Quibusdam petentibus ecclesiis; porro nulla ecclesia pe­
tierat festum cordis symbolic!; sed omnes, ut ostendimus, petierant festum
veri ac realis Cordis Christi. Denique id ipsum manifestum fit tum ex
ipsa lectione s. Bernardi, quae in illo festo recitatur, in qua sermo est de
Corde Christi vrdnerato tum ex ejusdem Officii hymnis. 12
") Ejusmodi enim tenoris est rescriptum
sacrae Congregationis, datum die 26. Ja­
nuae. 1765: ..Instantia positionis: Polona,
Concessionis Officii ct Missae propriae in
honorem SS. Cordis Jesu;u respondet Con­
gregatio: ..Pro gratia, pro episcopis regni
Poloniae, qui specialiter supplicarunt, nec
non pro archiconfratcrnitate sub titulo ss. Cor­
dis Jesu." Die vero 6. Februarii ejusdem
anni relatum rescriptum excepit decretum
çjusdem sacrae Congregationis typis vul­
gatum his verbis: ..Instantibus pro con­
cessione Officii et Missae ss. Cordis Jesu
plerisque reverendissimis episcopis regni
Poloniae, nec non confraternitate Urbis, hoc
sub titulo erecta, Congregatio s. Rituum,
habita die 26. Januarii hujus anni (1765.),
probe noscens, cultum Cordis Jesu jam
hodie esse per omnes fere catholici orbis
partes, foventibus earum episcopis, propa­
gatum, saepe etiam a sede apostolica de­
coratum millenis indulgentiarum Brevibus,
datis ad innumeras propemodum confraternitates sub titulo Cordis Jesu canonice
erectas, simulque intelligens hujus Officii

el Missae celebratione non aliud agi quam
ampliari cultum jam institutum, el symbo­
lice renovari memoriam illius divini amoris,
quo Unigenitus Dei Filius humanam susce­
pit naturam, et factus obediens usque ad
mortem, praebere se dixit exemplum ho­
minibus, quod esset mitis et humilis corde;
his de causis referente eminentiss. el reverendiss. D. card, episc. sabinensi, audito
R. P. D. Cajetano Forti, promotore fidei,
praevio recessu a decisis sub die 30. Julii
1729. annuendum precibus censuit episco­
porum regni Poloniae et dictae archiconfraternitatis Urbis, deliberatura deinde de
Officio et Missa rite approbandis. Quod
quidem Congregationis votum per me Se­
cretarium relatum SS. D. N. Clem. P. XIIL
Sanctitas sua, hujus etiam decreti tenore
perlecto, in omnibus approbavit, hac die
6. Febr. 1765.“
,2) Sic enim s. Bernardus, seu potius
ignotus auctor Vitis mysticae, seu Tracta­
tus de passione Domini, cujus verba pro­
feruntur in lectione III. secundi nocturni
festi ss. Cordis Jesu, quae ita se habent:

t

224
551. Ad 4. A’. Adversarius, qui id asserere non erubuit, aut numquam legit opusculum Gerdilii, in quo cl. auctor propugnat censuram
Pii VI. adversus notas Franc. Xaverii Feller, aut aperte mentitur.

3ι*’;'Λ

àP

552. II. Obj. Nisi dicatur probatus a s. sede cultus cordis symbo­
lic!, plura sequerentur absurda; ac 1. introduceretur cultus materialis ac
directus ad unam determinatam partem adorabilis Christi corporis; 2. induceretur nestorianismus per divisionem uniuscujusque naturae, ac propterea
tribueretur altera adoratio Deo et altera homini, quum ecclesia definierit
unicam adorationem Verbi incarnati esse admittendam; 3. Dei cultus foret
secundarius et concomitans cultum novae hujusce devotionis. ” Ergo.
553. Resp. A', antec. Ejusmodi enim absurda commentitia sunt, quae­
que ab adversario finguntur. Etenim
554. Non sequitur primum absurdum de cultu, ut vocat, materiali',
alioquin materialis quoque vocandus esset cultus, qui sacrosanctae Christi
Domini humanitati defertur, quod a fide catholica abhorret. Si igitur ma­
terialis dici nequit cultus istius humanitatis, quare materialis censenda erit
adoratio, qua ejusdem humanitatis partes coluntur, cum fundamentum seu
ratio formalis illius adorationis sit unio hypostatica, quae immediate facta
est ciirn toto corpore et singulis partibus ejus? u Adoratur enim Cor Dei,
seu personae Verbi. Adde, hanc propositionem, utpote injuriosam cultori­
bus Cordis Jesu, fuisse proscriptam in Constitutione Auctorem fidei; hinc a
nullo sincero catholico teneri potest.
555. Non sequitur secundum, induci nempe nestorianismum per dupli­
cem adorationem Dei et hominis. Haec enim non est nisi calumnia toties
-Ad hoc enim perforatum est latus tuum...,
ad hoc vulneratum est cor tuum... et proplerea vulneratum est, ut per vulnus visi­
bile, vulnus amoris invisibile videamus.”
Inter opp. s. Bernard, edit. Mabilon. vol. II.
col. 447. In hymno vero ad Vesperas:
Pcrcutium ad hoc est lancea.
PatMimqne ad hoe eu vulnera,
Ut no» htaret sordibuiu,
Unda fluente et tanguine.

Et in hymno ad Laudes:
Te vulneratam caritas
Icta patenti voluit
Amoris invisibili·,
Ut veneremur vulnera.

Quaeri hic potest ab osoribus Cordis
Jesu, an aqua et sanguis fluxerint ex corde
syrabolico, et num cor symbolicum fuerit
lancea percussum et vulneratum? Ex his

f

praeterea patet quam a vero abludant non­
nulli dum autumant duplex dari objectum
cultus erga sacratissimum Cor Jesu ab ec­
clesia probati, materiale scilicet Christi cor,
et mysticum seu symbolicum, nempe Christi
erga nos caritatem. Hi enim permiscent
verum objectum cultus Cordis Jesu cum
motiro ejusdem cultus. Objectum unum
idemque est, nempe cor carneum Christi
Jesu, motivum est caritas seu amor, cujus
cor ejus instrumentum fuit.
”) Grégoire, loc. cit.

M) Audiatur iterum Sylvius in part. III.
qu. 25. art. 2: -Quare simpliciter, inquit,
dicendum est, carnem et animam Christi,
sicut et membra corporis ejus, adoranda
esse adoratione latriae, quae quidem eis
debetur ratione hypostasis Verbi Dei; a
qua et in qua sustentantur.**

I

»

225
repidsn, ac demum damnata pariter inter errores synodi pistoriensis, quae­
que a nobis praeoccupata est cum statum quaestionis aperiremus. Siqui­
dem una eademque adoratione colitur Cor divini Verbi incarnati, seu potius
persona Chfisti in corde suo.
556. Non denique sequitur tertium. Si enim ima eademque adoratione
colitur Deus-homo in corde suo, ea ratione qua diximus et ostendimus
adorandam cultu latriae Christi humanitatem in se, licet non propter se sed
propter Verbum, per quod et in quo eadem humanitas subsistit, et ita
subsistit, ut sine tali subsistentia nec concipi possit in rerum natura ejus­
modi humanitas, jam patet quam stultum sit asserere ex cultu Cordis Jesu
consequi cultum Dei fore secundarium.15
e

e

557. III. Obj. Saltem purgari nequit hic cultus a superstitione. Nam
non intelligitur 1. quomodo adoranda sit pars, quae jam adoratur in toto,
nempe in Christi corpore; 2. quomodo dirigatur cultus ad cor, quin intro­
ducatur divisio ac quaedam laniatio et discerptio in ejusdem Christi cor­
pus; 3.. quare potius cor coli debeat quam oculi, pedes, malaus etc., ut ar­
guebat sapientissimus pontifex Benedictus XIV. 4. Sed falsum praeterea
est, quod assumitur ab hujus cultus patronis, cor esse affectionum sedem;
exploratum siquidem apud recentiores physiologos est, in systemate nerveo
residere principium sensationum et motuum, qui a voluntate pendent. Vo­
luntas enim in nervos agit, ac per eos anima sentit; nervi autem, ut plerique contendunt, originem ducunt a medulla spinali, ut vocant, seu ut
aliis placet, a cerebro, juxta alios a diaphragmate repeti debent, nullatenus
vero a corde. Etenim cor non est nisi musculus, qui systemati sanguineo
inservit. Ex ejusmodi vero opinionum diversitate non inepte quispiam
quaerit, an non expediat festum instituere sacrae glandulae, sacri cerebri etc.,
ex quo eorum cultores cerebellistae, aut pinealistae etc. nuncuparentur.
5. Si his addatur, ejusmodi Cordis Jesu cultum incognitum plane ftdsse
toti antiquitati, 6. ejus introductionem turbas ubique excitasse, 7. ter a
sacra Rituum Congregatione rejectum, demum hanc nonnisi machinationi­
bus factiosorum cessisse, ut eum permitteret; 8. patebit, jure merito inter
superstitiosas devotiones hunc cultum esse recensendum, ej usque patronos
cordicolas, seu cardialatras, sectarios dictos esse. 16 Ergo

558. Resp. A. antec. Ad 1. prob. Dicimus eadem ratione coli Cor
Jesu qua speciali cultu donantur sacra vulnera, nempe ob mysticam signiU

*5) Qui hoc objiciunt, non advertunt se
pariter impetere cultum, qui tribuitur Christi
corpori et sanguini in Eucharistia. Cum
enim una eademque adoratione Christi
humanitas adoretur cum divinitate, non
Perrone, Praelectiones theolog. VI.

potest distingui objectum primarium et se­
cundarium ejusmodi cultus. Sed recolan­
tur superius dicta in propositione ante­
cedenti.
ie) Ita Grégoire, pag. 248 et seqq.

15

ficationem immensae caritatis Christi, ac cetera motiva, quae superius re­
censuimus. 17*
559. Ad 2. A. Sed, ut pariter exposuimus, una eademque indivisi­
bili ac individua adoratione adoratur Christus, seu Verbi persona incarnata,
in corde suo, ceteris membris corporis Christi non exclusis. Nam adoratur
cor in humanitate, quae subsistit in divina Verbi persona. ,H
560. Ad 3. Respondeo, ideo cor potius coli, quia pro pedibus, mani­
bus etc. illud uon militat peculiare motivum mysticae significationis aut
caritatis symboli, quod militat pro corde. Falsum porro est, quod dicitur
de Benedicto XTV; cum debuisset dici Prosper Lambertinius, qui haec
objiciebat cum promotoris fidei officio fungeretur, ac propterea ex munere
suo contrarias partes sustinens, ut in ejusmodi causis fit.19 Ceterum Be­
nedictus XIV. nempe summus pontifex, pluribus indulgentiis ditavit cultores
Cordis Jesu, et ejusmodi cultum semper fovit atque promovit.20
561. Ad 4. A’, suppositum: siquidem veram rationem attulimus ex
mystica significatione, seu amoris et caritatis symbolo, quod prae'se fert
cor, et quia Christus ipse velut piarum affectionum suarum sedem cor suum
proposuit. Itaque non dicitur absolute cor esse affectionum sedem, sed
quod tamquam affectionum sedes exhibeatur a Christo. Non est propterea
cur salebrosam physiologicam quaestionem attingamus, utrmn cor reipsa
sedes affectionum sit ac sensitivitatis, ut vocant, nec ne; cum nihil referat
ejusmodi quaestio ad institutum nostrum, quod ab illa est omnino independens. Hinc cetera ruunt, quae adversarius congerit ex nuperrimis physio­
logie quoad diversas sententias in quas ipsi distrahuntur circa originem
nervorum et sensitivitatis sedem; nec nisi falsa suppositione innixus potuit
l7) Cf. card. Gerdii, op. cit. pag. 374 et
seqq. nota 1. ubi ostendit, nullum posse ab
adversariis discrimen afferri inter cultum a
s. sede jam antea probatum Quinque vul­
nerum, et cultum Cordis Jesu, prout spe­
ctatur ut pars humanitatis Christi, seu or­
ganum peculiare; summaque sedulitate dis­
jicit, quae ab iisdem discrimina excogitata
sunt, ut hujus argumenti vim eluderent.
Id ipsum dici potest de cultu pretiosissimi
Christi sanguinis, aliisque ejusmodi festis,
quae Officio ac Missa propria celebrantur.
,s) Cf. Muzzarelli, «Dissertazione intorno
alie regole da osservarsi per pariare e scrivere con csattezza e con propriété su la
divozione e sui culto dovuto al ss. Cuore
di G. C.“ Roma 1806, in qua cl. auctor
hoc argumentum plene evolvit
*’) Totam actorum seriem ipsemet re-

fert in eximio opere de Beatif. et Cano­
nizat. Sanctorum, lib. IV. part. II. cap. 31.
n. 19 et seqq.

20) Cujus rei fidem faciunt tum archiconfraternitas ss. Cordis Jesu, in Urbe in­
stituta a b. Leonardo a Portu Mauritio, at­
que ab eodem pontifice approbata, cui prae­
terea nomen dedit, tum litterae, quas in
forma Brevis dedit Galliarum reginae anno
1748, tum plures indulgentiae ab eo con­
cessae cultoribus Cordis Jesu. Hinc patet
fraus, qua primum usus est episcopus Ricci,
dum scripsit: «Che il gran Pontcfice Be­
nedetto XIV. ci assicura, che la Chiesa ricuso per tre volte di prestarsi ai fautori e
promotori di questa divozione, non avendo
mai permesso. che s’introducesse Ia festa;·
postea vero alii eum imitati sunt.

227
ore profano asserere, non inepte a quopiam quaeri posee, foret necne
melius festum instituere nacrae glandulae etc. 21
562. Ast neque istud concedendum est, quod auctor hic pro certo
sumit, physiologiam nobis adversari.
Nota enim apud reccntiorca physiologotf haec sunt: 1°. Cor omnium
musculorum corporis nostri nobilissimum esse, cum organum praecipuum
sit, immo centrum systematis vascularis seu sanguinei, atque, ut modo lo­
qui amant, irrigatorii, quod una cum systemate nerveo praeeat vitae cor­
poris animalis.22 2°. Juxta certissimas anatomicas observationes ac repetita
experimenta , cor magna nervorum copia instructum esse. 23 3°. Omnes
nervei systematis partes suam habere efficaciam, existere per se, neque a
cerebro aut spinali medulla ullatenus pendere24, ac propterea, quod con­
sequens est, cordis actionem neque a cerebro neque a medulla spinali di­
manare; excitari tamen, si stimuli hisce partibus applicentur, cum omnes
partes ejusdem systematis amice inter se conspirent, et aliae aliis partem
suae efficientiae communicent, omnesque ad totius systematis actionem ali­
quid conferant. 25 4°. Exploratum praeterea apud eosdem est, cor prae
ceteris musculis incitabilitate, ut loquuntur, contractibilitate, irritabilitate at­
que exquisitiori quadam sensitivitate donari ob nervos, quos vocant sym­
pathicos, quibus abundat. Hinc 5°. motus cardiacos animi affectionibus ac
passionibus, praesertim si vividiore® eae sint, ita subesse, ut subito cor vel
subsiliat laetitia, vel angatur moerore; ac propterea ejusmodi motus car­
diacos sola pathematum animi vi et efficacia perverti, totumque irrigatorium systema perturbari26 ; quod si pathema vehemens et constans fuerit,
31) Sane numquam Deus praecepit ho­
minibus, ut eum diligerent ex toto cerebro,
ex toto diaphragmate etc. sed praecepit,
ut diligant eum ex toto corde.
21) Cf. cl. Laurent. Martini, Lezioni di
fisiologia, Torino 1827. lez. XLIII. Siste­
rna sanguigno, tom. IV.
“) Nonnulli physiologi dubitarunt, utrum
cor nervis esset instructum; Beherendsius,
ulterius progressus, prorsus nervos cordi
negavit; at cl. Scarpa magnam nervorum
cardiacorum copiam ita demonstravit, ut
jam nemo inveniatur, qui de hac re quae­
stionem moveat, aut dubium. Cf. ibid, cl
lez. XLII. Sistema nervoso.
’·) Cf. idem ibid. lez. XL VII. Mtiscoli,
tum in op. Elementa physiologiae, Tau­
rini 1835. lib. I. pag. 25 — 31. ubi affert
experimenta Wilsonii, cx quibus constat,
cordis actionem neque a cerebro, neque a

medulla spinali dimanare. Plures enim
nervi e gangliis prodeunt; sic plerique nervi
cardiaci ex ganglio sub corde posito origi­
nem habent. Ex his patet, quibus melius
competat cerebellistae aut pinealistae de­
nominatio, an nobis scilicet, qui plerosque
nervos cardiacos ex gangliis repetimus car­
diacis et respective plexu, an vero Grégoire,
qui cum suis omnes nervos repetit a ce­
rebro, aut encephalo, et medulla spinali,
in quo non meliorem physiologum quam
theologum se praebet.
3i) Ibid, tum pag. 23 et seq. ubi Bichati,
Richerandi aliorumque hypotheses falsitate
laborare ostendit, qui nervei systematis sen­
siferi centrum in encephalo collocant.
M) Ib. pag. 31. Cf. praeterea Dictionnaire
abrégé des sciences médicinales, Milan.
1825, art. Passion, pag. 357 et seqq. nec
non Physiologie des passions, par J. L.

15 *

:i

h

v.

228
morbosam affectionem et organicum interdum vitium in corde ingenerari,
quandoque vero et mortem ipsam, ut suo loco pathologi docent.27
Haec autem aliaque non pauca consulto a nobis praetermissa, ne in
alienam provinciam excurrere videamur ad theologum non pertinentem, et a
qua, ut diximus, cultus iste nullo modo pendet, satis evincunt, cor animi
affectionibus maxime affici eo ipso, quod in nerveo systemate sensitivitatis
et affectionum sedes collocetur, ac sub hoc respectu vere cor dici ct esse
affectuum organum et instrumentum praecipuum, immo et sedem.28
□63. Ad □. D. Quoad festi celebrationem, C. quoad rem ipsam, A.
Alioquin innumerae prope ejusmodi devotiones hoc praetextu excludi ac
respui deberent, quae, cum primum peculiari festo et officio cohonestaban­
tur, novae erant.
Adde, hanc difficultatem aeque premere cultum cordis
symbolic!, quem tamen adversarius cum suis commendat.
564. Ad 6. D. Ex parte jansenistarum eorumque gregalium, C. ex
parte piorum catholicorum, saltem postquam ab apostolica sede probatus
est, A. Quot oppositiones non sustinuit festum Conceptionis b. Virginis?30
Quot festum Corporis Christi? Sane de posteriori hoc festo apud Bollandianos legitur: Festivitatem illam positam fuisse in ruinam et resurrectionem
multorum, et in signum cui contradiceretur; innumerabiles habuisse contra­
dictores et atrocissimos impugnatores. 3i Quid inde? Festum Corporis
Alibert, Paris 1825, duobus vol. in 8. Ex
hac perturbatione, quam systema irrigatorium ab animi affectionibus patitur, expli­
catur sudor sanguineus Christi Domini in
horto, de quo s. Luc. XXII. 44. nam sy­
stole et diastole, quae duos praecipuos con­
stituunt cordis motus sanguinis circuitioni
inservientes, perturbatae in functionibus
suis et anormales effectae, phaenomenon
illud produxerunt. Haud me latet Hilarium
pictav. De Trin. lib. X. n. 41. prodigiis
accensere ejusmodi sudorem sanguineum,
dum scribit: Contra naturam esi sudare
sanguinem. Verum non modo Aristoteles,
Hist, animal, lib. IIL cap. 19. et De ani­
mal, partibus, lib. ILL cap. 5; Galenus, seu
quisquis auctor est libri De utilitate re­
spirationis; Theophrastus Eresius in tra­
ctatu De sudoribus ; sed etiam, post re­
stauratas litteras in Italia, Collius, De san­
guine Christi; Greg. Leti, Vita Sixti V.
lib. VI; Saporilius, in Ephemeridibus gernianicis anni 1712; in Gallia Maldonatus,
in Matth. XXVI. 37; Fagonius, facultatis
parisiensis medicus, in thesi anni 1665;
Mervillius, Miscellaneorum, tom. III; Thu-

anus, Historiarum, lib. II; in Germania
Schenckius, Observat. 138. lib. VI; in Hel­
vetia Conradus Lycostenes, in Prodigio­
rum ac ostentorum chronico, aliique viri
docti non pauci suis temporibus mares ac
feminas, vel morbo sollicitatos, vel animi
moerore confectos, sanguinem sudasse, sive
quod ipsi viderint, sive diligenter explorata
veritate, testantur. Cf. Calmet, Dissert, de
sanguineo Christi sudore. Quae ideo attu­
limus, quia mirifice rem nostram confirmant.
”) Cf. inter alios cit. Dictionarium, loc.
cit pag. 354, et Allan Burns, Osservazioni
sopra piu frequenti inalattie del cuore,
tradot. dal!’ inglese, Milano 1816.
a) Non quatenus cor centrum est sy­
stematis irrigatorii, sed, ut diximus, ob
quantitatem et qualitatem nervorum quibus
instructum est.
Cf. Marques, op. cit. part. I. consect. propos. IX. art. 1.
î0) Cf. P. Victor a Cabal. Ord. min.
ref. in opere, cui titulus: De superstitiosa
timiditate vitanda.
31) In Vita b. Julianae Leodiensis, ad
diem 5. April, lib. II. cap. 3. edit. Antverp.

220
Domini ft s. ecde probatum perseverat, et nomina impugnatorum, utpote in
pulvere exarata, levioris aurae impetu evanuerant; idem contigit et contin­
get de festo es. Cordis Jesu deque ejus impugnatoribus. 32
565. Ad 7. D. Et haec agendi ratio ineluctabile est documentum
summae prudentiae, cautelae ac maturitatis quibus commendatur s. Rituum
Congregatio, C. aliquid officit ipsius causae merito, postquam approbata
est, A. Et sic cetera concidunt, quae de machinationibus postulatorum ad­
jecta sunt, inter quos auctor, quem impugnamus, ipsum involvit piissimum
rom. pontificem Clementem XIII.33
566. Ad 8. D. Eadem ratione, qua catholicos lacessebant apollinaristae, dum eos vocabant anthropolatras seu hominicolas, C. jure merito, N.
Mirum est, non animadvertisse ejusmodi homines partium studio abreptos,
se per hanc appellationem causam communem agere cum ap oil in aristis, qui
praeterea eadem ferme argumenta urgebant adversus catholicos Christi hu­
manitatem, prout subsistit in divina Verbi persona, adorantes, quae factiosi
isti impugnatores urgent adversus cultum Cordis Jesu. 3*

C A P U T

V.

4 ‘

.

DE CHRISTI TITULIS ATQUE MUNERIBUS.

567. Ex unione hypostatica fluuut tituli illi, quibus Christum in sacris
litteris insignitum novimus, et officia seu munia, ad quae obeunda Dei Fi­
lius humanam naturam sibi copulavit.
568. Praecipui tituli ac munia, quae Christo tribuuntur, sunt Capitis
hominum et angelorum, Prophetae, Regis, Judicis, Sacerdotis, Dei hominumque Mediatoris. De quatuor primis nulla viget controversia; ast non
levis quaestio agitatur inter catholicos et socinianos circa sensum, quo post­
remi duo tituli Christo competant. Quare priores illos vix exponemus;
posteriores appositis propositionibus juxta catholicam doctrinam vindica­
bimus.
pag. 461. Integrum caput illud legi me­
retur. Egregiam navarunt operam in pro­
movendo ac luendo hoc festo patres inclyti
Ordinis Praedicatorum, qui propterea plu­
rimorum invidiam subierunt.
Jî) Loquor autem de iis, qui sedis apostolicae decretis restiterunt.
*») Dans le temps, inquit, qu'on pour­
suivait cette affaire j on se demandait à
Rome, quels sont les solliciteurs? et tout
bas, on se disait : c' est le Pape. Ita hic

inverecundus jansenista et episcopus con­
ventionalis , de cujus notitiis biographicîs,
de obstinata pervicacia in schismate usque
ad mortem, ob quam ei denegata suul sa­
cramenta, de ejusdem praeterea funere et
scandalis, quae inde orta sunt, cf. L' Ami
de la Religion, anni 1831. vol. LXVIII.
.. .
· -,
I
in respecti vis articulis.
• •■w h i <
M) Cf. Petav. lib. XV. cap. 3 et seqq. ei
Gerdii, op. cit.

230
569. I. Igitur Christus dicitur et est Caput hominum et ange­
lorum. Hominum quidem ratione animarum, in quos influit per gratiam
suam, sive actualem, sive sanctificantem ; ratione corporum, quae ipse ali­
quando a mortuis excitabit; ratione finis seu beatitudinis, ad quem homines
ejus munere ordinati sunt ; quae duo postrema suo loco jam vindicavimus,
primum autem postea ostendemus. Exponit autem s. Thomas, qua ratione
omnes homines ad Christum tamqliam caput pertineant, scribens: Christus
est caput amnium hominum, sed secundum diversos gradus. Primo est caput
eorum, qui actu uniuntur sibi per gloriam : secundo eorum, qui actu uniuntur
sibi per caritatem; tertio carum, qui actu uniuntur sibi per fidem: quarto
eorum, qui sibi uniuntur solum in potentia nondum reducta ad actum, quae
tamen est ad actum reducenda secundum divinam praedestinationem : quinto
eorum, qui in potentia sunt sibi uniti, quae numquam reducetur ad actum ;
sicut homines in hoc mundo viventes, qui non sunt praedestinati, qui tamen ex
hoc saeculo recedentes, totaliter desinunt esse membra Christi. ’
Sed et angelorum caput est Christus, ut declarat apostolus, Coloss.
Π. 10. dicens: Qui est caput omnis principatus et potestatis, et rursum
Ephes. L 18 et seqq.; nam et angelis dignitate praestat et potestate, et
sunt praeterea angeli administratorii spiritus in ministerium missi propter eos,
qui haereditatem capient salutis, ut idem apostolus loquitur, Hebr. L 14.
Quod si Christus hominum et angelorum caput est, hoc ipso patet, eum
esse caput ecclesiae, juxta triplicem suum statum, triumphantem scilicet,
purgantem et militantem.
570. II. Est praeterea Christus Jesus Propheta ac Magister,
qui e coelo venit ad homines coelesti plane ac divina doctrina imbuendos,
ut ex dictis suo loco constat, et ex veteri ac novo foedere, in quibus ejus­
modi tituli passim ei tribuuntur.
571. ΠΙ. Christo utpote Deo-homini regiam dignitatem tribuen­
dam esse ostendunt inter cetera, tum quae angelus, Luc. I. 33. b. Virgini
testatus est, dicens: Regnabit in domo Jacob in aeternum, et regni ejus non
erit finis, tum quae Christus ipse aperte Pilato sciscitanti, num rex esset,
respondit: Tu dicis: quia rex sum ego. Hoc autem ejus regnum in terris
inchoatur et in coelis perficitur.2 Sic judiciariam potestatem sibi
vindicat Christus, Joann. V. 22. dum ait: Pater . . . omne judicium dedit
Filio; et apostolus Petrus de eodem Christo, Act. X. 42. testatur idem, di­
cens: Ipse est constitutus a Deo judex vivorum et mortuorum.* Alia ad­
dendo tempus inutiliter tereremus.
l) Part. III. qu. 8. art. 3.
De Christi regno ejusque natura,
cf. Suarez, tom. I. in III. part. s. Thomae,

disp. XLVU. sect. 1 et 2; nec non Petav.
lib. XIL cap. 15.
’) Qui plura cupit, conferat Suarezium,
loc. cit. tom. II. disp. LU el seqq.

231
572. His propterea sic leviter delibatis, jam accedimus ad vindican­
dam adversus socinianos doctrinam catholicam de Christi sacerdotio
ejusque mediatione.
573. Contendunt itaque sociniani I. Christum in terris degentem pro­
prie sacerdotem minime fuisse, nec proinde verum obtulisse sacrificium;
sed nonnisi post suam in coelum ascensionem munia sacerdotalia, quae
ΓίΓ
praecipue in sacrificii oblatione et in intercessione consistunt,
obire coe­
pisse. Ex quo inferunt ejus mortem in cruce non fuisse nisi quamdam
praeparationem illius sacrificii, quod solum in coelis reipsa obtulit ac quo­
tidie offert. 4
574. Contendunt II. Christum non eo sensu mediatorem esse atque
appellari, quod velut sponsor parti laesae pro altera, quae offendit, plene
solvat ac satisfaciat, quo sensu vere et proprie Christum mediatorem esse
catholici affirmant; sed improprie, quatenus ipse velut internuncius ac in­
terpres utriusque partis, Dei scilicet et hominum, fuerit velut arbiter ele­
ctus ad componendam litem, vel denique tamquam intercessor et advocatus.
Adversus quos errores sit

PROPOSITIO I.
Christus verum ac proprie dictum habuit sacerdotium, ejusque munia in
mortali etiam vita complevit.

575. Utraque propositionis pars ad fidem pertinet, doctrinamque ca­
tholicam continet, quam tridentinum concilium asseruit, Sess. XXII. cap. 1
et seqq.
576. Christum igitur vere ac proprie sacerdotem fuisse, non ex ordine
levitico, sed ex illo, de quo David cecinit, Ps. C1X. 4: Tu es sacerdos in
aeternum secundum ordinem Melchisedcch, aperte declarat apostolus Epist.
ad Hebraeos, cap. V et seqq.; qui praeterea ibidem primo ostendit, quibus
potissimum rebus Melchisedech Christi sacerdotium adumbraverit, nomine
scilicet, persona, et oblatione·, secundo praeeminendam hujusce Christi sacer­
dotii super sacerdotium aaronicum fuse persequitur.1 Hoc principio cout ♦

1) Cf. Faure, S. J. in Dissert, de Socinianismo, §. 12. quae extat ad calcem
Manualis conlrovers. Becani, edit. Colon.
1750.
‘) Ac 1°. quidem quia sacerdotium Chri­
sto cum jurejurando impositum est; aaro­
nicum vero non item, Hebr. VII. 20, 21;
ex quo colligit apostolus sacerdotii Christi
praestantiam. Neque enim minoris, sed

majoris momenti rebus confirmandis jura­
menta solent adhiberi. Insuper autem cum
res jurejurando firmata nec rescindi possit,
nec immutari, ideo confirmatum est Christi
sacerdotium, ulpote futurum aeternum, sa­
cerdotium autem aaronicum, cum esset ali­
quando abrogandum, non debuit juramento
confirmari.
2°. Hae redi larium aaronicum sacerdo-

. i

■

■

«'·

232
stituto videndum superest, num Christus reipsa sacerdotalia munia in mor­
tali etiam vita sua obierit.
577. Jam vero apostolus ad duo praecipua capita revocat sacerdotii
officia, ad sacrificii nenqæ oblationem atque ad intercessionem, scribens
cap. V. 1 î Omnis pontifex ex hominibus assumptus, pro hominibus conslituiiur in iis, quae sunt ad Deum, ut offerat dona et sacrificia pro peccatu.
Utrumque autem Christum in mortali adhuc vita degentem praestitisse lu­
culentissime non solum affirmat, sed instar certi principii ponit.
578. Atque ut incipiamus ab eo, quod praecipuum est, oblatione
scilicet seu sacrificio, id inter cetera evincunt, quae scribit, ibid. cap.
IX. 11: Christus, inquit, assistens pontifex futurorum bonorum, per amplius
ct perfectius tabernaculum non manufactum . . . neque per sanguinem hirco­
rum aut vitulorum, sed per proprium sanguinem introivit semel in sancta,
aeterna redemptione inventa. Si enim sanguis hircorum et taurorum et cinis
vitulae aspersus inquinatos sanctificat ad emundationem carnis; quanto magis
sanguis Christi, qui per Spiritum Sanctum semetipsum obtulit immaculatum
Deo, emundabit conscientiam nostram ab operibus mortuis, ad serviendum Da>
viventi? Quibus verbis apostolus pontificem veteris legis cum novae legis
pontifice Christo, ita comparat, ut quemadmodum ille, priusquam ingrede­
retur in sancta sanctorum, sacrificium offerebat per effusionem sanguinis
hircorum et vitulorum, sic etiam Christus sacrificium in cruce obtulerit per
sui sanguinis effusionem, priusquam intraret in sancta non manufacta, sci­
licet in coelum. Christus igitur sacerdotium suum adeptus est, ejusque
partes implevit, antequam ingrederetur in coelum, sicut sacerdos legalis sa­
cerdotalem dignitatem obtinebat, et munus sacerdotis obibat, priusquam in­
traret in sancta.
579. Pergit praeterea ibidem apostolus v. 24. in hunc modum: Non
stiam pro peccatis omnibus, atque una ob­
latione consummavit. in sempiternum sanctificatos, ibid. v. 12 — 14.
5°. Denique, aliis praetermissis, sacer­
dotium aaronicum in terris peractum est;
sacerdotium autem Christi in terris quidem
inchoatum est, sed est consummatum in
coelis, ibid. VII. 26. Unde ab apostolo
Christus vocatur Pontifex magnus, qui
penetravit coelos, cap. IV. 14. De Melchisedecho et Christi sacerdotio secundum
ejus ordinem cf. Petav. lib. XII. cap. 11 ct
4°. Praestat Christi sacerdotium Aaronis seqq. Pererius, In Genes. XIX. n. 80 et
sacerdotio efficacia; nam impossibile eat, seqq. Lorinus, In Ps. CIX; Justinianus,
ut idem apostolus loquitur, cap. X. 4. san­ In septimum epistolae ad Hehr. caput;
guine hircorum et taurorum auferri pec­ et P. Curti, diss. Romae edita, anno 1751.
cata. Christus autem se ipsum obtulit ho- inscripta: Christus sacerdos.

tium a parentibus in filios fuit; Christus
autem nec successit alteri, nec successo­
rem habet, siquidem eo quod manet in
aeternum, sempiternum habet sacerdotium,
ibid. VII. 24.
3°. In sacerdotio aaronico distingueba­
tur hostia a sacerdote; in sacerdotio Christi,
idem est hostia ac sacerdos. Etenim Chri­
stus non per sanguinem hircorum aut vi­
tulorum, sed per proprium sanguinem in­
troivit semel in sancta , ut ibid, ait apo-

.

enim in manufacta sancta Jesus introivit. . . sed in ipsum coelum . . , neque ut
saepe offerat semetipsum, quemadmodum pontifex intrat in sancta per singulos
annos in sanguine alieno ; alioquin oportebat cum frequenter pati ab origine
mundi; nunc autem semel in consummatione saeculorum, ad destitutionem peccati,
per hostiam suam apparuit. Et, quemadmodum statutum est hominibus semel
mori, post hoc autem judicium, sic et. Christus semel oblatus est ad, multorum ex­
haurienda peccata. Jam vero quatuor hic ponit apostolus, quae necessario
postulant Christum in mortali adhuc vita veri nominis habuisse sacerdotium,
ac verum et proprie dictum obtulisse sacrificium in morte sua.
580. Etenim 1°. pro certo sumit apostolus, oblationem Christi nonnisi
semel factam esse; ergo loquitur de oblatione, quae in cruce facta est, non
autem in coelo, ubi quotidie interpellat pro nobis. 2°. Ideo vero constituit
apostolus Christum nonnisi semel obtulisse semetipsum, quia alioquin ipse
debuisset frequenter pati. Ergo loquitur de oblatione, quae per passionem
facta est; porro non in coelo, sed in terris, ac in cruce praecipue passus
est Christus. 3°. Tunc Christus ex apostolo semetipsum obtulit ad peccatum tollendum, cum apparuit et manifestus factus est. At, cum in coelum
est ingressus, non solum nobis non apparuit, sed potius sublatus est ab
oculis nostris ; ergo in terra suimetipsius oblationem fecit, seu tradidit se in
sacrificium. 4°. Demum tunc Christus oblatus censendus est, cum abstulit
peccata; obtulit enim semetipsum ad multorum exhaurienda peccata; sed ex
apostolo Petro istud Christus praestitit in cruce moriendo.2
Quaquaversum igitur spectetur apostoli oratio, constat instar certi prin­
cipii habendum esse, tum Christum vere sacerdotem fuisse, dum in terris
degeret, tum semetipsum in sacrificium obtulisse in morte sua. Et haec de
priori sacerdotii munere.
9

581. Altero autem sacerdotii officio, quod diximus in intercessione
consistere, in mortali adhuc vita Christum perfunctum esse, argumentum
ineluctabile inter cetera exhibet s. Joannes, cap. XVII. in admirabili illa
oratione, quam post coenam Christus fudit pro omnibus tum praesentibus
tum futuris hominibus, ut suo loco ostendimus.3
582. Utrumque vero sacerdotale munus, quod in his terris Christus
inchoavit, in coelis perfecit, tum continua ac jugi sacrificii semel oblati
applicatione, tum perpetua illa intercessione, qua interpellat pro nobis.
583. Quaeri autem solet, in quo haec Christi apud Patrem in coelis
intercessio posita sit. Non desunt patres, iique non pauci, qui existiment
Christum etiam in coelo orare et precando interpellare pro nobis. 4 Hinc
illud Augustini dictum: Christus orat pro nobis ut sacerdos noster, orat in
I

») I. Petr. II. 24.
’) Tract. De T)eo: n. 474 et seqq.

4) Cf. Petav. lib. XII. cap. 8. §. 10 et
seqq.

234
nobis ut caput nostrum, oratur a notiis ut Deus noster. 5 Communior tamen
ac recepta sententia est, non aliud prae se ferre ejusmodi intercessionein,
quam apparitionem ac praesentiam Jesu Christi coram Patre, et continuam
applicationem remissionis ad salutem, quam ipse oblatione sanguinis sui
nobis comparaverat; quae apparitio cum habeat aliquam cum humana in­
tercessione similitudinem, ideo figurata loquendi ratione intercessio vocatui·?
584. Cum vero per ipsam Incarnationem factus sit Christus pontifex
seu sacerdos, ut Christi nomen ipsum indicat, quod inde Jesus consecutus
est7, patet, ipsum esse sacerdotem, neque praecise qua Deum, ut conten­
debant ariani, neque praecise qua hominem, uti autumabant nestoriani,
juxta uniuscujusque sectae principia8, sed ut Deum-hominem, qualem et
esse mediatorem mox dicemus. Humana enim natura spectari debet ut
principium quo (qui scholarum est sermo) operationibus sacerdotalibus Chri­
stus perfunctus est et perfungitur; Verbum autem divinum ut principium
quod sacerdotales operationes seu officia exerit, iisque infinitum pretium et
infinitam dignitatem tribuit. Recte Vigilius, seu quisquis est auctor quin­
que librorum contra Eutychem, lib. V ; Quia reconciliationis sacramentum,
inquit, immaculatum flagitabat sacrificium, talis hostia requirenda fuerat, quae
ita media esset inter Deum et homines, ut et morti succumberet per illud, quod
hominis habebat, et mortem revinceret per id, quod in se divinitatis tenebat. DIFFICULTATES.

585. I. Obj. Christus in terris degens proprie non fuit sacerdos, nec
proinde verum obtulit sacrificium, sed solum post suum in coelum ascen5) Enarrat, in Ps. LXX XV. η. 1.
·) Cf. tamen Petavius loc. cit
*) Est enim Christi appellatio non vox
naturae, sed personae utraqne natura constantis: cum hac autem appellatione connexa est pontificia dignitas, cujus symbo­
lum est unctio, quam nomen illud prae se
fert. Quare pontifex et sacerdos in ipsa
carnis susceptione factus est Dei Filius,
quando divinitate est inuncta hominis assum­
pta natura. Unctus est enim ille, ut ait
s. Augustinus, ut rex et sacerdos. Cf.
Enarr. II. in Ps. XX VI. n. 2.
·) Cf. Petav. lib. X1L cap. 11. §. 1 et
seqq. Ariani enim, qui naturam Filii Dei
scu Verbi diversam a paterna, et ea longe
inferiorem existimabant, camdemque cum
carne conjunctam loco animae esse crede­
bant, quidquid in Christo inerat, vel ab eo
gestum humile, Dcoquc minime dignum,

utpote ex imbecillioris naturae conditione,
totum hoc divinitati illius adscribebant,
velut dolorem, famem, sitim aliaque ejus­
modi, adeoque precandi et invocandi crea­
turae consentaneos allectus. Christum pro­
pterea, qua Deus est, ut Patre minorem,
sic ejus sacerdotem et mediatorem inter
illum et humanum genus esse statuebant.
Nestoriani autem, qui hominem a Deo esse
reipsa divisum autumabaut, statuebant Chri­
stum sacerdotem esse praecise qua homi­
nem, nec patiebantur dici Filium Dei vel
Deum esse sacerdotem, etsi adderetur se­
cundum carnem, vel, ut homo est. VidS. Cyrill. Ado. Nestorium, lib. III. opp.
tom. VL pag. 64. edit. Paris. 1638.
9) Vid. Jiiblioth. Pair. De la Vigne,
tom. V. col. 589. script. Virgilio tridentino.
Cf. tamen Papebrochius, tom. V. Junii, pag.
164. num. 8 et seq.

235
II
sutn, ubi quotidie se offert et interpellat pro nobis. Etenim
1. apostolus,
Hebr. X. 5 et 9. de illa oblatione loquitur, quae facta est in ingressu ejus,
quando sacrificia legalia abrogata sunt; at ingressus ille in coelum factus
est, non autem in terras; neque enim statim ac in terras ingressus est Chri­
stus, legalia sacrificia sustulit aut abrogavit 2. Christus sacerdotium suum
non obivit antequam ei dictum fuerit: Filius meus es tu, ego hodie genui te;
id autem factum fuisse, cum Deus eum a mortuis excitatum, Dominum et
Christum constituit, testatur s. Paidus, Act. XIII. 33, et Rom. I. 4, collât
Hebr. V. 5. Idem apostolus 3. aperte testatur, Hebr. VIII. 4. dicens: Si
Christus esset super terram, nec esset sacerdos; cum essent, qid offerent secun­
dum legem munera, qui exemplari et umbrae deserviunt coelestium. Ergo
Christus proprie sacerdos non fuit, nec sacrificium prius obtulit, quam in
caelis fuerit. 4. Hebr. VII. 26. Christus pontifex debuit sublimior caelis fieri.
Ergo in coelis prius esse debuit, quam sacrificium offerret. 5. Ibid. v. 24.
probat idem apostolus, Christum sempiternum esse sacerdotem, quia semper
in coelis pro nobis interpellat, jam vero, si in ligno crucis sacrificium semel
obtulisset, quid necesse foret, eum continue pro nobis interpellare? 6. Ne­
que demum praetereundum est, Jesum ipsum numquam dignitatem istam
sacerdotalem sibi attribuisse, eamque in sola ad Hebraeos Epistola, argu­
tiarum judaicarum plenissima, in ipsum conferri. 10 Ergo.

586. Resp. N. antec. Ad 1. probat. N. min. Diserte enim apostolus
X. 5. ejusdem Epistolae, scribit: Ideo ingrediens in mundum dicit: Hostiam
et oblationem noluisti, corpus autem aptasti mihi. Ingressus vero iste in
mundum non coarctatur ad illud instans, quo Christus vel conceptus vel
natus est; sed totum illud tempus complectitur, quo Christus in his terris
vixit. Hoc porro intervallo, ac praecise in morte ipsius, ut superius dixi­
mus 11, profecto sacrificia legalia sin minus facto, jure saltem abrogata sunt.
587. Ad 2. D. Factus est sacerdos ab eo, qui dixit ei: Filius meus
es tu, C. quando haec dicta sunt ei, N. Primum solum affirmat apostolus
cit. loc. alterum de suo adjiciunt sociniani. Addo non solum in resurre­
ctione, sed ante id temporis, declarationem ejusmodi a Deo Patre factam
esse, tum in baptismate, tum in transfiguratione. Meminit autem apostolus
solius resurrectionis, quia per ipsam maxime patuit divina Christi filiatio,
quae est fundamentum et causa sacerdotii Christi ej usque resurrectionis.

588. Ad 3. D. Si ejusdem ordinis fuisset sacerdotium Christi ac
sacerdotium leviticum, ejusdemque praestantiae, C. si diversi ordinis et di­
versae praestantiae, N. Contendit enim ibid, apostolus longe excellentius
I0) Ita quidem Wegscheider §. 134. et
cum eo Ziegler, Einleitung in den Brief
an die Hebraer, Golling. 1791. seu ln-

troductio in epist. ad Hebr.; Ammon,
Hibl. theol. II[. 17 et seqq.
“) Hujus tract, part. 1. n. 170.

236
esse sacerdotium Christi, quam fuerit sacerdotium leviticum ob plures cau­
sas, quas ibi persequitur, inter quas urget objectum et efficaciam; objectum
quidem, quia sacerdotium leviticum erat ordinatum ad solani emundationem
carnis, sacerdotium Christi ad emundationem spiritus seu conscientiae; effi- .
cadam, quia illud, utpote imperfectum, sua sacrificia semper iterare debe­
bat, sacerdotium Christi, utpote perfectissimum et ratione sui et ratione
sacrificii, una oblatione consummavit in sempiternum sanctificatos, quin
illud repetere necesse fuerit. Hinc concludit, quod, si paria fuissent ejus­
modi sacerdotia et sacrificia, alterutra inutilia forent. 12
589. Ad 4. D. Expleto ejus munere in terris, C. hoc non expleto, iY,
Primum tantum affirmat apostolus, ut ostenderet, Christum, cum in coelum
ascendit, quod in terris perfecerat, per applicationem complere.
590. Ad 5. D. Per continuationem muneris sacerdotalis in jugi appli­
catione meritorum suorum, C. secus, A’. Diximus porro in probationibus
interpellationem Christi in coelis in applicatione fructus sacrificii in cruce
oblati ad expiationem peccatorum nostrorum consistere.
591. Ad 6. Resp. I. Dato etiam quod rationalistae assumunt, solum
nempe auctorem Epistolae ad Hebraeos, ut ipsi loquuntur, tribuisse Christo
sacerdotalem dignitatem, illud satis nobis esset ad arguendam impietatem
socinianorum; cum ex perpetua ecclesiae traditione, divinae auctoritatis sit
haec epistola.
Resp. H Falsam esse illorum assertionem. Cum enim Christus
Matth. XXH. 44 et seqq.; Marc. XH. 36; Luc. XX. 42. sibi applicet psal­
mum CIX. in quo expresse Christi sacerdotium praedicatur, hoc ipso sibimetipsi sacerdotalem dignitatem attribuit.
592. H. Obj. Duo sunt, quae prohibent, quominus in morte Christi
veri nominis sacrificium agnoscamus ; ac primum quidem, quod contra
omnium sacrificiorum naturam idem Christus fuisset simul hostia et sacer­
dos; secundum, quod illius sacrificii hostia non ab ipso sacerdote mactata
fuisset; Christus enim a tortoribus morti traditus est. Nec juvat reponere
ideo Christum sacerdotem fuisse atque ejus mortem sacrificium, quia illa­
tam mortem patienter sustinuit, siquidem et martyres omnes voluntarie pro
Christo mortem fortissime tolerarunt, quin propterea veri nominis sacrifi­
cium illorum mors dici possit. Ergo.
593. Resp. A7. A. Nam non prohibet primum, tum quia haec est
praerogativa peculiaris sacrificii Christi, quam Scripturae, patres, liturgiae,
ceteraque omnia ejusdem generis documenta eidem vindicant; tum quia in
coelis ipsis, ubi, socinianis fatentibus, sacrificium Christus offert, idem est
ls) Cf. Tournely, De Incarnat, qnaest.
IV. art. 2. argTim. 4. respons. secundae Socinian. refutatio; Petav. lib. XII. cap. 11 et

seqq. Bernard, a Piconio, Tripi, expos, in
hunc locum.

sacerdos ct victima. IIoc autem maxime commendat sacrificium Christi,
ut expresse declarat apostolus Hebr. IX. 11,12. cujus verba superius de­
scripsimus,
594. Non prohibet alterum, quia tortores non tamquam sacrificatores
mortem Christo intulerunt, sed tamquam instrumenta, quibus Christus usus
est ad se immolandum pro vehementissima, qua erga nos flagrabat, cari­
tate; oblatus enim est, quia ipse voluit. Haec autem Christi morientis ca­
ritas infinite major fuit quam crucifigentium iniquitas.
595. Ad confirmat N. paritatem. Nec enim martyres instituti sunt
sacerdotes ad offerendos semetipsos in veri nominis sacrificium, qualem
Christum institutum fuisse declarat apostolus Hebr. X. 5. verbis superius
recitatis et huc usque probavimus.

PROPOSITIO Π.
Christus Jesus veri nominis mediator fuit.

596. Haec pariter propositio ad fidem spectat, ut ex constanti et perpetua
ecclesiae catholicae doctrina in sacris litteris et traditione fundata, constat.
597. Etenim apostolus conceptis verbis, I. Timoth. Π. 5, 6. ait :
Cnus Deus, unus et mediator Dei et hominum, homo Christus Jesus, qui dedit
redemptionem semetipsum pro omnibus. Ideo autem ab apostolo Christus
mediator dicitur, quia dedit redemptionem semetipsum pro omnibus: ergo non
improprie, ut sequester, arbiter et advocatus mediatores dicuntur, Christus
* ’ :
' ' · <
· i· ■ I 7
I* '’
mediator tantum extitit, sed veri nominis mediator praeterea agnoscendus
est tamquam sponsor, qui soluto pretio pro peccatis nostris satisfecit, ac
nos Deo reconciliavit, ut capite insequente fusius ostendemus.
598. Fuit autem et est veri nominis mediator Christus, prout
Deus et homo est. Dicitur enim in Scripturis, Deum acquisivisse ecclesiam
sanguine suo, tum Dominum gloriae crucifixum esse, aliaque ejusmodi de
Christo praedicantur, quae utriusque naturae concursum supponunt in hu­
mani generis redemptione, ac propterea in mediatione, qua Christus per­
functus est. Quare s. Augustinus: Mediator, inquit, inter Deum et
homines oportebat, ut haberet aliquid simile Deo, aliquid simile hominibus, ne
in utroque hominibus similis longe esset a Deo, aut in utroque Deo similis
longe esset ab hominibus, atque ita mediator non esset. 1 Eodem sensu ceteri
patres tum graeci tum latini loquuntur. 2
') Confess, lib. X. cap. 42.
*) Cf. apud Petav. lib. XII. cap. 4 et
seqq. Ut magis accurata habeatur notio
mediationis, distingui debet persona me­
diatoris a mediationis opere, seu munere.

Ad verum et proprie dictum mediatorem
constituendum in subjecta materia, de qua
agimus, requiritur concursus utriusque na­
turae. Opus autem mediationis posuit sola
humana natura in Verbo subsistens; haec

238
599. Diversa tamen ratione unaquaeque natura ad ejus mediationem
concurrit. Natura enim humana materiam seu opus mediationis submini­
strant, Verbi vero hypostasis valorem et dignitatem in opus contulit. Ex
hac autem animadversione erroris convincuntur sive ii, qui Christum me­
diatorem ut Deum tantum, cum veteribus arianis asserunt, sive qui eum
talem ut hominem tantum extitisse autumant cum Francisco Stancharo ac
socinianis. Hi enim rati sunt, non potuisse Christum esse mediatorem ut
Deum, ne in absurdum illud incidamus, ut eum fuisse mediatorem suimetipsius affirmemus.
Reponimus enim, non eo modo, quo unus est de Trinitate, mediatorem
esse Christum; quippe persona eadem Verbi, qua Deus est, citra carnis
communionem sive cogitatione
o
* ab hac abstracta, in Trinitate secunda numeratur; quatenus vero hic homo est et humanam naturam quodammodo
informat ac terminat, mediatoris partes ac mimus implet. 3
600. Si praeterea Christus veri nominis mediator fuit quatenus tam­
quam sponsor pro nobis satisfecit, colligimus, Christum ante Incarnationem
improprie tantum potuisse dici mediatorem, prout a ss. patribus, praesertim
antiquioribus praedicatur, quatenus nempe spectabatur ut internuncius ac
interpres divinae voluntatis apud homines in frequentibus illis apparitioni­
bus, in quibus sub adspectabili specie videndum se praebuit; vel etiam
quatenus Deus, intuitu futurae ejus mediationis et meritorum, peccata con­
donavit, et ritam aeternam illis impertitus est, qui in eumdem Christum
venturum rite credidissent.4
601. Cum praecipua controversia, quae circa Christum mediatorem
inter catholicos et socinianos agitatur, afficiat ipsam satisfactionem, ideo
difficultates, quae adversus propositionem quam adstruximus moveri solent,
commodius refellemus in sequenti capite.

CAPUT VI.
DE CHRISTI SATISFACTIONE ET MERITO.

602. Satisfactio, ut loquitur Catechismus romanus1, est rei debitae in­
tegra solutio. Nam quod satis est, ei videtur nihil deesse. Res autem de­
bita aut personalis est aut realis. Debitum personale, ut vocant, illud est
quod oritur ex injuria alteri illata; reale est illud, quod exurgit ex re ali­
qua, e. gr. pecunia, qua erga alterum obstringimur. Priori in significatione
enim sola potuit pati, mori, pretium sol­
vere etc. Natura vero seu persona divina
non contulit nisi dignitatem et valorem ejus­
modi operi. Cf. Petav. loc. cit.

’) Cf. Petav. loc. cit. cap. 5. §. 7.
*) Cf. Petav. loc. cit. cap. 3.

*) Part. II. cap. 5. §. 62.

239

»

liic satisfactionem accipimus, quatenus nempe personalis est; quo sensu idem
satisfacere significat, quod alteri tantum praestare, quantum irato animo ad
ulciscendam injuriam satis esse possit; atque ita satisfactio nihil aliud est
quam injuriae alteri illatae compensatio.
603. Rursum satisfactio haec personalis bifariam sumitur, proprie sci­
licet aut improprie. Proprie ille satisfacere censetur, qui ad justitiae rigo­
rem injuriam alteri illatam per compensationem reparat; improprie autem
ille satisfacere dicitur, qui tam ex justitiae aequalitate quam ex benignitate
partis laesae, gratis injuriam condonantis, veniam obtinet.
604. His praemissis, status quaestionis jam exponendus est, quae
viget catholicos inter et socinianos, eorumque surculos quackeros, methodistas atque rationalistas. So ci ni an i cum reliquis enumeratis contendunt,
Christum Jesum nonnisi improprie pro nobis satisfecisse; asserentes L ipsum,
partibus sibi a Deo impositis ad salutem nostram procurandam expletis,
gratis ab ipso obtinuisse peccatorum nostrorum relaxationem; IL praeterea,
Christum esse hominum Salvatorem praeconio dumtaxat et consilio, quibus
viam salutis nobis annunciavit ac ad eam nos cohortatus est," atque exem­
plo, quo nobis praeluxit, non autem opere, merito et efficacia humanum
genus reparando; HI. demum statuentes, Christum mortuum esse bono et
IlW
commodo
seu utilitati nostrae, non autem hominum loco ac vice, per veram
ejus in nostri locum substitutionem. Quae quidem necessario profluunt ex
fundamentali ipsorum de Christo doctrina. Cum enim recensiti haeretici,
seu potius increduli, principii loco habeant, Christum nomine tantum et
appellatione Deum esse, natura vero origine ac potestate purum hominem,
sequitur omnem veram satisfactionem Christi subverti; neque enim huma­
nae actiones tantae virtutis esse possunt, ut illatam Deo injuriam vere et
proprie compensare valeant ad justitiae aequalitatem.
Germanam satisfactionis doctrinam haud parum temeravit Hermesius, qui quamvis veram ac rcalem exhibitam a Christo satisfactionem
admittat ejusque necessitatem, attamen negat Patrem aut debuisse aut vo­
luisse placari ob hominum peccata. Etenim Hermesius assumit I. uti prin­
cipium inconcussum Deum minime iratum fuisse hominibus ob ipsorum
peccata, quia licet ipse sit sanctus, et peccatum odio habeat, diligit nihil­
ominus homines, quamvis peccatores. Π. Statuit, Demn non indiguisse ex
parte sua placatione, nec debuisse ex justitia exigere ullam personalem ab
homine poenam, neque propterea eam exegisse a Christo. HI. Constituit,
Christum passione ac morte sua pro homine non subiisse poenas illas uti
debitas in actu peccatis nostris, neque requisitis a divina justitia in actu uti
conditionem placationis suae erga hominem; verum eas pertulit ad patefa­
ciendum eidem homini, quid Deus potuisset ab homine exigere in hypothesi
(non reali), quod ipse voluerit exigere quod necessarium foret ad Deum con-

’ ·;■

r·

.‘I )

digne placandum, in hypothesi (non real i), quod ipse fuisset iratus homini,
ut exinde homo disceret melius cognoscere divinae offensae magnitudinem,
et salutarem peccati horrorem concipere. Seu quod idem est, per simula­
tionem quandam Deus exegisset a Christo satisfactionem. Quae quidem
omnia, praeterquam quod socinianis impense faverent, catholicam plane de
sadsfactione doctrinam evertunt ac labefactant.2
605. Contra vero catholici ex verissimo illo principio, quo consti­
tuunt, Christum esse naturalem Dei Filium, atque adeo natura et origine
Deum, verissime etiam colligunt, Christum vere et proprie divinae justitiae
satisfecisse, I. quia ipse salutis nostrae pretium cumulatissimum, idque ex
justitiae legibus, Deo persolvit; II. quia ipse, utpote verus ac proprie di­
ctus Salvator noster, reipsa opere et merito nos redemit, et in salutem
asseruit; III. denique, quia mortuus est pro nobis, quatenus scilicet mortem
pro nobis ac vice nostrùm obierit, seque moriens in locum nostrum suf­
fecerit.
606. Quae ut clarius intelligantur, animadvertendum est, peccatum,
pro quo satisfactio exhibetur, triplicem habere respectum; est enim 1°. de­
bitum, quo divinae justitiae obligamur; 2°. injuria, quae inimicitiam inducit
Deum inter et homines; 3°. crimen, quo rei evadimus mortis et aeternae
maledictionis.
Peccatores enim in sacris litteris passim dicuntur 1°. debitores3, 2°. ini­
mici*, 3°. rei,3
Quare Deus se habet 1°. ut creditor, cui debetur, 2°. ut pars offensa,
quae placanda est, 3°. ut judex qui poenam repetit.
Hinc ad veram et proprie dictam satisfactionem tria requirebantur:
1°. ut esset debiti solutio; 2°. ut esset irae divinae placatio; 3°. ut esset
reatus expiatio.
Nobis igitur opus erat tum sponsorejtc vade, qui pro nobis debitum
solveret, tum reparatore, qui nos cum Deo reconciliaret, tum denique sa­
cerdote et victima, qui se nostri loco ad poenas substitueret, ac peccata
nostra expiaret
607. Haec autem praestare Christus non potuit, quin ejus actiones
supponantur meritoriae. Hinc est quod utraque, nempe satisfactio et meri­
tum, semper una jungantur. Est autem meritum nexus operationis liberae
ad retributionem. Nomine retributionis venit tum poena, tum praemium,
tum merces; siquidem operis liberi ab aliquo patrati connexio esse potest
apud alium vel ad poenam, vel ad praemium, vel ad mercedem. Nexus
’) Cf. cit. dissert. Ri/lessioni sut inetoilo etc. ubi in medium allatis Hermesii
testimoniis ex part. III. Theolog. special.
mentem ejus excussimus ac refellimus.

’) Mat th. VI. 12; Coloss. II. 14.

<) Rom. V. 10; Coloss. I. 21.
4) Marci III. 29; Jacobi II. 10.

*

241
liberae operationis ad retributionem exurgere potest vel ex decentia, vel
ex pacto, vel ex manifesto impleti operis jure apud retributorem, ita ut,
nisi retributio fiat, laedatur jus istud, aut justitia in observantia juris po­
sita. Ubi nexus ex decentia tantum adest, quae potius sumitur ex liberalitate retributoris quam ex vi operis, illud oritur meritum, quod dicitur de
congruo; ubi vero ejusmodi nexus habetur, qui exurgat ex pacto aut vi
operis libere positi, seu ex justitia, tunc meritum illud oritur, quod de con­
digno nuncupatur ac proprie meritum dicitur.

608. Meritum rursus vel naturale est vel supernaturale. Primum
occurrit, si nexus liberi operis ad retributionem proveniat ex naturae viri­
bus, ut hominis opus ac pactum apud hominem, civis apud principem etc.
Contra vero, si nexus proveniat ex opere auxiliis gratiae facto, vel ab
auctore ipso coelestium horum auxiliorum," qui majus profecto quidpiam
est quam peculiaria distinctim auxilia, tunc erit supernaturale.
609. Cum igitur nullae conditiones Christo defuerint, quae ad meri­
tum proprie dictum seu de condigno requiruntur, sanctitas videlicet in ope­
rante, libertas in opere et promissio in retribuente, vere et proprie meruisse
ipse dicendus est. De sanctitate nemo dubitat; de libertate suo loco dixi­
mus; promissio autem patet ex Is. LIII. 10: Si posuerit pro peccato ani­
mam suam, videbit semen longaevum. 6 ·
610. Ex quibus Isaiae verbis constat non tantum Christum sibi me­
ruisse 7, sed nobis etiam, ponendo nempe pro peccatis nostris animam
suam, seu satisfaciendo pro nobis. Hinc a concilio trid. Christus dicitur
nostrae satisfactionis causa meritoria. 8

611. Ad hanc igitur satisfactionem adstruendam jam progredimur,
praetermissis minus necessariis concertationibus, quae in scholis agitari so­
lent circa ejusdem satisfactionis proprietates et conditiones, de quibus
scholastici ipsi considi possunt. 9 Sit igitur
e) Id ipsum declarat apostolus, Phi­
lipp. II. 8, 9. scribens de Christo: Humi­
liavit semelipsum, factus obediens usque
ad mortem, mortem autem crucis. Pro­
pter quod el Heus exaltavit illum etc.
Quibus in locis, ut animadvertit Petavius,
velut stipulatio quaedam pactumque Dei
cum homine Christo continetur hujusmodi,
ut, si redimendis hominibus mortem suam
vellet impendere, tum in gratiam et spem
recuperandae salutis admitterentur illi, tum
ipse sibi gloriam ac decus immortale com­
pararet. Cf. lib. XII. cap. 9. §. 2. De iis,
quae spectant ad Christi meritum, copiose
Perrone, Praelectiones theolog. VI.

disputat Vasqucz, tom. I. in tertiam part,
s. Thomae, disput. LXXIV et seqq.
7) Christus sibi ipsi praesertim prome­
ruit gloriosam e mortuis resurrectionem ac
nominis sui exaltationem.
8) Sess. VI. cap. 7.
9) Quaestiones scholasticorum non attin­
gunt satisfactionis Christi veritatem aut
ejus sufficientiam ad omnium peccata re­
dimenda; de his enim nemo unus unquam
dubitavit. Versantur igitur eorum discepta­
tiones in exponenda ratione, qua satisfactio
Christi sufficiens et condigna fuerit. Nam
alii contendunt, eam ex se condignam et

16

t ’

■■■■■■αΒηΚΗνΒΜΗΗΗ····

242
PROPOSITIO.
Christus vere et proprie pro nobis divinae justitiae satisfecit.

612. Ad catholicam fidem haec propositio pertinet, in omnibus fidei
symbolis tradita; estque totius Christianae spei fundamentum. Ejus autem
veritatem sic ostendimus:
613. Christus vere et proprie pro nobis satisfecisse divinae justitiae
dicendus est, si I. semetipsum Deo in sacrificium obtulit et tamquam pia­
cularem hostiam ut sacerdos immolavit; si II. peccata nostra, poenasque
illis debitas ut sponsor in se suscepit ac luit ; si III. nos suo sanguine re­
demit; si IV. denique nos ut mediator cum Deo reconciliavit cumque pla­
cavit. Atqui reipsa haec omnia praestitit Christus. Ergo.
614. I. Ac primo quidem Christum tamquam piacularem ho­
stiam semetipsum in sacrificium Deo obtulisse, ea omnia
ostendunt, quae paulo ante de Christi sacerdotio ejusque sacrificio in cruce
oblato disputavimus.
615. Π. Alteram vero assumptionis partem luculenter evincunt vete­
ris ac novi foederis simul collata in hanc rem testimonia ; Isaias enim,
cap. LUI. testatur Messiam dolores ac peccata nostra portasse, ob haec
vulneratum, attritum et ad mortem traditum esse, et quidem ad eum finem,
ut nos ob dolores a se toleratos sani, id est, liberi ab iis efficeremur; ergo
non ob suas iniquitates ac peccata, quae nulla unquam habuit aut habere
potuit, Christus poenas ac mortem tulit, sed ob peccata nostra, quatenus
ea in se luenda susceperat.
Talem porro esse sensum vaticinii Isaiae non solum verborum nativa
vis, orationis series et constans judaeorum traditio, ut suo loco ostendimus
sed etiam gravissima apostoli Petri auctoritas patefacit, qui paucis germa­
nam prophetae sententiam his verbis complexus est: Qui peccata nostra
ipse pertulit in corpore suo super lignum, ut peccatis mortui, justitiae viva­
mus, cujus livore sanati estis (I. Petr. Π. 24.). Quod enim de languoribus
Isaias dixerat, apertius Petrus de peccatis exponit; quod propheta de pec­
catis nostris addiderat a Deo in Christum conjectis, id apostolus ad crucis
supplicium, aut potius sacrificium refert; peccatis nostris poenas debitas

h <.

perfectam non fuisse, sed ex sola Dei ac­
ceptantis liberalitate; alii censent, eam non
fuisse ex virtute seu titulo justitiae verae
ac rigorosae factam; alii vero licet fate­
antur, eam titulo verae justitiae factam esse,
nolunt tamen ad omnes rigorosos juris
apices exactam illam fuisse; inde inferunt,
Christi satisfactionem fuisse quidem suffi-

*

cientem, non autem superabundant em. Qui
ejusmodi quaestiones penitius cognoscere
cupit, poterit inter ceteros consulere Vasquez, loc. cil. disp. VII seqq. ubi de his
fuse disputat. Opp. ediL Ingolstad. 1610.

’) N. 186.

243
Christum in sc denique Bilacepiese et in crucem sursum luendas tulisse, de­
clarat Petrus gracca voce ùvipep/.ev, sursum tulit, nempe in corpore suo
super lignum.
In camdem sententiam dictum est ab apostolo Paulo: Eum qui non
%
t ,·
'
noverat peccatum, pro nobis peccatum fecit, ut nos efficeremur justitia Dei in
ipso (LL Cor. V. 21.); et alibi (Gal. III. 13.): Christus nos redemit de ma­
ledicto legis, factus pro nobis maledictum ; quia scriptum, est: maledictus omnis,
qui pendet in ligno
Atqui non alio sensu Christus factus peccatum aut
maledictum dici potuit pro nobis, nisi quatenus subrogatus .est in locum
nostrum, quibus ob peccata ac legis transgressionem poenae ac maledictio
debebantur, quas ipse in se luendas suscepit; ergo.
616. ΙΠ. Christum pariter, quod tertio loco probandum assumpsimus,
suo nos sanguine redemisse, apertissima Scripturarum testimonia
evincunt·. Apostolus enim, I. Tim. II. 6. scribit: Qui dedit semetipsum redemptio­
nem (graece άντίλντρον, pretium redemptionis) pro omnibus·, et I. Cor.
VI. 20 : Empti estis pretio magno : Ephes. I. 7 : In quo (Christo) habemus
redemptionem per sanguinem ejus, remissionem peccatorum; ad Tit. II. 14:
Dedit semetipsum pro nobis, ut nos redimeret ab omni iniquitate. Sic lucu­
lentius etiam apostolus Petrus ait, I. Petr. I. 18: Scientes, quod non cor­
ruptibilibus auro vel argento redempti estis de vana vestra conversatione pa­
ternae traditionis, sed pretioso sanguine quasi agni immaculati Christi etc.
Unde sic argumentamur : ille vere ac proprie sanguine suo nos rede­
mit a peccatis nostris, qui illum dedit tamquam pretium redemptionis no­
strae, sicut aurum et argentum datur pro pretio rei temporalis ac venalis;
atqui ita ex allatis testimoniis Christus sanguinem suum dedit; ergo.
617. IV. Atque ex his jam sequitur, quod quarto loco proposuimus,
scilicet Christum tamquam mediatorem Deum placasse eumque
nobis reconciliasse. Etenim causa sive ratio, ob quam Deus nobis iratus
erat et poenas a nobis exposcebat, fuerunt profecto peccata nostra. Si
igitur Christus, ut ex dictis constat, ad haec expianda se ipsimi ut victi­
mam in sacrificium obtulit : si seipsum in locum nostrum suffecit ad ea ex­
pianda atque luenda: si denique sanguine suo eadem eluit ac sustulit, nulla
amplius irae ac inimicitiae ratio in Deo adversus nos subsistere potuit, et
quare nobiscum placatus non sit.
Talem profecto passionis Christi fructum Scriptm-ae ubique comme­
morant. Cum inimici essemus, inquit apostolus, reconciliati sumus Deo per
mortem filii ejus, Rom. V. 10. et alibi: In ipso (Christo), inquit, compla­
cuit omnem plenitudinem inhabitare, et per eum reconciliare omnia in ipsum,
pacificans per sanguinem crucis ejus, sive quae in terris, sive quae in coelis
sunt, Coloss. I. 19; ut alia ejusmodi testimonia, quae innumera prope sunt,
ne longior sim, praeteream.

16*

* kJ
UPj
0i4

244
Cum igitur Christus, ut ex allatis Scripturarum testimoniis li­
quet, quatuor illa praestiterit, quae ad veram et proprie dictam satisfactio­
nem requiruntur, jam patet propositum adversus eocinianos.
619. Patres, socinianis ultro latentibus, in catholico satisfactionis
dogmate praedicando unanimes plane sunt. 2 Quamvis autem patrum aucto­
ritatem ipsi rejiciant, juverit tamen paucis illorum colligere doctrinae capita
seu principia, ex quibus non modica assertae veritati lux affulget.
Mira igitur consensione statuunt patres: 1ΰ. nullam creatam rem parem
ac idoneam esse tum pro peccato originali tum pro peccatis reliquis ad
exacte Deo satisfaciendum, ideoque non alium, quam qui Deus esset, inter­
venire debuisse.3 2°. Christum Jesum mediatorem nostrum non solum
plene, sed cumulate Patri satisfecisse pro omnibus omnium delictis, ac pro­
pterea non modo infinitam, sed, si ita loqui fas est, infinita uberiorem
fuisse meritorum Christi amplitudinem. 3°. Docent infinitam ejusmodi me­
ritorum Christi aestimationem devenisse ex eo, quod operationes ejus pro­
priae essent personae Verbi incarnati. 4°. Secundam potius ss. Trinitatis
personam decuisse hominem fieri prae personis reliquis ad hominem libe­
randum, quia, ut ait apostolus, decebat eum, propter quem omnia et per quem
omnia, nempe creata productaque fuerant, salutis illorum auctorem fieri.
Quod brevi sententia conclusit s. Ambrosius, dicens: Decuit enim,
ut ille nos redimeret, qui creavit. 4 Docent propterea iidem patres, non mi­
norem ad redimendum hominem potentiam requiri quam ad condendum,
ÙTÏT o et majorem quodammodo.
Porro ad creandum vis et potentia in­
finita requiritur, ut s. Thomas ostendit6; igitur et ad redimendum sive ad
promerendam redemptionem infinita virtus necessaria fuit.7
618.

*) Haec patrum testimonia collegerunt Pe­
tavius, lib. XII. cap. 9, et Grotius in De­
fensione fidei catholicae de satisfactione
Christi ado. Socinum, Lugd. Batav. 1617.
Adversus Grotium praeter Ravenspergerum,
in op. Judicium de libro Grotii de satis­
factione Christi, Groningae 1617. scripsit
Joann. Crellius, in op. Responsio ad librum
Huyonis Grotii pro catholica fide de sa­
tisfactione J. C. Siluit Grotius, vel quod
ad Sociui paries transiisset, ut Patinus, Osiander, ct cum primis Bossuetus existimant;
vel quod, in dogmate quidem de Christi
divinitate ac satisfactione a socinianis dis­
sentire pergens, existimaret, non esse cur
ob hanc quaestionem diuturnius bellum
committi debuerit. Certe ad Crellium scri­
bebat ipse Grotius: «Pacis consilia et amavi
semper et amo nunc quoque, eoque doleo,
cum video tam pertinacibus iris committi

inter se eos, qui Christi se esse dicunt, si
recte rem putamus, quantillis de causis?'
Difficile est, Grotium a socinianismo de­
fendere, cujus principiis suos in sacraro
Scripturam commentarios adspersil. Deinde
hoc ipso, quod Grotius parvi momenti quae­
stiones fecerit de Christi divinitate et satis­
factione, ostendit, se protestantismi impetu
abreptum fuisse et in socinianismum de­
clinasse.
*) Cf. Petav. loc. cit. §. 6.
D De fide, lib. IIL cap. 2. n. 8. edit,
maur.
s) Cf. Petav. ibid. n. 7.
·) Part. I. qu. 45. art. 5.
D Inter utrumque tamen infinitatis ge­
nus illud interest, quod alterum naturale
est, nempe creationis, alterum morale, sci­
licet meriti.

245
620. Domum Scripturis et totius antiquitatis consensui ad assertae
veritatis confirmationem adjicimus rationum momenta deducta ex ab­
surdis quae in socinianorurn hypothesi consequerentur. Etenim, si Christus
nonnisi ad confirmandam doctrinam suam mortuus esset, atque ut nobis
esset exemplo, 1°. non magis, saltem quoad rei substantiam, profuisset
quam martyres tum V. tum N. T. qui mortem Obierunt ad doctrinae divi­
nitus traditae confirmationem, nobisque exemplo fuerunt; 2°. aeque redem­
ptio reliquis Christi operibus, miraculis, praesertim resurrectioni et ascen­
sioni ejus in coelum ac ipsius morti esset tribuenda; 3°. sacri scriptores,
qui redemptionem, seu liberationem a culpis ac poenis iis debitis, et recon­
ciliationem humani generis cum Deo constanter tribuunt morti Christi et
ipsius sanguinis pretio, nos~dec£pissent, ac reipsa tota antiquitas seu uni­
versa ecclesia usque ad Socinum decepta esset, atque inanis omnis fuisset
in Christi mortem Christianorum spes.
Hanc postremam consecutionem viderunt rationalistae, eamque ultro
admiserunt. Ipsi enim demum fassi sunt, in Scripturis luculenter hunc
articulum contineri; ast simul contendunt, scriptores sacros in ejusmodi do­
ctrina tradenda induisisse anticipatis coaevorum judiciis, atque prospexisse
honori magistri sui ob latam ab eo ex infami supplicio ignominiam.8
s) En verba Wegsclieidcr, qui §. 136.
scribit: Quod si tum fontem dogmatis
illius (expiationis et satisfactionis) qui est
in notionibus de sacrificiis, quas, ut alii
populi incultiores, sic etiam hebraei ha­
bebant . . . tum dicta scriptorum sacro­
rum . quae ad dogma illud probandum
allata sunt, accuratius examinareris, haud
dubitabis, quin illa de symbolica quadam
ac vicaria expiandi peccata ratione notio
Israelitis maturi jam fuerit cognita {Lev.
IV 3 et seqq. V. 11 ; XVI. 21 ; XVII. 11 :
Cf. III. Reg. XXL 29; IV. Reg. XXIV. a
1 ad 4.) . . . Quo facto ab omnibus fere
scriptoribus sacris, qui odium et ignomi­
niam supplicii Jesu Christo illati remo­
verent, maxime a Paulo, ita exposita
est, ut mortem Jesu Christi ostenderent
tamquam expiatoriam eamdemque vica­
riam , velut poenam peccatorum omnium
(L Joann. II. 1 et 2.) ab ipso susceptam
{Matth. XX. 28; XXVL 28; Joann. I. 29;
Rom. v. 6 — 9; IL Cor. V. 21; Gal. III. 13;
I. Petr. II. 24; I. Tim. IL 6; Rehr. IX. 28.),
et Jesum ipsum tamquam agnum purum
atque immaculatum (I. Petr. I. 18 et seqq.;
II. 24; coll. Is. LIII. 7·), a Patre ipso

morti quasi victimam piacularem tradi­
tum, sanguine suo peccata mundi abluen­
tem (I. Joann, I. 7; IL 1 et seqq.}. Obedientiae igitur ipsi sive virtuti Jesu vim
quamdam vicariam videntur tribuisse
(Rom. N. 18 et 19; I. Petr. L 19; III. 18;
I. Joann.· II. 1; Hebr. IX. 14.) etc.
Ac rursum §. 137 : E locis jam com­
memoratis facile inlelligitur, doctrinae
ecclesiasticae (catholicae) fundamenta et
ipsa momenta potiora in librorum sacro­
rum effatis nonnullis vere contineri.
Demum concludit §. 142: Ex argumen­
tis supra propositis (quae inferius nos
afferemus et diluemus) hoc quidem ap­
paret; primum doctrinam scriptorum sa­
crorum de morte Jesu Christi peccata
hominum expiante opinionibus aequalium
{ Hebr. IX. 22.) mullis de causis accom­
modatam fuisse, et ad commendandum
novae religionis institutum illo tempore
aptissimam ; unde hanc ipsam doctrinae
formam, providentia divina sapienter id
permittente, ab euangelii doctoribus ex­
hibitam esse facile tibi persuaseris.
Ex his colligimus, 1°. dogma catholi­
cum reipsa in sacris Scripturis contineri;

ί-Ι'ΛΑί ·.

246

f

V*·!

Monent christianos doctores, ut sedulo caveant, ne quasi veternum obducant
conscientiae improborum, praesertim morti propinquorum, nimium jactando
vim sanguinis Christi expiatoriam, quo Deus, Molochi instar innocentis san­
guinem sitientis, placatus sistatur. 9
621. Unde deprehendere licet impietatis progressus, immo et eversio­
nem principii fundamentalis protestantisme Primi protestantes docuerunt,
soli Scripturae in rebus fidei standum esse. Scripturarum, ut ipsi autuma­
bant, auctoritate freti, rejecerunt necessitatem bonorum operum, poeniten­
tiae et satisfactionis, ne injuria irrogaretm· sanguini Christi. Sociniani
eidem principio innixi intulerunt, omnem abjiciendam esse satisfactionis
proprie dictae doctrinam, quae in Scripturis non reperitur, nec nisi ex
praepostera majorum nostrorum interpretatione Scripturarum illam ortam
esse. Rationalistae meliori fide agentes fatentur, doctrinam de morte Christi
vicaria et expiatoria aperte in Scripturis tradi ; ast contendunt, sacros scripto­
res tum deceptos tum deceptores extirisse; ideoque non in Christi morte ejusque
sanguinis pretio pro nobis oblato cliristianos spem suam reponere debere, sed
unice in bonis operibus seu in recte et honeste factis, ne injuria inferatur
sanguini Christi, qui, in hvpothesi de vi expiatoria, nobis nocuisset, effi­
ciendo nos desides atque in vitiis obfirmatos.10 Et en eos in deismum ac
naturalismum delapsos.
622. Sive igitur Scripturarum oracula consulamus, sive perpetuam
totius antiquitatis doctrinam, sive nefarias contrariae doctrinae consecutio­
nes, patet, nisi velimus christiano nomini nuncium remittere, Christum,
prout nobis ostendendum proposuimus, vere ac proprie Deo pro hominibus
satisfecisse.
DIFFICULTATES.

623. I. Obj. 1. Non alio sensu Christus peccata nostra portasse in
sacris litteris perhibetur quam eo, quo passim Deus legitur portare peccata
nostra; e. gr. Exod. XXXIV. 7, et Num. XIV. 18. Jam vero Deus non
fert peccata nostra, ea in se transferendo, sed condonando, aut patienter
ac frustra propterea socinianos adlaborasse,
dum innumeris prope cavillationibus id inficiari conati sunt; conscientia demum vicit;
2°. juxta rationalistas sacros scriptores in
hoc dogmate tradendo turpiter errasse, id
sapienter permittente providentia divina;
adeoque universam ecclesiam usque ad
ipsos deceptam fuisse et in errorem inductam
a sacris scriptoribus juxta divinae provi­
dentiae ordinem. 3°. Colligimus, nullam
propterea fidem sacris scriptoribus adhi-

bendam esse, dum in re adeo gravi et de­
cepti sunt ct mundum universum decepe­
runt; et, quod consequens est, sacras Scri­
pturas noxias potius quam utiles esse. Huc
devenerunt, qui se adhuc chrislianos pro­
fitentur, ex principio semel constituto independentiae rationis ab auctoritate in ne­
gotio religionis, quod basim et essentiam
constituit proteslantismi.
9) Ibid. §. cil. 142.
*·) Ibid. §. 141. circa finem,

247

I

nobiscum agendo. Hunc sensum nobis patefacit s. Matthaeus VIII. 16
ct 17; cum enim ibi retulisset, Christum plures sanasse ex infirmitatibus,
subdit, id factum esse, ut adimpleretur quod dictum eat per Jaaiam prophe­
tam dicentem, ipse infirmitates nostras accepit, et aegrotationes nostras porta­
vit, non cas in se suscipiendo, sed alios sanando. Quod confirmatur ex
typo hirci emissarii, qui dicebatur portare peccata populi. 2. Redemptionis
pariter vocem metaphorice passim sumi in Scripturis, res nota est Hoc
•
*
autem sensu eam de Christo praedicari, suadent redemptiones typicae po­
puli israelitici ex Aegypti et Babylonis captivitate, suadet ratio, qua ven­
diti sumus diabolo, nempe gratis; gratis igitur redimendi eramus, cum
emptio et redemptio relativae sint. Alioquin, si verum pretium pro redem­
ptione nostra datum esset, fuisset illud persolutum diabolo, qui testante
apostolo, II. Timoth. Π. 26. homines captivos detinebat; quo nihil absur­
dius dici potest. 3. Quod si Christus affirmat, dedisse semetipsum redem­
ptionem pro omnibus, aliaque ejusmodi de eo leguntur, nemo est qui ne­
sciat particulam pro minime veram substitutionem importare, sed solam uti­
litatem; ut cum jubentur fideles, I. Joann. ΠΙ. 16. pro fratribus animas
suas ponere, et cum apostolus, Coloss. I. ait, se adimplere quae desunt
passionum Christi pro ecclesia; nec alia vis est graecae particulae vetéo,
quae respondet latinae pro. 4. Nihil denique efficiunt catholici ex eo, quod
dicatur Christus nos Deo reconciliasse, cum apostolus, Π. Cor. V. 19. aperte
dicat: Posuit in nobis verbum reconciliationis, etsi inde inferri nequeat apo­
stolos nos vere Deo per satisfactionem reconciliasse. Ergo.
624. Resp. Ad 1. N. Porro praedicari in Scripturis de Christo,
quod portaverit peccata nostra diverso sensu ab eo, quo haec ipsa praedi­
cantur de Deo in locis citatis, evincitur ex substrata materia, quae diversa
omnino est. Nec enim potuit Deus aut pati aut mori pro peccatis; potuit
id autem Christus in natura humana. Numquam praeterea de Deo dici­
tur, prout dicitur de Christo, quod positae fuerint in eo iniquitates omnium
nostrum, quod propter eas fuerit vulneratus et attritus, aliaque ejusmodi,
quae in probationibus attulimus. Quare, cum fateatur ipse Socinus, peccata
portare idem esse ac peccatorum poenas dare11, et hunc sensum necessario
") Fatemur., inquit, in Praelect. theolog. cap. 21. locutionem hanc portare
seu ferre peccatum sive iniquitatem
idem significare solere, quod peccati
poenas dare, sive ut verbum verbo
reddamus, peccati poenam ferre.
In Bibi. Fratrum Polonor. tom. I. pag.
580. Animadvertendum praeterea est, an­
tiquas versiones omnes hunc legitimum seu

germanum sensum confirmare. Etenim,
omissa vulgata, graeca Isaiae verba vertit:
Et ipse peccata nostra fert, et pro nobis
affligitur j syriaca: Vere passiones nostras
ipse pertulit, et dolores nostros ipse pas­
sus est; arabica: Ipse portat peccata no­
stra, et pro nobis dolore afficitur. Cf.
Biblia Polyglotta Walton.

248
postulent, quae de Christo Scripturae praedicant, plane concidunt, quae ad
infirmandas probationes nostras ab adversariis proferuntur.
625. Ex his responsio patet ad duas confirmationes, alteram desum­
ptam ex Matth. VIII. alteram ex typo hirci emissarii. Evangelista enim
retulit ad Christum morbos corporeos sanantem Isaiae vaticinium, ut figu­
ram sanationis a morbis spiritualibus, uti exponit ipse Grotius12; vel, ut
explicat s. Joann. Chrysostomus, eatenus s. Matthaeus in Christo morbos
depellente adimpletum dicit Isaiae vaticinium, quod proprie est de pecca­
torum poenis, quatenus morbi corporis ut plurimum sunt poenae peccato­
rum 13; quas quidem poenas cum in se luendas susceperit Christus, ideo
etiam cum aegrotos sanant, recte dicitur aegrotationes nostras accepisse.
Hircus autem emissarius non alio sensu dicitur portasse peccata populi,
quam quod symbolum et figura fuerit gerendorum per Christum; hinc de
figura ac symbolo, ut rei natura exigit, improprie, de figurato, ut ajunt,
proprie locutio illa accipi debet.
626. Ad 2. D. Interdum, C. in casu nostro, 2V. Quominus autem
improprie de redemptione a Christo peracta hanc vocem intelligamus, ve­
tant argumenta, quae in probationibus protulimus. Neque ejusmodi impro­
prium sensum in casu nostro in primis suadent tvpicae redemptiones populi
israelitici, in quas non concurrunt adjuncta illa, quae militant pro redem­
ptione Christi. In hac enim omnia, quae ad veram redemptionem consti­
tuendam necessaria sunt, reperiuntur. Nimirum in vera redemptione opus
est captivo et captivum detinente, tum redemptore et redemptionis pretio;
porro revelatio docet, universum genus humanum captivum fuisse aeternisque poenis damnatum; homines autem captivos detinebant et Deus tam­
quam supremus judex, et diabolus tamquam lictor apparitorque Dei, et
peccata tamquam laquei, mors tamquam poena, et infernus tamquam car­
eer; fuit autem redemptor Christus Dominus; ac denique redemptionis pre­
tium non fuit aliquid corruptibile, cujusmodi sunt aurum et argentum, sed
pretiosus sanguis quasi agni immaculati Christi, ut loquitur b. Petrus,
Epist. L cap. I. 19.

627. Nec suadet ratio, qua venditi sumus. Gratis enim excidere pos­
sumus et in diaboli potestatem culpa et inobedientia nostra venire; ast re­
dimere nos non possumus nisi per condignam satisfactionem. Quispiam
n) In Crit. sacr. adcap.VIIL Matth. v. 17.
■’) Homil. XXVH alias XXVIII. in
Matth. n. 1 et 2. Atque hic censura no­
tandus Erasmus, qui in adnot. ad cit. loc.
scribit: «Adduxithoc testimonium Matthaeus
ex Is. LIIL nonnihil ad suum deflectens
negotium. Etenim, quod illic dictum est

de passione Christi et sublatis hominum
peccatis, hic accommodat ad aegrotos sa­
natos; quamquam haec sanatio illius typum
habebat. Ad hunc modum excusat evangelistam Chrysostomus, Horn. XXVIII.“
At de ejusmodi typo et exetisatione ne
verbum quidem habet s. Doctor!

poteet ac in puteum dejicere, acd sine aliorum subsidio exinde emergere
nequit.
628. Neque pariter illud sequitur, quod adversarii fingunt, in catholi­
corum nempe sententia redemptionis nostrae pretium persolutum fuisse
diabolo. Illi enim persolvitur pretium, qui jure suo captivos detinet, qui
creditor est, persona laesa ac supremus judex, cujusmodi in casu nostro
est solus Deus, qui potestatem habet mittere in gehennam, ut inquit Chri­
stus, Luc. XII. 5; non autem ei, qui jure alieno detinet captivum tamquam
carceris custos, judicis minister atque executor, prout diabolus est. Soli
ergo Deo persolvendum erat nostrae redemptionis pretium.
629. Ad 3. D. Particula pro seu vtùo non semper veram importat
substitutionem, C. numquam, nec praesertim in casu nostro, N. Inani
prorsus labore corrogant sociniani tum ex scriptoribus sacris tum ex aucto­
ribus profanis exempla, quibus ostendant, interdum particulam pro aut
wwp non significare substitutionem, sed solam utilitatem, cum nemo id in­
ficietur. Ast nihil proficiunt, nisi simul ostendant, hanc ejusdem particulae
unicam et constantem esse significationem et vim, quod numquam efficient,
cum innumera prorsus suppetant exempla, ubi de personis agitur, ex iisdem
fontibus, in quibus eidem particulae subest vis ac significatio substitutionis.16
Igitur de hujus particulae significatione dijudicandum est ex subjecta ma­
teria, scopo, contextu et ceteris adjunctis. Porro in casu nostro non solum
dicitur Christus pro nobis mortuus, sed praeterea dicitur, pro peccatis no­
stris animam suam posuisse, semetipsum dedisse in victimam et oblationem
et propitiationem, dedisse se ipsum redemptionis pretium, nosque redemisse
non auro et argento, sed sanguine suo pretioso. Quae omnia profecto, ut
veram solutionem pro nobis, ita veram substitutionem aperte significant.
Cum vero haec eadem non militent pro exemplis allatis, patet extra rem
ea omnino proferri. Denique compertum philologis est, non aliam esse
proprietatem particulae άντί, ubi veniat in compositione λντρον, quam si­
gnificandi vicariam substitutionem, pretii nempe in locum rei emptae seu
redemptae, hinc άντίϊ.υτρον idem valet ac vicissim datum redemptionis pre­
tium. 16 Jam vero apostolus, I. Tim. II. 6. scribit de Christo: Qui dedit
H) Atque hic notanda est impudentia
rationalistarum, Wegscheider, §. 138; Gru­
ner, Dogm. pag. 253 et seqq. 262 etseq.;
Beck, Comment. I. pag. 585 et seq.; Wiggers, Pragmat. Durat ell. Λ. August, etc.
seu Expositio pragmatica Augustinianismi
et Pelagianismi, Berol. 1821. pag. 354 ct
seqq., qui veriti non sunt affirmare, haud
paucos patres, quippe qui daemonologiae
studiosissimi essent, in eo convenisse, ut
Jesu ^eavdoc-ixov, Deihominis, mortem

velut debitum aliquod redemptionis pretium
diabolo persolutum existimaverint, qua ho­
mines ab ejus imperio ct potestate ilemque
a morte aeterna liberaret. Lacessimus enim
rationalislas omnes, ut vel unum patrem
proferant, qui asseruerit, pretium redem­
ptionis a Christo fuisse diabolo persolutum.
,s) Cf. Luc. XL 11; Matth. II. 22; XVII.
26; I. Cor. 1. 13 etc.
I6) Cf. Suicerus in Thes. eccles. ad
vocem dvriAvrftov, ubi confirmat aucton-

250
redemptionem, άντίλντρον semetipsum pro omnibus. 17 Rationalistae talem
fuisse sacrorum scriptorum sensum, dum de Christi morte loquuntur, modo
nobis concedunt18 ; non est igitur quod ulterius quaeramus.
630. Ad 4. D. Reconciliationis voce solitarie spectata, Tr. prout in
sacris litteris de Christo illa usurpatur, A. Ideo enim nos Scripturae per
Christum Deo reconciliatos exhibent, quia ipse pro nobis dedit pretium
sanguinis sui, Deum placavit, sustulit in se peccata nostra, delens quod
adversus nos erat chirographum decreti, ut inquit apostolus, quod erat con­
trarium nobis, et ipsum tulit de medio, affigens illud cruci. ,9 Quare Chri­
stus nos reconciliant cum Deo tamquam causa princeps et meritoria per
veram satisfactionem ; apostoli autem ut causa ministerialis, ut dicitur, at­
que instrumentalis per verbi praedicationem et dispensationem mysteriorum
Dei seu sacramentorum. Longe propterea dispar istorum ratio reconcilia­
tionis est.20
631. Π. Obj. Satisfactionis doctrina, prout a catholicis admittitur,
ex triplici capite repugnat ; videlicet tum ex parte Dei, tum ex parte
Christi, tum denique ex parte hominis. Ac primo quidem ex parte Dei.
Etenim 1. Deus in Scripturis exhibetur gratis peccata condonans, e. gr.
Matth. XVIII. 27; Rom. ILI. 24; Ephes. Π. 1 et seq. ; Coloss. II. 13. Ergo
nulla ei debetur satisfactio; nam inter se pugnant gratuita condonatio, quae
fit ex misericordia, et proprie dicta satisfactio, quae exigitur ex justitia.
2. Parum autem refert, quod ejusmodi satisfactio non a nobis, sed a Chri­
sto exhibita fuerit; nam, qui a sponsore pretium- repetit, non potest dici
gratis illud condonare. 3. Accedit, Deum ipsum dedisse nobis Filium
suum qui pro nobis offerretur; jam vero ubi creditor praebet debitori unde
solvat, remissionem dare potius censetur quam satisfactionem exigere.
4. Quibus si addas, Deum non potuisse ejusmodi satisfactionem postulare
tate Hesychii nativam hanc esse hujus
vocis significationem. Quare audiendus non
est Scapula, dum frigide scribit: 'AvrilvToov simpliciter accipitur pro λύτρον,
I. Tim. cap. 2.
1T) Ο δούς ία,υτόν άντίλντρον υπέρ
.πόντων.
,β) Kaiser, Bibl. theol. 263. De Wette,
Bibl. dogm. tom. I. pag. 95 et seqq. aliique passim apud Wegscheider in eo con­
veniunt, ut asserant, discipulos Jesu igno­
miniam supplicii a Christo subeundi dele­
turos, post fata demum, ul ipsi loquuntur,
doctoris divini, vel nonnulla ipsius allegorice
dicta de morte sibi instante convertisse in
hanc sententiam de morte expiatoria, vel
ex opinionibus de λόγω, sacerdotis instar et

intercessoris homines cum Deo reconcili­
ante, V. T. loca eidem accommodasse. Af­
firmant evang. Joannem alio omnino sensu
ab eo, quo protulerat Joann. Bapt. dictum
accepisse, quod Joann. L 29. extat, ex praeconcepta sententia sua de morte Christi ex­
piatoria; immo et Jesum ipsum, quippe
qui sacrificia quaevis piacularia in regno
coelesti a se condendo abrogare vellet, mor­
tem sibi instantem tamquam symbolum in
locum illorum substituendam nd opiniones
aequalium accommodate nonnumquam pro­
posuisse, quo citius ista sacrificia ad illud
usque tempus usitata antiquaret.
”) Coloss. II. 14.
20) Cf. Witasse, De Incarnat, cap. I.
qu. 10. art. I. sect. 1.

251
absque suae misericordiae aut potentiae laesione, res plane conficitur; porro
qui asserit, Deum illam postulasse, quia aliter noluit peccata dimittere, ejus
laedit misericordiam; qui dicit, eam Deum exegisse, quia aliter non potuit
peccata condonare, detrahit ejus potentiae. Ergo.
632. Resp. Λ’. A. Ad 1. prob. D. Respectu hominis, cui Deus gra­
tis peccata condonat, C. respectu Christi, qui ea ut sponsor in se suscepit
ac luit, A'. Utraque, gratuitam nempe peccatorum remissionem relate ad
nos, ac redemptionis pretium relate ad Christum, luculenter conjunxit apo­
stolus, dum ait Rom. III. 24: Justificati gratis per gratiam ipsius, per redemptionem, quae est in Christo Jesu, quem proposuit Deus propitiationem per
fidem in sanguine ipsius, ad ostensionem justitiae suae. Pugnant autem inter
se gratuita condonatio et satisfactio proprie dicta, cum ad eamdem perso­
nam referuntur; non autem ut in casu nostro accidit, cum alia est per­
sona, quae satisfacit, alia vero est, cui gratuita fit remissio.
633. Ad 2. D. Ubi intervenit debitum reale, C. ubi intervenit de­
bitum personale, N. In debito enim reali, in quo non exigitur nisi aequa­
litas rei ad rem, perinde est a quocumque demum solvatur; at in debito
personali, quod exurgit ex injuria alteri illata, persona laesa quamcumque
posset respuere satisfactionem ab altero oblatam, ac ipsum laedentem adi­
gere ad satisfaciendum. Cum vero nos tali debito solvendo impares esse­
mus, acceptum referre debemus divinae bonitati, quod ejusmodi debitum in
Christum sponsorem transtulerit, ac ejus meritorum intuitu nos a solutione
liberaverit, gratuito nobis condonando noxas omnes quibus eramus adstricti.
o34. Ad 3. D. Remissionem dare censetur ei, cui creditor (personalis) praebet unde solvat seu satisfaciat, C. ei, quem creditor dat, ut solvat
seu satisfaciat, iV. Responsio patet ex modo dictis in resp. ad 1.
635. Ad 4. N. Potuit enim Deus absolute absque ulla satisfactione
omnia delicta nobis condonare; sed ei placuit misericordiam cum justitia
temperare, misericordiam respectu nostri, justitiam respectu Christi, ut sic
omnia ejus attributa in redemptionis oeconomia maxime elucerent.
636. I. Inst. Atqui non minus repugnat satisfactio ex parte
Christi. Nam 1. injustum est, insontem pro reo plecti; 2. innocentem
vero suffici in locum rei ad poenas dandas pro patratis sceleribus, vetat
recta ratio, vetat divina lex, vetant omnium plane politiorum gentium jura.
Nemo enim sobrius inficiabitur, ferendum non esse, ut dimisso nocente, qui
pestis reipublicac est, saeviatur in innocentem, qui omnium bono et exem­
plo vivit. Quare Deus conceptis verbis, ne id unquam fiat, prohibet Dent.
XXIV. 16: Aon occidentur patres pro filiis, nec filii pro patribus, sed unus­
quisque pro peccato suo morietur: immo et sibimetipsi Deus hanc legem
posuit, dicens Ezech. XVIII. 20: Anima, quae peccaverit, ipsa morietur . . .
justitia justi super eum erit, et impietas impii erit super eum. Factum hinc
no/

A

T

d

4 »;·

■■

252
est, ut tamquam injustam et noxiam ejusmodi substitutionem athenienses
repulerint21; romani vero id capitis poena vetuerint22; praesertim cum
nemo vitae suae dominus sit, et juxta justitiae leges poena peccatum se­
quatur. 3. Absurdum est, admittere in satisfactionis hypothesi, Christum
nobis simul et iratum et propitium; iratum quia Deus est peccatis laesus,
propitium quia pro iis satisfecit. Absurdum insuper est, plus nos debere
Filio, qui pro nobis satisfecit, quam Patri, qui satisfactionem exegit.
4. Concludendum propterea est Christum mortuum pro nobis eo tantum
sensu esse, quo declarat apostolus Petrus, ut nobis relinqueret exemplum
ut sequamur vestigia ejus, L Petr. II. 21. non autem quasi loco ac vice
nostra mortem subierit.
637. Resp. -V. subs. Ad 1. D. Qui non fuerit ejus sponsor, C. qui
ejusmodi sponsionem tdtro ac libens in se susceperit, ut mox dicemus, iV.
638. Ad 2. D. Per se, ac nulla interveniente legitima causa ac po­
testate, C. intervenientibus libera electione, legitima potestate, bonis ingen­
iw
tibus ac damni lati reparatione, immo
et foenore, A. Admissis igitur ad­
versariorum principiis relate ad casus ordinarios, ex defectu aut omnium
aut aliquot saltem adjunctorum quae enumeravimus, negamus illa applicari
posse ad casum nostrum unicum plane atque extraordinarium. Etenim
1°. Christus libere se ad mortem loco nostro subeundam obtulit: Oblatus
est quia ipse voluit. 2°. Legitima potestate fecit, tum ex parte Patris, qui
ejusmodi subrogationem non solum probavit, sed ipsemet nobis eam con­
tulit: nam pro nobis omnibus tradidit illum} Rom. VIII. 32; tum ex parte
sua, cum esset vitae suae Dominus, utpote Deus homo: Potestatem habeo
ponendi eam (animam meam), Joann. X. 18. 3°. Innumera bona inde con­
secuta sunt; siquidem una oblatione consummavit in sempiternum sanctificatos, Hebr. X. 14. 4°. Damni per mortem perpessi uberem consecutus est
reparationem per excitationem a mortuis, per exaltationem ac nominis sui
gloriam, Philipp. II. 9. Cum vero haec saltem simul sumpta in nulla crea­
tura locum habeant, patet, extra rem prorsus a socinianis argumenta urgeri
sive ex ratione sive ex legibus divinis et humanis quae non afficiunt nisi
casus ordinarios. Hinc inutile ducimus, exempla inquirere et congerere
tum ex sacris litteris tum ex gentium historiis, ad ostendendum ejusmodi
substitutiones ubique fere receptas reperiri. 23

1 Ï'

21) Plato, De leg. lib. EX.
”) Ex Codice.
”) Ejusmodi sententiam apud omnes
fere gentes obtinuisse, praesertim vero apud
hebraeos, sociniani prius inficiati sunt; nunc
vero rationalistae, monumentorum pondere
et perspicuitate pressi, id nobis jam ultro
concedunt. Hanc autem persuasionem ipsi

repetunt ex imbecillitate antiquorum homi­
num, qui putarunt, non esse divinae justi­
tiae quemquam hominum sine culpa ple­
ctere, ac quodvis malum pro poena habue­
runt aut proprii aut alieni peccati, quod
judex in alium detulerit luendum. Ex hac
longe lateque recepta sententia factum esse
autumant, ut auctor cap. 53. Isaiae (qua

253
639. Ceterum Deus, Deut. loc. cit. vetat, quominus filii aut parentes
innocui involvantur poena a parentibus aut filiis nocentibus promerita.
Apud Ezcchielcm vero sermo est de praemiis ac poenis in altera vita, quae
profecto pro meritis aut demeritis uniuscujusque individui rependentur
a Deo.
640. Ad 3. D. Sub eodem respectu, C. sub diverso, N. Sed illud
inficiamur, quod ab adversariis obtruditur de majori obligatione, qua erga
Filium ob praestitam ab ipso satisfactionem nos obstringi asserunt, quam
erga Patrem, qui illam poposcit. Nam quod talem ac tantum redemptorem
nacti simus, totum acceptum referre debemus divinae misericordiae et ca­
ritati, quae cum eadem in tribus divinis personis sit, est Patri ac Filio
Ulli
communis.
Patri igitur obstricti esse debemus qui sic dilexit mundum, ut
Filium suum unigenitum daret; Filio autem, qui dedit semetipsum redem­
ptionem pro omnibus.
641. Ad 4. A. ut ex dictis constat Petrus autem non adaequatum,
sed partialem tantum finem passionis Christi citato loco exponit. Multiplex
fuit mortis et passionis Christi finis; primarius autem fuit, ut pro nobis
satisfaceret, prout Petrus alibi, ut vidimus, declarat, et cum ipso sacri scri­
ptores reliqui ; secundarius, ut nobis exemplo esset, quem ad scopum suum
apostolus attingit, primarium supponendo.
642. II. In st. Saltem satisfactio repugnat ex parte hominum.
1. Si enim Christus vere pro nobis satisfecisset, tot debuisset mortes oppe­
tere, quot homines super terram sunt, erunt ac fuerunt; debuisset praeterea
poenis subjici temporali et aeternae; utraque enim ejusmodi poena nostris
peccatis debetur. 2. Homines praeterea liberi essent ab omni satisfactione
praestanda, quod tamen catholici negant; 3. liberi essent ab omnibus hujus
vitae calamitatibus, morbis, morte etc. 4. Omnes denique homines salvi
fierent, quod tamen nemo dicet; ergo.
loquendi ratione innuunt profani homines
auctorem cap. 53. alium ab Isaia esse), uti
etiam reliqui prophetae, artis disciplinae­
que omnis ignarus, retinuerit et sui et alio­
rum populorum opinionem, qua Deus, nihil
non expiari cupiens, cujuscumque peccati
poenam necessariam et inevitabilem ab in­
sontibus adeo dicitur repetere. Quin etiam
eo progrediuntur, ut asserant, hanc opinio­
nem ab ipsis N. T. scriptoribus, antiquatis
jamjam sacrificiis, conservatam et in mor­
tem Jesu translatam esse. Ceterum quod
spectat ad ethnicos, qui doctrinam adserunt
de substitutione innocentis ad poenam luen­
dam reo debitam, cf. Herod. Hist. lib. II.
cap. 39 et 46; Jul. Caesar, De bello gall.

VI. 16; Ovid. Hast. VI. v. 162: Hanc ani­
mam vobis pro meliore damns etc. Sic
apud hebraeos eamdem obtinuisse persua­
sionem, patet ex Exod. XX. 6. ubi patrum
delicta in liberis castigari perhibentur;
II. Reg. XXI. 1 ad 14. ubi poena ante ne­
glecta a posteris repetitur; ibid. XXIV. a
10 ad 25. Davidis noxa peste per tres dies
grassante et LXXX hominum millibus in­
terfectis expiatur; ibid. XII. 15 ad 18 ejus­
dem Davidis adulterii crimen infantis morte
luitur; ut alia loca omittam, quae magna
sedulitate ipsi rationalislae, etsi ad pessi­
mum finem, collegerunt. Cf. Wegscheider,
§. 137. nott. b et c.

X' ··.

2Ô4

4

I hi

·♦;)

■ . ·- · »

I

643. Resp. Aeg. iterum subs. Adi. prob. I). Si una Cludsti mors
aequivalens non fuisset morti tum temporali tum aeternae, quas peccata
omnium promerentur, C. si, spectata infinita ipsius divinae personae dignirate, non solum aequivalens illis fuit scd longe eas superavit, A. Jam
vero apostolus passim docet, Christum semel oblatum esse ad multorum
exhaurienda peccata, una oblatione consummasse in sempiternum sanctifi­
cator, pro omnibus mortuum esse. Cum enim infinitum sit pretium pro
peccatis nostris a Christo oblatum, hoc ipso, quantum ex se erat, Christus
omne debitum tam temporale quam aeternum, quo universum humanum
genus erga Deum obstringebatur, plene, immo cumulatissime solvit, ita ut
nullo alio opus sit.
644. Ad 2. D. Proprie dicta ad promerendam reconciliationem, C.
improprie dicta, quae consistat in applicatione satisfactionis et meritorum
Christi, A. Accurate enim distinguunt catholici inter oblatam a Christo
Deo Patri satisfactionem et inter applicationem, ut ajunt, oblatae satis­
factionis. Ut igitur peccata nostra deleantur, et innocentiam induamus at­
que justitiam, ejusmodi applicatione opus est, quae in usu sacramentorum
consistit, atque in operibus per gratiam rite factis. Neque enim Christus
ita satisfecit pro nobis, ut nos otiosi et nihil agentes salutem aeternam
consequeremur, sed ut operibus et satisfactionibus nostris pretium et valo­
rem acquireret. Sane in debito personali non sufficit, ut sponsor conve­
nientem pro illata injuria satisfactionem exhibeat; sed praeterea requiritur,
ut offensor cum sponsore conveniat, injuriae eum poeniteat, ac polliceatur,
velle se in gratiam redire cum persona laesa atque ab injuria in posterum
inferenda abstinere. Quae si praestare detrectet offensor, licet ingens sit
solutum pretium, gratiam et reconciliationem minime consequetur. Condi­
tiones porro, quas sponsor noster Christus servandas proposuit, ut fructum
satisfactionis ejus nobis applicaremus, ejusmodi sunt, ut, si compatimur et
conglorificemur, ut unusquisque tollat crucem suam eumque sequatur, atque
Deum toto cordis affectu in posterum diligat et mandata ejus observet.
Si quis ergo post adeptam reconciliationem iterum Deum offendat, poena
utique aeterna dignus efficitur, eamque, nisi resipiscat, incurrit.
645. Ad 3. D. In altera vita, C. in praesenti vita, A. Etsi enim
plenam Christus nobis promeruerit a peccatis eorumque poenis omnibus
liberationem, attamen gratiam hanc pro sapientia sua dispensat et ordinat;
partem in hac vita largitur, non omnem, ut, quamdiu hic sumus, eum pa­
tientem imitan possimus, et virtutis exercitio ac meritis locus sit; in
altera autem vita plenam nobis largietur ab his omnibus liberationem.
2<) Cf. Catech. Rom. part. II. cap. 2.
n. 48. qui docet, duabus potissimum de

causis factum esse, ut in hac mortali vita
non careamus incommodis atque calamita-

»

646. Ad 4. D. Si eas conditiones impleant, quas sponsor proposuit
juxta dicta, C. si eas negligant, N. Responsio patet ex iis, quae modo
declaravimus in resp. ad 2. Ex quibus etiam colligitur, perperam 8 ocini auos inferre, juxta doctrinam catholicam Deum non amplius nobis irasci ob
peccata nostra. Haec enim aliaque ejusmodi, quae magno apparatu nobis
adversarii opponunt, ex praepostera doctrinae catholicae intelligentia atque
expositione proficiscuntur.

647. III. O bj. Doctrina de venia peccatorum, quam hominibus para­
verit satisfactio vicaria per mortem Jesu Christi Deo praestita, in pravissimas,
recentiore potissimum aetate, incurrit reprehensiones, partim ex origine dogma­
tis, partim ex idea numinis recte constituta, partim ex justis reatus et poenae
notionibus atque ex ipsa experientia petitas. 1. Etenim haud male monitum
est, omnem hac de re sententiam comparatione niti mortis Jesu Christi cum
sacrificiis piacularibus facta, quae apud omnes fere gentes incultiores, inprimis
apud hebraeos, usitata erant, et ipsi Jesu Christo jam improbata (Matth.
IX. 13 : Joann. 7Γ. 23; col. Ps. LI. (in Vulg. L.), 18 et 10 ·, Mich. VI. 6—8j;
unde hunc ipsum dogma illud tamquam summum fidei Christianae caput non­
dum tradidisse recte concluditur. 2. Aon intelligitur, quomodo Pater coelestis
voluntate justissima eademque benignissima ad poenas infligendas ductus, omnisque irae atque offensionis expers, nisi sanguine et morte victimae commoveri
non potuerit, ut liberos suos, humanae quidem imbecillitati obnoxios, at pia
tamen mente ipsi fidentes, morte aeterna, alioquin ipsis destinata, exsolveret;
nec intelligitur, cur institutum ita necessarium tam longe moratus sit Deus be­
nignissimus, qui jam nomadibus rudioribus in desertis acclamari jussit: Ego
sum benignus! (Exod. XXII. 27 ■ coll. XXXIV. 6 et 7; Sap. XI. 24 et 25;
XII. 15.) Neque magis liquet, quomodo homines, natura quippe finita prae­
diti, peccando infinitam culpam in Deum contraxerint, quae nisi piaculo infi­
nito elui non potuerit. Praeterea nulla apparet ratio, cur Deus ipse, secunda
scilicet in Deo persona, innumerorum systematum solarium summus modera­
tor, induto corpore humano, in hanc tellurem, tam exiguam mundi partem,
descendere decreverit, ut cruci affixus ab judaeis fatali quadam necessitate du­
ctis, ipse sese sibi tamquam piaculum infinitum offerret ; et cur Deus, quo tem­
pore ipse sui expiationem parare cupiens et pacis ac reconciliationis nuncios
adversariis mittens censetur, non jam pro vere placato haberi possit. 3. Per
libus; quarum prima est, quod nobis, Chri­
sti membris, plus dignitatis tribuendum non
erat, quam ipsi capiti nostro tributum esset;
Christus autem Dominus humanae naturae
fragili tatetn, quam suscepit, non ante de­
posuit, quam passionis tormenta ad mortem
pertulit. Altera vero causa illa est, ut sci­

licet tamquam segetem ct materiam virtutis
haberemus, ex qua deinde uberiorem glo­
riae fructum atque ampliora praemia con­
sequeremur. Mors igitur et hujus vitae
calamitates nos manent, non tamquam pec­
cati poenae, sed tamquam exercitationes
virtutum.

256
se patet, reatus et poenae sicut meriti notiones, necessario inhaerere subjecto
peccanti sicut b&emerenti ; quamobrem nec alterius culpa in alterum quem­
quam, praesertim innocent issimum, nec virtus et dignitas moralis, qua unus
aliquis insignis fuerit, in reliquos peccatores transferri potest. Poena enim est
malum eum peccato conjunctum, quod ipsi homini peccanti infligitur; at ma­
lum, quod innocens sentit, perperam poena dicitur......... 4. Longa experientia
ostendit, quantum fiducia in piaculis qualibuscumque collocata, emendandi stu­
dio cujusquc ac virtutis severitati veraeque pietati nocuerit, quippe quae homi­
nem in suo ipsius pectore salutem suam quaerere jubeat. Ergo. . . . Hucusque
Wegscheider.25

648. Resp. D. A. In gravissimas doctrina catholica incurrit repre­
hensiones apud eos, qui. Scripturarum sensus traditionalis totius antiqui­
tatis et ecclesiae auctoritate posthabita, malunt sensus privati ambagibus se
committere, C. apud eos qui nondum chrisfianae religioni nuncium remi­
serunt, A'. Ejusmodi enim sunt fructus, quos ultro protulit protestantismi
radix, quod toties animadvertimus.

649. Ad 1. prob. A'. Perperam enim id monitum fuit, idea siquidem
primigenia sacrificiorum piacularium apud hebraeos, quae deinde ad alios
populos propagata est, originem traxit ab ipsa natura veteris legis, quae
tota typica fuit, ut declarat apostolus. 26 Quare sacrificia cruenta instituta
fuerunt ad significandam futuram Christi mortem piacularem, ex qua signi­
ficatione et fide offerentium, totam vim suam ad peccata expianda vetera
sacrificia derivabant.27 Hinc propheta Isaias, ut jam notavimus, loquens
cap. LIH. de Christi morte, usus est vocibus liturgicis, quae ejusmodi pia­
cularem virtutem exprimerent. Ab hebracis, seu potius ex primaeva tradi­
tione sensim ad gentes ceteras haec idea quoad sacrificia pervenit, et eo
progressa est, ut ad expianda noxiorum crimina interdum victimas humanas
limi olarent, virgines potissimum, utpote diis ex ipsorum mente hostias
acceptissimas, ac maxime idoneas ad publica mala seu promeritas poenas
et calamitates avertendas.28
«) §. 141.
M) Cf. 1. Cor. X. a v. 6 ad 11 ; Coloss. IL
17; Hebr. X. 1 seq. praesertim vero Rom.
X. 4. ubi universim pronunciat: Finis legis
Christus ad justitiam omni credenti.
1T) Per se enim, ut rursum pluries si­
gnificat apostolus, non erant nisi egena ele­
menta, munera et hostiae, quae non pos­
sunt perfectum facere servientem, quibus
impossibile est auferri peccata, aliaque ejus­
modi, de quibus tum in Epist. ad Galatas
tum data opera in Epist. ad Hebraeos scribit.

r
*) Cf. Comes de Maistre, Eclaircis­
sement sur les sacrifices ; ubi, cum mira
eruditione ex omnium gentium documentis
ostendisset, receptam quovis tempore ejus­
modi sententiam de sacrificiis expiatoriis,
quae magnum illud olim offerendum ab
homine Deo portendebant pro totius hu­
mani generis expiatione ac salute, conclu­
dit: ll n'y a rien qui démontre d'une
maniéré plus digne de Dieu ce que le
genre humain a toujours confessé, même
avant qu'on le lui eût appris, sa dégra-

257
650. Sic proreus negamus, sive a Christo, sive a prophetis improbata
fuisse piacularia sacrificia in sensu adversariorum. Citata autem loca, si
Joann. IV. 23. excipias, nec enim ad praesentem quaestionem spectat, do­
cent, cordis dispositionem et misericordiae opera praeferenda esse materiali
sacrificiorum oblationi absque pietatis ac fidei sensu factae, ut ex eorum
lectione aperte constat.
651. Ad 2. Resp. Parum refert quod adversarii non intelligant,
quare Deus sanguine ac morte Filii sui placari potuerit (verius dixissent
voluerit)' dummodo nobis constet de ipsius voluntate, satis esse debet, nec
ulterius inquirere debemus; cum autem Christus, ut ostendimus, saepius
declaraverit se daturum sanguinem suum in remissionem peccatorum, in re­
demptionem immo in pretium redemptionis pro multis; cum idipsum, fatentibus adversariis, constanter doceant scriptores sacri, nullum dubium de
hac Dei voluntate superesse nobis potest. Ceterum apostolus, Rom. III. 25.
rationem assignat, quare Deus ita voluerit, nempe ad ostensionem justitiae
suae.
quod addunt, se non intelligere, cur Deus adeo distulerit institutum adeo necessarium, ostendunt se non cognoscere doctrinam catholicam, quae profitetur cum s. Leone M. quod gratia Dei, qua semper est
universitas justificata sanctorum, aucta est Christo nascente, non coepta; et hoc
magnum pietatis sacramentum, quo totus jam mundus impletus est, tam potens
diam in suis significationibus fuit, ut non minus adepti sint, qui illud credi­
dere promissum, quam qui suscepere donatum.29 e Quare benignitas Dei quovis tempore eluxit, dum omnibus hominibus medium praebuit ad salutem.30
dation radicale, la réversibilité des mé­
rites de V innocence payant pour le cou­
pable et le salut par le sang.
Huc pariter referuntur quae de sacrifi­
ciis, tauroboliis nuncupatis, ac in veteribus
inscriptionibus saepe adeo occurrunt. Eth­
nici enim perfusi sanguine tauri immolati,
eo ritu, quem graphice describit Pruden­
tius in Hymno de s. Romano, in aeternum
renasci se putabant. iMoshemius, Disser­
tat. ad hist, eccles. pertinentium, vol. L
pag. 379, edit. Altonae 1767, ostendit ad­
versus Salmasium, Seldenum, Reinesium,
Clericum ac Aran-Dalium, ejusmodi sacri­
ficia minime adseivisse romanos ex Chri­
stianorum vulgata doctrina de quadam ex­
piatione ac mystica liberatione et regene­
ratione per sanguinem Jesu Christi, ut illi
autumabant, sed longe Christiana religione
ea antiquiora esse. Moshemius censet, ex
Phrygia romanos hunc ritum derivasse;
ast verisimilius videntur ejusmodi sacriPerronc, Praelectiones theolog.

VI.

ficia ex cultu antiquissimo milhriaco, qui
oblinebat apud persas, repetenda esse, at­
que ex Oriente in Occidentem pervenisse.
Cf. Mémoire sur le culte de Mithra, par
le cliev. Jos. De Hammer, publié per G.
Spencer Smith, Paris 1833. in 8. Ceterum
quoad auctores, qui ex professo de Tauroboliis, Crioboliis et Aegoboliis scripse­
runt, tum qui de άν&ρωπο&υοίαις, seu de
sacrificiis humanis ubique gentium rece­
ptis ac generatim de sacrificiis expiatoriis
egerunt, consulendus Alb. Fabricius in
Ribliographia antiquaria, cap. 11. §. 3 ct
seqq. qui more suo longum catalogum eo­
rum intexuit.

29) Senn. XXIII, (alias XXII.) in Na­
tio. Dornin. cap. 3. edit. Ballerin. opp.
tom. I.
30) Rationes a patribus assignatae, quare
distulerit Deus exeeutionem Incarnationis
et Redemptionis, cf. apud Petav. 1. II. c. 17.

17

pi1 1
»i
i '
■■

ί!

258

I

M
»

It

652. hiem dicendum circa difficultatem, quam adversarius promovet,
desumptam ex culpa infinita, quae contraliitur a natura finita. Haec enim
ex falsa notione doctrinae catholicae oritur. Neque enim catholici docent
culpam esse vere infinitam ; sed solum, ut loquitur s. Thomas31, dicunt
habere quamdam infinitatem ex infinitate divinae majestatis, ideoque extrinsecam, in quo nihil est quod repugnet.32 Dum autem theologi exinde in­
ferunt necessitatem hypotheticam Incarnationis et satisfactionis, nonnisi con­
jecturale, ut ajunt, argumentum proferunt, quod ab aliis tamen impugnatur.34
Vera ratio est Dei voluntas, de qua nobis ex divina revelatione constat.
653. Animadversio circa rationem, qua Dei Filius humano corpore
indutus in hanc tellurem descenderit, supponit, quod adhuc incertum eat,
num scilicet existant planeticolae : supponit praeterea, in hac hypothesi
eodem providentiae ordine illos regi ac nos, supponit denique eodem ac
nos remedio illos indiguisse. Haec autem omnia sunt totidem somnia ac
nugae; attamen ex his argumenta ducunt rationalistae ad id negandum, de
quo nos revelatio divina certiores fecit. Haec velle serio refellere, jocum
saperet.
654. Quod subditur de fatali necessitate, qua ducti judaei dicuntur ad
cruci affigendum Christum, non est nisi blasphemia, quam superius repu­
limus. 34
655. In eo quod Deus expiationem nobis paraverit, se benignum ac
benevolum erga nos ostendit, in eo vero quod Christi morte placari vo­
luerit, se justum prodidit. Benevolentia autem et justitia optime inter se
cohaerere in eodem subjecto possunt.
656. Ad 3. D. Reatus culpae et ratio meriti stricte sumpti, C. rea­
tus poenae adeoque et satisfactionis, sub dist. ceteris paribus, C. neces­
sario, iV. Hoc enim e diametro adversatur non solum divinae revelationi,
ex qua novimus, non semel alios pro aliis satisfecisse, verum etiam com­
muni gentium omnium sensui.35
657. Sic poena prout dicit relationem ad culpam, est malum cum
peccato conjunctum, C. prout importat satisfactionem, subdist. ut pluri­
mum, C. semper, V. Hoc autem posteriori tantum sensu malum, quod
innocens sentit, poena vocatur. Detectis igitur aequivocationibus, concidunt
argumenta, quae adeo magni fiunt.
’*) Part. III. qu. 1. art. 2. ad 2.
”) Cf. tamen Vasquez In III. part.
disp. II. cap. 2 et seqq. ubi pluribus con­
tendit, malitiam peccati seu rationem offen­
sae finitam esse, non solum subjectice, ut
omnes fatentur, sed etiam objective, aut
quocumque alio modo id dicatur. Consuli
praeterea poterit Petav. loc· cit. capp.

13 et 14. ubi agit de necessitate Incarna­
tionis.
Cf. ibid.
34 ϊ
N. 212.
Cf. Epist. ad Gal. VL 2; II. Cor.
VIII. 14 etc. Sed de hoc argumento ex
professo suo loco agemus. Cf. interea Ca­
techism. Rom. part. H. cap. 5. §. 76.

259
658. Ad 4. N. Quibus enim suadebunt rationalistae purioribus ac
sanctioribus moribus instructos evasisse suos discipulos per destructionem
religionis christianae ab imis fundamentis suis? Proferant suos sanctos et
heroas, si quos habent; interea catholici ipsis perpetuo objicient martyrologia, ct collectionem Bolhindis tarum, acta sinecra innumerorum plane san­
ctorum, qui in avita fide enutriti omnigenis virtutibus floruerunt. Addo,
et hanc difficultatem ex praepostera notione doctrinae catholicae originem
trahere, quam nos superius discussimus et falsam esse ostendimus.
659. Et haec de magno hoc pietatis sacramento adversus judaeos, in
credulos, haereticos ac rationalistas, qui machinationes admoverunt omnes
ad illud evertendum. Quid autem fuit, ut tractatum absolvam verbis magni
illius dominicae incarnationis mysterii assertoris ac vindicis Leonis, quod et
judaeis intellectum abstulit, et sapientium mundi corda turbavit, nisi crux Filii
Dei quae et philosophicam evanescere prudentiam et israeliticam fecit caligare
doctrinam? Omnem namque sensum humanae mentis excessit divini altitudo
consilii, cum placuit Deo per stultitiam praedicationis salvos facere credentes35,
ut mirabilior fieret constantia fidei ex difficultate credendi. Inconsequens enim
et irrationabile videbatur, recipere animo quod Creatorem omnium naturarum
in substantia veri hominis virgo intemerata peperisset; quod aequalis Patri
Filius Dei, qui impleret omnia et contineret universa, furentium manibus com­
prehendi, iniquorum judicio condemnari, et post dedecora illusionum cruci se
permisisset affigi. Sed in iis omnibus simul sunt et humilitas hominis et celsi­
tudo deitatis, nec misericordiae ratio majestatem miserentis obscurat, quia de
ineffabili potentia factum est, ut dum homo verus est in Deo inviolabili, et
Deus verus est in carne passibili, conferretur homini gloria per contumeliam,
incorruptio per supplicium, vita per mortem. Nisi enim Verbum caro fieret,
et tam solida consisteret unitas in utraque natura, ut a suscipiente susceptam,
nec ipsum breve mortis tempus objungeret, numquam valeret dd aeternitatem
redire mortalitas. Sed adfuit nobis in Christo singulare praesidium, ut in na­
tura passibili mortis conditio non maneret, quam impassibilis essentia recepis­
set, et per id quod non poterat mori, posset id, quod erat mortuum, suscitari.37
M) I. Corinth. I. 21.

37) Serin. LXX. alias LXVIIL De pas­
sione Domini XIX. edit. Ballerin.

17*

TRACTATUS

DE CULTU SANCTORUM
À

I

TRACTATUS
DEÇU

PROOEMIUM.

1. Etsi passim tamquam appendix quaedam tractatus de Incarnatione,
quae ad religiosum sanctorum cultum et venerationem pertinent, haberi so­
leant, commodiorem
tamen rem futuram censuimus, si ea dispesceremus in
•πιι
diversas tractationes, quo magis ordini et perspicuitati foret per nos con­
sultum.
2. Quae autem sub generico tractatus de cultu sanctorum nomine
complectimur, reducuntur ad eorum cultum, invocationem, ad eorum item
reliquiarum honorem, ad usum denique ac venerationem imaginum. In
totidem propterea capita lucubrationem hanc distribuimus. Quandoquidem
autem ex germana cultus notione totus, aut magna saltem ex parde pendet
felix exitus disceptationis, quam aggredimur, ab hac propterea auspicabi­
mur quae adversus protestantes dicturi sumus.

I •i;:
·, ·

b
I)

DE VARIA CULTUS ACCEPTIONE ET DIVISIONE.

3. Cultus nomine venit honor ille, qui Deo tribuitur, aut creaturis Dei
intuitu ac respectu defertur. Variis porro vocabulis honor iste designatur,
adorationis videlicet, respectus, venerationis, reverentiae, servitutis, quae qui­
dem denominationes aut synonvmae sunt, aut saltem indiscriminatim in
vulgari sermone usurpantur.
4. Licet vero promiscue voces istae adhibeantur, non unus tamen
idemque est cultus vel honor, qui Creatori ac creaturis defertur. Etenim,
cum honor juxta b. Thomam sit signum et testimonium quoddam illius ex­
cellentiae, quae est in honorato1, inde fit, ut pro diversitate ejusmodi ex­
cellentiae diversus pariter sit honor vel cultus, quem Deo vel creaturis
tribuimus. Deo nempe, utpote supremo rerum omnium Domino atque in
infinitum creaturas omnes excedenti, cultum supremum, absolutum ac pro­
prie dictum deferimus; creaturis vero nonnisi propter Deum seu in ordine
ad Deum, relativum idcirco et improprie dictum honorem impendimus,
quatenus scilicet ad Deum referuntur, ac de divinis bonis participant.2
’) S. Thomas I. 2. qu. 2. art. 2.
’) Apposite Petavius, lib. XV. De In­
eam. cap. 2: Cultus, inquit, seu adoratio
proprie non convenit nisi uni Deo, quem­
admodum uni Deo proprie competit notio
entis, et ipse est fons, principium omnium
bonorum ac perfqetionum. Sequitur pro­
inde, nonnisi Deo proprie convenire cul­
tum, honorem, adorationem. Quod si ce­
teris tribuitur, id lit tantum ΰχετικάς, seu
κατά αχέΰιν, id est, secundum habitudinem,
et άναλόγως, seu per analogiam quamdam.
Quod explicat exemplo ducto a sanitate,

quae proprie nonnisi convenit animanti;
quod si de celeris usurpatur, ac tribuitur,
id non fit nisi quatenus ea ad illud prin­
cipale referuntur, et ut eaedem res sunt
sanitatis causae efficientes ac conservantes,
vel indicia tantum vel vestigia, vel quo­
cumque alio modo ad illud pertinent. Sic
herbae dicuntur sanae, sana item ambula­
tio, quia salubres sunt, id est, sanitatem
conciliant, quam sibi inhaerentem non ha­
bent; nonnulla item sana dicuntur, quia
sanitatis dumtaxat indicium praebent. Sic,
ait ipse, adoratio et cultus eo tantum sensu

*. ι-_·. ·-** * · ■.

..

;·. .

265
5. Duplex proinde in primis distinguitur cultus, latriae atque duliae ;
quae voces quamvis pariter servitutem significent, cum tamen earum prior
referatur ad subjectum seu ad ipsos colentes, qui adoratione Deo servitutem
suam ac dependentiam profitentur, posterior vero ad objectum, quod colitur,
Sanctos scilicet, qui servi Dei sunt, rite ad utriusque cultus genus signifi­
candum usurpantur. Duliae cultus bifariam rursum dividitur, in simplicem
nempe duliae cultum, et in cultum hyperduliae quo b. Virgo speciali ratione
honoratur prae sanctis ceteris, quos illa meritis ac dignitate longe antecellit

6. Animadvertendum praeterea est, hunc ipsum duliae cultum, si spe­
ctetur quatenus ad sanctos refertur et in ipsis sistit, sub hoc respectu dici
posse absolutum. Etsi enim sancti participatam, ut diximus, excellentiam
habeant, reapse tamen in suo genere habent; honoris propterea ac religiosi
cultus capaces sunt. E contra vero imagines et reliquiae, quae nullam ex
sese excellentiam capiunt, ob quam honorem ac cultum mereantur, impro­
prie tantum coli et adorari dicuntur, eo quod veneratio nostra minime in
iis sistat, sed per eas transeat ad prototypum; quare totus hic cultus rela­
tivus est.
7. Pro diversa ratione, qua cultus seu adoratio tribui potest, fit ut
cultus in interiorem et in exteriorem distinguatur, prout scilicet vel solo
animo vel corporis insuper significatione praebetur. Interior, qui in sola
mente consistit, sensus complectitur existimationis, admirationis, grati animi
et obsequii erga illum, quem talibus sensibus dignum ducimus ; exterior
vero, qui corporis administratione perficitur, gestu, e. gr. capitis inclina­
tione, submissione poplitis etc. signa exhibet interiorum animi nostri sen­
suum, seu interioris cultus nostri.
lilii
8. Porro ex signis exterioribus alia communia
sunt Creatori ac creaturis : qualia e. gr. sunt prostrationes, preces etc.; alia Deo soli reservata
sunt, nec nisi ipsi soli deferri possunt: qualia sunt sacrificia, vota, jurajuranda, tempi orum inauguratio ac cetera ejusmodi.

9. Cum vero ex claris his notionibus solutio pendeat plurium diffi­
cultatum, quas in nos protestantes intorquent, juverit rem istam totam de­
clarare exemplo petito ex cultu civili. In politica scilicet societate alium
honorem deferimus regi, alium regni proceribus. Pegi enim supremum
honorem impendimus, absolutum ac propter se ipsum. En specimen cul­
tus, ut ita loquar, civilis latriae !
Proceres vero plus minus ve honoramus juxta dignitatem, quam a prin­
cipe obtinent, vel quo majorem aut minorem cum ipso propinquitatem vel
creaturis defertur, quatenus nempe ad Deum
referuntur, cui soli proprie excellentia com­
petit, cujus cultus testificatio est, nempe

xarà Οχέΰιν, et reliquiis vel imaginibus
secundo loco et per analogiam xar’ ανα­
λογίαν.

266
relationem habent, ideoque non per se, sed propter regem proprie eos co­
limus. Et en cultum duliae civilis!
Rursum principis effigiem ac simulacrum, seu etiam legatos veneramur
non propter se, sed propter principem, quem referunt. En specimen
cultus civilis relativi! Prosternimur, caput inclinamus vel genua flectimus tum
coram rege tum coram aulicis, licet non parem iisdem honorem deferre
intendamus ; unde manifestum fit, discrimen exterioris cultus totum pendere
ex intentione illum deferentis.
Patet igitur diversam istiusmodi cultuum distinctionem et enumeratio­
nem ex ipsa rerum natura profluere ac in ipsa fundari. Totum siquidem
quod repentur discrimen inter cultum civilem ac religiosum, unice petitur
ex diversitate objecti ac motivi.
10. Ex praejactis principiis colligimus I. unum idemque vocabulum
diversam plane significationem prae se ferre posse, ideoque posse usurpari
ad diversi generis cultum designandum. Sane in Scripturis legimus, pa­
triarchas, prophetas aliosque religiosissimos viros adorasse Deum, angelos,
reges, principes, populum ipsum et coram ipsis se prostravisse, ut passim
legitur de Abraham, Loth, Jacob, Josue, David, Nathan etc.3; quin tamen
vel levis suspicio oriri possit, sanctissimos hos viros eumdem honorem Deo
ac creaturis detulisse, aut se turpissimo idololatriae crimine commaculasse.
Non igitur ex identitate vel vocis vel actus judicium ferri debet de iden­
titate cultus; sed ex notione, quae voci subjicitur, et ex intentione agentis
diversitas cultus repetenda est. 4
») Cf. Genes. XVIII. 2 ; XIX. 1 ; XXIIL 7;
XXIV. 26, 48 et 52 etc.; Jos. V. 15; L Reg.
XXIV. 9 etc.
*) Exinde liquet, perpetuo paralogismo
uti protestantes, dum urgent adversus ca­
tholicos loca illa Scripturarum, in quibus
adoratio uni Deo tribuenda praecipitur.
Ecquis enim catholicorum ignorat, unum
Deum esse adorandum? Stupidos profecto
se produnt aut malae fidei, dum haec ad­
versarii catholicis ingerunt, perinde ac si
ipsi alios praeter Deum adorarent, dum
sanctos honore prosequuntur. Immo ex
statuto principio et illud infertur, numquam
catholicos superstitionis in cultu, quem
sanctis tribuunt, argui posse. Si enim cul­
tus pendet ab intentione colentis, et haec
a fide, quam colens profitetur, nisi catho­
licus contra fidem, quam profitetur, agere
velit, impossibile ipsi est, ut idololatria se
commaculet, cum juxta professionem suam
unus Deus sit latria colendus, creaturae

autem, quaecumque sint, nonnisi cultu in­
ferioris ordinis, atque ut servi Dei, colen­
dae seu cultu duliae adorandae sint.
Quoniam vero protestantes suos liben­
tius audiunt, praestat propterea eos dome­
stica auctoritate convincere. Sic igitur scri­
bit quidam ipsorum theologus: «Si Loth
se prosterne devant les deux anges qui le
visitèrent, c’est une civilité qu'il fait à des
étrangers; si Jacob se prosterne devant
Esau, c'est la déférence qu’un cadet a pour
son aîné; si Salomon se prosterne devant
JJatzabat, c’est un fils qui honore sa mère;
si Nathan se prosterne devant David, c’est
un sujet qui offre ses respects à son prince.
Mais si un homme se prosterne, en priant
Dieu, alors c’est la créature qui adore son
créateur; et, quand on a traduit les termes,
que l’on a rapportés, tantôt par adorer,
tantôt par se prosterner, ce n’est pas la
signification du mot qui a déterminé les
interprètes, c’est la nature du sujet qui les

I }

267
11. II. Colligimus, recte juxta diversam notionem ejusdem vocabuli
posse istud vel recipi vel repudiari pro diverso sensu, quo assumitur. Hinc
videmus, ab antiquis patribus voces adorationi*, venerationi* etc. rejectas
esso cum applicarentur honori seu cultui, qui tribuebatur creaturis, angelis
e. gr. vel sanctis; etsi hos honore et cultu dignos haberent, ut inferius
ostendemus. Ideo autem illas voces repudiabant, quia ethnici cum quibus
res ipsis erat, in sensu adorationis latreuticae eas usurpabant; doctrinam
tamen catholicam aliis vocibus exponebant.
12. III. Colligimus, recte ad omnem ambiguitatem tollendam adseitas
a recentioribus esse voces latriae et duliae, ad rite distinguendum cultum
supremum ac soli Deo debitum ab inferiori, quo angeli vel sancti hono­
rantia·. Fundamentum enim hujus distinctionis in ipsa rei natura habetur,
ut ex dictis patet, atque in auctoritate s. Augustini, qui et hanc distinctio­
nem agnovit et iisdem vocabulis expressit, dicens: Non eo modo, quo ju­
bemur per caritatem servire invicem, quod est δουλ&ύειν, sed eo modo, quo
tantum Deo servitur, quod est graece λατρεύειν5, et alibi. 6 Quod demum
vel ipsi protestantes agnoverunt, ex quibus Gerardus Vossius sic scribit:
Eos qui distinctionem hanc (inter latriam et duliam) probant, minime impro­
bamus, partim quia vitanda est viro prudenti omnis logomachie, partim quia
nec inutile videtur, si cultibus toto genere differentibus qualis est Dei et crea­
turae, ad homonymiam ititandam diversa imponantur nomina, partim quia
neque ab ea abhorruit Augustinus.7
a conduits dans le choix de ces expressions.
Je suppose qu’un Israélite se fût prosterné,
en abordant son roi, personne ne l’aurait
accusé d’idolâtrie. S’il en eût fait autant
devant un idole, ce même acte corporel
aurait passé pour un acte d’idolâtrie. Pour­
quoi? Parcequ’on aurait jugé, par son
action, qu’il regardait l’idole comme une
vraie divinité, et qu’il avait pour elle les
sentiments que suppose l’adoration, prise
dans le sens restreint que ce terme a dans
notre langue. Que faut-il donc penser de
ce que font les catholiques pour honorer
les saints, les reliques, les bois de la croix?
Ils ne nieront pas que ce culte extérieur
ne ressemble en tout à ce qu’ils font pour
honorer Dieu extérieurement. Mais ontils des saints et de la croix les mêmes
idées qu’ils ont de Dieu? Je ne crois pas
qu’on puisse justement les en accuser.
Par-là même il me semble qu’on ne doit
pas les qualifier d’idolâtres.... Si l’on se
bornait à dire qu’un culte rendu à des

êtres qui vraisemblablement ignorent tout ce
qu’on fait pour les honorer, que des prières
adressées à des créatures qui ne sont pas
en pouvoir de faire ce qu’on leur demande,
est un culte déraisonnable, je n’hésiterais
pas à y souscrire; mais je ne voudrais pas
accuser les catholiques d’idolâtrie." En­
cyclopédie, edit. d’Yverdun, tom. I. art.
Adorer.
5) De Trin. lib. I. cap. VI. alias XIII.
6) Cont. Faust, lib. XX. cap. 15; De
vera relig cap. 55 ; De Civit. Dei, lib. VIII.
cap. 25. et lib. X. cap. 7; Confess, lib. X.
cap. 42 ; Enarr. in Ps. XC VI.
7) In Append, ad disp. I. de Incarn.
Cui inter alios potest addi Leibnitzius, qui
in Systemate theologico, pag. 188. prae­
clare scribit: ..Itaque censent viri pii et
prudentes, dandam esse operam, ut omni­
bus modis discrimen infinitum atque im­
mensum inter honorem, qui Deo debetur
et qui sanctis exhibetur, quorum illum la­
triam, hunc duliam post Augustinum theo-

*

268
13. Haec si probe teneantur, operosum non erit, plerasque disjicere
difficultates, quas protestantes magno molimine congesserunt adversus ca­
tholicam doctrinam. Fucum enim per eas faciunt imperitis; cum agatur
de argumento populari, hoc maxime abusi sunt ad incautos decipiendos,
atque ad eos retinendos, ne dicam in turpissima haeretica secta, sed veritis
in apostasia a religione Christiana, cujusmodi protestantismus in sua essen­
tia spectatus reipsa est.8

CAPUT

II.

DE RELIGIOSI SANCTORUM CULTUS HONESTATE AC PIETATE.

14. Protestantes cum Vigilando et Fausto manichaeo a sanctis Hie­
ronymo et Augustino confutads causam communem agentes, in impugnando
sanctorum cultu ac rejiciendo tamquam idololatrico, impio, superstitioso
modum omnem excesserunt. Praeter sectas omnes, quae ex protestantismo
prodierunt, atque in rejiciendo sanctorum cultu unanimes sunt, adversarios
habemus incredulos, qui se philosophos nuncuparunt, inter quos eminent
Beausobrius 1, Middletonius2, Gibbonius3, diobolares denique scriptores
reliqui, qui sordes omnes verrere, declamationes, probra, loca denique com­
munia furiosorum hominum congerere non desinunt
< in tanta, qua gloriantur, politiorum litterarum luce ac morum suavitate, et comitate quam affe­
ctant. 4 Cum tamen nec unum argumentum novum protulerint, aut in

bI‘*

I

r..<

logi vocant, non tantum inculcetur audien­
tium ac discentium animis, sed etiam ex­
ternis signis, quoad licet, ostendatur.·'
*) Dum protestantisme coryphaei, sub
palliato praetextu se minime commaculandi
idololatriae labe cum ecclesia romana, id
est, ecclesia catholica, ab ea se separarunt,
principium statuerunt fundamentale, quod
necessario extremam debebat inferre per­
niciem ipsi religioni Christianae; sensim ac
sine sensu illud principium spiritus privati
seu independentiae a quavis auctoritate evo­
lutum fuit, ac suos fructus attulit. Peperit
enim anabaptistas, postea socinianos, deinde
methodistas, ehreslianos, antinomies, de­
mum ralionalistas, quibus Scripturae sacrae
non sunt nisi mythographia, scriptores sacri
totidem illusi, Christus ipse magnus de­
ceptor et seductor. Sic enim Deus spiritu
vertiginis superbos ejusmodi homines per­
cussit, ut videntes non viderint, de abysso
in abyssum misere proruentes.
‘) Beausobre, Hist, de Manie hé et du

manichéisme, tom. II. liv. EX. chap. 5. pag.
679 et saiv.
a) Middleton’s Letters from Rome etc.
id est: Middle toni Epistolae Romae da­
tae, ostendentes exactam conformitatem
inter papismum et paganismum, seu reli­
gionem Romae praesentis a paganis suis
antec essor i bus d eri va ta m.

D Gibbon, Storia della decadenza delT
Imper. Rom. trad. dalF ingl. cap. 15 el
seqq.

') Inter ceteros gregarios illos disputa­
tores, qui his annis maniacum furorem
ostenderunt adversus sanctorum cultum,
eminet Breckenridge americanus, in dispu­
tatione cum R. Hughes. Cf. Controversy
bettceen Rev. Messrs Hughes and Bre­
ckenridge etc. seu Controversia inter DD.
Hughes el Breckenridge circa quaestio­
nem: Estne religio protestantium vera
Christi religio? Philad. 1833. edit, stereotyp. controv. n. 4. pag. 35 et alibi.

269

i

medium proferant, quod millies a catholicis scriptoribus protritum jamdiu
uon fuerit, nobis non restat, nisi ipsis denuo opponere, quae a tot doctissi­
mis viris scripta sunt.
15. Cum vero ex bene constituto controversiae statu felix disputatioais progressus tantum haberi possit, ideo ex praemissis dicimus, controver­
siam minime versari inter nos et adversarios nostros circa modum, quo
sancti colendi sunt, sed circa rem ipsam; utrum scilicet possimus honeste
ac pie per aliquod signum religionis testari excellentiam quam in sanctis
deprehendimus ob virtutes, quas, cum in vivis agerent, ipsi exercuerunt,
et amicitiam, qua cum Deo fruuntur, nec ne. Catholici affirmant, adver­
sarii negant. In hoc propterea sensu sequentem adstruimus propositionem.

PROPOSITIO.
Pius et ab omni idololatriae labe immunis est religiosus sanctorum cultus.

16. Omni prorsus idololatriae culpa vacare, immo potius pium esse
cultum quem catholici sanctis tribuunt, constat ex sacris litteris, quae
illum commendant, ex vetustissima ecclesiae traditione et consuetudine, nec
non ex ipsa intima rei natura, atque adversariorum agendi ratione.
17. Inprimis enim Scripturae patriarchas, judices, prophetas exhi­
bent religioso cultu angelos et sanctos viros prosequentes. Omissis enim
iis, quae Abraham et Loth ac Jacob fecisse referuntur, Balaam (Num.
XXII. 31.) ut vidit angelum stantem .... adoravit eum pronus in terram;
Josue, cum audivisset virum, quem viderat stantem evaginato gladio, esse
principem exercitus Domini, cecidit pronus in terram et adorans ait etc.
Jos. V. 15.
Honorem seu cultum istum religiosum esse seu in ordine ad Deum,
minime vero solum civilem, exinde constat, quod patriarchae optime nove­
rint, eos civiliter non conversari, sed Dei nuncios esse, atque cum Deo
amicitia conjungi.1 Idem dicatur de adoratione illa quam Eliseo tribuit
mulier Sunamitis, postquam propheta excitavit filium ejus a mortuis,
IV. Reg. IV. 37. Vix enim viderat Sunamitis ingens miraculum ab Eliseo
patratum, statiin corruit ad pedes ejus, eumque adoravit; itaque non sim­
plicem hominem, sed qualitatem viri sancti et thaumaturgi in illo mulier
venerata est. Cum igitur objectum ac motivum istius adorationis religio­
sum fuerit, merito concludimus, Sunamitidem non civilem, ut protestantes
nonnulli autumant, sed religiosum prorsus cultum Eliseo praestitisse.
18. Num vero aliquando actus istos improbarunt Scripturae? Haud>) Cf. in Criticis sacris quae Grotius
scribit in cap. XIX. v. 10. Apocalyps. de
hebraeorum more angelos adorandi. Ex his

patet, non deesse nobis, ut supponere vi­
detur Hengstenberg, fundamenta biblica de
veneratione et cultu angelorum.

270
quaquam aane. Praeterquam quod enim viros istos (si Balaam excipias,
qui tamen juxta receptam consuetudinem se gessit) pietate ac religione
spectatissimos nobis semper exhibent, Deum ipsum ejusmodi cultum ex­
presse aliquando praecipientem inducunt. Sic Exodi XXIII. 20. Deus
alloquitur populum suum: Ecce, epo mittam angelum meum, qui praecedat
te ... observa eum, et audi vocem ejus, nec contemnendum putes ... et at
nomen meum in illo; sic Jos. loc. cit. Princeps exercitus Domini, non so­
lum approbavit sibi exhibitam adorationem, sed praeterea Josue praecepit:
Solve calceamentum tuum de pedibus tuis; locus enim in quo stas, sanctus
est. Eaedem praeterea Scripturae Deum exhibent vindicem contumeliae
servis suis illatae, etenim ad Eliae nutum ignis e coelo descendit ad binos
illos principes quinquagenarios absumendos, qui ad prophetam non ea, qua
par erat, reverentia accesserunt; quare tertius quinquagenarius, utpote
timens Deum, curvavit genua contra Eliam , et precatus est eum, IV. Reg.
I. 13; ita et pueri Bethel Eliseum irridentes ab ursis lacerati sunt, ibid.
II. 23 et seqq. Quibus aperte Deus ostendit, qua ratione velit honore
affici servos suos. Itaque, nisi dicamus, viros pietate insignes idololatriae
labe se commaculasse, dum cultum angelis et sanctis tribuerunt, aut Deuni
jussis ac prodigiis idololatriae crimen honestare voluisse, fatendum est,
pium sanctumque esse cultum istum, atque ab omni prorsus superstitionis
ac idololatriae noxa i lllll unem.
19. Sanctorum itidem cultum ab ipsis rei christianae primordiis in
ecclesia obtinuisse, non unus vel alter testis probat, sed facta ineluctabilia
ac certissima documenta. Etenim istius cultus monumentum sunt I. festi
dies in sanctorum martyrum honorem ac memoriam instituti, de quibus
mentio fit Constitue apostolicar. lib. VIII. cap. XXXIII. ubi recensentur
dies, quibus feriandum erat famulis; enumerantur autem inter ceteros dies
festi sanctorum: In diebus vacent apostolorum, inquiunt,........ in die Stephani protomartyris ferientur atque in diebus ceterorum sanctorum martyrum,
qui Christum vitae suae anteposuerunt. 2 Istius pariter consuetudinis, nempe
agendi festos dies sanctorum martyrum, meminit ecclesia smyrnensis, apud
Eusebium3, scribens ad ecclesias Ponti : Quo etiam in loco nobis conve2) ημέρας τών άποΰτόλων άργιίτωΟαν . . . την ημέραν Στεφάνου τού πρω­
τομάρτυρα; άργείτωΟαν, καί τών λοιπών
άγιων μαρτύρων τών προτιμηΰάντων Χρι­
στόν τής εαυτών ζωής. Apud Coteler. tom. I.
pag. 415. Porro Constitutiones apostolicae
prodierunt saeculo ecclesiae LU. quas magni
faciunt viri eruditi Albaspinaeus, De Marea,
Pelavius etc.
3) Hist. Eccl. lib. IV. cap. 15. edit.

Valesii, qui refert integram hanc epistolam
a Jac. Usserio primum editam. Cum vero
s. Polycarpus martyrio functus sil sub An­
tonino Pio, hoc documentum spectat ad Π.
ecclesiae saeculum, cum vix ab ejus morte
conscripta sit. Cf. P. Halloixius S. J. Illu­
strium ecclesiae orientalis scriptorum vi­
tae et documenta, Duaci 1633. tom. I. not.
ad vitam s. Poly carpi, cap. 13.

»

271

!

nientibus concedet Deus natalem ejus (Polycarpi) martyrii diem cum hilaritate
et gaudio celebrare ‘ ; ejusdem festi mentio fit in actis s. Pionii. 5
II. Cultus sanctorum per universam ecclesiam recepti a primis saecu­
lis monumenta indubia sunt sacrificia, quae in martyrum aolemniis in
ipsorum honorem Deo offerebantur; de quibus praeter s. Joann. Chrysostoniutu et Augustinum 6 testes sunt locupletissimi Tertullianus et Cyprianus.
Tertullianus enim, lib. De corona cap. Ill: Oblationes, inquit, pro de­
functis, pro nalalitiis annua dic facimus.7 S. vero Cyprianus: Sacrificia,
scribit, pro eis semper, ut meministis, offerimus, quoties martyrum passiones et
dies anniversaria commemoratione celebramus. 8
III. Ejusdem cultus documenta pariter suppeditant altaria ac tem­
pla seu sacella, quae confessiones aut martyria nuncupabantur, in san­
ctorum martyrum honorem ac memoriam erecta. 9
IV. Documenta sunt publica et vulgatissima sanctorum invocatio,
et honor sanctorum reliquiis exhibitus, de quibus paulo infra ex
instituto agemus.
Non igitur singulares tantummodo testes in medium proferimus ad
ostendendum, ubique receptum fuisse tribus prioribus ecclesiae saeculis
sanctorum cultum, sed monunxenta publica
. -e « ·*. et
" * * vulgatissima, quae extenuari
"') Ev9a, ως δυνατόν ήμΐν, συναγόμε­
νοι; έν αγαλλιάσει και χαρά, παρέξει ό
κύριος έπιτελεΐν την τού μαρτυρίου αυτού
ημέραν γενέθλιαν.
5) Apud Ruinartium, Acta martyr, sin­
cera, Amstel. 1713. pag. 140. ubi η. Π. le­
gitur: «Secundo itaque dic sexti mensis,
qui dies est IV. idus Martias, die sabbati
majore, natale Polycarpi martyris celebran­
tes genuinum, Pionium . . . vis persecutio­
nis invenit." Passus est autem s. Pionius
anno Christi 250.
6) S. Joann. Chrysost. Hom. XXL in
Act. Apost. n. 4. opp. edit. maur. tom. IX;
s. August. Servi. CCLXXIII. cap. 12. opp.
edit. maur. tom. V. ct alibi passim.
q Cf. ibid, adnot. Rigaltii, qui observat
per natalitia intelligi a Tertull. solemnitates
fieri solitas in honorem martyrum, quo sci­
licet die mundo mortui, coelo nati sunt.
Cf. etiam La Cerda S. J. in nota ad hunc
loc. in qua erudite germanum Tertulliani
sensum defendit adversus Junium.
8) Epist. XXXIV. edit. maur. Vid. in
hunc loc. adnot. 13. Pamelii. Illustre item
monumentum suppeditat istius consuetudi­
nis synodus laodicena, quae can. LI: Aon

oportet, inquit, in quadragesima marty­
rum natalitia celebrari, sed eorum in
sabbato et dominica tantum memoriam
fieri; Collect. Cone. Labb. tom. L coi. 1520.
Cf. ibid, notae Binii. Aliud monumentum
exhibet concil. gangrense, can. XX. Trombellius, can. reg. in op. De cultu Sancto­
rum, Bonon. 1740. vol. II. diss. 6. cap. 12
et seqq. pluribus ea prosequitur quae in
celebratione festorum ss. martyrum fieri
consueverant.
9) Cf. Eusebius, Histor. eccl. lib. II.
cap. 25. qui refert fragmentum Caji presby­
teri ex libro, quem is scripserat adversus
Proculum, patronum sectae calaphrygum,
ubi sic haereticum hominem perstringit:
Έγω δε τά τρόπαια τών αποστόλων εχω
δεΐξαι’ εάν γάρ θελήσης άπελθεΐν έπί τόν
Βατικανόν, η έπί την όδόν την Ώστίαν,
εΰρήσεις τά τρόπαια τών ναύτην ίδρυσαμένων την εκκλησίαν. «Ego vera aposto­
lorum trophaea possum ostendere. Nam
sive in Vaticanum, sive ad oslienscm viam
pergere libet, occurrent tibi trophaea eo­
rum, qui ecclesiam illam fundaverunt."
Floruit aulem Cajus tempore Zephyrini
Papae.

272
ab adversariis nulla solida ratione possunt. Si quem tamen desiderium
tangit consulendi singulatim vetustiorum patrum testimonia, eum remittimus
ad Bellarminum 10* et Petavium.11 Concludendum interea est, vel nullum
omnino in sanctorum cultu superstitionis atque idololatriae vestigium reperiri, vel superstitionem et idololatriam in ecclesia, una cum ecclesia ipsa
coepisse.
20. Verum ex ipsis protestantium principiis ita rem nostram
conficimus: admittunt ipsi cultum civilem ad civiles seu politicas ac natu­
rales dotes et virtutes honorandas ; ergo jure inferimus, admittendum pariter
esse cultum religiosum ad supernaturales virtutes ac dotes sanctorum pro­
prias honore debito prosequendas. Immo quemadmodum honor ille, qui
aulae proceribus exhibetur, nedum principis honori ac reverentiae ei debi­
tae quidpiam detrahit, illam potius statuit atque confirmat, sic pariter cul­
tus, quem sanctis tribuimus nedum quidpiam detrahit supremo honori et
cultui, qui Deo debetur, eum potius perficit ac mirifice confirmat; mancus
enim quodammodo esset honor ille, quo Deum prosequimur, si colere de­
dignaremur amicos ejus una cum ipso in coelesti aula regnantes ; eo vel
magis, quod in dominum ultimo redundet honor servorum, qui quidem ho­
nor ideo religiosus nuncupatur, quia Dei intuitu et causa sanctis defertur.
21. Haec demum viderunt cordatiores inter protestantes ipsos.
Ceteris enim omissis, in medium proferam verba Leibnitz ii, qui scri­
bere non dubitavit: Generaliter tenendum . . . neque cultum sanctorum aut
reliquiarum probari, nisi quatenus ad Deum refertur, nullumque religionis
actum esse debere, qui in honorem unius omnipotentis Dei non resolvatur ac
terminetur. Itaque cum sancti honorantur, hoc ita intelligendum est, quemad­
modum in Scriptura dicitur: II on or i ficati sunt amici tui, Deus, et
Laudate D ominum in sanctis ejus12; et iterum: Certum est, secundo
christianae ecclesiae saeculo jam natalitia martyrum celebrata et apud monu­
menta eorum sacros conventus fuisse institutos.13 Ex quibus recte infert:
Verendum autem est, ne, qui ita sentiunt (idololatriam esse cultum sancto­
rum), viam aperiant ad omnem rem Christianam convellendam ; nam, si jam
ab illis temporibus horrendi errores in ecclesia praevaluerunt, arianorum et
samosatenorum causa mirifice juvatur, qui originem erroris ab illis ipsis tem­
poribus computant, atque obscure defendunt Trinitatis mysterium et idololatriam
simul invaluisse .... judicandum cuique relinquo, quo res sit evasura. Quin
immo procedet ulterius suspicio audacium ingeniorum ; mirabuntur enim Chri­
stum promissis tam largum erga suam ecclesiam, tantum hosti generis humani
10) De beatif. et canon. SS. lib. I.
cap. 13.
u) De Incam. lib. XIV. cap. 10 ct seqq.
Cf. etiam Trombellius, diss. cit. cap. 1 et seqq.

,2) System, theol. ab Emery edit. Paris
1819. pag. 160.
Ibid. pag. 170.

273
induisisse, ut, una idololatria profligata, succederet alia, et ex sexdecim sae­
culis vix unum aut duo sint, in quibus vera fides utcumque inter christianos
sit conservata; cum judaicam ac mahumeticam religionem videamus tot sae­
culis satis puram secundum fundatorum instituta perstitisse. Quo igitur loco
manebit consilium G am alidis, qui de Christiana religione et providentiae vo­
luntate ex eventu judicandum dictitabat; aut quid de ipso christianismo judi­
cabitur, si lapidem hunc lydium parum adeo sustineret?14 Quibus verbis
ingenuus hic protestans non modo catholicam veritatem adstruxit, sed prae­
cipua argumenta complexus est, quibus eadem fulcitur.
DIFFICULTATES.

22. I. Obj. 1. Cultus sanctorum adversatur primo decalogi prae­
cepto, Deut. VI. 13: Dominum Deum tuum timebis, et illi soli servies. Quod
Christus renovat Mattii. IV. 10. illis verbis: Dominum tuum adorabis, et
illi soli servies. 2. Hoc autem praecepto quicumque cultus et honor creaturis adimitur et uni Deo reservatur, ut illud exponit apostolus, I. Timoth.
I. 17. dicens : Soli Deo honor et gloria. 3. Sane Deus profitetur apud Isaiam
XLH. 8. nolle se gloriam suam alteri communicare illis verbis: Gloriam
meam alteri non dabo. Ergo utpote superstitiosus et verbo Dei contrarius
quicumque sanctorum cultus rejici debet.
23. Resp. N. A. Ad duas vero priores probat. Dist. Et adductis
verbis uni Deo reservatur cultus seu honor supremus, latriae et proprie
dictus, C. inferioris ordinis, duliae ac improprie dictus, N. Ut enim patet
ex scopo et contextu, in objectis locis sermo est de solo supremo cultu ac
proprie dicta servitute; adjicitur siquidem loc. cit. Deut.: Et per nomen
illius jurabis ... et clarius adhuc Deut. V. 7. ubi idem praeceptum traditur: Non habebis Deos alienos in conspectu meo. Cum vero cultus, quem
nos sanctis tribuimus, ejusmodi non sit, nec eis cultum deferamus nisi in
ordine ad Deum, atque intuitu ipsius Dei, liquet, nihil commune habere
praeceptum istud cum sanctorum cultu.
Ut aliquid proficerent adversarii, ostendere deberent, vel cultum, quem
sanctis catholici tribuunt, esse supremum, vel supremo huic Dei cultui
cultu illo sanctorum quidpiam detrahi; quod cum efficere nequeant, perperam catholicos damnant vehit idololatriae reos, et primi decalogi praecepti infractores. Apposite Catechismus Rom. : Quis adeo demens est, inquit,
qui edicente rege, ne se pro rege quisquam gerat, aut regio cultu atque honore
affici patiatur, continuo putet, nolle regem, suis ut magistratibus honor deferatur ?15
24. Ad 2. Idem responsum esto. Si enim apostolus quemcumque
M) Emery, Syst. theol. pag. 172 et seqq.
Perrone, Praelectione· theolog. VI.

,5) Part. III. cap. 2. η. 8.

Ί
j

I
I
j
1
·'

I
1
I
j

1
4

I
i
I
.

I

I
1
|
j

I
1

I
1

274
honorem creaturis adimere voluisset cit. loco, alibi non scripsisset: Honore
invicem praevenientes, Rom. XII. 10; Presbyteri duplici honore digni sunt,
I. Timoth. V. 17. et. alibi possim.10 Vidimus praeterea, patriarchas alioeque
viros in V. L·. conspicuos prostravisse se coram angelis, regibus ac viris
sanctis, neque propterea eos in reprehensionem incurrisse.

25. Ad 3- D. Alteri, id est sculptilibus seu falsis diis, ut ibidem
subditur, C. indiscriminatim, subdist. gloriam, quae solius Dei propria
sit, C. quas convenire possit creaturis juxta dicta, zV.

26. Inst. Atqui omnis reipsa et cujuscumque ordinis cultus, qui
angelis vel sanctis tribuatur, a Scripturis prohibetur. Etenim 1. apostolus
Coloss. II. 18. scribit: Semo vos seducat volens in humilitate et religione
angelorum, quae non vidit, ambulans. Vetuit igitur ne ulla ratione angeli
colerentur. 2. Quare, cum Joannes angelum sibi apparentem adorare vel­
let, talem honorem angelus recusavit dicens: Vide ne feceris, conservus tuus
sum
Deum adora, Apocalyps. XIX. 10. Eadem ratione se gessit
apostolus Petrus cum centurione, Act. X. 25 et 26. Ergo.
27. Resp. X. min. Ad 1. prob. D. Cultu falso et superstitioso, Tr.
rite intellecto, X. Transmisimus primum distinctionis membrum, cum non­
dum inter expositores exploratum sit, quid illis verbis significare apostolus
intenderit Nam alii contendunt iis perstringi superstitiosum angelorum
cultum tum bonorum tum malorum.17 Alii volunt, solum excludi cultum
superstitiosum et idololatricum angelorum bonorum, qui censebantur media­
tores inter Deum et homines juxta placita platonicorum, et quidem Christo
excluso, quod indicare videntur verba immediate sequentia, v. 19: et non
tenens caput. Alii arbitrantur, iis argui Christianos judaizantes, nimis sci­
licet mosaicae legi addictos et legalibus observantiis, praetexentes legem
per ministerium angelorum datam esse. Favere huic sententiae videtur
contextus ; dixerat enim paulo ante apostolus : Semo vos judicet in cibo aut
in potu etc. (v. 16.) Alii demum existimant, carpere apostolum studium
singularis sanctitatis, nempe pharisaicae, quae crebris jejuniis et exquisitis exer­
citationibus aliis cernebatur: quae est expositio ipsorum biblicorum prote­
standum. 18 Quaecumque demum admittatur expositio, patet nil co Hill une
,e) Cf. Bernard, a Piconio, qui verba
apostoli de gratiarum actione exponit, ob
misericordiam sibi exhibitam el aliis in se
ostensam. Illud vero soli Deo exponit, qui
unus et solus est. Ex quo patet, nihil haec
verba commune habere cum scopo a protcslantibus intento de exclusione sanctorum
a gloria ct honore.
17) Cf. Trombellius, op. cit. diss. IV.

cap. 8. ubi diversas interpretationes recenset
et expendit.
*8) Ita quidem Carolus Rosenmuller, qui
in Schol. in N. T. in hunc loc. scribit:
Θρησκεία των αγγέλων est studium sin­
gularis sanctitatis ; nam et alibi (Ad.
XXVI. 5·) Paulus την άκριβεΟτάτην ειϊρε·
ΰιν τής ιουδαϊκής 3ρηΰκεΐας non cultum
dicit, sed studium singularis sanctitatis

habere paulinum textum cum legitimo angelorum cultu, qualis ab ecclesia
catholica admittitur.
28. Ad 2. D. Adoratione improprie dicta, quae in humilis obsequii
signo consisteret, C. proprie dicta seu latriae, N. Alioquin damnare de­
beremus Joannem apostolum et cvangelistam tamquam idololatriae reum,
qui non solum in loco objecto, sed iterum ibid. XXII. 9. cecidit ad angeli
pedes, ut adoraret eum, et rursum prohibitus est. Itaque merito Grotius
ad hunc loc.: Non dicit (angelus) ποοςκυνηΰιν (adorationem) soli Deo licite
exhiberirepugnat enim tota vetus historia. . . . Sed benigne agit, ut si quis
collega collegae dicat: serva hunc honorem regi.19 Id ipsum dicatur de
Petro recusante obsequium Cornelii centurionis, qua agendi ratione b. Pe­
trus Cornelium monuit, ut gratiam omnem Deo acceptam referret, a quo
omne bonum descendit; seque professus est non esse nisi Dei ministrum,
qui eum ad salutem elegerat.
29. II. Obj. ex traditione. 1. Laodicena synodus can. XXXV. di­
stricte prohibet: Christianos, relicta Dei ecclesia, abire et angelos nominare,
vel congregationes facere: si quis ergo inventus fuerit huic occultae idololatriae
vacare, anathema sit. 2. Damnant eumdem cultum Origenes 20 et Theodoretus 21, quibus assentiuntur patres reliqui, dum 3. monent diligi quidem et
honorari ab ecclesia sanctos, non autem coli, ut patet ex epist. ecclesiae
sinyrnensis, ex Hieronymo 22 et Augustino 23 ; 4. dum palam iterum profi­
tentur·, a se sanctos minime coli propter religionem, sed tantum amari et
honorari propter imitationem, ut idem loquitur· s. Augustinus 24 ; 5. dum do­
cent, illud honoris genus ad sanctos pertinere, quo viventes probitate spe­
ctatos amamus, ut rursum loquitur Augustinus25 et cum ipso Cyrillus
alex. 26; 6. dum affirmant, se nullum sanctis deferre cultum, qui in iis
sistat, sed in eis Deum tantummodo honorare. 27 7. Nec aliter res esse
poterat; distinctionem enim inter cultum supremum et inferiorem, seu la­
triae et duliae, quam recentiores scholastici invexere, penitus veteres ignopharisaicae, quae crebris jejuniis et ex­
quisitis exercitationibus aliis cernebatur,
et v. 23. hujus capitis Paulus pro 9ρηθχεία
των αγγέλων substituit ε9ελο&ρη6χεΐαν,
quam dubitari non potest fuisse in fu­
giendis cibis, quos lex mosaica inter­
dixisset, et similibus institutis. Quare re­
jicit, seu retractat suam interpretationem,
quae magis olim ei placuerat, de cultu an­
gelorum (cf. edit. 5. 1806). Ex his plane
concidit praecipuum argumentum, quo tant­
opere protestantes usi sunt ad impugnandum cultum angelorum et sanctorum.
··) Cf. Crit. sacr. tom. IX.

•°) Cont. Celsum, lib. V. n. 8 ct seqq.
ct lib. VII. n. 62 el seqq. edit. maur.
2I) Comment, in Epist. ad Coloss.
M) EpiSt. C1X. (alias LIII.) η. 1; tum
Cont. Vigilant. n. 5.
«) Serm. CCLXXIII. (alias CI.) nec
non in lib. De vera relig. cap. 55. alias
n. 108 ct 110. tom. L opp.
,4) De vera relig. n. 108.
“) Cont. Faust, lib. XX. cap. 21. tom.
VIII. opp.
3δ) Cont. Julian, lib. VI. tom. X.
2T) Theodoret. Serm. VIII. De curan­
dis graec. affect, etc.

18*

276

t

rarunt. Nisi igitur patres idololatriae insimulemus, fatendum eat, nullum
cultum proprie dictum sanctis eos detulisse.
30. Resp. Ad 1. D. Synodus laodicena cultum immodicum et su­
perstitiosum prohibuit, C. cultum legitimum, A. Talem porro fuisse sca­
pum concilii laodiceni in cit. canone ostendunt argumenta tum interna tum
externa.
Jnterna quidem, cujusmodi sunt: 1°. quae ex ipsis verbis canonis
emuntur, ex quibus patet, perstringi eos, qui relicta Dei ecclesia, congrega­
tiones facere, occultae idololatriae vacareseu in coetibus clandestinis se col­
ligere audebant; 2°. quod ex can. LI. ejusdem synodi habetur, in quo
hujus concilii patres admittunt legitimum cultum martyrum, ac tempus de­
terminant, quo martyrum festivitatibus vacare fideles possunt. Ita enim se
habet: Quod non oportet in quadragesima martyrum natales peragere, sed
sanctorum martyrum facere commemorationes in sabbatis et dominicis.28 Porro
eadem est ratio cultus angelorum et sanctorum.
Argumenta externa suppeditat historia, ex qua novimus viguisse tunc
temporis in illa provincia superstitiosam sectam, quae juxta platonica prin­
cipia angelis ut divinitatis mediatoribus cultum tribuebat. Id testatur
Theodore tus qui in Commentariis in Epist. ad Coloss, explanans apostoli
verba: Semo vos seducat etc. haec scribit: Et in hodiernam usque diem
licet videre apud illos et eorum finitimos oratoria s. Michaelis. Illi ergo hoc
consulebant, atque humilitate utentes, dicentes universorum Deum nec cerni nec
comprehendi, nec ad eum posse perveniri: et oportere per angelos divinam sibi
benevolentiam conciliare.29 Ex quibus tum germanus sensus objecti canonis
laodiceni liquet, tum mala eorum protestandum fides, qui absolute ab ea
synodo damnatum angelorum cultum esse affirmant. 30
îS) Cf. Acta Concit. Harduini, tom. L
col. 789.
29) Hat μέχρι δε roü νυν «υχτ^ρία του
άγιου Μιχαήλ παρ' έχείνοις χαί τοίς όμοροι;
εκείνων έύτίν ίδείν τούτο τοίνυν ΰυνεβούλευον Ικεΐνοι γϊνεοθαι, ταπεινοφροΰύντί δή­
θεν χεχρημένοι, χαί λέγοντες, ως αόρατο;
ό τών όλων θεός, άνεφιχτός τε χαί άχατάληπτος' χαί προςήχει διά τών αγγέλων
τήν θεΐαν ευμένειαν πυαγματεύεΰθαι. Ad
Coloss. U. 18. tom. HL op. edit. Sirmondi,
pag. 355.
î0) Sic enim inter ceteros "Wegscheider
fidenter scribit §. 102. η. f: Postquam assentienlibus pluribus patribus a synodo
laodicensi, anno 363. habita, adoratio an­
gelorum improbatu erat, Ambrosius eam
denuo commendasse videtur (opp. tom. L

pag. 146. De vidais): Angeli sunt ob­
secrandi pro nobis, qui nobis ad
praesidium dati sunt.
Τιμητικήν
προςχύνηΰιν, honorificam venerationem,
non λατρείαν concilium nicaen. U. anno
787. habitum, angelis praestandam esse
decrevit; similiter concilium trid. sess.
XXV; Catech. Rom. part. 3. cap. 2. §.9.
et seqq. Petav. Dogm. theol. Π. 69 et
seqq. Duo hic habemus: 1°. impudentiam
scilicet hujus rationalistae, affirmantis a
laodicena synodo improbatam esse ange­
lorum adorationem eo sensu, quo eam de­
nuo commendavit s. Ambrosius; 2°. ejus
confessionem, quod tam synodus nie. II.
quam conc. trid., Catechismus Rom. ac Pctavius nonnisi inferioris ordinis cultum ac
venerationem angelis tribuendam tradiderint

MS·

277
31. Ad 2. A. Etenim Origenes loc. cit. refellit Celsum calumniantem christianos ea ferme ratione, qua nunc protestantes catholicos laces­
sunt, quasi ipsi angelos uti deos haberent et colerent. En ipsius verba:
Eusquam tamen ibi (in Scripturis) praeceptum reperias, ut, qui Deo debetur
cultus, eodem prosequamur eos (angelos) quorum nobis ministrandi Deique
dona afferendi negotium est.*1 Ceterum Origcnes, ibid. lib. VHI. n. 13. rite
intellectum angelorum cultum aperte admittit.32 Quare Kcilius et Origenem recenset inter patres a suis protestantibus accusatos hujus erroris admissi nempe cultus angelorum; neque aliam evadendi viam invenit, nisi
tamquam spurium traducere locum, qui ipsi adversatur. Quod quidem
mirum est in tanta critices luce.33
32. Sed neque Theodoretus adversatur cultui angelorum, cum non
perstringat nisi eos, qui angelos habebant velut praecipuos rerum nostra­
rum curatores, delatoresque nostrarum precum, quasi Deus vel ignoraret
preces nostras, vel obsequia nostra ad se immediate deferri nollet, ut ex
adductis ejus verbis manifestum fit. Id ipsum dicatur de patribus reliquis,
quorum testimonia expendit Petavius.34

33. Ad 3. D. Non autem coli sensu ethnicorum, adversus quos pa­
tres agebant, C. sensu catholico, N. Ut enim monuimus, nondum deter­
minata technologia seu vocabulorum vi, videntur interdum veteres omnem
cultum angelorum et sanctorum rejicere, dum negant colendos eos esse,
adorandos, venerandos etc. At his vocibus utebantur ad excludendos ange­
los et sanctos a supremo latriae cultu, qui profecto imi Deo debetur. His
31) Cont. Cels. lib. V. num. 4: 'Λλ&
ούχ, ώςτε προςτάοοεοθαι ήμΐν τους διαχονούντας, χαί φέροντας ήμίν τά του θεού,
ΰίβειν χαί προςχυνείν αντί του θεού. Tom.I.
pag. 579. edit. maur.
”) En ejus verba, quibus respondet pro­
positae sibi a Celso difficultati: »Ex eo,
quod cum Deo Filium ejus colamus, con­
sequens esse (putat Celsus), ut non Deum
solum, sed etiam ejus ministros colendos
esse sentiamus. Si intellexisset, inquit,
quinam sint post Dei Unigenitum vere
ministri Dei, ut Gabriel, Michael et alii
angeli atque archangeli, et eos colendos
esse dixisset, fortasse,' repurgatis cum si­
gnificatione illius vocis colere tum ejus
qui colit officiis, hoc loco pro rei momento
attulissem ea, quae de hoc argumento as­
sequi intellectu potui.“ Ίοως άν το περί
τού θεραπεύειν αυτού ΰημαινόμενον έχχαΟηραντες, χαί τών τού θεραπεύοντας πρά­

ξεων , εϊπομεν αν εις τον τόπον, ώς περί
τηλιχούτων όιαλεγόμενοι, άπερ εχομεν περί
αυτών νοήβαι.
33) Car. Aug. Theoph. Keilii Opuscula
academica, edita a Joann. David Goldhorn, Lips. 1821. sectione poster, cap. III.
sect. 2. De Angelis bonis eorwnque cullu.
Cf. pag. 550 el seqq. Demum pag. 560. cum
retulisset Origenis testimonium ex Homil. I.
in Ezech. : Veni angele etc. quacumque
se vertit, ut ejus vim eludat, confugit et
ipse ad rhetoricam apostrophen, postea vero
concludit: Ecquis tandem sibi persuadeat,
haec ab Origene scribi potuisse? Tanta
est vis anticipatorum judiciorum et ingenii
sectae !
3<) De Angelis, lib. II. capp. 9 et 10.
ubi etiam egregie ostendit, Theodoretum
cum ceteris patribus consentire circa ange­
lorum cultum et invocationem. Cf. etiam
De Incarn. lib. XIV. cap. 14 et seqq.

Λ1

278
enim vocibus utebantur ethnici, qui nullam inter cultum supremum et in­
feriorem distinctionem agnoscebant. Aliis autem verbis catholicam de
sanctorum cultu doctrinam designabant, dum profitebantur se eoa diligere.,
honorare, caritate et dilectione cum iis conjungi, aliaque ejusmodi. Factis
demum publicis, festorum scilicet celebratione in martyrum honorem, monu­
mentorum erectione, invocatione, aliisque superius commemoratis, quid sen­
tirent. satis ostendebant. Hac igitur aequivocatione sublata corruunt, quae
magna diligentia et vano apparatu adversus nos collegerunt protestantes;
inter quos demum in scenam prodiit Keilius, qui non veretur tritissima
testimonia congerere ut serio ostendat, fuisse constantem ecclesiae antiquioris
doctrinam, neminem praeter unum Deum religioso cultu esse prosequendum.35
34. Ad 4. D. Id est, non propter solam religionem, sed etiam, immo
potissimum propter imitationem, C. propter solam imitationem, AT. Con­
stituto enim principio de honore sanctis debito, ut a concionatoribus fit,
inculcabant patres, potionem obsequii nostri partem collocandam esse in
imitatione virtutum, quas sancti exercuerunt, ut imitari non pigeat, quos
celebrare delectat. Quae Augustini verba sunt, et cultum supponunt, non
autem excludunt, cum loquatur de solemnitatibus martyrum.

35. Ad 5. Concedimus, sanctos mortuos eodem cultus genere hono­
randos, quo sanctos viventes colimus, sed illos (mortuos) tanto devotius,
quanto securius post certamina superata, ut idem loquitur Augustinus.35
Quod si diverso ritu et apparatu sanctos viventes honoramus, ideo est, quia
ita exposcit sanctorum humilitas, et quia plerumque vera eorum sanctitas
nos latet.37

'M

■ I !.

“) Loc. cit. pag. 550. nbi plura testi­ tui co quod passim scribat, sanctos nos
tantum amare ac dilectione prosequi, aut
monia congerit a Beilarmino, Petavio, Nat.
Alex., Trombellio aliisque jamdiu disjecta; non in alio quam in dilectione ct amore
attamen, perinde ac si ineluctabile argu­ consistere cultum, quem eis deferimus, prae­
mentum adversus catholicam doctrinam op­ stat, inquam, animadvertere, eadem pror­
sus ratione eum esse loculum, cum ageret
poneret, triumphum canit. Ceterum vix
ullum ex tot, quae affert, testimoniis grac- de cultu ipsius Dei: Quid autem, ait, est
corum ac latinorum patrum est, quod sco­ pietas nisi Dei cultus? et unde ille coli­
pum attingat, quem sibi auctor proposuit. tur nisi caritate? (Epist. CLXV1I. n. 11.);
Non aliud siquidem omnia illa testimonia ct alibi: porro, inquit, pietas cultus Dei
evincunt, nisi quod catholici omnes ultro est, nec colitur ille nisi amando (Epist.
prufiteniur, nulli creaturae deferendos esse CXL. n. 45.). Quis autem propterea inde
honores divinos. Omitto malam ejusdem inferat, s. Doctorem cultum proprie dictum
fidem in diversis auctoritatibus proferendis. Deo denegasse?
iT) Iisdem interdum honoribus sanctos
Atque ita quidem prolestante.s saeculi XIX.
viventes coli, quibus veneramur sanctos
catholicam doctrinam impugnant!
3#) Contru Faustum Munich. lib. XX. vita functos, non uno exemplo ostendi
cap. 21. edit. maur. Sed et bic praestat posset. Satis sil illud adducere, quod Theoanimadvertere s. Augustinum, quem con­ dorelus, Hist, eccles. lib. V. cap. 34. edit.
tendunt adversarii detraxisse sauciorum cul- Vales, refert de s. Joann. Chrysostomo ab

279
36. Ad 6. D. Profitentur se Deum in sanctis colere ct laudare, utpote auctorem donorum omnium, quibus sancti ditati sunt, C. ad exclu­
dendum honorem sanctis debitum, iV. Honorem servorum in dominum
demum terminare et nos profitemur; verum hoc non irnpedit, quominus
eanctos in se colamus, quos ita Deus ipse honorificare dignatus est. Cum
enim honor et cultus, ut ex dictis patet, sit testificatio illius excellentiae,
quam in aliquo deprehendimus, hoc ipso patet, sanctos dignos cultu esse,
qui propria excellentia donantur.
37. Ad 7. D. Patres non usurparunt ante s. Augustinum voces latriae et duliae ad duplex cultus genus distinguendum, Tr. vel C. ignora­
runt cultus ipsius distinctionem, A. Etenim ex una parte certum est, pa­
tres angelos et sanctos coluisse, ut omnia documenta evincunt superius
*.
adducta; ex altera autem pariter est manifestum, patres cultum supremum
angelis aut sanctis minime detulisse; alioquin turpissimo idololatriae cri­
mine se commaculassent, quod vel suspicari de tot sanctissimis viris nefas
est. Quare sequitur necessario, patres intrinsecam ejusmodi cultus distin­
ctionem agnovisse, etsi aliis vocibus eam designaverint. Sane Origenes
declarat, repurgatis cum significatione illius vocis colere, tum ejus, qui colit,
officiis, posse angelis cultum tribui.38 Demum s. Augustinus, aliique ca­
tholicae doctrinae defensores, non solum discrimen attulerunt ac certa dis­
criminis argumenta inter utrumque cultum, sed voces ipsas latriae ac
duliae usurparunt. Hac ratione retuderunt ethnicorum et manichaeorum
accusationes, quibus illi catholicos impetebant, quod rejectis numinibus suos
martyres substituissent. 39
CAPUT III.
DE SANCTORUM INVOCATIONE.

38. Controversia, quae agitatur inter catholicos et protestantes circa
sanctorum invocationem, non respicit hujus invocationis necessitatem ; omnes
exilio revocato, cui universi cereas faces
praeferentes obviam venerunt, τάς εκ χή­
ρου λαμπάδας προςάπτονεες.
3β) Recolatur textus superius adductus.
”) Cf. S. Hieron. Contra Vigilantium,
n. 5. ubi stultum hunc protcstanlium praeformatorem interrogat: Quis enim, o insa­
num caput, aliquando martyres adoravit?
Quis hominem putavit I) eum? Turns. Au­
gust. qui De Civ. Dei, lib. VIII. cap. 27.
sic loquitur: «Nec tamen nos eisdem mar­
tyribus templa, sacerdotia, sacra et sacri­
ficia constituimus; quoniam non ipsi, sed

Deus eorum nobis est Deus. Honoramus
sane memorias eorum tamquam sanctorum
hominum Dei, qui usque ad mortem cor­
porum suorum pro veritate certarunt. . . .
Quis autem audivit aliquando fidelium stan­
tem sacerdotem ad altare, etiam super san­
ctum corpus martyris, ad Dei honorem cul­
tumque constructum, dicere in precibus:
Offero tibi sacrificium, Petre, vel Paule,
vel Cypriane? etc." Eadem fere repolit
Adc. Faustum, lib. XX. cap. 21. et Epist.
XLIV.

280
enim catholici fatentur, ad salutem absolute necessariam non esse sancto­
rum invocationem.1 In eo igitur totus versatur controversiae cardo, an
sanctorum invocatio licita ac utilis sit, uti declarat concilium tridentinum
adversus heterodoxos, qui in ecclesiam insurrexerunt, perinde ac si ipsa
rem superstitiosam, Deo et Christo injuriosam, immo et idololatricam per­
mitteret et approbaret.

PROPOSITIO L
Ex sacris litteris in primis evincitur, licitam esse et utilem sanctorum
invocationem.

39. Ad fidem catholicam spectat haec veritas, quam tridentina syno­
dus Sess. XXV. declarat, dum praecipit episcopis, ut fideles doceant : San­
ctos, una cum Christo regnantes, orationes suas pro hominibus Deo offerre;
bonum atque utile esse suppliciter eos invocare, et ob beneficia impetranda a
Deo per Filium ejus Jesum Christum Dominum nostrum, qui solus noster Re­
demptor et Salvator est. ad eorum orationes, opem auxiliumque confugere.
Ex quibus verbis discimus : 1°. invocationem sanctorum bonam ac uti­
lem esse; 2°. opem et beneficia non a sanctis, sed a Deo ad eorum inter­
cessionem expectanda esse; 3°. orationes et intercessionem sanctorum inniti
meritis Christi Jesu, qui solus noster Redemptor et Salvator est, ac pro­
pterea solus Mediator proprie dictus, qui talis nempe sit tum natura tum
officio, ac nitatur propriis meritis. Sancti enim improprie tantum ac se­
cundario mediatores sunt, qui nihil nisi per Christi merita nobis comparare
atque obtinere possunt. 4°. Dernum discimus, invocationem sanctorum ha­
bendam esse ad instar adminiculi cujusdam. quo facilius impetremus ipso­
rum intercessione opem, quam a Deo per Christi merita efflagitamus.
40. Hoc autem sensu licitam, bonam ac utilem esse sanctorum invo­
cationem sacrae litterae in primis ostendunt, quae duplex nobis suppe­
ditant argumentum ineluctabile ad causam catholicam tuendam, alterum in
invocatione viventium, alterum in intercessione angelorum et sanctorum qui
jam beatifica Dei visione fruuntur.
41. Passim enim legimus, viventes se commendasse orationibus viven­
tium: ergo possumus nos orationibus sanctorum, qui cum Deo et Christo
regnant, commendare, seu pia ac licita est sanctorum invocatio. Antece­
dens vix probatione indiget; apostolus enim in omnibus fere epistolis fide­
lium precibus se coi HUI endat, Rom. XV. 30: Obsecro, scribit, vos, fratres,
*) In se scilicet spectatam. Fieri enim
potest, ut quis teneatur ex ecclesiae prae­
cepto sanctos invocare, ut ii qui sacra fa­

ciunt, et qui ad horas canonicas pcrsolven
das adstricti sunt etc.

per D. N. J. C. et per caritatem Sancti Spiritus, ut adjuvetis me in oratio­
nibus vestris pro me ad Deum; Ephes. VI. 18: Vigilantes, inquit, in omni
instantia et obsecratione pro omnibus sanctis; I. Thess. V. 25: Fratres, orate
pro nobis; ct alibi passim.
Consequentia vero ex se patet; nulla enim ratio assignari potest, quare
bonum, licitum ac utile sit ad orationes viventium confugere, inutile vero,
malum et illicitum sit censendum confugere ad orationes eorum, qui in
coelis sunt; quare invocatio viventium non deroget divinae benignitati, nec
ulla per eam injuria afficiatur Christus Jesus Mediator et Salvator noster,
invocatio autem sanctorum cum Deo regnantium deroget divinae bonitati
et Christo sit injuriosa.
Quod si excipiant, sanctos ignorare preces ac vota nostra, quae qui­
dem unica exceptio est, quae fieri posset; reponimus, ex eadem divina re­
velatione nobis constare, saltem Deo manifestante, angelis et sanctis ea
innotescere ; alioquin quomodo angeli super peccatore poenitentiam agente
gaudere possent, ut Christus Luc. XV. testatur? Quomodo preces nostras
Deo possent offerre, Tob. XII. 12; Apocal. VHI. 3, nisi viventium preces
et cordis vota, Deo ipsis manifestante, cognoscerent? Quaquaversum igi­
tur spectetur illud argumentum, tanta ejus est vis, ut numquam protestan­
tes se ab eo potuerint aut possint expedire. 2
42. Alterum argumentum, quod sacrae litterae pro sanctorum invo­
catione praebent, in istorum intercessione consistit; intercessio enim et in­
vocatio sunt relativae, quarum priori posita, altera ponatur necesse est.
Siquidem intelligi nequit, quomodo sancti pro nobis intercedere possint,
dona ac beneficia impetrare, nos autem nequeamus eorum intercessionem
implorare et exposcere.
Jam vero de sanctorum intercessione passim sacrae litterae loquuntur.
Nam Zachar. I. 12. ita angelus pro populo israëlitico Deum deprecatur:
Domine exercituum, usquequo non misereberis Jerusalem et urbium Juda, qui­
bus iratus es? Eumdem porro angelum id impetrasse, pro quo Deum exo­
raverat, patet ex verbis proxime sequentibus : Et respondit Dominas angelo,
qui loquebatur in me verba bona, verba consolatoria; ac paulo post: Pro­
pterea haec dicit Dominus: revertar ad Jerusalem in misericordiis ; domus mea
aedificabitur in ea. Angelum quoque pro ejusdem populi reditu Deum
orasse, ex Daniele cap. X. discimus, illius partes adjuvante Michaele, uno
ex principibus, dum princeps persarum utrique obsisteret, et quod optabat
obtinuisse. Exinde patet, quaenam sollicitudo angelorum fuerit, ut pro suo
quisque populo deprecaretur.
.

9

2) Cf. Bellarmin. De Beat, et Canon.
Sanet, lib. I. cap. 19. qui recte admonet:
et hoc argumentum adversarii numquam

solvere potuerunt. Vid. etiam P. Viti Erbermanni S. J. in hunc locum Bellarmini
vindiciae adversus Amesium.

282
48. Non minus clara sunt, quae in Scripturis habentur circa sancto­
rum vita functorum intercessionem : ex libro enim II. Mach. XV. 12 et seqq.
edocemur, tum Oniam tum Jeremiam, vita jam functos, curass^judacorum
res, eos adjuvisse, et dato Judae aureo gladio a Jeremia promissam fuisse
victoriam; edocemur praeterea, utrumque orasse pro populo judaeorum, et
hac de causa Jeremiam ab Onia fratrum amatorem appellatum fuisse.
Praelii autem faustissimus exitus illorum impetrationem comprobavit se
dignum fide somnium. Quare merito Grotius, locum istum commentariis
illustrans, scripsit: Erat haec judaeorum, si non omnium, certe pler&rumque,
opinio, animos exutos corporibus non omnem perdere eorum, quos hic reli­
quere, memoriam curamque, quin et preces eos ad Deum fundere pro populo
ct iis, quos caros habuere. 3
In novo autem foedere b. Petrus haud obscure pollicetiu·, se post mor­
tem intercessurum pro fidelibus apud Deum, scribens IL Petr. I. 15: Dabo
autem operam et frequenter habere vos post obitum meum, ut horum memo­
riam faciatis: quae quidem verba non secus ac illa, quae in Apoc. V. 8.
leguntur de viginti quatuor senioribus, qui procidebant coram agno, habentes
singuli . . . phialas aureas plenas odoramentorum, quae sunt orationes san­
ctorum, de vera intercessione veteres plerique omnes interpretati sunt.
DIFFICULTATES.

44. I. Obj. 1. Ex apostolo, I. Tim. II. 5: Unus est mediator Dei d
hominum, homo Christus Jesus. Ergo Christo unico mediatori nostro inju­
riam irrogat, qui praeter ipsum alium invocat. 2. Nec minor injuria Deo
ipsi infertur ab eo, qui ad sanctorum patrocinium confugit; nam, sicut in
unum Deum credere, ita unum Deum invocare debemus, dicente eodem
apostolo, Rom. X. 14: Quomodo invocabunt, in quem non crediderunt?
3. Sane Deum, et quidem solum, esse invocandum, constanter Scripturae
inculcant; sic I. Parai. XVI. 8, et Ps. CIV. 1. legitur: Confitemini Domino,
et invocate nomen ejus. Eadem igitur ratione invocandum est nomen Do­
mini, qua confitenda ejus omnipotentia ac bonitas; quis porro neget, has
proprietates soli Deo competere? Ergo.
3) Crit. sacr. tom. VI. In cujus rei
confirmationem profert auctoritatem Flavii
Joseph!, a quo inducitur Abraham alloquens filium suum Isaacum jamjam immo­
landum: J/«r’ ευχών δε καί ιερουργίας εκεί­
νου (του θεού, quod praecesserat), την ψυ­
χήν τήν ΰήν προςδεξομένου, καί .ταρ’ αύτώ
καθίζοντας, έθη τέ μοι εις κηδεμόνα καί
γηροκόμον, δια καί μάλιΰτά ΰε άνετρεφό-

μην, τόν θεόν αντί Οαυταΰ παρεβχημίνος.
Id est: nUbi autem Deus cum precibus et
sacro dimissam animam tuam susceperit et
apud se locaverit, tu mihi id eris, cujus
praecipue causa te educavi, adjutor et se­
nectutis solatium, Deum mihi pro te ex­
hibens." Tom. L op. edit. Havercampi,
pa&. 42.

283

I

45. Resp. Ad 1. D. Unus est mediator primarius, C. aecundarius, N. Responsio patet, ex iis, quae pracmisimuB circa naturam et officium mediationis Christi respectu mediationis angelorum et sanctorum, quae
in primaria illa fundatur. Alioquin non minor injuria irrogaretur Christo
per invocationem viventium, quae tamen toties in Scripturis commendatur,
et ad quam confugit, ut vidimus, idem apostolus, etsi unum praedicet Chri­
stum Jesum Dei et hominum mediatorem.

46. Ad 2. N. Ad probat, autem, D. .Sicut in unum Deum credere,
ita unum Deum invocare debemus invocatione, quae fidei confessionem in­
cludat et supremum in res omnes dominium, C. invocatione, quae in sola
intercessione consistat, N. Ludunt propterea in ambiguo protestantes, dum
haec nobis opponunt ad excludendam sanctorum invocationem. Duplex
enim distinguitur invocationis genus, aliud proprium divinitatis, quo ipsam
cognoscimus ut fontem bonorum omnium, aliud intercessionis, quo auxilium
tantum et praesidium quaerimus ad facilius obtinendum, quod a Deo po­
scimus et ab eo expectamus. Alia sane ratione beneficium et opem a prin­
cipe efflagitamus, alia autem ab aulico, dum ejus patrocinium et officium
interponimus apud principem. 4
47. Ad 3. D. Sensu jam exposito, C. alias, N. Responsio patet ex
modo dictis; in eamdem enim incidunt adversarii vocis ambiguitatem.
48. II. Obj. Scripturae nos docent, omnem fiduciam in Deo ejusque Christo esse collocandam, ad Deum confugiendum nobis esse in neces­
sitatibus nostris, non autem ad sanctos. Nam 1. Christus apostolos, Matth.
VI. 9, et Luc. XI. 2. sic orare docet: Pater noster etc.; et Joann. XVI. 23.
ita rursum eos alloquitur: Si quid petieritis Patrem in nomine meo, dabit
vobis, et alibi saepe. Hinc Paulus Hebr. IV. 16: Adeamus, inquit, cum
fiducia ad thronum gratiae, ut misericordiam consequamur. 2. Nullum pro­
pterea extat in sacris litteris mandatum aut exemplum invocationis sancto*) Cf. s. Thom. II. 2. qu. 83. art. 4:
«Oratio, ait, porrigitur alicui dupliciter.
Uno modo quasi per ipsum implenda. Alio
modo sicut per ipsum impetranda. Primo
quidem modo soli Deo orationem porrigi­
mus; quia omnes orationes nostrae ordi­
nari debent ad gratiam et gloriam conse­
quendam, quae solus Deus dat, secundum
illud Ps. 83: Gratiam et gloriam dabit
Dominus. Sed secundario modo orationem
porrigimus sanctis angelis, et hominibus,
non ut per cos Deus nostras petitiones co­
gnoscat, sed ut eorum precibus ct meritis
orationes nostrae sortiantur effectum .. .

et hoc eliam patet ex ipso modo, quo ec­
clesia utitur in orando. Nam a sancta Tri­
nitate petimus, ut nostri misereatur; ab
aliis autem sanctis quibuscumque petimus,
ut orent pro nobis." Quam clara haec sunt
et rectae rationi consentanea!
Attamen
Feli, episcopus oxoniensis, ut mox vide­
bimus, absolute pronunciat: Deos, qui ro­
gat, ille facit. Verum quaeri posset a
Fell, num in Britannia reus fieret laesae
majestatis, qui intercessionem alicujus mi­
nistri apud regem interponeret ad aliquod
officium obtinendum?

1

4

284
nim; 3. quin potius, Jer. XVII. 5: Maledictus dicitur homo, qui confidit in
homine. Ergo.
*
I
49. Resp. D. A. Quae tamen fiducia consistit cum invocatione
sanctorunï, C. quae cum ea consistere nequit, X Etenim, nisi haec simul
conciliari possent, sequeretur neque ad viventium preces nos confugere
posse, quod tamen adversarii non contendunt. Tota igitur fiducia nostra
in Deo collocanda est, ad ipsum est recurrendum in necessitatibus, quibus
urgemur. Nec alius unquam fuit ecclesiae catholicae sensus, quae oratio­
nes suas ad Deum fundit, ut, quod poscit, ab eo obtineat tamquam bono­
rum omnium fonte ac largitore.5 Numquam sanctos agnovit tamquam
gratiarum et donorum dominos et arbitros, ut eam calumniantur haeretici,
nec eos proinde deos facit.6 Quod si sanctorum patrocinium implorat ac
interponit apud Deum ad facilius obtinendum quod postulat, id absque de­
trimento illius fiduciae, quam in Deo collocat, facere consuevit. Ceterum
ipsa didicit, quandoque Deum ad sanctorum intercessionem concedere, quae
ob demerita nostra nullo modo larjrirctur. Nonnisi ad Jobi intercessionem ·
placari Deus voluit amicis ejus. ' Ad preces Abraham sanitatem restituit
Abimelech, uxori ejus et ancillis. 8 Ad orationem Moysis victoriam populo
israelitico contulit pugnanti adversus Amalec; ut innumera alia exempla
praeteream, quibus referta est Scriptura. Adde orationes, quibus sancto­
rum opem imploramus, ad Deum demum referri, cum sanctos non exore­
mus, nisi ut ipsi nobis per Clu’isti merita a Deo impetrent, quod ab ipso
postulamus. Tali autem invocatione magis nostra in Deo fiducia firmatur.9
50. Ad 1. prob. D. Et haec aliaque his similia evincunt, nos posse
ad Deum immediate recurrere, C. excludunt sanctorum invocationem, X.
Nempe tum haec tum alia ejusmodi testimonia, quae congerere solent ad­
versarii, dum catholicam doctrinam impugnant, ad rem praesentem minime
spectant, cum nullo modo quaestionem hanc attingant. Neque enim cathos) Reipsa ecclesia, ut patet ex publica
liturgia, semper ad Deum dirigit orationes
suas, etiam cum opem seu intercessionem
alicujus sancti efflagitat, e. gr. : Concede,
quaesumus, omnipotens Deus; Praesta,
quaesumus, ut intercedente etc. et quidem
per merita Christi, semper concludens eas­
dem orationes usitata formula: Per I). N.
J. C. vel: Per Christum D. Λ'. Huic praxi
congruit decretum concilii trident, sess.
XXV. quo constat ipsos sanctos supplicare,
et omnia impetrare per Christum, qui so­
lus noster Redemptor et Salvator est.
Cf. Bossuet, De professoribus confessionis
augustanae ad repetendam unitatem ca­

tholicam disponendis, part. II. cap. 3. art. 1.
et alibi.
·) Sic in Apolog. confess. August, art.
XXI. De invocat. SS. pag. 224 et seqq.:
Quidam plane tribuunt divinitatem sanctis,
videlicet quod tacitas cognitiones tuentium
in nobis cernant; additur ibid, praeterea:
Faciunt (catholici) ex sanctis mediatores
redemptionis. Superius retulimus verba
Felli. At haec omnia totidem calumniae
sunt, a quibus longe distat catholicorum
doctrina.
7) Job, cap. ult. 7 et seqq.
s) Genes. XX. 17.
·) Cf. Bellarm. op. cit. lib. I. cap. 20. n.49.

•r i

lici negant, posse quemlibet pro Jubito Deum ipsum adire ac rogare, sed
quaestio in eo versatur, au licitum ac utile sit sanctos praeterea invocare,
ut nos adjuvent orationibus suis apud Deum. Porro in adductis locis de
hac quaestione ne verbum quidem repentur; nec magis ea excludunt invo­
cationem sanctorum cum Christo regnantium quam invoontionem in terris
degentium, admissam tamen ab adversariis. Ad orationem dominicam speciatim quod attinet, recte observat Bellarminus, Christum, cum docuit apo­
stolos orare, non de eo, qui orandus est, sed de iis rebus, quae petendae
sunt, admonere discipulos voluisse. Satis enim constabat, Deum esse oran­
dum, et solum etiam Deum, cum auctor donorum quaeritur; sed de modo
orandi, seu de petendis rebus apostoli ambigebant, cum dicerent apud Luc.
loc. cit. Doce nos orare.
51. Ad 2. D. Ntdlum extat mandatum, quia de re libera agitur, C.
nullum extat exemplum, A Plura enim exempla ex Scripturis adduximus.
52. Ad 3. D. Et a Domino recedit cor ejus, ut ibid, subditur, C. ut
majori cum fiducia Deum adeat, prout in casu nostro, A. Jeremias enim
in adducto testimonio comminatur maledictionem in eum, qui Deum pror­
sus deserens in homine tantummodo fidit, ut ex recitatis ejus verbis liquet.

PROPOSITIO Π.
Ex traditione et ecclesiae praxi ostenditur, licitam esse et utilem sanctarum
invocationem.

53. Angelos et sanctos vita functos pro nobis intercedere, adeoquc
piam utilemque esse illorum invocationem, traditio antiquissima nos docet
ac perpetuus ecclesiae usus. Ut enim omittamus concilia oecumenica
chalcedoncnse, constantinopolitanum III. et nicaenum II. nec non sacramentaria leonianum, gelasianum, missalia gothicum et francicum, quae
sunt totidem certissima documenta praxis ecclesiae universalis saeculi V.
et VI. circa sanctorum invocationem, testes habemus antiquissimos
istius pii catholici usus.
54. Ac primo quidem hujus fidei testem appellamus Origen em,
qui Contra Celsum lib. VIII. loquens de angelis et animabus cum Deo re­
gnantibus, ait: Adjuvant eos, qui summum Deum colere volunt, illum eis
conciliant, suas illorum precibus adjungunt preces, simul cum eis postulant.1
Sed non minus luculentum catholicae doctrinae circa invocationem sancto­
rum documentum suppeditat idem Origenes, in libro De Oratione, ubi
') Συμπράττουΰι τοΐς βουλομενοις τον
ίχί πάΰι ΰεόν ΰεραπεύειν, χαί εξευμενίζον­
ται, χαί Ουνεύχονται, καί Ουναξιούΰιν. Ν.

64. tom. I. opp. paç. 789. edit. De la Rue,
Paris 1733.

286
scribit: Obsecratio ci postulatio et gratiarum actio non absurde potest d
sanctis offerri; harumque duae, postulatio inquam et gratiarum actio, non
sanctis modo, sed et hominibus: obsecratio vero sanctis tantum, si quis Paulin
aut Petrus inveniatur, ut adjuvent nos. dignosque efficiant, qui fruamur con­
cessa ipsis remittendorum peccatorum potestate. . . Quod si hominibus sancti
illae preces offerendae sunt, quanto magis Christo etc. 3? Sibi propterea
constans, sic Hom. I. in Ezech. n. 7. angelum suum invocat: Frinj angek,
suscipe sermone conversum ab errore pristino.3 Et haec ex Origene, sae­
culi III. scriptore, attulisse sufficiat. 4
55- Veram non minus clara sunt, quae in rem nostram eodem sae­
culo scribit s. Cyprianus ad Cornelium: Memores nostri invicem simus...
utrobique pro nobis semper oremus .... et, si quis istinc nostrum prior divi­
nae dignationis celeritate praecesserit, perseveret apud Dominum nostra dilectio,
pro fratribus nostris apud misericordiam Patris non cesset oratio. ’ Et ipse
pariter in praxim hanc doctrinam deduxit, virgines ac martyres invocando;
ita enim concludit Cyprianus libram De habitu virginum: Tantum memen­
tote tunc nostri, cum incipiet in vobis virginitas honorari. 6
2.) ΛέηΖιν μεν ouv xai έντευ£ιν xai ευ­ praesum, sive tu, qui Romae praesides,
χαριστίαν, ovx άτοπον xai άγιοι; άνθρω­ superstes fuerit ejus, cui in vivis diutius
ποι; ποοςενεγχεΐν' άλλα τά μεν όνο, λέγω esse contigerit, pro utraque ecclesia perse­
δε έντευξιν xai ευχαριστίαν, ου μόνον veret et supersit apud Deum oratio." De­
άγιοι;, άλλά δή xai άνθρωποι;’ τήν δέ inde pergit : «Interim minime dubitamus,
δέηβιν μόνον άγιοι;, et τις εΰρεθείη Παύ­ animas coelo receptas precibus Deum Opt.
λο; η Πέτρος, ίνα ώφεληδωσιν ήμά;, άζίου; Max. sollicitare, ut in terris agentium mi­
ποιούντε; τού τυχείν τής δεδομένη; αυτοί; sereatur; sed non inde conficitur, preces
εξουσία; προ; τό αμαρτήματα αφιίναι. . . . ad sanctos fundi debere. Deos, qui rogat,
Εί δε άνθρωποι; άγιοι; ταύτα προςενεχille facit." Ast hoc est pervertere sensum
τέον, πόΰω πλέον τώ Νριΰτώ . . . χ. τ. λ. auctoris ad propriae sectae errores stabi­
Ν. 14. tom. I. opp. pag. 221. edit. cit.
liendos. Non enim commendat s. Cypria­
3) iïic est locus, ad quem eludendum nus precandi munus ei, qui superstes fu­
mire se torquet Keil, et omnes vias frustra erit, seu ut exponit Fellus, ei, cui in vivis
tentât evadendi; modo recurrit cum Dallaeo diutius esse contigerit, sed ei, qui prior
ad apostrophen rhetoricam, modo ad contra­ praecesserit ; ex qua observatione corruit
dictionem, in quam Origenes incurreret, si plane editoris hujus animadversio, quam
haec ita se haberent, modo denique ad ejus fallaci fundamento superstruxit. Cf. edit
loci obscuritatem etc.
maurin. opp. ejusdem s. Cypriani, in prae4) Cf. Hom. XXVL in Num. n. 6. ubi fat. §. 15. De eo vero, quod subdit: Deos,
scribit: Quis enim dubitat, quod sancti qui rogat, ille facit, superius diximus. Ad­
quique patrum et orationibus nos jurent? versus autem interpretationem Rigaltii iu
edit, cit torn. II. pag. 373. Haec omnia hunc ipsum locum cf. Petavius, De In­
Keilius silentio praeterit, utpote nimis sibi eam. lib. XIV. cap. 10. §. 2 et seq.
molesta.
6) Et hunc locum eludere conatur edi­
5) Episl. LVII. pag. 96. edit. maur. Quem tor oxoniensis, quasi s. martyr loquatur de
quidem locum sic exponit Fell, editor oxo- virginitate, quae incipiat honorari, cum ad
niensis: «Sensus videtur esse, alterutro ex confessionis decus pervenerit; cum tamen
nobis obeunte, sive ego, qui Carthagini manifestum sil, s. Cyprianum non solas

56. DuobitiJ his tertii Hacculi scriptoribus addendus Eusebius, qui
quamvis sacculo quarto floruerit, loquitur tamen dc sanctorum invocatione
•tamquam do consuetudine in ecclesia receptissima; disserens enim de san­
ctorum sepulcris, haec habet: Nam et eorum sepulcra celebrare, et preces
ibi votaque nuncupare, et beatas illorum animas venerari consuevimus; idque
a nobis merito fieri statuimus.7
Et reipsa indubia extant documenta et facta certissima II. et III. sae­
culi, quae Eusebii assertionem confirmant. In vetustissimis enim s. Ignatii
mart, actis legitur quod apparuerit per quietem Ignatius nuper martyrio
functus, super orans nobis.8 Acta martyrum scillitanorum, qui anno 200.
passi sunt, his verbis clauduntur: Consummati sunt Christi martyres mense
Julio, die septimo decimo, et intercedunt pro nobis ad Dominum Jesum
Christum.9 Eadem leguntur in actis 8.Maximi, qui anno 230. martyrio
coronatus est10, et in actis s. Theodoti, qui anno 303. martyrium subiit. 11
Pervulgata sunt ea, quae de b. Potamienae intercessione refert Eusebius;
promiserat enim b. virgo, se intercessuram apud Dominum pro Basilide
ejus pudicitiae defensore; exitus autem ostendit, ipsam gratiam, pro qua
Deum rogaverat, impetrasse. 12 Receptissima proinde dicenda est a priscis
ipsis ecclesiae saeculis praxis sanctos invocandi ; siquidem, ut superius monuimus intercessio ex parte sanctorum et invocatio ex parte nostra relati­
vae sunt, et sane Justina virgo saec. HI. Gregorio nazianzeno teste, ut se
a Cypriani adhuc pagani magicis artibus liberaret, Virginem Mariam sup­
plex obsecravit, ut periclitanti virgini suppetias ferret.13
57. His accedit liturgiarum auctoritas, quae, etsi saeculo tan·*■···

IU ■ ■ II

"·^ *"*

martyres alloqui, sed omnes generatim vir­
gines, ac proinde non martyrii, sed virgi­
nitatis coronam indicare. Quare, nisi re­
cepta esset in tota ecclesia invocatio san­
ctorum, ut eam viguisse certissima monu­
menta testantur, numquam Cypriano in
mentem venisset, virgines et martyres in
antecessum precari et invocare, prout scilc
animadvertit editor maurinus, loc. cit.
7) De Praepar. evang. lib. XIII- cap. 2:
Ύ)θεν xai επί τά; θήχας αυτών έθος ήμίν
παριέναι, xai τά; εύχάς παρά ταύται; ποιείοθαι, τιμάν τε τα; μαχαρίας αυτών -ψυχάς, ώς εύλόγω; xai τούτων υφ' ημών γιγνομένων. Edit. Vigeri pag. 663.
·) Passus est s. Ignatius anno 112. aerae
christ, juxta Norisium; juxta Pagium vero,
Pearsonium et Dodwellum anno 116. Cf.
ejusdem s. martyris acta, apud Ruinart.
op. cit.

9) In urbe Carthagine martyrio perfuncti
sunt; eorum acta juxta Ruinartium con­
scripta sunt ab auctore coaevo ac teste
oculato.
10) Qui sic allocutus est proconsulem
Optimum: «Gratia Christi me salvum faciet
in aeternum, omnium sanctorum orationi­
bus, qui in hac colluctatione certantes ve­
stras superaverunt insanias, nobisque vir­
tutum exempla reliquerunt." Ibid.
“) Hic enim cum vidisset fratres suos
flentes, eos consolaturus : Deinceps, inquit,
in coelis cum fiducia pro vobis Deum de­
precabor.
la) Apud Euseb. Hist. eccl. lib. VI.
cap. 5.
,J) Orat. XVIII. n. 19: Τήν παρθένον
Μαρίαν ίχετεύουΟα βοηθήΰαι παρθενω χινδυνευούΰη.
Tom. I. opp. pag. 279. edit.
Paris. 1630.

β r I '

tum IV. conscriptae sint, publicam tamen et receptam universalis ecclesiae
praxim ct fidem exhibent, quae anterioribus saeculis in ea viguit14; in iis
enim scripto consignata non sunt, nisi quae de manu, ut ita dicam, ad
manum, non interrupta traditione, ad saeculum IV. pervenerunt. Inter ce­
teras eminet liturgia, quae s. Jacobi nomine inscribitur; in ea porro le­
gitur: Praecipue vero sanctae et gloriosae semper Virginis beatae genitricis
Dei memoriam agimus. Memento illius Domine Deus, ct per ejus orationis
puras et sanctas parce it miserere nobis, et exaudi nos. 13 Eadem occmruni
in liturgiis a s. Petro et s. Marco nuncupatis.10 Eadem prorsus in liturgia
s. Joann. Chrysostomi.17 Quibus addi debent Ordo romanus, editus a
Mabillonio in Musaeo italico, sacramentarium s. Gregorii M. ac missalia
superius recensita.18 Verum hic silentio praetereundum minime ducimus
documentum copticum vetustissimum, ac manuscriptorum, quae ex Aegypto
delata sunt in Europam, facile antiquius, quod primus vulgavit P. Giorgi
cx augustiniana familia Romae sub finem elapsi saeculi. 19 Constat vero
ex fragmento in dialecto thelmna seu sahidica saec. IV. Jam vero in ejus­
modi fragmento his verbis exhibetur commemoratio sanctorum: Et quo­
niam, Domine, ordinatio est unigeniti Filii tui, ut communicantes comme­
morationem faciant sanctorum tuorum, fac nos pariter dignos celebrandi eos,
qui ab initio saeculorum tibi placuerunt, patrum nostrorum, patriarcharum,
apostolorum, martyrum, confessorum, evangelistarum......... sed praecipue
sanctae Dei genitricis (copticc Theodokos), ac semper Virginis sanctae Mariae,
ac reliquorum omnium sanctorum. Nam ipsi quoque aspirant nobiscum prae­
sentes esse, et offerre tibi rationabile hoc et incruentum sacrificium, et quam­
vis .... non indigeant oblatione pro se, tamen obtinent nobis remissionem
iniquitatum nostrarum precibus suis ob nomen sanctum tuum, quod invocatum
est super nos.

58. Sed non minus illustre est testimonium, quod habetur in Catechesi
myslagogica V. g. Cyrilli Hierosolymitani, qui liturgiam explanans
ait: Postea recordantur eorum, qui obdormierunt, sanctorum patriarcharum.
·<

V J

I'

·

t

’*) Cf. Euseb. Renaudotii, Liturgiarum mae 1751. vol. IV, V, VI, sive tom. IV.
orientalium collectio, Paris. 1716. vol. I. parL I. II. III; nec non b. Jos. Mar. card.
dissert. De Liturg. orient, orig. et anti­ Thomasii opp. edita a Jos. Blanchinio,
quit. capp. 2 et 3.
torn. L fol. Rom. 1741 ; ct Lud. Muratorius,
,s) Cf. ibid. tom. II. pag. 33.
Liturgia rom. vetus, duob. vol. fol. Ve,6) Cf. ibid. pag. 145 et seq. et pag. 176 net. 1748.
.
Λ ‘j
w
et seqq.
*’) Fragmentum Evang. s. Joannis co­
1T) Ibid. pag. 242.
pia-thebaicum, saec. IV. .. . et liturgica
18) Haec inter ceteros exbibet Joseph. alia fragmenta veteris thebaicae eccle­
Aloys. Assemanus in opere, cui titulus: siae ante Dioscorum. Ex velitern. mu­
Codex liturg icus ecclesiae universae, Ro- saeo borgiano. Romae 1789. pag. 307.

289
prophetarum, apostolorum, martyrum, ut Deus eorum precibus et legationibus
orationem nostram suscipiat.2C>

Porro liturgiao exhibent fidem publicam et communem totius ecclesiae;
publice enim recitabantur. Idipsum dicatur de catechesibus mystagogicis,
quibus publice fideles instituebantur; impossibile proinde erat per eas in­
ducere innovationem contra fidem ab omnibus ad id temporis receptam.
Multo vero minus possibilis censenda est talis innovatio, cum agatur de
innovatione juxta adversarios summopere perniciosa, cujusmodi ea esset,
quae ecclesiam in superstitionem atque publicam idololatriam conjecisset,
atque id quidem nemine reclamante ex tot vins sanctitate et doctrina spe­
ctatissimis.

Η

59. Atque hinc exurgit argumentum praescriptionis, quod
plane opprimit adversarios. Ipsis enim fatentibus, saeculo IV. universam
ecclesiam jam invaserat haec superstitio, id est, saeculo IV. receptus ab
ecclesia universa erat cultus et invocatio sanctorum21; ergo, concludimus,
jamdiu recepta erat saeculo III. Etenim si innovatio contigisset, haec vel
extemplo per totius christiani orbis conspirationem facta esset, vel sensim
ac sine sensu. Prius vero asserere absurdum est ac omnem fidem superat ;
posterius vero impossibile omnino fuit. Nec enim clanculum introducta
est, ut vidimus, sed in publicis Christianorum coetibus obtinuit ac publicis
instructionibus. Plures saeculi IV. persecutionibus Diocletiani, Maximiani,
Maximini, Maxentii, Galerii ct Licinii supervixerant, sub iisque passi erant,
ac mutili interfuerunt concilio nicaeno. Disciplina time temporis recepta
postulabat : . Secundum regulas patrum bis in anno in unum convenire per
singulas provincias episcopos, ubi singula quae emerserint, corrigantur, ut
statuit concilium chalcedoncnse can. XIX.22 Rursum provinciales synodi
communicare debebant cum universi orbis episcopis per epistolas ency20) Eaa μνημονεύομε» και των ,προκεκοιμημένων, .τρωτόν πατριάρχων, προφητών,
άποΟτόλων, μαρτύρων, όπως ό άεός ταίς
ιΰχαίς αυτών και πρεοβείαις προςΑίξηται
ημών τήν ύίηΟιν. Cateches. mystagog. V.
[X. pag. 328. edit. Toullée. Cf. ejusdem
not. a.
21) Hoc quippe fatentur Cenluriatores
magdeburg. centuria IV. cap. 4; AVilacker,
Contra liellarm.; Hospinianus, part. I.
/iist. sacram, lib. II. cap. 7. et alii calvinistae, clamantquc, pro invocatione sancto­
rum jam IV. sacculo fere omnes patres
stare, Alhanasium, Basilium, Nazianzcnum,
Chrysostomum, Ambrosium, Hieronymum,
Perrone, Praelectiones theolog. VI.

Augustinum, eosque in hoc cum. papislis
errasse. Quis vero pius et prudens, ut
optime arguit Vilus Erbcrmannus in Vin­
diciis JSellarmini, non malit cum quarti
et quinti sacculi (in quibus 4 concilia oecumcniea celebrata fuere) sanctissimis pa­
tribus desipere, quam cum istis neo-evangelicis sapere? Ei, si idololatriae immersa
fuit ecclesia quarti ct quinti saeculi, con­
sequenter adultera
facta est, nec fidem meà
rctur in decretis quatuor conciliorum gene­
ralium. Cf. card. Perronius in Replicat,
ad JacobnmNL. Britanniae regem, pag.
641 et seqq.
22) Cf. Acta Cone. Hard. tom. IL col. 609.

19

ί*

290

is

dicas.23 Si qua igitur fuisset in cultu et invocatione sanctorum innovatio,
aliqui saltem ex tot sanctissimis ac doctissimis episcopis, quibus aetas illa
maxime floruit '4, reclamassent. Ast tantum abest ut adversus eam epi­
scopi reclamaverint, ut potius Faustum et Vigilantium hujus invocationis
impugnaturos tamquam haereticos et novatores unanimi consensione ab
ecclesia rejecerint atque scriptis impugnaverint. Non igitur ex parte eccle­
siae, ut Beausobrius, Dallaeus. Gibbonius aliique contendunt innovatio e.v
titit sed ex parte Fausti et Vigilandi, qui illam invocationem ubique receptam adorti sunt. Idem argumentum valet pro saeculo tertio et saeculo
secundo, quin etiam ad ipsorum apostolorum usque tempora.
Ne tamen videamur solis conjecturis inniti, juverit aliud argumentum
adjicere, quod est prorsus ineluctabile, utpote desumptum ex sepulcra­
libus inscriptionibus lapidariis secundi et tertii saeculi. Hae
namque nobis exhibent fidem et praxim ecclesiae illius remotissimae aeta­
tis, quin locum dent effugio oratorii styli, aut figurae alicujus rhetoricae,
utpote summa simplicitate exaratae.
Jam vero in coemeterio Gordiani et Epimachi reperta est inscriptio
martyris Sabbatii ima cum symbolis palmae, nempe martyrii, et coronae,
scilicet victoriae, his verbis expressa: Sabbati. Dulcis. Anima. Pete.
Et. Roga. Pro. Fratres. Et. Sodales. Tuos.25
Altera detecta est ejusdem antiquitatis inscriptio in coemeterio Callixti,
quae ita se habet: Attice. Spiritus. Tuus. In. Bona, (nempe beatitudine) Ora. Pro. Parentibus. Tuis. 26
Nec dissimilis est illa, quae ex coemeterio Cyriacae eruta est, et in
qua legitur: Jovian e. Vibas. (vivas) In. Deo. Et. Roga. 27
Item alia, quam suppeditavit coemeterium Priscillae, nempe: A na­
sis. VII. Diebus. XXL Spiritus. Tuus. Bene. Requiescat. In.
Deo. Petas. Pro. Sorore. Tua. 28
Antiquam aliam inscriptionem vulgavit Marini, in qua legitur: Roges.
In. Christo.29

r.

•i

ai) Cf. canon. V. concilii nicaeni, ibid,
tom. I. col. 323 et seq. et canon XX- con­
cilii antiocheni anni 341; ibid. col. 601vid. Decretum Gratiani, dist. 18; S. Leo
Μ. Ερ. XVI. cap. 7. edit. Ballcrinii, ubi
s. pontifex hanc regulam inculcat pro cu­
stodia concordissimae unitatis.
”) Nulla aetas tot doctissimos patres
tulit, quot eo tempore, saeculis nempe IV
et V. floruerunt tum in ecclesia orientali
tum in ecclesia occidentali.

Buonarroti,

Vetri.

(limiter, pas.

167.
M) 3Iaranzoni, Appendix ad acta s. Vidoris mart. pag. 119.

”) Buonarroti, loc. cit.
”) Maranzoni, Case gentileschc trasport, ad uso delle chiese, pag. 456.
Alti e monuin. de' frat. Arral. pag.

362.

291
Verum prae ceteris eminet ea, quae non ita pridem ex coemeterio
e. Agnetis extra portam nornentanam reperta est inscriptio graecis litteris
exarata, in qua sculptor et scriptor se commendant orationibus sancti Dio­
nysii, et sic juxta graecam linguam latiuamque versionem se habet30:
V

ΛΙΟΝΓΣΙΟΣ ΝΙ1ΠΙΟΣ
A II A It ΟΣ ΕΝ Θ Ad E H El
TE META ΤΩΝ A
ΓΙΩΝ ΜΝΕΣΘΕΣΘΕ
JE ΚΑΙ ΤΙΛΙΩΝ EN TAI
Σ ΑΓΙΑΙΣ ΓΛ1ΩΝ ΤΙΡΕΓΧ/1Σ
ΚΑΙ ΤΟΓ ΓΛΓΤΑΝΊΟΣ II AI ΓPATAN

Dionysius infans
innocens hic dor­
mit cum san­
ctis recordamini
autem etiam nostrum in
sanctis vestrum orationibus
et sculpentis et scriben­
tis.

Atque has speciminis gratia attulisse sufficiat, ex quibus patet com­
munem fuisse in primitiva ecclesia praxim invocationis sanctorum et quidem
directae adeoque et vigentem fidem hujus articuli.31
60. Sed jam praestat id ipsum conficere ex confessione ipso­
rum adversariorum. Centuriatores magdeburgenses ingenue fatentur,
vestigia hujus superstitionis occurrere in testimoniis priorum patrum, id est,
saeculi III. 32 Wegscheider fatetur, eodem saeculo coepisse ecclesiam in
paganismum declinare33 ; quod pariter sentiunt sociniani passim. Atque
hinc factum putamus, ut cordatiores demum inter protestantes suffragium
tulerint pro doctrina ecclesiae catholicae circa sanctorum invocationem.
Inter hos eminent Leibnitzius34, Starckius35; nec non Horlty, Albertus
Haller, Lavater, Plank, Schuhkraft, Brown, Augusti, quorum testimonia nu­
per collegit Esslinger.36
61. Veritati demum catholicae suffragatur ratio ipsa, quae ex in­
tima rei natura deducitur atque ex analogia eorum, quae in usu quotidiano
apud nos sunt.
emo siquidem eo usque insanit, ut reum habeat laesae
majestatis eum, qui aulicum suppliciter oraret, ut suam apud regem media­
tionem ac officium interponat ad aliquid facilius obtinendum; quare igitur
se) Monumenti delle arti cristiane pri­
mitive nella Metropoli dei cristianesimo
dis egnat i ed illustrati per cura di Giuseppe Marchi, d. C. d. G. Roma 1844. pag104 scq.
31) Plura alia ejusmodi documenta suppcditat ampla inscriptionum collectio modo
in lucem edita, quam paravit cl. Jo. De
Rossi.
”) Loc. cit.
*’) §. 92. Formulam illius dogmatis
(Trinitatis), inquit, publice receptam . . . .
neque ecclesiae doctores effinxerunt ante

_ ·
saeculi IIL exitum, (pio quidem tempore
ad paganismi errores suscipiendos pro­
cliviorem fuisse ecclesiam constat.

31) Systema theol. edit. cit. pag. 161 et
seqq.
3i) Entretiens philosophiques, ou le
banquet de Théodule, trad, de C allemand,
Paris 1818. pag. 318 et suiv.
3i) Apologie de la religion cathol. par
des auteurs protestants etc. Vid. Annali
di scienze religiose, Roma 1836. vol. Π.
num. 6. pag. 372 et seqq.

19 *
A

IU

292
dicendus reus erit laesae majestatis divinae, qui sanctos, iitpote Dei ami­
cos et in aula coelesti degentes, invocat, ut aliquid ab ipso per Christi
menta facilius impetret ? Quid dulcius ea cogitatione lingi animo potest,
quae ex doctrina de invocatione sanctorum provenit? Hac enim profite­
mur, nos, qui in exilio degimus, in arcta communione esse cum mundo
coelesti, ad quem destinati sumus; hac quodammodo persentimus, nos non
omnino separatos esse per mortem ab iis, qui, cum viverent, nobis caris­
simi erant; hac demum nos mediatores et intercessores, immo et amicos
devinctissimos habere laetamur apud Deum eos ipsos, qui jam in Dei sinu
ineffabili illa felicitate fruuutur, quae nobis pariter servata est, quamque a
longe expectantes salutamus. Quapropter in sola ecclesia catholica plena
invenitur illa sanctorum communio, quam in symbolo apostolico profitemur,
quae non tantum in bonorum operum communicatione, sed praeterea in
mutuo caritatis vinculo et intercessionis ac subsidii respective consistit.
DIFFICULTATES.

62. I. Obj. Patres, qui a catholicis pro sua sententia afferri solent,
testes idonei non sunt; 1. tum quia, si unum vel alterum excipias, qui ad
tertium saeculum spectant, reliqui omnes ea vixere aetate, qua omnium
mentes impia superstitio pervaserat; 2. tum quia constat, eosdem in erro­
ribus saepe saepius fuisse versatos. 3. Accedit, plerosque veteres invoca­
tionem uni Deo -vindicasse, ut Ignatius37, Clemens alex.38 et Irenaeus39,
aut etiam 4. alios quoslibet ab eadem exclusisse, ut Origenes 40 et Tertul­
lianus 41, atque Athanasius. 42 Ergo.
63. Resp. A antec. Ad 1. probat. Resp. I. Ney. unum tantum
vel alterum patrem a nobis in medium adduci. Etenim praeter patres
plura indubia facta ex tribus prioribus ecclesiae saeculis in doctrinae no­
strae confirmatioiiem protulimus.
Resp. Π. Admissa protestandum exceptione, negamus quidpiam ipsos
exinde proficere adversus causam catholicam; quia, etsi nonnisi paucos
laudemus patres trium priorum saeculorum pro illius aetatis monumentorum
inopia, illi tamen rem nostram apprime conficiunt, quia nemine reclamante,
de eo ritu, tamquam de^more__apud omnes ecclesias recepto, loquuntur.43
64. Quod vero attinet ad patres illos, qui saeculis IV. et V. florue­
runt, in memoriam revocanda sunt, quae de praescriptione diximus, ac de
illius aetatis disciplina et adjunctis, quae nulla ratione introduci novitatem
3T) Epist. ad Philad. cap. 4.
3S) Stromat. lib. VII. cap. 7. tom. II.
pag. 851. edit. Polleri, Oxonii 1715.
3’) Cont. haeres, lib. II. cap. XXXII.
edit. maur. alias LVJLI.

4e) Cont. Celsum lib. VIII. n. 26·
*') Apoloy. cap. XXX.
‘2) Contra Arianos.
u) Cf. Pelavius. De Ineam. lib. XIV.
cap. 15.

293
aliquam impune patiebantur. Addimus praeterea catholicos hac agendi
ratione imitari oecumenica concilia, quae ad asserenda verae fidei dogmata
adversus novatores testimonia depromere consueverunt a citimis potius ac
recentis memoriae doctoribus quam a vetustioribus. Ita se gesserunt syn­
odi ephesina et chalcedoncnsis, nec non V. et VI. oecumenicae.44 Quod
pariter ex patribus praestiterunt Augustinus, Theodoretus, Cyrillus aliique
passim, disputantes adversus haereticos sua aetate exortos.45 Nondum
enim, ut apposite animadvertit Petavius, frigidum illud et insulsum audiri
coeperat calumniae genus, quod postremis hisce temporibus excogitatum
est, ut ad primum ac secundum saeculum, aut vero tertium et quartum
controversorum capitum disceptatio revocaretur.46
65. Ad 2. D. Erroribus obnoxii fuerunt patres seorsum sumpti et
cum propria darent, seu cx privato suo sensu loquerentur, Tr. simul
sumpti, et cum testes se exhibent fidei in ecclesia receptae, ac suffragio
praesertim ecclesiae potiuntur, N. 47
66. Ad 3. D. Ad exclusionem daemonum, vel aeonurû, aut deorum
ethnicorum, pro diverso adversariorum, quos perstringebant, errore, C. ad
exclusionem sanctorum, de quibus nec verbum habent, A’. Etenim e. Igna­
tius numquam dixit in epistola, quae objicitur, ad Philadelphienses scripta:
Virgines solum Christum in orationibus} ut legebat Molinaeus, ante oculos
habete etc., haec enim verba sunt pseudo-Ignatii. 48 Verus autem Igna­
tius indirecte saltem ads trait sanctoram invocationem, se fratrum orationi­
bus commendans; scribit enim in eadem epistola, cap. VHI: Quibus justi­
ficari cupio per precationes vestras. 49 Clemens alex, in septimo Stromatum
libro perstringit gentiles, qui inanes deos exorabant50; Irenaeus denique
Contra haereses, lib. II. valentinianos confutat, qui aeonas suos et falsos
44) In Ephesino Deum nalum esse de
Virgine, non simplicem hominem, probatur
ex Cypriano, Petro alex., Athanasio, Julio
papa, Felice item papa, Theophilo alex.,
Ambrosio, Gregorio naz. ct nyss., Basilio,
Attico et Amphilochio, ut patet ex actione I.
ejusdem synodi. Porro ex his vetustissi­
mus est s. Cyprianus, qui non plenis du­
centis annis antecessit ephesinae synodi
tempus; ceterorum erat memoria recentior.
In synodo chalcedonensi appellantur ad
fidem, faciendam de distinctione naturarum
adversus eutychianum errorem, auctores
vix toto saeculo anteriores, unus etiam
proxime ante sex annos vita functus, ni­
mirum s. Cyrillus alex. Eamdem agendi
rationem tenuerunt quinta synodus nec non
oecumenica sexta, quae omnes juxta cano-

nem adversariorum nostrorum rejiciendae
forent.
4S) Cf. Petav. loc. cit.
<») Ibid. §. 5.
47J Cf. Petav. ibid. §. 6.
4S) Cf. Cotelerius, Scripta Patrum Apost oticorum, vol. II. pag. 80.
49) Εν οις &έλω έν rij αροςευχή υμών
δικαιω9ήναι.
50) Praestat integrum ejusdem textum
exhibere, quem detruncatum affert Molinaeus, cap. 7: Εΰγάτη δε άμα9ία, παρά
τών μή 9εών ώς 9εών αίτεΐθ9αι’ η τά μη
συμφέροντα αΙτεΐΰ9αι, φαντασία άγα9ών
κακά αίτονμένους ΰφίσιν. Ο9εν εικότως
ενός όντος του άγα9ού 9εού, παρ' αυτού
μόνον τών άγα9ών τά μεν δο9ήναι, τά δε
παραμεΐναι εύχόμε9α, ημείς τε καί οί

angelos invocabant, et operam dabant incantationibus.51
commune habet invocatio sanctorum?

Quid cum istis

67. Ad 4. D. Alios quoslibet excludunt ab illa invocatione, quae
propria est solius Dei utpote bonorum omnium largitoris, C. ab illa invo­
catione, quae in intercessione consistit, qualem angelis et sanctis catholici
tribuunt, 3’. Enim vero Origenes, Contra Celsum lib. VIII. n. 37. de illa
sola invocatione agit, quae Deo vero proprie convenit, quamque ethnici
diis suis velut bonorum auctoribus, etsi supremo inferioribus, deferre sole­
bant. Tertullianus loc. cit. gentilium criminationibus occurrit, qui iniquo
animo ferebant christianos pro salute imperatorum diis non supplicare.
Athanasius demum arianos arguit, quod Christum creaturam esse putantes,
haereticorum more, qui numquam sibi constant, Deum tamen ipsum appel­
larent, eumque tamquam aliquid creatura praestantius adorarent. 52
68. Π. Obj. 1. Sancti, etsi pro nobis intercedant, non possunt tamen
a nobis invocari: 2. invocatio enim ad supremum illud cultus latreutici
genus pertinet, quod solius Dei est proprium; 3. praeterea sancti vota
nostra precesque non audiunt, juxta illud Isaiae LXIII. 16: Abraham ne­
scivit nos, et Israel ignoravit nos: aut Eccles. IX. 5: Mortui nihil noverunt
amplius. Ergo.
69. Resp. Adi. 3'. Xulla enim ratio assignari potest, quare sancti
invocandi non sint, si pro nobis intercedere possunt, ut post Calvinum,
Chemnitium aliosque protestantes concedit Molinaeus. Ridiculum sane esset
asserere, aulicum quempiam posse nobis opem ferre per suam apud prinα,γγίληι. «.Extrema, inquit, est inscitia, ab
iis, qui non sunt dii, tamquam a diis pe­
tere, vel ea petere, quae non conducunt,
dum per bonorum speciem nobis mala po­
stulamus. Unde merito, cum sil bonus
Deus, ab ipso solo bonorum alia dari, alia
conservari petimus tam nos quam angeli.·*
Opp. edit. Polleri, tom. II. pag. 853. Oxonii
1715. Addo, in toto libro VII. pro certo
sumere Clementem angelos pro nobis et
nobiscum orare.
sl) Cf. quae adversus Grabium scripsit
in bunc locum Massuet noL i. Ostendit
enim, s. martyrem, tum bic tum in capite
praecedenti, vera ecclesiae miracula haere­
ticorum praestigiis opponere; aliaque puris
et mundis orationibus et invocatione D. N.
J. C.; alia/r«»de universa, ut ipse Sanctus
loquitur, et adinspiratione apostatica (ma­
lorum scilicet angelorum, quos angelos apo­
statas vocare solet) et operatione daemo­

niaca et phantasmate idololatriae fieri
probat. Verba enim, quae objicit Molinaeus,
apud s. Irenaeum, num. 5. ita se habent:
Aec invocationibus angelicis facit aliquid
(ecclesia catholica), nec reliqua prava cu­
riositate, sed munde et pure el manifeste
orationes dirigens ad Dominum, qui omnia
fecit, et nomen D. N. J. C. invocans. Cf.
praeterea ejusdem Massueli dissertatio I1L
art. 9. §. 109. Quis vero post haec non
miretur malam fidem Keilii, qui audet ite­
rum hoc Irenaei testimonium catholicis ob­
jicere adversus angelorum invocationem?
Huc redit tota vis argumenti istorum hae­
reticorum hominum: s. Irenaeus ostendit
ecclesiam catholicam operam non dare in­
cantationibus magicis per daemonum invo­
cationem; ergo ecclesia catholica angelos
sanctos non invocabat. Optime!
51) Cf. Petav. loc. cit. cap. 16.

cipem intercessionem, nec posse nos tamen ejus patrocinium efflagitare.
Hinc patres reipsa tum de invocatione turn de intercessione promiscue lo­
quuntur.
70. Ad 2. Sensu catholicorum superius exposito, A. alioquin nec vi­
ventes invocare possemus.
71. Ad 3. D. Sancti votu nostra precesque non audiunt virtute propria, Tr. divina virtute, aut ex ejus manifestatione, N. Quomodo vero
sancti preces nostras cognoscant, an in Verbo, ut aliqui contendunt, an
vero ex pcctdiari Dei manifestatione, ut plerique volunt, aut alia qualibet
ratione, nostrum inquirere non est. Ad causam nostram sufficit, quod eas
certo cognoscant, ut ex dictis constat. Merito Grotius, diversis perpensis
modis seu rationibus a patribus ac theologis indicatis ad explicandam hanc
sanctorum notitiam, concludit: Itaque inique faciunt protestantes, qui idolo­
latriae damnant eos, qui, multorum veterum sententiam secuti, putant nostrarum
necessitatum et precum notitiam aliquam ad martyres pervenire.53 Adversus
Burnetum autem et Gibbonium qui existimant, ideo sanctos ignorare ne­
cessitates nostras, quia inertes ac somnolenti jacent, nondum Dei aspectu
fruentes, recolantur quae suo loco adversus hunc errorem disputavimus.54
72. Verba autem Isaiae, Clerico ipso interprete, non aliud significant,
quam Deum multo potiore jure patrem hebraeorum dici quam Abrahamum
aut Jacobum.55 Clerico adsentiuntur protestantes alii non pauci. 56
73. Textus Ecclesiastae, ut ex serie orationis patet, hunc sensum prae
se fert: Viventes adhuc possunt resipiscere ac in melius mutari, quod
mortui non possunt.57 Quid autem haec ad scopum protestantium confe­
rant, non video.
M) Ad Consultat. Cassandri, tom. IV.
quibus consonant ea quae scripsit Leibnilzius, in cit. Syst. theol. pag. 194: >.Cnm
igitur beatae mentes multo magis nunc re­
bus nostris intersint, quam quando in terris
vivebant, multoque omnia pracsenlius in­
tueantur (nam homines pauca tantum, quae
in conspectu geruntur, aut ab aliis nun­
tiantur, cognoscunt), cum caritas earum aut
voluntas juvandi longe sit ardenlior, deni­
que cum preces earum longe sint efficaciores, quam quas olim fundebant in hac
vita, constet autem, quantum Deus etiam
viventium intercessionibus tribuerit, et quam
utiliter nos fratrum preces nostris conjungi
expectamus, non video, quomodo crimini
dari possit, compellare felicem animam vel
sanctum angelum, ejusque intercessionem
vel auxilium postulare . . . praesertim si

cultus ille consideretur tantum ut exigua
accessio summi illius, qui in unum Deum
recta dirigitur etc.*' Demum Thom. Brown,
dum disserit de medici religione, concludit
in rem nostram: »Ad eum quod spectat, qui
rejicit invocationem SS. atque inficiatur
ipsos, res quae in terris geruntur, agnoscere,
eum quaeso, ut mihi explicare velit textum
hunc Evangelii : Gaudium erit coram
angelis Dei super uno peccatore
poenitentiam agente.**
M) Tract. De Deo Creat, n. 632 et
seqq. tom. V.
iS) Comment, philolog. et paraph, in
Isaiam, hoc loco.
iS) Grotius, Vitringa etc. apud Starckium, loc. cit.
57) Cf. Calmet, Emm. Sâ Mcnochius
etc. tum Critici sacri in hunc locum.

296
III. Obj. Sanctorum invocatio inutilis est ac superstitiosa:
1. inutilis quidem ex parte Dei, qui cum paterno prae sanctis omnibus nos
prosequatur amore, satis per se prospicit necessitatibus nostris absque aliena
intercessione; 2. superstitiosa est ex parte nostra, cum per illam diffidentiae
indicium praebeamus; sed 3. superstitiosa ex alio capite invocatio haec
censenda est, cum saepe saepius contingat, nos opem implorare aut eorum,
qui numquam fortasse extiterunt, aut eorum, quorum saltem sanctitas du­
bia est; 4. ethnicam insuper superstitionem sapit sanctos singulos pro sin­
gulis morbis aut beneficiis rogare; 5. eo vel magis quod sancti nihil jam
possint a Deo impetrare, cum nec mereri quidpiam valeant. Ergo.
75. Resp. A. Antec. Ad 1. probat. D. Deus per se prospicit ne­
cessitatibus nostris, seu dona largitur absque aliorum intercessione, ut plu­
rimum, C. semper, A Saepe enim legimus in Scripturis, Deum ad alio­
rum intercessionem concessisse, quod alioquin non fuisset concessurus. Hoc
autem, adductis in medium exemplis, superius ostendimus. Addo, hoc ar­
gumentum pariter impetere intercessionem viventium.
76. Ad 2. D. Diffidentiae indicium praebemus, quae se teneat ex
parte nostra, Tr. quae se teneat ex parte Dei, A. De paterno enim Dei
in nos amore nulla nobis suboriri potest dubitatio; sed ad nos quod atti­
net, quos gravat sarcina peccatorum, quique nos Dei beneficiis saepe indi­
gnos praebemus, utique opportunum ducimus, sanctorum suffragiis suppli­
cationes nostras communire.

77. Ad 3. D. Et dubium de existentia talium sanctorum aut sancti­
tatis afficit praxim, quae accidentalis est ac res merae disciplinae, C. afficit
cultum ipsum, A. Tot sancti existant, de quorum existentia aut sanctitate
nec ipsi protestantes dubitant, hos propterea tuto invocare poterunt.58
78. Ad 4. D. Si exclusive singulis sanctis aliquod tribueretur bene­
ficium ipsorum intercessione obtinendum, Tr. si pro divisione gratiarum,
quas, ut loquitur apostolus, Deus dividit prout vult, unus prae alio invo­
cetur pro singidari dono, quo unusquisque a Deo praeditus est, A. Frustra
propterea hic stylum oratorium exercent protestantes et increduli in recenss) Atque hic sedulo animadvertendum
est, saepe ab adversariis duo permisceri,
quae distingui omnino debent, acia nempe
sanctorum, et sanctorum, quorum acta pro­
feruntur, exislentiam. Fieri enim potest ut
acta spuria sint, sancti autem reipsa exliterint, e. gr. omnes fere critici reccntiores
tamquam supposition habent acta s. Dio­
nysii areopagitae, s. Mariae Magdalenae,
s. Marlhae etc., num propterea ex eo, quod
ejusmodi acta uti spuria rejiciuntur, dubi­

tare poterimus de existentia aut sanctitate
Dionysii, Mariae Magdalenae aut Marlhae?
Porro, quod his contigit, pluribus aliis san­
ctis contingere potuit. Praeterea distingui
debent sancti, qui invocantur aut coluntur
ab universa ecclesia, ab iis, qui cultum
non oblinent nisi in ecclesiis particularibus.
De nonnullis istorum forsitan aliquando
dubium suboriri posset; ast de primis non­
nisi summa temeritate dubitaretur.

297
eendis sanctis, qui vel ad peculiares morbos depellendos, vel ad peculiare
beneficium impetrandum invocari solent. 59
79. Ad 5. D. Sancti impetrare nihil possunt ex mentis praesentibus
ct propriis, C. ex meritis Christi, vel meritis propriis antecedentibus, seu
verius ratione amicitiae ct caritatis perfectae, qua cum Deo copulantur, A.
Neque enim docent catholici, sanctos gratias a Deo obtinere merito stricte
sumpto seu de condigno, ut vocant; sed solum docent eos impetrare pre­
cibus suis merito de congruo, quod fundatur in amicitia, qua feliciter cum
Deo fruuntur, prout et sancti viventés pariter impetrare possunt.
80. Dices: Catholici a b. Virgine, quam interdum deam vocant,
immediate dona et gratias poscunt; e. gr. cum ei has preces dirigunt:
Mala nostra pelle·, Jesum nobis post hoc exilium ostende, aliasque ejusmodi
non paucas, ut cum eam vocant spem nostram etc. Idipsum dicatur de
sanctis reliquis.
81. Resp. Numquam ab ecclesia b. Virginem deam esse nuncupa­
tam ; quod si nonnulli eam vocem usurparunt, ab ecclesia improbati sunt. 60
Dum vero vel a b. Virgine vel a sanctis dona aut gratias catholici expo­
scere videntur, semper subintelligitur, mediante ipsorum intercessione.61
Idipsum dicatur de eo, quod opponunt adversarii de spe aliisque ejusmodi,
quae nullum alium sensum patiuntur. 62
i9) Albert. Fabricius, Bibliographie an­ bus, quas pro nobis magna efficacia fun­
tiquaria, cap. 8. §. 23 ct seq. plures insu­ dunt, quemadmodum et Bellarminus nota­
mit paginas in catalogo texendo sanctorum vit: juva me, Petre aut Paule, nihil aliud
tutelarium, et praefecturae, ul ipse vocat, significare debere, quam ora pro me, aut
sanctis in ecclesia romana tributae. Ex eo juva intercedendo pro me.“ Cf. de hoc ar­
proinde pronum fuit scriptoribus prolestan- gumento Sclieffmacher S. J. Lettres d un
tibus, qui eum subsecuti sunt, repertorium théologien de l'université catholique de
quaerere, ut illuderent catholicis. Ast ejus­ Strasbourg, sur les six principaux ob­
modi ars apud cordatos auctores adeo vi­ stacles à la conversion des protestants,
luit, ut, si excipias gregarios quosdam nul­ Strasbourg 1732. Quatrième lettre, sur
lius nominis scriplores, vix jam reperialur, I' invocation des saints.
°2) Si. quis cuperel monumenta antiqui­
qui ad eam confugial.
fioj Ita respondet auctor proteslans arti­ tatis consulere pro cultu, invocatione et inter­
culi citati operis: Encyclopédie méthodique, cessione sanctorum ex re lapidaria, praeter
Yverdun 1770: Il est pourtant vrai que ea quae a nobis paulo ante allata sunt,
le titre de déesse est échappé à quelques- adeat J. B. Gener, Theol. scholast-dogm.
uns <Γ entr' eux, en parlant de la Sainte Romae 1773. tora. IV. pag. 194 ct seqq.
Vierge; mais ce n'est pas l'église qui a Plura alia nuper effossa dabunt cl. Nic.
tenu ce langage, ce sont de simples parti­ Wiseman Lectiones circa praecipuas do­
ctrinas et usus ecclesiae catholicae, Lonculiers etc.
6l) Juverit et hanc responsionem com­ dini anglice 1836. Parisiis et Bruxellis galmunire verbis alterius protestantis, nempe lice 1839. editae; tum ejusdem: Epistolae
Leibnitzii, qui in Syst. theol. pag. 160. ita ad Joann. Poynder, circa ejus opus: Pascribit: >.Cum invocantur sancli, auxilium­ pismus in concordia cum paganismo, Lonque eorum expetitur, semper subinlelligen- dini 1836. pag. 38 et seqq. Hic adnolo,
dum; consistere auxilium eorum in preci- Middletonio, Poyndero, in parallelism© sive

DE RELIQUARUM CULTU.

82. Reliquiarum nomine, severiori sensu seu primario, sanctorum ex­
uvias, cineres, ossa etc., sensu autem latiori seu secundario, quidquid ex
iis, quae ad eos pertinuerunt, ac de se aptum est ad piam eorumdem san­
ctorum excitandam memoriam, significare
consuevimus. Magno
istas in
o
o
honore ac pretio catholici habent, qui propterea insimulantur a protestantibus velut superstitiosi.
Germanum ecclesiae sensum circa sacrarum reliquiarum cultum adver­
sus eosdem novatores concilium tridentinum adstruit his verbis: Sanctorum
martyrum et aliorum cum Christo viventium sancta corpora, quae viva mem­
bra fuerunt Christi et templum Spiritus Sancti, ab ipso ad aeternam vitam
suscitanda et glorificanda, a fidelibus veneranda esse (episcopi doceant), per
quae multa beneficia a Deo hominibus praestantur ; ita ut affirmantes, sancto­
rum reliquiis venerationem atque honorem non deberi, vel eas aliaque sacra
monumenta a fidelibus inutiliter honorari, atque eorum opis impetrandae causa
sanctorum memorias frustra frequentari omnino damnandos esse (mandat
sancta synodus), prout jam pridem eos damnavit, et mine etiam damnat
ecclesia.1 Totum porro relativum esse ejusmodi sacrarum reliquiarum cul­
tum, jam admonuimus. Ad expositam igitur ecclesiae catholicae doctrinam
vindicandam sic accedimus.

PROPOSITIO.
Sanctorum reliquiae et monumenta utiliter ac pie a fidelibus honorantur.

83. Ad fidem catholicam pertinet ea propositio, ut ex adducta concilii
tridentini declaratione constat.
84. Religiosi autem hujus cultus et honoris vestigia in Scripturis
passim reperiuntur. Missa vero facientes quae in V. T. occurrunt2;
Matth. IX. sanata describitur mulier illa haemorrhoissa, quae solam Chri- .
sti vestimenti fimbriam magna fide tetigit; Act. V. 15. infirmi in plateas
ejiciebantur, ut, veniente Petro, saltem umbra illius obumbraret quemquam
collatione instituenda inter ritus et usus
ecclesiae catholicae cum ritibus et usibus
elhnicismi, praeivisse Marangonum in op.
Delie cose gentilesche e profane trasportate ad uso ed ornamento delle chiese,
in 4. Roma 1744. licet mente longe diversa.

Adeo verum est, catholicos nihil timere ex
ejusmodi parallélisme!
*) Sess. XXV. De invocatione etc.
s) Exod. XIII. 19, coll. Eccli. XLIX. 18;
IV. Reg. XIII. 21, coli. Eccli. XLVIIL 14;
IV. Reg. XXIII. 17. 18.

f

299
illorum, et Uberarentur ab infirmitatibus suis3’, et cap. XIX. 12. legitur
quod super languidos deferrentur a corpore ejus (Pauli) sudaria et semicin­
ctia, et recedebant ab eis languores, et spiritus nequam egrediebantur.
85. Atque hinc factum est, ut ab ipsis ecclesiae primordiis maximo
semper in pretio ac honore sanctorum exuvias habuerint Christi fideles.
Ne autem confusionem pariat congeries documentorum, quae pro sacrarum
reliquiarum cidtu exhibent tria priora ecclesiae saecula, ea in peculiares
classes distribuimus, quae totidem invictissima argumenta suppeditant ad­
versus protestantes.
86. Prima itaque horum documentorum classis complectitur Chri­
stianorum sollicitudinem in sanctorum reliquiis colligen­
dis, cujus testis est epistola ecclesiae smyrnensis, quae refert, christianos
omnes sollicitos fuisse in colligendis s. Polycarpi reliquiis, ut communica­
rent sancto cadaveri \ hoc est, ut eas cultu religioso prosequerentur. Id
ipsum legimus in actis s. Ignatii M. in quibus ejusdem reliquiae, ingenti
cura nec sine vitae discrimine a christianis collectae, vocantur thesaurus
inaestimabilis ecclesiae relictus3; ut plurima alia ejus generis omittam.
3) /va ερχομένου Πέτρου καν ή Βκιά
ίκιΒκιάύη rivi αυτών. Reliqua desunt in
exemplaribus graecis.
4) ΚοινωνηΒαι τώ άγϊω αυτού Βαρκίω,
ut habelqr apud Euseb. Hist, eccles. lib.
IV. cap. 15. Quae quidem phrasis desumpta
est ex apostolo, Rom. XII. 13. jubente san­
ctorum necessitatibus communicare. Hic
autem locus in primis notabilis est, ut ob­
servat Valesius, quippe qui vetustissimam
Christianorum consuetudinem, ac praeterea
rationem ejus ostendit. Ideo enim reliquias
martyrum aliquas habere tanto studio opta­
bant, ut cum iisdem etiam mortuis com­
municarent. Nec contenti ea communione
sanctorum, quam catholica ecclesia profi­
tetur, per fidem scilicet, spem et caritatem,
per sacras etiam eorum reliquias et pignora
cum ipsis communicare cupiebant. Itaque
eorum reliquias in coemeteriis honorifice
condebant; ibique quotannis convenientes,
anniversarium martyrii diem celebrabant,
hac ratione cum defuncto martyre perpetuo
communicantes, ut testatur haec ipsa epi­
stola. Certe Optatus, De schismat. Donalist. lib. II. pag. 48. edit. Albaspin. Paris.
1631. illud apostoli, prout olim legebatur,
Rom. XII. 13: Memoriis sanctorum com­
municantes, ita interpretatur, ut idem si­
gnificet quod offerre ad sepulcra martyrum.

Nec aliter sumit Hilarius in libro contra
Constantium, sub finem. De hac commu­
nione loquitur Marcellinus presbyter, in
libello precum ad Valentinianum impera­
torem. Ei haec quidem de cultu publico
reliquiarum, quae in coemeteriis reconde­
bantur. Fuit et alius mos subsequent! ae­
tate, ut singuli fidelium reliquias martyrum,
quascumque nancisci potuerint, domi honerifice servarent. Cf. Valesius, loc. cit.
5) Apud Ruinart, Acta Martyrum sin­
cera, pag. 22. edit. Amstel. 1713: ΘηΒαυρός
ατίμητος τή άγια έκκίηοίά καταλειφΆέντα.
Ubi animadvertendum, ex his ipsis actis
constare, tantum extitisse primis fidelibus
martyrum reliquias colligendi studium, ut
evidenti quandoque se mortis periculo ex­
ponerent. Legitur enim ibid. η. V. optasse
s. Ignatium, ut nulli fratrum gravis fieret
ob suarum reliquiarum collectionem. Pru­
dentius describit imaginem a se Romae
visam in catacumbis martyrii s. Hippolyti,
in qua plurimi cernebantur christiani reli­
quias colligentes. In musaeo Christianarum
antiquitatum ad Vaticanum ‘omnia asser­
vantur instrumenta, quibus pagani martyres
excruciaverunt atque laniarunt; plura item
ex illis collecta invenire est in nostro mu­
saeo Kirchcriano Collegii Romani; in omni­
bus fere antiquis hujus Urbis ecclesiis non-

300

kt

'b r i
i

■■

Testea insuper receptae istius sollicitudinis sunt ipsi fidei Christianae
hostes, qui fassi sunt vereri se. ne christiani, relicto Christo, Polycarpum
deinceps adorare inciperent6 ; liinc martyrum cadavera, ne a christianis
colerentur, gladiatorum corporibus commiscebant, in amphitheatris feris, in
aquis piscibus, ut vorarentur, exponebant; ac, ne quidpiam eorum superesset, quod christiani colere possent, eadem comburere et cineres in ven­
tum dispergere consueverunt.7
87. -Utera classis complectitur monumenta erecta super reli­
quiis sanctorum, cujusmodi erant cubicula, martyria, memoriae, alta­
ria, de quibus late scribit Baronius.8 Inter haec autem monumenta prae­
cipuam venerationem ac celebritatem semper obtinuerunt, quae Romae
erecta sunt in honorem apostolorum Petri et Patdi super eorum cineribus»
Haec porro a christianis jam tempore s. Zephirini ostendebantur ad con­
fundendos haereticos, ut testatur Eusebius.9 Ossa s. Polycarpi gemmis
pretiosissimis cariora (ut legitur in citata epistola ecclesiae smyrnensis) d
quovis auro pretiosiora sepulta sunt, ubi decebat. Quo in loco convenienti­
bus christianis ejus martyrii diem celebrabant.10
8S. Tertia classis exhibet studium primorum Christianorum atque
ecclesiae universae in secernendis martyrum cineribus a reli­
quorum fidelium exuviis. Ut enim distinguerentur martyrum corpora,
solebant apponere super eorum sepulcris palmae effigiem, interdum vero
piscis aut columbae, una cum vasis vitreis seu ampullis plenis sanguine,
ut apud Bosium ”, Aringhium’2 videre est, atque Boldettum, qui insuper
eadem signa velut specificas martyrii notas adstruit ac tuetur adversus
Mabillonium et Papebrochium. 13 His saepe adjiciebant inscriptiones ac
monogrammata, de quibus pariter data opera scripsit citatus Boldetti.
nulla suis documentis munita instrumenta
occurrunt. Argumento igitur est, Christia­
nos antiquiores permagni ea fecisse, irnino
et in veneratione habuisse, ut aperte liquet
ex verbis s. Leonis M. In flatat. s. Lau­
rentii: flam quid non ad victoris gloriam
ingenium tuum reperit, quando in hono­
rem transierunt triumphi etiam instru­
menta supplicii?
e) Cf. episl. cit. eccles. smyrn. apud
Euseb. loc. cit.
7) Cf. Trombellius, De cultu sanctorum, diss. VII et VIII.
8) Ad annum 226. a n. 7 ad 12. Plura
etiam in hanc rem scribit auctor minime
suspectus, cl. D'Agincourt, Storia dell'
arte coi monumenti, Prato 1826. vol. IL
circa cubicula, martyria, confessiones, quae

in subterraneis romanis inveniuntur, cum
omnibus insignibus cultus catholici, quem
ecclesia hactenus oppressa tyrannorum im­
potenti dominatu, tamquam suavitate verni
temporis hilarata, e situ ac latebris expli- ·
care coepit, ac lacertos suos exerere, hoc I
est, palam dogmata sua et instituta proferre.
°) Hist, eccles. lib. II. cap. 25.
*·) Cf. Bened. XIV. De beat, et canoniz. sanctorum, lib. I. cap. 2.
*’) Roma sotterranea, lib. I. cap. 20.
et lib. III.
n) Roma subterranea novissima, torn.
u) Osservazioni sopra i cimiteri de
santi martiri, lib. I. cap. 38 et seqq. prae­
sertim vero cap. 45.

301
89. Quarta demum classis comprehendit obsequia, quibus primi
christiani sanctorum reliquias prosequebantur. Haec autem erant sacri­
ficia, quae in ipsorum honorem Deo offerebantur super eorum sepulcris,
ut ostendit laudatus auctor. 11 Hujus consuetudinis monumenta indubia ex­
hibent acta s. Stephani papae 13 et Constitutiones apostolicae.16 Inter haec
obsequia ct actus summae venerationis erga martyrum reliquias recenseri
debet osculum, quod imprimebatur martyrum ossibus, quodque celebre evasit
ex historia donatis tarum. Nam ob indiscretam Luciliae factiosae feminae
devotionem, quae os cujusdam martyris non vindicati ante sacram synaxim
deosculabatur, originem habuit dirissimum illud schisma, quod per tria in­
tegra saecula ecclesiam africanam afflixit’7; idem dicatur de osculo, quod
imprimebatur martyrum vinculis.18 Porro osculum, ipso Beausobrio la­
tente19, nisi ratio habeatur intentionis illud imprimentis, summus erat ex
natura sua venerationis et adorationis gradus. Concludendum igitur, ex
his omnibus aliisque non paucis , quae consulto, ne longior sim, silentio
praetereo, colligi, aut universam ecclesiam ab ipso aevo apostolico, ac
proinde ab institutione sua, idololatram ac superstitiosam fuisse, quod nec
adversarii admittunt, aut piam sanctamque esse sacrarum reliquiarum vene­
rationem, quam ex apostolic a traditione semper ecclesia professa est.
90. Ad haec accedit ratio ipsa, quae ex intima rei natura, atque
ex communi sensu ac agendi ratione petitur. Fieri enim non potest, ut
quempiam ob dotes, quibus fidget, aut gradum, quem obtinet, aut praecla­
ram virtutem, qua excellit, amore atque existimatione prosequamur, quin
simul in pretio habeamus, quae ad eum spectant et ejus excitant recorda­
tionem. Quare vel ipsi protestantes summo studio sibi comparant, quod
M) Osserv. etc. cap. 10.
*4) Apud Bolland. die 2. Augusti, edit.
Antverp. tom. I. mensis Aug. pag. 143.
lfi) Apud Coteler. op. cit. tom. I. lib. VI.
cap. 30. pag. 358. ubi legitur: Σννα^ροϊζεΰάε εν τοϊς χοιμητηρίοις, την άναγνωΟιν
των Ιερών βιβλίων ποιούμενοι, χαί ι[)άλλοντες ύπ'ερ τών χεχοιμημένων μαρτύρων xai
χάντων των α.τ’ αιώνας άγιων,.......... Ευ­
χαριστίαν προςιρέρετε εν τε ταϊ; έχχληΰίαις
υμών, xai εν τοϊς χοιμητηρίοις. Id est:
Congregamini in coemeteriis, lectionem
sacrorum librorum facientes, atque psal­
lentes pro defunctis martyribus et omni­
bus a saeculo sanctis .... Eucharistiam
offerte in ecclesiis vestris et in coemete­
riis. Cf. ejusdem Cotelerii notae 72 et 73;
etenim plura alia affert documenta hujus
antiquae consuetudinis, et exponit, quo

sensu diceretur olim psallere et offerre
pro martyribus, ostendilque pluribus do­
cumentis, id perinde esse ac psallere et
offerre Deo in gratiarum actionem ob victo­
riam ipsis concessam, eis gratulari etc.
”) Cf. Optalus milevit. Hist, schism,
donat, lib. L pag. 40. edit. ciL
1S) Cf. Mamachius, Origin, et antiquit.
Christ, tom. I. lib. I. §.27; Ruinart, Praef.
gener, in acta Martyrinn sincera, §. 70.
,9) Hist, de Manichée et du mani­
chéisme, tom. IL pag. 661. ubi de osculo
scribit: Le baiser fut chez les anciens
idolâtres une des cérémonies de l'adora­
tion; et pag. 663: La cérémonie de baiser
jusqu'au pavé des temples était le plus
haut degré de ( adoration, et la plus pro­
fonde humiliation où une pure creature
raisonnable pût descendre.

303

302
noverint ad aliquem clarissimorum virorum, qui magnam de se excitann.
admirationem, pertinuisse, ao de illius possessione, gloriantur.20 Quidni
igitur idem feramus judicium quoad illos, quos novimus omni virtute e.v
celluisse, et amicos Dei fuisse, ac praeterea cum Deo regnare credimus?
Religio suppeditat incitamenta, ut in pretio habeamus sanctorum exuvias,
qualia profecto nulla alia aut moralis aut politica virtus suppeditare potest.
Docet enim nos, eas ad illos spectasse, qui viva jam fuerunt membra
Christi Jesu ac templa Spiritus Sancti, eas olim fore excitandas, ut una
cum animabus in coelis gloria aeterna coronentur. Promovet praeterea
reliquiarum sacrarum cultus in Christi fidelibus ardens studium sanctos imi­
tandi. Hinc Deus ipse
magis ac magis honestandum innux
Οad hunc cultum
O
mera prope ac ingentia miracula patravit; quorum testes oculatos se exhi­
bent patres gravissimi atque sanctissimi, Ambrosius, Augustinus, uterque
Gregorius, Joannes Chrysost., Hilarius, Paulinus, Asterius, Theodoretus,
Eulogius aliique permulti, quos recenset ac expendit Petavius 21, quique ea
* referunt ut facta vulgatissima et coram populi immensa multitudine quando­
que patrata.22
91. Quod demum spectat ad validissimum praescriptionis argu­
mentum, quod exurgit pro sacrarum reliquiarum veneratione ex usu seu
M) Profecto, cum ipsi in Italiam veniunt
magna sedulitate inquirere solent aliquid
ex iis, quae olim ad aliquot praestantiorum
virorum pertinuerunt, adeo ut secum de­
ferant vel ipsorum libros, vel chartulas, aut
instrumenta, immo etiam quidpiam parietis
ex cubiculo, quod illi incoluerunt, aut ali­
quid ejusmodi. Nonne protestantes prae­
terea in summo pretio habent quae ad Lutherum quondam spectarunt, atque inter
cetera atramentarium quod ille jecit in dae­
monem cum ab eo perterrefactus est? Cf.
Audio, Vie de Luther, tom. I.
2,J De Incarn. lib. XIV. cap. 13 et seqq.
Cf. etiam Ruinart, cap. 1. §.71; Mabillon,
Praef. in saec. II. Benedict, n. 70 el seqq.
22) Hic porro animadvertendum est, ar­
gumentum, quod ex miraculis ducitur a
Deo patratis per sanctorum reliquias, huc
demum referri, ut necesse sit aut nos fa­
teri, reliquiarum venerationem omni super­
stitione vacare ac Deo acceptam esse, aut
ad unum omnia, quae perhibentur, mira­
cula per sanctorum exuvias patrata rejicere
tamquam totidem fabulas. Posteriorem hanc
dilemmatis partem amplexi sunt Dallaeus,
Aliddleton et Gibbon cum Beausobre. Ast

praeterquam quod haec agendi ratio nos
cogit admittere aut hebetudinem atque men­
tis stuporem, qui vel puerum dedeceret,
aut fraudem ac manifestam sycophantiae
notam in tot sanctissimis ac doctissimis
viris, Ambrosio scilicet, Augustino, Hilario,
Paulino, Joann. Chrysostomo, Asterio, Theodoreto, Eulogio aliisque prope innumeris,
qui omnes spectatissimi sunt antiquitate, in­
tegritate, eruditione ac doctrina; num omnia,
quae referuntur miracula censeri debent
impossibilia, inverisimilia et absque exem­
plo in sacris litteris? Qui voluit honorem
conciliare Petro et Paulo adhuc in carcert
mortis hujus detentis, ita ut ingentia pa­
trata fuerint prodigia ad umbram Petri
(Act. V.) et ad contactum semicinctiorum
corporis Pauli (Act. XIX.), non potuit ea­
dem operari per vasa possessa in honorem
usque ad mortem ab his ipsis sanctis, post­
quam eos in coelis coronavit? Quid in
hoc, quod fidem superet aut risum moveat,
excogitari potest? Cf. Fratres De Walenburg, De unitate eccl.es. lib. XII. cap. 29tom. IL Colon. Agrip. 1671. Cf. edam Pe­
tav. loc. cit.

prnxi ubique recepta in universa ecclesia saeculis IV. et V. et confessione
ipsommmet protestandum, recolantur quae Cap. I. Prop. II. adnotavimus,
cum huc pariter referantur.

l

i

DIFFICULTATES.

92. I. Obj. 1. Deus Moysis corpus abscondit, ne ab hebraeis cole­
retur; ergo facto ipso ostendit, nullum cultum sanctorum cineribus esse
deferendum. 2. Et revera Christus pharisaeis exprobrat erectionem monu­
mentorum in honorem prophetarum his verbis : Vae vobis, scribae et pharisaei hypocritae, qui aedificatis sepulcra prophetarum et ornatis monumenta
justorum, Matth. ΧΧΙΠ. 29; ergo.
93. Resp. ad 1. D. A. Abscondit Deus corpus Moysis, neajudaeis
cultu superstitioso coleretur, Tr. ad damnandum reliquiarum cultum, A.
Transmisimus autem primum distinctionis membrum, cum non certo con­
stet, quo demum fine Deus voluerit latere Moysis sepulcrum; cum ipsemet
seu per angelos Moysis corpus sepeliverit, ut ibid, legitur.23 Verum et
hoc dato, cum nimis populus ille propensus esset ad idololatriam, ideo recte
Deus voluit quodeumque objectum scandali ab oculis ejus removere.
94. Ceterum accurate dogma a disciplina distinguendum est; illud
nobiscum retinebant hebraei, licet circa usum aut disciplinam, qua actu
alicujus prophetae aut sancti alterius viri reliquiae honorantur, diversa ra­
tione se gesserint ob motivum nuper allatum. Sanctorum porro reliquias
honore dignas esse, non semel Deus in λΓ. T. factis ipsis significavit; ut
cum ad contactum ossium Elisaei mortuum excitavit, IV. Reg. XIII. 21, de
quo Eccli. XLVIH. 14. dicitur: Mortuum prophetavit corpus ejus, aut cum
per Eliae pallium Jordanis fluenta divisit, IV. Reg. H. 14. Quod cum
optime intellexerit Josias, cum pervenisset ad sepulcrum prophetae, qui
altaris Bethel destructionem praedixerat, dum ceterorum cineres dispergeret,
venerationis gratia erga virum sanctum intactum ipsum reliquit, dicens:
Dimittite eum, nemo commoveat ossa ejus, ibid. ΧΧΙΠ. 18. Spectata tamen
illius populi indole, temperamento quodam opus erat circa rationem ejus­
modi honorem ac venerationem tribuendi. 2*
95. Ad 2. D. Id est, hypocrisim ac perversam eorum agendi ratio­
nem, C. erectionem ipsam in se spectatam, N. Ut colligitur ex verbis
Christi immediate sequentibus: Et dicitis: si fuissemus in diebus patrum
nostrorum, non essemus socii eorum in sanguine prophetarum .... et vos im­
plete mensuram patrum vestrorum. Apposite propterea s. Joann. Chrysost.
ita Christi Domini objecta verba exponit: Λ on quia aedificant, nec quia
«) Cf. Nat. Alex. Diss. XXV. in saec. V.
quaest. 1. assert. 1.

»

M) Cf. Fratres De Walcnburg, loc. cit.
§. 15 et seqq.
I

304
patris suas accusant, vac illis dixit; sed quia ita facientes et ita docentes, pa­
tres suos condemnare audebant, cum ipsi pejora committerent. 25 Sane nuniquam improbatus fuit Simon eo quod parenti suo Mathathiae ac fratribus
suis magnificum extruxerit sepulcrum in Modin, I. Mach. XIII. 27 et seqq,
96. H. 0 b j. 1. Altum extat circa sacrarum reliquiarum veneratio­
nem silentium apud patres trium priorum saeculorum, etsi dimicare debe­
rent adversus gnosticos martyriorum refragatores. 2. Nec nisi tardius in­
ductus est ritus condendi reliquias martyrum sub altaribus, cas gestandi in
publicis supplicationibus aut in thecis collocandi, sed statim terrae manda­
bantur a vetustissimis christianis martyrum corpora, ac diligentissime se­
peliebantur. 3. Quin immo patres ethnicis exprobrabant sepulcrorum et
monuorum religionem, altarium et templorum super sepulcris consecratio­
nem, ut Clemens alex.26, Tertullianus27, Minutius Felix28, aliique passim;
ergo ex ethnicis superstitiosus hic cultus ad ecclesiam pervenit.
97. Resp. Ad 1. D. Quod tamen silentium abunde supplent facta
publica ac testatissima, quae superius commemoravimus, C. aliter, N.
Longe profecto validiora sunt ad aliquid probandum facta ipsa, quam sin­
gularia testimonia; innumera porro facta, tribus prioribus ecclesiae saeculis,
ac documenta occurrunt, quae invicte ecclesiae fidem ac praxim per id
temporis obtinentes circa sacrarum reliquiarum venerationem ostendunt, ut
ex allatis probationibus evincitur. Nec aliter patres sentire potuisse circa
ejusmodi cultum, vel ex eo probatur, quod inseparabilis sit sacrarum reli­
quiarum veneratio a veneratione, quam hi ipsi patres erga sanctos profite­
bantur; altera enim ex altera profluit, ita rei ipsius natura exposcente.

98. Quod si haereticis resiurectionem impugnantibus non opposuerunt
patres receptum reliquiarum cultum, ideo est, quia ipsum urgere non po­
terant adversus illos, qui indirecte saltem rejiciebant pariter dogma istud,
cujus velut fundamentum est futura corporum resurrectio. Idipsum dica­
tur de iis, qui adversus gnosticos disputabant. Etenim, si gnostici mar­
tyriis refragabantur, a fortiori oppugnare debebant martyrum cultum eorumque reliquiarum venerationem. 29
99. Ad 2. D. Ita exposcentibus rerum adjunctis, non omnes ritus
qui postea obtinuerunt, adhibebantur in reliquiarum veneratione, C. illi
saltem ritus non viguerunt, quos rerum adjuncta patiebantur, A. Et hic
pariter distingui debet dogma a disciplina. Idem tribus prioribus saeculis
Hom. LXX1V. in Matth. alias LXXV.
η. ί : Ονχ ori οίκοδοιιούΰιν, ονδ1 ôri έγκαλούΰιν, εκείνοις οναΐ φηΰιν, άλλ' ότι καί
ταύτη καί δι' ών λέγουΰι καταγινώΰκειν
προςποιονμεγοι των πατέρων, χειρονα πράττουΟιν.

-5) In Protreptico adv. gent.
2T) Lib. De idol. cap. 13.
”) In Octav.
”) Cf. Muratorii Dissert, de sanctorum
inart. natalibus, Mediol. 1697. tom. I.
Anecdot. pag·. 195.

305
dogma viguisse post allata documenta in dubium revocari nequit. Disci­
plina autem, ad quam ritus diversi referuntur, varia esse potest, prout po­
stulant aut ferunt diversa temporum, locorum, aut personarum adjuncta.
Jam vero quomodo potuissent primi Christi fideles, dirissima saeviente per­
secutione, in publicis supplicationibus deferre martyrum reliquias? Cavere
praeterea debebant a nonnullis ritibus usurpandis, ne ethnicis, inter quos
agebant, ansam eos calumniandi praeberent. Quae tamen pro temporum
angustiis praestare potuerunt ad propria sensa erga sacras reliquias pate­
facienda, non omisere, ut superius dicta ostendunt. Data autem ecclesiae
pace, illico publicas hujusmodi cultus testificationes varia ratione exhibue­
runt, iis ipsis probantibus, qui ad tertium saeculum pertinuerunt. 30
100. Ad 3. D. Veteres patres mortuorum ac sepulcrorum religionem
ethnicis exprobrabant, utpote ex propriis eorum principiis superstitiosam, C.
in se, A. Ethnici siquidem ideo illa omnia circa suorum mortuorum se­
pulcra praestabant, quod putarent illorum animas oberrare circa sepulcra,
aut daemones sive genios ac deos esse, ut tradit s. Augustinus 31 ; qui prae­
terea refert paganos templa et aras mortuis extruxisse et dicasse velut
numinibus32; quae profecto longe absunt a catholicorum fide.
101. Ad id vero quod addunt adversarii de ritibus, quos ecclesia ab
ethnicis mutuata est, reponimus, etsi fateremur, aliquot ex ritibus, quibus
sanctorum reliquias cultu prosequimur, cum ethnicorum ritibus aliquando
fuisse communes, vel ab ipsis ad christianos pervenisse nihil tamen inde
proficere adversarios. Ritus enim, ut ita dicam, materiales, seu per se, in­
differentes sunt, totamque moralitatem suam ab objecto, adjunctis ac fine
illos usurpantium desumunt. Cum igitur eorum objectum mutatum sit,
cum diversa plane sit mens, diversus sit finis, quem sibi christiani in iis
ritibus proponunt, evidens est, identitatem rituum,' si quae sit, nulla ratione
catholicorum cultui derogare. Sane Middletonius cum Spencero censet,
judaicos ritus longe ante ab aegyptiis fuisse usurpatos, atque a Moyse, Deo
jubente, fuisse adoptatos. 33 In hac hypothesi cultus praedilecti populi Dei
”) Innumera prope habentur documenta,
quibus constat, vix data per Constantinum
ecclesiae pace illico summo honore ac pu­
blico cultu sanctorum reliquias ubique pro­
secutos Christianos fuisse. Huc referuntur
expostulationes Fausti ac Vigilanlii, qui
aegra ferentes, sanctorum exuvias tot ho­
noris significationibus coli, criminali sunt
ecclesiam, quod verteret idola in martyres.
Audiatur s. Hieronymus, scribens adversus
Vigilantium, n. 5: Dolet (Vigilantius) mar­
tyrum reliquias pretioso operiri velamine,
et non vel pannis vel cilicio colligari, vel
Perrone, Praelectiones theolog.

VI

projici in sterquilinium. . . . Ergo sacri­
legi sumus, quando apostolorum basilicas
ingredimur? sacrilegus fuit Constantius
imperator, qui sancias reliquias Andreae,
Lucae et Timothei transtulit Constantinopolim? etc. Alia plura vid. apud Fratres
De Walenburg, loc. cit.
3I) De civit. Dei, lib. IX. cap. 11.
3a) Ibid. lib. ult. cap. 10.
31) Joann. Spencerus, De legibus hebraeorum ritualibus, lib- III. edit. 3. Lips.
1705. Quem librum dissertationibus octo
satis prolixis absolvit, ad evincendum, ritus

20

306
juxta principia, quae adversarii adversus catholicos urgent, fuisset impurus,
superstitiosus ac sacrilegus, quod tamen negant. Ex confessione praetores
ipsius Gibbonii satius fuisset indulgere victoribus Christianis, ut, per aacroi
ritus sufficienter purificatis profanorum templorum parietibus, cultus veri
Dei expiaret vetus idololatriae crimen, qua ratione servata fuissent insignia
illa antiquitatis monumenta34 ; quod reipsa pluribus templis factum est.15
Jam vero quod in templis, id in multis pariter gentilium superstitionibus
contigit, inquit card. Baronins i6, ut earum usus sacris ritibus expiatus et
sacrosanctus redditus in Dei ecclesiam laudabiliter introductus sit. Dem
enim, apposite inquit s. Joann. C hrvsostomus, ob deceptorum salutem se coli
passus est per ea, per quae daemones illi ante coluerant, aliquanto in melius
inflectens, ut eos paulatim a consuetudine reduceret, et ad altiorem philoso­
phiam perduceret.37 Quare Beausobrii, Middletonii aliorumque, qui eoa ex­
scripserunt inopportuna eruditio est, siquidem inviota semper manet respon­
sio Hieronymi ad eamdcm Fausti ac Vigilantii expostulationem, quam
denuo in nos intorquet Gibbonius : Vertitis idola in martyres. Quia quon­
dam colebamus idola, nunc Deum colere non debemus, ne simili eum videa­
mur cum idolis honore venerari? Illud flebat idolis, et idcirco detestandum
est; hoc fit martyribus, et idcirco recipiendum est.^
et mores gentium in legem fuisse trans­
latos, item sacrificia, purificationes, neo­
menias, arcam et cherubim, templum, urirn
et thummim, hircum demum emissarium.
Hoc porro constituto, illud validissimum in
rem nostram conficimus argumentum : vel
Spcncerus opere suo propositum, quod sibi
praestituit, assecuius esi, ostendendo rituum
mosaicorum ei aegyptiacorum identitatem,
vel non: si primum dicas, ergo, infero,
identitas rituum paganorum cum ritibus a
Deo probatis immo et adscilis non officit
religionis sanctitati, ita ut tamquam super­
stitiosa haec haberi possit; sin alterum af­
firmes, ergo similitudo, quae intercedit inter
ritus profanos et sacros tanta esse potest,
ut identici videantur, nec lamen inferri
possit, alios ab aliis depromptos fuisse aut
derivatos; neque similitudo, aut etiam iden­
titas materialis rituum ullam arguit inter
ipsos necessitudinem, ut propterea ritus,
quos usurpat ecclesia catholica in sancto­
rum cultu, accusari queant superstitionis
aut idololatriae. Quocumque se vertant
adversarii, huc demum deveniendum est.
Perperam igitur Beausobrius et Middletoïiius cum gregariis auctoribus, qui eos se­

cuti sunt, adiaborarunt in parallelismo in­
stituendo inter ritus paganos et ritus ca­
tholicos, ut hos insimulent superstitionis
et idololatriae reos.
3’) Op. cit.
3i) Romae reipsa potissimum servata
sunt ethnicorum templa ea ratione expiata,
inter quae eminet Pantheon. Sed consu­
lendus de hoc argumento Joann. Marangoni, op. cit. Delie cose genlilesche etc.
capp. 43, 44, 51, 52, 53, 54, 55, ubi innu­
mera fere recenset. Cf. etiam D’Agincourt,
opp. cit. tom. II. pag. 53 et seqq.
M) In .Not. ad Martyrol. Horn. die 2.
Febr. Cf. idem, in Annat, ecclesiast. ad
annum 45. num. 23 et seq.
3i) Cf. erudita Dissert. P. Fas sin i, De
ceterum quorumdam Christianorum nomi­
nibus , Venet. 1772; vid. etiam Muratorii
dissert. XVIII. De veterum Christianorum
sepulcris, tom. L Anecdot. pag. 185 et seqq.,
et Saxius, Diss. de ss. Gervasii et Prolasii corporibus.
3·) Lib. coni. Vigilant, n. 8. opp. edit.
Vallars. tom. II. Hic porro notandum est,
ss. patres, dum adstruunt cultum sanctorum
eorumque reliquiarum, sollicite patefacere

307
102.
1. Superstitiosum est, mortuorum ossa et cineres
venerari, in quibus null a est excellentia, etiam si verae omnes ac genuinae
sanctorum, quae circumferuntur, reliquiae supponerentur; 2. sed quot suppoeititiae? 3. Quotnam abusus in earum cultum irrepsere? Ergo.
103. fie 8 p. Ad I. D. Non habent mortuorum ossa ac cinerea excellentiam, ob quam per se et cultu absoluto colantur, C. ob quam colan­
tur cultu relativo, A. Habent enim sanctorum exuviae excellentiam rela­
tivam, quia, ut superius innuimus, fuerunt corpora eorum, qui viva Christi
membra extiterunt et Spiritus Sancti templa, quique nunc jam beata im­
mortalitate potiti cum Christo regnant; propterea et ipsae aliquando ad
Christi fidelibus ingens discrimen, quod
intercedit inter cultum, quem Deo, et cul­
tum, quem sanctis deferebant. Inter ce­
teros s. Augustinus, ut refelleret Faustum,
qui immerito idololatriae catholicos insimu­
labat eo quod sanctos eorumque exuvias
magnifico rituum apparatu colerent, in me­
dium alfert argumentum ineluctabile peti­
tum ex sacrificio, quod semper speciatum
fuit universali omnium consensu tamquam
nota specifica ad recognoscendam et colen­
dam divinitatem. Affirmat propterea s. Do­
ctor, a chrislianis sacrificium soli Deo of­
ferri, numquam autem sanctis. Libro si­
quidem XX. Coni. Faust, cap. 21. fidenter
interrogat: „Quis enim antistitum in locis
sanctorum corporum assistens altari ali­
quando dixit: offerimus tibi Petre aut Paule
aut Cypriane? Sed quod offertur, offertur
Deo, qui martyres coronavit; ut ex ipso­
rum locorum admonitione major affectus
exurgat ad acuendam caritatem et in illos
quos imilari possumus. Colimus ergo mar­
tyres eo cultu dilectionis et societatis, quo
et in hac vita coluntur sancti homines
Dei . . . sed illos tanto devotius quanto se­
curius post superata certamina.“
Cum Beausobrius hoc se argumento
premi persentiret, nullam aliam evadendi
viam invenit, quam infleiandi aetate s. Au­
gustini panis et vini eucharistici oblatio­
nem velut sacrificium creditam fuisse. Ast
in hac bypothesi s. Doctor responsum de­
disset Fausto sensu communi destitutum.
Cf. Murator. De rebus lilurgicis, cap. 16
et seqq. ubi luculenter ostendit adversus
Basnagium perpetuum utriusque ecclesiae
orientalis et occidentalis consensum in pro-

filendo dogmate de veritate sacrificii in Eu­
charistiae oblatione. Extat haec dissertatio
in op. cit. vol. L Cf. etiam dissertatio III.
Toullée De doctrina s. Cyrilli hierosolymit. cap. 12. Jam vero juxta Beausobrium:
Les idées de s. Augustin sur le culte des
martyrs . . . sont assez pures (Jlist. etc.
tom. IL pag. 681.); mais nous nous trom­
perions infiniment, si nous jugions par là
des idées et de la pratique des peuples.
Il en était du christianisme des s. Augu­
stin, comparé à celui des peuples, comme
du paganisme des philosophes comparé
de même à celui des peuples.
Id est,
nos falleremur existimantes, omnes Chri­
stianos IV. et V. saeculi fuisse totidem
Augustinos in theologiae doctrina et per­
itia: aut, inter haereticos vel etiam non­
nullos inter catholicos extilisse, qui luxu­
riosissime super mortuos biberent (Aug.
De mor. eccl. cap. 39.), verissimum est.
Ast pastorum et populorum coetui non
fuisse ideas satis puras circa cultum mar­
tyrum eorumque reliquiarum, hoc constan­
ter negamus; neque unquam aut Beauso­
brius aut Gibbonius contrarium evincent.
S. Augustinus non de se solum, sed generalim dicit: Quis antistitum etc. et alloquens gregem suum: Quando audistis?...
numquam audistis, non fit , non licet (Serm.
de divers. CI. cap. 7.). Quid porro com­
mune habent pauci otiosi philosophi sine
missione, sine auctoritate, sine populis sibi
commissis, patria et aetate inter se remo­
tissimi cum prodigioso doctorum et paslorum numero ecclesiae calholicae, ut con­
ferri inter se possint?

20 *

f

308

f

1

aeternam vitam excitandae sunt et glorificandae. Hinc fit, ut, quemadmo­
dum absque stultitiae labe, uti cara pignora habemus res eorum, quos vel
absentes vel ex tinctos adhuc diligimus, ita absque labe superstitionis honore
prosequamur, seu cultu relativo veneremur eorum corpora, quorum prae­
clara gesta suspicimus et quibus adeptam gloriam gratulamur.
104. Ad 2. Aliquot martyrum aut sanctorum reliquiae vel dubiae
vel supposititiae sunt, Tr. omnes, aut quot saltem adversarii lingunt, Λ’.
Hoc vero satis est. Haec porro difficultas non attingit cultum ipsum,
quem adstruimus, sed praxim. Ecclesia autem semper sollicita fuit in veris
a dubiis ac falsis reliquiis secernendis. Tridentina synodus, sess. XXV
decrevit, non esse novas reliquias recipiendas, nisi recognoscente et approbante
episcopo, et quidem cum iis cautionibus, quas sapienter praescribit. Im­
possibile porro est omnes omnino fraudes, quae irrepere possent, praeca­
vere. Ceterum cum hic cultus totus relativus sit, ut saepius monuimus,
nullum detrimentum aut fidelium pietas aut religio capere possunt. Appo­
site Leibnitzius: Quoniam, inquit, pii tantum affectus res est, nihil refert,
etiamsi forte contingeret, reliquias quae pro veris habentur supposititias esse.39
Atque hoc quidem in hypothesi adversariorum. Ceterum tot falsae non
habentur, quot ipsi comminiscuntur. 40
10ό. Ad 3. D. Abusus irrepserunt ex parte privatorum et ideo tol­
lendi ac corrigendi sunt, C. ex parte ecclesiae, N. Religionis corruptelam
quovis tempore ecclesia detestata est et emendare curavit. Addo nihil esse
quo interdum homines abusi non sint, aut saltem abuti nequeant. Stultum
porro consilium esset, velle rem ipsam tollere ad abusus omnes praecaven­
dos, qui vel humana imbecillitate vel ex destinata malitia oriri possent.

CAPUT

V.

DE SACRARUM IMAGINUM USU AC VENERATIONE.

106. Ex praescripto concilii tridentini imagines Christi, Deiparae Vir­
ginis et aliorum sanctorum in templis praesertim habendae ac retinendae
sunt, eisque debitus honor et veneratio impertienda: Non quod credatur
inesse aliqua in iis divinitas vel virtus, propter quam sint colendae; vel quod
ab eis sit aliquid petendum; vel quod fiducia in imaginibus sit figenda, vetuli
Syst. theol. pag. 198. Et hinc ruunt
omnes declamationes nonnullorum prote­
standum, praesertim vero Breckenridge in
cit. controversia.
40) Cf. in hanc rem Dissertazioni dei
P. Anton Maria Lupi, poste in luce da
Franc. Antonio Zaccaria, Faenza 1785.

tom. I. diss. L ubi §. 125 et seqq. praeclare
et eradite ostendit, falsum esse, quod a
Burneto aliisque cum eo scriptum eSl in
locis subterraneis (vulgo eataconibe') se·
pullos fuisse paganos: neque confundi de­
bere coemeteria Christianorum cum puti­
culis ethnicorum romanorum.

olim fiebat a gentibus, quae in idolis spem suam collocabant; sed quoniam
honos qui eis exhibetur, refertur ad prototypa, quae illae repraesentant; ita ut
per imagines quas osculamur, et coram quibus caput aperimus et procumbi­
mus, Christum adoremus, et sanctos, quorum illae similitudinem gerunt, ve­
neremur. 1
Quoniam vero ex sacrarum imaginum hostibus alii, usum ipsum ima­
ginum insectantes, eas destruebant, et iconoclastae propterea nuncupati sunt,
alii vero, illarum usum admittentes, ad templorum ornatum et decorem vel
historiam, cultum tantum ac venerationem impugnent, quique iconomachi
vocantur, cujusmodi sunt recentiores protestantes, idcirco adversus utrosque
doctrinae catholicae vindicias sumere debemus. Ne tamen dicendorum
copia confusionem· ingerat, in duas propositiones rem totam dispertiemur in
quarum altera ex Scriptura, in altera vero ex traditione probatioues catho­
lici dogmatis promemus.

PROPOSITIO L
Sacrarum imaginum usum ac venerationem, licitam ac piam esse sacrae
litterae ostendunt.

107. Ac primo quidem ad sacrarum imaginum usum quod
attinet, illum Dei ipsius mandato in V. T. obtinuisse, constat ex iis, quae
Exod. XXV. 18 et 19. leguntur; cum scilicet Deus jussit duos extrui aureos
Cherubim ex utraque tabernaculi parte et super arcam testimonii, dicens:
Duos quoque Cherubim aureos et productiles facies, ex utraque parte oraculi.
Cherub unus sit in latere uno, et alter in altero. Sic Num. XXI. 8. man­
davit Dominus Moysi, ut faceret serpentem aeneum ac poneret eum pro
signo : qui percussus aspexerit eum, vivet, ut ibidem legitur. At vero serpen­
tem aeneum Christi in crucem elati signimi seu imaginem fuisse, declarat
ipsemet Salvator noster, Joann. HI. 14. dicens: Sicut Moyses exaltavit ser­
pentem in deserto, ita exaltari oportet Filium hominis. Porro, si licitus ac
salutaris fuit veteris figurae usus, quae futuram Christi passionem obum­
brabat, cui· noxius erit et illicitus usus imaginis Christi in cruce passi?
108. Non minus luculenter eaedem sacrae litterae licitam ac piam
evincunt earumdem imaginum venerationem. Arcam enim, quae
Dei praesentiae symbolum prae se ferebat, maxima veneratione prosecutos
esse veteres hebraeos, inter cetera Josue exemplum ostendit, qui, ut legitur
Jos. VII. 6: Scidit vestimenta sua, et pronus cecidit in terram coram arca
Domini usque ad vesperam, tam ipse quam omnes senes Jsrael. Magno prae­
terea apparatu ac religiosa pompa camdem arcam a Davide publica ac
*) Sess. XXV,

B

.ta'w

310
solemni supplicatione translatam primum e domo Abinadab ac deinceps de
domo Obededom in civitatem David exhibet liber II. Keg. cap. VI. Quin­
immo cx Ps. XCVUI. 5. patet, cultum istum erga aream Domini ex Dei
ipsius mandato quodammodo profluxisse, iis verbis: Exaltate Dominum
Deum nostrum, et adorate scabellum pedum ejus, quoniam sanctum est. Sca­
belli autem nomine arcam significari, constat ex I. Parai. XXVIII. 2. ubi
David de seipso dicebat: Capital i, ut aedificarem domum, in qua requie­
sceret arca foederis Domini, et scabellum pedum Dei nostri.
\ el itaque dicendum, licitum ac pium, ideoque omni prorsus idololatria
ac superstitione im munem esse imaginum usum ac venerationem, vel idolo­
latriam ac superstitionem a Deo ipso praescriptam et commendatam fuisse;
quod si postremum hoc absurdum ac impium cogitatu est, immerito ac
per summam calumniam iconomachi protestantes ineptis obtrectationibus
quotidie catholicis insultant, eosque traducunt tamquam totidem idololatres
ac superstitiosos, eo quod imaginibus Christi, Deiparae ceterorumque san­
ctorum honorem illum deferunt, quem Deus ipse quoad arcam et propitiatorium et verbis et factis in sacris litteris commendavit.2 Constat igitur
ex dictis sacrarum imaginum usum et venerationem licitam ac piam sacras
litteras perhibere: quod primum nobis ostendere propositum erat.
DIFFIC ULTATES.

109. Obj. 1. Deus Exod. XX. 4 et seqq. omnem imaginum usum
et cultum aperte prohibuit, dicens: Non facies tibi sculptile, neque omnem
similitudinem, quae est in coelo desuper, et quae in terra deorsum, nec eorum,
quae sunt in aquis sub terra. Non adorabis ea neque coles. Ergo tam usus
quam cultus sacrarum imaginum divinae legi adversatur. 2. Sane si con­
suetudo est optima legum interpres, cum synagoga ac veteres judaeorum
doctores vi istius praecepti omnem rejecerint cujuscumque imaginis usum
ac venerationem, nulla superesse potest dubitatio de sensu hujus primi de­
calogi praecepti. 3. Ac reipsa hoc sensu mandatum istud patres omnes
priorum saeculorum interpretati sunt, ut Clemens alex.3, Tertullianus4,
Justinus5, Origenes.6 4. Praesertim cum imaginibus ac simulacris chri*) Dolcndum plane est, aetate hac no­
stra, in tanta nempe bonarum artium, scien­
tiarum ac omnigenae eruditionis copia, quam
extollunt praesertim protestantes, inveniri
adhuc, qui obsoletas naenias refricent de
idololatria in cultu catholico, prout factum
vidimus a ministris genevensibus in opéré
eorum, Catéchisme sur les principales con­
troverses (pie nous avons avec l'église
romaine, 1821. Multo vero magis mirum

esse debet, haec obtrudi ab hominibus, qui
rejiciunt mysteria omnia Trinitatis, Incar­
nationis, divinitatis Christi Domini, peccati
originalis, seu ab iis, qui purum deismum
ac rationalismum profitentur.
Stromat. lib. V.
*) Lib. de Specific cap. 13. et Lib. de
/dolohit. cap. 3.
s) Dialog. cum Tryphone.
e) Cont. Celsum, lib. IV. Horum singu-

311
atianoruin ea omnia aptari possint, quae paganorum idolis cum prophetis
patres citati exprobrabant, quod scilicet eadem materia constarent ac vascula
communia; quod insensibilia ac irrationabilia essent; quod denique super
illis mures, hirundines, araneae jocarentur et nidificarent. Ergo.
110. Resp. I. generaliter. Ergo protestantes, qui saltem sacrarum
imaginum ac simulacrorum usum admittunt, infractores sunt primi decalogi
praecepti; adductae enim probationes non magis venerationem quam usum
ipsum imaginum impetunt. Viderint ipsi, quomodo sibi cohaereant.

111. Resp. II. Ad 1. D. Prohibuit Deus omnem similitudinem et
sculptile falsorum deorum vel earum rerum quae pro Deo haberi possent, C.
omnem omnino similitudinem ac effigiem absolute, N.
Etenim id patet I. ex contextu, qui ita se habet: Ego sum Dominus
Deus tuus. . . Non habebis deos alienos coram, me. Non facies tibi sculptile,
neque omnem similitudinem. . . Non adorabis ea neque coles. Ego sum. Do­
minus Deus tuus foriis, zelotes, visitans iniquitatem patrum in filios, in tertiam
et quartam generationem eorum, qui oderunt me. Evidens igitur est, hic
non agi nisi de imaginibus atque sculptilibus deos falsos, astra aut anima­
lia referentibus, quae tunc temporis ubique gentium ac in Aegypto, et a
Zabienis praesertim colebantur; ad quas idololatriae species hic textus ma­
nifeste alludit.7 Ab his autem deterrere Deus populum suum volebat.
lorum testimonia a Dallaeo post alios plu­
res objecta cf. apud Nat. Alex. Ditis. 5. in
saec. VIII. tum apud Petav. De Ineam.
lib. XV. cap. 6.
7) Si hanc, expositionem confirmaremus
auctoritate catholicorum, utpole suspectam
rejicerent adversarii.
Placet itaque eam
communire auctoritate doctorum proteslanlium. Rosenmüller in scholiis V. T. in
hunc loc. sic scribit: ..Hac lege ostendere
voluit Deus israelitis, se variarum religio­
num mixturam et praeter suum etiam alio­
rum deorum cultum nullo modo probare.
Erat enim haec vulgatissima illorum tem­
porum superstitio, ut homines praeter ejus
terrae, quam habitabant, Deum, etiam alia­
rum deos coli posse ac debere putarent;*
et in v. 4. ad illa verba: Non facies tibi
sculptile etc., rursum scribit idem auctor:
..Facile intelligitur, non omnes vetari ima­
gines, ut quidam interpretes voluerunt, sed
tantum imagines tum ipsius Dei veri, tum
aliorum deorum; erant enim in ipso templo
imagines, e. c. cheruborum. Vid. Michaelis,
Jus mosaic. P. V. §.250; Josephus, An­

tiquit. lib. ItL cap. 5. 5 : Ό δεύτερος (/.όγος) κελεύει μηδενός εικόνα ζώου ποιηΰαντας Λροςχυτεΐν, secundum praeceptum do­
cet nullius animalis simulacrum adorandum.
Et sane hoc versu praecipue innui videtur
animalium cultus inter aegyptios usitatissi­
mus. Triplicem, ut ita dicam, aegypliorum
idololatriam paucis verbis complexus est
Philo in libro de Decalogo etc.* Demum
in v. 5: Non adorabis ea etc. haec habet:
>.Id est, nullo cultu cos adficies, ne legi
fraus fiat. Ut nullam omnino imaginem,
quae coleretur, statui voluit Deus, ita non
modo inflexionem corporis, sed omnem illa­
rum cultum vetuit,
ïpri/N ΓΊΪΪΤ OàN
ego sum Jova Deus tuus, Deus per­
fidiae in ipsum commissae impatiens. Ut
de marito dicitur, qui rivalem pali ne­

quit, sic Deus socium in cultu, quem ab
hominibus postulat, ferre non potest. At­
que hoc ipsum hic significare vult israelitis;
neque enim se coli tantum jubet, sed se
solum; negatque, se passurum sibi alienos
deos conjungi, aut partem cultus sibi soli

312
Agitur propterea de cultu latriae et absoluto, qui nihil commune habet cum
dogmate catholico de imaginibus Christi aut sanctorum, (piae coli non de­
bent nisi cultu relativo. Quid plura? Vel ipse Lutherus objecta Exodi
verba interpretatus est de idolis ac idolorum cultu in colloquio orlamundensi ad exclusionem sacrarum imaginum. B
112. Patet II. ex eo, quod verba ista unum idemque mandatum con­
stituant de imo Deo colendo, ad deorum, quicumque demum ii fuerint,
eommque simulacrorum exclusionem : alioquin non decem, sed undecim
essent decalogi praecepta. 9

113. Patet IU. ex facto; etenim si Deus quodeumque omnino sculptile
vel similitudinem aut imaginem fieri prohibuisset hoc praecepto, profecto
neque arcam neque Cherubim aut aeneum serpentem fabricari jussisset:
multo minus permisisset populum suum prosternere se coram arca, eamque
in publica supplicatione deferre.
114. Ad 2. D. Si reipsa de hac consuetudine ac praxi non inter­
rupta constaret, Tr. vel C. si non constet, immo si contrarium documenta
ipsa evincant, A. Porro certum est. antiquiores hebraeos alio sensu verba
decalogi, quae objiciuntur, intellexisse ac deduxisse in praxim. Si enim de
usu imaginum sermo sit, luculentum exemplum occurrit, III. Reg. VI et VII.
in eo, quod fecit Salomon in templo Domini, in quo extruxit Cherubim,
leones ac boves, palmas aliaque ornamenta. Deus autem non solum non
improbavit ejus agendi rationem, sed gloria ac majestate sua templum im­
plevit. 10 Si autem de veneratione loquamur, vidimus, qua ratione se ges­
serint Josue ac senes Israel et David cum universo populo.

Br*

t

L

exhibendi in ulla simulacra deorum alieno­
rum transferri.- Vol. II. Lips. 1822. Cf.
etiam Michaelis, Jus mosaicum. part. I. §.33.
·) Vid. Audin, Hist, de la vie de Lu­
ther. Paris 1841. tom. II. pag. 194 seq.
9i Cf. Bcllarm. De beatificat, et canoniz. Sanet. lib. II. cap. 7. n. 3 c-t seqq.
Petav. De Incarnat, lib. XV. cap. 6. §. 3
et seq. ubi et illud probe notat, non esse
confundendam imasinem, ιΐκό-^α cume t'dwλο. effigie rei non existentis. Cavendum
propterea hic a Roberto Slephano, Scapula
aliisque lexicographis protestanlibus. Ce­
terum, ut ad illud a quo discessimus, re­
deamus, ipsi protestantes saltem lutherani
nobiscum consentiunt in partitione prae­
ceptorum, ac tria priora ad primam tabu­
lam referunt, septem posteriora ad secun­
dam tabulam; quare el ipsi v. 3, 4 et 5. pro
uno eodemque praecepto habent. Hinc ri-

dendum se prodit procax Breckenridge,
dam in controversia, quam habuit cum Hu­
ghes, n. 4. pag·. 35. et alias saepe, insimu­
lat auctores Catechismi Romani, quod sup­
presserint aliquot verba secundi, ut ipse
cum suis reformatis vocat, praecepti, quo
prohibentur imagines earumque cultus. In
omnibus editionibus, quas ipse consulere
potui, integra reperi illa ejusmodi verba.
Celerum adeo puerilia haec sunt, ut vix
commemorari debeant. Effrons hic provo­
cator saeculo ad minus toto se a praesentis
polemicae statu dissitum, ac non minus
catholicae quam protestanticae doctrinae
ienarum ostendit.
,Q) Cf. II. Paralipom. VII. 1 et seqq. Ex
quo refellitur Josephus Flavius, qui Antiqq. lib. VILI, violatae legis Salomonem
accusat, eo quod in templo palmas leones
et boves collocari curaverit.

313
Dixi antiquiores hebraeos ; nam non abnuimus, synagogam post reditum
a captivitate babylonien severiorem hac in parte finisse; verum id non tam
ex vi legis repeti debet, quam ex peculiari sollicitudine, quam habuit, ne
populus in superstitionem delabcretur; quaque fiacturn est, ut tum circa
hunc articulum tum circa alios non paucos ad firmiorem legis custodiam
constitutiones sanxerit, quas rabbini vocant sepem legis divinae.11
115. Ad 3. D. Loquuntur citati patres de ethnicorum idolis ac simu­
lacris falsorum numinum, C. absolute juxta sensum catholicorum, Ar. Ex
toto enim contextu patet, scriptores illos agere de idololatria, quam impu­
gnabant; ac proinde tum ex subjecta materia, tum ex adversariorum in­
dole, quos perstringebant, aperte colligitur, ipsos nec verbum habere, quod
feriat catholicam doctrinam; prout magis etiam constabit ex inferius di­
cendis. Quod si nonnulli inter ipsos visi sunt sensisse, per primum deca­
logi praeceptum omnem reipsa prohibitum fuisse imaginum usum, praeter­
quam quod non sibi constiterint12, reponimus, eos de imaginibus Dei locutos
esse, prout ceuset Natalis Alex.; quod inverisimile non videtur pro illorum
temporum peculiaribus adjunctis. 13 Etenim cum ethnici deorum suorum
imaginibus fingendis assueti essent, patres in alteram partem deflexerunt.
116. Ad 4. N. Merito patres haec urgebant adversus ethnicos, qui
vel idola totidem deos esse autumabant, vel saltem in illis divinam quam­
dam putabant inesse virtutem. Haec enim omnia a catholicorum fide toto
coelo distant, qui nullam intrinsecam excellentiam aut virtutem in imagini­
bus agnoscunt; alioquin haec ipsa urgeri potuissent adversus arcam Cheru­
bim et aeneum serpentem; siquidem super istis pariter mures et araneae
jocari poterant, et aves nidificare.

I

PROPOSITIO Π.
Usus ac veneratio sacrarum imaginum ex traditione evincitur.

117. Ac primo usum sacrarum imaginum tribus prioribus ecclesiae
saeculis obtinuisse, certa et antiquissima monumenta indubium faciunt.
n) Quo refertur jussio illa, e. gr. qua
praescribebatur, ut in flagellatione triginta
novem tantum ictus infligerentur. Cf. Pe­
tav. De ineam. lib. XV. cap. 6. §. 6 et
seqq. Non semper eadem hebraeis stetit
sententia circa vim primi praecepti deca­
logi et circa imaginum usum. Seldenus,
De jure naturae et y entium juxta leyes
Hebr. lib. II. cap. 6. ostendit bcbraeos a
primaeva severitate paululum recessisse.
ia) Nam Tertullianus, qui in Libro de
idololatr. cap. 3 et seq. autumaverat, Deum

in decalogo omnem prorsus imaginem ac
rei cujusque similitudinem fieri interdixisse,
in lib. II. Cont. Marcionem, cap. 22. ut se
extricet a difficultate sibi proposita, quod
nempe Deus mandaverit, quod fieri inter­
dixerat, respondet, legem non in totum ve­
tuisse fleri similitudinem aliquam, sed eam
tantummodo, quae ad hoc fleret, ut pro
Deo coleretur. Idipsum dicatur de Clemente alex, aliisque, de quibus cf. Petav.
loc. cit.
**) Diss. VI. in saec. VIII. §. 1,7.

*

314
Post tot eruditorum labores qui omnem impenderunt operam in christiania
antiquitatibus perquirendis ac illustrandis, talem evidentiam historicam hoc
argumentum adeptum est, ut contemni potius quam refelli mereantur, qui
adhuc in ejus negatione insistunt. Cum igitur vix non obruamur ejusmodi
monumentorum copia, nobis satis erit, hic ea indicare, ne longius, quam
par sit, in re non necessaria excurramus.

118. I. Apud archaeologos compertum est, primos Christianos consue­
visse symbolis exprimere mysteria religionis imaginum ope. Sane annulorum referentium imaginem piscis vel columbae, quibus christiani viri
utebantur, meminit Clemens alex. ' Plura ejus rei monumenta proferunt
Aringhius: ac Buonarrotius3, qui praeterea reliqua veterum testimonia
collegerunt.
119. II. Symbola ista in lapidibus, lucernis, gemmis, picturis, sarco­
phagis occurrunt, in quibus etiam potiora V. T. facta expressa reperiuntur,
quorum praecipua post Bosium et Aringhium collegit Mamachius.4 Ad
novi autem Testamenti symbola quod spectat, illustria sunt ea, quae saepe
saepius in coemeteriis reperiuntur. Talia sunt Christi imago in monte con­
sistentis, ex quo quatuor tiumina originem habent, ejusdemque Salvatoris
crucem aut virgam gestantis figurae, quae passim etiam in musivis operi­
bus conspiciuntur, de quibus erudite scripsit Bottarius. 5 Item imago
Christi sub figura boni pastoris vel pascentis vel succollantis ovem in vi­
tiis, in lucernis, in sarcophagis, in parietibus, in ge tllit is, in calicibus pas­
sim reperitur; plura hujus symboli monumenta proferunt, praeter laudatos
scriptores, Boldettus, Casalius atque Ciampinius. 6 Hujus praeterea con­
suetudinis meminit Tertullianus, qui in lib. De pudicitia, cap. AHI. scribit:
Procedant ipsae picturae calicum vestrorum, si vel in illis perlucebit interpre’) Paedag. lib. III. cap. 11. tom. I. pag.
289. edit. cit. De pisce haec habet P. Halloixius in Illustrium saeculi secundi script,
vitis, pag. 143: ..Clemens, agens de an­
nalis Christianorum obsignatoriis, suadet
inter alia, ut piscis figura in illis insculpa­
tur, non alia, opinor, de causa, quam ut
memores sint aquarum baptismi, in quibus
tamquam pisciculi vitam acceperint, in Chri­
sto Jesu post veterem hominem renati.·*
Est etiam notissimum, ιχ9υ,· symbolum
olim christiani nominis fuisse, quod istius
litterae essent initiales /ηθού Xçioroû Qtoù
} ίου Σωτηρος. Tertull. etiam in lib. De
baptismo ad hoc symbolum alludens scri­
bit: ..Sed nos pisciculi secundum ίχΟΰν
nostrum Jesum Christum iu aqua nasci­

mur: nec aliter quam in aqua permanendo
salvi sumus.*1
2) Op. cit. praesertim toto lib. III.
’) Filippo Buonarroti, Osservazioni sopra alcuni frammenti di vasi antichi di
vetro. Firenze 1716.
4) Origin, et antiqq. christ. Romae 1751 ·
lib. III. cap. 1. §. 3 et seqq.
s) Sculture e pitture sacre estratte dai
cimiteri di Roma, Roma 1737. trih. vol.
in fol.
®) Boldetti oper. cit. lib. II. cap. 11 et
seqq.; Casalius, De veteribus Christian,
ritibus. Romae 1647; Ciampini, Vetera
monimenta, Romae 1690. part. I. cap. XVII
et seqq.

315
talio pecudis illius; et iterum ibid, cap. X: Si forte patrocinabitur pastor,
quem in calice depingis.
120. III. Ad haec accedunt vetiieta monumenta de aliis symbolis,
quibus Christum resque ab co gestas prisci Christi fideles expresserunt, ea
quae b. Virginem, angelos, sanctos referunt, nec non figuras animalium,
plantarum, domorum, navis, anchorae, doliorum, aliarumquc ejusmodi re­
rum; de quibus praeter citatos auctores fuse scripserunt Blanchinius7, Fabrettus8, Fogginius9*
, Marangonus‘° aliique archaeologi sacri1’, quibus
jungendi sunt qui non ita pridem de pingendi aut sculpendi arte juxta an­
tiqua monumenta scripserunt. 12 Exploratum est igitur, receptissimum apud
Christianos fuisse imaginum usum tribus prioribus ecclesiae saeculis.
121. Ex hoc porro imaginum usu, quem obtinuisse ostendimus ab
ipsis ecclesiae primordiis, facile colligimus, earum pariter viguisse in eccle­
sia venerationem. Etenim, cum imaginum veneratio relativa sit ad vene­
rationem prototyporum, eo ipso quod christiani Christum ac sanctos vene­
rarentur, ut ex demonstratis constat, in veneratione pariter habuerunt eorum
imagines. Adeo enim haec inter se connexa sunt, ut unum sine altero vix
aut ne vix quidem subsistere possit; quod vel ex ipsa protestandum agendi
ratione patet, qui, cum vellent imaginum venerationem tollere, cultum ipsum
sanctorum abstulerunt.
122. Sed non desunt documenta positiva, quae ostendant, tribus prio­
ribus ecclesiae saeculis imaginum venerationem viguisse. Constat enim,
ethnicos passim accusasse christianos, quod cruces adorarent, quasi in illis
(juxta ethnicorum principia) divinitas quaedam lateret. Sic enim loquitur
Caecilius ethnicus apud Minucium Felicem in Octavio: Et qui hominem
summo supplicio pro facinore punitum, et crucis ligna feralia eorum caere7) Cf. ejus eruditae nolae in Prolego­
mena ad r,itas rom anorum pontificum
Anastasii bibliothecarii, 1723. loin. II. cap.4;
tum ibid, opusc. 16. el alibi passim; tum
vol. III. Proleg. opusc. II.
8) inscription, aiitiguur. Romae 1699.
cap. 8. pag. 545 el seqq.
9) De rotnano d. Petri itinere et aposlolatu, Florentiae 1741. exercitat. XX. pag.
453 et seqq.
,0) Delie cose gentilesche etc. cap. 72.
*') Hos congessit magno numero Mamachius, op. cit. lib. III. §. 20 et seqq.
”) D’Agincourt, op. cil. 'Storia dell'
arte, vol. IV. pag. 69 el seqq. plures ima­
gines commemorat a se repertas in sub­
terraneis romanis elaboratas jam a tempore
primae persecutionis. Ex harum imaginum

stilo, quem contulit cum imaginibus a se
pariter repertis in sepulcro familiae nasonioruin, nempe Ovidii, extra portam Pinciain, collegit, eas spectare ad saec- II.
aerae Christianae.
Unde duo inferimus: 1°. usum imagi­
num jam a primo et secundo saeculo in
ecclesia viguisse, ideoque non a basilidianis aut gnosticis hunc usum ecclesiam mu­
tuatam esse, ut nonnulli reccntiores prote­
stantes inscite autumarunt, sed cum ipsa
coepisse; 2°. cultum imaginum, ut animad­
vertit idem auctor, ab interitu liberasse
artes sculpturae atque picturae, quarum
protestantes nunc studiosissimi sunt. Sane
Roma bonarum artium semper extitit do­
micilium. Sic etiam Winckelmann, de quo
postea.

316
montas fabulantur, congruentia perditis sceleratisque tribuit altaria, ut id co­
lant < quod merentur ’·’: et iterum: Ecce vobis minae, supplicia, tormenta, etiam
non adorandae sed subeundae cruces. 14 Id ipsum postea objecit Julianus,
apud s. Cyrillum lib. VI. contra enmdem dicens: Crucis lignum adora­
tis, ei usque signa in fronte formatis, et postibus aedium insculpitis 15; item
Celsus apud Origenein, lib. II. n. 47; ex quo insuper patet ethnicos exi­
stimasse, omnes crucifixos a christianis coli, ut adnotant maurini edito­
res in hunc locum. Evidens proinde est, jam ab ipso ecclesiae initio
coli a christianis cruces consuevisse ; quae res cum in ethnicorum per­
venisset notitiam, effecit, ut ii cruces in deorum numero a christianis ha­
beri contenderent.

123. Quod de cruce dictum est, de ceteris imaginibus dici debet,
quas in veneratione veteres christianos habuisse praeter ea, quae in medium
allata sunt, satis aperte evincit usus eas servandi in ecclesiis seu cubiculis
in coemeteriis positis. In coemeterio enim Praetextati adhuc vetus cubi­
culum, ubi mysteria celebrabantur, visitur pictum, in cujus fornice eminet
imago Salvatoris 16 ; eadem pariter occurrunt in coemeteriis Callixti, s. Agnetis, Priscillae ac sanctorum Petri et Marcellini in via lavicana.17 Praeterea
id ipsum evincunt vitra, in quibus jam a saectdo III. exhibetur b. Virgo
cum puero Jesu nimbis, seu aureolis et coronis redimita: his siquidem ho­
nor seu cultus significatur, quo b. Virginem in imaginibus ejus primi chri­
stiani prosequebantur.,8 Ex his igitur aliisque non paucis ejusmodi monu­
mentis, quae afferri possent, luculentissime constat, tum usum tum venera*’) §. 9. Biblioth. Patrum edit Ven.
tom. Π. pag. 386.
“) Ibid. §. 12. pag. 387.
,s) 7o τού Οταυρού προςχυνείτε ξνλον,
είχόνας αύτού Οχιαγραφούντες έν τώ μετώχω, χαί .τρο των οΐχημάτων έγγραφοντες.
Opp. s. Cyrill. edit. Auberti, Paris. 1638.
tom. VI. part. IL pag. 194.
,e) Cf. Boldetti, op. cit. lib. I. cap. 4.
»’) Ibid.
18l Cf. Ant Mariani Lupi, S. J. op. cit.
tom. I. dissert. VIII. pag. 243 et seqq. ubi
describit vitrom repertem in coemeterio
Callixti, sanguine adhuc adspersum, in quo
exhibetur b. Virgo in throno sedens ele­
vato, ac super genibus tenens infantulum
Jesum. Infantulo Jesu adstat diaconus cum
flabello. Porro tum infantis Jesu tum
b. Virginis caput nimbo seu aureola cir­
cumdatum est, quo quidem signo usi primi
christiani sunt ad significandam veneratio­

nem peculiarem erga Christum Jesum ejusque matrem. Nimbus enim usurpabatur
ab ethnicis ad numina sua condecoranda;
deinceps vero imperatorum imaginibus ap­
ponebatur post ipsorum apotheosim. De
imaginibus, quae capita radiatis orbiculis,
lunulis vel corollis praedita exhibent, prae­
ter Joann. Nicolai in Diss. De nimbis,
fuse et erudite egerunt Buonarrolus, Osseri;, sopra i frammenti di retri, pag. 65
et seqq. et Ciampinius, Vetera monimenta,
cap. 14. Jam vero ostendit Lupi, hoc vi­
trum referri non posse nisi ad epocham
persecutionis diocletiani, immo et Decii ac
Valeriani anteriorem. Plura alia vitra, ex­
hibentia imagines Salvatoris et sanctorum,
nimbis in capite ornatas, cf. apud Boldetti,
lib. I. cap. 39. Cf. praeterea quae scripsi­
mus in tract. De locis theolog. part. II.
sect. II. cap. 3. num. 477. cum notis appo­
sitis.

't'

i

317
tionem seu cultum sacrarum imaginum antiquissimum esse, atque ab ipsis
apostolicis temporibus ad ecclesiam pervenisse.
124. Sed demum ipsa natura rei ad hanc admittendam sacrarum ima­
ginum venerationem quodammodo nos ducit, immo et impellit. Fieri enim
nequit, pro diversa ratione qua erga aliquem affecti sumus, amore scilicet
aut odio, existimatione aut contemptu, quin iisdem animi sensibus feramur
erga imagines aut simulacra, quae protdtypum referunt. Hinc receptum
est, ut, cum nostrum erga quempiam amorem aut odium patefacere volu­
mus, honoremus aut destruamus illius imagines ac simulacra, quod ex quo­
tidiano experimento fieri comperimus. Quare, si ipsis fatentibus adversa­
riis, principum aut doctorum virorum et eorum qui bene de patria meriti
sunt ob civile, litterarium, aut naturale ac morale aliquod motivum, ima­
gines ac simulacra civiliter honorare possumus, cur Christi et sanctorum
imagines ob motivum religiosum religiose venerari, et hanc venerationem
externis signis ostendere non poterimus?

Militat autem peculiaris ratio pro hac religiosa veneratione, siquidem
nos utpote sensibus praediti, ita a natura comparati sumus ut imaginibus,
quae sub sensus cadunt, magis permoveamur ad excitandos in nobis de­
votionis seu pietatis sensus eosque fovendos.19 Quemadmodum enim tur­
pibus imaginibus mali in nobis affectus excitantur, sic ex conspectu ima­
ginum Christi, Deiparae aut sanctorum magis incalescunt pii animi motus.
Velle propterea omnes sacras imagines removere, aut iis debitam abolere
venerationem, perinde esset ac igni sacro fomentum subducere et prorsus
extinguere.
19) Hunc effectum se expertam esse in
se ipsa, s. Theresia testatur in Vita sua,
cap. 9; a conspecta enim imagine Salva­
toris patientis repetit primordia sanctioris
suae vivendi rationis. Lubet ejus verba
juxta latinam versionem describere, ut pa­
teat discrimen ingens, quod intercedit inter
sanctorum ct haereticorum sensa circa sa­
cras imagines: «Factum est autem, inquit,
ut, cum quadam die oratorium intrassem,
quamdam in eo viderim imaginem . . . de­
pictus in ea erat Redemptor noster Chri­
stus, vulneribus et plagis undequaque de­
formatus, ita aspicientes ad compassionem
commovens, ut, statim atque in eam ocu­
los conjeci, tota interius turbata sim, quod
tali Jesum in schemate et forma viderem,
ut ad vivum repraesentarentur, quae pro
nobis is passus esset. Talem quidem in
animo meo dolorem sensi, quod illi ob ac-

ceplas hasce plagas tam parum grata extitissem, ut cor mihi in duas diffindi paries
videretur; unde ipsa me multis cum lacrymis coram eo abjeci, ex animo eum rogans,
talem mihi aliquando constantiam atque
animi robur daret, ut posthac amplius eum
non offenderem. . . . Hanc ob causam ita
erga imagines et picturas afficiebar. Vae
autem illis infelicibus haereticis qui culpa
sua hujusmodi bono excidunt; unde clare
colligere est, illos Dominum neutiquam
diligere. Si enim eum diligerent, ejus haud
dubie imagine delectarentur; quemadmo­
dum etiam inter amicos mundanos juvat
et delectat, imaginem videre ejus, quem
unice diligimus." Quanti vero fecerit Leibnitzius opera virginis abulensis, quantique
faciant protestantes in Germania, qui vulgo
pietistae vocantur, notissimum est.

i

318
ί’25. Ad praecavendas vero difficultates, praestat animadvertere cum
Petavio: 1°. imagines ad religionis essentiam minime pertinere; sed ex
eorum per se genere esse quae ad salutem absolute necessaria non sunt;
ac propterea in potestate esse ecclesiae, ut ea vel adhibeat vel ableget,
prout satius esse existimaverit, oujusmodi ea omnia sunt, quae positivi vulgo
juris dicuntur. Hinc pro locorum, temporum ac personarum adjunctis inter­
dum adscitas. interdum vero ablegatas imagines ab antiquis videmus.20
2°. Quod diximus de imaginibus in se spectatis et earum veneratione, pari
ratione dicendum est de ritu seu exterioribus hujus venerationis significa­
tionibus: cum hae ad disciplinam spectent ac subsint ecclesiae regimini,
quae eas moderari potest, prout magis expedire judicaverit. 21 Sane comperimus, aliis temporibus ecclesiam aliquid induisisse, quod aliis vetuerat,
cum res tamen in se salva semper consistat.
DIFFICULTATES.

126. I. Obj. 1. Veteres patres ethnicis exprobrant simulacrorum
cultum ; ergo haec non colebantur a christianis, alioquin facile ethnicis
fuisset haec ipsa intorquere in christianos. 2. Adde, ethnicos crimini ver­
tisse christianis, quod ipsi nulla haberent nota simulacra22 : 3. neque id
christianos apologetas inficiatos esse; qui 4. profitebantur, se nec crucem
quidem colere, neque aliud quodcumque simulacrum. Hinc est δ. quod
quatuor prioribus saeculis in veterum ecclesiarum instrumentis et sacrae
suppellectilis recensionibus nullae prorsus imagines occurrant23 Ergo.
127. Resp. ad 1. D. consequens Non colebantur a christianis simu­
lacra seu potius imagines2* eo cultus genere et ea ratione, qua ab ethnicis
edit. Vend. 1724. fol. toni. III. pag. 243.
201 De Incam. lib. XV. cap. 13. §. 1.
’* ) Quae si attendisset Beausobro, mi­ Addo, hic non agi de definitione concilii,
nime ei excidissent, quae babel Hist. cit. sed de verbis prolatis a solo Joanne mo­
lib. II. cap. 4. $. 6. ubi relatis verbis ex nacho. Ila Beausobre abutitur bona lecto­
concilio nicaen. Π: Inducit (Leucus Cari­ rum fide.
Apud Minucium in Octavio; eadem
niis) Lycomedem coronantem imaginem
objiciebat Celsus apud Origenem, lib. VIII.
apostoli quemadmodum graeci sua idola.
subdit: Et, si cela est vrai, il faut que n. 17.
*T) Ita Dallaeus, lib. De imagin. Cf.
le Saint-Esprit ait abandonné dans cet en­
droit le sacré coneile à son esprit parti­ apud Nat. Alex. Dissert. VI. in saec. VIII.
14) Etsi, ad rem ipsam quod attinet,
culier; car, depuis ce temps-lâ. rien n'a
clé pins catholique que la coutume de cou­ perinde sit, imagines ac simulacra habere
ronner les images.’1 Cf. quae in hunc con­ ct venerari, attamen permisceri inter se
cilii locum adnotat Christianus Lupus, Dis­ haec nequeunt. Usus enim sacrarum ima­
sert. de septima synodo, action. V. ubi ginum receptissimus, ut vidimus, a primor­
inter cetera scribit: ..Paganismi extinclio diis religionis christianae fuit, simulacro­
abstulit offensionem et scandalum, atque rum autem rarissimus exlilit, ita ut vix de
ita coronandi ritus ex impio et gentili fa­ lis documenta inveniamus. Meminit qui­
ctus est pius, religiosus, christianus.- Opp. dem Eusebius, Hist. eccl. lib. VII. cap. 18.

WMCTWBWnPW

319
colebantur, (·. nulla ratione colebantur, subdist. in nonnullis provinciis, Tr.
nullibi, A. Veneratio enim seu cultus sacrarum imaginum apud christianos
nullus censeri potest, si conferatur cum eo cultu, quo ethnici idola sua
prosequebantur. Ethnici enim simulacra sua cultu absoluto ac supremo et
ingenti apparatu adorabant; christiani autem, illa praesertim aetate, ne imi­
tari viderentur gentiles, alieni omnino erant ab exteriori illa pompa ac ritu.
Imagines enim non habebant, nisi ut sibi referrent prototypa, ad quae cul­
tum suum referebant, et quidem in ordine ad Deum. Constituto siquidem
monotheismo tamquam basi totius religionis, reliqua non erant nisi admini­
cula; quibus nonnisi parce, spectatis rerum adjunctis, utebantur quandoque
etiam nullo modo, ne criminationibus locum darent, aut periculo objiceren­
tur relabendi in superstitionem, a qua vix emerserant per ethnicismi abjurationem.25 Quapropter ethnici in christianos intorquere non poterant,
quae hi illis exprobrabant in simulacrorum cultu.
128. Ad 2. D. Quae scilicet ipsis innotescerent, C. quasi nulla chri­
stiani haberent, A. Vidimus enim, christianos in cryptis, in coemeteriis, in
aediculis imagines servasse, ac plurimum cavisse, ne in ethnicorum notitiam
venirent. Caecilius propterea quaerit ab Octavio, cur christiani occultare
et abscondere quidquid illuc colunt, magnopere nituntur: cum honesta semper
publico gaudeant, scelera secreta sint?
129. Addo, non magis urgere ejusmodi expostulationem usum ima­
ginum quam altarium et templorum, etenim sic loquitur Caecilius loc. cit.:
Cur nullas aras habent? templa nulla? nulla nota simulacra? Quod tamen
adversarii non contendunt.
130. Ad 3. D. Eadem ratione, qua inficiafi haud sunt, se non ha­
bere altaria et templa, C. alia ratione aut sensu, A. Certissimum enim
est, primos fideles et aedes sacras et altaria habuisse, ut innumera illius
aetatis documenta testantxu·26 ; attamen, cum ad mentem ethnicorum responstatuae, quam Christo Domino apud Paneadem erexerat mulier illa, quae sanata
est a sanguinis fluxu; attamen rarior fuit
earum usus in ecclesiis. Hinc graeci vix
in suis templis statuas habent; contra vero
imaginum usus et cultus perinde apud
ipsos est ac apud latinos. Quare mirum
esse non debet, si videamus ab ethnicis
exprobrari christianis, quod non haberent
simulacra, christianos vero id non infi­
ciari; ast de imaginibus nec verbum oc­
currit. Ceterum cl. Winckclmann, Storia
delC arte presso gli au lie hi, Prato 1832.
tom. III. cap. 2. §. 25. commendat statuam
marmoream s. Hippolyti mari, sedentis, quae

in bibliotheca ad Vaticanum reperilur. Pu­
tat, eam jam a tempore Alexandri Severi
imp. fuisse elaboratam. De hac loquitur
pariter Vignoli. Blanchinius autem ejus
effigiem exhibet in edit. Anaslasii cit. tom. II.
pag. 159 et seqq.
3i) Cf. Petav. loc. cit.
“) Cf. Ciampini, Vetera monimenla,
qui catalogum exhibet ecclesiarum, quae
vigente adhuc persecutione erectae sunt,
toto cap. 18. Fateor, non omnia, quae hic
auctor profert, ad critices severioris amus­
sim redacta esse; attamen nonnulla viden­
tur satis firmata. Verum hoc elencho di­
misso, utpote minus tuto, certissimum est,

320
derent apologetae, nec vellent ree Christianas ipsis prodere, ideo non nega­
bant. quod ipsis ab ethnicis opponebatur. Porro quod dictum est de alta­
ribus et aedibus sacris, idem dicendum de imaginibus, quandoquidem eadem
ratione circa istas sese gesserunt ; cum certum pariter sit ex adductis do­
cumentis, eas christianos habuisse, et quidem in ipsis locis sacris, uti osten­
dimus.

131. Ad 4. D. Profitebantur se neque crucem, neque aliud quodcurnque simulacrum colere in sensu adversariorum, C. nulla ratione, N.
Liquet enim ex contextu, se eo tantum sensu affirmasse non colere cruces,
quasi deos aut divinitatis partes eas esse existimarent. En verba Octavii
apud Minucium Felicem: Cruces, inquit, nec colimus nec optamus.
plane qui ligneos deos consecratis, cruces ligneas ut deorum vestrorum parta
forsitan adoratis.-T Itaque hoc imum negat Octavius, coli nempe a Chri­
stianis cruces, qua ratione coli ab ethnicis idola solebant, alia non negat,
sed silentio praeterit. Idipsum patet ex contextu Apologetici Tertulliani,
ubi irridet gentiles, qui rudem palum informeque lignum deam scilicet Pal­
ladem Atticam aut Farream Cererem esse dicebant, Deique propterea loco
habebant. Nos, ait ipse, si forte, integrum et totum Deum colimus28; per­
inde ac si diceret : si crucem, ut vos asseritis, velut Deum coleremus, quod
falsum est, non palum rudem (cujusmodi Pallas Attica erat aut Ceres
primis saeculis ante ipsam persecutionem
Diocletiani christianos ubique terramm sa­
cras aedes seu ecclesias habuisse. Origenes, Tract. XXVIII. in Matth. n. 38. te­
statur, aetate sua ecclesias incensas esse
a persecutoribus. Item Hom. X. n. 3. in
Jesu Nave, loquitur de ornatu ecclesia­
rum et altarium. Ecclesiarum pariter me­
minit, Hom. XI. in Numeros. Arnobius,
Adr. gentes lib. IV. circa finem, conque­
ritur immaniter dirui ab ethnicis conven­
ticula . in quibus summus oratur Deus.
Lactantius, lib. V. n. 2. refert dirutum
templum Dei, quod Nicomediae oral. Ibid,
n. 11. loquitur de ecclesia in urbe Phry­
giae ab ethnicis jussu praesidis combusta.
Idem in libio De mortibus persecutorum,
eversas in orbe Christiano ecclesias uberius
commemorat. Eusebius item, Distor, ce­
des. lib. VIII. cap. 13. et Lactantius, ite­
rum lib. cit. De mort, persec. cap. 13.
aperte tradunt, in Galliis ante Diocletiani
persecutionem ecclesias extitisse. Optatus
milev. lib. II. pag. 42. quadraginta basi­
licas commemorat, quae Romae visebantur

ante eamdem persecutionem: meminit ec­
clesiarum pariter, quae per id temporis fue­
runt in Africa. Vopiscus, in Vita Aure­
liani, epistolam hujus imperatoris exhibet,
in qua mentio fit ecclesiae Christianorum.
Et haec salis sint, ne ea proferam, quae
ex Tertulliano adduci possent, De idol.
cap. 7. et Ade. Valent, cap. 2; et ex Cy­
priano, qui epist. LV. alias LIV. ad Cor­
nel opponit ecclesiam Capitolio et altare
Domini aris idolorum. Cf. edit. maur. Origenis, in not. ad lib. VIII. Cont. Celsum,
n. 17. Nardini, Rom. ant. lib. VII. cap. 11.
reg. 14. pag. 415. praeterea ostendit, chri­
stianos vel ante Alexandri Severi aetatem
ecclesias sive publica templa Romae ha­
buisse.

M) §. 29. Cf. in hunc loc. adnotatio
Gallandii. Vid. etiam Diar. erudii, ital.
tom. XXVII. pag. 391 et seqq. Trombell.
De cultu sancior, tom. II. part. III. pag.
373.

M) Cap. XVL
Cerda.

Vid. in hunc loc. La

321
Farrea), qui pare erucis sit, sed integram enicem, atque adeo integrum Deum
adoraremus.
132. Ad 5. 2). in illis peculiaribus ecclesiis, quarum supellecmis
recensio conservata est, Tr. in nullis omnino, N. Nam haec assertio est
contra factum luculentissime demonstratum. Fieri proinde potuit, ut in
illis provinciis, in quibus ecclesiae illae constitutae erant, ita exposcentibus
rerum adjunctis, nondum introductus esset usus collocandi imagines in tem­
plis, prout et in aliis provinciis contigisse videbimus. Recolantur, quae sub
finem propositionis
adnotavimus. 29
■

133. II. Obj. 1. Patres haereticis gnosticis et carpocratianis imagi­
num venerationem crimini verterunt, ut Irenaeus30, Epiphanius 31 et Augu­
stinus. 32 2. Quapropter concilium illiberitanum, can. XXXVI. ita consti­
tuit: Placuit picturas in ecclesiis esse non debere, ne, quod colitur et adora­
tur, in parietibus depingatur. 3. Eusebius pariter nefas esse j udicavit Christi
imaginem pingere. 33 4. S. Epiphanius vero scidit in anablatensi ecclesia
velum pendens a foribus ecclesiae et habens imaginem quasi Christi vel sancti
cujusdam . . . contra auctoritatem Scripturarum. 34 5. Hinc licet Grego­
rius M. in epistolis ad Serenum datis ipsum reprehenderit, eo quod ima­
gines fregerit, laudavit tamen ejus zelum, ne quid manufactum adorari
possit.35 Ergo.

134. Resp. ad 1. D. Patres haereticis crimini verterunt imaginum
usum ac venerationem superstitiosam et ab ecclesiae sensu abhorrentem, C.
in se spectatam, AT. Teste enim s. Epiphanio recensiti haeretici imagines
sacrificiis colebant, quod sane idololatriae scelus est. Cum imaginibus
”) Attamen non pauca occurrunt monu­
menta, ex quibus certi efficimur, imagines
per id temporis in ecclesiis appendi con­
suevisse. Praeter ea, qua attulimus de ae­
diculis, Romae in coemeteriis erectis, in
quibus semper occurrunt imagines vel Chri­
sti vel apostolorum aliorumque sanctorum
martyrum, notum est, quod scribit s. Ba­
sibus, epist. CCCLX. de imaginibus, ad
Julianum apostatam: OOtv xai τους χα­
ρακτήρας τών εικόνων αυτών τιμώ και προσ­
κυνώ κατ' έξαΐρετον, τούτων παραδεδομένων έκ τών άγιων άποΟτόλων, και ούκ
άπηγορευμένων, άλλ' έν πάΰαις ταϊς έκκληοίαις ημών τούτων άνιΰτορουμένων. Unde
et characteres imaginum eorum (sancto­
rum) honoro et osculor eximie, cum hae
traditae sint a sanctis apostolis, nec sint
Perrone, Praelectiones theolog. VI.

prohibitae, immo in omnibus ecclesiis no­
stris depictae sunt. Opp. cd. maur. tom. III.
pag. 463. Cf. etiam Hom. in sanctos qua­
draginta mart. n. 2. ibid. tom. IL pag. 149.
Hinc in septima synodo, act. IV. Gregorius
Pessinuntis episc. laudat haec verba Isidori Pelusiotae: Templi ratio nulla est,
quod non coronat imago. Exempla plura
dabit J. Grancolas. Les anciennes liturgies,
tom. II. prem. pari. pag. 62 et suiv.
30) Lib. I. cap. 25. n. 6. edit. Mass.
31 ) Haeres. XXVII.
3Î) Lib. de haeres, cap. 7.
33) Epist. ad Constantiam August.
3<) Epist. ad Joannem, episc. hierosol.
opp. edit. Petav. tom. II. pag. 317.
”) Epist. CV. lib. IX. indict. 2. edit,
maur.

21

322

323

praeterea Christi et apostolorum imagines Homeri, Pythagorae ceteroruinque profanorum conjungebant.36 At ah his omnibus catholici longe absum.
^135. Ad 2. D. Vetuit synodus illiberitana picturas heri in ecclesiis

cyprios usus retinendi imagines in ecclesiis, prout jam vigebat in ecclesiis
Ponti, Cappadociae, Antiochiae ct Constantinopolis, ut testes sunt Grego­
rius nyssenus 39, Basilius 40 et Joann. Chrysostomus 41, cum quibus s. £piphanius erat communione conjimctus. Non desunt, qui factum istud s. Epiphanii naevis adseribant; si tamen verum est, quod plures negant. 42
Ceterum novatores ipsi, quos impugnamus, contra auctoritatem Scriptura­
rum imagines in templis retinerent, quod profecto non admittunt.
138. Ad 5. D. Cultu superstitioso et absoluto, C. relativo, prout in
ecclesia catholica receptus est, 3’. Ejus mens patet ex iis quae scripsit ad
Secundinum:
nos quidem, inquit, non quasi ante divinitatem, ante illam
(Christi imaginem) prosternimur: sed illum adoramus, quem per imaginem
aut natum aut passum, sed et in throno sedentem recordamur. 43
139. III. Obj. 1. Synodo nicaenae II. decernenti sacrarum imaginum
cultum eruditus restitit librorum carolinorum auctor; restitit praeterea con­
cilium francofordiense ex toto ferme Occidente congregatum ; restitit deni­
que conventus parisiensis. Nicaenum ergo decretum occidentalis ecclesia
minime recepit. 2. Quod quidem merito factum est: catholici enim ima­
gines adorantes prosternunt se coram ligno ac tela; invocant creaturas,
atque a servis, minime vero a Domino, auxilium praestolantur. 44 Ergo.
140. Resp. Ad 1. D. Synodo nicaenae restiterunt librorum caro­
linorum auctor, synodus firancofordiensis et parisiensis conventus errore
facti decepti, C. debitum cultum denegantes, N. Nempe tam auctor libro­
rum carolinorum, quam utraque synodus duplici errore facti decepti sunt;
ac primo quidem in eo quod falso putaverint synodum nicaenam non fuisse
ab Hadriano pontifice approbatam; deinde vero in eo, quod perperam exi­
stimaverint, synodum decrevisse eamdem tribuendam esse sacris imaginibus
adorationem, quae sit secundum latriam, et quae defertur ss. Trinitati, prout
prae se ferebat antiqua barbara versio illius concilii. Utroque postea errore
patefacto, galli et germani nicaenum decretum admiserunt.45
141. Quod speciatim attinet ad auctorem librorum carolinorum atque ad
conventum parisiensem, nonnulli censent cum Petavio, eos reipsa errasse

pro temporum illorum ratione. Tr. quasi picturas per se illicitas esse pu­
taverit, 3’ Transmisimus primum membrum, eo quod nondum apud cri­
ticos exploratum sit, quidnam praecise eo canone synodus prohibuerit, et
alii in alias abeant sententias.37 Ceterum dirissima persecutione liispanam
ecclesiam adhuc affligente censuerunt patres illius synodi ejusmodi adoptare
temperamentum, quod tenera Christianorum conditio exposcere videbatur.
136. Ad 3- 3' Quae enim sub Eusebii nomine circumfertur data ad
Constantiam epistola, genuinus Eusebii foetus non est.38
137. Ad 4. D. Ut rudi anablatensium ingenio consuleret, quibus
fortasse periculo esse Xn·: terat illa effigies, quo sensu saltem indirecte affir­
mavit imaginum usum esse contra Scripturarum auctoritatem, Tr. per se
ac directe, 3*. Cum enim nos lateant omnia illius facti adjuncta, difficile
est rectum de eo ferre judicium. Nondum fortasse receptus erat apud
u) Haeres. XXVII. n. 6. edit. PeL En
ejus verba: »Sed ejusmodi imagines (Jesu
Christi) occultas habent, nec non et philo­
sophorum quorumdam, ut Pythagorae, Pla­
tonis, Aristotelis aliorumque, quibus eas,
quas dixi, Christi effigies miscent, et ere­
ctas simul omnes adorant, ad easque gen­
tilium ritus instituunt... . Quinam vero
sunt gentiles ii ritus alii quam sacrificia,
caeteraque generis ejusdem?" Προςχυνούα,
xai τά των Ϊ9νών έπιτελουΰι μυΰτήρια. . . .
Tiva δέ εδτιν ε&νών ε9η, άλλ' η 3υϋίαι
xai τά άλλα; Patet igitur hic agi de for­
mali, ut îyunt, idololatria. Iisdem pene
verbis utitur s. Irenaeus loc. cit. in quem
cf. annot. Fevardenlii, qui adversus Calvi­
num et Bezarn germanam s. Irenaei men­
tem tuetur, ostendilque receptum usum et
cultum sacrarum imaginum in ecclesia tri­
bus prioribus saeculis. Eadem quoque re­
fert Theodoret. Haeret, fabul. lib. VII; qui
praeterea inter imagines, quas adorabant
carpocratiani, recenset statuas Simonis magi
in Jovis figuram et Helenae in Minervae
speciem constructas. Augustinus adjicit
imagines Pauli et Homeri.
î7) Has recenset eruditus card. De Aguirre
in Collectione maxima conciliorum omnium
Hispaniae, Romae 1693. tom. I. pag. 562
et seqq. Ostendit porro luculentissime, agi

in hoc canone de imaginibus Dei, qui pro­
fecto, prout in se est, pingi nequit. Idipsum jam praestiterat doctus Albaspinaeus
in adnotat. ad hunc canonem, in calce opp.
s. Optati, pag. 208. Quod verba ipsa ca­
nonis ostendunt, dum concilii patres ratio­
nem reddunt, quare in parietibus imagines
pingi non debeant: Ne, quod colitur et
adoratur, in parietibus depingatur. Ubi
apertum est, agi de eo, quod adoratur cultu
latriae, nempe Deo. Addo, stupidos sese
prodere haereticos, qui tanta fiducia obji­
ciunt hunc canonem, nec advertunt, quod
si ageretur de imaginibus sanctorum, ut
ipsi contendunt, haberi in eo apertissimum
testimonium de recepto tunc temporis san­
ctorum cultu, quem tamen ipsi omnino re­
jiciunt. Quod si vetitas tantum Dei ima­
gines eo canone velint, hoc ipso causa ca­
dunt, cum pingi non posse Deum prout
in se est, eum nempe qui est immensus.
invisibilis, incircumscriptus, uno ore fatean­
tur catholici omnes. Sed cf. De Aguirre
in hunc can. Attamen vix est inter prote­
stantes etiam recentiores, qui non jactet
hunc canonem adversus doctrinam catho­
licam! De imaginibus Dei aut Trinitatis
svmbolicis
mox dicemus,
w
M) Cf. Petav. De incarn. lib. XV. cap.
15.
9.

1

39) Orat, de s. Theodoro, opp. edil.
Paris. 1615. tom. II. pag. 10, 11. ubi agit
de imaginibus martyrum in templo posilis.

40) Loc. cil. ex epist. ad Julian, in
qua profitetur praeterea se venerari imagines, utpote ab apostolis traditas.
41) De laudibus Aieletii, opp. edit. maur.
tom. II. pag. 519.

42) Cf. Bcllarm. loc. cit.

43) Lib. IX. epist. LIL indict. II. tom. II.
col. 971. edit. maur. Paris. 1705.
44 ) Ita Cellérier, Sermon sur Γ excel­
lence du culte réformé, Genève 1819. ubi
inter cetera scribit: «Dans le culte catho­
lique les chrétiens se prosternent devant le
bois et la toile; iis invoquent les créatures.
C’est des serviteurs et non du maître qu’ils
attendent le secours.«
4S) Cf. Nat. Alexand. Dissert. cit. §§. 7,
8, 9 et 10.

21 *

324
circa cultum ipsum, mediamque tenuisse viam inter errorem iconoclastarum
et dogma nicaenum.46 Alii autem eum Natali Alex, existimant, gallos
veram fidem tenuisse circa venerationem imaginum, nec disceptasse nisi
circa modum adorationis a concilio nicaeuo sancitum juxta dicta. Quod
quidem nobis verisimilius videtur. 47
142. Ad 2. D. Catholici prosternunt se coram ligno ac tela, qua­
tenus haec prae se ferunt imaginem prototypi, ('. coram ligno ac tela in
se spectatis, A. Alioquin, cum Josue ac seniores prostraverunt se coram
arca, se prostravissent coram ligno ; cum aliquis prae gaudio gestit et exilit
coram matris aut sponsae effigie, coram tela exiliret; qui expuit in simu­
lacrum Theodosii, expuisset in lapidem, et antiochenses ac thessalouicenses,
qui ejusdem statuas fregerunt, non nisi lapides pariter fregissent ac deje­
cissent
143. IV. O bj. Quamvis relativus sit imaginum cultus, non propterea
omni superstitione vacat. 1. Ethnici enim relativo cultu imagines ac simu­
lacra prosequebantur, uti ex ipsorum testimoniis patet apud s. Augusti­
num43, atque ex facto ipso, cum idola multiplicarent, etsi propterea non
arbitrarentur deos multiplicatos; nec adeo stolidi erant, ut lignum et lapi­
des deos esse existimarent; patres nihilominus eosdem idololatriae incusa­
bant. 2. Quare catholici pariter ejusdem criminis rei sunt censendi, quo­
niam ei ipsi, quamvis imagines et simulacra minime deos esse putent,
agnoscunt tamen excellentiam quamdam in imaginibus, quo fit ut unam
prae alia colant, longas peregrinationes arripiant ad singulares aliquas ve­
nerandas, cum tamen domi fortasse formosiores possideant, eas velis tegunt,
miracula fingunt, aliaque ejusmodi peragere consueverunt, quae abjectam
superstitionem redolent. Ergo.
Resp. A. Anlcc. Ad 1. prob. D. Nonnulli, qui tamen non
ΓΠΓΙ
Tr. ethnici generatim sumpti seu multierant ab idololatria immunes,
tudo, N. Etenim, praeter auctoritatem Scripturarum, innumera prope testi­
monia ac documenta ex antiquitate sacra et profana suppetunt, quae lucu­
lenter ostendunt, gentes omnes, quidquid de nonnullis singulatim individuis
sit, in idolis aut totidem deos aut saltem virtutem divinam iis insidentem
agnovisse. Hinc quod consequens est, et ex iisdem pariter eruitur docu­
mentis, constat, gentiles cultu absoluto ac latreutico idola veneratos esse,
ut suo loco ostendimus.49 Addo, idololatriam necessario fluere ex poly»
46) De Incam, lib. XV. cap. 16. §. 11.
Verum de Libris carolinis cf. Trombellius
diss. X.
4T) Loc. cit.
«) In Ps. CXHL
*’) Cf. Tract, de Deo, n. 112 et seqq.

Quoniam vero nonnulli protestantes adhuc
huic difficultati insistunt, afferam quae in
hanc rem scripsit Leibnitzius : «Verum enim
vero, inquit, etsi usus loquendi effecerit,
ut dicatur honor imagini adhibitus, reapse
tamen non res inanima et incapax honoris

325
theismo, ipsique intimam esse, eum tamquam totidem dii colantur, qui vel
numquam extiterunt, cujusmodi sunt omnes divinitates abstractae, Febris
o, gr. Fortuna, Fatum etc. vel qui fuerunt in censu creaturarum, e. gr.
Saturnus, Jupiter etc. Nonnisi sero a nonnullis philosophis, ut cohonesta­
rent polytheismum et idololatriam jamjam fatiscentem, atque ut se Christia­
norum argumentis, quibus premebantur, subducerent, allegoricae interpre­
tationes diversorum numinum excogitatae sunt.

ι

145. Absque animadversione dimitti hic nequit mala adversariorum
fides ac pessima agendi ratio, qui ut ethnicos ab idololatriae crimine libe­
rent, toti in eo sunt, ut ostendant illos nonnisi cultu relativo simulacra
veneratos esse; ut autem idololatriae catholicos insimulent, tradunt cultum
relativum imaginum idololatrica superstitione nulla ratione vacare.
146. Ad 2. D. Catholici unam imaginem prae alia colere seu vene­
rari consueverunt propter causas aliquas extrinsecas, C. propter virtutem
eidem insitam seu propter se, A. Nemo enim catholicorum ignorat ima­
gines in se spectatas nihil habere, quare una prae alia coli mereatur. Extrinsecae igitur sunt et accidentales causae omnes, quibus aliquis permo
vetur ad unam potius quam ad aliam venerandam; nempe sive quod Deus
dignatus fuerit per aliquam prodigia perpetrare et gratias elargiri sive
quod ad alicujus conspectum ferventiorem in se effectum excitare quispiam
sed prototypon honoratur coram imagine
aut per imaginem, quematlmodum concilium
(tridentinum ) honorem imaginibus haben­
dum interpretatur; et hinc facium arbitror,
quod scholastici disputaverint, imaginem
Christi illo ipso summo lalriae cultu ad­
orari, quo ipse Christus Deus. Àclus enim,
qui adoratio imaginis dicitur, revera est
adoratio ipsius Christi, occasione intuitu­
que imaginis, et obverso ad eam corpore
quasi ad ipsum Christum, ut illius prae­
sentia manifestius exhibeatur, magisque
animus ad contemplandum Dominum ele­
vetur; nemo enim sanus cogitabit: da mihi,
o imago, quod peto; tibi, o marmor aut
lignum, gratias ago; sed te, Domine, adoro,
libi laudes cano. . . . Posito igitur, nullam
aliam admitti venerationem imaginum, quam
quae sit veneratio prototypi, non magis in
ea erit idololatria, quam in veneratione,
quae Deo et Christo exhibetur, sanctissimo
ejus nomine pronuntiato. Nam et nomina
sunt notae, et quidem imaginibus longe in­
feriores; rem enim mullo minus repraesen­
tant. Itaque, cum dicitur imaginem hono-

rari, non id aliter intelligi debet, quam quo
modo dicitur, in nomine Jesu genua flecti,
nomen Domini benedici, nomini ejus glo­
riam dari; et coram imagine externa ad­
orare, non magis reprehendendum est, quam
adorare coram imagine interna, quae in
phantasia nostra depicta est; nullus enim
alius usus est externae imaginis, quam ut
interna expressior fiat, Sapienter vero monuit concilium, ut ne credatur virtus aliqua sive divinitas ipsi imagini inesse atque inhabitare; quemadmodum trojani pu­
tabant, Palladio ablato, urbem casuram, et
romani deos ex templis hostium, conceptis
quibusdam verbis evocabant, et cum ima­
gine ipsum Deum transferri credebant; aut
quemadmodum sculptum signum alicujus
Dei gestatum successus prosperos afferre
quondam apud ethnicos persuasio erat, quas
imaginum superstitiones arabes in quibus­
dam figurationibus ac talismanibus, judaei
in nominibus scriptis aut pronuntiatis imi­
tabantur, quae utique est iconolatria aut
onomatolatria.'* Syst. theol. pag. 142 et
seqq.

L·

i

♦

326
experiatur. L?tae enim atque his similes aliae causae non parum influunt
ad peculiarem ejusmodi venerationem nonnullis imaginibus conciliandam.
147. Exinde ratio petitur illarum peregrinationum, (pias interdum ca­
tholici instituunt ad longinqua sanctuaria, ut vocant. Has quidem maligno
dente carpunt protestantes ; ast perperam siquidem eas a remotissimis tem­
poribus usu receptas fuisse novimus '°, et a sanctissimis viris institutas51;
neque imagines venerandi causa tantum arripiebantur, aut ad recolenda
augusta religionis nostrae monumenta, verum etiam ut hac viatores ratione
se duris poenitentiae laboribus exercerent.5*
148. Si superstitionem saperet pictas tabulas velo obducere, hujus
superstitionis auctor Deus ipse esset, qui Exod. XL. 3. mandavit Moysi,
ut demitteret velum ante arcam; superstitionis reus fuisset Salomon, qui
ut legitur II. Parai. III. velum demisit ante altare aureum. Notum est, in
antiquis ecclesiis partem interiorem ab exteriori velis et tentoriis separatam
fuisse53; velis tecta erant martyrum sepulcra, quae cum mutarentur, dono
mittebantur ad peculiares personas pietate ac dignitate insignes. 51 Mirum
proinde est, synodum pistoriensem hunc usum carpsisse. 55
*·) Cf. Jac. Gretseri, S. J. eruditum et
copiosum opus De sacris peregrinationi­
bus, in quatuor libros distributum, cum
appendicibus adversus Petrum Molinaeum,
opp. auctoris edit. Ralisbon. 1734. tom. IV.
part, post Vid. etiam Eticycl Boned. XIV.
dat. 16. Jun. 1749.
5I) Praeter exempla, quae affert cit.
Gretscrus. lib. I et II. recentia habemus in
s. Carolo Borromaeo, qui petiit Varallum
ad venerandum illud sanctuarium; in s.Fran­
cisco Salesio, qui Augustam Taurinorum
ad venerandam sacram Syndonem se con­
tulit; in s. Joann. Cantio, qui tum Hierosolymam tum Romam non semel peregri­
natus est ad invisenda loca sacra ac limina
apostolorum. Quare synodus pistoriensis,
quae cum protestantibus has peregrinatio­
nes improbat, se parvi pendere veneran­
dam antiquitatem et exempla sanctorum
ostendit.
S3) Sic legitur in officio s. Joann. Cantii,
lect. Π. Noct. 2. eum quater Romam ve­
nisse , tum ut sedem itpostolicam, cui
maxime addictus fuit, honoraret, tum ut
sui (sic enim aiebat) purgatorii poenas,
exposita illic quotidie peccatorum venia,
redimeret. Haec omnia domestico ipsis
protestantibus testimonio libet adslruere;
adversus autem synodum pistoriensem eo

melius adhuc ejusmodi testimonium urge­
mus, ut pateat non defuisse inter acatholicos, qui rectius de his senserit quam sy­
nodus ipsa. Sic igitur rursum scribit, op.
cit. pag. 148. Leibnitzius: «Censendum est
quidem, pietatis aliquando esse, loca quae­
dam sacra prae aliis vel libere vel ex voto
visere, aliaque id genus obire, quoniam
ipsum ceteraeque circumstantiae propositi
singulares pars sunt honoris; et laudanda
est praeparatio animi sibi aliquam poenam
legemque certam dicentis, serii propositi
ac zeli nostri peculiaris ostensio et cum
publica concurrentium hominum pietatis
significatione privata conspiratio ad Dei
honorem; et locus ipse divinis beneficiis
insignis recordatione illa et commemora­
tione fortius movet animum et sacro quo­
dam horrere percellit; quod ne protestantes
quidem, quibus sepulcrum Domini adire
datum est, diffiteri memini.“
M) Cf. Ant. Maria Lupi, op. cit. Dis­
sert. epistolare postuma intorno a' battisteri antichi, §. 81 et seqq.
M) Boldetti, op. cit. lib. L cap. 9. Sed
data opera de velorum usu in templis egit
Rosweidus, S. J. pag. 849 et seqq. ad Paulinum.
”) Cf. Guasco, Dizion. Ricciano ctc.
art. Mantellini. Et hic juvat subjicere non-

327

I

149. Miracula demum non fingunt catholici; sed ea referunt, quae
publice, tota spectante interdum civitate, patrata fuerunt, et circa quae
processus a legitima auctoritate constructi sunt.56 Velle autem omnia mi­
racula negare co quod nonnulli, privata auctoritate aut falso rumore decepti, aliquot falsa evulgaverint, perinde est ac velle omnes nummos
suspectos habere aut etiam rejicere, eo quod nonnulli falsarii nummos sup­
posuerint aut adulteraverint.
150. Dices: Saltem nefas erit, Dei aut ss. Trinitatis imagines pin­
gere ac in templis fidelium venerationi exponere, ne deceptionis aut erroris
periculo objiciantur.
151. Resp. D. Pingi nequeunt imagines Dei aut Trinitatis in se
aut in sua natura, C. sub formis symbolicis, sub quibus interdum Deus,
aut quaelibet divina persona apparuit, atque prout pingi in ecclesia ejus­
modi imagines consueverunt, A Absonum profecto esset, velle Deum aut
Trinitatem pingere ad exprimendam ejus naturam; at nemo catholicorum
est, qui id intendat in his imaginibus. Cum autem Deus sive in veteri
sive in novo Testamento corporea specie visus sit, nihil prohibet, quominus
sub ea forma, in qua apparere dignatus est, pingi possit. Sane in vetustis
musivis operibus, quae reperiuntur in aediculis Christianorum ac in coeme­
teriis, saepe occurrunt ejusmodi imagines. S. Paulinus nolanus, describens
imagines basilicae s. Felicis, inter ceteras et hanc recenset ss. Trinitatis:
nullas propositiones ejusdem synodi cum
censuris, quibus damnatae sunt in Conslit.
Auctorem fidei, quae huc referuntur:
LXIX: ..Praescriptio, quae generaliter
et indistincte inter imagines ab ecclesia
auferendas, vclut rudibus erroris occasio­
nem praebentes, notat imagines Trinitatis
incomprehensibilis, propter sui generalilalem temeraria, ac pio per ecclesiam fre­
quentato mori contraria, quasi nullae ex­
tent imagines ss. Trinitatis communiter ap­
probatae, ac tuto permittendae."
LXX : »Item doctrina et praescriptio
generutim reprobans omnem specialem cul­
tum, quem alicui spccialim imagini solent
fideles impendere, et ad ipsam potius quam
ad aliam confugere, temeraria, perniciosa,
pio per ecclesiam frequentato mori, tum
et illi providentiae ordini injuriosa, quo
ita Deus nec in omnibus memoriis sancto­
rum ista fieri voluit, qui dividit propria
unicuique prout vult (ex August. Ep. 78.
clero, senioribus et universae plebi liipponensi).·'

LXXI: ..Item? quae vetat ne imagines,
praesertim b. Virginis, ullis titulis distin­
guantur, praeterquam denominationibus,
quae sint analogae mysteriis, de quibus in
sacra Scriptura expressa fit mentio, quasi
nec adseribi possent imaginibus piae aliae
denominationes, quas vel ipsismet publicis
precibus ecclesia probat cl commendat; te­
meraria, piarum aurium oflensiva, venera­
tioni b. praesertim Virgini debitae in­
juriosa."
LXXII: ..Item, quae velut abusum extirpari vult morem, quo velatae asservan­
tur certae imagines; temeraria, frequentato
in ecclesia et ad fidelium pietatem foven­
dam inducto mori contraria."
i6l Cf. Marchetti, De' prodigj awenuli
in moite sacre immagini specialmente di
Maria sanctissima seconda gli autentici
processi compilati in Roma, Roma 1797.
Vid. pariter, quae de anconilana imagine
beatae \Tirginis scripsit eques Artaud, Hi­
stoire du Pape Pie VII. Paris 1836. tom. I.
chap. Π. pag. 29 et suiv.

328
Pleno coruscat Trinitas mysterio.
Stat Christus auno. vox Patris coelo tonat,
Et per columbam Spiritus Sanctus fluit. ”

152. Ad avertendum autem erroris cuj use unique periculum, satis erit
populum rite instituere.
Hinc inter ceteras propositiones damnatas ab
Alexandro VIII. et haec habetur: Dei Patris sedentis simulacrum nefas est
christiano in templo collocare.59 Quare merito Pius VI. eidem affinem
propositionem synodi pistoriensis iterum proscripsit.

CAPUT

VL

DE CRUCE.

153. Supervacaneum quodammodo videri poterit, peculiarem instituere
quaestionem de Cnice post ea, quae de reliquiarum ac imaginum cultu
disputavimus. Vel enim agitur de vivifica Cruce ipsa, cui Christus affixus
est, et in censum ea venit sacrarum reliquiarum, inter quas principem lo­
cum obtinet; vel agitur de Cruce, quae ad illius conformationem configu­
rata est, et haec inter imagines sacras est computanda. Cum tamen Crux
proprios adversarios nacta sit, ac mos jam obtinuerit de ea ex professo
agere, ne videamur a majorum instituto discedere, breviter praecipua sal­
tem attingemus, quae ad hoc argumentum referuntur. Ea autem sunt, ut
innuimus, tum Crux ipsa dominica, tum ejus imago, tum denique Crux
quae in signo transeunte consistit; quae quidem omnia unica propositione
complectimur, ne longius argumentum istud protrahamus.

PROPOSITIO.
Omni superstitione vacat tum cultus, quem catholici Cruci dominicae ejusque
imagini deferunt, tum urus Crucis signi, quod passim ab ipsis usurpatur.

154. Ad fidem catholicam spectat haec propositio, ut patet ex decretis
superius allatis circa reliquias et imagines et ex damnatione stauromachorum, Claudii nempe taurinensis, saeculo IX. aliorumque, qui eum secuti
sunt, ut Petrus de Bruis. Wicleffus aliique obsuri nominis haeretici. Ho­
rum vafritiem adoptarunt Lutherus, Calvinus eorumque asseclae. ’
155. Sic vero assertam propositionem per partes evincimus: statim

1
w·

S7) Epist. XXXIL ad Sever.
“) Cf. Bellarm. De imayin. lib. IL
JL
/
CaP’ *
w) Cf. Viva S. J. Damnatarum thesium

theologica trutina, part. III. in prop. XXV.
ab ^lex’ ) ξ*· dam"ata·
9 Cf. Bellann. De imay. hb. II. cap. 26;
Gretserus, in eradito op. De Cruce, tribus
vol. fol. edit. cit.

329
ac sacculo ecclesiae IV. vivifica Christi Crux ab Helena reperta est, ut
referunt gravissimi ejusdem aetatis scriptores2, coli coepit, ab Helena pri­
mum, teste s. Ambrosio, qui ejusdem pietatem summopere commendat3*,
ac deinceps ab universo Christiano orbe. Cujus rei luculentissimum docu­
mentum ex eodem s. Doctore habemus qui haec scribit: Sapiens Helena,
quae Crucem in capite regum locavit, ut crux Christi in regibus adoretur. *
Eadem habet s. Cyrillus hierosolym. qui et illud addit: Lignum illud san­
ctum crucis testatur (Deum esse Christum), quod hodieque apud nos cernitur;
et per eos, qui cum fide particulam ex illo capiunt, totum istinc orbem terra­
rum fere complevit.* Idipsum testantur s. Joann. Chrysostomus6, Theo­
doretus7, s. Paulinus nolanus8, adeo ut vere scripserit Rusticus diaconus:
Clavos, quibus confixus est (Christus), et lignum venerabilis Crucis omnis per
totum mundum ecclesia absque ulla contradictione adorat9; cui consonat
s. Joannes damascenus.10
156. Nec mirum est lignum ipsum Crucis, in qua fixus est Redemptor
hominum, et quam salutari rore sui sanguinis adspersit, quaeque praecipuum
promerendae nostrae salutis instrumentum fuit, ut propterea σωτήριος, id
est, salutaris, proprie nominetur, ut Theodoretus observat11, in tanta vene­
ratione fuisse; cum videamus, vel a primis saeculis in summo honore ac
pretio ejus effigiem Christi fideles habuisse. Exinde enim conficta illa ab
ethnicis in Christianos calumnia, cruces omnes ab illis adorari, de qua su­
perius egimus. Neque enim de nihilo, ut animadvertit Petavius, apud gen­
tes rumor iste percrebuerat, cruces omnes etiam noxiorum a christiams in
2) S. Ambrosius, in Orat, funebri Theo­ rursum Catech. IV. η. 10 el Catech. XIIL
dosii imp.; s. Paulinas nolan. Epist. XXXI. η. 4. Cf. not. Touttée ad hunc locum, ubi
vindicat miraculum a Cynllo et Paulino
Ad Sulpic. Severum, n. 5. edit. Muratori,
Veron. 1736; Sulpicius ipse Sac. Hist. commemoratum, quod Crux, licet toties per
lib. II. cap. 34; Socrates lib. I. cap. 17; frustula inde decerpta imminui deberet, ta­
Theodoretus lib. 1. cap. 18; Sozomenus men nullum detrimentum fuerit passa. Ex
lib. II. cap. 1 el 2; ac citra Helenae men­ quo cadunt, quae Salmasius et ex eo Bre­
tionem Eusebius, in Vila Constantini, ckenridge ore profano dixerunt, posse ex
lib. III. cap. 30. (.de quo cf. Bolland. tom.III. reliquiis Crucis, quae circumferuntur, aut
Augusti, pag. 565. §. 8 el seqq. edit. Ant- silvam caeduam exurgere, aut navem ex­
tra i.
verp. n. 75.); el s. Cyrillus hicrosolym. in
6) In lib. Quod Christus sit Deus, n. 9.
Epist. ad Constantium, n. 3. Hic porro
7) Hist, eccles lib. I. cap. 18.
fuit teslis ocularis; Ruffinus, Hist. Eccl.
8) Epist. XXXI. Ad Snip. Seo.
lib. I. cap. 7 el 8.
9) Tom. IV. Bibi. Patrum De la Vigne,
3) Orat. cit. de obitu Theodosii, num. 46.
col. 1154.
edit. maur. ubi videat. not. edit.
*°) De fide orth. lib. IV. cap. IL De
■*) Ibid. n. 48.
’) Calech.\. n. 19: To ζύλον rô άγιον hoc peculiari argumento cf. Zaccaria in
τού σταυρού μαρτυρεί, μέχρι σήμερον παρ' Symbolis Gorianis Florentiae editis, vol. IXήμίν φαινόμενον. xai διά τών κατα πίστιν pag. 67 ct seqq. ubi pluribus veritatem hu­
έζ αυτού λαμβανόντων, έντεύ&εν τήν οι­ jus crucis inventionis vindicat.
κουμένην πάσαν σχεδόν ήδη π/.ηρώσαν. Αζ
“) Quaest. XXVI. in Genes.

I
I
II

330
honore cultuque haberi, neque hoc illis potuissent unquam objicere, nisi
certas venerari ipsos vidissent.12
157. Deus ipse crebris miraculis hunc sibi cultum acceptum esse te­
statum voluit. Huc siquidem refertur celebris illa, quae vigilanti Constan­
tino imperatori risio in coelo facta est, quam refert Eusebius de Cruci»
trophaeo cum inscriptione : Hoc rince
tum jussum a Christo eidem per
quietem apparente datum, ut ad signi illius similitudinem , quod viderat,
fabricandum curaret vexillum, quo tamquam praesidio certissimo uteretur
in praeliis contra impetus hostiles; prout reipsa imperator effecit ac La­
barum nuncupavit
sibique salutare esse perpetuo expertus est.15 Huc
pariter spectant, quae de prodigiosa Crucis effigie in judaeorum vestibus
impressa referuntur, cum ipsi, jubente Juliano apostata, templum hierosolymitanum instaurare asrsrressi sunt. 16

158. Patres propterea effusi sunt in Crucis cultu extollendo; quorum
testimonia vulgata sunt ac omnium manibus teruntur, ut adeo necesse non
sit ea recensere.17 Novimus insuper ex certissimis documentis, Crucis effi­
giem in altaribus antiquitus collocatam fuisse, ac proinde cultu veneratos
eam fuisse primos Christi fideles.18
159. Restat ut aliqua demum adjiciamus circa illud, quod Tertullia­
nus vocat signacubim frontium, seu quod Crucis signum transiens dicitur,
,s) De cita Constant, lib. I. cap. 28.
M) Euscb. ibid, a cap. 29 ad 32IS) Cf. idem. Euseb. ibid. lib. II. cap. 7
el seq. ; Sozomen. lib. II. cap. 1. Adversus
eos, qui fictum autumarunt a Constantino
visae crucis miraculum, ut Jac. Oiselius in
Thesauro antiquorum numismatum, Jac.
Tollitis in notis ad Lactantii librum De mor­
tibus persecutorum. el Joann, de Hoornebeck Leid. profess, in Examine bullae Ur­
bani \ III. De cultu imaginum, a pag. 101 ;
cf. Baluzius, in ad notationibus ad eumdem
Lactantii librum, et Norisius, Leet. VIII.
contra Albert. Fabricium, qui admissa ve­
ritate historica hujus facti, negat prodigio­
sam fuisse hanc crucem, ac litteras Ίοϋτω
νίκα, cruci circumpositas, putat explicari
facile posse per naturale phaenomenon,
scilicet per quatuor parelia sibi invicem
opposita ac per halonem solarem.
Vid.
trevoltienses, ad annum 1724; Gusta, in
Vita Constantini; Jacuzzi Syntagma quo
apparentis magno Constantino Crucis hi­
storia complexa est universa; ac Joann.

Bapt. Toderini, Dissertat, de constantiniana crucis apparitione, in collect, dis­
sert. Zaccariae, tom. XIII.
**) Cf. Socrates, lib. III. cap. 20; Sozomenus, lib. V. cap. 22; Theodorei. lib. in.
cap. 20. Ruifinus, lib. I. cap. 39.
Cf. Gretserus, De Cruce, tom. L
tribus prioribus libris.
“) Cf. Grelser. op. cit. lib. II. cap. 10
et 13. In excavationibus pompejanis intra
cubiculum illius domus, quae Pansam ha­
buit dominum, in pariete, cui marmoratum
est inductum, toreuma, Crucis effigiem ex­
hibens, repertum est, saltem ut nonnulli
referunt. Paries, qui ilii est e regione, ex­
hibet imagines larium, quibus ethnici suas
domos tuebantur. Ea urbs anno 79. a Christi
nativitate fuit et combusta et obruta, Primis vero ecclesiae temporibus non raro
evenisse credimus, ut in eodem tecto una
atque eadem gens et Christianos et ethni­
cos numeraret inter suos. Vid. A letter
addressed etc., seu Epistola, ad R. D.
Burgess, data a R. D. Baggs etc. Romae
1836.

331
ac manus agitatione formatur, et rebus quandoque benedicendis adhibetur.
Antiquissimum esse ejus usum in ecclesia non negant protestantes, dum­
modo tamen veluti nuda caeremonia et ad fidei professionem instituta spe­
ctetur. Atqui ad emerendam praeterea utilitatem aliquam haec caeremonia
instituta est.
160. Etenim nec nudam nec otiosam, sed ad multas opportunitates
efficacem existimatam fuisse ab ipsis ecclesiae primordiis piam hanc caere­
moniam, evincunt trita illa Tertulliani verba, quae afferri solent ad osten­
dendam signi istius antiquitatem: Ad omnem progressum, ait ipse, atque
promotum ; ad omnem aditum et exitum; ad vestitum, calciatum, ad lavacra,
ad mensas, ad lumina, ad cubilia, ad sedilia, quaecumque nos conversatio
exercet, frontem Crucis signaculo terimus.19 Quomodo autem ad omnes
ejusmodi usus adhibitum fuisset signaculum istud, si ad solam fidei pro­
fessionem, ut Casaubonus contendit, usurpabatur?
161. Hoc insuper signo fugari solitos daemones, et admiranda quae­
dam fuisse peracta multis iterum patrum tum testimoniis tum exemplis intelligimus. Epiphanius enim, Gregorius naziaux. atque nyssenus, Athana­
sius, Cassianus, Joann. Chrysost., Prudentius aliique passim apud Gretserum20
testantur, plurima prodigia per salutare hoc signum patrata fuisse, male­
ficas incantationes dissipatas morbosque depulsos. Quin immo et aquam
eodem Crucis signo ac benedictione consecrare veteres consuevisse adver­
sus daemonum magorumque praestigias, eamque pietatem gratam sibi esse
ingentibus interdum miraculis Deum ostendisse, iidem antiqui patres sae­
pissime produnt21
162. Ex his igitur patet, dominicam Crucem omni esse veneratione
dignam omnique honore non quidem propter se, verum propter piacularem
hostiam, quae ab ipsa pependit, ex qua ingens Deo gloria parta est, summa
nobis utilitas, plenusque relatus est de morte ac inferno triumphus.
163. De natura vero cultus deferendi vexillo Crucis disputant theo­
logi. Quidam enim e scholasticis putant, sive veram Crucem sive ejus
imagines latriae cultu esse venerandas, ut Damascenus, Bonaventura, ange­
licus Doctor aliique.22 Ast Bellarminus scribit, hunc loquendi modum
offendere aures catholicorum, tum etiam praebere occasionem haereticis
liberius blasphemandi.23 Quapropter cum ceteris theologis docet, neque
”) Lib. de corona milit. cap. 3. edit.
Rigalt. post quae immediate subdit cap. 4:
„Harum cl aliarum disciplinarum si legem
expostules Scripturarum, nullam invenies;
traditio tibi praetendetur auctrix etc." Ex
quibus patet, hunc usum ex traditione apostolica descendere. Cf. Grelser. op. cit.
lib. IV. cap. 7 el seqq.

10) Ibid, a cap. 20 ad 29.
’*) Cf. Petav. De Incani, lib. XV. cap.
10; Mabillon, Praef. in saec. IV. Bened.
3.
Cf. Grelser. lib. I. cap. 57 et seqq.
”) De imag. lib. II. a cap. 20 ad 25.
ubi accurate argumentum istud lotum ex­
pendit, ac per appositas propositiones quid

·>.<
■

332
veram Christi Crucem, neque ejus imaginem per se adoratione latriae
esse colendam. Latriae namque cultus creaturae deferri nequit, multo
minus rationis experti, cujusmodi Crux est. Haec sententia clare deduci­
tur ex actis concilii nicaeni II.24
164. Quod si honor imaginis transit in exemplar, idem tamen honor
non est imagini impendendus ac prototype. Ita major debetur regis per­
sonae reverentia quam ejus imagini aut vestimentis.
160. Dum ecclesia canit: 0 Crux, ave, spes unica. . . 0 Crux ado­
randa, per Crucem Christum significat, a quo salutis praesidia petimus,
non ab ipsa Cruce; vel innuit nos expectore fructum Crucis, id est aeter­
nam salutem per merita Christi, qui Cruci affixus est.
DIFFICULTATES.

166. Obj. 1. Crux dolorem et ignominiam attulit Christo ejusque
discipulis, non est igitur colenda. 2. Quod si Cruci deferendus cultus cen­
setur ob illius cum corpore Christi contactum, Jordanis igitur aquae, Pa­
laestinae terrae, asello cui insedit Christus, quin et servi Christum percutientis manui ac Judae labiis cultus erit tribuendus; quae absurdissima
sunt. 3. Saltem nulla ratio est, cur Crucis imaginem speciali ratione vene­
rari debeamus, quia refert dominicam Crucem; alioquin et omnia praesepia, columnae omnes, spinae, flagella pariter colenda essent. 4. Demum
negari nequit magicae artis esse characteribus ac signis divinam tribuere
virtutem, ut catholici faciunt, qui vim fugandi daemones, morbosque dis­
pellendi ac cetera ejusmodi ipsi tribuunt Crucis signo. Ergo.
167. Resp. ad 1. D. conseq. Si ratio haberetur ignominiae aut do­
loris, quem Crux Domino attulit, C. si habeatur ratio illius gloriae, quae
ex ignominia et dolore parta est Christo, atque emolumentorum, quae no­
bis provenerunt, A. Ad hanc vero gloriam et ad haec emolumenta catho­
lici oculos et animum intendunt, dum Cruci honorem et cultum deferunt.
168. Ad 2. iV. cons. et paritatem. Non solum enim ob corporis
Christi contactum vera Christi Crux cultum seu venerationem meretur sin­
gularem, verum etiam quia selecta a Christo fuit tamquam instrumentum,
quo salutis nostrae hostes devicit, palam triumphans eos in semetipso, ut
loquitur apostolus, et in quo affixum fuit et deletum chirographum decreti,
quod erat contrarium nobis.25 Eadem vero ratio non est Palaestinae ter­
rae etc. neque tantae sunt virtutis ut ponere valeant ob oculos nostros
Christi passionem, nec proinde possemus istorum cultu animi nostri grati
sensus erga Christum significare.
verius videatur statuit, ac diversas opinio­
nes conciliat.

’<) Act. I cl VII.
“) Coloss. II. 14.

333

(

1G9. Manus autem nervi Christum percutientis et labia Judae prodi­
toris monumentum exhibent immanis impudentiae et nequitiae abominandae,
ac moralem prae se ferunt indecentiam, ob quam non colenda, sed detestanda sunt. Nec praetereundum est, quod cultus, qui rationali individuo
defertur, ut superius adnotavimus, sit absolutus ac terminetur in ipso, non
vero sit tantum relativus. Excipiendus tamen casus, in quo aliquis alium
repraesentat, ut cum legatus refert personam principis.
170. Ad 3. N. iterum paritatem. Ratio enim disparitatis in eo est,
quod cruces per se unice institutae sunt ad repraesentandam veram Christi
Crucem, non item vero praesepia, spineta ac cetera hujusmodi, quae ad
alios usus adhibentur. Quod si eo fine praesepia, columnae etc. pingeren­
tur vel sculperentur, ut Christi Domini mysteria, nativitatis e. gr. vel pas­
sionis referrent, tunc ea veneratione aliqua digna esse non inficiaremur.
171. Ad 4. D. Magicae superstitionis esset tribuere 'virtutem signo
ipsi praescindendo a virtute Christi, C. secus, N. Itaque catholici non
signo ipsi in se spectato efficaciam tribuunt, sed quatenus illud refert pas­
sionem Christi ac tacitam saltem supponit Christi Domini invocationem.26
172. Crucis porro virtutem et gloriam, ad eamque honorandam inci­
tamenta eloquenter illis verbis edixit Chrysostomus : Crux prius condemnationis et supplicii nomen erat; nunc res est venerabilis et desiderabilis. Crux
antea dedecoris et poenae argumentum erat: nunc gloriae et honoris est oc­
casio. . . . Crux caput nostrae salutis, Crux infinitorum bonorum argumen­
tum . . . haec reconciliationem Dei cum hominibus instituit. . . . Propter hanc
daemones fugiunt, diabolus profligatur. Propter hanc humana natura cum
angelica vivendi ratione contendit.27
26) Cf. Bellarm. loc. cit. cap. 30. cum
notis P. Erbermanni.
27) Ο Οταυρός πρότερον αίΰχύνης ή καί
κολάΰεως ϋπόθεΰις, νύν δε γεγονε δόξης
και τιμής αφορμή. Σταυρός τό κεφάλαιον
τής Οωτηρίας τής ήμετέρας' ΰταυρός ή τών
μυρϊων αγαθών ύπόθεΰις . . . οΰτος καταλ-

λαγάς θεού πρός ανθρώπους έποιήΰατο, . . .
διά τούτον δαίμονες δραπετεύουΟι, διά τού­
τον ό διάβολος φυγαδεύεται, δια τούτον ή
ανθρώπινη φύΰις πρός τήν αγγελικήν πολι­
τείαν άμιλλάται. Ηomit. Π. de Cruce et
latrone, η. 1. opp. edit, maun tom. Π. pag.
411.

INDEX

VOLUMINIS VI.

TRACTATUS DE INCARNATIONE.
P»g·
Prooemium.............................................................................................. 5

PARS 8. Adversus hebraeos......................................................... 6
CAPUT I.

De Messiae promissione et expectatione .

6

Prop. I. Aliquis Messias fuit a Deo in lege promissus et
quovis tempore ab hebraeis expectatus.............. 8
Prop. II. Messias a Deo promissus atque ab hebraeis ex­
pectatus singularis et unicus est....................... 18
CAPUT II. De epocha et officiis promissi Messiae . 24
Prop. I. Epocha adventus promissi Messiae ex sacris litteris
certa ac determinata est...................................... 25
Prop. II. Epocha adventus Messiae in Scripturis determinata
retardari nequit..................................................... 27
Prop. III. Advenisse Messiam a Deo promissum atque, a ju­
daeis expectatum, jamdiu elapsae epochae. prophetarum
oraculis determinatae, luculentissimeostendunt. . 30
Paragr. 1. Jacobaeum vaticinium expenditur........................... 30
Paragr. 2. Expenditur vaticinium Danielis................................ 40
Paragr. 3. Expenduntur vaticinia Aggaei et Malachiae.... 56
Prop. IV. Officia ac munia a promisso Messia juxta pro­
phetas obeunda eumdem advenisse luculenter ostendunt 61
CAPUT III. De Jesu Nazareno vero Messia..................... 74
Prop. I. Jesus Nazarenus verus Messias est. in Scripturis
promissus, atque a judaeis expectatus................. 74
Prop. II. Judicium in causa Christi Jesu a judaeis latum
fuit iniquum in se, illégale in formis judiciariis,
saevum iu exeeutione, novumque suppeditat divinae
Christi missionis ac messianac ejus dignitatis argu­
mentum ................................................................................ 91
CONCLUSIO
.......................................................................................... 103

335
PARS II. Adversus haereticos.............................................
De divina Christi natura

105

..........................

105

Prop. Vera et proprie dicta divinitas seu natura divina in
Christo Jesu agnoscenda est et profitenda ....

106

CAPUT I.

CAPUT II. De natura Christi humana.......................... 122
Prop. I. Verbum divinum naturam humanam nobis con­
substantialem assumpsit integram atque perfectam
124
Corollarium I. Christi caro est vera, solida et expressa, non
autem ficta, neque umbratilis, neque apparens aut
phantastica.................................................................. 125
Corollarium II. Christi corpus non e coelo delapsum est, neque
ex coelesti substantia consistens, sed est humanum
atque ex Virgine matre susceptum.............................. 126
Corollarium III. Animam eamque rationis participem Verbum di­
vinum assumpsit............................................................. 128
Corollario m IV. Christus humanis affectibus, doloribus et corru­
ptioni obnoxius fuit ex naturae suae conditione . . 130
Prop. II. Christus Dominus de Spiritu Sancto conceptus
est, atque ex Maria Virgine salva ipsius integritate
natus............................................................................ 134
CAPUT III. De utriusque Christi naturae hyposta­
tica co n junctione ....................
150
ARTICULUS I. De unica Christi persona.................................... 152
Prop. I. Unica in Christo est admittenda eaque divina
persona............................................................................ 154
Prop. Π. Beata Virgo vere et proprie ΰεοτόχος seu Deipara
vocatur et est.................................................................. 164
ARTICULUS II. De adoptianismo...................................................
Prop. Jesus Christus est Filius Dei naturalis, non autem
adoptivus.......................................................................
ARTICULUS III. De distinctione duarum naturarum in Christo
post unionem hypostaticam......................................... 180
Prop. Duae sunt in Christo naturae integrae distinctae, in­
confusae atque impermixtae......................................... 182
ARTICULUS IV. De duplici in Christo voluntate et operatione . 191
Prop. Duae naturales operationes et voluntates indivisae et
inconfusae ni Christo sunt confitendae.................... 194
CAPUT IV.

De communione idiomatum et adoratione
Jesu Christo debita

ARTICULUS I. De idiomatom communione....................................
Prop. I. Admittenda est in Christo idiomatum communi­
catio in concreto........................................................
Prop. II. Nullo modo admitti potest communicatio idiomatum in abstracto, nec tribui proinde Christi hu­
manitati omnipotentia, ubiquitas, seu omnipraesentia
ARTICULUS II. De Christi adoratione.........................................
P r op. I. Uno eodcmque supremo latriae cultu humana
Christi natura adoranda est cum Verbo divino, cum
quo est hypostatice conjuncta...................................

...........
204
204
205
207
211

212

336
Ρ·β·

Prop. Π. Cultus sacratissimi Cordis Jesu, prout ab apostolica
sede probatus est, atque in ecclesia catholica fre­
quentari consuevit, pius est, et ab omni superstitionis
labe immunis........................................................... 218

CAPUT V. De Christi titulis atque muneribus . . . 229
Prop. I. Christus verum ac proprie dictum habuit sacer­
dotium, ejusque munia in mortali etiam vita complevit 231
Prop. II. Christus Jesus veri nominis mediator fuit
. . 237
CAPUT Vf. De Christi satisfactione et merito . . .
Prop. Christus vere et proprie pro nobis divinae justitiae
satisfecit . -...................................................... 242

238

TRACTATUS DE CULTI’ SANCTORUM.
Prooemium.............................................................................................. 263
CAPUT I.
CAPUT II.

De varia cultus acceptione et divisione . 264
De religiosi sanctorum cultus honestate
acpietate........................................... 268

Prop. Pius et ab omni idololatriae labe immunis est reli­
giosus sanctorum cultus...................................... 269
CAPUT III. De sanctorum invocatione............................. 279
Prop. I. Ex sacris litteris in primis evincitur, licitam esse
et utilem sanctorum invocationem....................... 280
Prop. II. Ex traditione et ecclesiae praxi ostenditur, lici­
tam esse et utilem sanctorum invocationem
. . . 285
•
CAPUT IV. De reliquiarum cultu...................................... 298
Prop. Sanctorum reliquiae et monumenta utiliter ac pie a
fidelibus honorantur........................................... 298

CAPUT V. De sacrarum imaginum usu ac veneratione
Prop. I. Sacrarum imaginum usum ac venerationem licitam
ac piam esse sacrae litterae ostendunt.309
Prop. II. Usus ac veneratio sacrarum imaginum ex tradi­
tione evincitur..................................................... 313

308

CAPUT VI.
De Cruce................................................. 328
Prop. Omni superstitione vacat tum cultus, quem catholici
Cruci dominicae ejusque imagini deferunt, tum usus
Crucis signi, quod passim ab ipsis usurpatur . . . 328